وڪيپيڊيا sdwiki https://sd.wikipedia.org/wiki/%D9%85%D9%8F%DA%A9_%D8%B5%D9%81%D8%AD%D9%88 MediaWiki 1.39.0-wmf.26 first-letter ذريعات خاص بحث واپرائيندڙ واپرائيندڙ بحث وڪيپيڊيا وڪيپيڊيا بحث فائل فائل بحث ذريعات وڪي ذريعات وڪي بحث سانچو سانچو بحث مدد مدد بحث زمرو زمرو بحث باب باب بحث TimedText TimedText talk ماڊيول ماڊيول بحث گيجيٽ گيجيٽ بحث گيجيٽ وصف گيجيٽ وصف بحث 0 2948 240390 240389 2022-08-27T21:16:03Z Intisar Ali 8681 wikitext text/x-wiki {{Infobox person | honorific_prefix = ابوالقاسم | name = '''<span style='color: Green'>مُحَمَّدٌ</span>''' <!-- include middle initial, if not specified in birth_name --> | honorific_suffix = صلي الله عليه وآله وسلم | image =Dark vignette Al-Masjid AL-Nabawi Door800x600x300.jpg | image_size = 300px | alt = | caption = سندن نالو خوش خطاطي ۾ لکيل | native_name = ابوالقاسم | native_name_lang = عربي | birth_name = <!-- only use if different from name above --> | birth_date = {{birth date |570|04|20}} | birth_place = مڪو | baptised = <!-- will not display if birth_date is entered --> | disappeared_date = <!-- {{disappeared date and age|YYYY|MM|DD|YYYY|MM|DD}} (disappeared date then birth date) --> | disappeared_place = | disappeared_status = | death_date = {{death date and age|632|06|08|570|04|20}} | death_place = مدينو | death_cause = سخت بخار | body_discovered = | resting_place = مسجد نبوي، مدينو منور | resting_place_coordinates = <!-- {{coord|LAT|LONG|type:landmark|display=inline}} --> | monuments = مسجد نبوي | residence = مڪو پوء مدہنو | nationality = عرب | other_names = 99 نالا: مجتبیٰ، مصطفیٰ، بشیر، نذیر، احمد وغیرہ | ethnicity = <!-- Ethnicity should be supported with a citation from a reliable source --> | citizenship = حجاز | education = اُمِي | alma_mater = | occupation = واپار ، حاڪم ، قاضي، فوجي ڪمانڊر، معلم | years_active = | era = | employer = | organization = | agent = | known_for = اسلام جو پيغمبر | notable_works = *خدا جو ڏنل قرآن پھچائڻ * مديني جي رياست جو بنياد وجھندڙ * مسجد نبوي جو معمار *اسلام جي تعليم ڏنائين * حديث | style = | home_town = مڪو | salary = | net_worth = <!-- Net worth should be supported with a citation from a reliable source --> | height = <!-- "X cm", "X m" or "X ft Y in" plus optional reference (conversions are automatic) --> | weight = <!-- "X kg", "X lb" or "X st Y lb" plus optional reference (conversions are automatic) --> | television = | title = | term = | predecessor = عيسيٰ مسيح | successor = ڪو بہ نہ | party = | movement = | opponents = عربستان جا مشرڪ ۽ يھودي | boards = | religion = <!-- Religion should be supported with a citation from a reliable source --> | denomination = <!-- Denomination should be supported with a citation from a reliable source --> | criminal_charge = <!-- Criminality parameters should be supported with citations from reliable sources --> | criminal_penalty = | criminal_status = | spouse =* خديجه بنت خويلد (595–619) *سوده بنت زمعه (619–632) *حفصه بنت عمر (624–632) *جويريه بنت حارث (628–632) *عائشه (619–632) *زينب بنت جحش (627–632) *صفيه بنت حيي (629–632) *زينب بنت خزيمه (625–627) *ام سلمه (629–632) *ام حبيبه (628–632) *ريحانه بنت زيد (629–631) *ماريه قبطيه (630–632) *ميمونه بنت حارث (630–632) | partner = <!-- (unmarried long-term partner) --> | children = *عبد الله بن محمد، *قاسم بن محمد، *ابراهيم بن محمد، *زينب بنت محمد، *رقيه بنت محمد، *ام ڪلثوم بنت محمد، *فاطمه زهرا رضہ | parents = *عبد الله بن عبد المطلب * آمنہ بنت وھب | relatives = * عبدالمطلب (ڏاڏو) *ابوطالب (چاچو) * حمزہ (چاچو)رضہ *ابو لھب (چاچو) *علي رضہ (ڀائٽو، ۽ ڄاٽو) *عباس رضه (،چاچو) * ابو بڪر رضہ (سھرو) * عمر فاروق رضه (سھرو) *ابوسفيان (سھرو) | callsign = | awards = رحمته العالمين | module = آخري نبي | module2 = | module3 = | module4 = | module5 = | module6 = | signature =Muhammad Seal.svg | signature_alt = | signature_size = 50px | website = <!-- {{URL|example.com}} --> | footnotes = }} <br/> '''حضرت مُحَمَّد''' {{درود}} {{ٻيا نالا|انگريزي= '''Hazrat Muhammad '''pbuh}}(اپریل570ع - جون 632ع) مسلمانن جي عقيدي مطابق الله سبحان و تعالیٰ جو آخري نبي ۽ رسول ھيو جنھن تي [[آسماني ڪتابن جا نالا|آسماني ڪتاب]] [[قرآن| قرآن مجيد]] نازل ٿيو. 40 سالن جي عمر ۾ [[عربستان]] جي شھر [[مڪو| مڪي]] ۾ نبوت جو اظھار ڪندي اسلام جي توحيد واري عقيدي جي تبليغ جو آغاز ڪيو. سندس ڏنل تعليم عربن جي ان خطي ۾ ھڪ زبردست انقلاب برپا ڪيو. قرآن مجيد ۾ سندس زندگي مبارڪ کي '''اسوه''' سڏيو ويو آهي<ref name =" علوي" > بذل القوۃ فی حوادث سنی النبوۃ (سيرت هاشمي)، از: امام العصر مخدوم محمد ھاشم محدث ٺٽوي، ترجمو: پروفيسر اسرار احمد علوي، مھراڻ اڪيڊمي شڪارپور، ڇاپو ٻيو جولائي 2004ع ۾ لکيل مترجم جو نوٽ: تقديم </ref>. سورة الاحزاب جي آيت 21 ۾ فرمان آھي ته:'''لقد کان لکم فی رسول اللہ اسوۃ حسنہ''': ترجمو: "بيشڪ اوھان جي لاء خدا جي رسول {{درود}} جي ذات ۾ ھڪ بھترين نمونو آھي." لفظ اسوة جي عام معنیٰ طريقو يا نمونو آھي<ref name=" علوي " />. اسوہ انسان جي ان حالت کي چيو ويندو آهي جيڪا ھو ڪنھن ٻئي انسان جي پيروي ڪندي اختيار ڪري<ref name ="راغب " > مفردات الفاظ القرآن, از: ابو القاسم راغب اصفھانی صہ ۱۴۰ </ref>. اسلامي عقيدي مطابق محمد رسول الله {{درود}} جن جي اطاعت مسلمانن جي ايمان جو لازمي جز ۽ فرض آهي ۽ ان جي اطاعت کي قرآن مجيد ۾ الله جي اطاعت جي مثل سڏيو ويو آهي. سورة النساء جي آيت ۶۴ ۾ قرآن فرمائي ٿو ته: ''' وما ارسلنا من رسول الا لیطاع باذن اللّٰہ''': ترجمو: "۽ اسان موڪليا جيڪي رسول تہ انھن جي پيروي ڪئي وڃي، الله جي حڪم سان". دين جي عالمن ۽ قرآن جي شارحن جو اھو عقيدو آهي ته قرآن ھڪ تحريري دستور آھي جنھن جي عملي صورت سرور ڪونين {{درود}} جن جي ذات آھي، جن جو ڪوبه قول ۽ فعل حڪم خداوندئ کان وار برابر بہ ھيڏي ھوڏي ھٽيل نه آهي<ref name=" علوي " />. ايليا (بيت المقدس) ۾ ھجرت جي پنجين سال [[ھرقل|ھرقل اعظم]] (Hercules) جي درٻار ۾ سندس بدترين دشمن [[ابوسفيان]] پڇا ڪرڻ تي ٻڌايو ھو تہ "نبوت کان اڳ بہ اوھان {{ درود}} ڪڏهن ڪوڙ نہ ڳالھايو آھي"<ref name=" علوي " />. پاڻ ڪريمن پنھنجي بيمثال ڪردار وسيلي ڪٺور قلبن کي نرم ڪري انھن جو تزڪيو ڪيو<ref name=" علوي " />. سندن ھر عمل جي تقليد کي اسلامي دين ۾ سنت جو مقام حاصل آهي<ref name="علوي " />. مولانا ابوالڪلام آزاد مطابق:"قرآن ۽ نبي سائين {{درود}} جن جي زندگي ساڳي شئي آھي، قرآن متن آھي تہ سيرة ان جي تشريح ۽ قرآن علم آھي تہ سيرة ان جو عمل. ان ڪري انسانيت جي سمورن اھنجن ۽ آزارن جو علاج ان سيرت جي مطالعي ۾ ئي ملي سگھندو"<ref name ="آزاد " > سیرۃ کے عملی پہلو (اردو) ، از: مولانا ابوالڪلام آزاد، صہ ۹</ref>. == قبيلو ۽ گھراڻو == حضرت محمد {{درود}} جو قبيلو [[قريش]] ۽ گھراڻو [[بنو هاشم]] ھيا جيڪي حضرت ابراهيم جي بيبي ھاجرہ {{ٻيا نالا|عبراني= ''' Hagar '''}} مان وڏي پٽ حضرت اسماعيل جي اولاد مان ھيا. حضرت [[ابراهيم]] پنھنجي وڏي پٽ حضرت [[اسماعيل]] ۽ سندس ماء کي مڪي جي ويران وادي ۾ رھايو جتي ٻنھي پيء ۽ پٽ گڏجي [[ڪعبو]] تعمير ڪيو. ان ويراني ۾ [[زمزم]] جي چشمي جي برآمد ٿيڻ سان جرھوم جي قبيلو سندن مرضي سان اتي آباد ٿيو ۽ اڳتي هلي اسماعيل جي شادي ٿي ۽ کيس ٻارھن پٽ ڄاوا جن مان وڏي پٽ جو نالو قدار ھيو. آھستي آھستي اسماعيلين جو تعداد وڌندو ويو.<ref name ="سعيد" >The Life of Muhammad, the Prophet , by:Syed Saeed Akhtar Rizvi, page ،9,7,8,6,</ref> بائيبل مطابق خدا جو واعدو ٿيل ھيو تہ اسماعيل جي اولاد کي تيزي سان وڌائيندو <ref>{Genesis 21:13}</ref> اھي پوري حجاز ۾ ڦھلجي ويا. عیسیٰ مسیح جي پيدائش کان 200 سال اڳ قدار جي اولاد مان عدنان مشھوري ماڻي ٻنھي جي وچ واري شجري جي اڃان ڪا پڪ نہ ٿي سگھي آھي ڇو تہ عربن گھڻا شجرا بيان ڪيا آهن.محمد صہ انھن شجرن تي تبصرو ڪندي فرمايو ھيو تہ {{quote|جڏهن منھجو شجرو عدنان تائين پھچي تہ بس ڪريو|محمد صہ<ref name = " سعيد"/>|}} ٽين صدي عيسويءَ ۾ عدنان جي اولاد مان ھڪ سردار ٿيو جنھن جو نالو فاھر ھيو جنھن لاء خيال آهي تہ ان کي [[قريش]] سڏيندا ھيا ڪن جو وري خيال آھي تہ فاھر جي پنجين پيڙهيءَ ۾ پنجين صدي عيسويءَ ۾ [[قصي بن ڪلاب]] بن مرہ بن لوئي، بن غالب بن فاھر نالي ھڪ طاقتور شخص مشھور ٿيو جنھن کي قريش سڏيندا ھيا ء ان جي اولاد [[قريشي]] سڏبا ھيا. علامہ شبلي نعماني، علامہ طبري مطابق قصي ئي پھريون شخص ھيو جنھن کي قريش سڏيو ويو. قصي سڀني اسماعلين کي گڏ ڪري قائل ڪيو تہ خانہ بدوشي ترڪ ڪري ڪعبي جي چؤطرف مستقل رھائش اختيار ڪن. قصي ڪعبي جي نگران خزاہ قبيلي جي ھليل نالي ھڪ شخص جي نياڻي سان شادي ڪئي ۽ ھليل جي وصيت ذريعي ڪعبي جي نگراني جي ذميداري قصي جي حوالي ٿي جنھن کوڙ ادارن کي قائم ڪيو جن ۾ دارالندواہ (گڏجاڻي واري جاء) شامل ھئي جتي ويھي جنگ ۽ امن سميت اھم معاملن جا فيصلا ، شادين جا اجتماع ٿيندا هئا. قافلن جي روانگي پن ٿيندي هئي.ھن سقايہ ( حاجين کي پاڻي فراهم ڪرڻ جو بندوبست)، رفادہ ( حاجين کي کاڌخوراڪ فراھم ڪرڻ جو بندوبست) پڻ قائم ڪيا<ref name = "سعيد "/> ھن حاجين جو مشاعرالحرم ۾ رات ٽڪائڻ جو بندوبست ء پوري واديءَ کي بتين سان منور ڪري کين سھولتن فراھم ڪرڻ جي شروعات ڪئي. زمزم جو چشمو صديون پھرين لٽجي ويو ھو ھن ان کي ڳولي پھريون دفعو کوھ کوٽايو ۽ پاڻي جي بحالي ٿي. ھن ڪعبي جي ٻيھر تعمير ڪرائي. ھن جي وفات بعد ماڻھو حاجون (موجوده جنت المولا واري قبرستان) ۾ سندس قبر جي زيارت لاءِ ويندا ھئا. ھن کي ڪعبي جون ڇھ ذميداريون ھيون جيڪي ھن پنھنجي وفات کان اڳ پنھنجي وڏي پٽ عبدالدار کي سونپيون. قصي کي پنج پٽ ء ھڪ ڌيءُ ھئي. سندس ٻئي پٽ مغيرہ کي عبداالمناف سڏيندا ھيا، جيڪو قبيلن ۾ معتبر ۽ قائدانہ صلاحيتن وارو ليکيو ويو. عبدالمناف کي ڇھ پٽ ٿيا جن ۾ ھاشم، مطلب، عبد شمس ۽ نوفل مشھور ٿيا. عبدالدار ۽ عبداالمناف جي وفات کان پوءِ ڪعبي جي ذميداري سنڀالڻ ۾ سندن اولاد ۾ تڪرار شروع ٿيو پر پوء ٺاھ ٿي وين. اھو طئي ٿيو تہ پاڻي پيارڻ ، کاڌ خوراڪ فراھم ڪرڻ ۽ جنگ ۾ قيادت جي ذميداري عبداالمناف جي اولاد ڏي منتقل ٿي. ليوا ۽ حجابہ جي ذميداري عبدالدار جي اولاد کي ملي باقي دارالندواہ جي سربراهي ٻنھي جي خاندانن ۾ رھي. انھن مان ھاشم گھڻو نالو ڪڍيو جنھن کي کاڌي کارائڻ جي ذميداري ملي. ھڪ ڀيري مڪي ۾ وڏو ڏڪار آيو تہ ھاشم پنھنجي سموري دولت کڻي شام ويو اتان اٽو ۽ سڪل ماني خريد ڪري مڪي آيو ۽ روزانو اٺن کي ڪھي انھن مان ٻوڙ ٺاھي ماني جا ٽڪرا ان ۾ ملائي سموري قبيلي کي گھرائي کارائيندو هو ڏڪار جي خاتمي تائين ھن قبيلي جي مدد جاري رکي کوڙ ماڻھن کي مرڻ کان بچائي ورتو.ان خدمت جي بدلي ئي کيس ھاشم جو نالو مليو جنھن جي معني ( مانيءَ کي ) ٽڪر ڪندڙ آھي. ھاشم جو اصل نالو امر{{ٻيا نالا|انگريزي=Amr}} ھيو. ھاشم مڪي جي واپاري قافلن جو بنياد وجھندڙ پڻ ھيو. ھن باظنتيني شھنشاھ کان حڪمنامو حاصل ڪيو جنھن تحت قريش قبيلي کي ھر قسم جي ٽئڪس ۽ ڊيوٽي کان آزاد ڪري انھن جي ڪنٽرول وارن ملڪن ۾ آزاد اچ وڃ جي اجازت ڏنل ھئي<ref name = " سعيد "/> ھن اھا ساڳي سھولت ايٿوپيا جي بادشاھ کان پڻ حاصل ڪئي ۽ ان وقت يمن ايٿوپيا جو حصو ھيو.اھڙي طرح قريش جا واپاري قافلا يمن کان شام ۽ بازنظيني شھر انقرہ تائين وڃڻ شروع ٿيا.<ref name = "سعيد "/> ھاشم جڏهن 25 سالن جو ھيو تہ سن 488 عيسويءَ ۾ فلسطين جي غزہ واري ھنڌ وفات ڪري ويو ۽ کيس اتي ئي دفن ڪيو ويو. اھا جاء غزہ ھاشم يا ھاشم جي غزہ سڏجڻ شروع ٿي وئي. ھن يثرب جي عدي بنو نجار قبيلي جي سلمیٰ بنت امر سان پرڻو ڪيو جنھن مان عبدالمطلب پيدا ٿيو جيڪو اڃان ننڍڙو ھيو تہ ھاشم وفات ڪري ويو.ان کان سواءِ ھاشم کي چار ٻيا پٽ پڻ ھيا جن ۾ اسد، نضلا، سئفي ۽ ابو سئفي شامل ھيا جن مان پوين ٽن کي اولاد ڪانہ ٿي باقي اسد کي [[فاطمه بنت اسد]] نالي نياڻي ڄائي جيڪا علي رضہ بن ابي طالب جي ماء ھئي. ھاشم جو اھڙي طرح نسل عبدالمطلب مان اڳتي ھليو<ref name = " سعيد"/>. عبدالمطلب يثرب ۾ پنھنجي ناني جي گھر ۾ پيدا ٿيو. ھاشم جي وفات بعد سندس ڀاء مطلب خاندان جو وڏو بڻيو جيڪو پنھنجي ننڍي ڀائٽي عبدالمطلب بن ھاشم کي مڪي وٺي آيو جڏھن مطلب اٺ تي مڪي ۾ داخل ٿيو تہ ماڻھن ڇوڪري کي مطلب جو غلام سمجھي عبدالمطلب چوڻ شروع ڪيو ۽ مطلب وضاحت ڪندو رھيو تہ اھو سندس ڀائٽيو آھي پر ھاشم جي ان پٽ تي عبدالمطلب نالو پئجي ويو<ref name = " سعيد "/>. عبدالمطلب جو اصل نالو شعيبت الحمد ھيو. مطلبجي وفات بعد سقايہ ۽ رفادہ جي ذميداري عبدالمطلب جي حصي ۾ آئي. ھن 82 سالن تائين عمر ماڻي ۽ پوئين وقت ھن کي مڪي جي سربراھ جو خطاب پڻ مليو<ref name = " سعيد"/> ==والدين== نبي ڪريم {{درود}} جي والد جو نالو عبدالله بن عبدالمطلب ھيو جنھن سندس ولادت کان ڪجھ مھينا اڳ يثرب ۾ ۲۵ سالن جي عمر ۾ وفات ڪئي<ref name =" Awan" > Siraj u Munira, By: Muhammad Ikramun Nabi Awan and Ms Nusrat Tiwana, 1st edition, Nov 2014, Pages: 23, 25 ,27, 28, 39,40 </ref>. ==جنم== نبي ڪريم {{درود}} جن ۱۲ ربيع الاول تي فجر جي وقت بمطابق ۳۰ اپريل ۵۷۱ع ۾ پيدا ٿيا<ref name ="الفضل " > [ https://www.alfazlonline.org/07/01/2020/9519/] الفضل آن لائين</ref>. سندس ولادت ابرہ جي لشڪر جي تباھي کان ۵۵ ڏينھن بعد ٿي<ref name=" Awan " />. ڏاڏي عبدالمطلب سندس نالو محمد رکيو<ref name=" Awan " />. == ننڍپڻ== عربن جي اميرن جي رواج مطابق پرورش لاء ڏاڏي کيس بدو عربن جي بني سعد قبيلي سان تعلق رکندڙ حليمه سعديه جي حوالي ڪيو<ref name=" Awan " />. حليمه ۽ سندس مڙس حارث ٻار وٺڻ وقت الجھن ۾ ھيا تہ شايد کين مناسب معاوضو نہ ملي سگھي پر جلد ئي کين ٻار جي ڀلاري ھجڻ جي سمجھ آئي<ref name=" Awan" />. حليمه جي نياڻي شيماء سندس پرورش ۾ ماء جي مدد ڪئي<ref name=" Awan " />. ننڍپڻ ۾ پنھنجي رضاعي ڀائرن ۽ ان رضاعي ڀيڻ سان گڏجي ٻڪريون پڻ چاريندو ھو<ref name="Awan " />. جڏھن ۶ سالن جو ٿيو تہ ماء آمنه کيس سندس پيءُ جي قبر جي زيارت ۽ سندس ناناڻي گھر گھمائڻ لاء يثرب وٺي آئي<ref name="Awan " />. واپسي ۾ بيمار ٿي پئي ۽ آبوا جي مقام تي وفات ڪري وئي. تدفين بعد مائٽن کي نظر نہ آيو ۽ جڏھن کيس ڳوليائون تہ پنھنجي ماء جي قبر وٽ ويٺل روئندي ڏٺائونس <ref name=" Awan" />. بعد ۾ جڏھن اصحابين سان گڏ ماء جي قبر تي آيا تہ سندس قبر جي مٽي تي ھٿ ڦيرائيندي ڏاڍو رنا ھيا ۽ ان وقت اصحابي ڪافي پري بيٺا ھئا ۽ کين اھو چوندي ٻڌو تہ سندس ماء جي شفقت جي يادن کيس روئاري وڌو<ref name="Awan " />. ماءُ جي وفات بعد ھن يتيم ٻار جي پرورش جي ذميداري سندس ڏاڏي عبدالمطلب سنڀالي. ۵۷۹ع ۾ عبدالمطلب پڻ وفات ڪري ويو ۽ پوء سندس پرورش جي ذميداري سندس سڳي چاچي ابو طالب سنڀالي<ref name=" Awan " /> ابوطالب ۽ سندس زال فاطمه مٿن ڏاڍا مھربان رھيا<ref name=" Awan " />. پنھنجي ان چاچي ۽ پاڙيسرين جو مال چارڻ شروع ڪيو<ref name="Awan " />. ٻارھن<ref name=" Awan " /> يا يارھن ورھين جي عمر ۾ چاچي حضرت ابوطالب سان گڏ واپار سانگي شام ويا هئا<ref name=" ٺٽوي " /> جڏھن بصري پھتا تہ اتي ھڪ راھبن واري خانقاھ ۾ ترسيا<ref name="Awan " /> جتي بحيرا نالي ھڪ عيسائي راھب سندس نبوت جي تصديق ڪئي ۽ ان وقت حضرت ابوبڪر صديق پڻ ساڻن گڏ ھيو هئي<ref name=" ٺٽوي" />. == زالون ۽ اولاد == ===۱.بيبي خديجه رضه=== 25 سالن جي ڄمار ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي پھرين شادي [[بنو اسد]] گھراڻي جي [[خويلد بن اسد]] ۽ [[فاطمه بنت زائدہ]] جي نياڻي 40 سالا حضرت خديجة الڪبریٰ رضه سان 695 ۾ ٿي جيڪا بيواہ ھئي ۽ سندس اھا ٽين شادي ھئي<ref name=" علوي " />. سندس لقب طاھرہ ۽ ڪنيت ان ھند ھئي<ref name=" علوي " />. بيبي سانئڻ جو پھريون نڪاح [[ھند بن زرارہ]] سان ٿيو جنھن مان کيس ھڪ نياڻي ۽ ٻہ پٽ ٿيا جيڪو پوء گذاري ويو. سندس ٻيون نڪاح [[عتيق بن عائذ]] سان ڪرايو ويو جنھن مان کيس ھڪ نياڻي ھند جي نالي سان ھئي پر ڪجھ وقت کان پوءِ عتيق پڻ گذاري ويو<ref name=" علوي " />. جڏھن 35 سالن جي ٿي تہ سندس والد خويلد پڻ گذاري ويو<ref name="علوي " />. پاڻ مالدار عورت ھئي ۽ سندس ڪاروباري قافلا [[عراق]]، [[شام]] ۽ [[فلسطين]] تائين ويندا ھيا. سندس ھڪ غلام [[ميسرہ]] ايماندار ھيو جيڪو سندس ڪاروبار جو جنرل مينيجر ھيو<ref name=" علوي" />. پاڻ سڳورن {{درود}} جن ان وقت ايمانداري ۾ وڏي شھرت حاصل ڪئي هئي ۽ ميسرہ ذريعي بيبي سانئڻ وٽ اھڙو احوال پھتل ھو ۽ ان کين سندس ڪاروبار ۾ شامل ٿيڻ جي پيشڪش ڪئي جيڪا پاڻ سڳورن {{درود}} قبول ڪئي ۽ ان جي تجارتي قافلي سان شام ويا جنھن بعد بيبي سانئڻ کين شادي جو پيغام موڪليو ۽ ان وقت بيبي صاحبه جي عمر ۴۰ سال ھئي<ref name=" علوي " />. شادي ۲۵ صفر تي مڪي ۾ ٿي جنھن ۾ حضرت ابو طالب ، حضرت حمزہ رضه، بيبي صاحبه جو چاچو [[عمرو بن اسد]]، سؤٽ [[ورقه بن نوفل]] پڻ شامل ٿيا<ref name=" علوي " />. حق مھر ساڍا ٻارھن [[اوقيه]] سون مقرر ڪيو ويو جنھن جي قيمت ۵۰۰ درھم ھئي<ref name=" علوي" />. ھڪ روايت مطابق حق مھر ۲۰ وٽ ٻڌايو ويو آهي<ref name=" علوي " />. نڪاح جو خطبو سيدنا [[ابو طالب]] پڙھيو. اھو خطبو يعقوبي ، شامي ، قسطلاني ، ۽ علامه عامري پنھنجي ڪتابن ۾ نقل ڪيو آهي<ref name=" علوي " />. نڪاح بعد پاڻ سڳورن {{درود}} ھڪ اٺ ذبح ڪرائي مھمانن جي دعوت ڪئي. بيبي سانئڻ زندگي جا 25 سال پاڻ سڳورن {{درود}} سان گذاريا<ref name=" علوي " />. سندس حياتيءَ ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} ٻي ڪا شادي نہ ڪئي<ref name=" علوي " />. پاڻ سڳورن {{درود}} جي پٽ ابراھيم کان سواءِ سموري اولاد بيبي سانئڻ مان ٿي ۽ سڀ سواء بيبي فاطمه الزهراء رضه جي سندن حياتي مبارڪ دوران وفات ڪري ويا<ref name=" علوي " />. [[فائل:The altar of prayer of the Prophet in the demolished house of Khadijeh 01.jpg|thumb|left|upright=0.8|بيبي خديجہ جي مڪي ۾ ڊاٿل گھر اندر اھا جاء جتي حضرت محمد{{درود}} ساڻس شادي کان پوء رھائش دوران عبادت ڪندو ھو]] نبي ڪريم {{درود}} کي چار نياڻيون ھيون جن مان وڏي سيدہ زينب ، ٻيون نمبر سيدہ رقيه ، ٽيون نمبر سيدہ ام ڪلثوم ۽ چوٿون نمبر آخري نياڻي سيده فاطمه الزهراء ھئي<ref name=" علوي " />. چئني مديني ھجرت ڪئي ۽ اتي وفات ڪيائون ۽ چارئي جنت البقيع ۾ دفن ٿيل آھن<ref name=" علوي " />. سيده زينب رضه 30 ميلادي ڌاري مڪي ۾ ڄائي ۽ سن ۸ ھجري ۾ مديني ۾ وفات ڪئي. سندس نڪاح بعثت کان اڳ پنھنجي ماسات ابوالعاص بن ربيع قرشي سان ڪرايو ويو جيڪو بيبي خديجه جي ڀيڻ ھند بنت خويلد جو پٽ ھيو ۽ سندس اصل نالو لقيط ھو<ref name=" علوي " />. ڪجھ رويتن مطابق سندس نالو ھشيم ۽ مھشم ھيو. پاڻ سڳورن {{درود}} جي ھجرت وقت اھي طائف ۾ رھندا ھئا. بدر جي جنگ بعد پاڻ سڳورن {{درود}} کيس مديني گھرايو ۽ بعد ۾ ابوالعاص جڏهن اسلام قبول ڪيو تہ اھو پڻ مديني ۾ آيو. سيده زينب کي ھڪ پٽ علي ۽ ھڪ نياڻي امامه ٿيا<ref name=" علوي" />. علي ننڍپڻ ۾ ئي فوت ٿي ويو. امامه جي پرورش بعد ۾ ابوالعاص جي ماروٽ حضرت زبير بن عوام ڪئي جنهن بيبي فاطمه الزهراء جي وفات بعد امامه جو نڪاح حضرت علي ڪرم الله وجهه سان ڪرايو<ref name=" علوي " />. [[فائل:The altar of prayer of the Prophet in the demolished house of Khadijeh.jpg|thumb|left|upright=0.8|بيبي خديجہ جي سعودي حڪومت پاران ڊاٿل گھر ۾ محراب جو ھڪ ٻيو منظر جتي پاڻ سڳورو عبادت ڪندو ھو]] سيده رقيه رضه ۳۳ ميلادي ڌاري ڄائي ۽ ان جو نڪاح حضرت عثمان غني رضه سان ڪرايو ويو. نبوت جي پنجين سال مڙس سان گڏ حبشه ھجرت ڪئي جتي ست سال رھيا اتي کيس ھڪ پٽ عبدالله نالي ڄائو. مڪي واپسي بعد مديني ڏانهن ھجرت ڪئي. بدر جي جنگ وقت بيمار ٿي پئي ۽ اٽڪل ۲۰ ڏينھن بعد وفات ڪري وئي. ان جي بيماري سبب نبي ڪريم {{درود}} جن حضرت [[عثمان غني]] رضه ۽ حضرت اسامه بن زيد رضه کي مديني ڇڏي ويا ھئا. جنگ جي فتح جي خبر جڏهن مديني پھتي تہ بيبي سانئڻ جي تدفين ٿي رھي ھئي<ref name=" علوي " />. سندس پٽ عبدالله پڻ ننڍپڻ ۾ گذاري ويو<ref name=" علوي " />. [[فائل:The House of Khadijah, The Porphet Mohammad's Wife in Mecca before Demolition 01.jpg|thumb|left|upright=0.8|بيبي خديجہ جو گھر جتي حضرت محمد {{درود}} مڪي زندگيءَ جو ھڪ دؤر گذاريو جيڪو سعودي حڪومت ڊھرائي ڇڏيو]] سيدہ ام ڪلثوم اھل بيت جي مديني ھجرت وقت بيبي فاطمه الزهراء رضه ۽ سيدہ سوده رضه سان گڏ ھئي. سيدہ رقيه رضه جي وفات کان ست يا ٽن مھينن بعد پاڻ سڳورن {{درود}} سندس نڪاح حضرت عثمان غني رضه سان ڪرايو ۽ سندس رخصتي جمادالآخر ۾ دوران ۱۹ سالن جي عمر ۾ ٿي<ref name=" علوي " />. کيس ڪا بہ اولاد ڪانه ٿي. حضرت عثمان سان ھن پنھنجي زندگي جا اٽڪل ساڍا ڇھ ورھيه گذاريا<ref name=" علوي " />. سن ۹ ھجري ۾ شعبان جي مھيني دوران وفات ڪئي. سندس جنازي نماز پاڻ سڳورن {{درود}} جن پڙھائي<ref name=" علوي " />. [[فائل:The House of Khadijah, The Prophet Mohammad's Wife in Mecca after Demolition 01.jpg|thumb|left|upright=0.8|بيبي خديجہ وارو گھر ڊھڻ کان پوءِ واري حالت ۾. ھن گھر پاڻ سڳورن زندگي جو ھڪ دور گذارہو]] بيبي فاطمه الزهراء رضه ۴۱ ميلادي ۾ نبوت جي بعثت واري سال پيدا ٿي ۽ جڏهن ۱۰ ورھين جي ھئي تہ سندس والدہ وفات ڪئي جنھن ڪري ننڍي عمر ۾ ئي والد سان وابسته رھي<ref name="علوي " />. والد کي تمام پياري ھئي. سندس عادات ، اطوار ، رفتار توڙي گفتار جو انداز والد سان مشابهت رکندڙ ھيو ۽ شڪل ۾ والده جھڙي ھئي<ref name=" علوي " />. سندس شادي پندرهن سال پنج مھينن جي عمر حضرت علي ڪرم الله وجهه سان مديني ۾ جنگ بدر کان بعد ڪرائي وئي. نڪاح جي تقريب مسجد نبوي ۾ ٿي ۽ پاڻ سڳورن{{درود}} سندن نڪاح پڙھايو. حق مھر ۵۰۰ درھم مقرر ٿيو ۽ رخصتي احد جي جنگ بعد عمل ۾ آئي<ref name=" علوي" />. سندس حياتيءَ دوران حضرت علي ڪرم الله وجهه ٻي شادي ڪانه ڪئي. کيس پنج ٻار جن ۾ ٽي پٽ امام حسن، امام حسين ، امام محسن ۽ ٻہ ڌيئر ڄاوا. امام محسن ننڍپڻ ۾ ئي وفات ڪئي<ref name=" علوي " />. پاڻ پردي جي سخت پابند ھئي. سندس جنازي نماز حضرت علي ڪرم الله وجهه پڙھائي<ref name="علوي " />. [[فائل:Khadija tomb (1).jpg|thumb|left|upright=0.8|خديجہ جو مڪي م واقع مقبرو جيڪو سعودي حڪومت ڊھرائي ڇڏيو]] بيبي خديجه رضه مان پاڻ سڳورن {{درود}} کي ٻہ پٽ پڻ ڄاوا جن جا نالا قاسم ۽ عبدالله ھيا. قاسم کي طاھر ۽ عبدالله کي طيب پڻ سڏيندا هئا<ref name=" علوي " />. روايت مطابق سندن وفات نبوت کان اڳ ننڍپڻ ۾ ٿي ھئي<ref name=" علوي" />. بيبي صاحبه ۱۱ رمضان سن ۱۰ نبوي ۾ ٦۵ ورھين جي ڄمار ۾ مڪي ۾ وفات ڪئي. کيس حجون مڪي شريف ۾ دفنايو ويو. ان وقت اڃان جنازي جي نماز جو حڪم نہ آيو ھو<ref name=" علوي" />. ===۲.بيبي سوده رضه=== سن ۱۰ نبوي ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} جن جو پاڻ کان عمر ۾ ۳۰ سال وڏي بيوہ<ref name=" علوي " /> سودہ بنت زمعه سان نڪاح ٿيو. مديني ڏانهن ھجرت وقت فقط ھيء گھرواري ساڻن گڏ ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. سندس والد جو نالو زمعه بن قيس ۽ ماء جو نالو شموس بنت قيس نجاري ھيو ۽ ان جو تعلق بنو عامر قبيلي سان ھو<ref name="علوي " />. روايت مطابق ھڪ دفعي خوله بنت حڪيم نبي ڪريم {{درود}} جن کي ٻي شادي ڪرڻ جي تجويز ڏني ۽ کين بيبي عائشه ۽ حبشه کان ھجرت ڪري موٽي آيل مھاجرن مان بيبي سودہ جا نالا پيش ڪيا<ref name="علوي " />. پاڻ سڳورن اھا تجويز قبول ڪئي ۽ ٻنھي طرفن کان آڇ قبول ڪئي وئي. بيبي صاحبه جي نڪاح وقت عمر ۳۲ سال ھئي ۽ بيبي سوده سان نڪاح جو خطبو زمعه بن قيس پڙھيو<ref name=" علوي " />. حق مھر ۴۰۰ درھم مقرر ٿيو<ref name =" جلد" > شرح مواھب ، زرقاني ، جلد ۳, صه ۲۹۷ </ref>. ھن جا ۱۲ سال نبي ڪريم {{درود}} جي صحبت ۾ گذريا ۽ سندس رفاقت ۾ حج ۽ عمرو ادا ڪيو<ref name=" علوي " />. کيس پاڻ سڳورن {{درود}} مان ڪا اولاد ڪانه ٿي پر کيس پھرين مڙس سڪران مان عبدالرحمان نالي پٽ ڄائو جيڪو حضرت عمر رضه جي دؤر ۾ جنگ جلولاء ۾ شھيد ٿيو<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه جي ڪنيت ان عبدالرحمان ھئي<ref name=" علوي" />.بلاذري مطابق بيبي صاحبه سن ۲۲ ھجري ۾ مديني ۾ وفات ڪئي<ref name=" علوي " />. ابن سعد مطابق سن ۵۴ ھجري ۾ وفات ڪئي<ref name="علوي " />. ان وقت جنازي جي نماز جو حڪم اڃان ڪانہ ٿيو ھو. بيبي صاحبه کي جنت البقيع ۾ دفنايو ويو. ھن جي رفاقت نبي ڪريم {{درود}} جن سان ۱۴ سالن تائين ھئي<ref name=" علوي " />. ===۳.بيبي عائشه رضه=== بيبي صاحبه جو تعلق بنو تيم قبيلي سان ھيو. سندس والد جو نالو ابوبڪر صديق ۽ والدہ جو نالو ان رومان بنت عامر ھو. بيبي صاحبه جو لقب صديقه ۽ حميرا ھيو ۽ سندس ڪنيت ان عبدالله ھئي<ref name=" علوي " />. سن ۱۰ نبوي شوال جي مھيني ۾ بيبي عائشه رضه جو پاڻ سڳورن {{درود}} جن سان نڪاح مڪي ۾ سندس والد ابوبڪر صديق پڙھيو<ref name=" علوي " />. حق مھر ۵۰۰ درھم مقرر ٿيو.ان وقت سندس عمر ۶ سال ھئي ۽ رخصتي شوال جي مھيني ۾ ھجرت جي پھرين سال ۹ ورھين جي عمر ۾ مديني ٿي<ref name=" ٺٽوي" />. نڪاح ۽ رخصتي وقت بيبي صاحبه جي عمر بابت متضاد روايتون آھن جن ۾ ھڪ روايت مطابق رخصتي وقت بيبي صاحبه جي عمر ۱۸ سال ھئي. نڪاح مڪي ۾ ٿيو ۽ رخصتي ھجرت جي پھرين سال ٿي ان وقت بيبيءَ جي عمر ۱۷ يا ۱۹ سال ھئي ۽ محمد {{درود}} جن جي عمر ۵۴ سال ھئي<ref name =" الفتوا" > [https://www.thefatwa.com/urdu/questionID/3775/%D8%A7%D8%B2%D9%88%D8%A7%D8%AC-%D9%85%D8%B7%DB%81%D8%B1%D8%A7%D8%AA-%DA%A9%DB%8C-%D8%AA%D8%B9%D8%AF%D8%A7%D8%AF-%DA%A9%D8%AA%D9%86%DB%8C-%DB%81%DB%92-%D8%A7%D9%88%D8%B1-%D8%B9%D9%82%D8%AF-%D9%86%D8%A8%D9%88%DB%8C-%D9%85%DB%8C%DA%BA-%D8%A2%D9%86%DB%92-%DA%A9%DB%92-%D9%88%D9%82%D8%AA-%D8%A7%D9%86-%DA%A9%DB%8C-%D8%B9%D9%85%D8%B1%DB%8C%DA%BA-%DA%A9%DB%8C%D8%A7-%D8%AA%DA%BE%DB%8C%DA%BA/ ] Alfatwa.com</ref>. بيبي صاحبه پنھنجي ڀيڻ اسماء بنت ابوبڪر کان عمر ۾ ۱۰ سال ننڍي ھئي جيڪا پنھجي پٽ عبدالله بن زبير جي شھادت (سن ۷۳ ھجري) کان ۵ يا ۱۰ ڏينھن بعد گذاري وئي. ان جي عمر ھجرت وقت ۲۷ سال ھئي تہ بيبي صاحبه جي عمر ۱۰ سالن جي فرق سان ان وقت ۱۷ سال ھئي<ref name=" الفتوا " />. روایت مطابق مديني پھچڻ کان ڪجھ وقت پوءِ پاڻ سڳورن {{درود}} جن زيد بن حارث ۽ ابو رافع کي مڪي مان ابوبڪر صديق رضه جي گھروارن کي وٺي اچڻ لاءِ موڪليو اھڙي طرح اھي قبا تائين پھتا. بيبي اسماء بنت ابوبڪر اميد سان ھئي ۽ اتي ان عبدالله بن زبير کي جنم ڏنو. ساڳي سال شوال ۾ بيبي عائشه رضه جو گھر مديني جي پاڙي سنح ۾ حارث بن خزرج وارن جي گھرن لڳ واقع ھيو جيڪو نبي ڪريم {{درود}} جي گھر کان ھڪ ميل جي فاصلي تي ھو. ان گھر ۾ سندس شادي ۽ رخصتي ٿي<ref name ="ياقوت " > معجم البلدان، ياقوت، جلد ۳, صه ۲۶۵ </ref>. بيبي صاحبه جو وصال ۱۷ رمضان سن ۵۷ يا ۵۸ ھجري ۾ بنو اميه واري دؤر ۾ ٿيو. پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي زالن ۾ ھيء بيبي سڀ کان وڌيڪ فقيھ ۽ علم واري عورت ھئي ۽ سندس رسول الله {{درود}} جن سان رفاقت ۹ سالن تائين رھي. پاڻ جنت البقيع ۾ دفن ٿيل آهي. حديثن جون ۲۲۱۰ روايتون بيبي صاحبه سان منصوب آھن<ref name=" علوي " />. ===۴.بيبي حفصه رضه=== بنو عدي قبيلي سان تعلق رکندڙ بيبي حفصه حضرت عمر فاروق رضه ۽ سندس زال زينب بنت مظعون جي نياڻي ھئي جيڪا بعثت نبوي کان پنج سال اڳ پيدا ٿي<ref name=" علوي " />. ننڍي عمر ۾ سندس نڪاح سھم قبيلي جي ھڪ فرد خنيس بن حذافه بن قيس سان ٿيو جيڪو بدر جي جنگ ۾ مسلمانن جي لشڪر ۾ شامل ھو ۽ زخمي ٿي پيو ۽ سن ۲ھجري ۾ وفات ڪري ويو ۽ ھڪ روايت مطابق احد جي جنگ ۾ شھيد ٿيو<ref name=" علوي " />. ان بعد شوال سن ۲ ھجري<ref name=" علوي " /> يا ۳ ھجري<ref name=" ٺٽوي " /> ۾ بيبي حفصه جي شادي نبي ڪريم {{درود}} جن سان<ref name="ٺٽوي " /> مديني ۾ ٿي<ref name="علوي " />. ان وقت بيبيءَ جي عمر ۱۸ سال<ref name="علوي " /> يا ۲۱ سال <ref name=" الفتوا " /> ھئي ۽ نڪاح ۾ مھر ۴۰ يا ۵۰۰ درھم مقرر ٿيو<ref name=" علوي" />. ابو دائود ، نسائي ۽ ابن ماجه وغيره ۾ ابن عمر جي روايت مطابق نبي ڪريم {{درود}} جن کيس ھڪ دفعو طلاق (رجعي) ڏني ھئي. طبراني پڻ اھڙو ذڪر ڪيو<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه شعبان سن ۴۵ ھجري ۾ ۶۳ ورھين جي عمر ۾ وفات ڪئي<ref name=" علوي " /><ref name="الفتوا " />. وفات وقت پنھنجي ننڍي ڀاءُ عبدالله بن عمر رضه کي وصيت ڪئي ھئي تہ سندس مديني جي اتر ۾ شام واري رستي تي واقع غابہ نالي ديھ واري ملڪيت خيرات لاء وقف ڪري<ref name=" علوي " />. سندس جنازي نماز مديني جي گورنر مروان بن حڪم پڙھائي ۽ کيس جنت البقيع ۾ دفنايو ويو<ref name=" علوي " />. نبي ڪريم {{درود}} جن سان ان جي رفاقت ۷ سال رھي. ان سان منصوب حديثن جي روايتن جو تعداد ۶۰ آھي<ref name=" علوي " />. ===۵.بيبي زينب بنت خزيمه رضه=== بيبي صاحبه جو تعلق بنوھلال قبيلي سان ھو. سندس والد جو نالو خزيمه بن عبدالله ۽ ماء جو نالو ھند ھو<ref name="علوي " />. رمضان، سن ۳ ھجري ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} جن جو نڪاح بيبي زينب بنت خزيمه ھلاليه سان<ref name=" ٺٽوي" /> مديني ۾ ٿيو ۽ ان وقت سندس عمر ۳۰ سال ھئي<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه کي خير خيرات جي ڪثرت سبب ام المساڪين يعني مسڪينن جي ماء سڏيو ويندو هو<ref name="ٺٽوي " />. ھجرت نبوي {{درود}} کان ۱۴ يا ۱۵ سال اڳ مڪي ۾ ڄائي بيبي صاحبه جو پھريون مڙس نبي ڪريم {{درود}} جو پڦاٽ عبدالله بن جحش رضه ھو جنھن سان گڏ بيبي صاحبه مديني ھجرت ڪئي جيڪو ساڳ شوال سن ۳ ھجري ۾ غزوہ احد ۾ شھيد ٿيو ھو ۽ عدت گذارڻ بعد سندس ٻي شادي پاڻ سڳورن {{درود}} جن سان ٿي پر سن ۴ ھجري ۾ ربيع الاول يا ربيع الآخر ۾ بيبي صاحبه وفات ڪري وئي<ref name=" ٺٽوي " />. وفات وقت سندس عمر ۳۰ يا ۳۱ سال کن ھئي<ref name=" علوي " />.اھو پاڻ سڳورن {{درود}} جن جو پنجون نڪاح ھيو جنھن ۾ حق مھر ۵۰۰ درھم مقرر ٿيو<ref name=" علوي" />. قتادہ بن دعامہ کان روايت مطابق سندس پھريون نڪاح پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي سؤٽ طفيل بن حارث سان ٿيل ھو جنھن ڪجھ وقت پوء کيس طلاق ڏني ۽ سندس ٻيو نڪاح طفيل جي ڀاءُ عبيدہ بن حارث سان ٿيو<ref name=" علوي " />. امھات المومنين ۾ بيبي زينب رضه واحد عورت ھئي جنھن جو جنازو نبي ڪريم {{درود}} جن پڙھايو <ref name=" علوي " />. سندس پاڻ سڳورن {{درود}} جن سان رفاقت ۸ مھينا رھي<ref name=" علوي " />. ===۶.بيبي ھند رضه=== بيبي صاحبه جو تعلق بنومخزوم قبيلي سان ھو. سندس والد جو نالو ابواميہ سھيل بن مغيرہ ھو ۽ والده جو نالو عاتڪہ بنت عامر ھيو. بيبي صاحبه جي ڪنيت ام سلمه ھئي<ref name="علوي " />. بيبي صاحبه جو نڪاح رسول الله {{درود}} جن سان شوال ، سن ۴ ھجري ۾ مديني ۾ ٿيو جنھن وقت بيبي صاحبه جي عمر ۲۶ سال ھئي. حق مھر ۾ ڪجھ گھريلو سامان شامل ھو<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه ۶۲ ھجري ۾ ۸۴ ورھين جي ڄمار ۾ وفات ڪئي. سعيد بن زيد سندس جنازي نماز پڙھائي ۽ کيس جنت البقيع ۾ دفنايو ويو. پاڻ سڳورن {{درود}} سان سندس رفاقت ۷ سال رھي<ref name=" علوي " />. اٽڪل ۳۷۸ حديثن جون روايتون ھن بيبيءَ سان منصوب ٿيل آھن<ref name=" علوي " />. ===۷.بيبي زينب بنت جحش رضه=== بيبي صاحبه جو تعلق بنو اسد بن خزيمه قبيلي سان ھو. سندس والد جو نالو جحش بن رئاب ۽ والدہ جو نالو اميمہ بنت عبدالمطلب ھيو. بيبي صاحبه جي ڪنيت ام الحڪم ھئي<ref name=" علوي" />. سن ۴ ھجري ۾ ذوالقعد جي مھيني ۾ چنڊ واري رات پاڻ ڪريم {{درود}} جن جو نڪاح زينب بنت جحش رضه سان ٿيو. ھڪ ٻي روايت مطابق ۵ ھجري ۾<ref name=" ٺٽوي " /> مديني ۾ ۴۰۰ درھم حق مھر عيوض ٿيو<ref name=" علوي " />. ان وقت بيبيءَ جي عمر ۳۵ ورھيه ھئي ۽ نبي ڪريم {{درود}} جي وفات بعد سندس زالن مان اھا پھرين وفات ڪندڙ ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. شادي واري وقت ھن. سال پردي جو حڪم نازل ٿيو<ref name=" ٺٽوي " />. ھن بيب جو تعلق قريش جي اسد بن خزيمه واري شاخ سان ھيو<ref name=" علوي " />. ھي بيبي نبي ڪريم {{درود}} جن جي رشتي ۾ پڦاٽ ھئي. ھجرت جي پھرين سال ئي بيبي صاحبه جو خاندان مديني پھتو ھو. نبي ڪريم {{درود}} جن ان جو نڪاح زيد بن حارث رضه سان ڪرايو ھو پر اھا شادي ڪامياب نہ ٿي سگھي ۽ زيد کيس طلاق ڏني<ref name=" علوي " />. ان وقت بيبيءَ جي عمر ۳۴ سال ھئي. ان بعد قرآن جي آيت جي حڪم تحت سندس عدت بعد شادي نبي ڪريم {{درود}} جن سان ٿي<ref name=" علوي" />. بيبي صاحبه جو نالو برہ ھيو ۽ شادي وقت سندس نالو نبي ڪريم {{درود}} جن زينب رکيو<ref name=" علوي " />. نبي ڪريم {{درود}} جي وصال کان ۷ سال بعد سن ۲۰ ھجري ۾ حضرت عمر رضه جي دؤر ۾ بيبي صاحبه ۵۳ ورھين جي ڄمار ۾ وفات ڪئي ۽ سندس جنازي جي نماز حضرت عمر رضه پڙھائي ۽ کيس جنت البقيع ۾ دفنايو ويو<ref name=" علوي " />. سندس رفاقت نبي ڪريم {{درود}} جن سان ۶ سال تائين رھي. ساڻس ۱۱ حديثن جون روايتون منصوب ٿيل آھن<ref name=" علوي" />. ===۸.