Wikipedia
shiwiki
https://shi.wikipedia.org/wiki/Tasna_Tamzwarut
MediaWiki 1.39.0-wmf.21
first-letter
Midya
Amẓli
Amsawal
Asmras
Amsawal n usmras
Wikipidya
Amsawal n Wikipidya
Afaylu
Amsawal n ufaylu
MidyaWiki
Amsawal n MidyaWiki
Talɣa
Amsawal n talɣa
Tiwisi
Amsawal n twisi
Taggayt
Amsawal n taggayt
Aggur
Amsawal n waggur
TimedText
TimedText talk
Module
Discussion module
Gadget
Discussion gadget
Définition de gadget
Discussion définition de gadget
Agʷmmay amaziɣ aɛṛab
0
3706
33288
31021
2022-07-26T16:12:06Z
AguzulH
3
wikitext
text/x-wiki
[[Afaylu:Muhammad Awzal Al Hawd.jpg|vignette|Tasna tamzwarut zɣ yan warra aclḥiy n tasuta tis 19 Udlis n al-ḥawḍ n Muḥmmad Awzal.]]
'''Agʷmmay Amaziɣ-Aɛṛab''' iga yan wanaw n ugʷmmay aɛṛab nna s tt inn kkant tutlayin timaziɣin ar ttyurant zg tasutin timaẓunin g tmizar n tmazɣa, s lawan akkʷ ɣ tmazirt n icelḥiyn ɣ unẓul utrim n lmɣrib<ref>برونياتي ّلي, فيرموندو, مُختاراتٌ لمخطوطاتٍ بالأمازيغيةِ الليبيَّةِ والتونسيَّةِ مِن حقبٍ مختلفة - وصف وتعليق, Al-Manahil 100 (Fall-Winter 2020): 47-54</ref><ref>Saadouni, M., & Stroomer, H. (2020). Tashelhiyt berber manuscripts in Arabic characters: an update. ''Études et Documents Berbères'', ''N° 42''(2), 193–200. <nowiki>https://doi.org/10.3917/edb.042.0193</nowiki></ref>.
== Amzruy ==
Ḍart n ukcam n lislam d tutlayt taɛṛabt s tamazɣa, ufan nn imaziɣn is fllasn iga ccil ad sslkmn tiɣlaf n usgd i ugdud, aya a f ssntan ar ttaran, ar ssuɣuln s tamaziɣt. Nnig n aya, illa mad yuran i tmntal tisrtanin zun d Ibn Tumrt<ref name=":0">نوحي, الوافي (2020). مجلة المناهل، العدد 100، لمحات عن الرصيد الأمازيغي المکتوب. التراث الأمازيغي المخطوط بالمغرب: نظرات في النشأة والتطور.</ref>.
Iɣ niwi f aylli bdrn kra n isugam imzrayn, rad ig “lqqʷran” n Ṣaliḥ Bn Ṭarif (tuddma n tasuta tis tamt), isr n iburɣwaṭn, adlis amzwaru nna ittyuran s tmaziɣt s ugʷmmay aɛṛab. Lqqʷran ad amaziɣ ur aɣ d zgis lkimnt amr tisuɣal n kra n twinas s tɛṛabt<ref name=":0" />.
Ar aɣ addran isugam mas tt inn ikka yan yaḍn g tmazirt n Iɣumarn, g tgira n tasuta tis tẓat, iga ism nns Ḥamim Bn Manna, isrs asn ula ntta yan “lqqʷran” s tmaziɣt.
G tasuta tiss snat d mrawt, yara Ibn Tumrt mnnaw idlisn bac ad izuzzr tiwngimin n uẓgʷr nns asrtan gr imṣmudn lli bahra ur issinn i tɛṛabt. Llan ɣ udlis nns lli mi ism “Attawḥid” sa n igzzumn (laḥzab), inna asn ad aqqran yan ugzzum kraygat ass ḍart n tɣri n lḥizb, ilin kra n isugam ar ttalsen is asn inna ad t akkʷ ḥsun aylliɣ darsn yurri zun d lqqʷran. Bdrn daɣ isugam sin idlisn yaḍn, “Alqawaɛid” d “Liama”, sin itsn llan gr ifassn n mddn ɣ wakdu ann, maca ur aɣ d ilkim walu zɣ idlisn n Ibn Tumrt<ref name=":0" />.