بيبي ريحانه رضه=== بيبي صاحبه جو تعلق روايتن مطابق بنو نضير يا بنو قريظه سان ھيو جن مان بنو قريظه جي روايت مشھور آھي. ھڪ روايت مطابق ڄائي بنو نضير قبيلي ۾ ۽ سندس شادي بنو قريظه ۾ ٿي ۽ شمعون يا زيد بن عمرو جي نياڻي ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. غزوہ بنو قريظه جي موقعي تي قيد ٿي ٻانھپ ۾ شامل ٿي ۽ نبي ڪريم {{درود}} جن جي حصي ۾ آئي<ref name="ٺٽوي " />. پاڻ سڳورن {{درود}} کيس آزاد ڪري سن ۵ ھجري ۾ محرم جي مھيني ۾ ساڻس نڪاح ڪيو<ref name="ٺٽوي " />. سندس اصل نالو ربيعه بنت شمعون بن زيد بن عمرو ھيو. ابن حجر سندس تعلق بنو قريظه سان ۽ ابن اسحاق بنو نضير سان ڏيکاريو آھي<ref name=" علوي" />. سندس شادي بنو قريظه جي حڪم نالي شخص سان ٿي جيڪو غزوه بنو قريظه ۾ مارجي ويو<ref name="علوي " />. محمد بن ڪعب جي روايت مطابق ھن بيبي پردي جو حڪم مڃڻ کان انڪار ڪيو ھو جنھن ڪري کيس نبي ڪريم {{درود}} جن طلاق ڏني ھئي پر پوء رجوع ڪيو ۽ بعد ۾ پردي جي پابندي سان زندگي گذاري<ref name=" علوي " />. سن ۱۰ ھجري ۾ جڏهن نبي ڪريم {{درود}} جن حج تان واپس آيا تہ مديني ۾ وفات ڪري وئي ۽ کيس جنت البقيع ۾ دفنايو ويو<ref name=" علوي " />. ابن الاثير ،ابن ڪثير ، شامي وغيره بيبي صاحبه جو شمار ٻانھين ۾ ڪيو آهي<ref name=" علوي " />. ===۹.بيبي جويريه رضه=== سن ۵ ھجري ۾ غزوه بنو مصطلق بعد يا سن ۶ ھجري ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن جو نڪاح بيبي جويريه رضه سان<ref name=" ٺٽوي " /> مديني ۾ ٿيو<ref name=" علوي " />. پاڻ غزوہ بنو مصطلق ۾ ھٿ آيل قيدين ۾ شامل ھئي. نبي ڪريم {{درود}} جن کيس آزاد ڪري نڪاح ڪيو جنھن ۾ ۴۰۰ درھم حق مھر مقرر ٿيو<ref name=" ٺٽوي " />. نڪاح وقت بيبي صاحبه جي عمر ۲۰ سال ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال سندس والد حارث بن ابو ضرار مسلمان ٿيو<ref name=" ٺٽوي " />. ابن عباس مطابق بيبي صاحبه جو اصل نالو برہ بنت حارث ھيو<ref name=" علوي " />. سندس تعلق بنو خزاعہ جي پاڙي بنو مصطلق سان ھيو. سندس پيء پاڙي جو سردار ھيو جنھن سندس شادي پنھنجي خاندان جي نوجوان مسافع بن صفوان سان ڪرائي ھئي جيڪو غزوہ بنو مصطلق ۾ مارجي ويو. بيبي صاحبه مال غنيمت ۾ ثابت بن قيس ۽ سندس سؤٽ جي حصي ۾ آئي پر سردار جي نياڻي ھجڻ ڪري ھن انھن سان رھڻ پسند نہ ڪيو ۽ ۹ اوقيه سون جي قيمت تي پنھنجي آزادي جو معاھدو ڪيو. مدد لاء نبي ڪريم {{درود}} جن وٽ پيش ٿي ۽ نبي ڪريم {{درود}} جن رقم ڀري کيس آزاد ڪرايو جنھن بعد مسلمان ٿي ۽ پاڻ سڳورن کيس حرم ۾ شامل ڪرڻ جو فيصلو ڪيو ۽ نڪاح بعد ان جو نالو بره بدلائي جويريه رکيو. نڪاح بعد اصحابين نبي ڪريم {{درود}} جن جي ساھراڻي گھر ڀاتين ھئڻ ڪري بيبي صاحبه جي قبيلي جي سمورن فردن کي آزاد ڪري ڇڏيو<ref name=" علوي " />. ابن عبدالبر مطابق بيبي صاحبه ربيع الاول سن ۵۰ ھجري ۾ ۶۵ سالن جي ڄمار ۾ وفات ڪئي. سندس جنازي جي نماز مديني جي گورنر [[مروان بن حڪم]] پڙھائي ۽ کيس [[جنت البقيع]] ۾ دفنايو ويو<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه جو پاڻ سڳورن {{درود}} سان ازدواجي رفاقت ۵ سال تائين رھي. ھن بيبي سان ۷ حديثون منصوب ٿيل آھن. ===۱۰. بيبي رملہ (ام حبيبه) رضه=== سن ۷ ھجري ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن ابوسفيان جي ڌيءَ ام حبيبه سان نڪاح ڪيو<ref name="ٺٽوي " />. بيبي صاحبه جو تعلق بنو اميه خاندان سان هو. سندس اصل نالو رملہ بنت ابو سفيان ھو<ref name=" علوي" />. سندس ماء جو نالو صفيه بنت ابوالعاص ھو<ref name="علوي " />. بيبي صاحبه حضرت عثمان جي پڦاٽ، امير معاويه جي ماٽيلي ڀيڻ ۽ يزيد بن ابو سفيان جي سڳي ڀيڻ ھئي<ref name=" علوي" />. بعثت کان ۱۷ سال اڳ مڪي ۾ پيدا ٿيندڙ بيبي صاحبه جي پھرين شادي بنو خزيمه جي عبدالله بن جحش سان ٿي<ref name=" علوي " />. ابتدائي دور ۾ ئي ٻئي مسلمان ٿيا ۽ حبشه ڏانھن ٻہ ڀيرا ھجرت ڪيائون. حبشه ۾ کين ھڪ نياڻي حبيبه نالي ڄائي جنھن جي نالي تي ان جي ڪنيت ان حبيبه ٿي وئي<ref name=" علوي " />. سندس مڙس حبشه ۾ عيسائي ٿي ويو جنھن ڪري ان کان طلاق ورتائي. ان جي حالات جي خبر پوڻ بعد مديني مان پاڻ سڳورن عمرو بڻ اميہ کي نڪاح جي بندوبست لاء حبشه موڪليو<ref name=" علوي" />. نڪاح وقت بيبي صاحبه جي عمر ۳۷ سال ھئي. نڪاح جو خطبو اصحمہ نجاشي پاڻ پڙھيو ۽ نبي ڪريم {{درود}} جن طرفان حق مھر ۴۰ اوقيه جي برابر قيمت يا ۴۰۰ دينار پڻ نجاشي ادا ڪيو<ref name=" علوي " />. ان حبيبه بعد ۾ مديني نبي ڪريم {{درود}} جن وٽ منتقل ٿي<ref name=" علوي " />. ابن بر ۽ ابن جوزي مطابق بيبي صاحبه سن ۴۴ ھجري ۾ امير معاويه جي دور حڪومت ۾ ۷۳ يا ۷۴ سالن جي عمر ۾ مديني ۾ وفات ڪئي ۽ کيس جنت البقيع ۾ دفنايو ويو<ref name=" علوي" />. ===۱۱.بيبي صفيه رضه=== سن ۷ ھجري ۾ صفر جي مھيني ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن جو نڪاح بيبي صفيه رضه جن سان <ref name="ٺٽوي " /> صھبا ۾ ٿيو ۽ ان وقت بيبي صاحبه جي عمر ۱۷ سال ھئي<ref name=" علوي " />. ھي ي بيبي غزوہ خيبر ۾ ھٿ آيل قيدي عورتن ۾ شامل ھئي ۽ ورھاست ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} جي حصي ۾ آئي پر پاڻ سڳورن {{درود}} کيس آزاد ڪري نڪاح ڪيو ۽ سندس آزادي کي ان جو مھر مقرر ڪيو<ref name=" ٺٽوي " />. بيبي صاحبه جي ان نڪاح جي ڪري سندس سمورن مٽن مائٽن کي آزاد ڪيو ويو جيڪي ۾ ۷۰۰ ڄڻا ۽ ۱۰۰ گھرن جا ڀاتي ھيا<ref name=" ٺٽوي " />. بيبي صاحبه بنو نضير قبيلي جي سردار حيي بن اخطب جي نياڻي ھئي، سندس والده جو نالو برہ بنت سموئيل ھو. بيبي صاحبه جو جو اصل نالو زينب ھيو. زرقاني مطابق عربن جي رواج ۾ غنيمت جي مال جو حصو جيڪو سردار کي ملندو هو ان کي صفيه سڏيندا ھيا اھڙي طرح پاڻ سڳورن کي غنيمت جي حصي ۾ ملڻ ڪري کيس صفيه جو نالو ڏنو ويو<ref name="علوي " />. پر اڪثريت جي راء مطابق سندس اصل نالو صفيه ھو<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه جي پھرين شادي ننڍي عمر ۾ ناناڻي گھر جي ھڪ امير نوجوان سلام بن مشڪم سان ڪرائي وئي پر اھو سخت مزاج ھيو جنھن ڪري سندن علحدگي ٿي وئي. سندس ٻي شادي ڪنانہ بن ربيع سان ٿي. بنو نضير جي مديني مان نيڪالي بعد سندس خاندان خيبر لڏي آيو جتي سندس پيءُ کي چڱو مڙس بڻايو ويو<ref name=" علوي " />. ھڪ روايت مطابق خيبر جي فتح بعد دحيہ ڪلبي جي حصي ۾ آئي پر پوء اصحابين فيصلو ڪيو ته سردار جي ڌي ۽ ٻئي قبيلي جي سردار جي ننھن ھجڻ ڪري مسلمان سردار وٽ ھجڻ کپي ۽ اھڙي طر طرح نبي ڪريم {{درود}} جن جي حصي ۾ آئي<ref name=" علوي " />. کيس لذيذ کاڌا پچائڻ ۾ وڏي مھارت ھئي<ref name="علوي " />. بيبي صاحبه ۲ رمضان سن ۵۰ ھجري ۾ مديني ۾ وفات ڪئي ۽ کيس جنت البقيع ۾ دفنايو ويو<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه جي پاڻ سڳورن {{درود}} جن سان ازدواجي رفاقت اٽڪل پوڻا چار سال تائين رھي. ان سان ۱۰ حديثون منصوب ٿيل آھن. ===۱۲.بيبي برہ يا ميمونه رضه=== سن ۷ ھجري ۾ ذوالقعد جي مھيني ۾ پاڻ سڳورا {{درود}} صلح حديبيه ڪري قضا ٿيل عمري جي ادائيگي لاء روانا ٿيا ۽ ۴ ذوالحج تي صبح جو مڪي ۾ پھتا. ٽي راتيون اتي ترسيا ۽ پوء مديني طرف روانا ٿيا ۽ ان سفر دوران بيبي ميمونه رضه جن سان نڪاح ڪيائون<ref name=" ٺٽوي " />. امام احمد حنبل مطابق مديني ڏانهن سفر دوران سرف نالي ڳوٺ ۾ ٿيو<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه پاڻ سڳورن {{درود}} جي آخري گھرواري ھئي جنھن بعد پاڻ سڳورن {{درود}} ڪو ٻيو نڪاح ڪانه ڪيو<ref name=" علوي" /><ref name=" ٺٽوي " />. ابو ھريرہ ، مجاھد ۽ ابن عباس جي رواايتن مطابق سندس اصل نالو بره ھيو پر نبي ڪريم {{درود}} جن اھو نالو مٽائي ميمونه رکيو<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه جو تعلق بنو ھلال قبيلي سان ھو. سندس پيءُ جو نالو حارث بن حزن ۽ ماء جو نالو ھند بنت عوف ھيو<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه جي پھرين شادي ابورھم بن عبدالعزہ عامري سان ٿي جيڪو ۷ ھجري جي شروعات ۾ وفات ڪري ويو جنھن بعد عباس بن عبدالمطلب يا جعفر رضه جي مشوري تي نبي ڪريم {{درود}} جن ساڻس نڪاح ڪيو. ان وقت بيبي صاحبه جي عمر ۳۶ سال ھئي ۽ نڪاح جو خطبو عباس بن عبدالمطلب پڙھيو<ref name=" علوي " />. حق مھر ۵۰۰ درھم مقرر ٿيو<ref name=" علوي" />. حضرت عمر رضه جي دؤر ۾ ٻين امھات المومنين وانگر کيس بہ ساليانو ۱۰ ھزار درھم وظيفو ملندو هو. سن ۵۱ ھ ۾ سرف ۾ ئي وفات ڪئي ۽ ان وقت سندس عمر ۸۰ سال ھئي<ref name=" علوي " />. سندس جنازي جي نماز ڀاڻيجي عبدالله بن عباس پڙھائي<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه جي پاڻ سڳورن {{درود}} جن سان ازدواجي رفاقت اٽڪل ۳ سال رھي ۽ ساڻس ۷۶ حديثون منصوب ٿيل آھن<ref name="علوي " />. ===بيبي ماريه قبطيہ رضه=== بيبي صاحبه ٻانھي ھئي جيڪا مصر اسڪندريہ جي حاڪم پاڻ سڳورن {{درود}} جن ڏانھن سوکڙي طور موڪلي ھئي. آمين ھجري ۾ ان مان پاڻ سڳورن {{درود}} جن کي ھڪ پٽ ابراھيم رضه نالي ڄائو<ref name=" ٺٽوي " />. اھو نالو حضرت ابراهيم عليه السلام جي نالي تان رکيو ويو. ستين ڏينھن تي ٻن دنبن جي قرباني بہ ڪئي وئي ۽ ان جي جھنڊ لھرائڻ جو حڪم پڻ ڏنو<ref name=" ٺٽوي " />. اھو ٻار ابورافع جي گھرواري سلمیٰ رضہ ڄڻايو ۽ اھا خبر ابورافع پاڻ سڳورن {{درود}} جن کي ٻڌائي جنھن تي کيس ھڪ غلام مبارڪي ۾ مليو<ref name=" ٺٽوي " />. ===فاطمه بن ضحاڪ سان شادي ۽ طلاق=== سن ۸ ھجري ۾ ذوالقعد جي مھيني ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن جي شادي فاطمه بنت ضحاڪ ڪلبي سان ٿي. شادي بعد جڏھن پاڻ ڪريم {{درود}} جن سندس ويجھو ويا تہ چوڻ لڳي: "مان اوھان کان الله جي پناھ گھران ٿي". اھو ٻڌي نبي ڪريم {{درود}} کيس فرمايو تہ: " تو پناھ گھري، ھاڻي پنھنجي مائٽن ڏانهن موٽي وڃ"<ref name=" ٺٽوي " /><ref name =" حجر۲" > الاصابہ، ابن حجر، جلد ۴, صہ ۳۸۲ </ref><ref name =" قسطلاني ۳" > المواھب اللدنيہ، قسطلاني، جلد ۲, صه ۹۶</ref><ref name =" ڪثير ۳" > البدايہ والنھايہ، ابن ڪثير، جلد ۴, صہ ۳۷۴ </ref>. ===مليڪہ بنت ڪعب سان شادي ۽ طلاق=== سن ۸ ھجري رمضان جي مھيني جي پڄاڻي تي پاڻ ڪريم {{درود}} جن جي شادي مليڪہ بنت ڪعب ليثي ڪنائي/ڪندي سان ٿي. فتح مڪه وقت نبي ڪريم {{درود}} جي حڪم تي سندس پيءُ کي قتل ڪيو ويو ھو جيڪو ڏوراپو ڪجھ عورتن کيس ڏنو جنھن تي ان عورت بہ الله جي پناھ گھري ۽ نبي ڪريم {{درود}} جن کيس فارغ ڪري ڇڏيو<ref name=" ٺٽوي " /><ref name =" الاصابہ ۲" > الاصابہ، ابن حجر، جلد ۴, صہ ۴۱۰</ref><ref name ="خميس ۲ " > تاريخ الخميس، ديار بڪري، جلد ۲, صہ ۹۶</ref><ref name =" شامي ۴" > سبل الھدہ والرشاد، شامي، جلد ۱۱، صہ ۲۳۰ ۽ ۲۳۱ </ref>. ==مڪي زندگي== === نبوت کان اڳ واري زندگي=== جڏھن سندن عمر ۳۵ سال ٿي تہ قريش ڪعبي جي نئين سر تعمير ڪرائي ۽ جڏھن حجر اسود کي نصب ڪرڻ جو وقت آيو تہ انھن ۾ ھڪ تنازعو شروع ٿي ويو ھر قبيلي چاھيو پئي تہ اھو اعزاز انھن جي سردار کي ملي. ڪنھن ڏاھي بزرگ کين صلاح ڏني تہ جيڪو صبح ٿيڻ وقت سڀ کان اول ڪعبي ۾ داخل ٿئي ان کان فيصلو ڪرايو وڃي. جڏھن اھو وقت آيو تہ اھو داخل ٿيندڙ شخص نبي ڪريم {{درود}} ھيو ۽ انھن ڏسڻ سان ئي چوڻ شروع ڪيو تہ اھو امين ۽ سچو آھي. نبي ڪريم {{درود}} کين مشورو ڏنو ته حجر اسود کي چادر تي رکي سڀني قبيلن جا سردار گڏجي کڻن ۽ جڏھن انھن ايئن ڪيو ته نبي ڪريم {{درود}} اھو پٿر جتن ۾ کڻي نصب ڪيو<ref name=" Awan " />. مڪي ۾ ڏڪار اچڻ وقت ابوطالب جي اولاد مان علي جي سنڀال جو ذمو نبي ڪريم {{درود}} کنيو ۽ سندس مشوري تي جعفر بن ابوطالب ۽ ان جي خاندان جو ذمو عباس بن عبدالمطلب کنيو ھو <ref name=" Awan " />. بيبي خديجه رضه جي ڀائٽي مڪي جي بازار مان ھڪ اغوا بعد غلام بڻايل زيد بن حارث نالي ٻار خريد ڪري کيس تعفي ۾ ڏنو بيبي صاحبه اھو نبي ڪريم {{درود}} جي خدمت لاء سندن حوالي ڪيو. سندن شفقت ۽ محبت ڪري ٻار جي پاڻ سڳورن سان دل لڳي وئي. بعد ۾ حارث پٽ کي مڪي ۾ ڳولي لڌو تہ نبي ڪريم {{درود}} کان کيس خريد ڪري واپس حاصل ڪرڻ پئي چاھيو. نبي پاڪ حارث ۽ سندس ڀاء کي فرمايو تہ جيڪڏهن ٻار توھان سان وڃڻ چاھي تہ توھان بغير معاوضي جي کيس وٺي وڃو. جڏھن ٻار کي پيءُ ۽ چاچي ھلڻ لاء چيو تہ ان کين ۽ نبي پاڪ {{درود}} ڏانھن نھاريو ۽ وڃڻ کان انڪار ڪندي نبي ڪريم {{درود}} جي غلامي ۾ رھڻ پسند ڪيو. نبي ڪريم {{درود}} کيس آزاد ڪري پنھنجو گود ورتل پٽ بڻائڻ جو اعلان ڪري ڇڏيو<ref name=" Awan " />. شادي کان پوءِ ڪيترائي سال مڪي کان ڪجھ ميلن جي فاصلي تي جبل حرا ۾ واقع ھڪ غار ۾ عبادت ڪندا رھيا ان جبل کي ان ڪري جبل نور جو نالو ڏنو ويو<ref name=" Awan" />. اھا غار ۲۰۰۰ فٽ جي اوچائي تي واقع آھي. رمضان جو اڪثر پورو مھينو اتي گذاريندا هئا جتي ھڪ رات جبرائيل نازل ٿيو ۽ قرآن جي نزول جي شروعات ٿي <ref name=" Awan " />. [[Image:Cave Hira.jpg|thumb|left|upright=0.8|جبل نور ۾ واقع غار حرا جتي محمد صہ عبادت ڪندو ھو ۽ پھرين وحي نازل ٿي.]] === نبوت جو آغاز=== جڏھن پاڻ ڪريمن {{درود}} جن پنھنجي عمر مبارڪ جا چاليھ ورھيه پورا ڪيا، تڏهن کين نبوت جي نعمت سان نوازيو ويو<ref name ="شامي " > سبل الھدیٰ والرشاد فی سیرۃ خیرالعباد شامی از: محمد بن یوسف بن علی بن یوسف صالحی دمشقی المعروف شامی، جلد ۲ صہ ۲۲۵ </ref><ref name =" ٺٽوي" > بذل القوۃ فی حوادث سنی النبوۃ (سيرت هاشمي)، از: امام العصر مخدوم محمد ھاشم محدث ٺٽوي، ترجمو: پروفيسر اسرار احمد علوي، مھراڻ اڪيڊمي شڪارپور، ڇاپو ٻيو جولائي 2004ع </ref>. ان روايت تي عالمن جي اڪثريت کي اتفاق رھيو آھي<ref name=" ٺٽوي " />. جڏھن تہ ڪي ٿوريون روايتون اھڙيون بہ مليون آهن ، جن ۾ بعثت وقت عمر مبارڪ چاليھ ورھين کان ھڪ ڏينھن مٿي يا ڏھ ڏينھن مٿي يا وري ٻه مھينا مٿي بہ ٻڌائي وئي آھي<ref name=" ٺٽوي " />. پر پھرين روايت ئي سڀني کان وڌيڪ مشھور ۽ مقبول آهي<ref name=" ٺٽوي " />. محمد بن يوسف دمشقي المعروف شامي سميت مالڪي مسلڪ جي ابو عبدالله محمد بن عبدالباقي المعروف زرقاني پڻ پنھنجي ڪتاب ''شرح علیٰ المواھب اللدنیہ'' ۾ چاليھ سالن جي روايت کي صحيح ڄاڻايو آهي<ref name=" ٺٽوي" />. صحيح بخاري ۽ صحيح مسلم ۾ پڻ حضرت ابن عباس ۽ انس رضي اللّٰہ تعالیٰ عنھما کان پڻ ساڳي روايت نقل ڪيل آھي<ref name="ٺٽوي " />. سندن بعثت ھڪڙن راوين ربيع الاول ۽ ٻين رمضان شريف جي مھيني ۾ بيان ڪئي آھي<ref name=" ٺٽوي " />. ابن اسحاق، بيھقي، ابن ڪثير، ذھبي، قسطلاني، شامي ۽ زرقاني پنھنجي ڪتابن ۾ بعثت جو آغاز ربيع الاول ۾ سچن خوابن کي قرار ڏنو آهي<ref name=" علوي " />. قرآن مجيد ۾ سورة البقرہ جي آيت ۱۸۵ مطابق "رمضان اھو مھينو آھي جنھن ۾ قرآن نازل ڪيو ويو"<ref name="ٺٽوي " />. صحيح مسلم ۾ حضرت طابوقتادہ رضہ جي روايت مطابق بعثت سومر جي ڏينهن ٿي ھئي<ref name =" مسلم" > صحيح مسلم، جلد ۱, صہ ۳۶۸ </ref><ref name="ٺٽوي " />. مسلم روايتن مطابق ليلة القدر واري رات غار حرا ۾ ملائڪ جبرائيل سندس خدمت ۾ وحي کڻي آيو<ref name=" ٺٽوي " />. وحي ۾ سڀ کان پھريون جبرائيل سورة علق جون پھريون پنج آيتون پڙھيون جيڪي نبي ڪريم {{درود}} جن ورجايون<ref name=" ٺٽوي " /> <ref name ="بخاري " > صحيح بخاري، "ڪيف ڪان بدءالوحي"، جلد ۱ صہ ۶ ۽ ۷ </ref>. جبرائيل پھرين وحي مھل انساني شڪل ۾ آيو هو<ref name=" ٺٽوي " />. غار حرا مان موٽندي پاڻ سڳورو {{درود}} حضرت خديجه وٽ آيو ۽ ڏڪڻ لڳو ۽ فرمايائون ته مون کي چادر ڍڪايو جيڪا ڍڪائي وئي ۽ جڏھن اھا ڪيفيت ختم ٿي تہ سورة مدٽر جون پھريون پنج آيتون نازل ٿيون<ref name="ٺٽوي " /><ref name=" بخاري " />. خوف واري حالت ۾ بيبي سانئڻ کين تسلي ڏني جنھن بعد کيس پنھنجي سؤٽ ورقه بن نوفل ڏي وٺي آئي<ref name="ٺٽوي " />.سمورن مردن ۽ عورتن کان اڳ حضرت خديجه رضہ پاڻ سڳورن تي ايمان آندو ۽ سمورا مسلمان ان روايت بابت ساڳي راء رکن ٿا<ref name ="ابن الاثير " > اسد الغابہ، ابن الاثیر، جلد ۵ صہ ۴۳۴ </ref><ref name ="روض " > الروض الانف سھيلي، جلد ۱, صہ ۲۷۷-۷۸ </ref><ref name ="زرقاني " > شرح علي المواھب، زرقاني، جلد ۱, صہ ۲۳۷ </ref><ref name =" قسطلاني" > المواھب اللدنيہ، قسطلاني، جلد ۱ ، صه ۲۱۷ </ref>. بيبي سانئڻ جي اسلام آڻڻ کانپوءِ سندس چارئي نياڻيون: سيدہ زينب رضه، سيدہ رقيه رضه، سيدہ ام ڪلثوم رضه ۽ سيدہ فاطمه الزهراء رضه بہ اسلام جي دائري ۾ داخل ٿيون<ref name="ٺٽوي " />. اھا روايت زرقاني '''شرح اعلیٰ المواھب''' ۾ سيرت ابن اسحاق ۽ سيرت شامي جي حوالي سان نقل ڪئي آهي<ref name=" ٺٽوي " />. ھڪ روايت مطابق بيبي خديجه رضه کان بعد پھرين ايمان آڻيندڙ عورت [[فاطمه بنت خطاب]] ھئي <ref name ="زرقاني ۱ " > شرح علي المواھب اللدنيہ، زرقاني، جلد ۱, صہ ۲۴۶ </ref><ref name="ٺٽوي " />. مردن ۾ ابوبڪر صديق ساڳي بعثت واري سومر ڏينھن شام جي وقت اسلام قبول ڪيو<ref name="ٺٽوي " />. جنھن بعد ٻارن ۾ حضرت علي ڏھن سالن جي عمر ۾ اسلام قبول ڪيو<ref name=" ٺٽوي " />. ھڪ روايت مطابق حضرت علي، ابوبڪر صديق کان اڳ اسلام قبول ڪيو<ref name="ٺٽوي " />. عثمان غني، زبير بن عوام، عبدالرحمان بن عوف، سعد بن ابي وقاص ، طلحه بن عبيد پڻ حضرت ابوبڪر صديق رضه جي ذريعي اسلام ۾ داخل ٿيا<ref name=" ٺٽوي " /> ساڳي سال زيد بن حارث ۽ بلال حبشي، عامر بن فھيرا، ابوذر غفاري (جندب بن جنادہ) ۽ سندس وڏو ڀاءُ انيس بن جنادہ، ابو فڪيھه، عمار بن ياسر ۽ سندس پيءُ ياسر بن عامر ۽ ماء سميه بنت خباط ۽ ڀاء عبدالله بن ياسر، صھيب رومي، مصعب بن عمير، عياش بن ربيعه، ارقم بن ابي ارقم، عثمان بن مظعون ۽ سندس ٻہ ڀائر قدامه ۽ عبدالله، ۽ ابو عبيده، ابو سلمه عبدالله ۽ سندس ماء بره، عامر بن ابي وقاص، عبدالله بن مسعود ھذلي، جعفر بن ابو طالب، خنيس بن حذافه سھمي، عبيده بن حارث، سعيد بن زيد معيقيب بن ابي فاطمه، خالد بن سعيد، فاطمه بنت خطاب، اسامه بن زيد جي ماء ام ايمن حبشيه، عبدالله بن عباس جي ماء ام الفضل عرف لبابه، عبدالله بن مسعود جي ماء ام عبد پڻ اسلام ۾ داخل ٿيا<ref name=" ٺٽوي " />. پھرين وحي جي نزول بعد بيبي خديجه رضه پاڻ سڳورن {{درود}} کي ورقه بن نوفل ڏي وٺي آئي جنھن وحي جو احوال ٻڌي سندس نبوت جي تصديق ڪئي جنھن ڪري کيس مسلمان سمجھيو وڃي ٿو<ref name=" ٺٽوي " />. زرقاني '''شرح علیٰ المواھب اللدنيہ''' ۾ ورقه کي قطعي طور صحابي مڃيو آھي<ref name="ٺٽوي " />. ===تبليغ ۽ تڪليفون=== سن ۳ نبوي ۾ ۽ ڪن روايتن مطابق ۴ نبوي ۾ کين سورة الحجر جي آيت ۹۴ ذريعي کين کليل دعوت جو حڪم ڏنو ويو ۽ پاڻ سڳورن {{درود}} صفا واري ٽڪريءَ تي چڙهي قريش قبيلي وارن کي وڏي واڪي سڏ ڪري کلي عام اسلام جي دعوت ڏني جتي ابولھب سندن مخالفت ڪئي جنھن ڪري سورة الھب نازل ٿي<ref name=" ٺٽوي" />. مڪي جي مشرڪن سندن مخالفت شروع ڪئي پر ساڻس ابو طالب جي مڪمل تائيد ۽ حمايت حاصل هئي<ref name=" ٺٽوي" />. سن ۵ نبوي (615ع<ref name=" Awan " />) ۾ مسلمانن مڪي وارن جي ڏاڍ کان تنگ ٿي حبشه ڏانھن پھرين ھجرت ڪئي جن ۾ حضرت عثمان ، بيبي رقيه ، عبدالرحمان بن عوف، زبير بن عوام ، مصعب بن عمير ، ابو سلمه عبدالله ۽ ام سلمه سميت ٻارھن مرد ۽ پنج عورتون شامل ھيا<ref name=" ٺٽوي " /><ref name ="بيھقي " > دلائل النبوة بيھقي، جلد ۲, صه ۲۹۷ </ref><ref name =" ارقم" > زادالمعاد ابن قيم، جلد ۱, صه ۹۷ ۽ ۹۸ </ref>. ساڳي سال بيت الله ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} سورة نجم جي تلاوت شروع ڪئي جنھن وقت مشرڪن جو ھڪ وڏو ميڙ موجود ھيو ۽ جڏھن سجدي واري آيت آئي تہ نبي سڳورو {{درود}} سجدي ۾ ھليو ويو ۽ اتي موجود مسلمان پڻ سجدي ۾ ڪري پيا انھن سان گڏوگڏ سواء اميه بن خلف جي سمورن مشرڪن پڻ سجدو ڏنو<ref name=" ٺٽوي " /><ref name =" ھشام" > سيرت ابن ھشام جلد ۱ </ref><ref name=" جلد " /><ref name =" صحيح" > صحيح بخاري، جلد ۲ صه ۷۲۱</ref>. سن ۶ نبوي جي شروعات ۾ مسلمانن حبشه ڏانھن ٻيون ڀيرو ھجرت ڪئي. ان قافلي ۾ ۸۳ مرد ۽ ۱۸ عورتون شامل هيون<ref name =" اللدنيہ" > شرح المواھب اللدنيہ ، جلد ۱, صه ۲۸۷ </ref><ref name=" ارقم " /><ref name="ٺٽوي " />. قافلي ۾ جعفر بن ابو طالب سندس زال اسما بنت عميس، خنيس بن حذافه سھمي، مصعب بن عمير، معيقيب بن ابو فاطمه، مقداد بن اسود ڪندي، ابو عبيده بن جراح، خالد بن حزام، ام المومنين سودہ بنت زمعه پڻ شامل هئا<ref name =" سبل" > سبل الھدیٰ والرشاد، شامي، جلد ۲, صه ۳۶۳,۳۹۷ ۽ ۴۰۹ </ref>. ساڳي سال مشرڪن مسجد الحرام ۾ گڏجاڻي ڪئي جنھن ۾ ابوجھل، شيبه، عتبه، وليد بن عتبه، عمار بن وليد، عقبه بن ابي معيط، اميه بن خلف وغيره شامل هئا. رسول {{درود}} جن ڪعبي ۾ نماز پڙھي رھيا ھئا. ان مھل مسجد ٻاھران ميدان ۾ قرباني لاء اٺ ڪٺو ويو ھو. ان ميٽنگ مان ھم صلاح ٿيندي عقبه بن ابي معيط اٿيو ۽ اوجھ سان ڀريل اوجھري آڻي پاڻ سڳورن {{درود}} جي پٺي مٿان رکي. ان واقعي جي پروڙ ڏھن ورھين<ref name=" علوي " /> جي سيدہ فاطمه کي پئي ته مسجد ۾ ھلي آئي ۽ پنھنجي بابي جي پٺي تان غلاظت ھٽائي<ref name="ٺٽوي " />. ان وقت حضرت ابوبڪر صديق پڻ اتي پھتو<ref name="ٺٽوي " />. ساڳي سال عمار بن ياسر جي ماء سميه بنت خباط کي ابوجھل نيزو ھڻي شھيد ڪيو ويو<ref name="ٺٽوي " />. سن ۶ نبوي ۾ پاڻ سڳورا {{درود}} صحابي ارقم بن ابي ارقم جي گھر اچي ترسيا جتي مسلمان گڏ ٿي نماز پڙھندا ھيا جيڪو سلسلو حضرت عمر بن خطاب جي اسلام ۾ داخل ٿيڻ تائين جاري رھيو جنھن بعد مسلمانن گڏجي ڪعبي اندر نماز پڙھڻ جي شروعات ڪئي<ref name="ٺٽوي " />. مخدوم محمد هاشم ٺٽوي لکي ٿو تہ دار ارقم مسجد الحرام لڳ صفا جي ٽڪري وٽ موجود ھيو جنھن کي خليفي ھارون رشيد جي حبشي نسل واري ماء خيزران نئين سر جوڙائي تبرڪ طور ھڪ مسجد قائم ڪئي جنھن ڪري ھاڻي اھو دار خيزران سڏجي ٿو<ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال ھڪ روايت مطابق حضرت حمزہ اسلام ۾ داخل ٿيو ۽ ٽي ڏينهن بعد حضرت عمر بن خطاب دار ارقم ۾ اچي اسلام قبوليو<ref name=" ٺٽوي " />. ان کان اڳ نبي ڪريم {{درود}} جن دعا گھري ھئي تہ: {{quote| "اي الله! عمرو بن ھشام ۽ عمر بن خطاب مان جيڪو توکي وڌيڪ پيارو ھجي، ان جي ذريعي اسلام کي سگھ بخش."|<ref name ="ابن حجر " > الاصابہ، ابن حجر، جلد ۲, صه ۵۱۸ </ref>|}} ھڪ روايت مطابق ساڳي سال عبدالله بن عمر پڻ مسلمان ٿيو ھو<ref name=" ٺٽوي " />. ان کان سواءِ ان الخير سلمه پڻ دار الارقم ۾ اچي مسلمان ٿي جيڪا ابوبڪر صديق جي ماء ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۷ نبوي ۾<ref name ="حجر " > فتح الباري، حافظ ابن حجر، جلد ۷, صه ۱۴۷ </ref> ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق ۸ نبوي ۾ محرم جي چنڊ ڏسڻ سان ئي قريش وارن بنو جو ھاشم ۽ بنو عبدالمطلب سان مڪمل بائڪاٽ جو اعلان ڪيو جنھن سبب نبي ڪريم {{درود}} جن کي شعب ابوطالب ۾ نظر بند ٿيڻو پيو<ref name=" ٺٽوي " />. شعب ابوطالب جبل ابو قبيس جي وچان ھڪ جابلو لڪ ھيو جيڪو بنو هاشم جي مورثي ملڪيت ھو<ref name ="عاصم " > سفرنامہ ارض القرآن (اردو)، محمد عاصم، صہ ۱۵۴ </ref>. بائڪاٽ جي ڪاروائي لکت ۾ ڪئي وئي جنھن کي بيت الله ۾ لٽڪايو ويو جنھن ۾ لکيل ھو ته<ref name=" ٺٽوي " />: {{quote|محمد {{درود}} کي بنو ھاشم بنو مطلب سان گڏ مڪي مان شھر نيڪالي ڏني ويندي. ڪوبه ماڻھو ساڻن مٽي مائٽي يا سڱابندي وغيره نہ ڪندو. کاڌي پيتي جي ڪابہ جنس وٽن پھچڻ نہ ڏني ويندي. ڪوبه ماڻھو نہ کانئن ڪجھ خريد ڪندو ۽ نہ وري ڪا شئي کين وڪرو ڪري سگھندو. مسلمانن سان ان وقت تائين ڪنھن بہ قسم جو ڪو ٺاھ يا ساڻن ڪابہ نرمي نہ ڪئي ويندي، جيستائين ھو محمد {{درود}} کي قريش وارن جي حوالي نہ ڪندا |<ref name =" سيرت" > سيرة ابن ھشام، جلد ۲، صه ۱۴ </ref>|}} سن ۸ نبوي ۾ مشرڪن آسماني نشاني جو مطالبو ڪيو ۽ نبي ڪريم {{درود}} جن کين چوڏھين جي چنڊ واري رات شق القمر وارو معجزو ڏيکاريو<ref name=" ٺٽوي " />. مسلمانن جي عقيدي مطابق پاڻ سڳورن {{درود}} چنڊ ڏانھن پنھنجي آڱر سان اشارو ڪيو جنھن سان چنڊ ٻہ الگ اڌ ٿي ٿي ويو. پر مشرڪن ان کي وڏو جادو قرار ڏنو<ref name=" ٺٽوي " />. عبدالله بن عباس جي ولادت شعب ابوطالب ۾ ٿي جنھن بعد ساڳي سال بائڪاٽ واري دستاويز کي سن ۱۰ نبوي اڏھي کائي وئي ۽ اھو احوال ابو طالب پاڻ سڳورن {{درود}} جن کي ٻڌايو<ref name=" سيرت " /><ref name =" الروض" > الروض الانف سھيلي، جلد ۲, صه ۱۲۷ ۽ ۱۲۸ </ref><ref name =" دلائل۱" > دلائل النبوة، بيھقي، جلد ۲, صه ۳۱۱-۳۱۵ </ref><ref name ="ابن سعد " > الطبقات الڪبریٰ، ابن سعد، جلد ۱, صه ۱۳۱, </ref>. مشرڪ ان واقعي تي لڄي ٿيا ۽ ٽي سالن جي ظلم ۽ ڏاڍ بعد ابو طالب جي زندگي دوران ان معاهدي تان پاڻ ئي ھٿ کڻي ويا جنھن بعد نبي ڪريم {{درود}} جن پنھنجي ڪڙم قبيلي سان گڏجي مڪي اندر پنھنجي اباڻن گھرن ڏانھن موٽي آيا<ref name=" ٺٽوي " />. ان بعد معراج جو واقعو پيش آيو<ref name=" Awan " />. ساڳي سال رمضان جي ۷ تاريخ تي ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق ذوالحج جي مھيني ۾ ابو طالب جو انتقال ٿيو<ref name="ٺٽوي " />. ابو طالب جي انتقال بعد ابو لھب ملي ڀگت سان پاڻ کي بنو ھاشم جو سردار قرار ڏئي نبي ڪريم {{درود}} کي بنوھاشم قبيلي مان نيڪالي ڏيڻ جو اعلان ڪيو جنھن جو مطلب کين قبيلائي تحفظ کان محروم ڪري سندن قتل لاء راھ ھموار ڪرڻ ھيو<ref name="Awan " />. ساڳي سال شوال جي ۲۷ تاريخ تي پاڻ سڳورا {{درود}} جن طائف ويا جتي ثقيف قبيلي وارن کي اسلام جي دعوت ڏني. اتي ۲۶ ڏينهن ترسيا پر طائف وارن کين ستايو ۽ تڪليفون ڏنيون<ref name=" ٺٽوي " />. مسلمانن جي عقيدي مطابق طائف مان واپسي تي نخلہ نالي ڳوٺ ۾ منزل ڪئي جتي ۷ جنن جو وفد ساڻن مليو جن اسلام جي دعوت قبول ڪئي<ref name=" ٺٽوي " />. ڪجھ صاحب علم ماڻھن جو خيال آهي تہ لفظ جن معني غائب آھي جيڪو لفظ ريگستان جي خانه بدوش بدوي قبيلن لاء پڻ استعمال ڪيو ويندو ھو ڇوته اھي عربن جي تمدني زندگي ۾ ڪٿي بہ ڏسڻ ۾ نہ ايندا ھيا. محمد هاشم ٺٽوي ڪتاب آڪام المرجان جو حوالو ڏيندي لکيو آهي ته مڪي ۽ مديني ۾ جنن جا مختلف وفد ڇھ ڀيرا جدا وقتن تي پاڻ سڳورن {{درود}} جي جي خدمت ۾ حاضر ٿيا<ref name="ٺٽوي " /><ref name =" شبلي" > آڪام المرجان، ابو عبدالله شبلي، صه ۴۶ </ref>. سن ۱۱ نبوي (620ع<ref name=" Awan" />) ۾ مديني کان آيل حاجين (منیٰ ۾<ref name=" Awan " />) عقبه جي ويجھو رسول {{درود}} جي ھٿ مبارڪ تي بيعت ڪئي جنھن سان مديني وارن اسلام ۾ داخل ٿيڻ جي شروعات ڪئي<ref name=" ٺٽوي " />. ان کي بيعت عقبه سڏيو ويندو آهي. ان ۾ روايتن مطابق ۶ يا ۸ ڄڻا شامل هئا جن ۾ ابو اسامه اسد بن زرارہ خزرجي، برآء بن معرور بن صخر اوسي ، ابوالھيثم بن تيھان، معاذ بن حارث ۽ ان جا ٻہ ڀائر جن ۾ عوف بن حارث پڻ شامل ھئا<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۱۲ نبوي ۾ معراج وارو واقعو پيش آيو<ref name="ٺٽوي " />. ساڳي سال رجب جي مھيني ۾ عقبه جي مقام لڳ ٻين بيعت ڪئي وئي جنھن ۾ مديني کان آيل ۱۳ ڄڻا ھرھڪ بشير بن سعد، سعد بن معاذ، عبدالله بن عمرو ۽ سندس ننڍڙو پٽ جابر بن عبدالله، اسيد بن حضير، ابي بن ڪعب، عبادہ بن صامت، ابو مسعود عقبه بن عمرو، ذڪوان بن عبد قيس زرقي، رافع بن مالڪ، قطبہ بن عامر، عتبہ بن عامر ۽ عويد بن ساعدہ شامل هئا<ref name=" ٺٽوي " />. ان زماني ۾ حج رجب جي مھيني ۾ ان ڪري ٿيندو ھو جو مشرڪن ۾ جھالت سبب نسي جو رواج ھو يعني ھو پنھنجي مرضيءَ موجب ڦيرڦار ڪري ان کي اڳي پوء ڪندا ھئا<ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال مصعب بن عمير کي مديني قرآن ۽ نماز پڙھائڻ لاء موڪليو ويو<ref name=" ٺٽوي" />. سن ۱۳ نبوي ۾ ذوالحج جي مھيني ۾ عقبه وٽ ٽين بيعت ڪئي وئي<ref name=" ٺٽوي " />. بيعت ڪندڙ جماعت ۾ ۷۳ مرد ۽ ۲ عورتون شامل هيون جن ۾ ابو رفاعہ رافع بن مالڪ عجلاني، ابو لبابه رفاعہ بن عبدالمنذر اوسي، ابو طلحه زيد بن سھل خزرجي، سعد بن ربيع خزرجي، عبدالله بن جبير، عبدالله بن رواحہ، عبدالله بن زيد حارثي، مشھور شاعر ڪعب بن مالڪ، معاذ بن جبل شامل هئا<ref name=" ٺٽوي " />. == مدني زندگي== ===يثرب ڏانھن ھجرت=== سن ۱ ھجري ۾ خميس ڏينهن ربيع الاول جو چنڊ ڏسي نبي ڪريم {{درود}} جن مڪي کان يثرب ڏانھن ھجرت شروع ڪئي. ان وقت ساڻس گڏ حضرت ابوبڪر صديق رضه ۽ ان جو غلام عامر بن فھيرہ ۽ ھڪ ٽيون شخص عبدالله بن اريقط ديلي پڻ گڏ ھيا<ref name=" ٺٽوي" /><ref name ="الھشام " > السيرة النبويه، ابن ھشام، جلد ۲, صه ۱۲۹ </ref><ref name =" البدايہ" > البدايہ والنھايہ، ابن ڪثير، جلد ۳, صه ۱۷۶ </ref><ref name ="سمھودي " > وفاءالوفا، علامه سمھودي، جلد ۱, صه ۲۳۸ </ref><ref name ="قتيبہ " > المعارف، ابن قتيبه، صه ۸۹</ref><ref name ="بڪري " > تاريخ الخميس، ديار بڪري، جلد ۱, صه ۳۲۴</ref>. ان وقت عبدالله بن اريقط غير مسلم ھيو<ref name=" ٺٽوي " />. ھي جابلو توڙي ميداني رستن جي وڏي ڄاڻ رکندڙ ھيو ۽ ھجرت وقت غار ثور لڳ ٻہ ڏاچين سميت اتي پھتو ھو ۽ کين ڳاڙهي سمنڊ واري غير معروف رستي کان يثرب وٺي آيو<ref name="علوي " />. ھجرت وقت پاڻ سڳورن {{درود}} جن دعا گھري تہ: {{quote|اللهم اعنى علیٰ هول الدنيا وعوآئق الدهر و مصآئب اللیالی والایام۔<br/> "اي منھنجا مالڪ، منھنجي مدد فرماءِ، دنيا جي مصيبتن کان، زماني جي رڪاوٽن کان ۽ رات ڏينھن جي گردشن کان" |<ref name=" ٺٽوي " /><ref name=" البدايہ " />|}} غار ثور ۾ جمعي ، ڇنچر ۽ آچر واريون ٽي راتيون ترسيا<ref name=" ٺٽوي " /><ref name ="فتح باري " > فتح باري، حافظ ابن حجر عسقلاني، جلد ۷, صه ۱۶۸ </ref> ۽ پوءِ سومر واري رات چنڊ جي پنجين تاريخ ان غار مان نڪري پنڌ شروع ڪيو ۽ ربيع الاول جي ٻارھين تاريخ سومر ڏينھن ڪچڙي منجھند مھل مديني لڳ قبا ۾ داخل ٿيا جتي ڏھن راتين کان مٿي ترسيا ۽ مسجد قبا جوڙائي پوء جمعي جي ڏينهن ربيع الاول جي ۲۳ تاريخ تي مديني ۾ اندر داخل ٿيا<ref name="ٺٽوي " />. ۱۶ ربيع الاول ۱ ھ تي جمعي جي ڏينھن 2 جولاء 622ع تي يثرب جي سرزمين تي قدم رکيو ۽ پھريون قيام يثرب کان 2 ميل پري قبا جي مقام تي ڪيو<ref name=" Awan " />. علي بن ابي طالب پڻ پيادل ھجرت ڪري ان. مقام تي انھن سان مليو<ref name=" Awan " />. اھا اسلام جي پھرين مسجد ھئي<ref name=" علوي " />. ھڪ ٻي روايت مطابق ۱۲ ربيع الاول تي مديني ۾ داخل ٿيا<ref name=" ٺٽوي " />. حضرت علي ڪرم الله وجهه ھجرت ڪري قبا ۾ پھتا. قبا ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} جن حڪم ڏنو ته ھجرت واري ڏينھن کان اسلامي تاريخ جي شروعات ڪئي وڃي ۽ سال جو پھريون مھينو محرم مقرر ڪيو وڃي<ref name =" اسيرة" > السيرة النبويہ، ابن ڪثير، جلد ۲, صه ۲۸۸ </ref>. بني عامر بن عوف وارن جي دعوت تي قبا ۾ 14 ڏينھن ترسيا<ref name=" Awan " />. ===مديني ۾ آجيان ۽ مسجد نبوي جي قيام=== سن ۱ ھجري ۾ جمعي جي ڏينهن قبا کان مديني وڃڻ وقت ۲۳ ربيع الاول تي سالم بن عوف وارن جي ڳوٺ ۾ جمعي جي نماز پڙھي پوء مديني پھتا<ref name=" ٺٽوي " />. مديني ۾ مردن، عورتن ۽ ٻارن خوشي ۾ ٻاھر نڪري سندن آجيان ڪئي. پاڻ سڳورا {{درود}} ڏاچِي تي سوار ھيا. ھر قبيلي جي ماڻھن ڏاچِي جي مھار جھلي کين سندن مھمان ٿيڻ لاء عرض ڪري رھيا ھئا. پاڻ {{درود}} فرمايو تہ " توھان ڏاچِي کي ڇڏيو! ھوءَ الله جي امر سان ئي ويھندي"<ref name=" ٺٽوي " /><ref name =" سيرت ابن ھشام" > سيرت، ابن ھشام، جلد ۲, صه ۱۴۱ </ref>. ڏاچِي ابو ايوب انصاري جي گھر آڏو پھچي اتي ويھي رھي. پاڻ {{درود}} جن ابو ايوب انصاري جي گھر ست مھينا ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق ھڪ مھيني کان گھٽ ترسيا ۽ حجرن ۽ ڪمرن جي اڏاوت جو ڪم شروع ڪرايو پوء اتي منتقل ٿيا. جنھن بعد مسجد نبوي جو بنياد رکيو ويو<ref name=" ٺٽوي " />. [[File:Dalailkhayrat.jpg|220 px|thumb|پندرھين صدي ۾ مسجد نبوي جي ٺاھيل دستاويزي تصوير ]] ===رياست جو قيام=== مسجد نبوي عبادتن جي روحاني مرڪز، ديني تعليم جي اداري ھجڻ سميت سياسي ۽ فوجي معاملن لاء رياستي صدر مقام پڻ ھئي جتي نبي ڪريم {{درود}} جن رياستي معاملا طئي ڪرڻ ۾ مشغول رھندا ھيا<ref name="Awan " />. ===ميثاق مدينه=== مديني جي ٻاھران يھودي قبيلا بنو قريظه ، بنو نضير ۽ بنو قينقاع رھندڙ ھيا جن سان نبي ڪريم {{درود}} جن ھڪ معاھدو ڪيو جنھن کي ميثاق مدينه جو نالو ڏنو ويو جنھن مطابق مسلمان ۽ يھودي پاڻ ۾ اتحادي رھندا ۽ ڪنھن بہ ٻاھرين جي حملي وقت پاڻ ۾ گڏجي شھر جو دفاع ڪندا <ref name=" Awan " />. ان معاهدي تحت يھودين کي جان ، مال ، آبرو ، مذھبي آزادي ۽ سندن داخلي معاملن ۾ مڪمل خودمختياري جو تحفظ ڏنو ويو<ref name=" Awan " />. ===مدني دؤر=== سن پھرين ھجري ۾ اذان ۽ اقامت جي شروعات ڪئي وئي<ref name="ٺٽوي " />. ساڳي سال عبدالله بن زبير قبا ۾ ڄائو جيڪو ھجرت ۾ ڄمندڙ پھريون ٻار ھيو<ref name=" ٺٽوي " />. ھڪ روايت مطابق ساڳي سال زڪوات فرض ڪئي وئي ۽ ٻي روايت مطابق ۲ ھجري ۾ رمضان جي روزن بعد فطري ادا ڪرڻ جو حڪم آيو جنھن بعد زڪوات کي فرض ڪيو ويو<ref name=" ٺٽوي " />. ۱ ھجري ۾ شوال جي مھيني دوران ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق ۲ ھجري ۾ بيبي عائشه رضه جي رخصتي ٿي<ref name="ٺٽوي " />. ۱ ھجري ۾ جڏهن نبي ڪريم {{درود}} جن ابو ايوب انصاري جي گھر پھتا ان وقت عبدالله بن سلام پنھنجي خاندان سميت اسلام ۾ داخل ٿيو. ساڳي سال يھودين جي بنو قريظه قبيلي جي عثمان بن اشھل قرظي جو کجين جي باغ ۾ نوڪري ڪندڙ سلمان فارسي رضه ۽ ڏھن سالن جو انس بن مالڪ انصاري خزرجي پڻ اسلام ۾ داخل ٿيا. پاڻ سڳورن {{درود}} جي نياڻي سيده رقيه رضه رمضان جي مھيني سن ۲ ھجري ۾ وفات ڪئي. سن ۲ ھجري ۾ بطن رابغ ۾ عبيدہ بن حارث جي اڳواڻي ۾ پاڻ سڳورن طرفان موڪليل جھادي مھم دوران بطن رابغ ۾ الله جي راھ ۾ پھريون تير سعد بن ابي وقاص ھلايو<ref name="ٺٽوي " /><ref name =" دنيہ" > المواھب اللدنيہ، قسطلاني، جلد ۲, صہ ۶۱</ref>. ساڳي سال قبلي جي تبديلي جو واقعو ٿيو جنھن تحت بيت المقدس جي جاء تي ڪعبة الله کي مسلمانن جو قبلو مقرر ڪيو ويو. اھو اڱاري جو ڏينهن ھيو ۽ پاڻ سڳورا {{درود}} جن بنو سلمه وارن جي مسجد ۾ ٻنپھرن جي نماز پڙھائي رھيا ھئا ۽ جڏھن پھريون ۲ رڪعتون پوريون ڪيائون تہ ان وچ ۾ حڪم نازل ٿيو<ref name ="طبري " > تاريخ طبري، جلد ۲, صه ۱۶۸</ref><ref name=" ٺٽوي " />. ۽ نماز دوران پاڻ سڳورن {{درود}} جن رخ ڦيرائي ڪعبي طرف ڪيو ۽ مقتدين بہ ان عمل کي ورجايو<ref name=" ٺٽوي " /> ۽ باقي ۲ رڪعتون ڪعبي طرف منھن ڪري پڙھيون ويون جنھن ڪري ان مسجد تي مسجد قبلتين جو نالو پئجي ويو. ساڳي سال پاڻ سڳورن {{درود}} جن عاشوري جي ڏينهن روزو رکيو ۽ ماڻھن کي فرمايو تہ روزو انھن تي واجب آهي<ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال يعني ۲ ھجري ۾ رمضان جا روزا فرض ڪيا ويا ۽ ساڳي سال نبي ڪريم {{درود}} جن تي صلوات پڙھڻ جو حڪم آيو<ref name="ٺٽوي " />. ھن سال فطري ادا ڪرڻ جو حڪم ۽ ٻنھي عيدن تي عيد نماز پڙهڻ جو حڪم پڻ نازل ٿيو. نبي ڪريم {{درود}} جن عيد الفطر جي پھرين نماز ۽ عيد الاضحي جي پھرين نماز پڻ ھن سال پڙھايون ۽ ساڳي سال قرباني ڪرڻ جو حڪم ڏنو ويو<ref name="ٺٽوي " />. ساڳي سال عبدالله بن مسعود حبشه مان مديني موٽي آيو. ھن سال اسلامي تاريخ جو ڪنھن بہ سريا جي پھرين سپه سالار عبدالله بن جحش واري سريه ۾ مسلمانن ھٿان پھريون مشرڪ ماريو ويو جنھن جو نالو عمرو بن العلاء حضرمي ھيو ۽ ان سريا ۾ مشرڪن جا پھريون دفعو ٻہ ماڻھو قيدي ٿيا جن ۾ حڪم بن ڪيسان ۽ عثمان بن عبدالله شامل هئا <ref name=" ٺٽوي " />. ھن سال جنگ بدر لاء تياري دوران سعد بن عبادہ ھڪ زرہ '''ذات الفضول''' جي نالي سان نبي ڪريم {{درود}} جن جي حوالي ڪئي جيڪا سڄي ڄمار پاڻ سڳورن {{درود}} جن وٽ رھي<ref name=" ٺٽوي " />. آخري زماني ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} اھا زرہ 30 سير جون (barley) جي عيوض ابو شحم نالي يھودي وٽ گروي رکي ھئي، جيڪا سندن وصال بعد ابوبڪر صديق رضه اھو قرض ادا ڪري ڇڏائي<ref name=" ٺٽوي " />. ۱۲ رمضان سن ۲ ھجري (624ع) تي ۳۰۰ مسلمانن جي لشڪر سان، جن ۾ ۶۰ مھاجر ۽ باقي انصار شامل هئا، مديني مان بدر طرف روانا ٿيا<ref name=" Awan " />. ,نڪرڻ وقت ابولبابہ کي مديني جو گورنر مقرر ڪيو ويو<ref name=" Awan " />. بدر ڳوٺ واپاري قافلن واري رستي لڳ مديني کان ۸۰ ميلن جي فاصلي تي واقع ھيو<ref name="Awan " />. مڪي جي قريش جي لشڪر ۾ سازوسامان سميت ھڪ ھزار ماڻھو ھيا جن جو سپه سالار عتبه ابن ربيعه ھيو. ان لشڪر ۾ ۱۰۰ گھوڙيسوار پڻ ھيا<ref name=" Awan " />. غزوه بدر ۾ جڏھن مسلمان روحا ٽپي صفراء ويجھو پھتا تہ پاڻ سڳورن {{درود}} اصحابين سان مشورو ڪيو. جنگ دوران عڪاشہ بن محصن اسدي جي تلوار ٽٽي پئي ته پاڻ سڳورن {{درود}} جن ان کي کجي جي ھڪ ڳاني ڏئي ان جي مدد سان مقابلو ڪيو<ref name="ٺٽوي " />. ھن اھا ڳاني مرڻ گھڙي تائين پاڻ وٽ سنڀالي رکي ھئي. بدر جي جنگ ۾ عبدالله بن سھيل ڪافرن جو لشڪر ڇڏي مسلمان ٿي اسلامي لشڪر ۾ شامل ٿيو. ھن سال غنيمت جو مال مسلمانن لاء حلال ڪيو ويو. جنگ بدر ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن کي ذوالفقار نالي تلوار ھٿ آئي جيڪا مشرڪن مان عاص بن منبه يا ھڪ ٻي روايت مطابق نبيه بن حجاج جي ملڪيت ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. اھي ٻئي غزوہ بدر ۾ مارجي ويا هئا. ھڪ روايت مطابق بعد ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} جن اھا تلوار حضرت علي ڪرم الله وجهه کي عطا ڪئي ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. غزوه بدر ۾ ۱۴ مسلمان شھيد ٿيا جن ۾ ۶ مھاجر ۽ ۸ انصار ھيا. ابو جھل، عتبہ بن ربيعه، شيبه بن ربيعه، اميہ بن خلف، ۽ وليد بن عتبہ سميت ۷۰ ڄڻا ھن جنگ ۾ مارجي ويا. ابو جھل زخمي ٿيل پوئين پساهن ۾ ھيو عبدالله بن مسعود تلوار سان سر قلم ڪيو<ref name=" ٺٽوي " />. ۷۰ ڄڻا قيد ڪيا ويا جن ۾ عباس بن عبدالمطلب ، عقيلي بن ابو طالب ، نوفل، اسود ابن عامر پڻ شامل هئا. رسول ڪريم {{درود}} مسلمانن کي سختي سان تاڪيد ڪئي تہ قيدين سان نرمي وارو ورتاءُ رکن<ref name=" Awan " />. سن ۲ ھجري ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن حضرت علي ڪرم الله وجهه جي ڪنيت ابو تراب تجويز ڪئي<ref name=" ٺٽوي " />. غزوه بدر کان پوءِ ساڳي سال ابو لهب عدسہ نالي ھڪ موذي ۽ وچڙندڙ چمڙي جي بيماري ۾ فوت ٿي ويو<ref name ="الھدہ " > سبل الھدہ والرشاد، شامي، صہ ۶۷ </ref><ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال پاڻ سڳورن {{درود}} پنھنجي نياڻي سيدہ فاطمه الزهراء رضه جو نڪاح حضرت علي ڪرم الله وجهه سان ڪرايو. سن ۳ ھجري ۾ شعبان جي مھيني ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن جو بيبي حفصه بنت عمر سان نڪاح ٿيو. ساڳي سال رمضان جي مھيني ۾ سندن نڪاح بيبي زينب بنت خزيمه ھلاليه سان ٿيو. ھن سال پاڻ سڳورن {{درود}} جن جو ڏھوٽو عبدالله بن عثمان بن عفان وفات ڪري ويو<ref name="ٺٽوي " />. ربيع الاول جي مھيني ۾ ساڳي سال سندن نياڻي سيدہ ام ڪلثوم جو نڪاح عثمان بن عفان رضه سان ٿيو ۽ ساڳي سال امام حسن رضه جو جنم ٿيو. ان جو نالو والدين حرب رکيو پر نبي ڪريم {{درود}} جن کيس حسن جو نالو ڏنو<ref name=" علوي" />. شبر، شبير ۽ مشبر ھارون نبي جي پٽن جا نالا ھيا جيڪي عبراني زبان جا لفظ ھيا انھن جو عربي بدل حسن ، حسين ۽ محسن ھيا<ref name="علوي " />. سن ۳ ھجري ۾ ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق ۴ ھجري ۾ شراب کي حرام ڪيو ويو<ref name=" طبري " />. ساڳي سال شوال جي مھيني ۾ غزوه احد وارو واقعو پيش آيو جنھن ۾ ۷۰ اصحابي شھيد ٿيا جن ۾ حمزہ رضه، مصعب بن عمير رضه ، عبدالله بن جحش رضه پڻ شامل هئا<ref name="ٺٽوي " />. بدر جي شڪست ھڪ سال پوء قريش مڪي مان ۳۰۰۰ ماڻھن جو لشڪر مديني تي حملي لاء موڪليو ۽ مسلمانن جو ۱۰۰۰ ماڻھن جو لشڪر مديني مان نڪتو جنھن مان عبدالله بن ابي ۽ سندس ۳۰۰ ساٿي شوط واري مقام لڳ رستي مان ئي واپس مديني موٽي ويا جنھن سبب بنو سلمه ۽ بنو حارثه قبيلن جا ماڻھو پڻ دلشڪستا ٿيا ۽ انھن پڻ موٽڻ جو ارادو ڪيو ھو پر پوء باقي ۷۰۰ ڄڻا جبل احد جي ڪڇ لڳ مديني کان ۴ ميلن جي فاصلي تي پھتا جتي جنگ لڳي<ref name =" مودودي" > تفھيم القرآن، مولانا ابوالاعلیٰ مودوي، جلد ۱, صه ۲۳۰، ۲۸۴, ۲۸۵، ۳۰۰, ۳۵ ايڊيشن، </ref>. قريش جو لشڪر ۱۲ شوال سن ۳ ھجري (20 مارچ 625ع) تي جبل احد لڳ اربع جي ڏينهن خيما کوڙيا ۽ مسلمانن جو لشڪر جمعي ڏينهن مديني مان روانو ٿيو<ref name=" Awan " />. مسلمانن جي پٺيان احد جبل ھيو ۽ سامھون مڪي وارن جو لشڪر ، پاسي ۾ ھڪ جابلو لنگھ تي عبدالله بن جبير جي قيادت ۾ ۵۰ تيراندازن جو جٿو ويھاريو ويو جن کي حڪم ھيو تہ ڪنھن کي بہ مسلمانن جي لشڪر طرف اچڻ نه ڏين ، ڪنھن صورت ۾ بہ اتان نہ ھٽن ڀلي کڻي پکين کي انھن جون ٻوٽيون نوچيندي ڇونہ ڏسن پر جاء تان ھرگز نه ھٽن<ref name=" مودودي " />. نبي ڪريم {{درود}} جن عبدالله بن جبير جي سرواڻي ۾ پنجاھ کن تيراندازن کي ٻن جبلن وچ واري گھاٽ تي مقرر ڪيو ھو ۽ حڪم ڏنو ھو تہ ھر حالت ۾ پير پٺتي نہ ھٽائين پوء کڻي سوڀ ٿئي يا نہ ٿئي. عبدالله بن جبير ۽ ڪجھ ڄڻا حڪم تي ڪاربند رھيا باقي ٻيا سڀ مال غنيمت جي ميڙڻ ۾ لڳي ويا. عبدالله بن جبير پنھنجي مقام تي ئي شھيد ٿي ويو<ref name=" ٺٽوي" /><ref name ="دلائل " > دلائل النبوة، بيھقي، جلد ۳, صه ۲۲۹</ref><ref name=" مودودي " />. ،،مشرڪن جي لشڪر ۾ خالد بن وليد رسالدار ھيو جنھن صورتحال جو فائدو وٺندي ۱۰۰ گھوڙي سوارن جي دستي کي احد جبل جي پٺيان ڦيرائي ان جابلو لنگھ کان مسلمانن جي لشڪر تي حملو ڪيو جنھن سان بازي ڦري وئي ۽ ڀڄي ويل دشمن پڻ موٽي اچي حملي آور ٿيا<ref name=" مودودي " />. رڳو ڪجھ جانثار مقابلي ۾ ڄمي بيٺا باقي مسلمانن ۾ ڀاڄ پئجي وئي<ref name=" مودودي " />. جنگ ۾ اھو اڃان تائين حل نہ ٿي سگھندڙ معمو بڻيل آهي تہ آخر مڪي وارا مڪمل فتح کان اڳ ڇو اتان پوئتي موٽي ھليا ويا<ref name=" مودودي " />. غزوه احد ۾ عتبه بن ابي وقاص پاڻ سڳورن {{درود}} کي پٿر ھيون جنھن سان اڳين ڏندن مان ساڄي پاسي ھيٺيون ڏند مبارڪ شھيد ٿيو<ref name="ٺٽوي " />. ابي بن خلف پاڻ سڳورن {{درود}} مٿان تلوار سان حملو ڪيو ان وقت پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي ھٿ ۾ ھڪ ننڍڙو نيزو ھيو، جڏھن ويجھو ٿيو تہ ان مشرڪ کي اھو نيزو ھنيو جنھن سان سندس پاسيراٽيون ڀڄي پيون جيڪو پوء مڪي کان ھڪ ڏينھن جي پنڌ تي واقع مرالظھران نالي ڳوٺ ۾ فوت ٿي ويو<ref name=" ٺٽوي " />. مشرڪن جي لشڪر مان عبدالله بن شھاب پاڻ سڳورن {{درود}} ڏانھن تير اڇلائي کين زخمي ڪيو. اھو بعد ۾ مسلمان ٿيو ۽ امام زھري جو ڏاڏو ھيو<ref name="ٺٽوي " />. کيس عبدالله اصغر پڻ سڏيندا هئا<ref name ="سيرتون " > سيرة ابن اسحاق، صه ۳۰۵ ۽ سيرت ابن ڪثير جي جلد ۳ ، صه ۵۹</ref>. غزوہ احد ۾ عبدالرحمان بن عوف کي ۲۱ زخم رسيا<ref name=" ٺٽوي " /><ref name ="ھشام ابن " > سيرت ابن ھشام، جلد ۲, صہ ۸۸ </ref>. احد جي جنگ ۾ ۷۰ مسلمان شھيد ٿيا<ref name=" مودودي " />. ابوسفيان ويندي وقت مسلمانن کي چيلينج ڪيو تہ ايندڙ سال بدر جي ي مقام تي انھن سان مقابلو ٿيندو.<ref name=" مودودي " /> احد جي شھيدن مان نبي ڪريم {{درود}} جن پھريان حمزه رضه جي نماز جنازه پڙھائي ۽ بعد ۾ سڀني شھيدن جي. ھر شھيد کي آڻي حمزه رضه جي ميت ڀرسان رکيائون پوء ان جي نماز پڙھي وئي اھڙي طرح حمزه رضه جي مٿان ۷۰ ڀيرا نماز پڙھي وئي. ان روايت جي بنياد تي حنفين ويجھو شھيد جي نماز پڙھي ويندي آهي<ref name=" ٺٽوي " />. ھڪ روايت مطابق نبي ڪريم {{درود}} جن شھيدن جي جنازي جي نماز نہ پڙھائي ھئي ان ڪري شافعين ۾ شھيدن جي جنازي جي نماز نہ پڙھي ويندي آهي<ref name=" ٺٽوي " />. سن ن ۴ ھجري ۾ غزوه بنو نضير جو واقعو پيش آيو جنھن جي پڄاڻي بعد ان قبيلي جي ماڻهن کي سندن گھرن ۽ گھاٽين مان تڙي ڪڍيو ويو<ref name=" ٺٽوي" />. ھڪ روايت مطابق ساڳي سال شراب جي حرمت جو حڪم آيو<ref name="ٺٽوي " />. سن ۴ ھجري ۾ ام المؤمنين بيبي زينب رضه وفات ڪئي. ساڳي سال نماز ۾ قصر جو حڪم آيو. سن ۵ ھجري ۾ غزوه خندق واقع ٿي. جنگ ۾ مخالف لشڪر مان حبان بن قيس جو تير سعد بن معاذ کي پٺي واري ڦڻي ۾ لڳو جيڪو غزوہ خندق ۽ غزوہ بنو قريظه جي پڄاڻي کانپوءِ وفات ڪري ويو<ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال غزوہ بنو قريظه ۾ يھودين جو سردار ۽ بيبي صفيه رضه جو پيءُ حيي بن اخطب مارجي ويو<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۵ ھجري ۾ بنو مزينہ وارن جي وفد ۽ عبدالقيس واري وفد نبي ڪريم {{درود}} جن سان ملاقات ڪري اسلام ۾ داخل ٿيا. ساڳي سال ذوالحج جي مھيني ۾ رسول الله {{درود}} پنھنجي گھوڙي تي سوار ٿي غابہ ڏانھن وڃي رھيا ھئا تہ گھوڙي تان ڪري پيا جنھن ڪري سندن پير مڙي پيو ۽ پاسي ۾ رھڙا بہ آيا جنھن ڪري ڪيترا ڏينھن گھر کان ٻاهر نه نڪتا ۽ مسجد ۾ بہ نہ وڃي سگھيا ۽ نماز گھر ۾ ويٺي ادا ڪئي<ref name="ٺٽوي " /><ref name =" شرح" > شرح علیٰ المواھب اللدنيہ، زرقاني، جلد ۳, ص ۹۷ </ref>. سن ۵ ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق سن ۶ ھجري ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن مديني ۾ گھوڙن جي گوء ڪرائي<ref name=" ٺٽوي " /><ref name ="جلد ۴ " > سبل الھدہ والرشاد، شامي، جلد ۴, صہ ۳۵۳</ref><ref name ="ابن الاثير ۱ " > اسد الغابہ، ابن الاثير، جلد ۱, صہ ۲۳</ref>. سن ۵ يا ھڪ روايت مطابق ۶ ھجري ۾ غزوه بني مصطلق واقع ٿي جنھن بعد بيبي عائشه رضه مٿان بھتان وارو افڪ جو واقعو پيش آيو<ref name=" ٺٽوي " />. افڪ معني آهي اھڙي ڳالھ ڪرڻ جيڪا حقيقت جي ابتڙ ھجي<ref name=" علوي " />. سن ۶ يا ۷ ھجري ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن اھڙي منڊي تيار ڪرڻ جو حڪم ڏنو جنھن ۾ ٽن سٽن ۾ محمد رسول الله کليل ھجي. اھڙيءَ طرح يعلیٰ بن اميہ نالي صحابي اھا منڊي تيار ڪئي جنھن جي مھر ۾ مٿين سٽ ۾ الله وچين ۾ رسول ۽ ھيٺين سٽ ۾ محمد اڪريو ويو. منڊي تيار ٿيڻ بعد نبي ڪريم {{درود}} جن عجمي حاڪمن کي ۶ خط موڪلي دين جي دعوت ڏني<ref name=" ٺٽوي " />. اھي خط عمرو بن اميه ذريعي حبش جي حاڪم نجاشي ڏانھن، دحيہ بن خليفه ڪلبي ذريعي روم جي قيصر (سيزر) ھرقل ڏانھن ، عبدالله بن خذافہ سھمي ذريعي ايران جي ڪسرا ( خسرو) پرويز بن ھرمز بن نوشيروان ڏانھن، حاطب بن ابي بلتعہ لخمي ذريعي مصر ۽ اسڪندريہ جي حاڪم مقوقس ڏانھن ۽ شجاع بن وھب ذريعي دمشق جي ھڪ ماڳ غوطہ جي حاڪم حارث بن ابوشمر غساني ڏانهن ۽ سليط بن عمرو ذريعي يمامہ جي حاڪم ھوذہ بن علي حنفي ڏانهن روانا ڪيا<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۶ ھجري ۾ نبي ڪريم {{درود}} طرفان اٺن جي گوء پڻ ڪرائي وئي جنھن ۾ پاڻ سڳورن جي ڏاچِي قصواء پڻ شامل ھئي پر ان کان ھڪ اعرابي جو توڏو گوء کڻي ويو<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۷ ھجري ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن عمرةالقضاء ادا ڪيو ۽ ڏاچي تي سوار ٿي مڪي ۾ داخل ٿيا جنھن جي مھار عبدالله بن رواحہ جي ھٿ ۾ ھئي. جڏھن بيت الله جي طواف لاء مسجد الحرام ۾ ۾ داخل ٿيا تہ ڪافر ڪنڊ ۾ ويٺا هئا<ref name=" ٺٽوي " />. ان وقت پاڻ سڳورن {{درود}} جن بلال رضه کي حڪم ڏنو ته ڪعبي جي ڇت تي بيھي اذان چوي<ref name=" ٺٽوي " /><ref name =" البدايہ ۲" > البدايہ والنھايہ، جلد ۱, صہ ۲۳۲ </ref> <ref name =" بڪري ۲" > تاريخ الخميس، ديار بڪري، جلد ۲, صه ۶۳ </ref><ref name =" شامي ۵" > سبل الھدہ والرشاد، شامي، جلد ۵, صه ۱۹۳ </ref>. پاڻ سڳورا {{درود}} جن تڏھن ڪعبي ۾ بتن جي ھجڻ ڪري داخل نہ ٿيا ۽ اٺين ھجري ۾ مڪي جي فتح وقت بتن ٽوڙڻ بعد ان ۾ داخل ٿيا<ref name=" ٺٽوي " /> <ref name ="المغازي ۱ " > المغازي، واقدي، جلد ۲, صه ۷۳۸</ref><ref name =" قسطلاني ۲" > شرح علي المواھب اللدنيہ، قسطلاني، جلد ۲, صه ۶۵۷ ۽ ۶۵۸ </ref>. عمرة القضاء جي ادائيگي بعد حمزه رضه جي ننڍڙي نياڻي امامه يا عمارہ پاڻ سڳورن {{درود}} جن کي چاچا چاچا سڏيندي ڪڍ آئي جيڪا مديني تائين بيبي فاطمه الزهراء رضه وٽ رھي جنھن کي بعد ۾ سندس سؤٽ جعفر رضه جي سنڀال گهٽ آندو ويو جنھن جي گھرواري عمارہ جي ماسي ھئي ۽ نبي ڪريم {{درود}} جن فرمايو تہ ماسي ماء جي جاء تي آهي<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۷ يا ۸ يا ۱۰ ھجري ۾ رسول الله {{درود}} جن غسان جي حاڪم جبلہ بن ايھم ڏي دين جي دعوت جو خط موڪليو جنھن جي جواب ۾ اھو مسلمان ٿيو<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۷ ھجري ۾ مصر ۽ اسڪندريہ جي حاڪم مقوقس قبطي پاڻ سڳورن {{درود}} جي خدمت ۾ سوکڙيون موڪليون جن ۾ ٻه ٻانھيون ماريه قبطيہ ۽ سندس ڀيڻ سيرين ، يعفور نالي گڏھ، دلدل نالي ھڪ خچر ، ۲۰ عدد نفيس ململ جا ٿان، ھزار مثقال سون ، اعلي قسم جي ماکي ، ھڪ ڪاٺي جي ٺھيل شامي سرمي داڻي ، آئينو ، ڦڻي شامل ھيا<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۸ ھجري ۾ صفر جي مهيني ۾ عمرو بن العاص ، خالد بن وليد ۽ عثمان بن ابو طلحه مديني اچي پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي ھٿ تي مسلمان ٿيا جن مان ٻہ مھينن بعد خالد بن وڏو ليد جنگ موته ۾ شرڪت ڪئي ۽ فتح تي کيس نبي ڪريم {{درود}} جن سيف الله جو لقب ڏنو<ref name=" ٺٽوي " />. == غزوات== الله جي راھ ۾ اھا جنگ يا جنگي مھم يا جھادي مھم جنھن ۾ رسول الله {{درود}} جن شرڪت ڪئي ان کي غزوہ سڏيو ويندو آهي. زيد بن ارقم غزوات جو ڪل تعداد ۱۹, جابر بن عبدالله وري ۲۱ ٻڌايو آھي<ref name="علوي " />. موسیٰ بن عقبه، ابن اسحاق، واقدي، ابن سعد، قسطلاني، ابن جوزي ۽ دمياطي انھن جو تعداد ۲۷ ۽ علامه ابو عبدالله شامي پنھنجي ڪتاب ''سبل الھدیٰ والرشاد'' ۾ تعداد ۲۸ ڄاڻايو آهي<ref name=" علوي " /> جن ۾ [[ودان]] جي مقام تي [[غزوه ابوآء]] يا غزوه ودان (۱۱ صفر ۲ ھجري)، [[بواط]] جي مقام تي [[غزوه بواط]] (ربيع الاول ۲ ھجري)، [[بدر]] جي مقام تي [[غزوه سفوان]] يا غزوه بدر اولا ( ربيع الاول ۲ ھجري)، [[عشيره]] جي مقام تي [[غزوه عشيره]] ( جمادالاول ۲ ھجري)، بدر جي مقام تي [[غزوه بدر]] ( ۱۷ رمضان ۲ ھجري)، [[قرقرة الڪدر]] جي مقام تي [[غزوه قرقرة الڪدر]] يا غزوہ بني سليم (شوال ۲ ھجري)، [[عريض]] جي مقام تي [[غزوه سويق]] (۵ ذوالحج ھجري)، [[نجد]] جي مقام تي [[غزوه ذي امر]] يا غزوہ غطفان (محرم ۳ ھجري)، [[بحران جو مقام|بحران جي مقام]] تي [[غزوه فرع]] (ربيع الاول ۳ ھجري)، [[مدينه منوره ]] جي مقام تي [[غزوه بنو قينقاع]] (جماد الاول يا شوال ۳ ھجري)، [[احد جبل|جبل احد]] جي مقام تي [[غزوه احد]] ( شوال ۳ ھجري)، [[حمراء الاسد ]] جي مقام تي [[غزوه حمراء الاسد]] (۱۷ شوال ۳ ھجري)، عاليه جي مقام تي [[غزوه بنو نضير]] (ربيع الاول ۴ ھجري)، بدر جي مقام تي [[غزوه بدرالآخيرہ]] يا بدراموعد (شعبان ۴ ھجري)، [[دومة الجندل]] جي مقام تي [[غزوه دومة الجندل]] (ربيع الاول ۵ ھجري)، [[مريسيع]] جي مقام تي [[غزوه بنو مصطلق]] يا غزوه مريسيع (شعبان ۵ ھجري)، مدينه منوره جي مقام تي [[غزوه خندق]] (شوال ۵ ھجري)، [[غران]] جي مقام تي [[غزوه بنو قريظه]] (ذوالقعد ۵ ھجري)، [[نجران]] جي مقام تي [[غزوه بنو لحيان]] (رجب 6 ھجري)، [[حديبيه]] جي مقام تي [[غزوه حديبيه]] (ذوالقعد 6 ھجري)، [[ذي قرد]] جي مقام تي [[غزوہ ذي قرد]] ( ذوالحج 6 ھجري)، [[خيبر]] جي مقام تي [[غزوہ خيبر]] ( محرم ۷ ھجري), [[واديء القریٰ]] جي مقام تي [[غزوہ واديءِ القریٰ]] ( صفر ۷ ھجري)، نجد جي مقام تي [[غزوہ ذات الرقاع]] يا غزوہ محارب و بني ثعبله ( ۱۰ ربيع الاول ۷ ھجري), مڪي شريف جي مقام تي غزوہ [[فتح مڪه]] (۱۰ رمضان ۸ ھجري), [[حنين]] جي مقام تي [[غزوہ حنين]] ( 6 شوال ۸ ھجري), [[طائف]] جي مقام تي [[غزوہ طائف]] ( شوال ۸ ھجري), [[تبوڪ]] جي مقام تي [[غزوہ تبوڪ]] ( رجب ۹ ھجري). جيڪي لشڪر رسول الله {{درود}} جن اصحابين جي اڳواڻي ۾ جھاد لاء روانا ڪيا پر پاڻ شرڪت نہ ڪئي ان جنگي مھم کي سرايا يا بعوث سڏيندا آهن. اھڙين جنگي مھمن جو تعداد اٽڪل ۷۹ ھيو. ===صلح حديبيه=== سن ۶ ھجري ۾ سومر جي ڏينهن ذوالقعد جو چنڊ ڏسي نبي ڪريم {{درود}} جن احرام ٻڌو ۽ عمري جي نيت سان ۱۳۰۰ ھڪ روايت مطابق ۱۴۰۰ يا ۱۵۰۰ مسلمانن ۽ قرباني لاءِ ۷۰ اٺن سميت مڪي ڏانھن روانا ٿيا ۽ جڏھن حديبيه پھتا تہ مشرڪن سندن رستي روڪ ڪئي جنھن بعد صلح ٿي ۽ مسلمانن بغير عمري جي موٽي ويا<ref name=" ٺٽوي " />. حديبيه ۾ صحابين ھڪ ٻٻر جي وڻ جي ھيٺان ويھي نبي ڪريم {{درود}} جن جي ھٿ تي ھٿ رکي بيعت ھنن لفظن ۾ ڪئي تہ "جي موت بہ آيو تہ پٺتي نہ ھٽنداسون". بيعت ۾ سڀ کان پھريون شخص ابو سنان وھب بن محصن اسدي ھيو<ref name="ٺٽوي " />. صلح واري موقعي تي معاھدو ڪيو ويو ته ڌريون ڏھن سالن تائين جنگ نہ ڪنديون. معاھدو حضرت علي ڪرم الله وجهه جن لکيو<ref name=" ٺٽوي " />. واپسي ۾ رستي ۾ سورة الفتح نازل ٿي === خيبر جي فتح=== سن ۷ ھجري ۾ غزوه خيبر واقع ٿي<ref name=" ٺٽوي" />. خيبر ۾ يھودين جا ۶ قلعا واقع ھيا جن مان سڀ کان مضبوط قلعو قموس ھيو جنھن جو مالڪ مرحب نالي سردار ھيو<ref name=" علوي" />. غزوه خيبر جي موقعي تي نبي ڪريم {{درود}} فرمايو تہ:"سڀاڻي اسان اسلامي جھنڊو ان شخص جي حوالي ڪنداسون جيڪو الله ۽ ان جي رسول سان محبت ڪندڙ ھوندو ۽ الله ۽ ان جو رسول ان سان محبت ڪندڙ ھوندا". ٻئي ڏينهن اھو جھنڊو علي بن ابي طالب رضہ کي ڏيندي فرمايو تہ: " اي علي! ھتان جي رھاڪن سان وڙھڻ ۾ تڪڙ نہ ڪجانء، پھريان سندن آڏو دين جي دعوت ۽ الله جي حقن جي ڄاڻ رکجان. پوء رب سائين ھڪ ماڻھو کي به تنھنجي ھتان ھدايت تي ھلايو تہ تنھنجي لاء اھو ڳاڙھن اٺن کان بہ ڀلو آھي"<ref name=" ٺٽوي " />. ھن غزوہ ۾ مسلمانن جي لشڪر مان ۱۵ ماڻھو فوت ٿيا جڏھن ته يھودين جا ۹۳ ڄڻا مارجي ويا جن ۾ انھن جا جنگي جوڌا مرحب ۽ سندس ڀاء حارث، ٻہ سردار عامر ۽ ياسر پڻ شامل هئا<ref name=" ٺٽوي " />. مرحب ، حارث ۽ عامر کي علي بن ابي طالب رضہ ۽ ياسر کي زبير بن عوام ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق علي بن ابي طالب رضہ قتل ڪيو<ref name=" ٺٽوي " />. جنگ ۾ جڏھن ڇتي ويڙھ شروع ٿي تہ پاڻ سڳورن {{درود}} فرمايو ته "ھاڻي تنور تتو آھي"<ref name=" ٺٽوي " />. خيبر جي فتح بعد مرحب جي ڀائٽي ۽ ھڪ امير سلام بن مشڪم جي زال زينب بنت حارث نبي ڪريم {{درود}} جن دعوت ڪئي جنھن ۾ ٻاڪري گوشت جي ڀاڄي ۾ زھر وجھي کين کارايو پر نبي ڪريم {{درود}} جن کيس معاف ڪري ڇڏيو ۽ بعد ۾ اھا عورت مسلمان ٿي وئي<ref name=" ٺٽوي " /><ref name =" الاصابہ ۱" > الاصابہ، ابن حجر، جلد ۴, صہ ۳۱۴ </ref>. ھڪ ٻي روايت مطابق جڏھن بعد ۾ زھر سبب بشر بن براء فوت ٿي ويو تہ ان جي قصاص ۾ کيس قتل ڪيو ويو<ref name="ٺٽوي " /><ref name ="البدايہ ۱ " > البدايہ والنھايہ، ابن ڪثير، جلد ۴, صہ ۲۱۰ </ref>. === مڪي جي فتح=== مڪي جي فتح بعد مديني ڏانهن ھجرت ڪرڻ جي فرض جي حڪم کي رد ڪيو ويو<ref name=" ٺٽوي " />. ===طائف جي فتح=== == سندس آخري وقت ۽ وڇوڙو == ==قرآن ۾ سندس تعارف== "اسان توھان کي حق جي علم سان خوشخبري ڏيڻ وارو ۽ ڊيڄارڻ وارو ڪري موڪليو"..(سورة البقرہ جي آيت ۱۱۹). "مان توھان جي وچ ۾ توھان مان ئي ھڪ رسول موڪليو، جيڪو توھان کي منھنجون آيتون ٻڌائي ٿو ، توھان جي زندگين کي سنواري ٿو ، توھان کي ڪتاب ۽ حڪمت جي تعليم ڏئي ٿو، ۽ توھان کي اھي ڳالھيون سيکاري ٿو جيڪي توھان نہ ڄاڻيندا هئا"...(سورة البقرہ آيت ۱۵۱). "اسان توکي ماڻھن لاء ھڪ رسول بڻائي موڪليو آهي. جنھن رسول جي اطاعت ڪئي ان دراصل الله جي اطاعت ڪئي".. (سورة النساء آيت ۸۰). "تون الله جي راھ ۾ وڙھ، تون پنھنجي ذات کانسواءِ ڪنھن ٻئي لاء ذميدار ناھين" (سورة النساء آيت ۸۳). "اي پيغمبر! جيڪو ڪجھ رب طرفان توتي نازل ڪيو ويو آهي اھو ماڻھن تائين پھچاء، جيڪڏهن تون ايئن نہ ڪيو ته تو پنھنجي پيغمبري جو حق ادا نہ ڪيو". ( سورة المائدہ ، آيت ۶۷). " محمد ان کانسواءِ ڪجھ ناھي بس ھڪ رسول آھي ، ان کان اڳ ٻيا رسول بہ گذاري چڪا آهن"... ( سورة آل عمران ، آيت ۱۴۴). "( اي پيغمبر) اھا الله جي رحمت آ جو تون ھنن ماڻھن لاء ڏاڍو نرم مزاج آھين " (سورة آل عمران ، آيت ۱۵۹). " درحقيقت مومنن تي الله اھو وڏو احسان ڪيو آھي جو سندن وچ ۾ انھن منجھان ھڪ اھڙو رسول اٿاريو جيڪو کين ان جون آيتون ٻڌائي ٿو ، سندن زندگين کي سنواري ٿو ۽ کين ڪتاب ۽ حڪمت جي تعليم ڏئي ٿو..." ( سورة آل عمران ، آيت ۱۶۴). == سندس عمرا ۽ حج== === حجت الوداع جو خطبو=== == سندس ڇڏيل ورثو== ==روضو مبارڪ== == توھين رسالت جا واقعا ۽ قانون== ==سيرت تي لکيل مستند ڪتاب== ===حديثن وارا مستند ڪتاب=== ==حضرت محمد صه ۽ مغربي فلاسافر== [[فائل:Muhammad Seal.svg|thumb|left|upright=0.8|حضرت محمد {{درود}} جي مھر جيڪا منڊي ۾ جڙيل ھئي ۽ سرڪاري خط و ڪتابت ۾ استعمال ڪئي ويندي ھئي]] ” پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي باري ۾ گوئٽي هڪ ڊگهو نظم لکيو جيڪو '''Mahomet's Gesang''' جي نالي سان مشهور آهي. ان نظم ۾ گوئٽي پاڻ سڳورن {{درود}} جي چهري جي هڪ محبت ڀري تصوير چٽي آهي هن نظم آخر ۾ گوئٽي لکيو آهي ته: ”پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي چهري مبارڪ تي نظر پوڻ سان انسان سندن مفتون ٿي پوندو.“ جرمن فيلسوف لائبنز (Leibniz) (1646-1716ع) متعلق پروفيسر اشپيز لکيو آهي ته پاڻ سڳورن {{درود}} جن کي ’دين الفطرت‘ جو باني سمجهندو هو.<ref>ڊاڪٽر قاضي نبي بخش؛ رسالو:مهراڻ؛ ڇپيندڙ:سنڌي ادبي بورڊ؛ 1962ع</ref> ==درود ۽ صلوات== [[فائل:Salavat of the prophet.png|thumb|left|upright=1.5|صلوات]] ==حوالا== {{حوالا}} [[زمرو:اسلام]] [[زمرو:محمد|*]] iacehyadg32is193a1ceoyla26m0gdh 240391 240390 2022-08-27T21:17:11Z Intisar Ali 8681 /* حجت الوداع جو خطبو */ wikitext text/x-wiki {{Infobox person | honorific_prefix = ابوالقاسم | name = '''<span style='color: Green'>مُحَمَّدٌ</span>''' <!-- include middle initial, if not specified in birth_name --> | honorific_suffix = صلي الله عليه وآله وسلم | image =Dark vignette Al-Masjid AL-Nabawi Door800x600x300.jpg | image_size = 300px | alt = | caption = سندن نالو خوش خطاطي ۾ لکيل | native_name = ابوالقاسم | native_name_lang = عربي | birth_name = <!-- only use if different from name above --> | birth_date = {{birth date |570|04|20}} | birth_place = مڪو | baptised = <!-- will not display if birth_date is entered --> | disappeared_date = <!-- {{disappeared date and age|YYYY|MM|DD|YYYY|MM|DD}} (disappeared date then birth date) --> | disappeared_place = | disappeared_status = | death_date = {{death date and age|632|06|08|570|04|20}} | death_place = مدينو | death_cause = سخت بخار | body_discovered = | resting_place = مسجد نبوي، مدينو منور | resting_place_coordinates = <!-- {{coord|LAT|LONG|type:landmark|display=inline}} --> | monuments = مسجد نبوي | residence = مڪو پوء مدہنو | nationality = عرب | other_names = 99 نالا: مجتبیٰ، مصطفیٰ، بشیر، نذیر، احمد وغیرہ | ethnicity = <!-- Ethnicity should be supported with a citation from a reliable source --> | citizenship = حجاز | education = اُمِي | alma_mater = | occupation = واپار ، حاڪم ، قاضي، فوجي ڪمانڊر، معلم | years_active = | era = | employer = | organization = | agent = | known_for = اسلام جو پيغمبر | notable_works = *خدا جو ڏنل قرآن پھچائڻ * مديني جي رياست جو بنياد وجھندڙ * مسجد نبوي جو معمار *اسلام جي تعليم ڏنائين * حديث | style = | home_town = مڪو | salary = | net_worth = <!-- Net worth should be supported with a citation from a reliable source --> | height = <!-- "X cm", "X m" or "X ft Y in" plus optional reference (conversions are automatic) --> | weight = <!-- "X kg", "X lb" or "X st Y lb" plus optional reference (conversions are automatic) --> | television = | title = | term = | predecessor = عيسيٰ مسيح | successor = ڪو بہ نہ | party = | movement = | opponents = عربستان جا مشرڪ ۽ يھودي | boards = | religion = <!-- Religion should be supported with a citation from a reliable source --> | denomination = <!-- Denomination should be supported with a citation from a reliable source --> | criminal_charge = <!-- Criminality parameters should be supported with citations from reliable sources --> | criminal_penalty = | criminal_status = | spouse =* خديجه بنت خويلد (595–619) *سوده بنت زمعه (619–632) *حفصه بنت عمر (624–632) *جويريه بنت حارث (628–632) *عائشه (619–632) *زينب بنت جحش (627–632) *صفيه بنت حيي (629–632) *زينب بنت خزيمه (625–627) *ام سلمه (629–632) *ام حبيبه (628–632) *ريحانه بنت زيد (629–631) *ماريه قبطيه (630–632) *ميمونه بنت حارث (630–632) | partner = <!-- (unmarried long-term partner) --> | children = *عبد الله بن محمد، *قاسم بن محمد، *ابراهيم بن محمد، *زينب بنت محمد، *رقيه بنت محمد، *ام ڪلثوم بنت محمد، *فاطمه زهرا رضہ | parents = *عبد الله بن عبد المطلب * آمنہ بنت وھب | relatives = * عبدالمطلب (ڏاڏو) *ابوطالب (چاچو) * حمزہ (چاچو)رضہ *ابو لھب (چاچو) *علي رضہ (ڀائٽو، ۽ ڄاٽو) *عباس رضه (،چاچو) * ابو بڪر رضہ (سھرو) * عمر فاروق رضه (سھرو) *ابوسفيان (سھرو) | callsign = | awards = رحمته العالمين | module = آخري نبي | module2 = | module3 = | module4 = | module5 = | module6 = | signature =Muhammad Seal.svg | signature_alt = | signature_size = 50px | website = <!-- {{URL|example.com}} --> | footnotes = }} <br/> '''حضرت مُحَمَّد''' {{درود}} {{ٻيا نالا|انگريزي= '''Hazrat Muhammad '''pbuh}}(اپریل570ع - جون 632ع) مسلمانن جي عقيدي مطابق الله سبحان و تعالیٰ جو آخري نبي ۽ رسول ھيو جنھن تي [[آسماني ڪتابن جا نالا|آسماني ڪتاب]] [[قرآن| قرآن مجيد]] نازل ٿيو. 40 سالن جي عمر ۾ [[عربستان]] جي شھر [[مڪو| مڪي]] ۾ نبوت جو اظھار ڪندي اسلام جي توحيد واري عقيدي جي تبليغ جو آغاز ڪيو. سندس ڏنل تعليم عربن جي ان خطي ۾ ھڪ زبردست انقلاب برپا ڪيو. قرآن مجيد ۾ سندس زندگي مبارڪ کي '''اسوه''' سڏيو ويو آهي<ref name =" علوي" > بذل القوۃ فی حوادث سنی النبوۃ (سيرت هاشمي)، از: امام العصر مخدوم محمد ھاشم محدث ٺٽوي، ترجمو: پروفيسر اسرار احمد علوي، مھراڻ اڪيڊمي شڪارپور، ڇاپو ٻيو جولائي 2004ع ۾ لکيل مترجم جو نوٽ: تقديم </ref>. سورة الاحزاب جي آيت 21 ۾ فرمان آھي ته:'''لقد کان لکم فی رسول اللہ اسوۃ حسنہ''': ترجمو: "بيشڪ اوھان جي لاء خدا جي رسول {{درود}} جي ذات ۾ ھڪ بھترين نمونو آھي." لفظ اسوة جي عام معنیٰ طريقو يا نمونو آھي<ref name=" علوي " />. اسوہ انسان جي ان حالت کي چيو ويندو آهي جيڪا ھو ڪنھن ٻئي انسان جي پيروي ڪندي اختيار ڪري<ref name ="راغب " > مفردات الفاظ القرآن, از: ابو القاسم راغب اصفھانی صہ ۱۴۰ </ref>. اسلامي عقيدي مطابق محمد رسول الله {{درود}} جن جي اطاعت مسلمانن جي ايمان جو لازمي جز ۽ فرض آهي ۽ ان جي اطاعت کي قرآن مجيد ۾ الله جي اطاعت جي مثل سڏيو ويو آهي. سورة النساء جي آيت ۶۴ ۾ قرآن فرمائي ٿو ته: ''' وما ارسلنا من رسول الا لیطاع باذن اللّٰہ''': ترجمو: "۽ اسان موڪليا جيڪي رسول تہ انھن جي پيروي ڪئي وڃي، الله جي حڪم سان". دين جي عالمن ۽ قرآن جي شارحن جو اھو عقيدو آهي ته قرآن ھڪ تحريري دستور آھي جنھن جي عملي صورت سرور ڪونين {{درود}} جن جي ذات آھي، جن جو ڪوبه قول ۽ فعل حڪم خداوندئ کان وار برابر بہ ھيڏي ھوڏي ھٽيل نه آهي<ref name=" علوي " />. ايليا (بيت المقدس) ۾ ھجرت جي پنجين سال [[ھرقل|ھرقل اعظم]] (Hercules) جي درٻار ۾ سندس بدترين دشمن [[ابوسفيان]] پڇا ڪرڻ تي ٻڌايو ھو تہ "نبوت کان اڳ بہ اوھان {{ درود}} ڪڏهن ڪوڙ نہ ڳالھايو آھي"<ref name=" علوي " />. پاڻ ڪريمن پنھنجي بيمثال ڪردار وسيلي ڪٺور قلبن کي نرم ڪري انھن جو تزڪيو ڪيو<ref name=" علوي " />. سندن ھر عمل جي تقليد کي اسلامي دين ۾ سنت جو مقام حاصل آهي<ref name="علوي " />. مولانا ابوالڪلام آزاد مطابق:"قرآن ۽ نبي سائين {{درود}} جن جي زندگي ساڳي شئي آھي، قرآن متن آھي تہ سيرة ان جي تشريح ۽ قرآن علم آھي تہ سيرة ان جو عمل. ان ڪري انسانيت جي سمورن اھنجن ۽ آزارن جو علاج ان سيرت جي مطالعي ۾ ئي ملي سگھندو"<ref name ="آزاد " > سیرۃ کے عملی پہلو (اردو) ، از: مولانا ابوالڪلام آزاد، صہ ۹</ref>. == قبيلو ۽ گھراڻو == حضرت محمد {{درود}} جو قبيلو [[قريش]] ۽ گھراڻو [[بنو هاشم]] ھيا جيڪي حضرت ابراهيم جي بيبي ھاجرہ {{ٻيا نالا|عبراني= ''' Hagar '''}} مان وڏي پٽ حضرت اسماعيل جي اولاد مان ھيا. حضرت [[ابراهيم]] پنھنجي وڏي پٽ حضرت [[اسماعيل]] ۽ سندس ماء کي مڪي جي ويران وادي ۾ رھايو جتي ٻنھي پيء ۽ پٽ گڏجي [[ڪعبو]] تعمير ڪيو. ان ويراني ۾ [[زمزم]] جي چشمي جي برآمد ٿيڻ سان جرھوم جي قبيلو سندن مرضي سان اتي آباد ٿيو ۽ اڳتي هلي اسماعيل جي شادي ٿي ۽ کيس ٻارھن پٽ ڄاوا جن مان وڏي پٽ جو نالو قدار ھيو. آھستي آھستي اسماعيلين جو تعداد وڌندو ويو.<ref name ="سعيد" >The Life of Muhammad, the Prophet , by:Syed Saeed Akhtar Rizvi, page ،9,7,8,6,</ref> بائيبل مطابق خدا جو واعدو ٿيل ھيو تہ اسماعيل جي اولاد کي تيزي سان وڌائيندو <ref>{Genesis 21:13}</ref> اھي پوري حجاز ۾ ڦھلجي ويا. عیسیٰ مسیح جي پيدائش کان 200 سال اڳ قدار جي اولاد مان عدنان مشھوري ماڻي ٻنھي جي وچ واري شجري جي اڃان ڪا پڪ نہ ٿي سگھي آھي ڇو تہ عربن گھڻا شجرا بيان ڪيا آهن.محمد صہ انھن شجرن تي تبصرو ڪندي فرمايو ھيو تہ {{quote|جڏهن منھجو شجرو عدنان تائين پھچي تہ بس ڪريو|محمد صہ<ref name = " سعيد"/>|}} ٽين صدي عيسويءَ ۾ عدنان جي اولاد مان ھڪ سردار ٿيو جنھن جو نالو فاھر ھيو جنھن لاء خيال آهي تہ ان کي [[قريش]] سڏيندا ھيا ڪن جو وري خيال آھي تہ فاھر جي پنجين پيڙهيءَ ۾ پنجين صدي عيسويءَ ۾ [[قصي بن ڪلاب]] بن مرہ بن لوئي، بن غالب بن فاھر نالي ھڪ طاقتور شخص مشھور ٿيو جنھن کي قريش سڏيندا ھيا ء ان جي اولاد [[قريشي]] سڏبا ھيا. علامہ شبلي نعماني، علامہ طبري مطابق قصي ئي پھريون شخص ھيو جنھن کي قريش سڏيو ويو. قصي سڀني اسماعلين کي گڏ ڪري قائل ڪيو تہ خانہ بدوشي ترڪ ڪري ڪعبي جي چؤطرف مستقل رھائش اختيار ڪن. قصي ڪعبي جي نگران خزاہ قبيلي جي ھليل نالي ھڪ شخص جي نياڻي سان شادي ڪئي ۽ ھليل جي وصيت ذريعي ڪعبي جي نگراني جي ذميداري قصي جي حوالي ٿي جنھن کوڙ ادارن کي قائم ڪيو جن ۾ دارالندواہ (گڏجاڻي واري جاء) شامل ھئي جتي ويھي جنگ ۽ امن سميت اھم معاملن جا فيصلا ، شادين جا اجتماع ٿيندا هئا. قافلن جي روانگي پن ٿيندي هئي.ھن سقايہ ( حاجين کي پاڻي فراهم ڪرڻ جو بندوبست)، رفادہ ( حاجين کي کاڌخوراڪ فراھم ڪرڻ جو بندوبست) پڻ قائم ڪيا<ref name = "سعيد "/> ھن حاجين جو مشاعرالحرم ۾ رات ٽڪائڻ جو بندوبست ء پوري واديءَ کي بتين سان منور ڪري کين سھولتن فراھم ڪرڻ جي شروعات ڪئي. زمزم جو چشمو صديون پھرين لٽجي ويو ھو ھن ان کي ڳولي پھريون دفعو کوھ کوٽايو ۽ پاڻي جي بحالي ٿي. ھن ڪعبي جي ٻيھر تعمير ڪرائي. ھن جي وفات بعد ماڻھو حاجون (موجوده جنت المولا واري قبرستان) ۾ سندس قبر جي زيارت لاءِ ويندا ھئا. ھن کي ڪعبي جون ڇھ ذميداريون ھيون جيڪي ھن پنھنجي وفات کان اڳ پنھنجي وڏي پٽ عبدالدار کي سونپيون. قصي کي پنج پٽ ء ھڪ ڌيءُ ھئي. سندس ٻئي پٽ مغيرہ کي عبداالمناف سڏيندا ھيا، جيڪو قبيلن ۾ معتبر ۽ قائدانہ صلاحيتن وارو ليکيو ويو. عبدالمناف کي ڇھ پٽ ٿيا جن ۾ ھاشم، مطلب، عبد شمس ۽ نوفل مشھور ٿيا. عبدالدار ۽ عبداالمناف جي وفات کان پوءِ ڪعبي جي ذميداري سنڀالڻ ۾ سندن اولاد ۾ تڪرار شروع ٿيو پر پوء ٺاھ ٿي وين. اھو طئي ٿيو تہ پاڻي پيارڻ ، کاڌ خوراڪ فراھم ڪرڻ ۽ جنگ ۾ قيادت جي ذميداري عبداالمناف جي اولاد ڏي منتقل ٿي. ليوا ۽ حجابہ جي ذميداري عبدالدار جي اولاد کي ملي باقي دارالندواہ جي سربراهي ٻنھي جي خاندانن ۾ رھي. انھن مان ھاشم گھڻو نالو ڪڍيو جنھن کي کاڌي کارائڻ جي ذميداري ملي. ھڪ ڀيري مڪي ۾ وڏو ڏڪار آيو تہ ھاشم پنھنجي سموري دولت کڻي شام ويو اتان اٽو ۽ سڪل ماني خريد ڪري مڪي آيو ۽ روزانو اٺن کي ڪھي انھن مان ٻوڙ ٺاھي ماني جا ٽڪرا ان ۾ ملائي سموري قبيلي کي گھرائي کارائيندو هو ڏڪار جي خاتمي تائين ھن قبيلي جي مدد جاري رکي کوڙ ماڻھن کي مرڻ کان بچائي ورتو.ان خدمت جي بدلي ئي کيس ھاشم جو نالو مليو جنھن جي معني ( مانيءَ کي ) ٽڪر ڪندڙ آھي. ھاشم جو اصل نالو امر{{ٻيا نالا|انگريزي=Amr}} ھيو. ھاشم مڪي جي واپاري قافلن جو بنياد وجھندڙ پڻ ھيو. ھن باظنتيني شھنشاھ کان حڪمنامو حاصل ڪيو جنھن تحت قريش قبيلي کي ھر قسم جي ٽئڪس ۽ ڊيوٽي کان آزاد ڪري انھن جي ڪنٽرول وارن ملڪن ۾ آزاد اچ وڃ جي اجازت ڏنل ھئي<ref name = " سعيد "/> ھن اھا ساڳي سھولت ايٿوپيا جي بادشاھ کان پڻ حاصل ڪئي ۽ ان وقت يمن ايٿوپيا جو حصو ھيو.