Sg uzgn wis sin n tasuta tis 12 ar tasuta tis 20, tbayn d twrglat n tirra lli mi qqarn “Lmazɣi”. Tawrglat tẓli ɣ umata s usgd, izrfan, id msmun awal isinutlayn, mayd ittyussann g tsnijjit, akud, tsnitrit d usiḍn. Awttas n twrglat ad iga t usutti ddaw n tɣlaf n usgd anslem d ushwn n ulmmud n imḥḍarn, ukan ayann a f gan t ɣ umata tanḍḍamt irxan g uḥssu<ref name=":0" />.
== Tizi tamaẓunt ==
=== Ilugnn ===
G tɣuri n Nico Van Den Boogert (2000)<ref>Boogert, Nico van den. 2000. Medieval Berber orthography. In: salem chaker & Andrzej Zaborski, eds. Études berbères et chamito-sémitiques. Mélanges offerts à Karl-G. Prasse. Paris & Louvain: Peeters. 357–377.</ref>, Imdyatn iqburn akkʷ n usnmarra n tasutin timaẓunin ɣ Sus gan zɣ tasuta tis 10 (ḌL), gin imggura akkʷ zɣ tis 14 (ḌL).
Mqqar nẓḍaṛ ad naf kra n inuḥyutn g usmdya n kra n trgalin, da ittɣama usnmarra ad iga armskil. Maya da immal is d willi srsnin anagraw ad swingmn gis zwar mzyan bac ad sis sslmadn i imslmaziɣn. Arratn iqburn a ɣ ar nttafa tillugna akkʷ imqqurn.
==== Iɣritn ====
Ɣ umata n warratn, tiguriwin da tggant tigaɣranin akkʷ nɣ
Da isnuḥyu usnmarra gr kkuẓ iɣritn: ‘’''a''’’, ‘’''i''’’, ‘’''u''’’ d ‘’''e''’’ (aɣri afssas). Iɣritn ‘’''a''’’, ‘’''i''’’ d ‘’''u''’’ da ttyuran s ''Ḥurūf al-madd'' ''(حروف المدّ)'', imdyatn:
{| class="wikitable"
|+
!
!Alatin/Tifinaɣ
|-
|ت'''ا'''س'''ا'''فت
|tasaft
|-
|ت'''ي'''زن'''ي'''رت
|tiznirt
|-
|ت'''و'''ل'''و'''ل'''ي'''ت
|tululit
|}
Ɣ usnmarra arimɣr, aɣri anammas e (aɣri afssas) ur ar ittyura ɣ tuẓẓumt n tguri. Yiẓḍiṛ uɣri afssas ula ad yili ɣ tfirin ṛẓmnin:
{| class="wikitable"
|+
!
!Alatin/Tifinaɣ
|-
|تامماشت
|tamemmact
|-
|تاسلت
|tasselt
|-
|يلودى
|yeludi
|}
Ɣ usnmarra imɣr, aɣri afssas ar bahra ittyura s ''Fatḥa''. G kra n warratn yaḍn s ''Kasra''.
===== Iɣritn n tuddma n tguri =====
Kra n idlisn tettyura gisn ''i-'' d ''u-'' s ''alif-mamduda'' nna tḍfṛ ''yāʼ'' nɣ ''wāw''. Amsli ''a-'' g tuddma n tguri da ittyura s ''alif-mamduda'' nna iḍfṛn ''hamza'' ittyagaln, imdyatn:
{| class="wikitable"
|+
!