اھڙي طرح قريش جا واپاري قافلا يمن کان شام ۽ بازنظيني شھر انقرہ تائين وڃڻ شروع ٿيا.<ref name = "سعيد "/> ھاشم جڏهن 25 سالن جو ھيو تہ سن 488 عيسويءَ ۾ فلسطين جي غزہ واري ھنڌ وفات ڪري ويو ۽ کيس اتي ئي دفن ڪيو ويو. اھا جاء غزہ ھاشم يا ھاشم جي غزہ سڏجڻ شروع ٿي وئي. ھن يثرب جي عدي بنو نجار قبيلي جي سلمیٰ بنت امر سان پرڻو ڪيو جنھن مان عبدالمطلب پيدا ٿيو جيڪو اڃان ننڍڙو ھيو تہ ھاشم وفات ڪري ويو.ان کان سواءِ ھاشم کي چار ٻيا پٽ پڻ ھيا جن ۾ اسد، نضلا، سئفي ۽ ابو سئفي شامل ھيا جن مان پوين ٽن کي اولاد ڪانہ ٿي باقي اسد کي [[فاطمه بنت اسد]] نالي نياڻي ڄائي جيڪا علي رضہ بن ابي طالب جي ماء ھئي. ھاشم جو اھڙي طرح نسل عبدالمطلب مان اڳتي ھليو<ref name = " سعيد"/>. عبدالمطلب يثرب ۾ پنھنجي ناني جي گھر ۾ پيدا ٿيو. ھاشم جي وفات بعد سندس ڀاء مطلب خاندان جو وڏو بڻيو جيڪو پنھنجي ننڍي ڀائٽي عبدالمطلب بن ھاشم کي مڪي وٺي آيو جڏھن مطلب اٺ تي مڪي ۾ داخل ٿيو تہ ماڻھن ڇوڪري کي مطلب جو غلام سمجھي عبدالمطلب چوڻ شروع ڪيو ۽ مطلب وضاحت ڪندو رھيو تہ اھو سندس ڀائٽيو آھي پر ھاشم جي ان پٽ تي عبدالمطلب نالو پئجي ويو<ref name = " سعيد "/>. عبدالمطلب جو اصل نالو شعيبت الحمد ھيو. مطلبجي وفات بعد سقايہ ۽ رفادہ جي ذميداري عبدالمطلب جي حصي ۾ آئي. ھن 82 سالن تائين عمر ماڻي ۽ پوئين وقت ھن کي مڪي جي سربراھ جو خطاب پڻ مليو<ref name = " سعيد"/> ==والدين== نبي ڪريم {{درود}} جي والد جو نالو عبدالله بن عبدالمطلب ھيو جنھن سندس ولادت کان ڪجھ مھينا اڳ يثرب ۾ ۲۵ سالن جي عمر ۾ وفات ڪئي<ref name =" Awan" > Siraj u Munira, By: Muhammad Ikramun Nabi Awan and Ms Nusrat Tiwana, 1st edition, Nov 2014, Pages: 23, 25 ,27, 28, 39,40 </ref>. ==جنم== نبي ڪريم {{درود}} جن ۱۲ ربيع الاول تي فجر جي وقت بمطابق ۳۰ اپريل ۵۷۱ع ۾ پيدا ٿيا<ref name ="الفضل " > [ https://www.alfazlonline.org/07/01/2020/9519/] الفضل آن لائين</ref>. سندس ولادت ابرہ جي لشڪر جي تباھي کان ۵۵ ڏينھن بعد ٿي<ref name=" Awan " />. ڏاڏي عبدالمطلب سندس نالو محمد رکيو<ref name=" Awan " />. == ننڍپڻ== عربن جي اميرن جي رواج مطابق پرورش لاء ڏاڏي کيس بدو عربن جي بني سعد قبيلي سان تعلق رکندڙ حليمه سعديه جي حوالي ڪيو<ref name=" Awan " />. حليمه ۽ سندس مڙس حارث ٻار وٺڻ وقت الجھن ۾ ھيا تہ شايد کين مناسب معاوضو نہ ملي سگھي پر جلد ئي کين ٻار جي ڀلاري ھجڻ جي سمجھ آئي<ref name=" Awan" />. حليمه جي نياڻي شيماء سندس پرورش ۾ ماء جي مدد ڪئي<ref name=" Awan " />. ننڍپڻ ۾ پنھنجي رضاعي ڀائرن ۽ ان رضاعي ڀيڻ سان گڏجي ٻڪريون پڻ چاريندو ھو<ref name="Awan " />. جڏھن ۶ سالن جو ٿيو تہ ماء آمنه کيس سندس پيءُ جي قبر جي زيارت ۽ سندس ناناڻي گھر گھمائڻ لاء يثرب وٺي آئي<ref name="Awan " />. واپسي ۾ بيمار ٿي پئي ۽ آبوا جي مقام تي وفات ڪري وئي. تدفين بعد مائٽن کي نظر نہ آيو ۽ جڏھن کيس ڳوليائون تہ پنھنجي ماء جي قبر وٽ ويٺل روئندي ڏٺائونس <ref name=" Awan" />. بعد ۾ جڏھن اصحابين سان گڏ ماء جي قبر تي آيا تہ سندس قبر جي مٽي تي ھٿ ڦيرائيندي ڏاڍو رنا ھيا ۽ ان وقت اصحابي ڪافي پري بيٺا ھئا ۽ کين اھو چوندي ٻڌو تہ سندس ماء جي شفقت جي يادن کيس روئاري وڌو<ref name="Awan " />. ماءُ جي وفات بعد ھن يتيم ٻار جي پرورش جي ذميداري سندس ڏاڏي عبدالمطلب سنڀالي. ۵۷۹ع ۾ عبدالمطلب پڻ وفات ڪري ويو ۽ پوء سندس پرورش جي ذميداري سندس سڳي چاچي ابو طالب سنڀالي<ref name=" Awan " /> ابوطالب ۽ سندس زال فاطمه مٿن ڏاڍا مھربان رھيا<ref name=" Awan " />. پنھنجي ان چاچي ۽ پاڙيسرين جو مال چارڻ شروع ڪيو<ref name="Awan " />. ٻارھن<ref name=" Awan " /> يا يارھن ورھين جي عمر ۾ چاچي حضرت ابوطالب سان گڏ واپار سانگي شام ويا هئا<ref name=" ٺٽوي " /> جڏھن بصري پھتا تہ اتي ھڪ راھبن واري خانقاھ ۾ ترسيا<ref name="Awan " /> جتي بحيرا نالي ھڪ عيسائي راھب سندس نبوت جي تصديق ڪئي ۽ ان وقت حضرت ابوبڪر صديق پڻ ساڻن گڏ ھيو هئي<ref name=" ٺٽوي" />. == زالون ۽ اولاد == ===۱.بيبي خديجه رضه=== 25 سالن جي ڄمار ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي پھرين شادي [[بنو اسد]] گھراڻي جي [[خويلد بن اسد]] ۽ [[فاطمه بنت زائدہ]] جي نياڻي 40 سالا حضرت خديجة الڪبریٰ رضه سان 695 ۾ ٿي جيڪا بيواہ ھئي ۽ سندس اھا ٽين شادي ھئي<ref name=" علوي " />. سندس لقب طاھرہ ۽ ڪنيت ان ھند ھئي<ref name=" علوي " />. بيبي سانئڻ جو پھريون نڪاح [[ھند بن زرارہ]] سان ٿيو جنھن مان کيس ھڪ نياڻي ۽ ٻہ پٽ ٿيا جيڪو پوء گذاري ويو. سندس ٻيون نڪاح [[عتيق بن عائذ]] سان ڪرايو ويو جنھن مان کيس ھڪ نياڻي ھند جي نالي سان ھئي پر ڪجھ وقت کان پوءِ عتيق پڻ گذاري ويو<ref name=" علوي " />. جڏھن 35 سالن جي ٿي تہ سندس والد خويلد پڻ گذاري ويو<ref name="علوي " />. پاڻ مالدار عورت ھئي ۽ سندس ڪاروباري قافلا [[عراق]]، [[شام]] ۽ [[فلسطين]] تائين ويندا ھيا. سندس ھڪ غلام [[ميسرہ]] ايماندار ھيو جيڪو سندس ڪاروبار جو جنرل مينيجر ھيو<ref name=" علوي" />. پاڻ سڳورن {{درود}} جن ان وقت ايمانداري ۾ وڏي شھرت حاصل ڪئي هئي ۽ ميسرہ ذريعي بيبي سانئڻ وٽ اھڙو احوال پھتل ھو ۽ ان کين سندس ڪاروبار ۾ شامل ٿيڻ جي پيشڪش ڪئي جيڪا پاڻ سڳورن {{درود}} قبول ڪئي ۽ ان جي تجارتي قافلي سان شام ويا جنھن بعد بيبي سانئڻ کين شادي جو پيغام موڪليو ۽ ان وقت بيبي صاحبه جي عمر ۴۰ سال ھئي<ref name=" علوي " />. شادي ۲۵ صفر تي مڪي ۾ ٿي جنھن ۾ حضرت ابو طالب ، حضرت حمزہ رضه، بيبي صاحبه جو چاچو [[عمرو بن اسد]]، سؤٽ [[ورقه بن نوفل]] پڻ شامل ٿيا<ref name=" علوي " />. حق مھر ساڍا ٻارھن [[اوقيه]] سون مقرر ڪيو ويو جنھن جي قيمت ۵۰۰ درھم ھئي<ref name=" علوي" />. ھڪ روايت مطابق حق مھر ۲۰ وٽ ٻڌايو ويو آهي<ref name=" علوي " />. نڪاح جو خطبو سيدنا [[ابو طالب]] پڙھيو. اھو خطبو يعقوبي ، شامي ، قسطلاني ، ۽ علامه عامري پنھنجي ڪتابن ۾ نقل ڪيو آهي<ref name=" علوي " />. نڪاح بعد پاڻ سڳورن {{درود}} ھڪ اٺ ذبح ڪرائي مھمانن جي دعوت ڪئي. بيبي سانئڻ زندگي جا 25 سال پاڻ سڳورن {{درود}} سان گذاريا<ref name=" علوي " />. سندس حياتيءَ ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} ٻي ڪا شادي نہ ڪئي<ref name=" علوي " />. پاڻ سڳورن {{درود}} جي پٽ ابراھيم کان سواءِ سموري اولاد بيبي سانئڻ مان ٿي ۽ سڀ سواء بيبي فاطمه الزهراء رضه جي سندن حياتي مبارڪ دوران وفات ڪري ويا<ref name=" علوي " />. [[فائل:The altar of prayer of the Prophet in the demolished house of Khadijeh 01.jpg|thumb|left|upright=0.8|بيبي خديجہ جي مڪي ۾ ڊاٿل گھر اندر اھا جاء جتي حضرت محمد{{درود}} ساڻس شادي کان پوء رھائش دوران عبادت ڪندو ھو]] نبي ڪريم {{درود}} کي چار نياڻيون ھيون جن مان وڏي سيدہ زينب ، ٻيون نمبر سيدہ رقيه ، ٽيون نمبر سيدہ ام ڪلثوم ۽ چوٿون نمبر آخري نياڻي سيده فاطمه الزهراء ھئي<ref name=" علوي " />. چئني مديني ھجرت ڪئي ۽ اتي وفات ڪيائون ۽ چارئي جنت البقيع ۾ دفن ٿيل آھن<ref name=" علوي " />. سيده زينب رضه 30 ميلادي ڌاري مڪي ۾ ڄائي ۽ سن ۸ ھجري ۾ مديني ۾ وفات ڪئي. سندس نڪاح بعثت کان اڳ پنھنجي ماسات ابوالعاص بن ربيع قرشي سان ڪرايو ويو جيڪو بيبي خديجه جي ڀيڻ ھند بنت خويلد جو پٽ ھيو ۽ سندس اصل نالو لقيط ھو<ref name=" علوي " />. ڪجھ رويتن مطابق سندس نالو ھشيم ۽ مھشم ھيو. پاڻ سڳورن {{درود}} جي ھجرت وقت اھي طائف ۾ رھندا ھئا. بدر جي جنگ بعد پاڻ سڳورن {{درود}} کيس مديني گھرايو ۽ بعد ۾ ابوالعاص جڏهن اسلام قبول ڪيو تہ اھو پڻ مديني ۾ آيو. سيده زينب کي ھڪ پٽ علي ۽ ھڪ نياڻي امامه ٿيا<ref name=" علوي" />. علي ننڍپڻ ۾ ئي فوت ٿي ويو. امامه جي پرورش بعد ۾ ابوالعاص جي ماروٽ حضرت زبير بن عوام ڪئي جنهن بيبي فاطمه الزهراء جي وفات بعد امامه جو نڪاح حضرت علي ڪرم الله وجهه سان ڪرايو<ref name=" علوي " />. [[فائل:The altar of prayer of the Prophet in the demolished house of Khadijeh.jpg|thumb|left|upright=0.8|بيبي خديجہ جي سعودي حڪومت پاران ڊاٿل گھر ۾ محراب جو ھڪ ٻيو منظر جتي پاڻ سڳورو عبادت ڪندو ھو]] سيده رقيه رضه ۳۳ ميلادي ڌاري ڄائي ۽ ان جو نڪاح حضرت عثمان غني رضه سان ڪرايو ويو. نبوت جي پنجين سال مڙس سان گڏ حبشه ھجرت ڪئي جتي ست سال رھيا اتي کيس ھڪ پٽ عبدالله نالي ڄائو. مڪي واپسي بعد مديني ڏانهن ھجرت ڪئي. بدر جي جنگ وقت بيمار ٿي پئي ۽ اٽڪل ۲۰ ڏينھن بعد وفات ڪري وئي. ان جي بيماري سبب نبي ڪريم {{درود}} جن حضرت [[عثمان غني]] رضه ۽ حضرت اسامه بن زيد رضه کي مديني ڇڏي ويا ھئا. جنگ جي فتح جي خبر جڏهن مديني پھتي تہ بيبي سانئڻ جي تدفين ٿي رھي ھئي<ref name=" علوي " />. سندس پٽ عبدالله پڻ ننڍپڻ ۾ گذاري ويو<ref name=" علوي " />. [[فائل:The House of Khadijah, The Porphet Mohammad's Wife in Mecca before Demolition 01.jpg|thumb|left|upright=0.8|بيبي خديجہ جو گھر جتي حضرت محمد {{درود}} مڪي زندگيءَ جو ھڪ دؤر گذاريو جيڪو سعودي حڪومت ڊھرائي ڇڏيو]] سيدہ ام ڪلثوم اھل بيت جي مديني ھجرت وقت بيبي فاطمه الزهراء رضه ۽ سيدہ سوده رضه سان گڏ ھئي. سيدہ رقيه رضه جي وفات کان ست يا ٽن مھينن بعد پاڻ سڳورن {{درود}} سندس نڪاح حضرت عثمان غني رضه سان ڪرايو ۽ سندس رخصتي جمادالآخر ۾ دوران ۱۹ سالن جي عمر ۾ ٿي<ref name=" علوي " />. کيس ڪا بہ اولاد ڪانه ٿي. حضرت عثمان سان ھن پنھنجي زندگي جا اٽڪل ساڍا ڇھ ورھيه گذاريا<ref name=" علوي " />. سن ۹ ھجري ۾ شعبان جي مھيني دوران وفات ڪئي. سندس جنازي نماز پاڻ سڳورن {{درود}} جن پڙھائي<ref name=" علوي " />. [[فائل:The House of Khadijah, The Prophet Mohammad's Wife in Mecca after Demolition 01.jpg|thumb|left|upright=0.8|بيبي خديجہ وارو گھر ڊھڻ کان پوءِ واري حالت ۾. ھن گھر پاڻ سڳورن زندگي جو ھڪ دور گذارہو]] بيبي فاطمه الزهراء رضه ۴۱ ميلادي ۾ نبوت جي بعثت واري سال پيدا ٿي ۽ جڏهن ۱۰ ورھين جي ھئي تہ سندس والدہ وفات ڪئي جنھن ڪري ننڍي عمر ۾ ئي والد سان وابسته رھي<ref name="علوي " />. والد کي تمام پياري ھئي. سندس عادات ، اطوار ، رفتار توڙي گفتار جو انداز والد سان مشابهت رکندڙ ھيو ۽ شڪل ۾ والده جھڙي ھئي<ref name=" علوي " />. سندس شادي پندرهن سال پنج مھينن جي عمر حضرت علي ڪرم الله وجهه سان مديني ۾ جنگ بدر کان بعد ڪرائي وئي. نڪاح جي تقريب مسجد نبوي ۾ ٿي ۽ پاڻ سڳورن{{درود}} سندن نڪاح پڙھايو. حق مھر ۵۰۰ درھم مقرر ٿيو ۽ رخصتي احد جي جنگ بعد عمل ۾ آئي<ref name=" علوي" />. سندس حياتيءَ دوران حضرت علي ڪرم الله وجهه ٻي شادي ڪانه ڪئي. کيس پنج ٻار جن ۾ ٽي پٽ امام حسن، امام حسين ، امام محسن ۽ ٻہ ڌيئر ڄاوا. امام محسن ننڍپڻ ۾ ئي وفات ڪئي<ref name=" علوي " />. پاڻ پردي جي سخت پابند ھئي. سندس جنازي نماز حضرت علي ڪرم الله وجهه پڙھائي<ref name="علوي " />. [[فائل:Khadija tomb (1).jpg|thumb|left|upright=0.8|خديجہ جو مڪي م واقع مقبرو جيڪو سعودي حڪومت ڊھرائي ڇڏيو]] بيبي خديجه رضه مان پاڻ سڳورن {{درود}} کي ٻہ پٽ پڻ ڄاوا جن جا نالا قاسم ۽ عبدالله ھيا. قاسم کي طاھر ۽ عبدالله کي طيب پڻ سڏيندا هئا<ref name=" علوي " />. روايت مطابق سندن وفات نبوت کان اڳ ننڍپڻ ۾ ٿي ھئي<ref name=" علوي" />. بيبي صاحبه ۱۱ رمضان سن ۱۰ نبوي ۾ ٦۵ ورھين جي ڄمار ۾ مڪي ۾ وفات ڪئي. کيس حجون مڪي شريف ۾ دفنايو ويو. ان وقت اڃان جنازي جي نماز جو حڪم نہ آيو ھو<ref name=" علوي" />. ===۲.بيبي سوده رضه=== سن ۱۰ نبوي ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} جن جو پاڻ کان عمر ۾ ۳۰ سال وڏي بيوہ<ref name=" علوي " /> سودہ بنت زمعه سان نڪاح ٿيو. مديني ڏانهن ھجرت وقت فقط ھيء گھرواري ساڻن گڏ ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. سندس والد جو نالو زمعه بن قيس ۽ ماء جو نالو شموس بنت قيس نجاري ھيو ۽ ان جو تعلق بنو عامر قبيلي سان ھو<ref name="علوي " />. روايت مطابق ھڪ دفعي خوله بنت حڪيم نبي ڪريم {{درود}} جن کي ٻي شادي ڪرڻ جي تجويز ڏني ۽ کين بيبي عائشه ۽ حبشه کان ھجرت ڪري موٽي آيل مھاجرن مان بيبي سودہ جا نالا پيش ڪيا<ref name="علوي " />. پاڻ سڳورن اھا تجويز قبول ڪئي ۽ ٻنھي طرفن کان آڇ قبول ڪئي وئي. بيبي صاحبه جي نڪاح وقت عمر ۳۲ سال ھئي ۽ بيبي سوده سان نڪاح جو خطبو زمعه بن قيس پڙھيو<ref name=" علوي " />. حق مھر ۴۰۰ درھم مقرر ٿيو<ref name =" جلد" > شرح مواھب ، زرقاني ، جلد ۳, صه ۲۹۷ </ref>. ھن جا ۱۲ سال نبي ڪريم {{درود}} جي صحبت ۾ گذريا ۽ سندس رفاقت ۾ حج ۽ عمرو ادا ڪيو<ref name=" علوي " />. کيس پاڻ سڳورن {{درود}} مان ڪا اولاد ڪانه ٿي پر کيس پھرين مڙس سڪران مان عبدالرحمان نالي پٽ ڄائو جيڪو حضرت عمر رضه جي دؤر ۾ جنگ جلولاء ۾ شھيد ٿيو<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه جي ڪنيت ان عبدالرحمان ھئي<ref name=" علوي" />.بلاذري مطابق بيبي صاحبه سن ۲۲ ھجري ۾ مديني ۾ وفات ڪئي<ref name=" علوي " />. ابن سعد مطابق سن ۵۴ ھجري ۾ وفات ڪئي<ref name="علوي " />. ان وقت جنازي جي نماز جو حڪم اڃان ڪانہ ٿيو ھو. بيبي صاحبه کي جنت البقيع ۾ دفنايو ويو. ھن جي رفاقت نبي ڪريم {{درود}} جن سان ۱۴ سالن تائين ھئي<ref name=" علوي " />. ===۳.بيبي عائشه رضه=== بيبي صاحبه جو تعلق بنو تيم قبيلي سان ھيو. سندس والد جو نالو ابوبڪر صديق ۽ والدہ جو نالو ان رومان بنت عامر ھو. بيبي صاحبه جو لقب صديقه ۽ حميرا ھيو ۽ سندس ڪنيت ان عبدالله ھئي<ref name=" علوي " />. سن ۱۰ نبوي شوال جي مھيني ۾ بيبي عائشه رضه جو پاڻ سڳورن {{درود}} جن سان نڪاح مڪي ۾ سندس والد ابوبڪر صديق پڙھيو<ref name=" علوي " />. حق مھر ۵۰۰ درھم مقرر ٿيو.ان وقت سندس عمر ۶ سال ھئي ۽ رخصتي شوال جي مھيني ۾ ھجرت جي پھرين سال ۹ ورھين جي عمر ۾ مديني ٿي<ref name=" ٺٽوي" />. نڪاح ۽ رخصتي وقت بيبي صاحبه جي عمر بابت متضاد روايتون آھن جن ۾ ھڪ روايت مطابق رخصتي وقت بيبي صاحبه جي عمر ۱۸ سال ھئي. نڪاح مڪي ۾ ٿيو ۽ رخصتي ھجرت جي پھرين سال ٿي ان وقت بيبيءَ جي عمر ۱۷ يا ۱۹ سال ھئي ۽ محمد {{درود}} جن جي عمر ۵۴ سال ھئي<ref name =" الفتوا" > [https://www.thefatwa.com/urdu/questionID/3775/%D8%A7%D8%B2%D9%88%D8%A7%D8%AC-%D9%85%D8%B7%DB%81%D8%B1%D8%A7%D8%AA-%DA%A9%DB%8C-%D8%AA%D8%B9%D8%AF%D8%A7%D8%AF-%DA%A9%D8%AA%D9%86%DB%8C-%DB%81%DB%92-%D8%A7%D9%88%D8%B1-%D8%B9%D9%82%D8%AF-%D9%86%D8%A8%D9%88%DB%8C-%D9%85%DB%8C%DA%BA-%D8%A2%D9%86%DB%92-%DA%A9%DB%92-%D9%88%D9%82%D8%AA-%D8%A7%D9%86-%DA%A9%DB%8C-%D8%B9%D9%85%D8%B1%DB%8C%DA%BA-%DA%A9%DB%8C%D8%A7-%D8%AA%DA%BE%DB%8C%DA%BA/ ] Alfatwa.com</ref>. بيبي صاحبه پنھنجي ڀيڻ اسماء بنت ابوبڪر کان عمر ۾ ۱۰ سال ننڍي ھئي جيڪا پنھجي پٽ عبدالله بن زبير جي شھادت (سن ۷۳ ھجري) کان ۵ يا ۱۰ ڏينھن بعد گذاري وئي. ان جي عمر ھجرت وقت ۲۷ سال ھئي تہ بيبي صاحبه جي عمر ۱۰ سالن جي فرق سان ان وقت ۱۷ سال ھئي<ref name=" الفتوا " />. روایت مطابق مديني پھچڻ کان ڪجھ وقت پوءِ پاڻ سڳورن {{درود}} جن زيد بن حارث ۽ ابو رافع کي مڪي مان ابوبڪر صديق رضه جي گھروارن کي وٺي اچڻ لاءِ موڪليو اھڙي طرح اھي قبا تائين پھتا. بيبي اسماء بنت ابوبڪر اميد سان ھئي ۽ اتي ان عبدالله بن زبير کي جنم ڏنو. ساڳي سال شوال ۾ بيبي عائشه رضه جو گھر مديني جي پاڙي سنح ۾ حارث بن خزرج وارن جي گھرن لڳ واقع ھيو جيڪو نبي ڪريم {{درود}} جي گھر کان ھڪ ميل جي فاصلي تي ھو. ان گھر ۾ سندس شادي ۽ رخصتي ٿي<ref name ="ياقوت " > معجم البلدان، ياقوت، جلد ۳, صه ۲۶۵ </ref>. بيبي صاحبه جو وصال ۱۷ رمضان سن ۵۷ يا ۵۸ ھجري ۾ بنو اميه واري دؤر ۾ ٿيو. پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي زالن ۾ ھيء بيبي سڀ کان وڌيڪ فقيھ ۽ علم واري عورت ھئي ۽ سندس رسول الله {{درود}} جن سان رفاقت ۹ سالن تائين رھي. پاڻ جنت البقيع ۾ دفن ٿيل آهي. حديثن جون ۲۲۱۰ روايتون بيبي صاحبه سان منصوب آھن<ref name=" علوي " />. ===۴.بيبي حفصه رضه=== بنو عدي قبيلي سان تعلق رکندڙ بيبي حفصه حضرت عمر فاروق رضه ۽ سندس زال زينب بنت مظعون جي نياڻي ھئي جيڪا بعثت نبوي کان پنج سال اڳ پيدا ٿي<ref name=" علوي " />. ننڍي عمر ۾ سندس نڪاح سھم قبيلي جي ھڪ فرد خنيس بن حذافه بن قيس سان ٿيو جيڪو بدر جي جنگ ۾ مسلمانن جي لشڪر ۾ شامل ھو ۽ زخمي ٿي پيو ۽ سن ۲ھجري ۾ وفات ڪري ويو ۽ ھڪ روايت مطابق احد جي جنگ ۾ شھيد ٿيو<ref name=" علوي " />. ان بعد شوال سن ۲ ھجري<ref name=" علوي " /> يا ۳ ھجري<ref name=" ٺٽوي " /> ۾ بيبي حفصه جي شادي نبي ڪريم {{درود}} جن سان<ref name="ٺٽوي " /> مديني ۾ ٿي<ref name="علوي " />. ان وقت بيبيءَ جي عمر ۱۸ سال<ref name="علوي " /> يا ۲۱ سال <ref name=" الفتوا " /> ھئي ۽ نڪاح ۾ مھر ۴۰ يا ۵۰۰ درھم مقرر ٿيو<ref name=" علوي" />. ابو دائود ، نسائي ۽ ابن ماجه وغيره ۾ ابن عمر جي روايت مطابق نبي ڪريم {{درود}} جن کيس ھڪ دفعو طلاق (رجعي) ڏني ھئي. طبراني پڻ اھڙو ذڪر ڪيو<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه شعبان سن ۴۵ ھجري ۾ ۶۳ ورھين جي عمر ۾ وفات ڪئي<ref name=" علوي " /><ref name="الفتوا " />. وفات وقت پنھنجي ننڍي ڀاءُ عبدالله بن عمر رضه کي وصيت ڪئي ھئي تہ سندس مديني جي اتر ۾ شام واري رستي تي واقع غابہ نالي ديھ واري ملڪيت خيرات لاء وقف ڪري<ref name=" علوي " />. سندس جنازي نماز مديني جي گورنر مروان بن حڪم پڙھائي ۽ کيس جنت البقيع ۾ دفنايو ويو<ref name=" علوي " />. نبي ڪريم {{درود}} جن سان ان جي رفاقت ۷ سال رھي. ان سان منصوب حديثن جي روايتن جو تعداد ۶۰ آھي<ref name=" علوي " />. ===۵.بيبي زينب بنت خزيمه رضه=== بيبي صاحبه جو تعلق بنوھلال قبيلي سان ھو. سندس والد جو نالو خزيمه بن عبدالله ۽ ماء جو نالو ھند ھو<ref name="علوي " />. رمضان، سن ۳ ھجري ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} جن جو نڪاح بيبي زينب بنت خزيمه ھلاليه سان<ref name=" ٺٽوي" /> مديني ۾ ٿيو ۽ ان وقت سندس عمر ۳۰ سال ھئي<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه کي خير خيرات جي ڪثرت سبب ام المساڪين يعني مسڪينن جي ماء سڏيو ويندو هو<ref name="ٺٽوي " />. ھجرت نبوي {{درود}} کان ۱۴ يا ۱۵ سال اڳ مڪي ۾ ڄائي بيبي صاحبه جو پھريون مڙس نبي ڪريم {{درود}} جو پڦاٽ عبدالله بن جحش رضه ھو جنھن سان گڏ بيبي صاحبه مديني ھجرت ڪئي جيڪو ساڳ شوال سن ۳ ھجري ۾ غزوہ احد ۾ شھيد ٿيو ھو ۽ عدت گذارڻ بعد سندس ٻي شادي پاڻ سڳورن {{درود}} جن سان ٿي پر سن ۴ ھجري ۾ ربيع الاول يا ربيع الآخر ۾ بيبي صاحبه وفات ڪري وئي<ref name=" ٺٽوي " />. وفات وقت سندس عمر ۳۰ يا ۳۱ سال کن ھئي<ref name=" علوي " />.اھو پاڻ سڳورن {{درود}} جن جو پنجون نڪاح ھيو جنھن ۾ حق مھر ۵۰۰ درھم مقرر ٿيو<ref name=" علوي" />. قتادہ بن دعامہ کان روايت مطابق سندس پھريون نڪاح پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي سؤٽ طفيل بن حارث سان ٿيل ھو جنھن ڪجھ وقت پوء کيس طلاق ڏني ۽ سندس ٻيو نڪاح طفيل جي ڀاءُ عبيدہ بن حارث سان ٿيو<ref name=" علوي " />. امھات المومنين ۾ بيبي زينب رضه واحد عورت ھئي جنھن جو جنازو نبي ڪريم {{درود}} جن پڙھايو <ref name=" علوي " />. سندس پاڻ سڳورن {{درود}} جن سان رفاقت ۸ مھينا رھي<ref name=" علوي " />. ===۶.بيبي ھند رضه=== بيبي صاحبه جو تعلق بنومخزوم قبيلي سان ھو. سندس والد جو نالو ابواميہ سھيل بن مغيرہ ھو ۽ والده جو نالو عاتڪہ بنت عامر ھيو. بيبي صاحبه جي ڪنيت ام سلمه ھئي<ref name="علوي " />. بيبي صاحبه جو نڪاح رسول الله {{درود}} جن سان شوال ، سن ۴ ھجري ۾ مديني ۾ ٿيو جنھن وقت بيبي صاحبه جي عمر ۲۶ سال ھئي. حق مھر ۾ ڪجھ گھريلو سامان شامل ھو<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه ۶۲ ھجري ۾ ۸۴ ورھين جي ڄمار ۾ وفات ڪئي. سعيد بن زيد سندس جنازي نماز پڙھائي ۽ کيس جنت البقيع ۾ دفنايو ويو. پاڻ سڳورن {{درود}} سان سندس رفاقت ۷ سال رھي<ref name=" علوي " />. اٽڪل ۳۷۸ حديثن جون روايتون ھن بيبيءَ سان منصوب ٿيل آھن<ref name=" علوي " />. ===۷.بيبي زينب بنت جحش رضه=== بيبي صاحبه جو تعلق بنو اسد بن خزيمه قبيلي سان ھو. سندس والد جو نالو جحش بن رئاب ۽ والدہ جو نالو اميمہ بنت عبدالمطلب ھيو. بيبي صاحبه جي ڪنيت ام الحڪم ھئي<ref name=" علوي" />. سن ۴ ھجري ۾ ذوالقعد جي مھيني ۾ چنڊ واري رات پاڻ ڪريم {{درود}} جن جو نڪاح زينب بنت جحش رضه سان ٿيو. ھڪ ٻي روايت مطابق ۵ ھجري ۾<ref name=" ٺٽوي " /> مديني ۾ ۴۰۰ درھم حق مھر عيوض ٿيو<ref name=" علوي " />. ان وقت بيبيءَ جي عمر ۳۵ ورھيه ھئي ۽ نبي ڪريم {{درود}} جي وفات بعد سندس زالن مان اھا پھرين وفات ڪندڙ ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. شادي واري وقت ھن. سال پردي جو حڪم نازل ٿيو<ref name=" ٺٽوي " />. ھن بيب جو تعلق قريش جي اسد بن خزيمه واري شاخ سان ھيو<ref name=" علوي " />. ھي بيبي نبي ڪريم {{درود}} جن جي رشتي ۾ پڦاٽ ھئي. ھجرت جي پھرين سال ئي بيبي صاحبه جو خاندان مديني پھتو ھو. نبي ڪريم {{درود}} جن ان جو نڪاح زيد بن حارث رضه سان ڪرايو ھو پر اھا شادي ڪامياب نہ ٿي سگھي ۽ زيد کيس طلاق ڏني<ref name=" علوي " />. ان وقت بيبيءَ جي عمر ۳۴ سال ھئي. ان بعد قرآن جي آيت جي حڪم تحت سندس عدت بعد شادي نبي ڪريم {{درود}} جن سان ٿي<ref name=" علوي" />. بيبي صاحبه جو نالو برہ ھيو ۽ شادي وقت سندس نالو نبي ڪريم {{درود}} جن زينب رکيو<ref name=" علوي " />. نبي ڪريم {{درود}} جي وصال کان ۷ سال بعد سن ۲۰ ھجري ۾ حضرت عمر رضه جي دؤر ۾ بيبي صاحبه ۵۳ ورھين جي ڄمار ۾ وفات ڪئي ۽ سندس جنازي جي نماز حضرت عمر رضه پڙھائي ۽ کيس جنت البقيع ۾ دفنايو ويو<ref name=" علوي " />. سندس رفاقت نبي ڪريم {{درود}} جن سان ۶ سال تائين رھي. ساڻس ۱۱ حديثن جون روايتون منصوب ٿيل آھن<ref name=" علوي" />. ===۸.بيبي ريحانه رضه=== بيبي صاحبه جو تعلق روايتن مطابق بنو نضير يا بنو قريظه سان ھيو جن مان بنو قريظه جي روايت مشھور آھي. ھڪ روايت مطابق ڄائي بنو نضير قبيلي ۾ ۽ سندس شادي بنو قريظه ۾ ٿي ۽ شمعون يا زيد بن عمرو جي نياڻي ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. غزوہ بنو قريظه جي موقعي تي قيد ٿي ٻانھپ ۾ شامل ٿي ۽ نبي ڪريم {{درود}} جن جي حصي ۾ آئي<ref name="ٺٽوي " />. پاڻ سڳورن {{درود}} کيس آزاد ڪري سن ۵ ھجري ۾ محرم جي مھيني ۾ ساڻس نڪاح ڪيو<ref name="ٺٽوي " />. سندس اصل نالو ربيعه بنت شمعون بن زيد بن عمرو ھيو. ابن حجر سندس تعلق بنو قريظه سان ۽ ابن اسحاق بنو نضير سان ڏيکاريو آھي<ref name=" علوي" />. سندس شادي بنو قريظه جي حڪم نالي شخص سان ٿي جيڪو غزوه بنو قريظه ۾ مارجي ويو<ref name="علوي " />. محمد بن ڪعب جي روايت مطابق ھن بيبي پردي جو حڪم مڃڻ کان انڪار ڪيو ھو جنھن ڪري کيس نبي ڪريم {{درود}} جن طلاق ڏني ھئي پر پوء رجوع ڪيو ۽ بعد ۾ پردي جي پابندي سان زندگي گذاري<ref name=" علوي " />. سن ۱۰ ھجري ۾ جڏهن نبي ڪريم {{درود}} جن حج تان واپس آيا تہ مديني ۾ وفات ڪري وئي ۽ کيس جنت البقيع ۾ دفنايو ويو<ref name=" علوي " />. ابن الاثير ،ابن ڪثير ، شامي وغيره بيبي صاحبه جو شمار ٻانھين ۾ ڪيو آهي<ref name=" علوي " />. ===۹.بيبي جويريه رضه=== سن ۵ ھجري ۾ غزوه بنو مصطلق بعد يا سن ۶ ھجري ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن جو نڪاح بيبي جويريه رضه سان<ref name=" ٺٽوي " /> مديني ۾ ٿيو<ref name=" علوي " />. پاڻ غزوہ بنو مصطلق ۾ ھٿ آيل قيدين ۾ شامل ھئي. نبي ڪريم {{درود}} جن کيس آزاد ڪري نڪاح ڪيو جنھن ۾ ۴۰۰ درھم حق مھر مقرر ٿيو<ref name=" ٺٽوي " />. نڪاح وقت بيبي صاحبه جي عمر ۲۰ سال ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال سندس والد حارث بن ابو ضرار مسلمان ٿيو<ref name=" ٺٽوي " />. ابن عباس مطابق بيبي صاحبه جو اصل نالو برہ بنت حارث ھيو<ref name=" علوي " />. سندس تعلق بنو خزاعہ جي پاڙي بنو مصطلق سان ھيو. سندس پيء پاڙي جو سردار ھيو جنھن سندس شادي پنھنجي خاندان جي نوجوان مسافع بن صفوان سان ڪرائي ھئي جيڪو غزوہ بنو مصطلق ۾ مارجي ويو. بيبي صاحبه مال غنيمت ۾ ثابت بن قيس ۽ سندس سؤٽ جي حصي ۾ آئي پر سردار جي نياڻي ھجڻ ڪري ھن انھن سان رھڻ پسند نہ ڪيو ۽ ۹ اوقيه سون جي قيمت تي پنھنجي آزادي جو معاھدو ڪيو. مدد لاء نبي ڪريم {{درود}} جن وٽ پيش ٿي ۽ نبي ڪريم {{درود}} جن رقم ڀري کيس آزاد ڪرايو جنھن بعد مسلمان ٿي ۽ پاڻ سڳورن کيس حرم ۾ شامل ڪرڻ جو فيصلو ڪيو ۽ نڪاح بعد ان جو نالو بره بدلائي جويريه رکيو. نڪاح بعد اصحابين نبي ڪريم {{درود}} جن جي ساھراڻي گھر ڀاتين ھئڻ ڪري بيبي صاحبه جي قبيلي جي سمورن فردن کي آزاد ڪري ڇڏيو<ref name=" علوي " />. ابن عبدالبر مطابق بيبي صاحبه ربيع الاول سن ۵۰ ھجري ۾ ۶۵ سالن جي ڄمار ۾ وفات ڪئي. سندس جنازي جي نماز مديني جي گورنر [[مروان بن حڪم]] پڙھائي ۽ کيس [[جنت البقيع]] ۾ دفنايو ويو<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه جو پاڻ سڳورن {{درود}} سان ازدواجي رفاقت ۵ سال تائين رھي. ھن بيبي سان ۷ حديثون منصوب ٿيل آھن. ===۱۰. بيبي رملہ (ام حبيبه) رضه=== سن ۷ ھجري ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن ابوسفيان جي ڌيءَ ام حبيبه سان نڪاح ڪيو<ref name="ٺٽوي " />. بيبي صاحبه جو تعلق بنو اميه خاندان سان هو. سندس اصل نالو رملہ بنت ابو سفيان ھو<ref name=" علوي" />. سندس ماء جو نالو صفيه بنت ابوالعاص ھو<ref name="علوي " />. بيبي صاحبه حضرت عثمان جي پڦاٽ، امير معاويه جي ماٽيلي ڀيڻ ۽ يزيد بن ابو سفيان جي سڳي ڀيڻ ھئي<ref name=" علوي" />. بعثت کان ۱۷ سال اڳ مڪي ۾ پيدا ٿيندڙ بيبي صاحبه جي پھرين شادي بنو خزيمه جي عبدالله بن جحش سان ٿي<ref name=" علوي " />. ابتدائي دور ۾ ئي ٻئي مسلمان ٿيا ۽ حبشه ڏانھن ٻہ ڀيرا ھجرت ڪيائون. حبشه ۾ کين ھڪ نياڻي حبيبه نالي ڄائي جنھن جي نالي تي ان جي ڪنيت ان حبيبه ٿي وئي<ref name=" علوي " />. سندس مڙس حبشه ۾ عيسائي ٿي ويو جنھن ڪري ان کان طلاق ورتائي. ان جي حالات جي خبر پوڻ بعد مديني مان پاڻ سڳورن عمرو بڻ اميہ کي نڪاح جي بندوبست لاء حبشه موڪليو<ref name=" علوي" />. نڪاح وقت بيبي صاحبه جي عمر ۳۷ سال ھئي. نڪاح جو خطبو اصحمہ نجاشي پاڻ پڙھيو ۽ نبي ڪريم {{درود}} جن طرفان حق مھر ۴۰ اوقيه جي برابر قيمت يا ۴۰۰ دينار پڻ نجاشي ادا ڪيو<ref name=" علوي " />. ان حبيبه بعد ۾ مديني نبي ڪريم {{درود}} جن وٽ منتقل ٿي<ref name=" علوي " />. ابن بر ۽ ابن جوزي مطابق بيبي صاحبه سن ۴۴ ھجري ۾ امير معاويه جي دور حڪومت ۾ ۷۳ يا ۷۴ سالن جي عمر ۾ مديني ۾ وفات ڪئي ۽ کيس جنت البقيع ۾ دفنايو ويو<ref name=" علوي" />. ===۱۱.بيبي صفيه رضه=== سن ۷ ھجري ۾ صفر جي مھيني ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن جو نڪاح بيبي صفيه رضه جن سان <ref name="ٺٽوي " /> صھبا ۾ ٿيو ۽ ان وقت بيبي صاحبه جي عمر ۱۷ سال ھئي<ref name=" علوي " />. ھي ي بيبي غزوہ خيبر ۾ ھٿ آيل قيدي عورتن ۾ شامل ھئي ۽ ورھاست ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} جي حصي ۾ آئي پر پاڻ سڳورن {{درود}} کيس آزاد ڪري نڪاح ڪيو ۽ سندس آزادي کي ان جو مھر مقرر ڪيو<ref name=" ٺٽوي " />. بيبي صاحبه جي ان نڪاح جي ڪري سندس سمورن مٽن مائٽن کي آزاد ڪيو ويو جيڪي ۾ ۷۰۰ ڄڻا ۽ ۱۰۰ گھرن جا ڀاتي ھيا<ref name=" ٺٽوي " />. بيبي صاحبه بنو نضير قبيلي جي سردار حيي بن اخطب جي نياڻي ھئي، سندس والده جو نالو برہ بنت سموئيل ھو. بيبي صاحبه جو جو اصل نالو زينب ھيو. زرقاني مطابق عربن جي رواج ۾ غنيمت جي مال جو حصو جيڪو سردار کي ملندو هو ان کي صفيه سڏيندا ھيا اھڙي طرح پاڻ سڳورن کي غنيمت جي حصي ۾ ملڻ ڪري کيس صفيه جو نالو ڏنو ويو<ref name="علوي " />. پر اڪثريت جي راء مطابق سندس اصل نالو صفيه ھو<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه جي پھرين شادي ننڍي عمر ۾ ناناڻي گھر جي ھڪ امير نوجوان سلام بن مشڪم سان ڪرائي وئي پر اھو سخت مزاج ھيو جنھن ڪري سندن علحدگي ٿي وئي. سندس ٻي شادي ڪنانہ بن ربيع سان ٿي. بنو نضير جي مديني مان نيڪالي بعد سندس خاندان خيبر لڏي آيو جتي سندس پيءُ کي چڱو مڙس بڻايو ويو<ref name=" علوي " />. ھڪ روايت مطابق خيبر جي فتح بعد دحيہ ڪلبي جي حصي ۾ آئي پر پوء اصحابين فيصلو ڪيو ته سردار جي ڌي ۽ ٻئي قبيلي جي سردار جي ننھن ھجڻ ڪري مسلمان سردار وٽ ھجڻ کپي ۽ اھڙي طر طرح نبي ڪريم {{درود}} جن جي حصي ۾ آئي<ref name=" علوي " />. کيس لذيذ کاڌا پچائڻ ۾ وڏي مھارت ھئي<ref name="علوي " />. بيبي صاحبه ۲ رمضان سن ۵۰ ھجري ۾ مديني ۾ وفات ڪئي ۽ کيس جنت البقيع ۾ دفنايو ويو<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه جي پاڻ سڳورن {{درود}} جن سان ازدواجي رفاقت اٽڪل پوڻا چار سال تائين رھي. ان سان ۱۰ حديثون منصوب ٿيل آھن. ===۱۲.بيبي برہ يا ميمونه رضه=== سن ۷ ھجري ۾ ذوالقعد جي مھيني ۾ پاڻ سڳورا {{درود}} صلح حديبيه ڪري قضا ٿيل عمري جي ادائيگي لاء روانا ٿيا ۽ ۴ ذوالحج تي صبح جو مڪي ۾ پھتا. ٽي راتيون اتي ترسيا ۽ پوء مديني طرف روانا ٿيا ۽ ان سفر دوران بيبي ميمونه رضه جن سان نڪاح ڪيائون<ref name=" ٺٽوي " />. امام احمد حنبل مطابق مديني ڏانهن سفر دوران سرف نالي ڳوٺ ۾ ٿيو<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه پاڻ سڳورن {{درود}} جي آخري گھرواري ھئي جنھن بعد پاڻ سڳورن {{درود}} ڪو ٻيو نڪاح ڪانه ڪيو<ref name=" علوي" /><ref name=" ٺٽوي " />. ابو ھريرہ ، مجاھد ۽ ابن عباس جي رواايتن مطابق سندس اصل نالو بره ھيو پر نبي ڪريم {{درود}} جن اھو نالو مٽائي ميمونه رکيو<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه جو تعلق بنو ھلال قبيلي سان ھو. سندس پيءُ جو نالو حارث بن حزن ۽ ماء جو نالو ھند بنت عوف ھيو<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه جي پھرين شادي ابورھم بن عبدالعزہ عامري سان ٿي جيڪو ۷ ھجري جي شروعات ۾ وفات ڪري ويو جنھن بعد عباس بن عبدالمطلب يا جعفر رضه جي مشوري تي نبي ڪريم {{درود}} جن ساڻس نڪاح ڪيو. ان وقت بيبي صاحبه جي عمر ۳۶ سال ھئي ۽ نڪاح جو خطبو عباس بن عبدالمطلب پڙھيو<ref name=" علوي " />. حق مھر ۵۰۰ درھم مقرر ٿيو<ref name=" علوي" />. حضرت عمر رضه جي دؤر ۾ ٻين امھات المومنين وانگر کيس بہ ساليانو ۱۰ ھزار درھم وظيفو ملندو هو. سن ۵۱ ھ ۾ سرف ۾ ئي وفات ڪئي ۽ ان وقت سندس عمر ۸۰ سال ھئي<ref name=" علوي " />. سندس جنازي جي نماز ڀاڻيجي عبدالله بن عباس پڙھائي<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه جي پاڻ سڳورن {{درود}} جن سان ازدواجي رفاقت اٽڪل ۳ سال رھي ۽ ساڻس ۷۶ حديثون منصوب ٿيل آھن<ref name="علوي " />. ===بيبي ماريه قبطيہ رضه=== بيبي صاحبه ٻانھي ھئي جيڪا مصر اسڪندريہ جي حاڪم پاڻ سڳورن {{درود}} جن ڏانھن سوکڙي طور موڪلي ھئي. آمين ھجري ۾ ان مان پاڻ سڳورن {{درود}} جن کي ھڪ پٽ ابراھيم رضه نالي ڄائو<ref name=" ٺٽوي " />. اھو نالو حضرت ابراهيم عليه السلام جي نالي تان رکيو ويو. ستين ڏينھن تي ٻن دنبن جي قرباني بہ ڪئي وئي ۽ ان جي جھنڊ لھرائڻ جو حڪم پڻ ڏنو<ref name=" ٺٽوي " />. اھو ٻار ابورافع جي گھرواري سلمیٰ رضہ ڄڻايو ۽ اھا خبر ابورافع پاڻ سڳورن {{درود}} جن کي ٻڌائي جنھن تي کيس ھڪ غلام مبارڪي ۾ مليو<ref name=" ٺٽوي " />. ===فاطمه بن ضحاڪ سان شادي ۽ طلاق=== سن ۸ ھجري ۾ ذوالقعد جي مھيني ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن جي شادي فاطمه بنت ضحاڪ ڪلبي سان ٿي. شادي بعد جڏھن پاڻ ڪريم {{درود}} جن سندس ويجھو ويا تہ چوڻ لڳي: "مان اوھان کان الله جي پناھ گھران ٿي". اھو ٻڌي نبي ڪريم {{درود}} کيس فرمايو تہ: " تو پناھ گھري، ھاڻي پنھنجي مائٽن ڏانهن موٽي وڃ"<ref name=" ٺٽوي " /><ref name =" حجر۲" > الاصابہ، ابن حجر، جلد ۴, صہ ۳۸۲ </ref><ref name =" قسطلاني ۳" > المواھب اللدنيہ، قسطلاني، جلد ۲, صه ۹۶</ref><ref name =" ڪثير ۳" > البدايہ والنھايہ، ابن ڪثير، جلد ۴, صہ ۳۷۴ </ref>. ===مليڪہ بنت ڪعب سان شادي ۽ طلاق=== سن ۸ ھجري رمضان جي مھيني جي پڄاڻي تي پاڻ ڪريم {{درود}} جن جي شادي مليڪہ بنت ڪعب ليثي ڪنائي/ڪندي سان ٿي. فتح مڪه وقت نبي ڪريم {{درود}} جي حڪم تي سندس پيءُ کي قتل ڪيو ويو ھو جيڪو ڏوراپو ڪجھ عورتن کيس ڏنو جنھن تي ان عورت بہ الله جي پناھ گھري ۽ نبي ڪريم {{درود}} جن کيس فارغ ڪري ڇڏيو<ref name=" ٺٽوي " /><ref name =" الاصابہ ۲" > الاصابہ، ابن حجر، جلد ۴, صہ ۴۱۰</ref><ref name ="خميس ۲ " > تاريخ الخميس، ديار بڪري، جلد ۲, صہ ۹۶</ref><ref name =" شامي ۴" > سبل الھدہ والرشاد، شامي، جلد ۱۱، صہ ۲۳۰ ۽ ۲۳۱ </ref>. ==مڪي زندگي== === نبوت کان اڳ واري زندگي=== جڏھن سندن عمر ۳۵ سال ٿي تہ قريش ڪعبي جي نئين سر تعمير ڪرائي ۽ جڏھن حجر اسود کي نصب ڪرڻ جو وقت آيو تہ انھن ۾ ھڪ تنازعو شروع ٿي ويو ھر قبيلي چاھيو پئي تہ اھو اعزاز انھن جي سردار کي ملي. ڪنھن ڏاھي بزرگ کين صلاح ڏني تہ جيڪو صبح ٿيڻ وقت سڀ کان اول ڪعبي ۾ داخل ٿئي ان کان فيصلو ڪرايو وڃي. جڏھن اھو وقت آيو تہ اھو داخل ٿيندڙ شخص نبي ڪريم {{درود}} ھيو ۽ انھن ڏسڻ سان ئي چوڻ شروع ڪيو تہ اھو امين ۽ سچو آھي. نبي ڪريم {{درود}} کين مشورو ڏنو ته حجر اسود کي چادر تي رکي سڀني قبيلن جا سردار گڏجي کڻن ۽ جڏھن انھن ايئن ڪيو ته نبي ڪريم {{درود}} اھو پٿر جتن ۾ کڻي نصب ڪيو<ref name=" Awan " />. مڪي ۾ ڏڪار اچڻ وقت ابوطالب جي اولاد مان علي جي سنڀال جو ذمو نبي ڪريم {{درود}} کنيو ۽ سندس مشوري تي جعفر بن ابوطالب ۽ ان جي خاندان جو ذمو عباس بن عبدالمطلب کنيو ھو <ref name=" Awan " />. بيبي خديجه رضه جي ڀائٽي مڪي جي بازار مان ھڪ اغوا بعد غلام بڻايل زيد بن حارث نالي ٻار خريد ڪري کيس تعفي ۾ ڏنو بيبي صاحبه اھو نبي ڪريم {{درود}} جي خدمت لاء سندن حوالي ڪيو. سندن شفقت ۽ محبت ڪري ٻار جي پاڻ سڳورن سان دل لڳي وئي. بعد ۾ حارث پٽ کي مڪي ۾ ڳولي لڌو تہ نبي ڪريم {{درود}} کان کيس خريد ڪري واپس حاصل ڪرڻ پئي چاھيو. نبي پاڪ حارث ۽ سندس ڀاء کي فرمايو تہ جيڪڏهن ٻار توھان سان وڃڻ چاھي تہ توھان بغير معاوضي جي کيس وٺي وڃو. جڏھن ٻار کي پيءُ ۽ چاچي ھلڻ لاء چيو تہ ان کين ۽ نبي پاڪ {{درود}} ڏانھن نھاريو ۽ وڃڻ کان انڪار ڪندي نبي ڪريم {{درود}} جي غلامي ۾ رھڻ پسند ڪيو. نبي ڪريم {{درود}} کيس آزاد ڪري پنھنجو گود ورتل پٽ بڻائڻ جو اعلان ڪري ڇڏيو<ref name=" Awan " />. شادي کان پوءِ ڪيترائي سال مڪي کان ڪجھ ميلن جي فاصلي تي جبل حرا ۾ واقع ھڪ غار ۾ عبادت ڪندا رھيا ان جبل کي ان ڪري جبل نور جو نالو ڏنو ويو<ref name=" Awan" />. اھا غار ۲۰۰۰ فٽ جي اوچائي تي واقع آھي. رمضان جو اڪثر پورو مھينو اتي گذاريندا هئا جتي ھڪ رات جبرائيل نازل ٿيو ۽ قرآن جي نزول جي شروعات ٿي <ref name=" Awan " />. [[Image:Cave Hira.jpg|thumb|left|upright=0.8|جبل نور ۾ واقع غار حرا جتي محمد صہ عبادت ڪندو ھو ۽ پھرين وحي نازل ٿي.]] === نبوت جو آغاز=== جڏھن پاڻ ڪريمن {{درود}} جن پنھنجي عمر مبارڪ جا چاليھ ورھيه پورا ڪيا، تڏهن کين نبوت جي نعمت سان نوازيو ويو<ref name ="شامي " > سبل الھدیٰ والرشاد فی سیرۃ خیرالعباد شامی از: محمد بن یوسف بن علی بن یوسف صالحی دمشقی المعروف شامی، جلد ۲ صہ ۲۲۵ </ref><ref name =" ٺٽوي" > بذل القوۃ فی حوادث سنی النبوۃ (سيرت هاشمي)، از: امام العصر مخدوم محمد ھاشم محدث ٺٽوي، ترجمو: پروفيسر اسرار احمد علوي، مھراڻ اڪيڊمي شڪارپور، ڇاپو ٻيو جولائي 2004ع </ref>. ان روايت تي عالمن جي اڪثريت کي اتفاق رھيو آھي<ref name=" ٺٽوي " />. جڏھن تہ ڪي ٿوريون روايتون اھڙيون بہ مليون آهن ، جن ۾ بعثت وقت عمر مبارڪ چاليھ ورھين کان ھڪ ڏينھن مٿي يا ڏھ ڏينھن مٿي يا وري ٻه مھينا مٿي بہ ٻڌائي وئي آھي<ref name=" ٺٽوي " />. پر پھرين روايت ئي سڀني کان وڌيڪ مشھور ۽ مقبول آهي<ref name=" ٺٽوي " />. محمد بن يوسف دمشقي المعروف شامي سميت مالڪي مسلڪ جي ابو عبدالله محمد بن عبدالباقي المعروف زرقاني پڻ پنھنجي ڪتاب ''شرح علیٰ المواھب اللدنیہ'' ۾ چاليھ سالن جي روايت کي صحيح ڄاڻايو آهي<ref name=" ٺٽوي" />. صحيح بخاري ۽ صحيح مسلم ۾ پڻ حضرت ابن عباس ۽ انس رضي اللّٰہ تعالیٰ عنھما کان پڻ ساڳي روايت نقل ڪيل آھي<ref name="ٺٽوي " />. سندن بعثت ھڪڙن راوين ربيع الاول ۽ ٻين رمضان شريف جي مھيني ۾ بيان ڪئي آھي<ref name=" ٺٽوي " />. ابن اسحاق، بيھقي، ابن ڪثير، ذھبي، قسطلاني، شامي ۽ زرقاني پنھنجي ڪتابن ۾ بعثت جو آغاز ربيع الاول ۾ سچن خوابن کي قرار ڏنو آهي<ref name=" علوي " />. قرآن مجيد ۾ سورة البقرہ جي آيت ۱۸۵ مطابق "رمضان اھو مھينو آھي جنھن ۾ قرآن نازل ڪيو ويو"<ref name="ٺٽوي " />. صحيح مسلم ۾ حضرت طابوقتادہ رضہ جي روايت مطابق بعثت سومر جي ڏينهن ٿي ھئي<ref name =" مسلم" > صحيح مسلم، جلد ۱, صہ ۳۶۸ </ref><ref name="ٺٽوي " />. مسلم روايتن مطابق ليلة القدر واري رات غار حرا ۾ ملائڪ جبرائيل سندس خدمت ۾ وحي کڻي آيو<ref name=" ٺٽوي " />. وحي ۾ سڀ کان پھريون جبرائيل سورة علق جون پھريون پنج آيتون پڙھيون جيڪي نبي ڪريم {{درود}} جن ورجايون<ref name=" ٺٽوي " /> <ref name ="بخاري " > صحيح بخاري، "ڪيف ڪان بدءالوحي"، جلد ۱ صہ ۶ ۽ ۷ </ref>. جبرائيل پھرين وحي مھل انساني شڪل ۾ آيو هو<ref name=" ٺٽوي " />. غار حرا مان موٽندي پاڻ سڳورو {{درود}} حضرت خديجه وٽ آيو ۽ ڏڪڻ لڳو ۽ فرمايائون ته مون کي چادر ڍڪايو جيڪا ڍڪائي وئي ۽ جڏھن اھا ڪيفيت ختم ٿي تہ سورة مدٽر جون پھريون پنج آيتون نازل ٿيون<ref name="ٺٽوي " /><ref name=" بخاري " />. خوف واري حالت ۾ بيبي سانئڻ کين تسلي ڏني جنھن بعد کيس پنھنجي سؤٽ ورقه بن نوفل ڏي وٺي آئي<ref name="ٺٽوي " />.