!Alatin/Tifinaɣ
|-
|ء'''آي'''ت ورسانن
|Ayt Wersanen
|-
|'''آي'''فشتالن
|Ifectalen
|-
|'''آو'''غزافن
|Uɣzafen
|}
Arratn yaḍn gisn ɣar yan umdya n uɣri n tuddma n tguri ''a-'', ittyura gis s ''alif-mamduda'':
{| class="wikitable"
!
!Alatin/Tifinaɣ
|-
|'''آ'''وداد
|udad
|}
G twilatin timɣrin g kraygat mani nɣ g kra n igzzumn ka, zun d arra ''Kitab Al-Asma'' n Ibn Tunart, da tettyura ''a-'' n tuddma s ''alif-mamduda'' nɣ ''alif mamduda'' d yat ''hamza'' nna tt zwarn:
{| class="wikitable"
|+
!
!Alatin/Tifinaɣ
|-
|'''آ'''مكراز
|amekraz
|-
|'''ءآ'''درار
|adrar
|-
|'''ءآ'''غاز
|aɣaz
|}
Ɣ twilatin timɣrin, Ar ittara [[Ibn Tunart]] ''i-'' n tuddma s alif ilan yat ''lhmza'' ddaws, tiḍfur tt ''yā’'':
{| class="wikitable"
!
!Alatin/Tifinaɣ
|-
|'''إي'''ردن
|irden
|}
Ɣ tuddma, ''u-'' da tettyura s ''alif'' d ''hmza'' ittyuzmmamn g tuẓẓumt nns, tiḍfur tt ''wāw'':
{| class="wikitable"
!
!Alatin/Tifinaɣ
|-
|'''أو'''ماد
|ummad
|}
Aɣri afssas n tuddma n tguri da ittyura s ''alif'' (s Tatḥa tamẓẓyant tamattuyt g uḍris imɣr):
{| class="wikitable"
!
!Alatin
|-
|'''ا'''فسوا
|efsu
|-
|'''ا'''نس
|ennes
|-
|وار '''الا'''غ
|war elleɣ
|}
G warratn yaḍnin, tiguriwin timaziɣin da ttyaflent gant tirimɣrin. Kud nna tettyura kra n tguri bla agaɣri, da ittyura ''a-'' n tuddma n tguri s walif, ttyuran ''i-'' d ''u-'' n tuddma s alif nna iḍfṛ ''ḥarf al-madd'' nna dids yuckan:
{| class="wikitable"
!
!Alatin/Tifinaɣ
|-
|'''ا'''دمام
|admam
|-
|'''اي'''غرى
|iɣrey
|-
|'''او'''كان
|ukkan
|}
Iɣ ur ittyuzmmam ugaɣri, iẓḍaṛ alif-waw ad ig ''u-'' nɣ ''aw-'', tiẓḍir ''alif-yā’'' ad tg ''i-'' nɣ ''ay-'':
{| class="wikitable"
|+
!
!Alatin/Tifinaɣ
|-
|'''او'''ماد
|'''u'''mmad
|-
|'''او'''سرغينت
|a'''w'''serɣint
|-
|'''اي'''زرى
|'''i'''zrey
|-
|'''اي'''رنى
|a'''y'''erni
|}
===== Iɣritn n tgira n tguri =====
Ɣ tgira n tguri, da bdda ittyura ''-a'' s ''alif''. Kra n tkkal s ''alif'' ''maqṣura'' (ألف مقصورة) nɣ s ''hā’'' (هاء)
Ɣ tgira n tguri, ''Wāw'' (الواو) da igzza aɣri ''-u'' nɣ aznaɣri ''-w''. G kigan n tkkal da t iḍffṛ yan ''walif'' lli igan ɣar imis awnɣan:
{| class="wikitable"
!