سمورن مردن ۽ عورتن کان اڳ حضرت خديجه رضہ پاڻ سڳورن تي ايمان آندو ۽ سمورا مسلمان ان روايت بابت ساڳي راء رکن ٿا<ref name ="ابن الاثير " > اسد الغابہ، ابن الاثیر، جلد ۵ صہ ۴۳۴ </ref><ref name ="روض " > الروض الانف سھيلي، جلد ۱, صہ ۲۷۷-۷۸ </ref><ref name ="زرقاني " > شرح علي المواھب، زرقاني، جلد ۱, صہ ۲۳۷ </ref><ref name =" قسطلاني" > المواھب اللدنيہ، قسطلاني، جلد ۱ ، صه ۲۱۷ </ref>. بيبي سانئڻ جي اسلام آڻڻ کانپوءِ سندس چارئي نياڻيون: سيدہ زينب رضه، سيدہ رقيه رضه، سيدہ ام ڪلثوم رضه ۽ سيدہ فاطمه الزهراء رضه بہ اسلام جي دائري ۾ داخل ٿيون<ref name="ٺٽوي " />. اھا روايت زرقاني '''شرح اعلیٰ المواھب''' ۾ سيرت ابن اسحاق ۽ سيرت شامي جي حوالي سان نقل ڪئي آهي<ref name=" ٺٽوي " />. ھڪ روايت مطابق بيبي خديجه رضه کان بعد پھرين ايمان آڻيندڙ عورت [[فاطمه بنت خطاب]] ھئي <ref name ="زرقاني ۱ " > شرح علي المواھب اللدنيہ، زرقاني، جلد ۱, صہ ۲۴۶ </ref><ref name="ٺٽوي " />. مردن ۾ ابوبڪر صديق ساڳي بعثت واري سومر ڏينھن شام جي وقت اسلام قبول ڪيو<ref name="ٺٽوي " />. جنھن بعد ٻارن ۾ حضرت علي ڏھن سالن جي عمر ۾ اسلام قبول ڪيو<ref name=" ٺٽوي " />. ھڪ روايت مطابق حضرت علي، ابوبڪر صديق کان اڳ اسلام قبول ڪيو<ref name="ٺٽوي " />. عثمان غني، زبير بن عوام، عبدالرحمان بن عوف، سعد بن ابي وقاص ، طلحه بن عبيد پڻ حضرت ابوبڪر صديق رضه جي ذريعي اسلام ۾ داخل ٿيا<ref name=" ٺٽوي " /> ساڳي سال زيد بن حارث ۽ بلال حبشي، عامر بن فھيرا، ابوذر غفاري (جندب بن جنادہ) ۽ سندس وڏو ڀاءُ انيس بن جنادہ، ابو فڪيھه، عمار بن ياسر ۽ سندس پيءُ ياسر بن عامر ۽ ماء سميه بنت خباط ۽ ڀاء عبدالله بن ياسر، صھيب رومي، مصعب بن عمير، عياش بن ربيعه، ارقم بن ابي ارقم، عثمان بن مظعون ۽ سندس ٻہ ڀائر قدامه ۽ عبدالله، ۽ ابو عبيده، ابو سلمه عبدالله ۽ سندس ماء بره، عامر بن ابي وقاص، عبدالله بن مسعود ھذلي، جعفر بن ابو طالب، خنيس بن حذافه سھمي، عبيده بن حارث، سعيد بن زيد معيقيب بن ابي فاطمه، خالد بن سعيد، فاطمه بنت خطاب، اسامه بن زيد جي ماء ام ايمن حبشيه، عبدالله بن عباس جي ماء ام الفضل عرف لبابه، عبدالله بن مسعود جي ماء ام عبد پڻ اسلام ۾ داخل ٿيا<ref name=" ٺٽوي " />. پھرين وحي جي نزول بعد بيبي خديجه رضه پاڻ سڳورن {{درود}} کي ورقه بن نوفل ڏي وٺي آئي جنھن وحي جو احوال ٻڌي سندس نبوت جي تصديق ڪئي جنھن ڪري کيس مسلمان سمجھيو وڃي ٿو<ref name=" ٺٽوي " />. زرقاني '''شرح علیٰ المواھب اللدنيہ''' ۾ ورقه کي قطعي طور صحابي مڃيو آھي<ref name="ٺٽوي " />. ===تبليغ ۽ تڪليفون=== سن ۳ نبوي ۾ ۽ ڪن روايتن مطابق ۴ نبوي ۾ کين سورة الحجر جي آيت ۹۴ ذريعي کين کليل دعوت جو حڪم ڏنو ويو ۽ پاڻ سڳورن {{درود}} صفا واري ٽڪريءَ تي چڙهي قريش قبيلي وارن کي وڏي واڪي سڏ ڪري کلي عام اسلام جي دعوت ڏني جتي ابولھب سندن مخالفت ڪئي جنھن ڪري سورة الھب نازل ٿي<ref name=" ٺٽوي" />. مڪي جي مشرڪن سندن مخالفت شروع ڪئي پر ساڻس ابو طالب جي مڪمل تائيد ۽ حمايت حاصل هئي<ref name=" ٺٽوي" />. سن ۵ نبوي (615ع<ref name=" Awan " />) ۾ مسلمانن مڪي وارن جي ڏاڍ کان تنگ ٿي حبشه ڏانھن پھرين ھجرت ڪئي جن ۾ حضرت عثمان ، بيبي رقيه ، عبدالرحمان بن عوف، زبير بن عوام ، مصعب بن عمير ، ابو سلمه عبدالله ۽ ام سلمه سميت ٻارھن مرد ۽ پنج عورتون شامل ھيا<ref name=" ٺٽوي " /><ref name ="بيھقي " > دلائل النبوة بيھقي، جلد ۲, صه ۲۹۷ </ref><ref name =" ارقم" > زادالمعاد ابن قيم، جلد ۱, صه ۹۷ ۽ ۹۸ </ref>. ساڳي سال بيت الله ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} سورة نجم جي تلاوت شروع ڪئي جنھن وقت مشرڪن جو ھڪ وڏو ميڙ موجود ھيو ۽ جڏھن سجدي واري آيت آئي تہ نبي سڳورو {{درود}} سجدي ۾ ھليو ويو ۽ اتي موجود مسلمان پڻ سجدي ۾ ڪري پيا انھن سان گڏوگڏ سواء اميه بن خلف جي سمورن مشرڪن پڻ سجدو ڏنو<ref name=" ٺٽوي " /><ref name =" ھشام" > سيرت ابن ھشام جلد ۱ </ref><ref name=" جلد " /><ref name =" صحيح" > صحيح بخاري، جلد ۲ صه ۷۲۱</ref>. سن ۶ نبوي جي شروعات ۾ مسلمانن حبشه ڏانھن ٻيون ڀيرو ھجرت ڪئي. ان قافلي ۾ ۸۳ مرد ۽ ۱۸ عورتون شامل هيون<ref name =" اللدنيہ" > شرح المواھب اللدنيہ ، جلد ۱, صه ۲۸۷ </ref><ref name=" ارقم " /><ref name="ٺٽوي " />. قافلي ۾ جعفر بن ابو طالب سندس زال اسما بنت عميس، خنيس بن حذافه سھمي، مصعب بن عمير، معيقيب بن ابو فاطمه، مقداد بن اسود ڪندي، ابو عبيده بن جراح، خالد بن حزام، ام المومنين سودہ بنت زمعه پڻ شامل هئا<ref name =" سبل" > سبل الھدیٰ والرشاد، شامي، جلد ۲, صه ۳۶۳,۳۹۷ ۽ ۴۰۹ </ref>. ساڳي سال مشرڪن مسجد الحرام ۾ گڏجاڻي ڪئي جنھن ۾ ابوجھل، شيبه، عتبه، وليد بن عتبه، عمار بن وليد، عقبه بن ابي معيط، اميه بن خلف وغيره شامل هئا. رسول {{درود}} جن ڪعبي ۾ نماز پڙھي رھيا ھئا. ان مھل مسجد ٻاھران ميدان ۾ قرباني لاء اٺ ڪٺو ويو ھو. ان ميٽنگ مان ھم صلاح ٿيندي عقبه بن ابي معيط اٿيو ۽ اوجھ سان ڀريل اوجھري آڻي پاڻ سڳورن {{درود}} جي پٺي مٿان رکي. ان واقعي جي پروڙ ڏھن ورھين<ref name=" علوي " /> جي سيدہ فاطمه کي پئي ته مسجد ۾ ھلي آئي ۽ پنھنجي بابي جي پٺي تان غلاظت ھٽائي<ref name="ٺٽوي " />. ان وقت حضرت ابوبڪر صديق پڻ اتي پھتو<ref name="ٺٽوي " />. ساڳي سال عمار بن ياسر جي ماء سميه بنت خباط کي ابوجھل نيزو ھڻي شھيد ڪيو ويو<ref name="ٺٽوي " />. سن ۶ نبوي ۾ پاڻ سڳورا {{درود}} صحابي ارقم بن ابي ارقم جي گھر اچي ترسيا جتي مسلمان گڏ ٿي نماز پڙھندا ھيا جيڪو سلسلو حضرت عمر بن خطاب جي اسلام ۾ داخل ٿيڻ تائين جاري رھيو جنھن بعد مسلمانن گڏجي ڪعبي اندر نماز پڙھڻ جي شروعات ڪئي<ref name="ٺٽوي " />. مخدوم محمد هاشم ٺٽوي لکي ٿو تہ دار ارقم مسجد الحرام لڳ صفا جي ٽڪري وٽ موجود ھيو جنھن کي خليفي ھارون رشيد جي حبشي نسل واري ماء خيزران نئين سر جوڙائي تبرڪ طور ھڪ مسجد قائم ڪئي جنھن ڪري ھاڻي اھو دار خيزران سڏجي ٿو<ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال ھڪ روايت مطابق حضرت حمزہ اسلام ۾ داخل ٿيو ۽ ٽي ڏينهن بعد حضرت عمر بن خطاب دار ارقم ۾ اچي اسلام قبوليو<ref name=" ٺٽوي " />. ان کان اڳ نبي ڪريم {{درود}} جن دعا گھري ھئي تہ: {{quote| "اي الله! عمرو بن ھشام ۽ عمر بن خطاب مان جيڪو توکي وڌيڪ پيارو ھجي، ان جي ذريعي اسلام کي سگھ بخش."|<ref name ="ابن حجر " > الاصابہ، ابن حجر، جلد ۲, صه ۵۱۸ </ref>|}} ھڪ روايت مطابق ساڳي سال عبدالله بن عمر پڻ مسلمان ٿيو ھو<ref name=" ٺٽوي " />. ان کان سواءِ ان الخير سلمه پڻ دار الارقم ۾ اچي مسلمان ٿي جيڪا ابوبڪر صديق جي ماء ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۷ نبوي ۾<ref name ="حجر " > فتح الباري، حافظ ابن حجر، جلد ۷, صه ۱۴۷ </ref> ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق ۸ نبوي ۾ محرم جي چنڊ ڏسڻ سان ئي قريش وارن بنو جو ھاشم ۽ بنو عبدالمطلب سان مڪمل بائڪاٽ جو اعلان ڪيو جنھن سبب نبي ڪريم {{درود}} جن کي شعب ابوطالب ۾ نظر بند ٿيڻو پيو<ref name=" ٺٽوي " />. شعب ابوطالب جبل ابو قبيس جي وچان ھڪ جابلو لڪ ھيو جيڪو بنو هاشم جي مورثي ملڪيت ھو<ref name ="عاصم " > سفرنامہ ارض القرآن (اردو)، محمد عاصم، صہ ۱۵۴ </ref>. بائڪاٽ جي ڪاروائي لکت ۾ ڪئي وئي جنھن کي بيت الله ۾ لٽڪايو ويو جنھن ۾ لکيل ھو ته<ref name=" ٺٽوي " />: {{quote|محمد {{درود}} کي بنو ھاشم بنو مطلب سان گڏ مڪي مان شھر نيڪالي ڏني ويندي. ڪوبه ماڻھو ساڻن مٽي مائٽي يا سڱابندي وغيره نہ ڪندو. کاڌي پيتي جي ڪابہ جنس وٽن پھچڻ نہ ڏني ويندي. ڪوبه ماڻھو نہ کانئن ڪجھ خريد ڪندو ۽ نہ وري ڪا شئي کين وڪرو ڪري سگھندو. مسلمانن سان ان وقت تائين ڪنھن بہ قسم جو ڪو ٺاھ يا ساڻن ڪابہ نرمي نہ ڪئي ويندي، جيستائين ھو محمد {{درود}} کي قريش وارن جي حوالي نہ ڪندا |<ref name =" سيرت" > سيرة ابن ھشام، جلد ۲، صه ۱۴ </ref>|}} سن ۸ نبوي ۾ مشرڪن آسماني نشاني جو مطالبو ڪيو ۽ نبي ڪريم {{درود}} جن کين چوڏھين جي چنڊ واري رات شق القمر وارو معجزو ڏيکاريو<ref name=" ٺٽوي " />. مسلمانن جي عقيدي مطابق پاڻ سڳورن {{درود}} چنڊ ڏانھن پنھنجي آڱر سان اشارو ڪيو جنھن سان چنڊ ٻہ الگ اڌ ٿي ٿي ويو. پر مشرڪن ان کي وڏو جادو قرار ڏنو<ref name=" ٺٽوي " />. عبدالله بن عباس جي ولادت شعب ابوطالب ۾ ٿي جنھن بعد ساڳي سال بائڪاٽ واري دستاويز کي سن ۱۰ نبوي اڏھي کائي وئي ۽ اھو احوال ابو طالب پاڻ سڳورن {{درود}} جن کي ٻڌايو<ref name=" سيرت " /><ref name =" الروض" > الروض الانف سھيلي، جلد ۲, صه ۱۲۷ ۽ ۱۲۸ </ref><ref name =" دلائل۱" > دلائل النبوة، بيھقي، جلد ۲, صه ۳۱۱-۳۱۵ </ref><ref name ="ابن سعد " > الطبقات الڪبریٰ، ابن سعد، جلد ۱, صه ۱۳۱, </ref>. مشرڪ ان واقعي تي لڄي ٿيا ۽ ٽي سالن جي ظلم ۽ ڏاڍ بعد ابو طالب جي زندگي دوران ان معاهدي تان پاڻ ئي ھٿ کڻي ويا جنھن بعد نبي ڪريم {{درود}} جن پنھنجي ڪڙم قبيلي سان گڏجي مڪي اندر پنھنجي اباڻن گھرن ڏانھن موٽي آيا<ref name=" ٺٽوي " />. ان بعد معراج جو واقعو پيش آيو<ref name=" Awan " />. ساڳي سال رمضان جي ۷ تاريخ تي ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق ذوالحج جي مھيني ۾ ابو طالب جو انتقال ٿيو<ref name="ٺٽوي " />. ابو طالب جي انتقال بعد ابو لھب ملي ڀگت سان پاڻ کي بنو ھاشم جو سردار قرار ڏئي نبي ڪريم {{درود}} کي بنوھاشم قبيلي مان نيڪالي ڏيڻ جو اعلان ڪيو جنھن جو مطلب کين قبيلائي تحفظ کان محروم ڪري سندن قتل لاء راھ ھموار ڪرڻ ھيو<ref name="Awan " />. ساڳي سال شوال جي ۲۷ تاريخ تي پاڻ سڳورا {{درود}} جن طائف ويا جتي ثقيف قبيلي وارن کي اسلام جي دعوت ڏني. اتي ۲۶ ڏينهن ترسيا پر طائف وارن کين ستايو ۽ تڪليفون ڏنيون<ref name=" ٺٽوي " />. مسلمانن جي عقيدي مطابق طائف مان واپسي تي نخلہ نالي ڳوٺ ۾ منزل ڪئي جتي ۷ جنن جو وفد ساڻن مليو جن اسلام جي دعوت قبول ڪئي<ref name=" ٺٽوي " />. ڪجھ صاحب علم ماڻھن جو خيال آهي تہ لفظ جن معني غائب آھي جيڪو لفظ ريگستان جي خانه بدوش بدوي قبيلن لاء پڻ استعمال ڪيو ويندو ھو ڇوته اھي عربن جي تمدني زندگي ۾ ڪٿي بہ ڏسڻ ۾ نہ ايندا ھيا. محمد هاشم ٺٽوي ڪتاب آڪام المرجان جو حوالو ڏيندي لکيو آهي ته مڪي ۽ مديني ۾ جنن جا مختلف وفد ڇھ ڀيرا جدا وقتن تي پاڻ سڳورن {{درود}} جي جي خدمت ۾ حاضر ٿيا<ref name="ٺٽوي " /><ref name =" شبلي" > آڪام المرجان، ابو عبدالله شبلي، صه ۴۶ </ref>. سن ۱۱ نبوي (620ع<ref name=" Awan" />) ۾ مديني کان آيل حاجين (منیٰ ۾<ref name=" Awan " />) عقبه جي ويجھو رسول {{درود}} جي ھٿ مبارڪ تي بيعت ڪئي جنھن سان مديني وارن اسلام ۾ داخل ٿيڻ جي شروعات ڪئي<ref name=" ٺٽوي " />. ان کي بيعت عقبه سڏيو ويندو آهي. ان ۾ روايتن مطابق ۶ يا ۸ ڄڻا شامل هئا جن ۾ ابو اسامه اسد بن زرارہ خزرجي، برآء بن معرور بن صخر اوسي ، ابوالھيثم بن تيھان، معاذ بن حارث ۽ ان جا ٻہ ڀائر جن ۾ عوف بن حارث پڻ شامل ھئا<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۱۲ نبوي ۾ معراج وارو واقعو پيش آيو<ref name="ٺٽوي " />. ساڳي سال رجب جي مھيني ۾ عقبه جي مقام لڳ ٻين بيعت ڪئي وئي جنھن ۾ مديني کان آيل ۱۳ ڄڻا ھرھڪ بشير بن سعد، سعد بن معاذ، عبدالله بن عمرو ۽ سندس ننڍڙو پٽ جابر بن عبدالله، اسيد بن حضير، ابي بن ڪعب، عبادہ بن صامت، ابو مسعود عقبه بن عمرو، ذڪوان بن عبد قيس زرقي، رافع بن مالڪ، قطبہ بن عامر، عتبہ بن عامر ۽ عويد بن ساعدہ شامل هئا<ref name=" ٺٽوي " />. ان زماني ۾ حج رجب جي مھيني ۾ ان ڪري ٿيندو ھو جو مشرڪن ۾ جھالت سبب نسي جو رواج ھو يعني ھو پنھنجي مرضيءَ موجب ڦيرڦار ڪري ان کي اڳي پوء ڪندا ھئا<ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال مصعب بن عمير کي مديني قرآن ۽ نماز پڙھائڻ لاء موڪليو ويو<ref name=" ٺٽوي" />. سن ۱۳ نبوي ۾ ذوالحج جي مھيني ۾ عقبه وٽ ٽين بيعت ڪئي وئي<ref name=" ٺٽوي " />. بيعت ڪندڙ جماعت ۾ ۷۳ مرد ۽ ۲ عورتون شامل هيون جن ۾ ابو رفاعہ رافع بن مالڪ عجلاني، ابو لبابه رفاعہ بن عبدالمنذر اوسي، ابو طلحه زيد بن سھل خزرجي، سعد بن ربيع خزرجي، عبدالله بن جبير، عبدالله بن رواحہ، عبدالله بن زيد حارثي، مشھور شاعر ڪعب بن مالڪ، معاذ بن جبل شامل هئا<ref name=" ٺٽوي " />. == مدني زندگي== ===يثرب ڏانھن ھجرت=== سن ۱ ھجري ۾ خميس ڏينهن ربيع الاول جو چنڊ ڏسي نبي ڪريم {{درود}} جن مڪي کان يثرب ڏانھن ھجرت شروع ڪئي. ان وقت ساڻس گڏ حضرت ابوبڪر صديق رضه ۽ ان جو غلام عامر بن فھيرہ ۽ ھڪ ٽيون شخص عبدالله بن اريقط ديلي پڻ گڏ ھيا<ref name=" ٺٽوي" /><ref name ="الھشام " > السيرة النبويه، ابن ھشام، جلد ۲, صه ۱۲۹ </ref><ref name =" البدايہ" > البدايہ والنھايہ، ابن ڪثير، جلد ۳, صه ۱۷۶ </ref><ref name ="سمھودي " > وفاءالوفا، علامه سمھودي، جلد ۱, صه ۲۳۸ </ref><ref name ="قتيبہ " > المعارف، ابن قتيبه، صه ۸۹</ref><ref name ="بڪري " > تاريخ الخميس، ديار بڪري، جلد ۱, صه ۳۲۴</ref>. ان وقت عبدالله بن اريقط غير مسلم ھيو<ref name=" ٺٽوي " />. ھي جابلو توڙي ميداني رستن جي وڏي ڄاڻ رکندڙ ھيو ۽ ھجرت وقت غار ثور لڳ ٻہ ڏاچين سميت اتي پھتو ھو ۽ کين ڳاڙهي سمنڊ واري غير معروف رستي کان يثرب وٺي آيو<ref name="علوي " />. ھجرت وقت پاڻ سڳورن {{درود}} جن دعا گھري تہ: {{quote|اللهم اعنى علیٰ هول الدنيا وعوآئق الدهر و مصآئب اللیالی والایام۔<br/> "اي منھنجا مالڪ، منھنجي مدد فرماءِ، دنيا جي مصيبتن کان، زماني جي رڪاوٽن کان ۽ رات ڏينھن جي گردشن کان" |<ref name=" ٺٽوي " /><ref name=" البدايہ " />|}} غار ثور ۾ جمعي ، ڇنچر ۽ آچر واريون ٽي راتيون ترسيا<ref name=" ٺٽوي " /><ref name ="فتح باري " > فتح باري، حافظ ابن حجر عسقلاني، جلد ۷, صه ۱۶۸ </ref> ۽ پوءِ سومر واري رات چنڊ جي پنجين تاريخ ان غار مان نڪري پنڌ شروع ڪيو ۽ ربيع الاول جي ٻارھين تاريخ سومر ڏينھن ڪچڙي منجھند مھل مديني لڳ قبا ۾ داخل ٿيا جتي ڏھن راتين کان مٿي ترسيا ۽ مسجد قبا جوڙائي پوء جمعي جي ڏينهن ربيع الاول جي ۲۳ تاريخ تي مديني ۾ اندر داخل ٿيا<ref name="ٺٽوي " />. ۱۶ ربيع الاول ۱ ھ تي جمعي جي ڏينھن 2 جولاء 622ع تي يثرب جي سرزمين تي قدم رکيو ۽ پھريون قيام يثرب کان 2 ميل پري قبا جي مقام تي ڪيو<ref name=" Awan " />. علي بن ابي طالب پڻ پيادل ھجرت ڪري ان. مقام تي انھن سان مليو<ref name=" Awan " />. اھا اسلام جي پھرين مسجد ھئي<ref name=" علوي " />. ھڪ ٻي روايت مطابق ۱۲ ربيع الاول تي مديني ۾ داخل ٿيا<ref name=" ٺٽوي " />. حضرت علي ڪرم الله وجهه ھجرت ڪري قبا ۾ پھتا. قبا ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} جن حڪم ڏنو ته ھجرت واري ڏينھن کان اسلامي تاريخ جي شروعات ڪئي وڃي ۽ سال جو پھريون مھينو محرم مقرر ڪيو وڃي<ref name =" اسيرة" > السيرة النبويہ، ابن ڪثير، جلد ۲, صه ۲۸۸ </ref>. بني عامر بن عوف وارن جي دعوت تي قبا ۾ 14 ڏينھن ترسيا<ref name=" Awan " />. ===مديني ۾ آجيان ۽ مسجد نبوي جي قيام=== سن ۱ ھجري ۾ جمعي جي ڏينهن قبا کان مديني وڃڻ وقت ۲۳ ربيع الاول تي سالم بن عوف وارن جي ڳوٺ ۾ جمعي جي نماز پڙھي پوء مديني پھتا<ref name=" ٺٽوي " />. مديني ۾ مردن، عورتن ۽ ٻارن خوشي ۾ ٻاھر نڪري سندن آجيان ڪئي. پاڻ سڳورا {{درود}} ڏاچِي تي سوار ھيا. ھر قبيلي جي ماڻھن ڏاچِي جي مھار جھلي کين سندن مھمان ٿيڻ لاء عرض ڪري رھيا ھئا. پاڻ {{درود}} فرمايو تہ " توھان ڏاچِي کي ڇڏيو! ھوءَ الله جي امر سان ئي ويھندي"<ref name=" ٺٽوي " /><ref name =" سيرت ابن ھشام" > سيرت، ابن ھشام، جلد ۲, صه ۱۴۱ </ref>. ڏاچِي ابو ايوب انصاري جي گھر آڏو پھچي اتي ويھي رھي. پاڻ {{درود}} جن ابو ايوب انصاري جي گھر ست مھينا ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق ھڪ مھيني کان گھٽ ترسيا ۽ حجرن ۽ ڪمرن جي اڏاوت جو ڪم شروع ڪرايو پوء اتي منتقل ٿيا. جنھن بعد مسجد نبوي جو بنياد رکيو ويو<ref name=" ٺٽوي " />. [[File:Dalailkhayrat.jpg|220 px|thumb|پندرھين صدي ۾ مسجد نبوي جي ٺاھيل دستاويزي تصوير ]] ===رياست جو قيام=== مسجد نبوي عبادتن جي روحاني مرڪز، ديني تعليم جي اداري ھجڻ سميت سياسي ۽ فوجي معاملن لاء رياستي صدر مقام پڻ ھئي جتي نبي ڪريم {{درود}} جن رياستي معاملا طئي ڪرڻ ۾ مشغول رھندا ھيا<ref name="Awan " />. ===ميثاق مدينه=== مديني جي ٻاھران يھودي قبيلا بنو قريظه ، بنو نضير ۽ بنو قينقاع رھندڙ ھيا جن سان نبي ڪريم {{درود}} جن ھڪ معاھدو ڪيو جنھن کي ميثاق مدينه جو نالو ڏنو ويو جنھن مطابق مسلمان ۽ يھودي پاڻ ۾ اتحادي رھندا ۽ ڪنھن بہ ٻاھرين جي حملي وقت پاڻ ۾ گڏجي شھر جو دفاع ڪندا <ref name=" Awan " />. ان معاهدي تحت يھودين کي جان ، مال ، آبرو ، مذھبي آزادي ۽ سندن داخلي معاملن ۾ مڪمل خودمختياري جو تحفظ ڏنو ويو<ref name=" Awan " />. ===مدني دؤر=== سن پھرين ھجري ۾ اذان ۽ اقامت جي شروعات ڪئي وئي<ref name="ٺٽوي " />. ساڳي سال عبدالله بن زبير قبا ۾ ڄائو جيڪو ھجرت ۾ ڄمندڙ پھريون ٻار ھيو<ref name=" ٺٽوي " />. ھڪ روايت مطابق ساڳي سال زڪوات فرض ڪئي وئي ۽ ٻي روايت مطابق ۲ ھجري ۾ رمضان جي روزن بعد فطري ادا ڪرڻ جو حڪم آيو جنھن بعد زڪوات کي فرض ڪيو ويو<ref name=" ٺٽوي " />. ۱ ھجري ۾ شوال جي مھيني دوران ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق ۲ ھجري ۾ بيبي عائشه رضه جي رخصتي ٿي<ref name="ٺٽوي " />. ۱ ھجري ۾ جڏهن نبي ڪريم {{درود}} جن ابو ايوب انصاري جي گھر پھتا ان وقت عبدالله بن سلام پنھنجي خاندان سميت اسلام ۾ داخل ٿيو. ساڳي سال يھودين جي بنو قريظه قبيلي جي عثمان بن اشھل قرظي جو کجين جي باغ ۾ نوڪري ڪندڙ سلمان فارسي رضه ۽ ڏھن سالن جو انس بن مالڪ انصاري خزرجي پڻ اسلام ۾ داخل ٿيا. پاڻ سڳورن {{درود}} جي نياڻي سيده رقيه رضه رمضان جي مھيني سن ۲ ھجري ۾ وفات ڪئي. سن ۲ ھجري ۾ بطن رابغ ۾ عبيدہ بن حارث جي اڳواڻي ۾ پاڻ سڳورن طرفان موڪليل جھادي مھم دوران بطن رابغ ۾ الله جي راھ ۾ پھريون تير سعد بن ابي وقاص ھلايو<ref name="ٺٽوي " /><ref name =" دنيہ" > المواھب اللدنيہ، قسطلاني، جلد ۲, صہ ۶۱</ref>. ساڳي سال قبلي جي تبديلي جو واقعو ٿيو جنھن تحت بيت المقدس جي جاء تي ڪعبة الله کي مسلمانن جو قبلو مقرر ڪيو ويو. اھو اڱاري جو ڏينهن ھيو ۽ پاڻ سڳورا {{درود}} جن بنو سلمه وارن جي مسجد ۾ ٻنپھرن جي نماز پڙھائي رھيا ھئا ۽ جڏھن پھريون ۲ رڪعتون پوريون ڪيائون تہ ان وچ ۾ حڪم نازل ٿيو<ref name ="طبري " > تاريخ طبري، جلد ۲, صه ۱۶۸</ref><ref name=" ٺٽوي " />. ۽ نماز دوران پاڻ سڳورن {{درود}} جن رخ ڦيرائي ڪعبي طرف ڪيو ۽ مقتدين بہ ان عمل کي ورجايو<ref name=" ٺٽوي " /> ۽ باقي ۲ رڪعتون ڪعبي طرف منھن ڪري پڙھيون ويون جنھن ڪري ان مسجد تي مسجد قبلتين جو نالو پئجي ويو. ساڳي سال پاڻ سڳورن {{درود}} جن عاشوري جي ڏينهن روزو رکيو ۽ ماڻھن کي فرمايو تہ روزو انھن تي واجب آهي<ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال يعني ۲ ھجري ۾ رمضان جا روزا فرض ڪيا ويا ۽ ساڳي سال نبي ڪريم {{درود}} جن تي صلوات پڙھڻ جو حڪم آيو<ref name="ٺٽوي " />. ھن سال فطري ادا ڪرڻ جو حڪم ۽ ٻنھي عيدن تي عيد نماز پڙهڻ جو حڪم پڻ نازل ٿيو. نبي ڪريم {{درود}} جن عيد الفطر جي پھرين نماز ۽ عيد الاضحي جي پھرين نماز پڻ ھن سال پڙھايون ۽ ساڳي سال قرباني ڪرڻ جو حڪم ڏنو ويو<ref name="ٺٽوي " />. ساڳي سال عبدالله بن مسعود حبشه مان مديني موٽي آيو. ھن سال اسلامي تاريخ جو ڪنھن بہ سريا جي پھرين سپه سالار عبدالله بن جحش واري سريه ۾ مسلمانن ھٿان پھريون مشرڪ ماريو ويو جنھن جو نالو عمرو بن العلاء حضرمي ھيو ۽ ان سريا ۾ مشرڪن جا پھريون دفعو ٻہ ماڻھو قيدي ٿيا جن ۾ حڪم بن ڪيسان ۽ عثمان بن عبدالله شامل هئا <ref name=" ٺٽوي " />. ھن سال جنگ بدر لاء تياري دوران سعد بن عبادہ ھڪ زرہ '''ذات الفضول''' جي نالي سان نبي ڪريم {{درود}} جن جي حوالي ڪئي جيڪا سڄي ڄمار پاڻ سڳورن {{درود}} جن وٽ رھي<ref name=" ٺٽوي " />. آخري زماني ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} اھا زرہ 30 سير جون (barley) جي عيوض ابو شحم نالي يھودي وٽ گروي رکي ھئي، جيڪا سندن وصال بعد ابوبڪر صديق رضه اھو قرض ادا ڪري ڇڏائي<ref name=" ٺٽوي " />. ۱۲ رمضان سن ۲ ھجري (624ع) تي ۳۰۰ مسلمانن جي لشڪر سان، جن ۾ ۶۰ مھاجر ۽ باقي انصار شامل هئا، مديني مان بدر طرف روانا ٿيا<ref name=" Awan " />. ,نڪرڻ وقت ابولبابہ کي مديني جو گورنر مقرر ڪيو ويو<ref name=" Awan " />. بدر ڳوٺ واپاري قافلن واري رستي لڳ مديني کان ۸۰ ميلن جي فاصلي تي واقع ھيو<ref name="Awan " />. مڪي جي قريش جي لشڪر ۾ سازوسامان سميت ھڪ ھزار ماڻھو ھيا جن جو سپه سالار عتبه ابن ربيعه ھيو. ان لشڪر ۾ ۱۰۰ گھوڙيسوار پڻ ھيا<ref name=" Awan " />. غزوه بدر ۾ جڏھن مسلمان روحا ٽپي صفراء ويجھو پھتا تہ پاڻ سڳورن {{درود}} اصحابين سان مشورو ڪيو. جنگ دوران عڪاشہ بن محصن اسدي جي تلوار ٽٽي پئي ته پاڻ سڳورن {{درود}} جن ان کي کجي جي ھڪ ڳاني ڏئي ان جي مدد سان مقابلو ڪيو<ref name="ٺٽوي " />. ھن اھا ڳاني مرڻ گھڙي تائين پاڻ وٽ سنڀالي رکي ھئي. بدر جي جنگ ۾ عبدالله بن سھيل ڪافرن جو لشڪر ڇڏي مسلمان ٿي اسلامي لشڪر ۾ شامل ٿيو. ھن سال غنيمت جو مال مسلمانن لاء حلال ڪيو ويو. جنگ بدر ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن کي ذوالفقار نالي تلوار ھٿ آئي جيڪا مشرڪن مان عاص بن منبه يا ھڪ ٻي روايت مطابق نبيه بن حجاج جي ملڪيت ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. اھي ٻئي غزوہ بدر ۾ مارجي ويا هئا. ھڪ روايت مطابق بعد ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} جن اھا تلوار حضرت علي ڪرم الله وجهه کي عطا ڪئي ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. غزوه بدر ۾ ۱۴ مسلمان شھيد ٿيا جن ۾ ۶ مھاجر ۽ ۸ انصار ھيا. ابو جھل، عتبہ بن ربيعه، شيبه بن ربيعه، اميہ بن خلف، ۽ وليد بن عتبہ سميت ۷۰ ڄڻا ھن جنگ ۾ مارجي ويا. ابو جھل زخمي ٿيل پوئين پساهن ۾ ھيو عبدالله بن مسعود تلوار سان سر قلم ڪيو<ref name=" ٺٽوي " />. ۷۰ ڄڻا قيد ڪيا ويا جن ۾ عباس بن عبدالمطلب ، عقيلي بن ابو طالب ، نوفل، اسود ابن عامر پڻ شامل هئا. رسول ڪريم {{درود}} مسلمانن کي سختي سان تاڪيد ڪئي تہ قيدين سان نرمي وارو ورتاءُ رکن<ref name=" Awan " />. سن ۲ ھجري ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن حضرت علي ڪرم الله وجهه جي ڪنيت ابو تراب تجويز ڪئي<ref name=" ٺٽوي " />. غزوه بدر کان پوءِ ساڳي سال ابو لهب عدسہ نالي ھڪ موذي ۽ وچڙندڙ چمڙي جي بيماري ۾ فوت ٿي ويو<ref name ="الھدہ " > سبل الھدہ والرشاد، شامي، صہ ۶۷ </ref><ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال پاڻ سڳورن {{درود}} پنھنجي نياڻي سيدہ فاطمه الزهراء رضه جو نڪاح حضرت علي ڪرم الله وجهه سان ڪرايو. سن ۳ ھجري ۾ شعبان جي مھيني ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن جو بيبي حفصه بنت عمر سان نڪاح ٿيو. ساڳي سال رمضان جي مھيني ۾ سندن نڪاح بيبي زينب بنت خزيمه ھلاليه سان ٿيو. ھن سال پاڻ سڳورن {{درود}} جن جو ڏھوٽو عبدالله بن عثمان بن عفان وفات ڪري ويو<ref name="ٺٽوي " />. ربيع الاول جي مھيني ۾ ساڳي سال سندن نياڻي سيدہ ام ڪلثوم جو نڪاح عثمان بن عفان رضه سان ٿيو ۽ ساڳي سال امام حسن رضه جو جنم ٿيو. ان جو نالو والدين حرب رکيو پر نبي ڪريم {{درود}} جن کيس حسن جو نالو ڏنو<ref name=" علوي" />. شبر، شبير ۽ مشبر ھارون نبي جي پٽن جا نالا ھيا جيڪي عبراني زبان جا لفظ ھيا انھن جو عربي بدل حسن ، حسين ۽ محسن ھيا<ref name="علوي " />. سن ۳ ھجري ۾ ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق ۴ ھجري ۾ شراب کي حرام ڪيو ويو<ref name=" طبري " />. ساڳي سال شوال جي مھيني ۾ غزوه احد وارو واقعو پيش آيو جنھن ۾ ۷۰ اصحابي شھيد ٿيا جن ۾ حمزہ رضه، مصعب بن عمير رضه ، عبدالله بن جحش رضه پڻ شامل هئا<ref name="ٺٽوي " />. بدر جي شڪست ھڪ سال پوء قريش مڪي مان ۳۰۰۰ ماڻھن جو لشڪر مديني تي حملي لاء موڪليو ۽ مسلمانن جو ۱۰۰۰ ماڻھن جو لشڪر مديني مان نڪتو جنھن مان عبدالله بن ابي ۽ سندس ۳۰۰ ساٿي شوط واري مقام لڳ رستي مان ئي واپس مديني موٽي ويا جنھن سبب بنو سلمه ۽ بنو حارثه قبيلن جا ماڻھو پڻ دلشڪستا ٿيا ۽ انھن پڻ موٽڻ جو ارادو ڪيو ھو پر پوء باقي ۷۰۰ ڄڻا جبل احد جي ڪڇ لڳ مديني کان ۴ ميلن جي فاصلي تي پھتا جتي جنگ لڳي<ref name =" مودودي" > تفھيم القرآن، مولانا ابوالاعلیٰ مودوي، جلد ۱, صه ۲۳۰، ۲۸۴, ۲۸۵، ۳۰۰, ۳۵ ايڊيشن، </ref>. قريش جو لشڪر ۱۲ شوال سن ۳ ھجري (20 مارچ 625ع) تي جبل احد لڳ اربع جي ڏينهن خيما کوڙيا ۽ مسلمانن جو لشڪر جمعي ڏينهن مديني مان روانو ٿيو<ref name=" Awan " />. مسلمانن جي پٺيان احد جبل ھيو ۽ سامھون مڪي وارن جو لشڪر ، پاسي ۾ ھڪ جابلو لنگھ تي عبدالله بن جبير جي قيادت ۾ ۵۰ تيراندازن جو جٿو ويھاريو ويو جن کي حڪم ھيو تہ ڪنھن کي بہ مسلمانن جي لشڪر طرف اچڻ نه ڏين ، ڪنھن صورت ۾ بہ اتان نہ ھٽن ڀلي کڻي پکين کي انھن جون ٻوٽيون نوچيندي ڇونہ ڏسن پر جاء تان ھرگز نه ھٽن<ref name=" مودودي " />. نبي ڪريم {{درود}} جن عبدالله بن جبير جي سرواڻي ۾ پنجاھ کن تيراندازن کي ٻن جبلن وچ واري گھاٽ تي مقرر ڪيو ھو ۽ حڪم ڏنو ھو تہ ھر حالت ۾ پير پٺتي نہ ھٽائين پوء کڻي سوڀ ٿئي يا نہ ٿئي. عبدالله بن جبير ۽ ڪجھ ڄڻا حڪم تي ڪاربند رھيا باقي ٻيا سڀ مال غنيمت جي ميڙڻ ۾ لڳي ويا. عبدالله بن جبير پنھنجي مقام تي ئي شھيد ٿي ويو<ref name=" ٺٽوي" /><ref name ="دلائل " > دلائل النبوة، بيھقي، جلد ۳, صه ۲۲۹</ref><ref name=" مودودي " />. ،،مشرڪن جي لشڪر ۾ خالد بن وليد رسالدار ھيو جنھن صورتحال جو فائدو وٺندي ۱۰۰ گھوڙي سوارن جي دستي کي احد جبل جي پٺيان ڦيرائي ان جابلو لنگھ کان مسلمانن جي لشڪر تي حملو ڪيو جنھن سان بازي ڦري وئي ۽ ڀڄي ويل دشمن پڻ موٽي اچي حملي آور ٿيا<ref name=" مودودي " />. رڳو ڪجھ جانثار مقابلي ۾ ڄمي بيٺا باقي مسلمانن ۾ ڀاڄ پئجي وئي<ref name=" مودودي " />. جنگ ۾ اھو اڃان تائين حل نہ ٿي سگھندڙ معمو بڻيل آهي تہ آخر مڪي وارا مڪمل فتح کان اڳ ڇو اتان پوئتي موٽي ھليا ويا<ref name=" مودودي " />. غزوه احد ۾ عتبه بن ابي وقاص پاڻ سڳورن {{درود}} کي پٿر ھيون جنھن سان اڳين ڏندن مان ساڄي پاسي ھيٺيون ڏند مبارڪ شھيد ٿيو<ref name="ٺٽوي " />. ابي بن خلف پاڻ سڳورن {{درود}} مٿان تلوار سان حملو ڪيو ان وقت پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي ھٿ ۾ ھڪ ننڍڙو نيزو ھيو، جڏھن ويجھو ٿيو تہ ان مشرڪ کي اھو نيزو ھنيو جنھن سان سندس پاسيراٽيون ڀڄي پيون جيڪو پوء مڪي کان ھڪ ڏينھن جي پنڌ تي واقع مرالظھران نالي ڳوٺ ۾ فوت ٿي ويو<ref name=" ٺٽوي " />. مشرڪن جي لشڪر مان عبدالله بن شھاب پاڻ سڳورن {{درود}} ڏانھن تير اڇلائي کين زخمي ڪيو. اھو بعد ۾ مسلمان ٿيو ۽ امام زھري جو ڏاڏو ھيو<ref name="ٺٽوي " />. کيس عبدالله اصغر پڻ سڏيندا هئا<ref name ="سيرتون " > سيرة ابن اسحاق، صه ۳۰۵ ۽ سيرت ابن ڪثير جي جلد ۳ ، صه ۵۹</ref>. غزوہ احد ۾ عبدالرحمان بن عوف کي ۲۱ زخم رسيا<ref name=" ٺٽوي " /><ref name ="ھشام ابن " > سيرت ابن ھشام، جلد ۲, صہ ۸۸ </ref>. احد جي جنگ ۾ ۷۰ مسلمان شھيد ٿيا<ref name=" مودودي " />. ابوسفيان ويندي وقت مسلمانن کي چيلينج ڪيو تہ ايندڙ سال بدر جي ي مقام تي انھن سان مقابلو ٿيندو.<ref name=" مودودي " /> احد جي شھيدن مان نبي ڪريم {{درود}} جن پھريان حمزه رضه جي نماز جنازه پڙھائي ۽ بعد ۾ سڀني شھيدن جي. ھر شھيد کي آڻي حمزه رضه جي ميت ڀرسان رکيائون پوء ان جي نماز پڙھي وئي اھڙي طرح حمزه رضه جي مٿان ۷۰ ڀيرا نماز پڙھي وئي. ان روايت جي بنياد تي حنفين ويجھو شھيد جي نماز پڙھي ويندي آهي<ref name=" ٺٽوي " />. ھڪ روايت مطابق نبي ڪريم {{درود}} جن شھيدن جي جنازي جي نماز نہ پڙھائي ھئي ان ڪري شافعين ۾ شھيدن جي جنازي جي نماز نہ پڙھي ويندي آهي<ref name=" ٺٽوي " />. سن ن ۴ ھجري ۾ غزوه بنو نضير جو واقعو پيش آيو جنھن جي پڄاڻي بعد ان قبيلي جي ماڻهن کي سندن گھرن ۽ گھاٽين مان تڙي ڪڍيو ويو<ref name=" ٺٽوي" />. ھڪ روايت مطابق ساڳي سال شراب جي حرمت جو حڪم آيو<ref name="ٺٽوي " />. سن ۴ ھجري ۾ ام المؤمنين بيبي زينب رضه وفات ڪئي. ساڳي سال نماز ۾ قصر جو حڪم آيو. سن ۵ ھجري ۾ غزوه خندق واقع ٿي. جنگ ۾ مخالف لشڪر مان حبان بن قيس جو تير سعد بن معاذ کي پٺي واري ڦڻي ۾ لڳو جيڪو غزوہ خندق ۽ غزوہ بنو قريظه جي پڄاڻي کانپوءِ وفات ڪري ويو<ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال غزوہ بنو قريظه ۾ يھودين جو سردار ۽ بيبي صفيه رضه جو پيءُ حيي بن اخطب مارجي ويو<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۵ ھجري ۾ بنو مزينہ وارن جي وفد ۽ عبدالقيس واري وفد نبي ڪريم {{درود}} جن سان ملاقات ڪري اسلام ۾ داخل ٿيا. ساڳي سال ذوالحج جي مھيني ۾ رسول الله {{درود}} پنھنجي گھوڙي تي سوار ٿي غابہ ڏانھن وڃي رھيا ھئا تہ گھوڙي تان ڪري پيا جنھن ڪري سندن پير مڙي پيو ۽ پاسي ۾ رھڙا بہ آيا جنھن ڪري ڪيترا ڏينھن گھر کان ٻاهر نه نڪتا ۽ مسجد ۾ بہ نہ وڃي سگھيا ۽ نماز گھر ۾ ويٺي ادا ڪئي<ref name="ٺٽوي " /><ref name =" شرح" > شرح علیٰ المواھب اللدنيہ، زرقاني، جلد ۳, ص ۹۷ </ref>. سن ۵ ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق سن ۶ ھجري ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن مديني ۾ گھوڙن جي گوء ڪرائي<ref name=" ٺٽوي " /><ref name ="جلد ۴ " > سبل الھدہ والرشاد، شامي، جلد ۴, صہ ۳۵۳</ref><ref name ="ابن الاثير ۱ " > اسد الغابہ، ابن الاثير، جلد ۱, صہ ۲۳</ref>. سن ۵ يا ھڪ روايت مطابق ۶ ھجري ۾ غزوه بني مصطلق واقع ٿي جنھن بعد بيبي عائشه رضه مٿان بھتان وارو افڪ جو واقعو پيش آيو<ref name=" ٺٽوي " />. افڪ معني آهي اھڙي ڳالھ ڪرڻ جيڪا حقيقت جي ابتڙ ھجي<ref name=" علوي " />. سن ۶ يا ۷ ھجري ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن اھڙي منڊي تيار ڪرڻ جو حڪم ڏنو جنھن ۾ ٽن سٽن ۾ محمد رسول الله کليل ھجي. اھڙيءَ طرح يعلیٰ بن اميہ نالي صحابي اھا منڊي تيار ڪئي جنھن جي مھر ۾ مٿين سٽ ۾ الله وچين ۾ رسول ۽ ھيٺين سٽ ۾ محمد اڪريو ويو. منڊي تيار ٿيڻ بعد نبي ڪريم {{درود}} جن عجمي حاڪمن کي ۶ خط موڪلي دين جي دعوت ڏني<ref name=" ٺٽوي " />. اھي خط عمرو بن اميه ذريعي حبش جي حاڪم نجاشي ڏانھن، دحيہ بن خليفه ڪلبي ذريعي روم جي قيصر (سيزر) ھرقل ڏانھن ، عبدالله بن خذافہ سھمي ذريعي ايران جي ڪسرا ( خسرو) پرويز بن ھرمز بن نوشيروان ڏانھن، حاطب بن ابي بلتعہ لخمي ذريعي مصر ۽ اسڪندريہ جي حاڪم مقوقس ڏانھن ۽ شجاع بن وھب ذريعي دمشق جي ھڪ ماڳ غوطہ جي حاڪم حارث بن ابوشمر غساني ڏانهن ۽ سليط بن عمرو ذريعي يمامہ جي حاڪم ھوذہ بن علي حنفي ڏانهن روانا ڪيا<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۶ ھجري ۾ نبي ڪريم {{درود}} طرفان اٺن جي گوء پڻ ڪرائي وئي جنھن ۾ پاڻ سڳورن جي ڏاچِي قصواء پڻ شامل ھئي پر ان کان ھڪ اعرابي جو توڏو گوء کڻي ويو<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۷ ھجري ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن عمرةالقضاء ادا ڪيو ۽ ڏاچي تي سوار ٿي مڪي ۾ داخل ٿيا جنھن جي مھار عبدالله بن رواحہ جي ھٿ ۾ ھئي. جڏھن بيت الله جي طواف لاء مسجد الحرام ۾ ۾ داخل ٿيا تہ ڪافر ڪنڊ ۾ ويٺا هئا<ref name=" ٺٽوي " />. ان وقت پاڻ سڳورن {{درود}} جن بلال رضه کي حڪم ڏنو ته ڪعبي جي ڇت تي بيھي اذان چوي<ref name=" ٺٽوي " /><ref name =" البدايہ ۲" > البدايہ والنھايہ، جلد ۱, صہ ۲۳۲ </ref> <ref name =" بڪري ۲" > تاريخ الخميس، ديار بڪري، جلد ۲, صه ۶۳ </ref><ref name =" شامي ۵" > سبل الھدہ والرشاد، شامي، جلد ۵, صه ۱۹۳ </ref>. پاڻ سڳورا {{درود}} جن تڏھن ڪعبي ۾ بتن جي ھجڻ ڪري داخل نہ ٿيا ۽ اٺين ھجري ۾ مڪي جي فتح وقت بتن ٽوڙڻ بعد ان ۾ داخل ٿيا<ref name=" ٺٽوي " /> <ref name ="المغازي ۱ " > المغازي، واقدي، جلد ۲, صه ۷۳۸</ref><ref name =" قسطلاني ۲" > شرح علي المواھب اللدنيہ، قسطلاني، جلد ۲, صه ۶۵۷ ۽ ۶۵۸ </ref>. عمرة القضاء جي ادائيگي بعد حمزه رضه جي ننڍڙي نياڻي امامه يا عمارہ پاڻ سڳورن {{درود}} جن کي چاچا چاچا سڏيندي ڪڍ آئي جيڪا مديني تائين بيبي فاطمه الزهراء رضه وٽ رھي جنھن کي بعد ۾ سندس سؤٽ جعفر رضه جي سنڀال گهٽ آندو ويو جنھن جي گھرواري عمارہ جي ماسي ھئي ۽ نبي ڪريم {{درود}} جن فرمايو تہ ماسي ماء جي جاء تي آهي<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۷ يا ۸ يا ۱۰ ھجري ۾ رسول الله {{درود}} جن غسان جي حاڪم جبلہ بن ايھم ڏي دين جي دعوت جو خط موڪليو جنھن جي جواب ۾ اھو مسلمان ٿيو<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۷ ھجري ۾ مصر ۽ اسڪندريہ جي حاڪم مقوقس قبطي پاڻ سڳورن {{درود}} جي خدمت ۾ سوکڙيون موڪليون جن ۾ ٻه ٻانھيون ماريه قبطيہ ۽ سندس ڀيڻ سيرين ، يعفور نالي گڏھ، دلدل نالي ھڪ خچر ، ۲۰ عدد نفيس ململ جا ٿان، ھزار مثقال سون ، اعلي قسم جي ماکي ، ھڪ ڪاٺي جي ٺھيل شامي سرمي داڻي ، آئينو ، ڦڻي شامل ھيا<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۸ ھجري ۾ صفر جي مهيني ۾ عمرو بن العاص ، خالد بن وليد ۽ عثمان بن ابو طلحه مديني اچي پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي ھٿ تي مسلمان ٿيا جن مان ٻہ مھينن بعد خالد بن وڏو ليد جنگ موته ۾ شرڪت ڪئي ۽ فتح تي کيس نبي ڪريم {{درود}} جن سيف الله جو لقب ڏنو<ref name=" ٺٽوي " />. == غزوات== الله جي راھ ۾ اھا جنگ يا جنگي مھم يا جھادي مھم جنھن ۾ رسول الله {{درود}} جن شرڪت ڪئي ان کي غزوہ سڏيو ويندو آهي. زيد بن ارقم غزوات جو ڪل تعداد ۱۹, جابر بن عبدالله وري ۲۱ ٻڌايو آھي<ref name="علوي " />. موسیٰ بن عقبه، ابن اسحاق، واقدي، ابن سعد، قسطلاني، ابن جوزي ۽ دمياطي انھن جو تعداد ۲۷ ۽ علامه ابو عبدالله شامي پنھنجي ڪتاب ''سبل الھدیٰ والرشاد'' ۾ تعداد ۲۸ ڄاڻايو آهي<ref name=" علوي " /> جن ۾ [[ودان]] جي مقام تي [[غزوه ابوآء]] يا غزوه ودان (۱۱ صفر ۲ ھجري)، [[بواط]] جي مقام تي [[غزوه بواط]] (ربيع الاول ۲ ھجري)، [[بدر]] جي مقام تي [[غزوه سفوان]] يا غزوه بدر اولا ( ربيع الاول ۲ ھجري)، [[عشيره]] جي مقام تي [[غزوه عشيره]] ( جمادالاول ۲ ھجري)، بدر جي مقام تي [[غزوه بدر]] ( ۱۷ رمضان ۲ ھجري)، [[قرقرة الڪدر]] جي مقام تي [[غزوه قرقرة الڪدر]] يا غزوہ بني سليم (شوال ۲ ھجري)، [[عريض]] جي مقام تي [[غزوه سويق]] (۵ ذوالحج ھجري)، [[نجد]] جي مقام تي [[غزوه ذي امر]] يا غزوہ غطفان (محرم ۳ ھجري)، [[بحران جو مقام|بحران جي مقام]] تي [[غزوه فرع]] (ربيع الاول ۳ ھجري)، [[مدينه منوره ]] جي مقام تي [[غزوه بنو قينقاع]] (جماد الاول يا شوال ۳ ھجري)، [[احد جبل|جبل احد]] جي مقام تي [[غزوه احد]] ( شوال ۳ ھجري)، [[حمراء الاسد ]] جي مقام تي [[غزوه حمراء الاسد]] (۱۷ شوال ۳ ھجري)، عاليه جي مقام تي [[غزوه بنو نضير]] (ربيع الاول ۴ ھجري)، بدر جي مقام تي [[غزوه بدرالآخيرہ]] يا بدراموعد (شعبان ۴ ھجري)، [[دومة الجندل]] جي مقام تي [[غزوه دومة الجندل]] (ربيع الاول ۵ ھجري)، [[مريسيع]] جي مقام تي [[غزوه بنو مصطلق]] يا غزوه مريسيع (شعبان ۵ ھجري)، مدينه منوره جي مقام تي [[غزوه خندق]] (شوال ۵ ھجري)، [[غران]] جي مقام تي [[غزوه بنو قريظه]] (ذوالقعد ۵ ھجري)، [[نجران]] جي مقام تي [[غزوه بنو لحيان]] (رجب 6 ھجري)، [[حديبيه]] جي مقام تي [[غزوه حديبيه]] (ذوالقعد 6 ھجري)، [[ذي قرد]] جي مقام تي [[غزوہ ذي قرد]] ( ذوالحج 6 ھجري)، [[خيبر]] جي مقام تي [[غزوہ خيبر]] ( محرم ۷ ھجري), [[واديء القریٰ]] جي مقام تي [[غزوہ واديءِ القریٰ]] ( صفر ۷ ھجري)، نجد جي مقام تي [[غزوہ ذات الرقاع]] يا غزوہ محارب و بني ثعبله ( ۱۰ ربيع الاول ۷ ھجري), مڪي شريف جي مقام تي غزوہ [[فتح مڪه]] (۱۰ رمضان ۸ ھجري), [[حنين]] جي مقام تي [[غزوہ حنين]] ( 6 شوال ۸ ھجري), [[طائف]] جي مقام تي [[غزوہ طائف]] ( شوال ۸ ھجري), [[تبوڪ]] جي مقام تي [[غزوہ تبوڪ]] ( رجب ۹ ھجري). جيڪي لشڪر رسول الله {{درود}} جن اصحابين جي اڳواڻي ۾ جھاد لاء روانا ڪيا پر پاڻ شرڪت نہ ڪئي ان جنگي مھم کي سرايا يا بعوث سڏيندا آهن. اھڙين جنگي مھمن جو تعداد اٽڪل ۷۹ ھيو. ===صلح حديبيه=== سن ۶ ھجري ۾ سومر جي ڏينهن ذوالقعد جو چنڊ ڏسي نبي ڪريم {{درود}} جن احرام ٻڌو ۽ عمري جي نيت سان ۱۳۰۰ ھڪ روايت مطابق ۱۴۰۰ يا ۱۵۰۰ مسلمانن ۽ قرباني لاءِ ۷۰ اٺن سميت مڪي ڏانھن روانا ٿيا ۽ جڏھن حديبيه پھتا تہ مشرڪن سندن رستي روڪ ڪئي جنھن بعد صلح ٿي ۽ مسلمانن بغير عمري جي موٽي ويا<ref name=" ٺٽوي " />. حديبيه ۾ صحابين ھڪ ٻٻر جي وڻ جي ھيٺان ويھي نبي ڪريم {{درود}} جن جي ھٿ تي ھٿ رکي بيعت ھنن لفظن ۾ ڪئي تہ "جي موت بہ آيو تہ پٺتي نہ ھٽنداسون". بيعت ۾ سڀ کان پھريون شخص ابو سنان وھب بن محصن اسدي ھيو<ref name="ٺٽوي " />. صلح واري موقعي تي معاھدو ڪيو ويو ته ڌريون ڏھن سالن تائين جنگ نہ ڪنديون. معاھدو حضرت علي ڪرم الله وجهه جن لکيو<ref name=" ٺٽوي " />. واپسي ۾ رستي ۾ سورة الفتح نازل ٿي === خيبر جي فتح=== سن ۷ ھجري ۾ غزوه خيبر واقع ٿي<ref name=" ٺٽوي" />. خيبر ۾ يھودين جا ۶ قلعا واقع ھيا جن مان سڀ کان مضبوط قلعو قموس ھيو جنھن جو مالڪ مرحب نالي سردار ھيو<ref name=" علوي" />. غزوه خيبر جي موقعي تي نبي ڪريم {{درود}} فرمايو تہ:"سڀاڻي اسان اسلامي جھنڊو ان شخص جي حوالي ڪنداسون جيڪو الله ۽ ان جي رسول سان محبت ڪندڙ ھوندو ۽ الله ۽ ان جو رسول ان سان محبت ڪندڙ ھوندا". ٻئي ڏينهن اھو جھنڊو علي بن ابي طالب رضہ کي ڏيندي فرمايو تہ: " اي علي! ھتان جي رھاڪن سان وڙھڻ ۾ تڪڙ نہ ڪجانء، پھريان سندن آڏو دين جي دعوت ۽ الله جي حقن جي ڄاڻ رکجان. پوء رب سائين ھڪ ماڻھو کي به تنھنجي ھتان ھدايت تي ھلايو تہ تنھنجي لاء اھو ڳاڙھن اٺن کان بہ ڀلو آھي"<ref name=" ٺٽوي " />. ھن غزوہ ۾ مسلمانن جي لشڪر مان ۱۵ ماڻھو فوت ٿيا جڏھن ته يھودين جا ۹۳ ڄڻا مارجي ويا جن ۾ انھن جا جنگي جوڌا مرحب ۽ سندس ڀاء حارث، ٻہ سردار عامر ۽ ياسر پڻ شامل هئا<ref name=" ٺٽوي " />. مرحب ، حارث ۽ عامر کي علي بن ابي طالب رضہ ۽ ياسر کي زبير بن عوام ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق علي بن ابي طالب رضہ قتل ڪيو<ref name=" ٺٽوي " />. جنگ ۾ جڏھن ڇتي ويڙھ شروع ٿي تہ پاڻ سڳورن {{درود}} فرمايو ته "ھاڻي تنور تتو آھي"<ref name=" ٺٽوي " />. خيبر جي فتح بعد مرحب جي ڀائٽي ۽ ھڪ امير سلام بن مشڪم جي زال زينب بنت حارث نبي ڪريم {{درود}} جن دعوت ڪئي جنھن ۾ ٻاڪري گوشت جي ڀاڄي ۾ زھر وجھي کين کارايو پر نبي ڪريم {{درود}} جن کيس معاف ڪري ڇڏيو ۽ بعد ۾ اھا عورت مسلمان ٿي وئي<ref name=" ٺٽوي " /><ref name =" الاصابہ ۱" > الاصابہ، ابن حجر، جلد ۴, صہ ۳۱۴ </ref>. ھڪ ٻي روايت مطابق جڏھن بعد ۾ زھر سبب بشر بن براء فوت ٿي ويو تہ ان جي قصاص ۾ کيس قتل ڪيو ويو<ref name="ٺٽوي " /><ref name ="البدايہ ۱ " > البدايہ والنھايہ، ابن ڪثير، جلد ۴, صہ ۲۱۰ </ref>. === مڪي جي فتح=== مڪي جي فتح بعد مديني ڏانهن ھجرت ڪرڻ جي فرض جي حڪم کي رد ڪيو ويو<ref name=" ٺٽوي " />. ===طائف جي فتح=== == سندس آخري وقت ۽ وڇوڙو == ==قرآن ۾ سندس تعارف== "اسان توھان کي حق جي علم سان خوشخبري ڏيڻ وارو ۽ ڊيڄارڻ وارو ڪري موڪليو"..(سورة البقرہ جي آيت ۱۱۹). "مان توھان جي وچ ۾ توھان مان ئي ھڪ رسول موڪليو، جيڪو توھان کي منھنجون آيتون ٻڌائي ٿو ، توھان جي زندگين کي سنواري ٿو ، توھان کي ڪتاب ۽ حڪمت جي تعليم ڏئي ٿو، ۽ توھان کي اھي ڳالھيون سيکاري ٿو جيڪي توھان نہ ڄاڻيندا هئا"...(سورة البقرہ آيت ۱۵۱). "اسان توکي ماڻھن لاء ھڪ رسول بڻائي موڪليو آهي. جنھن رسول جي اطاعت ڪئي ان دراصل الله جي اطاعت ڪئي".. (سورة النساء آيت ۸۰). "تون الله جي راھ ۾ وڙھ، تون پنھنجي ذات کانسواءِ ڪنھن ٻئي لاء ذميدار ناھين" (سورة النساء آيت ۸۳). "اي پيغمبر! جيڪو ڪجھ رب طرفان توتي نازل ڪيو ويو آهي اھو ماڻھن تائين پھچاء، جيڪڏهن تون ايئن نہ ڪيو ته تو پنھنجي پيغمبري جو حق ادا نہ ڪيو". ( سورة المائدہ ، آيت ۶۷). " محمد ان کانسواءِ ڪجھ ناھي بس ھڪ رسول آھي ، ان کان اڳ ٻيا رسول بہ گذاري چڪا آهن"... ( سورة آل عمران ، آيت ۱۴۴). "( اي پيغمبر) اھا الله جي رحمت آ جو تون ھنن ماڻھن لاء ڏاڍو نرم مزاج آھين " (سورة آل عمران ، آيت ۱۵۹). " درحقيقت مومنن تي الله اھو وڏو احسان ڪيو آھي جو سندن وچ ۾ انھن منجھان ھڪ اھڙو رسول اٿاريو جيڪو کين ان جون آيتون ٻڌائي ٿو ، سندن زندگين کي سنواري ٿو ۽ کين ڪتاب ۽ حڪمت جي تعليم ڏئي ٿو..." ( سورة آل عمران ، آيت ۱۶۴). == حجت الوداع جو خطبو== == سندس ڇڏيل ورثو== ==روضو مبارڪ== == توھين رسالت جا واقعا ۽ قانون== ==سيرت تي لکيل مستند ڪتاب== ===حديثن وارا مستند ڪتاب=== ==حضرت محمد صه ۽ مغربي فلاسافر== [[فائل:Muhammad Seal.svg|thumb|left|upright=0.8|حضرت محمد {{درود}} جي مھر جيڪا منڊي ۾ جڙيل ھئي ۽ سرڪاري خط و ڪتابت ۾ استعمال ڪئي ويندي ھئي]] ” پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي باري ۾ گوئٽي هڪ ڊگهو نظم لکيو جيڪو '''Mahomet's Gesang''' جي نالي سان مشهور آهي. ان نظم ۾ گوئٽي پاڻ سڳورن {{درود}} جي چهري جي هڪ محبت ڀري تصوير چٽي آهي هن نظم آخر ۾ گوئٽي لکيو آهي ته: ”پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي چهري مبارڪ تي نظر پوڻ سان انسان سندن مفتون ٿي پوندو.“ جرمن فيلسوف لائبنز (Leibniz) (1646-1716ع) متعلق پروفيسر اشپيز لکيو آهي ته پاڻ سڳورن {{درود}} جن کي ’دين الفطرت‘ جو باني سمجهندو هو.<ref>ڊاڪٽر قاضي نبي بخش؛ رسالو:مهراڻ؛ ڇپيندڙ:سنڌي ادبي بورڊ؛ 1962ع</ref> ==درود ۽ صلوات== [[فائل:Salavat of the prophet.png|thumb|left|upright=1.5|صلوات]] ==حوالا== {{حوالا}} [[زمرو:اسلام]] [[زمرو:محمد|*]] j44ootv6x7awqr37mbmkqea8rs51skk 240392 240391 2022-08-27T22:00:11Z Intisar Ali 8681 wikitext text/x-wiki {{Infobox person | honorific_prefix = ابوالقاسم | name = '''<span style='color: Green'>مُحَمَّدٌ</span>''' <!-- include middle initial, if not specified in birth_name --> | honorific_suffix = صلي الله عليه وآله وسلم | image =Dark vignette Al-Masjid AL-Nabawi Door800x600x300.jpg | image_size = 300px | alt = | caption = سندن نالو خوش خطاطي ۾ لکيل | native_name = ابوالقاسم | native_name_lang = عربي | birth_name = <!-- only use if different from name above --> | birth_date = {{birth date |570|04|20}} | birth_place = مڪو | baptised = <!-- will not display if birth_date is entered --> | disappeared_date = <!-- {{disappeared date and age|YYYY|MM|DD|YYYY|MM|DD}} (disappeared date then birth date) --> | disappeared_place = | disappeared_status = | death_date = {{death date and age|632|06|08|570|04|20}} | death_place = مدينو | death_cause = سخت بخار | body_discovered = | resting_place = مسجد نبوي، مدينو منور | resting_place_coordinates = <!-- {{coord|LAT|LONG|type:landmark|display=inline}} --> | monuments = مسجد نبوي | residence = مڪو پوء مدہنو | nationality = عرب | other_names = 99 نالا: مجتبیٰ، مصطفیٰ، بشیر، نذیر، احمد وغیرہ | ethnicity = <!-- Ethnicity should be supported with a citation from a reliable source --> | citizenship = حجاز | education = اُمِي | alma_mater = | occupation = واپار ، حاڪم ، قاضي، فوجي ڪمانڊر، معلم | years_active = | era = | employer = | organization = | agent = | known_for = اسلام جو پيغمبر | notable_works = *خدا جو ڏنل قرآن پھچائڻ * مديني جي رياست جو بنياد وجھندڙ * مسجد نبوي جو معمار *اسلام جي تعليم ڏنائين * حديث | style = | home_town = مڪو | salary = | net_worth = <!-- Net worth should be supported with a citation from a reliable source --> | height = <!-- "X cm", "X m" or "X ft Y in" plus optional reference (conversions are automatic) --> | weight = <!-- "X kg", "X lb" or "X st Y lb" plus optional reference (conversions are automatic) --> | television = | title = | term = | predecessor = عيسيٰ مسيح | successor = ڪو بہ نہ | party = | movement = | opponents = عربستان جا مشرڪ ۽ يھودي | boards = | religion = <!-- Religion should be supported with a citation from a reliable source --> | denomination = <!-- Denomination should be supported with a citation from a reliable source --> | criminal_charge = <!-- Criminality parameters should be supported with citations from reliable sources --> | criminal_penalty = | criminal_status = | spouse =* خديجه بنت خويلد (595–619) *سوده بنت زمعه (619–632) *حفصه بنت عمر (624–632) *جويريه بنت حارث (628–632) *عائشه (619–632) *زينب بنت جحش (627–632) *صفيه بنت حيي (629–632) *زينب بنت خزيمه (625–627) *ام سلمه (629–632) *ام حبيبه (628–632) *ريحانه بنت زيد (629–631) *ماريه قبطيه (630–632) *ميمونه بنت حارث (630–632) | partner = <!-- (unmarried long-term partner) --> | children = *عبد الله بن محمد، *قاسم بن محمد، *ابراهيم بن محمد، *زينب بنت محمد، *رقيه بنت محمد، *ام ڪلثوم بنت محمد، *فاطمه زهرا رضہ | parents = *عبد الله بن عبد المطلب * آمنہ بنت وھب | relatives = * عبدالمطلب (ڏاڏو) *ابوطالب (چاچو) * حمزہ (چاچو)رضہ *ابو لھب (چاچو) *علي رضہ (ڀائٽو، ۽ ڄاٽو) *عباس رضه (،چاچو) * ابو بڪر رضہ (سھرو) * عمر فاروق رضه (سھرو) *ابوسفيان (سھرو) | callsign = | awards = رحمته العالمين | module = آخري نبي | module2 = | module3 = | module4 = | module5 = | module6 = | signature =Muhammad Seal.svg | signature_alt = | signature_size = 50px | website = <!-- {{URL|example.com}} --> | footnotes = }} <br/> '''حضرت مُحَمَّد''' {{درود}} {{ٻيا نالا|انگريزي= '''Hazrat Muhammad '''pbuh}}(اپریل570ع - جون 632ع) مسلمانن جي عقيدي مطابق الله سبحان و تعالیٰ جو آخري نبي ۽ رسول ھيو جنھن تي [[آسماني ڪتابن جا نالا|آسماني ڪتاب]] [[قرآن| قرآن مجيد]] نازل ٿيو. 40 سالن جي عمر ۾ [[عربستان]] جي شھر [[مڪو| مڪي]] ۾ نبوت جو اظھار ڪندي اسلام جي توحيد واري عقيدي جي تبليغ جو آغاز ڪيو. سندس ڏنل تعليم عربن جي ان خطي ۾ ھڪ زبردست انقلاب برپا ڪيو. قرآن مجيد ۾ سندس زندگي مبارڪ کي '''اسوه''' سڏيو ويو آهي<ref name =" علوي" > بذل القوۃ فی حوادث سنی النبوۃ (سيرت هاشمي)، از: امام العصر مخدوم محمد ھاشم محدث ٺٽوي، ترجمو: پروفيسر اسرار احمد علوي، مھراڻ اڪيڊمي شڪارپور، ڇاپو ٻيو جولائي 2004ع ۾ لکيل مترجم جو نوٽ: تقديم </ref>. سورة الاحزاب جي آيت 21 ۾ فرمان آھي ته:'''لقد کان لکم فی رسول اللہ اسوۃ حسنہ''': ترجمو: "بيشڪ اوھان جي لاء خدا جي رسول {{درود}} جي ذات ۾ ھڪ بھترين نمونو آھي." لفظ اسوة جي عام معنیٰ طريقو يا نمونو آھي<ref name=" علوي " />. اسوہ انسان جي ان حالت کي چيو ويندو آهي جيڪا ھو ڪنھن ٻئي انسان جي پيروي ڪندي اختيار ڪري<ref name ="راغب " > مفردات الفاظ القرآن, از: ابو القاسم راغب اصفھانی صہ ۱۴۰ </ref>. اسلامي عقيدي مطابق محمد رسول الله {{درود}} جن جي اطاعت مسلمانن جي ايمان جو لازمي جز ۽ فرض آهي ۽ ان جي اطاعت کي قرآن مجيد ۾ الله جي اطاعت جي مثل سڏيو ويو آهي. سورة النساء جي آيت ۶۴ ۾ قرآن فرمائي ٿو ته: ''' وما ارسلنا من رسول الا لیطاع باذن اللّٰہ''': ترجمو: "۽ اسان موڪليا جيڪي رسول تہ انھن جي پيروي ڪئي وڃي، الله جي حڪم سان". دين جي عالمن ۽ قرآن جي شارحن جو اھو عقيدو آهي ته قرآن ھڪ تحريري دستور آھي جنھن جي عملي صورت سرور ڪونين {{درود}} جن جي ذات آھي، جن جو ڪوبه قول ۽ فعل حڪم خداوندئ کان وار برابر بہ ھيڏي ھوڏي ھٽيل نه آهي<ref name=" علوي " />. ايليا (بيت المقدس) ۾ ھجرت جي پنجين سال [[ھرقل|ھرقل اعظم]] (Hercules) جي درٻار ۾ سندس بدترين دشمن [[ابوسفيان]] پڇا ڪرڻ تي ٻڌايو ھو تہ "نبوت کان اڳ بہ اوھان {{ درود}} ڪڏهن ڪوڙ نہ ڳالھايو آھي"<ref name=" علوي " />. پاڻ ڪريمن پنھنجي بيمثال ڪردار وسيلي ڪٺور قلبن کي نرم ڪري انھن جو تزڪيو ڪيو<ref name=" علوي " />. سندن ھر عمل جي تقليد کي اسلامي دين ۾ سنت جو مقام حاصل آهي<ref name="علوي " />. مولانا ابوالڪلام آزاد مطابق:"قرآن ۽ نبي سائين {{درود}} جن جي زندگي ساڳي شئي آھي، قرآن متن آھي تہ سيرة ان جي تشريح ۽ قرآن علم آھي تہ سيرة ان جو عمل. ان ڪري انسانيت جي سمورن اھنجن ۽ آزارن جو علاج ان سيرت جي مطالعي ۾ ئي ملي سگھندو"<ref name ="آزاد " > سیرۃ کے عملی پہلو (اردو) ، از: مولانا ابوالڪلام آزاد، صہ ۹</ref>. == قبيلو ۽ گھراڻو == حضرت محمد {{درود}} جو قبيلو [[قريش]] ۽ گھراڻو [[بنو هاشم]] ھيا جيڪي حضرت ابراهيم جي بيبي ھاجرہ {{ٻيا نالا|عبراني= ''' Hagar '''}} مان وڏي پٽ حضرت اسماعيل جي اولاد مان ھيا. حضرت [[ابراهيم]] پنھنجي وڏي پٽ حضرت [[اسماعيل]] ۽ سندس ماء کي مڪي جي ويران وادي ۾ رھايو جتي ٻنھي پيء ۽ پٽ گڏجي [[ڪعبو]] تعمير ڪيو. ان ويراني ۾ [[زمزم]] جي چشمي جي برآمد ٿيڻ سان جرھوم جي قبيلو سندن مرضي سان اتي آباد ٿيو ۽ اڳتي هلي اسماعيل جي شادي ٿي ۽ کيس ٻارھن پٽ ڄاوا جن مان وڏي پٽ جو نالو قدار ھيو. آھستي آھستي اسماعيلين جو تعداد وڌندو ويو.<ref name ="سعيد" >The Life of Muhammad, the Prophet , by:Syed Saeed Akhtar Rizvi, page ،9,7,8,6,</ref> بائيبل مطابق خدا جو واعدو ٿيل ھيو تہ اسماعيل جي اولاد کي تيزي سان وڌائيندو <ref>{Genesis 21:13}</ref> اھي پوري حجاز ۾ ڦھلجي ويا. عیسیٰ مسیح جي پيدائش کان 200 سال اڳ قدار جي اولاد مان عدنان مشھوري ماڻي ٻنھي جي وچ واري شجري جي اڃان ڪا پڪ نہ ٿي سگھي آھي ڇو تہ عربن گھڻا شجرا بيان ڪيا آهن.محمد صہ انھن شجرن تي تبصرو ڪندي فرمايو ھيو تہ {{quote|جڏهن منھجو شجرو عدنان تائين پھچي تہ بس ڪريو|محمد صہ<ref name = " سعيد"/>|}} ٽين صدي عيسويءَ ۾ عدنان جي اولاد مان ھڪ سردار ٿيو جنھن جو نالو فاھر ھيو جنھن لاء خيال آهي تہ ان کي [[قريش]] سڏيندا ھيا ڪن جو وري خيال آھي تہ فاھر جي پنجين پيڙهيءَ ۾ پنجين صدي عيسويءَ ۾ [[قصي بن ڪلاب]] بن مرہ بن لوئي، بن غالب بن فاھر نالي ھڪ طاقتور شخص مشھور ٿيو جنھن کي قريش سڏيندا ھيا ء ان جي اولاد [[قريشي]] سڏبا ھيا. علامہ شبلي نعماني، علامہ طبري مطابق قصي ئي پھريون شخص ھيو جنھن کي قريش سڏيو ويو. قصي سڀني اسماعلين کي گڏ ڪري قائل ڪيو تہ خانہ بدوشي ترڪ ڪري ڪعبي جي چؤطرف مستقل رھائش اختيار ڪن. قصي ڪعبي جي نگران خزاہ قبيلي جي ھليل نالي ھڪ شخص جي نياڻي سان شادي ڪئي ۽ ھليل جي وصيت ذريعي ڪعبي جي نگراني جي ذميداري قصي جي حوالي ٿي جنھن کوڙ ادارن کي قائم ڪيو جن ۾ دارالندواہ (گڏجاڻي واري جاء) شامل ھئي جتي ويھي جنگ ۽ امن سميت اھم معاملن جا فيصلا ، شادين جا اجتماع ٿيندا هئا. قافلن جي روانگي پن ٿيندي هئي.ھن سقايہ ( حاجين کي پاڻي فراهم ڪرڻ جو بندوبست)، رفادہ ( حاجين کي کاڌخوراڪ فراھم ڪرڻ جو بندوبست) پڻ قائم ڪيا<ref name = "سعيد "/> ھن حاجين جو مشاعرالحرم ۾ رات ٽڪائڻ جو بندوبست ء پوري واديءَ کي بتين سان منور ڪري کين سھولتن فراھم ڪرڻ جي شروعات ڪئي. زمزم جو چشمو صديون پھرين لٽجي ويو ھو ھن ان کي ڳولي پھريون دفعو کوھ کوٽايو ۽ پاڻي جي بحالي ٿي. ھن ڪعبي جي ٻيھر تعمير ڪرائي. ھن جي وفات بعد ماڻھو حاجون (موجوده جنت المولا واري قبرستان) ۾ سندس قبر جي زيارت لاءِ ويندا ھئا. ھن کي ڪعبي جون ڇھ ذميداريون ھيون جيڪي ھن پنھنجي وفات کان اڳ پنھنجي وڏي پٽ عبدالدار کي سونپيون. قصي کي پنج پٽ ء ھڪ ڌيءُ ھئي. سندس ٻئي پٽ مغيرہ کي عبداالمناف سڏيندا ھيا، جيڪو قبيلن ۾ معتبر ۽ قائدانہ صلاحيتن وارو ليکيو ويو. عبدالمناف کي ڇھ پٽ ٿيا جن ۾ ھاشم، مطلب، عبد شمس ۽ نوفل مشھور ٿيا. عبدالدار ۽ عبداالمناف جي وفات کان پوءِ ڪعبي جي ذميداري سنڀالڻ ۾ سندن اولاد ۾ تڪرار شروع ٿيو پر پوء ٺاھ ٿي وين. اھو طئي ٿيو تہ پاڻي پيارڻ ، کاڌ خوراڪ فراھم ڪرڻ ۽ جنگ ۾ قيادت جي ذميداري عبداالمناف جي اولاد ڏي منتقل ٿي. ليوا ۽ حجابہ جي ذميداري عبدالدار جي اولاد کي ملي باقي دارالندواہ جي سربراهي ٻنھي جي خاندانن ۾ رھي. انھن مان ھاشم گھڻو نالو ڪڍيو جنھن کي کاڌي کارائڻ جي ذميداري ملي. ھڪ ڀيري مڪي ۾ وڏو ڏڪار آيو تہ ھاشم پنھنجي سموري دولت کڻي شام ويو اتان اٽو ۽ سڪل ماني خريد ڪري مڪي آيو ۽ روزانو اٺن کي ڪھي انھن مان ٻوڙ ٺاھي ماني جا ٽڪرا ان ۾ ملائي سموري قبيلي کي گھرائي کارائيندو هو ڏڪار جي خاتمي تائين ھن قبيلي جي مدد جاري رکي کوڙ ماڻھن کي مرڻ کان بچائي ورتو.ان خدمت جي بدلي ئي کيس ھاشم جو نالو مليو جنھن جي معني ( مانيءَ کي ) ٽڪر ڪندڙ آھي. ھاشم جو اصل نالو امر{{ٻيا نالا|انگريزي=Amr}} ھيو. ھاشم مڪي جي واپاري قافلن جو بنياد وجھندڙ پڻ ھيو. ھن باظنتيني شھنشاھ کان حڪمنامو حاصل ڪيو جنھن تحت قريش قبيلي کي ھر قسم جي ٽئڪس ۽ ڊيوٽي کان آزاد ڪري انھن جي ڪنٽرول وارن ملڪن ۾ آزاد اچ وڃ جي اجازت ڏنل ھئي<ref name = " سعيد "/> ھن اھا ساڳي سھولت ايٿوپيا جي بادشاھ کان پڻ حاصل ڪئي ۽ ان وقت يمن ايٿوپيا جو حصو ھيو.اھڙي طرح قريش جا واپاري قافلا يمن کان شام ۽ بازنظيني شھر انقرہ تائين وڃڻ شروع ٿيا.<ref name = "سعيد "/> ھاشم جڏهن 25 سالن جو ھيو تہ سن 488 عيسويءَ ۾ فلسطين جي غزہ واري ھنڌ وفات ڪري ويو ۽ کيس اتي ئي دفن ڪيو ويو. اھا جاء غزہ ھاشم يا ھاشم جي غزہ سڏجڻ شروع ٿي وئي. ھن يثرب جي عدي بنو نجار قبيلي جي سلمیٰ بنت امر سان پرڻو ڪيو جنھن مان عبدالمطلب پيدا ٿيو جيڪو اڃان ننڍڙو ھيو تہ ھاشم وفات ڪري ويو.ان کان سواءِ ھاشم کي چار ٻيا پٽ پڻ ھيا جن ۾ اسد، نضلا، سئفي ۽ ابو سئفي شامل ھيا جن مان پوين ٽن کي اولاد ڪانہ ٿي باقي اسد کي [[فاطمه بنت اسد]] نالي نياڻي ڄائي جيڪا علي رضہ بن ابي طالب جي ماء ھئي. ھاشم جو اھڙي طرح نسل عبدالمطلب مان اڳتي ھليو<ref name = " سعيد"/>. عبدالمطلب يثرب ۾ پنھنجي ناني جي گھر ۾ پيدا ٿيو. ھاشم جي وفات بعد سندس ڀاء مطلب خاندان جو وڏو بڻيو جيڪو پنھنجي ننڍي ڀائٽي عبدالمطلب بن ھاشم کي مڪي وٺي آيو جڏھن مطلب اٺ تي مڪي ۾ داخل ٿيو تہ ماڻھن ڇوڪري کي مطلب جو غلام سمجھي عبدالمطلب چوڻ شروع ڪيو ۽ مطلب وضاحت ڪندو رھيو تہ اھو سندس ڀائٽيو آھي پر ھاشم جي ان پٽ تي عبدالمطلب نالو پئجي ويو<ref name = " سعيد "/>. عبدالمطلب جو اصل نالو شعيبت الحمد ھيو. مطلبجي وفات بعد سقايہ ۽ رفادہ جي ذميداري عبدالمطلب جي حصي ۾ آئي. ھن 82 سالن تائين عمر ماڻي ۽ پوئين وقت ھن کي مڪي جي سربراھ جو خطاب پڻ مليو<ref name = " سعيد"/> ==والدين== نبي ڪريم {{درود}} جي والد جو نالو عبدالله بن عبدالمطلب ھيو جنھن سندس ولادت کان ڪجھ مھينا اڳ يثرب ۾ ۲۵ سالن جي عمر ۾ وفات ڪئي<ref name =" Awan" > Siraj u Munira, By: Muhammad Ikramun Nabi Awan and Ms Nusrat Tiwana, 1st edition, Nov 2014, Pages: 23, 25 ,27, 28, 39,40 </ref>. ==جنم== نبي ڪريم {{درود}} جن ۱۲ ربيع الاول تي فجر جي وقت بمطابق ۳۰ اپريل ۵۷۱ع ۾ پيدا ٿيا<ref name ="الفضل " > [ https://www.alfazlonline.org/07/01/2020/9519/] الفضل آن لائين</ref>. سندس ولادت ابرہ جي لشڪر جي تباھي کان ۵۵ ڏينھن بعد ٿي<ref name=" Awan " />. ڏاڏي عبدالمطلب سندس نالو محمد رکيو<ref name=" Awan " />. == ننڍپڻ== عربن جي اميرن جي رواج مطابق پرورش لاء ڏاڏي کيس بدو عربن جي بني سعد قبيلي سان تعلق رکندڙ حليمه سعديه جي حوالي ڪيو<ref name=" Awan " />. حليمه ۽ سندس مڙس حارث ٻار وٺڻ وقت الجھن ۾ ھيا تہ شايد کين مناسب معاوضو نہ ملي سگھي پر جلد ئي کين ٻار جي ڀلاري ھجڻ جي سمجھ آئي<ref name=" Awan" />. حليمه جي نياڻي شيماء سندس پرورش ۾ ماء جي مدد ڪئي<ref name=" Awan " />. ننڍپڻ ۾ پنھنجي رضاعي ڀائرن ۽ ان رضاعي ڀيڻ سان گڏجي ٻڪريون پڻ چاريندو ھو<ref name="Awan " />. جڏھن ۶ سالن جو ٿيو تہ ماء آمنه کيس سندس پيءُ جي قبر جي زيارت ۽ سندس ناناڻي گھر گھمائڻ لاء يثرب وٺي آئي<ref name="Awan " />. واپسي ۾ بيمار ٿي پئي ۽ آبوا جي مقام تي وفات ڪري وئي. تدفين بعد مائٽن کي نظر نہ آيو ۽ جڏھن کيس ڳوليائون تہ پنھنجي ماء جي قبر وٽ ويٺل روئندي ڏٺائونس <ref name=" Awan" />. بعد ۾ جڏھن اصحابين سان گڏ ماء جي قبر تي آيا تہ سندس قبر جي مٽي تي ھٿ ڦيرائيندي ڏاڍو رنا ھيا ۽ ان وقت اصحابي ڪافي پري بيٺا ھئا ۽ کين اھو چوندي ٻڌو تہ سندس ماء جي شفقت جي يادن کيس روئاري وڌو<ref name="Awan " />. ماءُ جي وفات بعد ھن يتيم ٻار جي پرورش جي ذميداري سندس ڏاڏي عبدالمطلب سنڀالي. ۵۷۹ع ۾ عبدالمطلب پڻ وفات ڪري ويو ۽ پوء سندس پرورش جي ذميداري سندس سڳي چاچي ابو طالب سنڀالي<ref name=" Awan " /> ابوطالب ۽ سندس زال فاطمه مٿن ڏاڍا مھربان رھيا<ref name=" Awan " />. پنھنجي ان چاچي ۽ پاڙيسرين جو مال چارڻ شروع ڪيو<ref name="Awan " />. ٻارھن<ref name=" Awan " /> يا يارھن ورھين جي عمر ۾ چاچي حضرت ابوطالب سان گڏ واپار سانگي شام ويا هئا<ref name=" ٺٽوي " /> جڏھن بصري پھتا تہ اتي ھڪ راھبن واري خانقاھ ۾ ترسيا<ref name="Awan " /> جتي بحيرا نالي ھڪ عيسائي راھب سندس نبوت جي تصديق ڪئي ۽ ان وقت حضرت ابوبڪر صديق پڻ ساڻن گڏ ھيو هئي<ref name=" ٺٽوي" />. == زالون ۽ اولاد == ===۱.بيبي خديجه رضه=== 25 سالن جي ڄمار ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي پھرين شادي [[بنو اسد]] گھراڻي جي [[خويلد بن اسد]] ۽ [[فاطمه بنت زائدہ]] جي نياڻي 40 سالا حضرت خديجة الڪبریٰ رضه سان 695 ۾ ٿي جيڪا بيواہ ھئي ۽ سندس اھا ٽين شادي ھئي<ref name=" علوي " />. سندس لقب طاھرہ ۽ ڪنيت ان ھند ھئي<ref name=" علوي " />. بيبي سانئڻ جو پھريون نڪاح [[ھند بن زرارہ]] سان ٿيو جنھن مان کيس ھڪ نياڻي ۽ ٻہ پٽ ٿيا جيڪو پوء گذاري ويو. سندس ٻيون نڪاح [[عتيق بن عائذ]] سان ڪرايو ويو جنھن مان کيس ھڪ نياڻي ھند جي نالي سان ھئي پر ڪجھ وقت کان پوءِ عتيق پڻ گذاري ويو<ref name=" علوي " />. جڏھن 35 سالن جي ٿي تہ سندس والد خويلد پڻ گذاري ويو<ref name="علوي " />. پاڻ مالدار عورت ھئي ۽ سندس ڪاروباري قافلا [[عراق]]، [[شام]] ۽ [[فلسطين]] تائين ويندا ھيا. سندس ھڪ غلام [[ميسرہ]] ايماندار ھيو جيڪو سندس ڪاروبار جو جنرل مينيجر ھيو<ref name=" علوي" />. پاڻ سڳورن {{درود}} جن ان وقت ايمانداري ۾ وڏي شھرت حاصل ڪئي هئي ۽ ميسرہ ذريعي بيبي سانئڻ وٽ اھڙو احوال پھتل ھو ۽ ان کين سندس ڪاروبار ۾ شامل ٿيڻ جي پيشڪش ڪئي جيڪا پاڻ سڳورن {{درود}} قبول ڪئي ۽ ان جي تجارتي قافلي سان شام ويا جنھن بعد بيبي سانئڻ کين شادي جو پيغام موڪليو ۽ ان وقت بيبي صاحبه جي عمر ۴۰ سال ھئي<ref name=" علوي " />. شادي ۲۵ صفر تي مڪي ۾ ٿي جنھن ۾ حضرت ابو طالب ، حضرت حمزہ رضه، بيبي صاحبه جو چاچو [[عمرو بن اسد]]، سؤٽ [[ورقه بن نوفل]] پڻ شامل ٿيا<ref name=" علوي " />. حق مھر ساڍا ٻارھن [[اوقيه]] سون مقرر ڪيو ويو جنھن جي قيمت ۵۰۰ درھم ھئي<ref name=" علوي" />. ھڪ روايت مطابق حق مھر ۲۰ وٽ ٻڌايو ويو آهي<ref name=" علوي " />. نڪاح جو خطبو سيدنا [[ابو طالب]] پڙھيو. اھو خطبو يعقوبي ، شامي ، قسطلاني ، ۽ علامه عامري پنھنجي ڪتابن ۾ نقل ڪيو آهي<ref name=" علوي " />. نڪاح بعد پاڻ سڳورن {{درود}} ھڪ اٺ ذبح ڪرائي مھمانن جي دعوت ڪئي. بيبي سانئڻ زندگي جا 25 سال پاڻ سڳورن {{درود}} سان گذاريا<ref name=" علوي " />. سندس حياتيءَ ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} ٻي ڪا شادي نہ ڪئي<ref name=" علوي " />. پاڻ سڳورن {{درود}} جي پٽ ابراھيم کان سواءِ سموري اولاد بيبي سانئڻ مان ٿي ۽ سڀ سواء بيبي فاطمه الزهراء رضه جي سندن حياتي مبارڪ دوران وفات ڪري ويا<ref name=" علوي " />. [[فائل:The altar of prayer of the Prophet in the demolished house of Khadijeh 01.jpg|thumb|left|upright=0.8|بيبي خديجہ جي مڪي ۾ ڊاٿل گھر اندر اھا جاء جتي حضرت محمد{{درود}} ساڻس شادي کان پوء رھائش دوران عبادت ڪندو ھو]] نبي ڪريم {{درود}} کي چار نياڻيون ھيون جن مان وڏي سيدہ زينب ، ٻيون نمبر سيدہ رقيه ، ٽيون نمبر سيدہ ام ڪلثوم ۽ چوٿون نمبر آخري نياڻي سيده فاطمه الزهراء ھئي<ref name=" علوي " />. چئني مديني ھجرت ڪئي ۽ اتي وفات ڪيائون ۽ چارئي جنت البقيع ۾ دفن ٿيل آھن<ref name=" علوي " />. سيده زينب رضه 30 ميلادي ڌاري مڪي ۾ ڄائي ۽ سن ۸ ھجري ۾ مديني ۾ وفات ڪئي. سندس نڪاح بعثت کان اڳ پنھنجي ماسات ابوالعاص بن ربيع قرشي سان ڪرايو ويو جيڪو بيبي خديجه جي ڀيڻ ھند بنت خويلد جو پٽ ھيو ۽ سندس اصل نالو لقيط ھو<ref name=" علوي " />. ڪجھ رويتن مطابق سندس نالو ھشيم ۽ مھشم ھيو. پاڻ سڳورن {{درود}} جي ھجرت وقت اھي طائف ۾ رھندا ھئا. بدر جي جنگ بعد پاڻ سڳورن {{درود}} کيس مديني گھرايو ۽ بعد ۾ ابوالعاص جڏهن اسلام قبول ڪيو تہ اھو پڻ مديني ۾ آيو. سيده زينب کي ھڪ پٽ علي ۽ ھڪ نياڻي امامه ٿيا<ref name=" علوي" />. علي ننڍپڻ ۾ ئي فوت ٿي ويو. امامه جي پرورش بعد ۾ ابوالعاص جي ماروٽ حضرت زبير بن عوام ڪئي جنهن بيبي فاطمه الزهراء جي وفات بعد امامه جو نڪاح حضرت علي ڪرم الله وجهه سان ڪرايو<ref name=" علوي " />. [[فائل:The altar of prayer of the Prophet in the demolished house of Khadijeh.jpg|thumb|left|upright=0.8|بيبي خديجہ جي سعودي حڪومت پاران ڊاٿل گھر ۾ محراب جو ھڪ ٻيو منظر جتي پاڻ سڳورو عبادت ڪندو ھو]] سيده رقيه رضه ۳۳ ميلادي ڌاري ڄائي ۽ ان جو نڪاح حضرت عثمان غني رضه سان ڪرايو ويو. نبوت جي پنجين سال مڙس سان گڏ حبشه ھجرت ڪئي جتي ست سال رھيا اتي کيس ھڪ پٽ عبدالله نالي ڄائو. مڪي واپسي بعد مديني ڏانهن ھجرت ڪئي. بدر جي جنگ وقت بيمار ٿي پئي ۽ اٽڪل ۲۰ ڏينھن بعد وفات ڪري وئي. ان جي بيماري سبب نبي ڪريم {{درود}} جن حضرت [[عثمان غني]] رضه ۽ حضرت اسامه بن زيد رضه کي مديني ڇڏي ويا ھئا. جنگ جي فتح جي خبر جڏهن مديني پھتي تہ بيبي سانئڻ جي تدفين ٿي رھي ھئي<ref name=" علوي " />. سندس پٽ عبدالله پڻ ننڍپڻ ۾ گذاري ويو<ref name=" علوي " />. [[فائل:The House of Khadijah, The Porphet Mohammad's Wife in Mecca before Demolition 01.jpg|thumb|left|upright=0.8|بيبي خديجہ جو گھر جتي حضرت محمد {{درود}} مڪي زندگيءَ جو ھڪ دؤر گذاريو جيڪو سعودي حڪومت ڊھرائي ڇڏيو]] سيدہ ام ڪلثوم اھل بيت جي مديني ھجرت وقت بيبي فاطمه الزهراء رضه ۽ سيدہ سوده رضه سان گڏ ھئي. سيدہ رقيه رضه جي وفات کان ست يا ٽن مھينن بعد پاڻ سڳورن {{درود}} سندس نڪاح حضرت عثمان غني رضه سان ڪرايو ۽ سندس رخصتي جمادالآخر ۾ دوران ۱۹ سالن جي عمر ۾ ٿي<ref name=" علوي " />. کيس ڪا بہ اولاد ڪانه ٿي. حضرت عثمان سان ھن پنھنجي زندگي جا اٽڪل ساڍا ڇھ ورھيه گذاريا<ref name=" علوي " />. سن ۹ ھجري ۾ شعبان جي مھيني دوران وفات ڪئي. سندس جنازي نماز پاڻ سڳورن {{درود}} جن پڙھائي<ref name=" علوي " />. [[فائل:The House of Khadijah, The Prophet Mohammad's Wife in Mecca after Demolition 01.jpg|thumb|left|upright=0.8|بيبي خديجہ وارو گھر ڊھڻ کان پوءِ واري حالت ۾. ھن گھر پاڻ سڳورن زندگي جو ھڪ دور گذارہو]] بيبي فاطمه الزهراء رضه ۴۱ ميلادي ۾ نبوت جي بعثت واري سال پيدا ٿي ۽ جڏهن ۱۰ ورھين جي ھئي تہ سندس والدہ وفات ڪئي جنھن ڪري ننڍي عمر ۾ ئي والد سان وابسته رھي<ref name="علوي " />. والد کي تمام پياري ھئي. سندس عادات ، اطوار ، رفتار توڙي گفتار جو انداز والد سان مشابهت رکندڙ ھيو ۽ شڪل ۾ والده جھڙي ھئي<ref name=" علوي " />. سندس شادي پندرهن سال پنج مھينن جي عمر حضرت علي ڪرم الله وجهه سان مديني ۾ جنگ بدر کان بعد ڪرائي وئي. نڪاح جي تقريب مسجد نبوي ۾ ٿي ۽ پاڻ سڳورن{{درود}} سندن نڪاح پڙھايو. حق مھر ۵۰۰ درھم مقرر ٿيو ۽ رخصتي احد جي جنگ بعد عمل ۾ آئي<ref name=" علوي" />. سندس حياتيءَ دوران حضرت علي ڪرم الله وجهه ٻي شادي ڪانه ڪئي. کيس پنج ٻار جن ۾ ٽي پٽ امام حسن، امام حسين ، امام محسن ۽ ٻہ ڌيئر ڄاوا. امام محسن ننڍپڻ ۾ ئي وفات ڪئي<ref name=" علوي " />. پاڻ پردي جي سخت پابند ھئي. سندس جنازي نماز حضرت علي ڪرم الله وجهه پڙھائي<ref name="علوي " />. [[فائل:Khadija tomb (1).jpg|thumb|left|upright=0.8|خديجہ جو مڪي م واقع مقبرو جيڪو سعودي حڪومت ڊھرائي ڇڏيو]] بيبي خديجه رضه مان پاڻ سڳورن {{درود}} کي ٻہ پٽ پڻ ڄاوا جن جا نالا قاسم ۽ عبدالله ھيا. قاسم کي طاھر ۽ عبدالله کي طيب پڻ سڏيندا هئا<ref name=" علوي " />. روايت مطابق سندن وفات نبوت کان اڳ ننڍپڻ ۾ ٿي ھئي<ref name=" علوي" />. بيبي صاحبه ۱۱ رمضان سن ۱۰ نبوي ۾ ٦۵ ورھين جي ڄمار ۾ مڪي ۾ وفات ڪئي. کيس حجون مڪي شريف ۾ دفنايو ويو. ان وقت اڃان جنازي جي نماز جو حڪم نہ آيو ھو<ref name=" علوي" />. ===۲.