!Alatin/Tifinaɣ
|-
|وايلل'''و'''ا
|waylell'''u'''
|-
|خيز'''و'''ا
|xizz'''u'''
|-
|افرسي'''و'''ا
|afersi'''w'''
|-
|تيلفا'''و'''ا
|tilfa'''w'''
|}
==== Tirgalin ====
Amata n trgalin ur illi umukris g tirra nnsnt:
{| class="wikitable"
|+
|ب
|b
|ايباون
|ibawen
|-
|ت
|t
|تيبيتاس
|tibitast
|-
|خ
|x
|تيزخت
|tizext
|-
|د
|d
|امراد
|amrad
|-
|ر
|r
|ارماس
|armas
|-
|ز
|z
|ازنزوا
|azenzu
|-
|س
|s
|اساسنو
|asasnu
|-
|ش
|c
|تاشنتيت
|tacentit
|-
|غ
|ɣ
|تاغيغيت
|taɣeyɣeyt
|-
|ف
|f
|تيفاف
|tifaf
|-
|ك
|k
|ايكيكر
|ikiker
|-
|ل
|l
|اليلى
|alili
|-
|م
|m
|ادمام
|admam
|-
|ن
|n
|انلى
|anli
|-
|ه
|h
|ترهلا
|terrehla
|-
|و
|w
|وامسا
|wamsa
|-
|ى
|y
|تاريال
|taryal
|}
Tilli ur illin ɣ uskkil aɛṛab dḥint imaziɣn ad stin askkil akkʷ yaẓn i yimsli lli tgzza.
Aya a f ar nttafa '''ḍ''<nowiki/>' ittyura s ''ṭā’'' (''طاء'') acku asusru n ''ض'' ɣ wakud ann naḥya t d win tɛṛabt tanawayt tatrart, imdyatn:
{| class="wikitable"
!
!Alatin/Tifinaɣ
|-
|انلكو'''ط'''
|anelku'''ḍ'''
|-
|تيكي'''ط'''ا
|tiki'''ḍ'''a
|}
Targalt ''ẓ'' da tettuzmmem s ''zāy'' (زاي) nɣ s ''ṣād'' (الصاد)
{| class="wikitable"
!
!Alatin/Tifinaɣ
|-
|تافر'''ز'''ي'''ز'''ت
|tafer'''ẓ'''iẓt
|-
|ا'''ص'''وكا
|a'''ẓ'''uka
|}
Ɣ kra n imdyatn idrusn, askkil ṣād (الصاد) da igzza ''ṣ'':
{| class="wikitable"
!
!Alatin/Tifinaɣ
|-
|تيبين'''ص'''رت
|tibin'''ṣ'''ert
|-
|ا'''ص'''غر
|a'''ṣ'''ɣer
|}
Targalt ''g'' da tettuzmmam s ''ǧīm'' nɣ ''kāf'' nɣ ''qāf'':
{| class="wikitable"
!
!Alatin/Tifinaɣ
|-
|ايدجل
|idgel
|-
|انكارف
|angaref
|-
|امزقور
|amezgur
|}
Targalt ''j'' da tettuzmmam ''ǧīm'' nɣ ''cīn'':
{| class="wikitable"
!
!Alatin/Tifinaɣ
|-
|انا'''ش'''ل
|ana'''j'''el
|-
|تون'''ج'''يفين
|tun'''j'''ifin
|}
Targalt tussidt ''ǧǧ'' da bedda tettuzmmam s ''ǧīm'':
{| class="wikitable"
!
!Alatin/Tifinaɣ
|-
|از'''ج'''يج
|aze'''ǧǧ'''ig
|-
|تاز'''ج'''اشت
|taze'''ǧǧ'''act
|}
'''Agancuc'''
Ar ittuzmmam ugancuc n trglin tulɣiwanin g tirra timɣrt s tmatart ''ḍamma'' (الضمة), f uskkil nna nit ilan agancuc nɣ walli t izwarn.
== Isugam ==
-{<references />}-
{{Tutlayin Timaziɣin}}
[[Taggayt:Igʷmmayen]]
jlm6jeh6nc67lfycxyji4556hwexiv9