بيبي سوده رضه=== سن ۱۰ نبوي ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} جن جو پاڻ کان عمر ۾ ۳۰ سال وڏي بيوہ<ref name=" علوي " /> سودہ بنت زمعه سان نڪاح ٿيو. مديني ڏانهن ھجرت وقت فقط ھيء گھرواري ساڻن گڏ ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. سندس والد جو نالو زمعه بن قيس ۽ ماء جو نالو شموس بنت قيس نجاري ھيو ۽ ان جو تعلق بنو عامر قبيلي سان ھو<ref name="علوي " />. روايت مطابق ھڪ دفعي خوله بنت حڪيم نبي ڪريم {{درود}} جن کي ٻي شادي ڪرڻ جي تجويز ڏني ۽ کين بيبي عائشه ۽ حبشه کان ھجرت ڪري موٽي آيل مھاجرن مان بيبي سودہ جا نالا پيش ڪيا<ref name="علوي " />. پاڻ سڳورن اھا تجويز قبول ڪئي ۽ ٻنھي طرفن کان آڇ قبول ڪئي وئي. بيبي صاحبه جي نڪاح وقت عمر ۳۲ سال ھئي ۽ بيبي سوده سان نڪاح جو خطبو زمعه بن قيس پڙھيو<ref name=" علوي " />. حق مھر ۴۰۰ درھم مقرر ٿيو<ref name =" جلد" > شرح مواھب ، زرقاني ، جلد ۳, صه ۲۹۷ </ref>. ھن جا ۱۲ سال نبي ڪريم {{درود}} جي صحبت ۾ گذريا ۽ سندس رفاقت ۾ حج ۽ عمرو ادا ڪيو<ref name=" علوي " />. کيس پاڻ سڳورن {{درود}} مان ڪا اولاد ڪانه ٿي پر کيس پھرين مڙس سڪران مان عبدالرحمان نالي پٽ ڄائو جيڪو حضرت عمر رضه جي دؤر ۾ جنگ جلولاء ۾ شھيد ٿيو<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه جي ڪنيت ان عبدالرحمان ھئي<ref name=" علوي" />.بلاذري مطابق بيبي صاحبه سن ۲۲ ھجري ۾ مديني ۾ وفات ڪئي<ref name=" علوي " />. ابن سعد مطابق سن ۵۴ ھجري ۾ وفات ڪئي<ref name="علوي " />. ان وقت جنازي جي نماز جو حڪم اڃان ڪانہ ٿيو ھو. بيبي صاحبه کي جنت البقيع ۾ دفنايو ويو. ھن جي رفاقت نبي ڪريم {{درود}} جن سان ۱۴ سالن تائين ھئي<ref name=" علوي " />. ===۳.بيبي عائشه رضه=== بيبي صاحبه جو تعلق بنو تيم قبيلي سان ھيو. سندس والد جو نالو ابوبڪر صديق ۽ والدہ جو نالو ان رومان بنت عامر ھو. بيبي صاحبه جو لقب صديقه ۽ حميرا ھيو ۽ سندس ڪنيت ان عبدالله ھئي<ref name=" علوي " />. سن ۱۰ نبوي شوال جي مھيني ۾ بيبي عائشه رضه جو پاڻ سڳورن {{درود}} جن سان نڪاح مڪي ۾ سندس والد ابوبڪر صديق پڙھيو<ref name=" علوي " />. حق مھر ۵۰۰ درھم مقرر ٿيو.ان وقت سندس عمر ۶ سال ھئي ۽ رخصتي شوال جي مھيني ۾ ھجرت جي پھرين سال ۹ ورھين جي عمر ۾ مديني ٿي<ref name=" ٺٽوي" />. نڪاح ۽ رخصتي وقت بيبي صاحبه جي عمر بابت متضاد روايتون آھن جن ۾ ھڪ روايت مطابق رخصتي وقت بيبي صاحبه جي عمر ۱۸ سال ھئي. نڪاح مڪي ۾ ٿيو ۽ رخصتي ھجرت جي پھرين سال ٿي ان وقت بيبيءَ جي عمر ۱۷ يا ۱۹ سال ھئي ۽ محمد {{درود}} جن جي عمر ۵۴ سال ھئي<ref name =" الفتوا" > [https://www.thefatwa.com/urdu/questionID/3775/%D8%A7%D8%B2%D9%88%D8%A7%D8%AC-%D9%85%D8%B7%DB%81%D8%B1%D8%A7%D8%AA-%DA%A9%DB%8C-%D8%AA%D8%B9%D8%AF%D8%A7%D8%AF-%DA%A9%D8%AA%D9%86%DB%8C-%DB%81%DB%92-%D8%A7%D9%88%D8%B1-%D8%B9%D9%82%D8%AF-%D9%86%D8%A8%D9%88%DB%8C-%D9%85%DB%8C%DA%BA-%D8%A2%D9%86%DB%92-%DA%A9%DB%92-%D9%88%D9%82%D8%AA-%D8%A7%D9%86-%DA%A9%DB%8C-%D8%B9%D9%85%D8%B1%DB%8C%DA%BA-%DA%A9%DB%8C%D8%A7-%D8%AA%DA%BE%DB%8C%DA%BA/ ] Alfatwa.com</ref>. بيبي صاحبه پنھنجي ڀيڻ اسماء بنت ابوبڪر کان عمر ۾ ۱۰ سال ننڍي ھئي جيڪا پنھجي پٽ عبدالله بن زبير جي شھادت (سن ۷۳ ھجري) کان ۵ يا ۱۰ ڏينھن بعد گذاري وئي. ان جي عمر ھجرت وقت ۲۷ سال ھئي تہ بيبي صاحبه جي عمر ۱۰ سالن جي فرق سان ان وقت ۱۷ سال ھئي<ref name=" الفتوا " />. روایت مطابق مديني پھچڻ کان ڪجھ وقت پوءِ پاڻ سڳورن {{درود}} جن زيد بن حارث ۽ ابو رافع کي مڪي مان ابوبڪر صديق رضه جي گھروارن کي وٺي اچڻ لاءِ موڪليو اھڙي طرح اھي قبا تائين پھتا. بيبي اسماء بنت ابوبڪر اميد سان ھئي ۽ اتي ان عبدالله بن زبير کي جنم ڏنو. ساڳي سال شوال ۾ بيبي عائشه رضه جو گھر مديني جي پاڙي سنح ۾ حارث بن خزرج وارن جي گھرن لڳ واقع ھيو جيڪو نبي ڪريم {{درود}} جي گھر کان ھڪ ميل جي فاصلي تي ھو. ان گھر ۾ سندس شادي ۽ رخصتي ٿي<ref name ="ياقوت " > معجم البلدان، ياقوت، جلد ۳, صه ۲۶۵ </ref>. بيبي صاحبه جو وصال ۱۷ رمضان سن ۵۷ يا ۵۸ ھجري ۾ بنو اميه واري دؤر ۾ ٿيو. پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي زالن ۾ ھيء بيبي سڀ کان وڌيڪ فقيھ ۽ علم واري عورت ھئي ۽ سندس رسول الله {{درود}} جن سان رفاقت ۹ سالن تائين رھي. پاڻ جنت البقيع ۾ دفن ٿيل آهي. حديثن جون ۲۲۱۰ روايتون بيبي صاحبه سان منصوب آھن<ref name=" علوي " />. ===۴.بيبي حفصه رضه=== بنو عدي قبيلي سان تعلق رکندڙ بيبي حفصه حضرت عمر فاروق رضه ۽ سندس زال زينب بنت مظعون جي نياڻي ھئي جيڪا بعثت نبوي کان پنج سال اڳ پيدا ٿي<ref name=" علوي " />. ننڍي عمر ۾ سندس نڪاح سھم قبيلي جي ھڪ فرد خنيس بن حذافه بن قيس سان ٿيو جيڪو بدر جي جنگ ۾ مسلمانن جي لشڪر ۾ شامل ھو ۽ زخمي ٿي پيو ۽ سن ۲ھجري ۾ وفات ڪري ويو ۽ ھڪ روايت مطابق احد جي جنگ ۾ شھيد ٿيو<ref name=" علوي " />. ان بعد شوال سن ۲ ھجري<ref name=" علوي " /> يا ۳ ھجري<ref name=" ٺٽوي " /> ۾ بيبي حفصه جي شادي نبي ڪريم {{درود}} جن سان<ref name="ٺٽوي " /> مديني ۾ ٿي<ref name="علوي " />. ان وقت بيبيءَ جي عمر ۱۸ سال<ref name="علوي " /> يا ۲۱ سال <ref name=" الفتوا " /> ھئي ۽ نڪاح ۾ مھر ۴۰ يا ۵۰۰ درھم مقرر ٿيو<ref name=" علوي" />. ابو دائود ، نسائي ۽ ابن ماجه وغيره ۾ ابن عمر جي روايت مطابق نبي ڪريم {{درود}} جن کيس ھڪ دفعو طلاق (رجعي) ڏني ھئي. طبراني پڻ اھڙو ذڪر ڪيو<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه شعبان سن ۴۵ ھجري ۾ ۶۳ ورھين جي عمر ۾ وفات ڪئي<ref name=" علوي " /><ref name="الفتوا " />. وفات وقت پنھنجي ننڍي ڀاءُ عبدالله بن عمر رضه کي وصيت ڪئي ھئي تہ سندس مديني جي اتر ۾ شام واري رستي تي واقع غابہ نالي ديھ واري ملڪيت خيرات لاء وقف ڪري<ref name=" علوي " />. سندس جنازي نماز مديني جي گورنر مروان بن حڪم پڙھائي ۽ کيس جنت البقيع ۾ دفنايو ويو<ref name=" علوي " />. نبي ڪريم {{درود}} جن سان ان جي رفاقت ۷ سال رھي. ان سان منصوب حديثن جي روايتن جو تعداد ۶۰ آھي<ref name=" علوي " />. ===۵.بيبي زينب بنت خزيمه رضه=== بيبي صاحبه جو تعلق بنوھلال قبيلي سان ھو. سندس والد جو نالو خزيمه بن عبدالله ۽ ماء جو نالو ھند ھو<ref name="علوي " />. رمضان، سن ۳ ھجري ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} جن جو نڪاح بيبي زينب بنت خزيمه ھلاليه سان<ref name=" ٺٽوي" /> مديني ۾ ٿيو ۽ ان وقت سندس عمر ۳۰ سال ھئي<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه کي خير خيرات جي ڪثرت سبب ام المساڪين يعني مسڪينن جي ماء سڏيو ويندو هو<ref name="ٺٽوي " />. ھجرت نبوي {{درود}} کان ۱۴ يا ۱۵ سال اڳ مڪي ۾ ڄائي بيبي صاحبه جو پھريون مڙس نبي ڪريم {{درود}} جو پڦاٽ عبدالله بن جحش رضه ھو جنھن سان گڏ بيبي صاحبه مديني ھجرت ڪئي جيڪو ساڳ شوال سن ۳ ھجري ۾ غزوہ احد ۾ شھيد ٿيو ھو ۽ عدت گذارڻ بعد سندس ٻي شادي پاڻ سڳورن {{درود}} جن سان ٿي پر سن ۴ ھجري ۾ ربيع الاول يا ربيع الآخر ۾ بيبي صاحبه وفات ڪري وئي<ref name=" ٺٽوي " />. وفات وقت سندس عمر ۳۰ يا ۳۱ سال کن ھئي<ref name=" علوي " />.اھو پاڻ سڳورن {{درود}} جن جو پنجون نڪاح ھيو جنھن ۾ حق مھر ۵۰۰ درھم مقرر ٿيو<ref name=" علوي" />. قتادہ بن دعامہ کان روايت مطابق سندس پھريون نڪاح پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي سؤٽ طفيل بن حارث سان ٿيل ھو جنھن ڪجھ وقت پوء کيس طلاق ڏني ۽ سندس ٻيو نڪاح طفيل جي ڀاءُ عبيدہ بن حارث سان ٿيو<ref name=" علوي " />. امھات المومنين ۾ بيبي زينب رضه واحد عورت ھئي جنھن جو جنازو نبي ڪريم {{درود}} جن پڙھايو <ref name=" علوي " />. سندس پاڻ سڳورن {{درود}} جن سان رفاقت ۸ مھينا رھي<ref name=" علوي " />. ===۶.بيبي ھند رضه=== بيبي صاحبه جو تعلق بنومخزوم قبيلي سان ھو. سندس والد جو نالو ابواميہ سھيل بن مغيرہ ھو ۽ والده جو نالو عاتڪہ بنت عامر ھيو. بيبي صاحبه جي ڪنيت ام سلمه ھئي<ref name="علوي " />. بيبي صاحبه جو نڪاح رسول الله {{درود}} جن سان شوال ، سن ۴ ھجري ۾ مديني ۾ ٿيو جنھن وقت بيبي صاحبه جي عمر ۲۶ سال ھئي. حق مھر ۾ ڪجھ گھريلو سامان شامل ھو<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه ۶۲ ھجري ۾ ۸۴ ورھين جي ڄمار ۾ وفات ڪئي. سعيد بن زيد سندس جنازي نماز پڙھائي ۽ کيس جنت البقيع ۾ دفنايو ويو. پاڻ سڳورن {{درود}} سان سندس رفاقت ۷ سال رھي<ref name=" علوي " />. اٽڪل ۳۷۸ حديثن جون روايتون ھن بيبيءَ سان منصوب ٿيل آھن<ref name=" علوي " />. ===۷.بيبي زينب بنت جحش رضه=== بيبي صاحبه جو تعلق بنو اسد بن خزيمه قبيلي سان ھو. سندس والد جو نالو جحش بن رئاب ۽ والدہ جو نالو اميمہ بنت عبدالمطلب ھيو. بيبي صاحبه جي ڪنيت ام الحڪم ھئي<ref name=" علوي" />. سن ۴ ھجري ۾ ذوالقعد جي مھيني ۾ چنڊ واري رات پاڻ ڪريم {{درود}} جن جو نڪاح زينب بنت جحش رضه سان ٿيو. ھڪ ٻي روايت مطابق ۵ ھجري ۾<ref name=" ٺٽوي " /> مديني ۾ ۴۰۰ درھم حق مھر عيوض ٿيو<ref name=" علوي " />. ان وقت بيبيءَ جي عمر ۳۵ ورھيه ھئي ۽ نبي ڪريم {{درود}} جي وفات بعد سندس زالن مان اھا پھرين وفات ڪندڙ ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. شادي واري وقت ھن. سال پردي جو حڪم نازل ٿيو<ref name=" ٺٽوي " />. ھن بيب جو تعلق قريش جي اسد بن خزيمه واري شاخ سان ھيو<ref name=" علوي " />. ھي بيبي نبي ڪريم {{درود}} جن جي رشتي ۾ پڦاٽ ھئي. ھجرت جي پھرين سال ئي بيبي صاحبه جو خاندان مديني پھتو ھو. نبي ڪريم {{درود}} جن ان جو نڪاح زيد بن حارث رضه سان ڪرايو ھو پر اھا شادي ڪامياب نہ ٿي سگھي ۽ زيد کيس طلاق ڏني<ref name=" علوي " />. ان وقت بيبيءَ جي عمر ۳۴ سال ھئي. ان بعد قرآن جي آيت جي حڪم تحت سندس عدت بعد شادي نبي ڪريم {{درود}} جن سان ٿي<ref name=" علوي" />. بيبي صاحبه جو نالو برہ ھيو ۽ شادي وقت سندس نالو نبي ڪريم {{درود}} جن زينب رکيو<ref name=" علوي " />. نبي ڪريم {{درود}} جي وصال کان ۷ سال بعد سن ۲۰ ھجري ۾ حضرت عمر رضه جي دؤر ۾ بيبي صاحبه ۵۳ ورھين جي ڄمار ۾ وفات ڪئي ۽ سندس جنازي جي نماز حضرت عمر رضه پڙھائي ۽ کيس جنت البقيع ۾ دفنايو ويو<ref name=" علوي " />. سندس رفاقت نبي ڪريم {{درود}} جن سان ۶ سال تائين رھي. ساڻس ۱۱ حديثن جون روايتون منصوب ٿيل آھن<ref name=" علوي" />. ===۸.بيبي ريحانه رضه=== بيبي صاحبه جو تعلق روايتن مطابق بنو نضير يا بنو قريظه سان ھيو جن مان بنو قريظه جي روايت مشھور آھي. ھڪ روايت مطابق ڄائي بنو نضير قبيلي ۾ ۽ سندس شادي بنو قريظه ۾ ٿي ۽ شمعون يا زيد بن عمرو جي نياڻي ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. غزوہ بنو قريظه جي موقعي تي قيد ٿي ٻانھپ ۾ شامل ٿي ۽ نبي ڪريم {{درود}} جن جي حصي ۾ آئي<ref name="ٺٽوي " />. پاڻ سڳورن {{درود}} کيس آزاد ڪري سن ۵ ھجري ۾ محرم جي مھيني ۾ ساڻس نڪاح ڪيو<ref name="ٺٽوي " />. سندس اصل نالو ربيعه بنت شمعون بن زيد بن عمرو ھيو. ابن حجر سندس تعلق بنو قريظه سان ۽ ابن اسحاق بنو نضير سان ڏيکاريو آھي<ref name=" علوي" />. سندس شادي بنو قريظه جي حڪم نالي شخص سان ٿي جيڪو غزوه بنو قريظه ۾ مارجي ويو<ref name="علوي " />. محمد بن ڪعب جي روايت مطابق ھن بيبي پردي جو حڪم مڃڻ کان انڪار ڪيو ھو جنھن ڪري کيس نبي ڪريم {{درود}} جن طلاق ڏني ھئي پر پوء رجوع ڪيو ۽ بعد ۾ پردي جي پابندي سان زندگي گذاري<ref name=" علوي " />. سن ۱۰ ھجري ۾ جڏهن نبي ڪريم {{درود}} جن حج تان واپس آيا تہ مديني ۾ وفات ڪري وئي ۽ کيس جنت البقيع ۾ دفنايو ويو<ref name=" علوي " />. ابن الاثير ،ابن ڪثير ، شامي وغيره بيبي صاحبه جو شمار ٻانھين ۾ ڪيو آهي<ref name=" علوي " />. ===۹.بيبي جويريه رضه=== سن ۵ ھجري ۾ غزوه بنو مصطلق بعد يا سن ۶ ھجري ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن جو نڪاح بيبي جويريه رضه سان<ref name=" ٺٽوي " /> مديني ۾ ٿيو<ref name=" علوي " />. پاڻ غزوہ بنو مصطلق ۾ ھٿ آيل قيدين ۾ شامل ھئي. نبي ڪريم {{درود}} جن کيس آزاد ڪري نڪاح ڪيو جنھن ۾ ۴۰۰ درھم حق مھر مقرر ٿيو<ref name=" ٺٽوي " />. نڪاح وقت بيبي صاحبه جي عمر ۲۰ سال ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال سندس والد حارث بن ابو ضرار مسلمان ٿيو<ref name=" ٺٽوي " />. ابن عباس مطابق بيبي صاحبه جو اصل نالو برہ بنت حارث ھيو<ref name=" علوي " />. سندس تعلق بنو خزاعہ جي پاڙي بنو مصطلق سان ھيو. سندس پيء پاڙي جو سردار ھيو جنھن سندس شادي پنھنجي خاندان جي نوجوان مسافع بن صفوان سان ڪرائي ھئي جيڪو غزوہ بنو مصطلق ۾ مارجي ويو. بيبي صاحبه مال غنيمت ۾ ثابت بن قيس ۽ سندس سؤٽ جي حصي ۾ آئي پر سردار جي نياڻي ھجڻ ڪري ھن انھن سان رھڻ پسند نہ ڪيو ۽ ۹ اوقيه سون جي قيمت تي پنھنجي آزادي جو معاھدو ڪيو. مدد لاء نبي ڪريم {{درود}} جن وٽ پيش ٿي ۽ نبي ڪريم {{درود}} جن رقم ڀري کيس آزاد ڪرايو جنھن بعد مسلمان ٿي ۽ پاڻ سڳورن کيس حرم ۾ شامل ڪرڻ جو فيصلو ڪيو ۽ نڪاح بعد ان جو نالو بره بدلائي جويريه رکيو. نڪاح بعد اصحابين نبي ڪريم {{درود}} جن جي ساھراڻي گھر ڀاتين ھئڻ ڪري بيبي صاحبه جي قبيلي جي سمورن فردن کي آزاد ڪري ڇڏيو<ref name=" علوي " />. ابن عبدالبر مطابق بيبي صاحبه ربيع الاول سن ۵۰ ھجري ۾ ۶۵ سالن جي ڄمار ۾ وفات ڪئي. سندس جنازي جي نماز مديني جي گورنر [[مروان بن حڪم]] پڙھائي ۽ کيس [[جنت البقيع]] ۾ دفنايو ويو<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه جو پاڻ سڳورن {{درود}} سان ازدواجي رفاقت ۵ سال تائين رھي. ھن بيبي سان ۷ حديثون منصوب ٿيل آھن. ===۱۰. بيبي رملہ (ام حبيبه) رضه=== سن ۷ ھجري ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن ابوسفيان جي ڌيءَ ام حبيبه سان نڪاح ڪيو<ref name="ٺٽوي " />. بيبي صاحبه جو تعلق بنو اميه خاندان سان هو. سندس اصل نالو رملہ بنت ابو سفيان ھو<ref name=" علوي" />. سندس ماء جو نالو صفيه بنت ابوالعاص ھو<ref name="علوي " />. بيبي صاحبه حضرت عثمان جي پڦاٽ، امير معاويه جي ماٽيلي ڀيڻ ۽ يزيد بن ابو سفيان جي سڳي ڀيڻ ھئي<ref name=" علوي" />. بعثت کان ۱۷ سال اڳ مڪي ۾ پيدا ٿيندڙ بيبي صاحبه جي پھرين شادي بنو خزيمه جي عبدالله بن جحش سان ٿي<ref name=" علوي " />. ابتدائي دور ۾ ئي ٻئي مسلمان ٿيا ۽ حبشه ڏانھن ٻہ ڀيرا ھجرت ڪيائون. حبشه ۾ کين ھڪ نياڻي حبيبه نالي ڄائي جنھن جي نالي تي ان جي ڪنيت ان حبيبه ٿي وئي<ref name=" علوي " />. سندس مڙس حبشه ۾ عيسائي ٿي ويو جنھن ڪري ان کان طلاق ورتائي. ان جي حالات جي خبر پوڻ بعد مديني مان پاڻ سڳورن عمرو بڻ اميہ کي نڪاح جي بندوبست لاء حبشه موڪليو<ref name=" علوي" />. نڪاح وقت بيبي صاحبه جي عمر ۳۷ سال ھئي. نڪاح جو خطبو اصحمہ نجاشي پاڻ پڙھيو ۽ نبي ڪريم {{درود}} جن طرفان حق مھر ۴۰ اوقيه جي برابر قيمت يا ۴۰۰ دينار پڻ نجاشي ادا ڪيو<ref name=" علوي " />. ان حبيبه بعد ۾ مديني نبي ڪريم {{درود}} جن وٽ منتقل ٿي<ref name=" علوي " />. ابن بر ۽ ابن جوزي مطابق بيبي صاحبه سن ۴۴ ھجري ۾ امير معاويه جي دور حڪومت ۾ ۷۳ يا ۷۴ سالن جي عمر ۾ مديني ۾ وفات ڪئي ۽ کيس جنت البقيع ۾ دفنايو ويو<ref name=" علوي" />. ===۱۱.بيبي صفيه رضه=== سن ۷ ھجري ۾ صفر جي مھيني ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن جو نڪاح بيبي صفيه رضه جن سان <ref name="ٺٽوي " /> صھبا ۾ ٿيو ۽ ان وقت بيبي صاحبه جي عمر ۱۷ سال ھئي<ref name=" علوي " />. ھي ي بيبي غزوہ خيبر ۾ ھٿ آيل قيدي عورتن ۾ شامل ھئي ۽ ورھاست ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} جي حصي ۾ آئي پر پاڻ سڳورن {{درود}} کيس آزاد ڪري نڪاح ڪيو ۽ سندس آزادي کي ان جو مھر مقرر ڪيو<ref name=" ٺٽوي " />. بيبي صاحبه جي ان نڪاح جي ڪري سندس سمورن مٽن مائٽن کي آزاد ڪيو ويو جيڪي ۾ ۷۰۰ ڄڻا ۽ ۱۰۰ گھرن جا ڀاتي ھيا<ref name=" ٺٽوي " />. بيبي صاحبه بنو نضير قبيلي جي سردار حيي بن اخطب جي نياڻي ھئي، سندس والده جو نالو برہ بنت سموئيل ھو. بيبي صاحبه جو جو اصل نالو زينب ھيو. زرقاني مطابق عربن جي رواج ۾ غنيمت جي مال جو حصو جيڪو سردار کي ملندو هو ان کي صفيه سڏيندا ھيا اھڙي طرح پاڻ سڳورن کي غنيمت جي حصي ۾ ملڻ ڪري کيس صفيه جو نالو ڏنو ويو<ref name="علوي " />. پر اڪثريت جي راء مطابق سندس اصل نالو صفيه ھو<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه جي پھرين شادي ننڍي عمر ۾ ناناڻي گھر جي ھڪ امير نوجوان سلام بن مشڪم سان ڪرائي وئي پر اھو سخت مزاج ھيو جنھن ڪري سندن علحدگي ٿي وئي. سندس ٻي شادي ڪنانہ بن ربيع سان ٿي. بنو نضير جي مديني مان نيڪالي بعد سندس خاندان خيبر لڏي آيو جتي سندس پيءُ کي چڱو مڙس بڻايو ويو<ref name=" علوي " />. ھڪ روايت مطابق خيبر جي فتح بعد دحيہ ڪلبي جي حصي ۾ آئي پر پوء اصحابين فيصلو ڪيو ته سردار جي ڌي ۽ ٻئي قبيلي جي سردار جي ننھن ھجڻ ڪري مسلمان سردار وٽ ھجڻ کپي ۽ اھڙي طر طرح نبي ڪريم {{درود}} جن جي حصي ۾ آئي<ref name=" علوي " />. کيس لذيذ کاڌا پچائڻ ۾ وڏي مھارت ھئي<ref name="علوي " />. بيبي صاحبه ۲ رمضان سن ۵۰ ھجري ۾ مديني ۾ وفات ڪئي ۽ کيس جنت البقيع ۾ دفنايو ويو<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه جي پاڻ سڳورن {{درود}} جن سان ازدواجي رفاقت اٽڪل پوڻا چار سال تائين رھي. ان سان ۱۰ حديثون منصوب ٿيل آھن. ===۱۲.بيبي برہ يا ميمونه رضه=== سن ۷ ھجري ۾ ذوالقعد جي مھيني ۾ پاڻ سڳورا {{درود}} صلح حديبيه ڪري قضا ٿيل عمري جي ادائيگي لاء روانا ٿيا ۽ ۴ ذوالحج تي صبح جو مڪي ۾ پھتا. ٽي راتيون اتي ترسيا ۽ پوء مديني طرف روانا ٿيا ۽ ان سفر دوران بيبي ميمونه رضه جن سان نڪاح ڪيائون<ref name=" ٺٽوي " />. امام احمد حنبل مطابق مديني ڏانهن سفر دوران سرف نالي ڳوٺ ۾ ٿيو<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه پاڻ سڳورن {{درود}} جي آخري گھرواري ھئي جنھن بعد پاڻ سڳورن {{درود}} ڪو ٻيو نڪاح ڪانه ڪيو<ref name=" علوي" /><ref name=" ٺٽوي " />. ابو ھريرہ ، مجاھد ۽ ابن عباس جي رواايتن مطابق سندس اصل نالو بره ھيو پر نبي ڪريم {{درود}} جن اھو نالو مٽائي ميمونه رکيو<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه جو تعلق بنو ھلال قبيلي سان ھو. سندس پيءُ جو نالو حارث بن حزن ۽ ماء جو نالو ھند بنت عوف ھيو<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه جي پھرين شادي ابورھم بن عبدالعزہ عامري سان ٿي جيڪو ۷ ھجري جي شروعات ۾ وفات ڪري ويو جنھن بعد عباس بن عبدالمطلب يا جعفر رضه جي مشوري تي نبي ڪريم {{درود}} جن ساڻس نڪاح ڪيو. ان وقت بيبي صاحبه جي عمر ۳۶ سال ھئي ۽ نڪاح جو خطبو عباس بن عبدالمطلب پڙھيو<ref name=" علوي " />. حق مھر ۵۰۰ درھم مقرر ٿيو<ref name=" علوي" />. حضرت عمر رضه جي دؤر ۾ ٻين امھات المومنين وانگر کيس بہ ساليانو ۱۰ ھزار درھم وظيفو ملندو هو. سن ۵۱ ھ ۾ سرف ۾ ئي وفات ڪئي ۽ ان وقت سندس عمر ۸۰ سال ھئي<ref name=" علوي " />. سندس جنازي جي نماز ڀاڻيجي عبدالله بن عباس پڙھائي<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه جي پاڻ سڳورن {{درود}} جن سان ازدواجي رفاقت اٽڪل ۳ سال رھي ۽ ساڻس ۷۶ حديثون منصوب ٿيل آھن<ref name="علوي " />. ===بيبي ماريه قبطيہ رضه=== بيبي صاحبه ٻانھي ھئي جيڪا مصر اسڪندريہ جي حاڪم پاڻ سڳورن {{درود}} جن ڏانھن سوکڙي طور موڪلي ھئي. آمين ھجري ۾ ان مان پاڻ سڳورن {{درود}} جن کي ھڪ پٽ ابراھيم رضه نالي ڄائو<ref name=" ٺٽوي " />. اھو نالو حضرت ابراهيم عليه السلام جي نالي تان رکيو ويو. ستين ڏينھن تي ٻن دنبن جي قرباني بہ ڪئي وئي ۽ ان جي جھنڊ لھرائڻ جو حڪم پڻ ڏنو<ref name=" ٺٽوي " />. اھو ٻار ابورافع جي گھرواري سلمیٰ رضہ ڄڻايو ۽ اھا خبر ابورافع پاڻ سڳورن {{درود}} جن کي ٻڌائي جنھن تي کيس ھڪ غلام مبارڪي ۾ مليو<ref name=" ٺٽوي " />. ===فاطمه بن ضحاڪ سان شادي ۽ طلاق=== سن ۸ ھجري ۾ ذوالقعد جي مھيني ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن جي شادي فاطمه بنت ضحاڪ ڪلبي سان ٿي. شادي بعد جڏھن پاڻ ڪريم {{درود}} جن سندس ويجھو ويا تہ چوڻ لڳي: "مان اوھان کان الله جي پناھ گھران ٿي". اھو ٻڌي نبي ڪريم {{درود}} کيس فرمايو تہ: " تو پناھ گھري، ھاڻي پنھنجي مائٽن ڏانهن موٽي وڃ"<ref name=" ٺٽوي " /><ref name =" حجر۲" > الاصابہ، ابن حجر، جلد ۴, صہ ۳۸۲ </ref><ref name =" قسطلاني ۳" > المواھب اللدنيہ، قسطلاني، جلد ۲, صه ۹۶</ref><ref name =" ڪثير ۳" > البدايہ والنھايہ، ابن ڪثير، جلد ۴, صہ ۳۷۴ </ref>. ===مليڪہ بنت ڪعب سان شادي ۽ طلاق=== سن ۸ ھجري رمضان جي مھيني جي پڄاڻي تي پاڻ ڪريم {{درود}} جن جي شادي مليڪہ بنت ڪعب ليثي ڪنائي/ڪندي سان ٿي. فتح مڪه وقت نبي ڪريم {{درود}} جي حڪم تي سندس پيءُ کي قتل ڪيو ويو ھو جيڪو ڏوراپو ڪجھ عورتن کيس ڏنو جنھن تي ان عورت بہ الله جي پناھ گھري ۽ نبي ڪريم {{درود}} جن کيس فارغ ڪري ڇڏيو<ref name=" ٺٽوي " /><ref name =" الاصابہ ۲" > الاصابہ، ابن حجر، جلد ۴, صہ ۴۱۰</ref><ref name ="خميس ۲ " > تاريخ الخميس، ديار بڪري، جلد ۲, صہ ۹۶</ref><ref name =" شامي ۴" > سبل الھدہ والرشاد، شامي، جلد ۱۱، صہ ۲۳۰ ۽ ۲۳۱ </ref>. ==مڪي زندگي== === نبوت کان اڳ واري زندگي=== جڏھن سندن عمر ۳۵ سال ٿي تہ قريش ڪعبي جي نئين سر تعمير ڪرائي ۽ جڏھن حجر اسود کي نصب ڪرڻ جو وقت آيو تہ انھن ۾ ھڪ تنازعو شروع ٿي ويو ھر قبيلي چاھيو پئي تہ اھو اعزاز انھن جي سردار کي ملي. ڪنھن ڏاھي بزرگ کين صلاح ڏني تہ جيڪو صبح ٿيڻ وقت سڀ کان اول ڪعبي ۾ داخل ٿئي ان کان فيصلو ڪرايو وڃي. جڏھن اھو وقت آيو تہ اھو داخل ٿيندڙ شخص نبي ڪريم {{درود}} ھيو ۽ انھن ڏسڻ سان ئي چوڻ شروع ڪيو تہ اھو امين ۽ سچو آھي. نبي ڪريم {{درود}} کين مشورو ڏنو ته حجر اسود کي چادر تي رکي سڀني قبيلن جا سردار گڏجي کڻن ۽ جڏھن انھن ايئن ڪيو ته نبي ڪريم {{درود}} اھو پٿر جتن ۾ کڻي نصب ڪيو<ref name=" Awan " />. مڪي ۾ ڏڪار اچڻ وقت ابوطالب جي اولاد مان علي جي سنڀال جو ذمو نبي ڪريم {{درود}} کنيو ۽ سندس مشوري تي جعفر بن ابوطالب ۽ ان جي خاندان جو ذمو عباس بن عبدالمطلب کنيو ھو <ref name=" Awan " />. بيبي خديجه رضه جي ڀائٽي مڪي جي بازار مان ھڪ اغوا بعد غلام بڻايل زيد بن حارث نالي ٻار خريد ڪري کيس تعفي ۾ ڏنو بيبي صاحبه اھو نبي ڪريم {{درود}} جي خدمت لاء سندن حوالي ڪيو. سندن شفقت ۽ محبت ڪري ٻار جي پاڻ سڳورن سان دل لڳي وئي. بعد ۾ حارث پٽ کي مڪي ۾ ڳولي لڌو تہ نبي ڪريم {{درود}} کان کيس خريد ڪري واپس حاصل ڪرڻ پئي چاھيو. نبي پاڪ حارث ۽ سندس ڀاء کي فرمايو تہ جيڪڏهن ٻار توھان سان وڃڻ چاھي تہ توھان بغير معاوضي جي کيس وٺي وڃو. جڏھن ٻار کي پيءُ ۽ چاچي ھلڻ لاء چيو تہ ان کين ۽ نبي پاڪ {{درود}} ڏانھن نھاريو ۽ وڃڻ کان انڪار ڪندي نبي ڪريم {{درود}} جي غلامي ۾ رھڻ پسند ڪيو. نبي ڪريم {{درود}} کيس آزاد ڪري پنھنجو گود ورتل پٽ بڻائڻ جو اعلان ڪري ڇڏيو<ref name=" Awan " />. شادي کان پوءِ ڪيترائي سال مڪي کان ڪجھ ميلن جي فاصلي تي جبل حرا ۾ واقع ھڪ غار ۾ عبادت ڪندا رھيا ان جبل کي ان ڪري جبل نور جو نالو ڏنو ويو<ref name=" Awan" />. اھا غار ۲۰۰۰ فٽ جي اوچائي تي واقع آھي. رمضان جو اڪثر پورو مھينو اتي گذاريندا هئا جتي ھڪ رات جبرائيل نازل ٿيو ۽ قرآن جي نزول جي شروعات ٿي <ref name=" Awan " />. [[Image:Cave Hira.jpg|thumb|left|upright=0.8|جبل نور ۾ واقع غار حرا جتي محمد صہ عبادت ڪندو ھو ۽ پھرين وحي نازل ٿي.]] === نبوت جو آغاز=== جڏھن پاڻ ڪريمن {{درود}} جن پنھنجي عمر مبارڪ جا چاليھ ورھيه پورا ڪيا، تڏهن کين نبوت جي نعمت سان نوازيو ويو<ref name ="شامي " > سبل الھدیٰ والرشاد فی سیرۃ خیرالعباد شامی از: محمد بن یوسف بن علی بن یوسف صالحی دمشقی المعروف شامی، جلد ۲ صہ ۲۲۵ </ref><ref name =" ٺٽوي" > بذل القوۃ فی حوادث سنی النبوۃ (سيرت هاشمي)، از: امام العصر مخدوم محمد ھاشم محدث ٺٽوي، ترجمو: پروفيسر اسرار احمد علوي، مھراڻ اڪيڊمي شڪارپور، ڇاپو ٻيو جولائي 2004ع </ref>. ان روايت تي عالمن جي اڪثريت کي اتفاق رھيو آھي<ref name=" ٺٽوي " />. جڏھن تہ ڪي ٿوريون روايتون اھڙيون بہ مليون آهن ، جن ۾ بعثت وقت عمر مبارڪ چاليھ ورھين کان ھڪ ڏينھن مٿي يا ڏھ ڏينھن مٿي يا وري ٻه مھينا مٿي بہ ٻڌائي وئي آھي<ref name=" ٺٽوي " />. پر پھرين روايت ئي سڀني کان وڌيڪ مشھور ۽ مقبول آهي<ref name=" ٺٽوي " />. محمد بن يوسف دمشقي المعروف شامي سميت مالڪي مسلڪ جي ابو عبدالله محمد بن عبدالباقي المعروف زرقاني پڻ پنھنجي ڪتاب ''شرح علیٰ المواھب اللدنیہ'' ۾ چاليھ سالن جي روايت کي صحيح ڄاڻايو آهي<ref name=" ٺٽوي" />. صحيح بخاري ۽ صحيح مسلم ۾ پڻ حضرت ابن عباس ۽ انس رضي اللّٰہ تعالیٰ عنھما کان پڻ ساڳي روايت نقل ڪيل آھي<ref name="ٺٽوي " />. سندن بعثت ھڪڙن راوين ربيع الاول ۽ ٻين رمضان شريف جي مھيني ۾ بيان ڪئي آھي<ref name=" ٺٽوي " />. ابن اسحاق، بيھقي، ابن ڪثير، ذھبي، قسطلاني، شامي ۽ زرقاني پنھنجي ڪتابن ۾ بعثت جو آغاز ربيع الاول ۾ سچن خوابن کي قرار ڏنو آهي<ref name=" علوي " />. قرآن مجيد ۾ سورة البقرہ جي آيت ۱۸۵ مطابق "رمضان اھو مھينو آھي جنھن ۾ قرآن نازل ڪيو ويو"<ref name="ٺٽوي " />. صحيح مسلم ۾ حضرت طابوقتادہ رضہ جي روايت مطابق بعثت سومر جي ڏينهن ٿي ھئي<ref name =" مسلم" > صحيح مسلم، جلد ۱, صہ ۳۶۸ </ref><ref name="ٺٽوي " />. مسلم روايتن مطابق ليلة القدر واري رات غار حرا ۾ ملائڪ جبرائيل سندس خدمت ۾ وحي کڻي آيو<ref name=" ٺٽوي " />. وحي ۾ سڀ کان پھريون جبرائيل سورة علق جون پھريون پنج آيتون پڙھيون جيڪي نبي ڪريم {{درود}} جن ورجايون<ref name=" ٺٽوي " /> <ref name ="بخاري " > صحيح بخاري، "ڪيف ڪان بدءالوحي"، جلد ۱ صہ ۶ ۽ ۷ </ref>. جبرائيل پھرين وحي مھل انساني شڪل ۾ آيو هو<ref name=" ٺٽوي " />. غار حرا مان موٽندي پاڻ سڳورو {{درود}} حضرت خديجه وٽ آيو ۽ ڏڪڻ لڳو ۽ فرمايائون ته مون کي چادر ڍڪايو جيڪا ڍڪائي وئي ۽ جڏھن اھا ڪيفيت ختم ٿي تہ سورة مدٽر جون پھريون پنج آيتون نازل ٿيون<ref name="ٺٽوي " /><ref name=" بخاري " />. خوف واري حالت ۾ بيبي سانئڻ کين تسلي ڏني جنھن بعد کيس پنھنجي سؤٽ ورقه بن نوفل ڏي وٺي آئي<ref name="ٺٽوي " />.سمورن مردن ۽ عورتن کان اڳ حضرت خديجه رضہ پاڻ سڳورن تي ايمان آندو ۽ سمورا مسلمان ان روايت بابت ساڳي راء رکن ٿا<ref name ="ابن الاثير " > اسد الغابہ، ابن الاثیر، جلد ۵ صہ ۴۳۴ </ref><ref name ="روض " > الروض الانف سھيلي، جلد ۱, صہ ۲۷۷-۷۸ </ref><ref name ="زرقاني " > شرح علي المواھب، زرقاني، جلد ۱, صہ ۲۳۷ </ref><ref name =" قسطلاني" > المواھب اللدنيہ، قسطلاني، جلد ۱ ، صه ۲۱۷ </ref>. بيبي سانئڻ جي اسلام آڻڻ کانپوءِ سندس چارئي نياڻيون: سيدہ زينب رضه، سيدہ رقيه رضه، سيدہ ام ڪلثوم رضه ۽ سيدہ فاطمه الزهراء رضه بہ اسلام جي دائري ۾ داخل ٿيون<ref name="ٺٽوي " />. اھا روايت زرقاني '''شرح اعلیٰ المواھب''' ۾ سيرت ابن اسحاق ۽ سيرت شامي جي حوالي سان نقل ڪئي آهي<ref name=" ٺٽوي " />. ھڪ روايت مطابق بيبي خديجه رضه کان بعد پھرين ايمان آڻيندڙ عورت [[فاطمه بنت خطاب]] ھئي <ref name ="زرقاني ۱ " > شرح علي المواھب اللدنيہ، زرقاني، جلد ۱, صہ ۲۴۶ </ref><ref name="ٺٽوي " />. مردن ۾ ابوبڪر صديق ساڳي بعثت واري سومر ڏينھن شام جي وقت اسلام قبول ڪيو<ref name="ٺٽوي " />. جنھن بعد ٻارن ۾ حضرت علي ڏھن سالن جي عمر ۾ اسلام قبول ڪيو<ref name=" ٺٽوي " />. ھڪ روايت مطابق حضرت علي، ابوبڪر صديق کان اڳ اسلام قبول ڪيو<ref name="ٺٽوي " />. عثمان غني، زبير بن عوام، عبدالرحمان بن عوف، سعد بن ابي وقاص ، طلحه بن عبيد پڻ حضرت ابوبڪر صديق رضه جي ذريعي اسلام ۾ داخل ٿيا<ref name=" ٺٽوي " /> ساڳي سال زيد بن حارث ۽ بلال حبشي، عامر بن فھيرا، ابوذر غفاري (جندب بن جنادہ) ۽ سندس وڏو ڀاءُ انيس بن جنادہ، ابو فڪيھه، عمار بن ياسر ۽ سندس پيءُ ياسر بن عامر ۽ ماء سميه بنت خباط ۽ ڀاء عبدالله بن ياسر، صھيب رومي، مصعب بن عمير، عياش بن ربيعه، ارقم بن ابي ارقم، عثمان بن مظعون ۽ سندس ٻہ ڀائر قدامه ۽ عبدالله، ۽ ابو عبيده، ابو سلمه عبدالله ۽ سندس ماء بره، عامر بن ابي وقاص، عبدالله بن مسعود ھذلي، جعفر بن ابو طالب، خنيس بن حذافه سھمي، عبيده بن حارث، سعيد بن زيد معيقيب بن ابي فاطمه، خالد بن سعيد، فاطمه بنت خطاب، اسامه بن زيد جي ماء ام ايمن حبشيه، عبدالله بن عباس جي ماء ام الفضل عرف لبابه، عبدالله بن مسعود جي ماء ام عبد پڻ اسلام ۾ داخل ٿيا<ref name=" ٺٽوي " />. پھرين وحي جي نزول بعد بيبي خديجه رضه پاڻ سڳورن {{درود}} کي ورقه بن نوفل ڏي وٺي آئي جنھن وحي جو احوال ٻڌي سندس نبوت جي تصديق ڪئي جنھن ڪري کيس مسلمان سمجھيو وڃي ٿو<ref name=" ٺٽوي " />. زرقاني '''شرح علیٰ المواھب اللدنيہ''' ۾ ورقه کي قطعي طور صحابي مڃيو آھي<ref name="ٺٽوي " />. ===تبليغ ۽ تڪليفون=== سن ۳ نبوي ۾ ۽ ڪن روايتن مطابق ۴ نبوي ۾ کين سورة الحجر جي آيت ۹۴ ذريعي کين کليل دعوت جو حڪم ڏنو ويو ۽ پاڻ سڳورن {{درود}} صفا واري ٽڪريءَ تي چڙهي قريش قبيلي وارن کي وڏي واڪي سڏ ڪري کلي عام اسلام جي دعوت ڏني جتي ابولھب سندن مخالفت ڪئي جنھن ڪري سورة الھب نازل ٿي<ref name=" ٺٽوي" />. مڪي جي مشرڪن سندن مخالفت شروع ڪئي پر ساڻس ابو طالب جي مڪمل تائيد ۽ حمايت حاصل هئي<ref name=" ٺٽوي" />. سن ۵ نبوي (615ع<ref name=" Awan " />) ۾ مسلمانن مڪي وارن جي ڏاڍ کان تنگ ٿي حبشه ڏانھن پھرين ھجرت ڪئي جن ۾ حضرت عثمان ، بيبي رقيه ، عبدالرحمان بن عوف، زبير بن عوام ، مصعب بن عمير ، ابو سلمه عبدالله ۽ ام سلمه سميت ٻارھن مرد ۽ پنج عورتون شامل ھيا<ref name=" ٺٽوي " /><ref name ="بيھقي " > دلائل النبوة بيھقي، جلد ۲, صه ۲۹۷ </ref><ref name =" ارقم" > زادالمعاد ابن قيم، جلد ۱, صه ۹۷ ۽ ۹۸ </ref>. ساڳي سال بيت الله ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} سورة نجم جي تلاوت شروع ڪئي جنھن وقت مشرڪن جو ھڪ وڏو ميڙ موجود ھيو ۽ جڏھن سجدي واري آيت آئي تہ نبي سڳورو {{درود}} سجدي ۾ ھليو ويو ۽ اتي موجود مسلمان پڻ سجدي ۾ ڪري پيا انھن سان گڏوگڏ سواء اميه بن خلف جي سمورن مشرڪن پڻ سجدو ڏنو<ref name=" ٺٽوي " /><ref name =" ھشام" > سيرت ابن ھشام جلد ۱ </ref><ref name=" جلد " /><ref name =" صحيح" > صحيح بخاري، جلد ۲ صه ۷۲۱</ref>. سن ۶ نبوي جي شروعات ۾ مسلمانن حبشه ڏانھن ٻيون ڀيرو ھجرت ڪئي. ان قافلي ۾ ۸۳ مرد ۽ ۱۸ عورتون شامل هيون<ref name =" اللدنيہ" > شرح المواھب اللدنيہ ، جلد ۱, صه ۲۸۷ </ref><ref name=" ارقم " /><ref name="ٺٽوي " />. قافلي ۾ جعفر بن ابو طالب سندس زال اسما بنت عميس، خنيس بن حذافه سھمي، مصعب بن عمير، معيقيب بن ابو فاطمه، مقداد بن اسود ڪندي، ابو عبيده بن جراح، خالد بن حزام، ام المومنين سودہ بنت زمعه پڻ شامل هئا<ref name =" سبل" > سبل الھدیٰ والرشاد، شامي، جلد ۲, صه ۳۶۳,۳۹۷ ۽ ۴۰۹ </ref>. ساڳي سال مشرڪن مسجد الحرام ۾ گڏجاڻي ڪئي جنھن ۾ ابوجھل، شيبه، عتبه، وليد بن عتبه، عمار بن وليد، عقبه بن ابي معيط، اميه بن خلف وغيره شامل هئا. رسول {{درود}} جن ڪعبي ۾ نماز پڙھي رھيا ھئا. ان مھل مسجد ٻاھران ميدان ۾ قرباني لاء اٺ ڪٺو ويو ھو. ان ميٽنگ مان ھم صلاح ٿيندي عقبه بن ابي معيط اٿيو ۽ اوجھ سان ڀريل اوجھري آڻي پاڻ سڳورن {{درود}} جي پٺي مٿان رکي. ان واقعي جي پروڙ ڏھن ورھين<ref name=" علوي " /> جي سيدہ فاطمه کي پئي ته مسجد ۾ ھلي آئي ۽ پنھنجي بابي جي پٺي تان غلاظت ھٽائي<ref name="ٺٽوي " />. ان وقت حضرت ابوبڪر صديق پڻ اتي پھتو<ref name="ٺٽوي " />. ساڳي سال عمار بن ياسر جي ماء سميه بنت خباط کي ابوجھل نيزو ھڻي شھيد ڪيو ويو<ref name="ٺٽوي " />. سن ۶ نبوي ۾ پاڻ سڳورا {{درود}} صحابي ارقم بن ابي ارقم جي گھر اچي ترسيا جتي مسلمان گڏ ٿي نماز پڙھندا ھيا جيڪو سلسلو حضرت عمر بن خطاب جي اسلام ۾ داخل ٿيڻ تائين جاري رھيو جنھن بعد مسلمانن گڏجي ڪعبي اندر نماز پڙھڻ جي شروعات ڪئي<ref name="ٺٽوي " />. مخدوم محمد هاشم ٺٽوي لکي ٿو تہ دار ارقم مسجد الحرام لڳ صفا جي ٽڪري وٽ موجود ھيو جنھن کي خليفي ھارون رشيد جي حبشي نسل واري ماء خيزران نئين سر جوڙائي تبرڪ طور ھڪ مسجد قائم ڪئي جنھن ڪري ھاڻي اھو دار خيزران سڏجي ٿو<ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال ھڪ روايت مطابق حضرت حمزہ اسلام ۾ داخل ٿيو ۽ ٽي ڏينهن بعد حضرت عمر بن خطاب دار ارقم ۾ اچي اسلام قبوليو<ref name=" ٺٽوي " />. ان کان اڳ نبي ڪريم {{درود}} جن دعا گھري ھئي تہ: {{quote| "اي الله! عمرو بن ھشام ۽ عمر بن خطاب مان جيڪو توکي وڌيڪ پيارو ھجي، ان جي ذريعي اسلام کي سگھ بخش."|<ref name ="ابن حجر " > الاصابہ، ابن حجر، جلد ۲, صه ۵۱۸ </ref>|}} ھڪ روايت مطابق ساڳي سال عبدالله بن عمر پڻ مسلمان ٿيو ھو<ref name=" ٺٽوي " />. ان کان سواءِ ان الخير سلمه پڻ دار الارقم ۾ اچي مسلمان ٿي جيڪا ابوبڪر صديق جي ماء ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۷ نبوي ۾<ref name ="حجر " > فتح الباري، حافظ ابن حجر، جلد ۷, صه ۱۴۷ </ref> ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق ۸ نبوي ۾ محرم جي چنڊ ڏسڻ سان ئي قريش وارن بنو جو ھاشم ۽ بنو عبدالمطلب سان مڪمل بائڪاٽ جو اعلان ڪيو جنھن سبب نبي ڪريم {{درود}} جن کي شعب ابوطالب ۾ نظر بند ٿيڻو پيو<ref name=" ٺٽوي " />. شعب ابوطالب جبل ابو قبيس جي وچان ھڪ جابلو لڪ ھيو جيڪو بنو هاشم جي مورثي ملڪيت ھو<ref name ="عاصم " > سفرنامہ ارض القرآن (اردو)، محمد عاصم، صہ ۱۵۴ </ref>. بائڪاٽ جي ڪاروائي لکت ۾ ڪئي وئي جنھن کي بيت الله ۾ لٽڪايو ويو جنھن ۾ لکيل ھو ته<ref name=" ٺٽوي " />: {{quote|محمد {{درود}} کي بنو ھاشم بنو مطلب سان گڏ مڪي مان شھر نيڪالي ڏني ويندي. ڪوبه ماڻھو ساڻن مٽي مائٽي يا سڱابندي وغيره نہ ڪندو. کاڌي پيتي جي ڪابہ جنس وٽن پھچڻ نہ ڏني ويندي. ڪوبه ماڻھو نہ کانئن ڪجھ خريد ڪندو ۽ نہ وري ڪا شئي کين وڪرو ڪري سگھندو. مسلمانن سان ان وقت تائين ڪنھن بہ قسم جو ڪو ٺاھ يا ساڻن ڪابہ نرمي نہ ڪئي ويندي، جيستائين ھو محمد {{درود}} کي قريش وارن جي حوالي نہ ڪندا |<ref name =" سيرت" > سيرة ابن ھشام، جلد ۲، صه ۱۴ </ref>|}} سن ۸ نبوي ۾ مشرڪن آسماني نشاني جو مطالبو ڪيو ۽ نبي ڪريم {{درود}} جن کين چوڏھين جي چنڊ واري رات شق القمر وارو معجزو ڏيکاريو<ref name=" ٺٽوي " />. مسلمانن جي عقيدي مطابق پاڻ سڳورن {{درود}} چنڊ ڏانھن پنھنجي آڱر سان اشارو ڪيو جنھن سان چنڊ ٻہ الگ اڌ ٿي ٿي ويو. پر مشرڪن ان کي وڏو جادو قرار ڏنو<ref name=" ٺٽوي " />. عبدالله بن عباس جي ولادت شعب ابوطالب ۾ ٿي جنھن بعد ساڳي سال بائڪاٽ واري دستاويز کي سن ۱۰ نبوي اڏھي کائي وئي ۽ اھو احوال ابو طالب پاڻ سڳورن {{درود}} جن کي ٻڌايو<ref name=" سيرت " /><ref name =" الروض" > الروض الانف سھيلي، جلد ۲, صه ۱۲۷ ۽ ۱۲۸ </ref><ref name =" دلائل۱" > دلائل النبوة، بيھقي، جلد ۲, صه ۳۱۱-۳۱۵ </ref><ref name ="ابن سعد " > الطبقات الڪبریٰ، ابن سعد، جلد ۱, صه ۱۳۱, </ref>. مشرڪ ان واقعي تي لڄي ٿيا ۽ ٽي سالن جي ظلم ۽ ڏاڍ بعد ابو طالب جي زندگي دوران ان معاهدي تان پاڻ ئي ھٿ کڻي ويا جنھن بعد نبي ڪريم {{درود}} جن پنھنجي ڪڙم قبيلي سان گڏجي مڪي اندر پنھنجي اباڻن گھرن ڏانھن موٽي آيا<ref name=" ٺٽوي " />. ان بعد معراج جو واقعو پيش آيو<ref name=" Awan " />. ساڳي سال رمضان جي ۷ تاريخ تي ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق ذوالحج جي مھيني ۾ ابو طالب جو انتقال ٿيو<ref name="ٺٽوي " />. ابو طالب جي انتقال بعد ابو لھب ملي ڀگت سان پاڻ کي بنو ھاشم جو سردار قرار ڏئي نبي ڪريم {{درود}} کي بنوھاشم قبيلي مان نيڪالي ڏيڻ جو اعلان ڪيو جنھن جو مطلب کين قبيلائي تحفظ کان محروم ڪري سندن قتل لاء راھ ھموار ڪرڻ ھيو<ref name="Awan " />. ساڳي سال شوال جي ۲۷ تاريخ تي پاڻ سڳورا {{درود}} جن طائف ويا جتي ثقيف قبيلي وارن کي اسلام جي دعوت ڏني. اتي ۲۶ ڏينهن ترسيا پر طائف وارن کين ستايو ۽ تڪليفون ڏنيون<ref name=" ٺٽوي " />. مسلمانن جي عقيدي مطابق طائف مان واپسي تي نخلہ نالي ڳوٺ ۾ منزل ڪئي جتي ۷ جنن جو وفد ساڻن مليو جن اسلام جي دعوت قبول ڪئي<ref name=" ٺٽوي " />. ڪجھ صاحب علم ماڻھن جو خيال آهي تہ لفظ جن معني غائب آھي جيڪو لفظ ريگستان جي خانه بدوش بدوي قبيلن لاء پڻ استعمال ڪيو ويندو ھو ڇوته اھي عربن جي تمدني زندگي ۾ ڪٿي بہ ڏسڻ ۾ نہ ايندا ھيا. محمد هاشم ٺٽوي ڪتاب آڪام المرجان جو حوالو ڏيندي لکيو آهي ته مڪي ۽ مديني ۾ جنن جا مختلف وفد ڇھ ڀيرا جدا وقتن تي پاڻ سڳورن {{درود}} جي جي خدمت ۾ حاضر ٿيا<ref name="ٺٽوي " /><ref name =" شبلي" > آڪام المرجان، ابو عبدالله شبلي، صه ۴۶ </ref>. سن ۱۱ نبوي (620ع<ref name=" Awan" />) ۾ مديني کان آيل حاجين (منیٰ ۾<ref name=" Awan " />) عقبه جي ويجھو رسول {{درود}} جي ھٿ مبارڪ تي بيعت ڪئي جنھن سان مديني وارن اسلام ۾ داخل ٿيڻ جي شروعات ڪئي<ref name=" ٺٽوي " />. ان کي بيعت عقبه سڏيو ويندو آهي. ان ۾ روايتن مطابق ۶ يا ۸ ڄڻا شامل هئا جن ۾ ابو اسامه اسد بن زرارہ خزرجي، برآء بن معرور بن صخر اوسي ، ابوالھيثم بن تيھان، معاذ بن حارث ۽ ان جا ٻہ ڀائر جن ۾ عوف بن حارث پڻ شامل ھئا<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۱۲ نبوي ۾ معراج وارو واقعو پيش آيو<ref name="ٺٽوي " />. ساڳي سال رجب جي مھيني ۾ عقبه جي مقام لڳ ٻين بيعت ڪئي وئي جنھن ۾ مديني کان آيل ۱۳ ڄڻا ھرھڪ بشير بن سعد، سعد بن معاذ، عبدالله بن عمرو ۽ سندس ننڍڙو پٽ جابر بن عبدالله، اسيد بن حضير، ابي بن ڪعب، عبادہ بن صامت، ابو مسعود عقبه بن عمرو، ذڪوان بن عبد قيس زرقي، رافع بن مالڪ، قطبہ بن عامر، عتبہ بن عامر ۽ عويد بن ساعدہ شامل هئا<ref name=" ٺٽوي " />. ان زماني ۾ حج رجب جي مھيني ۾ ان ڪري ٿيندو ھو جو مشرڪن ۾ جھالت سبب نسي جو رواج ھو يعني ھو پنھنجي مرضيءَ موجب ڦيرڦار ڪري ان کي اڳي پوء ڪندا ھئا<ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال مصعب بن عمير کي مديني قرآن ۽ نماز پڙھائڻ لاء موڪليو ويو<ref name=" ٺٽوي" />. سن ۱۳ نبوي ۾ ذوالحج جي مھيني ۾ عقبه وٽ ٽين بيعت ڪئي وئي<ref name=" ٺٽوي " />. بيعت ڪندڙ جماعت ۾ ۷۳ مرد ۽ ۲ عورتون شامل هيون جن ۾ ابو رفاعہ رافع بن مالڪ عجلاني، ابو لبابه رفاعہ بن عبدالمنذر اوسي، ابو طلحه زيد بن سھل خزرجي، سعد بن ربيع خزرجي، عبدالله بن جبير، عبدالله بن رواحہ، عبدالله بن زيد حارثي، مشھور شاعر ڪعب بن مالڪ، معاذ بن جبل شامل هئا<ref name=" ٺٽوي " />. == مدني زندگي== ===يثرب ڏانھن ھجرت=== سن ۱ ھجري ۾ خميس ڏينهن ربيع الاول جو چنڊ ڏسي نبي ڪريم {{درود}} جن مڪي کان يثرب ڏانھن ھجرت شروع ڪئي. ان وقت ساڻس گڏ حضرت ابوبڪر صديق رضه ۽ ان جو غلام عامر بن فھيرہ ۽ ھڪ ٽيون شخص عبدالله بن اريقط ديلي پڻ گڏ ھيا<ref name=" ٺٽوي" /><ref name ="الھشام " > السيرة النبويه، ابن ھشام، جلد ۲, صه ۱۲۹ </ref><ref name =" البدايہ" > البدايہ والنھايہ، ابن ڪثير، جلد ۳, صه ۱۷۶ </ref><ref name ="سمھودي " > وفاءالوفا، علامه سمھودي، جلد ۱, صه ۲۳۸ </ref><ref name ="قتيبہ " > المعارف، ابن قتيبه، صه ۸۹</ref><ref name ="بڪري " > تاريخ الخميس، ديار بڪري، جلد ۱, صه ۳۲۴</ref>. ان وقت عبدالله بن اريقط غير مسلم ھيو<ref name=" ٺٽوي " />. ھي جابلو توڙي ميداني رستن جي وڏي ڄاڻ رکندڙ ھيو ۽ ھجرت وقت غار ثور لڳ ٻہ ڏاچين سميت اتي پھتو ھو ۽ کين ڳاڙهي سمنڊ واري غير معروف رستي کان يثرب وٺي آيو<ref name="علوي " />. ھجرت وقت پاڻ سڳورن {{درود}} جن دعا گھري تہ: {{quote|اللهم اعنى علیٰ هول الدنيا وعوآئق الدهر و مصآئب اللیالی والایام۔<br/> "اي منھنجا مالڪ، منھنجي مدد فرماءِ، دنيا جي مصيبتن کان، زماني جي رڪاوٽن کان ۽ رات ڏينھن جي گردشن کان" |<ref name=" ٺٽوي " /><ref name=" البدايہ " />|}} غار ثور ۾ جمعي ، ڇنچر ۽ آچر واريون ٽي راتيون ترسيا<ref name=" ٺٽوي " /><ref name ="فتح باري " > فتح باري، حافظ ابن حجر عسقلاني، جلد ۷, صه ۱۶۸ </ref> ۽ پوءِ سومر واري رات چنڊ جي پنجين تاريخ ان غار مان نڪري پنڌ شروع ڪيو ۽ ربيع الاول جي ٻارھين تاريخ سومر ڏينھن ڪچڙي منجھند مھل مديني لڳ قبا ۾ داخل ٿيا جتي ڏھن راتين کان مٿي ترسيا ۽ مسجد قبا جوڙائي پوء جمعي جي ڏينهن ربيع الاول جي ۲۳ تاريخ تي مديني ۾ اندر داخل ٿيا<ref name="ٺٽوي " />. ۱۶ ربيع الاول ۱ ھ تي جمعي جي ڏينھن 2 جولاء 622ع تي يثرب جي سرزمين تي قدم رکيو ۽ پھريون قيام يثرب کان 2 ميل پري قبا جي مقام تي ڪيو<ref name=" Awan " />. علي بن ابي طالب پڻ پيادل ھجرت ڪري ان. مقام تي انھن سان مليو<ref name=" Awan " />. اھا اسلام جي پھرين مسجد ھئي<ref name=" علوي " />. ھڪ ٻي روايت مطابق ۱۲ ربيع الاول تي مديني ۾ داخل ٿيا<ref name=" ٺٽوي " />. حضرت علي ڪرم الله وجهه ھجرت ڪري قبا ۾ پھتا. قبا ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} جن حڪم ڏنو ته ھجرت واري ڏينھن کان اسلامي تاريخ جي شروعات ڪئي وڃي ۽ سال جو پھريون مھينو محرم مقرر ڪيو وڃي<ref name =" اسيرة" > السيرة النبويہ، ابن ڪثير، جلد ۲, صه ۲۸۸ </ref>. بني عامر بن عوف وارن جي دعوت تي قبا ۾ 14 ڏينھن ترسيا<ref name=" Awan " />. ===مديني ۾ آجيان ۽ مسجد نبوي جي قيام=== سن ۱ ھجري ۾ جمعي جي ڏينهن قبا کان مديني وڃڻ وقت ۲۳ ربيع الاول تي سالم بن عوف وارن جي ڳوٺ ۾ جمعي جي نماز پڙھي پوء مديني پھتا<ref name=" ٺٽوي " />. مديني ۾ مردن، عورتن ۽ ٻارن خوشي ۾ ٻاھر نڪري سندن آجيان ڪئي. پاڻ سڳورا {{درود}} ڏاچِي تي سوار ھيا. ھر قبيلي جي ماڻھن ڏاچِي جي مھار جھلي کين سندن مھمان ٿيڻ لاء عرض ڪري رھيا ھئا. پاڻ {{درود}} فرمايو تہ " توھان ڏاچِي کي ڇڏيو! ھوءَ الله جي امر سان ئي ويھندي"<ref name=" ٺٽوي " /><ref name =" سيرت ابن ھشام" > سيرت، ابن ھشام، جلد ۲, صه ۱۴۱ </ref>. ڏاچِي ابو ايوب انصاري جي گھر آڏو پھچي اتي ويھي رھي. پاڻ {{درود}} جن ابو ايوب انصاري جي گھر ست مھينا ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق ھڪ مھيني کان گھٽ ترسيا ۽ حجرن ۽ ڪمرن جي اڏاوت جو ڪم شروع ڪرايو پوء اتي منتقل ٿيا. جنھن بعد مسجد نبوي جو بنياد رکيو ويو<ref name=" ٺٽوي " />. [[File:Dalailkhayrat.jpg|220 px|thumb|پندرھين صدي ۾ مسجد نبوي جي ٺاھيل دستاويزي تصوير ]] ===رياست جو قيام=== مسجد نبوي عبادتن جي روحاني مرڪز، ديني تعليم جي اداري ھجڻ سميت سياسي ۽ فوجي معاملن لاء رياستي صدر مقام پڻ ھئي جتي نبي ڪريم {{درود}} جن رياستي معاملا طئي ڪرڻ ۾ مشغول رھندا ھيا<ref name="Awan " />. ===ميثاق مدينه=== مديني جي ٻاھران يھودي قبيلا بنو قريظه ، بنو نضير ۽ بنو قينقاع رھندڙ ھيا جن سان نبي ڪريم {{درود}} جن ھڪ معاھدو ڪيو جنھن کي ميثاق مدينه جو نالو ڏنو ويو جنھن مطابق مسلمان ۽ يھودي پاڻ ۾ اتحادي رھندا ۽ ڪنھن بہ ٻاھرين جي حملي وقت پاڻ ۾ گڏجي شھر جو دفاع ڪندا <ref name=" Awan " />. ان معاهدي تحت يھودين کي جان ، مال ، آبرو ، مذھبي آزادي ۽ سندن داخلي معاملن ۾ مڪمل خودمختياري جو تحفظ ڏنو ويو<ref name=" Awan " />. ===مدني دؤر=== سن پھرين ھجري ۾ اذان ۽ اقامت جي شروعات ڪئي وئي<ref name="ٺٽوي " />. ساڳي سال عبدالله بن زبير قبا ۾ ڄائو جيڪو ھجرت ۾ ڄمندڙ پھريون ٻار ھيو<ref name=" ٺٽوي " />. ھڪ روايت مطابق ساڳي سال زڪوات فرض ڪئي وئي ۽ ٻي روايت مطابق ۲ ھجري ۾ رمضان جي روزن بعد فطري ادا ڪرڻ جو حڪم آيو جنھن بعد زڪوات کي فرض ڪيو ويو<ref name=" ٺٽوي " />. ۱ ھجري ۾ شوال جي مھيني دوران ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق ۲ ھجري ۾ بيبي عائشه رضه جي رخصتي ٿي<ref name="ٺٽوي " />. ۱ ھجري ۾ جڏهن نبي ڪريم {{درود}} جن ابو ايوب انصاري جي گھر پھتا ان وقت عبدالله بن سلام پنھنجي خاندان سميت اسلام ۾ داخل ٿيو. ساڳي سال يھودين جي بنو قريظه قبيلي جي عثمان بن اشھل قرظي جو کجين جي باغ ۾ نوڪري ڪندڙ سلمان فارسي رضه ۽ ڏھن سالن جو انس بن مالڪ انصاري خزرجي پڻ اسلام ۾ داخل ٿيا. پاڻ سڳورن {{درود}} جي نياڻي سيده رقيه رضه رمضان جي مھيني سن ۲ ھجري ۾ وفات ڪئي. سن ۲ ھجري ۾ بطن رابغ ۾ عبيدہ بن حارث جي اڳواڻي ۾ پاڻ سڳورن طرفان موڪليل جھادي مھم دوران بطن رابغ ۾ الله جي راھ ۾ پھريون تير سعد بن ابي وقاص ھلايو<ref name="ٺٽوي " /><ref name =" دنيہ" > المواھب اللدنيہ، قسطلاني، جلد ۲, صہ ۶۱</ref>. ساڳي سال قبلي جي تبديلي جو واقعو ٿيو جنھن تحت بيت المقدس جي جاء تي ڪعبة الله کي مسلمانن جو قبلو مقرر ڪيو ويو. اھو اڱاري جو ڏينهن ھيو ۽ پاڻ سڳورا {{درود}} جن بنو سلمه وارن جي مسجد ۾ ٻنپھرن جي نماز پڙھائي رھيا ھئا ۽ جڏھن پھريون ۲ رڪعتون پوريون ڪيائون تہ ان وچ ۾ حڪم نازل ٿيو<ref name ="طبري " > تاريخ طبري، جلد ۲, صه ۱۶۸</ref><ref name=" ٺٽوي " />. ۽ نماز دوران پاڻ سڳورن {{درود}} جن رخ ڦيرائي ڪعبي طرف ڪيو ۽ مقتدين بہ ان عمل کي ورجايو<ref name=" ٺٽوي " /> ۽ باقي ۲ رڪعتون ڪعبي طرف منھن ڪري پڙھيون ويون جنھن ڪري ان مسجد تي مسجد قبلتين جو نالو پئجي ويو. ساڳي سال پاڻ سڳورن {{درود}} جن عاشوري جي ڏينهن روزو رکيو ۽ ماڻھن کي فرمايو تہ روزو انھن تي واجب آهي<ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال يعني ۲ ھجري ۾ رمضان جا روزا فرض ڪيا ويا ۽ ساڳي سال نبي ڪريم {{درود}} جن تي صلوات پڙھڻ جو حڪم آيو<ref name="ٺٽوي " />. ھن سال فطري ادا ڪرڻ جو حڪم ۽ ٻنھي عيدن تي عيد نماز پڙهڻ جو حڪم پڻ نازل ٿيو. نبي ڪريم {{درود}} جن عيد الفطر جي پھرين نماز ۽ عيد الاضحي جي پھرين نماز پڻ ھن سال پڙھايون ۽ ساڳي سال قرباني ڪرڻ جو حڪم ڏنو ويو<ref name="ٺٽوي " />. ساڳي سال عبدالله بن مسعود حبشه مان مديني موٽي آيو. ھن سال اسلامي تاريخ جو ڪنھن بہ سريا جي پھرين سپه سالار عبدالله بن جحش واري سريه ۾ مسلمانن ھٿان پھريون مشرڪ ماريو ويو جنھن جو نالو عمرو بن العلاء حضرمي ھيو ۽ ان سريا ۾ مشرڪن جا پھريون دفعو ٻہ ماڻھو قيدي ٿيا جن ۾ حڪم بن ڪيسان ۽ عثمان بن عبدالله شامل هئا <ref name=" ٺٽوي " />. ھن سال جنگ بدر لاء تياري دوران سعد بن عبادہ ھڪ زرہ '''ذات الفضول''' جي نالي سان نبي ڪريم {{درود}} جن جي حوالي ڪئي جيڪا سڄي ڄمار پاڻ سڳورن {{درود}} جن وٽ رھي<ref name=" ٺٽوي " />. آخري زماني ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} اھا زرہ 30 سير جون (barley) جي عيوض ابو شحم نالي يھودي وٽ گروي رکي ھئي، جيڪا سندن وصال بعد ابوبڪر صديق رضه اھو قرض ادا ڪري ڇڏائي<ref name=" ٺٽوي " />. ۱۲ رمضان سن ۲ ھجري (624ع) تي ۳۰۰ مسلمانن جي لشڪر سان، جن ۾ ۶۰ مھاجر ۽ باقي انصار شامل هئا، مديني مان بدر طرف روانا ٿيا<ref name=" Awan " />. ,نڪرڻ وقت ابولبابہ کي مديني جو گورنر مقرر ڪيو ويو<ref name=" Awan " />. بدر ڳوٺ واپاري قافلن واري رستي لڳ مديني کان ۸۰ ميلن جي فاصلي تي واقع ھيو<ref name="Awan " />. مڪي جي قريش جي لشڪر ۾ سازوسامان سميت ھڪ ھزار ماڻھو ھيا جن جو سپه سالار عتبه ابن ربيعه ھيو. ان لشڪر ۾ ۱۰۰ گھوڙيسوار پڻ ھيا<ref name=" Awan " />. غزوه بدر ۾ جڏھن مسلمان روحا ٽپي صفراء ويجھو پھتا تہ پاڻ سڳورن {{درود}} اصحابين سان مشورو ڪيو. جنگ دوران عڪاشہ بن محصن اسدي جي تلوار ٽٽي پئي ته پاڻ سڳورن {{درود}} جن ان کي کجي جي ھڪ ڳاني ڏئي ان جي مدد سان مقابلو ڪيو<ref name="ٺٽوي " />. ھن اھا ڳاني مرڻ گھڙي تائين پاڻ وٽ سنڀالي رکي ھئي. بدر جي جنگ ۾ عبدالله بن سھيل ڪافرن جو لشڪر ڇڏي مسلمان ٿي اسلامي لشڪر ۾ شامل ٿيو. ھن سال غنيمت جو مال مسلمانن لاء حلال ڪيو ويو. جنگ بدر ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن کي ذوالفقار نالي تلوار ھٿ آئي جيڪا مشرڪن مان عاص بن منبه يا ھڪ ٻي روايت مطابق نبيه بن حجاج جي ملڪيت ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. اھي ٻئي غزوہ بدر ۾ مارجي ويا هئا. ھڪ روايت مطابق بعد ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} جن اھا تلوار حضرت علي ڪرم الله وجهه کي عطا ڪئي ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. غزوه بدر ۾ ۱۴ مسلمان شھيد ٿيا جن ۾ ۶ مھاجر ۽ ۸ انصار ھيا. ابو جھل، عتبہ بن ربيعه، شيبه بن ربيعه، اميہ بن خلف، ۽ وليد بن عتبہ سميت ۷۰ ڄڻا ھن جنگ ۾ مارجي ويا. ابو جھل زخمي ٿيل پوئين پساهن ۾ ھيو عبدالله بن مسعود تلوار سان سر قلم ڪيو<ref name=" ٺٽوي " />. ۷۰ ڄڻا قيد ڪيا ويا جن ۾ عباس بن عبدالمطلب ، عقيلي بن ابو طالب ، نوفل، اسود ابن عامر پڻ شامل هئا. رسول ڪريم {{درود}} مسلمانن کي سختي سان تاڪيد ڪئي تہ قيدين سان نرمي وارو ورتاءُ رکن<ref name=" Awan " />. سن ۲ ھجري ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن حضرت علي ڪرم الله وجهه جي ڪنيت ابو تراب تجويز ڪئي<ref name=" ٺٽوي " />. غزوه بدر کان پوءِ ساڳي سال ابو لهب عدسہ نالي ھڪ موذي ۽ وچڙندڙ چمڙي جي بيماري ۾ فوت ٿي ويو<ref name ="الھدہ " > سبل الھدہ والرشاد، شامي، صہ ۶۷ </ref><ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال پاڻ سڳورن {{درود}} پنھنجي نياڻي سيدہ فاطمه الزهراء رضه جو نڪاح حضرت علي ڪرم الله وجهه سان ڪرايو. سن ۳ ھجري ۾ شعبان جي مھيني ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن جو بيبي حفصه بنت عمر سان نڪاح ٿيو. ساڳي سال رمضان جي مھيني ۾ سندن نڪاح بيبي زينب بنت خزيمه ھلاليه سان ٿيو. ھن سال پاڻ سڳورن {{درود}} جن جو ڏھوٽو عبدالله بن عثمان بن عفان وفات ڪري ويو<ref name="ٺٽوي " />. ربيع الاول جي مھيني ۾ ساڳي سال سندن نياڻي سيدہ ام ڪلثوم جو نڪاح عثمان بن عفان رضه سان ٿيو ۽ ساڳي سال امام حسن رضه جو جنم ٿيو. ان جو نالو والدين حرب رکيو پر نبي ڪريم {{درود}} جن کيس حسن جو نالو ڏنو<ref name=" علوي" />. شبر، شبير ۽ مشبر ھارون نبي جي پٽن جا نالا ھيا جيڪي عبراني زبان جا لفظ ھيا انھن جو عربي بدل حسن ، حسين ۽ محسن ھيا<ref name="علوي " />. سن ۳ ھجري ۾ ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق ۴ ھجري ۾ شراب کي حرام ڪيو ويو<ref name=" طبري " />. ساڳي سال شوال جي مھيني ۾ غزوه احد وارو واقعو پيش آيو جنھن ۾ ۷۰ اصحابي شھيد ٿيا جن ۾ حمزہ رضه، مصعب بن عمير رضه ، عبدالله بن جحش رضه پڻ شامل هئا<ref name="ٺٽوي " />. بدر جي شڪست ھڪ سال پوء قريش مڪي مان ۳۰۰۰ ماڻھن جو لشڪر مديني تي حملي لاء موڪليو ۽ مسلمانن جو ۱۰۰۰ ماڻھن جو لشڪر مديني مان نڪتو جنھن مان عبدالله بن ابي ۽ سندس ۳۰۰ ساٿي شوط واري مقام لڳ رستي مان ئي واپس مديني موٽي ويا جنھن سبب بنو سلمه ۽ بنو حارثه قبيلن جا ماڻھو پڻ دلشڪستا ٿيا ۽ انھن پڻ موٽڻ جو ارادو ڪيو ھو پر پوء باقي ۷۰۰ ڄڻا جبل احد جي ڪڇ لڳ مديني کان ۴ ميلن جي فاصلي تي پھتا جتي جنگ لڳي<ref name =" مودودي" > تفھيم القرآن، مولانا ابوالاعلیٰ مودوي، جلد ۱, صه ۲۳۰، ۲۸۴, ۲۸۵، ۳۰۰, ۳۵ ايڊيشن، </ref>. قريش جو لشڪر ۱۲ شوال سن ۳ ھجري (20 مارچ 625ع) تي جبل احد لڳ اربع جي ڏينهن خيما کوڙيا ۽ مسلمانن جو لشڪر جمعي ڏينهن مديني مان روانو ٿيو<ref name=" Awan " />. مسلمانن جي پٺيان احد جبل ھيو ۽ سامھون مڪي وارن جو لشڪر ، پاسي ۾ ھڪ جابلو لنگھ تي عبدالله بن جبير جي قيادت ۾ ۵۰ تيراندازن جو جٿو ويھاريو ويو جن کي حڪم ھيو تہ ڪنھن کي بہ مسلمانن جي لشڪر طرف اچڻ نه ڏين ، ڪنھن صورت ۾ بہ اتان نہ ھٽن ڀلي کڻي پکين کي انھن جون ٻوٽيون نوچيندي ڇونہ ڏسن پر جاء تان ھرگز نه ھٽن<ref name=" مودودي " />. نبي ڪريم {{درود}} جن عبدالله بن جبير جي سرواڻي ۾ پنجاھ کن تيراندازن کي ٻن جبلن وچ واري گھاٽ تي مقرر ڪيو ھو ۽ حڪم ڏنو ھو تہ ھر حالت ۾ پير پٺتي نہ ھٽائين پوء کڻي سوڀ ٿئي يا نہ ٿئي. عبدالله بن جبير ۽ ڪجھ ڄڻا حڪم تي ڪاربند رھيا باقي ٻيا سڀ مال غنيمت جي ميڙڻ ۾ لڳي ويا. عبدالله بن جبير پنھنجي مقام تي ئي شھيد ٿي ويو<ref name=" ٺٽوي" /><ref name ="دلائل " > دلائل النبوة، بيھقي، جلد ۳, صه ۲۲۹</ref><ref name=" مودودي " />. ،،مشرڪن جي لشڪر ۾ خالد بن وليد رسالدار ھيو جنھن صورتحال جو فائدو وٺندي ۱۰۰ گھوڙي سوارن جي دستي کي احد جبل جي پٺيان ڦيرائي ان جابلو لنگھ کان مسلمانن جي لشڪر تي حملو ڪيو جنھن سان بازي ڦري وئي ۽ ڀڄي ويل دشمن پڻ موٽي اچي حملي آور ٿيا<ref name=" مودودي " />. رڳو ڪجھ جانثار مقابلي ۾ ڄمي بيٺا باقي مسلمانن ۾ ڀاڄ پئجي وئي<ref name=" مودودي " />. جنگ ۾ اھو اڃان تائين حل نہ ٿي سگھندڙ معمو بڻيل آهي تہ آخر مڪي وارا مڪمل فتح کان اڳ ڇو اتان پوئتي موٽي ھليا ويا<ref name=" مودودي " />. غزوه احد ۾ عتبه بن ابي وقاص پاڻ سڳورن {{درود}} کي پٿر ھيون جنھن سان اڳين ڏندن مان ساڄي پاسي ھيٺيون ڏند مبارڪ شھيد ٿيو<ref name="ٺٽوي " />. ابي بن خلف پاڻ سڳورن {{درود}} مٿان تلوار سان حملو ڪيو ان وقت پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي ھٿ ۾ ھڪ ننڍڙو نيزو ھيو، جڏھن ويجھو ٿيو تہ ان مشرڪ کي اھو نيزو ھنيو جنھن سان سندس پاسيراٽيون ڀڄي پيون جيڪو پوء مڪي کان ھڪ ڏينھن جي پنڌ تي واقع مرالظھران نالي ڳوٺ ۾ فوت ٿي ويو<ref name=" ٺٽوي " />. مشرڪن جي لشڪر مان عبدالله بن شھاب پاڻ سڳورن {{درود}} ڏانھن تير اڇلائي کين زخمي ڪيو. اھو بعد ۾ مسلمان ٿيو ۽ امام زھري جو ڏاڏو ھيو<ref name="ٺٽوي " />. کيس عبدالله اصغر پڻ سڏيندا هئا<ref name ="سيرتون " > سيرة ابن اسحاق، صه ۳۰۵ ۽ سيرت ابن ڪثير جي جلد ۳ ، صه ۵۹</ref>. غزوہ احد ۾ عبدالرحمان بن عوف کي ۲۱ زخم رسيا<ref name=" ٺٽوي " /><ref name ="ھشام ابن " > سيرت ابن ھشام، جلد ۲, صہ ۸۸ </ref>. احد جي جنگ ۾ ۷۰ مسلمان شھيد ٿيا<ref name=" مودودي " />. ابوسفيان ويندي وقت مسلمانن کي چيلينج ڪيو تہ ايندڙ سال بدر جي ي مقام تي انھن سان مقابلو ٿيندو.<ref name=" مودودي " /> احد جي شھيدن مان نبي ڪريم {{درود}} جن پھريان حمزه رضه جي نماز جنازه پڙھائي ۽ بعد ۾ سڀني شھيدن جي. ھر شھيد کي آڻي حمزه رضه جي ميت ڀرسان رکيائون پوء ان جي نماز پڙھي وئي اھڙي طرح حمزه رضه جي مٿان ۷۰ ڀيرا نماز پڙھي وئي. ان روايت جي بنياد تي حنفين ويجھو شھيد جي نماز پڙھي ويندي آهي<ref name=" ٺٽوي " />. ھڪ روايت مطابق نبي ڪريم {{درود}} جن شھيدن جي جنازي جي نماز نہ پڙھائي ھئي ان ڪري شافعين ۾ شھيدن جي جنازي جي نماز نہ پڙھي ويندي آهي<ref name=" ٺٽوي " />. سن ن ۴ ھجري ۾ غزوه بنو نضير جو واقعو پيش آيو جنھن جي پڄاڻي بعد ان قبيلي جي ماڻهن کي سندن گھرن ۽ گھاٽين مان تڙي ڪڍيو ويو<ref name=" ٺٽوي" />. ھڪ روايت مطابق ساڳي سال شراب جي حرمت جو حڪم آيو<ref name="ٺٽوي " />. سن ۴ ھجري ۾ ام المؤمنين بيبي زينب رضه وفات ڪئي. ساڳي سال نماز ۾ قصر جو حڪم آيو. سن ۵ ھجري ۾ غزوه خندق واقع ٿي. جنگ ۾ مخالف لشڪر مان حبان بن قيس جو تير سعد بن معاذ کي پٺي واري ڦڻي ۾ لڳو جيڪو غزوہ خندق ۽ غزوہ بنو قريظه جي پڄاڻي کانپوءِ وفات ڪري ويو<ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال غزوہ بنو قريظه ۾ يھودين جو سردار ۽ بيبي صفيه رضه جو پيءُ حيي بن اخطب مارجي ويو<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۵ ھجري ۾ بنو مزينہ وارن جي وفد ۽ عبدالقيس واري وفد نبي ڪريم {{درود}} جن سان ملاقات ڪري اسلام ۾ داخل ٿيا. ساڳي سال ذوالحج جي مھيني ۾ رسول الله {{درود}} پنھنجي گھوڙي تي سوار ٿي غابہ ڏانھن وڃي رھيا ھئا تہ گھوڙي تان ڪري پيا جنھن ڪري سندن پير مڙي پيو ۽ پاسي ۾ رھڙا بہ آيا جنھن ڪري ڪيترا ڏينھن گھر کان ٻاهر نه نڪتا ۽ مسجد ۾ بہ نہ وڃي سگھيا ۽ نماز گھر ۾ ويٺي ادا ڪئي<ref name="ٺٽوي " /><ref name =" شرح" > شرح علیٰ المواھب اللدنيہ، زرقاني، جلد ۳, ص ۹۷ </ref>. سن ۵ ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق سن ۶ ھجري ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن مديني ۾ گھوڙن جي گوء ڪرائي<ref name=" ٺٽوي " /><ref name ="جلد ۴ " > سبل الھدہ والرشاد، شامي، جلد ۴, صہ ۳۵۳</ref><ref name ="ابن الاثير ۱ " > اسد الغابہ، ابن الاثير، جلد ۱, صہ ۲۳</ref>. سن ۵ يا ھڪ روايت مطابق ۶ ھجري ۾ غزوه بني مصطلق واقع ٿي جنھن بعد بيبي عائشه رضه مٿان بھتان وارو افڪ جو واقعو پيش آيو<ref name=" ٺٽوي " />. افڪ معني آهي اھڙي ڳالھ ڪرڻ جيڪا حقيقت جي ابتڙ ھجي<ref name=" علوي " />. سن ۶ يا ۷ ھجري ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن اھڙي منڊي تيار ڪرڻ جو حڪم ڏنو جنھن ۾ ٽن سٽن ۾ محمد رسول الله کليل ھجي. اھڙيءَ طرح يعلیٰ بن اميہ نالي صحابي اھا منڊي تيار ڪئي جنھن جي مھر ۾ مٿين سٽ ۾ الله وچين ۾ رسول ۽ ھيٺين سٽ ۾ محمد اڪريو ويو. منڊي تيار ٿيڻ بعد نبي ڪريم {{درود}} جن عجمي حاڪمن کي ۶ خط موڪلي دين جي دعوت ڏني<ref name=" ٺٽوي " />. اھي خط عمرو بن اميه ذريعي حبش جي حاڪم نجاشي ڏانھن، دحيہ بن خليفه ڪلبي ذريعي روم جي قيصر (سيزر) ھرقل ڏانھن ، عبدالله بن خذافہ سھمي ذريعي ايران جي ڪسرا ( خسرو) پرويز بن ھرمز بن نوشيروان ڏانھن، حاطب بن ابي بلتعہ لخمي ذريعي مصر ۽ اسڪندريہ جي حاڪم مقوقس ڏانھن ۽ شجاع بن وھب ذريعي دمشق جي ھڪ ماڳ غوطہ جي حاڪم حارث بن ابوشمر غساني ڏانهن ۽ سليط بن عمرو ذريعي يمامہ جي حاڪم ھوذہ بن علي حنفي ڏانهن روانا ڪيا<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۶ ھجري ۾ نبي ڪريم {{درود}} طرفان اٺن جي گوء پڻ ڪرائي وئي جنھن ۾ پاڻ سڳورن جي ڏاچِي قصواء پڻ شامل ھئي پر ان کان ھڪ اعرابي جو توڏو گوء کڻي ويو<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۷ ھجري ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن عمرةالقضاء ادا ڪيو ۽ ڏاچي تي سوار ٿي مڪي ۾ داخل ٿيا جنھن جي مھار عبدالله بن رواحہ جي ھٿ ۾ ھئي. جڏھن بيت الله جي طواف لاء مسجد الحرام ۾ ۾ داخل ٿيا تہ ڪافر ڪنڊ ۾ ويٺا هئا<ref name=" ٺٽوي " />. ان وقت پاڻ سڳورن {{درود}} جن بلال رضه کي حڪم ڏنو ته ڪعبي جي ڇت تي بيھي اذان چوي<ref name=" ٺٽوي " /><ref name =" البدايہ ۲" > البدايہ والنھايہ، جلد ۱, صہ ۲۳۲ </ref> <ref name =" بڪري ۲" > تاريخ الخميس، ديار بڪري، جلد ۲, صه ۶۳ </ref><ref name =" شامي ۵" > سبل الھدہ والرشاد، شامي، جلد ۵, صه ۱۹۳ </ref>. پاڻ سڳورا {{درود}} جن تڏھن ڪعبي ۾ بتن جي ھجڻ ڪري داخل نہ ٿيا ۽ اٺين ھجري ۾ مڪي جي فتح وقت بتن ٽوڙڻ بعد ان ۾ داخل ٿيا<ref name=" ٺٽوي " /> <ref name ="المغازي ۱ " > المغازي، واقدي، جلد ۲, صه ۷۳۸</ref><ref name =" قسطلاني ۲" > شرح علي المواھب اللدنيہ، قسطلاني، جلد ۲, صه ۶۵۷ ۽ ۶۵۸ </ref>. عمرة القضاء جي ادائيگي بعد حمزه رضه جي ننڍڙي نياڻي امامه يا عمارہ پاڻ سڳورن {{درود}} جن کي چاچا چاچا سڏيندي ڪڍ آئي جيڪا مديني تائين بيبي فاطمه الزهراء رضه وٽ رھي جنھن کي بعد ۾ سندس سؤٽ جعفر رضه جي سنڀال گهٽ آندو ويو جنھن جي گھرواري عمارہ جي ماسي ھئي ۽ نبي ڪريم {{درود}} جن فرمايو تہ ماسي ماء جي جاء تي آهي<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۷ يا ۸ يا ۱۰ ھجري ۾ رسول الله {{درود}} جن غسان جي حاڪم جبلہ بن ايھم ڏي دين جي دعوت جو خط موڪليو جنھن جي جواب ۾ اھو مسلمان ٿيو<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۷ ھجري ۾ مصر ۽ اسڪندريہ جي حاڪم مقوقس قبطي پاڻ سڳورن {{درود}} جي خدمت ۾ سوکڙيون موڪليون جن ۾ ٻه ٻانھيون ماريه قبطيہ ۽ سندس ڀيڻ سيرين ، يعفور نالي گڏھ، دلدل نالي ھڪ خچر ، ۲۰ عدد نفيس ململ جا ٿان، ھزار مثقال سون ، اعلي قسم جي ماکي ، ھڪ ڪاٺي جي ٺھيل شامي سرمي داڻي ، آئينو ، ڦڻي شامل ھيا<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۸ ھجري ۾ صفر جي مهيني ۾ عمرو بن العاص ، خالد بن وليد ۽ عثمان بن ابو طلحه مديني اچي پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي ھٿ تي مسلمان ٿيا جن مان ٻہ مھينن بعد خالد بن وڏو ليد جنگ موته ۾ شرڪت ڪئي ۽ فتح تي کيس نبي ڪريم {{درود}} جن سيف الله جو لقب ڏنو<ref name=" ٺٽوي " />. == غزوات== الله جي راھ ۾ اھا جنگ يا جنگي مھم يا جھادي مھم جنھن ۾ رسول الله {{درود}} جن شرڪت ڪئي ان کي غزوہ سڏيو ويندو آهي. زيد بن ارقم غزوات جو ڪل تعداد ۱۹, جابر بن عبدالله وري ۲۱ ٻڌايو آھي<ref name="علوي " />. موسیٰ بن عقبه، ابن اسحاق، واقدي، ابن سعد، قسطلاني، ابن جوزي ۽ دمياطي انھن جو تعداد ۲۷ ۽ علامه ابو عبدالله شامي پنھنجي ڪتاب ''سبل الھدیٰ والرشاد'' ۾ تعداد ۲۸ ڄاڻايو آهي<ref name=" علوي " /> جن ۾ [[ودان]] جي مقام تي [[غزوه ابوآء]] يا غزوه ودان (۱۱ صفر ۲ ھجري)، [[بواط]] جي مقام تي [[غزوه بواط]] (ربيع الاول ۲ ھجري)، [[بدر]] جي مقام تي [[غزوه سفوان]] يا غزوه بدر اولا ( ربيع الاول ۲ ھجري)، [[عشيره]] جي مقام تي [[غزوه عشيره]] ( جمادالاول ۲ ھجري)، بدر جي مقام تي [[غزوه بدر]] ( ۱۷ رمضان ۲ ھجري)، [[قرقرة الڪدر]] جي مقام تي [[غزوه قرقرة الڪدر]] يا غزوہ بني سليم (شوال ۲ ھجري)، [[عريض]] جي مقام تي [[غزوه سويق]] (۵ ذوالحج ھجري)، [[نجد]] جي مقام تي [[غزوه ذي امر]] يا غزوہ غطفان (محرم ۳ ھجري)، [[بحران جو مقام|بحران جي مقام]] تي [[غزوه فرع]] (ربيع الاول ۳ ھجري)، [[مدينه منوره ]] جي مقام تي [[غزوه بنو قينقاع]] (جماد الاول يا شوال ۳ ھجري)، [[احد جبل|جبل احد]] جي مقام تي [[غزوه احد]] ( شوال ۳ ھجري)، [[حمراء الاسد ]] جي مقام تي [[غزوه حمراء الاسد]] (۱۷ شوال ۳ ھجري)، عاليه جي مقام تي [[غزوه بنو نضير]] (ربيع الاول ۴ ھجري)، بدر جي مقام تي [[غزوه بدرالآخيرہ]] يا بدراموعد (شعبان ۴ ھجري)، [[دومة الجندل]] جي مقام تي [[غزوه دومة الجندل]] (ربيع الاول ۵ ھجري)، [[مريسيع]] جي مقام تي [[غزوه بنو مصطلق]] يا غزوه مريسيع (شعبان ۵ ھجري)، مدينه منوره جي مقام تي [[غزوه خندق]] (شوال ۵ ھجري)، [[غران]] جي مقام تي [[غزوه بنو قريظه]] (ذوالقعد ۵ ھجري)، [[نجران]] جي مقام تي [[غزوه بنو لحيان]] (رجب 6 ھجري)، [[حديبيه]] جي مقام تي [[غزوه حديبيه]] (ذوالقعد 6 ھجري)، [[ذي قرد]] جي مقام تي [[غزوہ ذي قرد]] ( ذوالحج 6 ھجري)، [[خيبر]] جي مقام تي [[غزوہ خيبر]] ( محرم ۷ ھجري), [[واديء القریٰ]] جي مقام تي [[غزوہ واديءِ القریٰ]] ( صفر ۷ ھجري)، نجد جي مقام تي [[غزوہ ذات الرقاع]] يا غزوہ محارب و بني ثعبله ( ۱۰ ربيع الاول ۷ ھجري), مڪي شريف جي مقام تي غزوہ [[فتح مڪه]] (۱۰ رمضان ۸ ھجري), [[حنين]] جي مقام تي [[غزوہ حنين]] ( 6 شوال ۸ ھجري), [[طائف]] جي مقام تي [[غزوہ طائف]] ( شوال ۸ ھجري), [[تبوڪ]] جي مقام تي [[غزوہ تبوڪ]] ( رجب ۹ ھجري). جيڪي لشڪر رسول الله {{درود}} جن اصحابين جي اڳواڻي ۾ جھاد لاء روانا ڪيا پر پاڻ شرڪت نہ ڪئي ان جنگي مھم کي سرايا يا بعوث سڏيندا آهن. اھڙين جنگي مھمن جو تعداد اٽڪل ۷۹ ھيو. ===صلح حديبيه=== سن ۶ ھجري ۾ سومر جي ڏينهن ذوالقعد جو چنڊ ڏسي نبي ڪريم {{درود}} جن احرام ٻڌو ۽ عمري جي نيت سان ۱۳۰۰ ھڪ روايت مطابق ۱۴۰۰ يا ۱۵۰۰ مسلمانن ۽ قرباني لاءِ ۷۰ اٺن سميت مڪي ڏانھن روانا ٿيا ۽ جڏھن حديبيه پھتا تہ مشرڪن سندن رستي روڪ ڪئي جنھن بعد صلح ٿي ۽ مسلمانن بغير عمري جي موٽي ويا<ref name=" ٺٽوي " />. حديبيه ۾ صحابين ھڪ ٻٻر جي وڻ جي ھيٺان ويھي نبي ڪريم {{درود}} جن جي ھٿ تي ھٿ رکي بيعت ھنن لفظن ۾ ڪئي تہ "جي موت بہ آيو تہ پٺتي نہ ھٽنداسون". بيعت ۾ سڀ کان پھريون شخص ابو سنان وھب بن محصن اسدي ھيو<ref name="ٺٽوي " />. صلح واري موقعي تي معاھدو ڪيو ويو ته ڌريون ڏھن سالن تائين جنگ نہ ڪنديون. معاھدو حضرت علي ڪرم الله وجهه جن لکيو<ref name=" ٺٽوي " />. واپسي ۾ رستي ۾ سورة الفتح نازل ٿي === خيبر جي فتح=== سن ۷ ھجري ۾ غزوه خيبر واقع ٿي<ref name=" ٺٽوي" />. خيبر ۾ يھودين جا ۶ قلعا واقع ھيا جن مان سڀ کان مضبوط قلعو قموس ھيو جنھن جو مالڪ مرحب نالي سردار ھيو<ref name=" علوي" />. غزوه خيبر جي موقعي تي نبي ڪريم {{درود}} فرمايو تہ:"سڀاڻي اسان اسلامي جھنڊو ان شخص جي حوالي ڪنداسون جيڪو الله ۽ ان جي رسول سان محبت ڪندڙ ھوندو ۽ الله ۽ ان جو رسول ان سان محبت ڪندڙ ھوندا". ٻئي ڏينهن اھو جھنڊو علي بن ابي طالب رضہ کي ڏيندي فرمايو تہ: " اي علي! ھتان جي رھاڪن سان وڙھڻ ۾ تڪڙ نہ ڪجانء، پھريان سندن آڏو دين جي دعوت ۽ الله جي حقن جي ڄاڻ رکجان. پوء رب سائين ھڪ ماڻھو کي به تنھنجي ھتان ھدايت تي ھلايو تہ تنھنجي لاء اھو ڳاڙھن اٺن کان بہ ڀلو آھي"<ref name=" ٺٽوي " />. ھن غزوہ ۾ مسلمانن جي لشڪر مان ۱۵ ماڻھو فوت ٿيا جڏھن ته يھودين جا ۹۳ ڄڻا مارجي ويا جن ۾ انھن جا جنگي جوڌا مرحب ۽ سندس ڀاء حارث، ٻہ سردار عامر ۽ ياسر پڻ شامل هئا<ref name=" ٺٽوي " />. مرحب ، حارث ۽ عامر کي علي بن ابي طالب رضہ ۽ ياسر کي زبير بن عوام ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق علي بن ابي طالب رضہ قتل ڪيو<ref name=" ٺٽوي " />. جنگ ۾ جڏھن ڇتي ويڙھ شروع ٿي تہ پاڻ سڳورن {{درود}} فرمايو ته "ھاڻي تنور تتو آھي"<ref name=" ٺٽوي " />. خيبر جي فتح بعد مرحب جي ڀائٽي ۽ ھڪ امير سلام بن مشڪم جي زال زينب بنت حارث نبي ڪريم {{درود}} جن دعوت ڪئي جنھن ۾ ٻاڪري گوشت جي ڀاڄي ۾ زھر وجھي کين کارايو پر نبي ڪريم {{درود}} جن کيس معاف ڪري ڇڏيو ۽ بعد ۾ اھا عورت مسلمان ٿي وئي<ref name=" ٺٽوي " /><ref name =" الاصابہ ۱" > الاصابہ، ابن حجر، جلد ۴, صہ ۳۱۴ </ref>. ھڪ ٻي روايت مطابق جڏھن بعد ۾ زھر سبب بشر بن براء فوت ٿي ويو تہ ان جي قصاص ۾ کيس قتل ڪيو ويو<ref name="ٺٽوي " /><ref name ="البدايہ ۱ " > البدايہ والنھايہ، ابن ڪثير، جلد ۴, صہ ۲۱۰ </ref>. === مڪي جي فتح=== صلح حديبيه کان پوء مسلمانن کي امن سان تبليغ جو موقعو ملي ويو. قريش جي بڇ تي سندن اتحادي بنو بڪر قبيلي وارن بنو خزاعہ وارن تي حملو ڪيو جنھن ۾ قريش جا عڪرمہ بن ابوجھل ۽ صفوان بن اميه وارا شناخت مٽائي بنو بڪر وارن سان گڏجي وڙھيا. انھن حرم ۾ پناھ ورتي پر کين اتي قتل ڪيو ويو. بنو خزاعہ وارا مديني ۾ نبي ڪريم {{درود}} وٽ دانھن کڻي آيا ۽ انصاف جي گھر ڪئي. نبي ڪريم {{درود}} قريش ڏانھن ھيٺين ٽن شرطن مان ڪو به ھڪ قبول ڪرڻ جو مطالبو ڪيو: <br/> # جن کي قتل ڪيو ويو انھن جي خون بھا ادا ڪيو.<br/> # قريش بنو بڪر قبيلي سان اتحاد ختم ڪن.<br/> #صلح حديبيه جي منسوخي جو اعلان ڪن.<br/> قريشن صلح حديبيه جي منسوخي جو شرط قبول ڪيو. جڏھن مسلم نمائندو واپس ھليو ويو تہ پوء انھن ارادو تبديل ڪيو ۽ ابوسفيان مديني ۾ نبي ڪريم {{درود}} سان صلح حديبيه جي ٻيھر بحالي لاء ملڻ آيو پر نبي ڪريم {{درود}} ساڻس نه مليو. ھن صحابين کي منٿ ڪئي تہ سندس مدد ڪن پر ڪجھ نہ وريس<ref name="Awan " />. ۱۰ رمضان سن ۸ ھجري تي مسلمانن جي ڏھ ھزار ماڻھن جي لشڪر سان نبي ڪريم {{درود}} مڪي ڏانھن روانو ٿيو. حرم ۾ رتوچاڻ کان بچڻ خاطر ان روانگي کي مخفي رکيو ويو تہ جيئن مڪي وارن کي تعجب ۾ وجھجي. جڏھن مڪي ٻاھران خيما کوڙيا ته رات جو لشڪر جي ھر سپاھي کي الڳ باھ ٻارڻ جو حڪم ڏنو. ان وقت باھ جي ھڪ مچ جو مطلب ۱۰ کان ۱۵ ماڻھن جي بيٺڪ سمجھيو ويندو ھو<ref name=" Awan " />. ابوسفيان ، حاڪم اب حزام ۽ بديل ابن ورقه صلح جي لاء مسلمانن جي ڪئمپ ۾ پھتا پر ھاڻي اھو وقت ڪانه رھيو. ان بعد ابوسفيان عباس بن عبدالمطلب جي مدد سان نبي ڪريم {{درود}} وٽ معافي لاء پيش ٿيو. عمر بن خطاب کيس اسلام جو سخت دشمن ھجڻ ڪري مارڻ لاء زور ڀريو پر نبي ڪريم ان تي رحم ڪندي فرمايو تہ ڊپ نہ ڪر. ان کي اسلام ۾ داخل ٿيڻ جي دعوت ڏني وئي پر ھو ان لاء راضي نہ ھيو ن جڏھن اسلامي لشڪر جا جٿا مڪي ۾ داخل ٿيندي ڏٺا تہ پوء مسلمان ٿيو<ref name=" Awan" />. مڪي جي فتح بعد مديني ڏانهن ھجرت ڪرڻ جي فرض جي حڪم کي رد ڪيو ويو<ref name=" ٺٽوي " />. ===طائف جي فتح=== == سندس آخري وقت ۽ وڇوڙو == ==قرآن ۾ سندس تعارف== "اسان توھان کي حق جي علم سان خوشخبري ڏيڻ وارو ۽ ڊيڄارڻ وارو ڪري موڪليو"..(سورة البقرہ جي آيت ۱۱۹). "مان توھان جي وچ ۾ توھان مان ئي ھڪ رسول موڪليو، جيڪو توھان کي منھنجون آيتون ٻڌائي ٿو ، توھان جي زندگين کي سنواري ٿو ، توھان کي ڪتاب ۽ حڪمت جي تعليم ڏئي ٿو، ۽ توھان کي اھي ڳالھيون سيکاري ٿو جيڪي توھان نہ ڄاڻيندا هئا"...(سورة البقرہ آيت ۱۵۱). "اسان توکي ماڻھن لاء ھڪ رسول بڻائي موڪليو آهي. جنھن رسول جي اطاعت ڪئي ان دراصل الله جي اطاعت ڪئي".. (سورة النساء آيت ۸۰). "تون الله جي راھ ۾ وڙھ، تون پنھنجي ذات کانسواءِ ڪنھن ٻئي لاء ذميدار ناھين" (سورة النساء آيت ۸۳). "اي پيغمبر! جيڪو ڪجھ رب طرفان توتي نازل ڪيو ويو آهي اھو ماڻھن تائين پھچاء، جيڪڏهن تون ايئن نہ ڪيو ته تو پنھنجي پيغمبري جو حق ادا نہ ڪيو". ( سورة المائدہ ، آيت ۶۷). " محمد ان کانسواءِ ڪجھ ناھي بس ھڪ رسول آھي ، ان کان اڳ ٻيا رسول بہ گذاري چڪا آهن"... ( سورة آل عمران ، آيت ۱۴۴). "( اي پيغمبر) اھا الله جي رحمت آ جو تون ھنن ماڻھن لاء ڏاڍو نرم مزاج آھين " (سورة آل عمران ، آيت ۱۵۹). " درحقيقت مومنن تي الله اھو وڏو احسان ڪيو آھي جو سندن وچ ۾ انھن منجھان ھڪ اھڙو رسول اٿاريو جيڪو کين ان جون آيتون ٻڌائي ٿو ، سندن زندگين کي سنواري ٿو ۽ کين ڪتاب ۽ حڪمت جي تعليم ڏئي ٿو..." ( سورة آل عمران ، آيت ۱۶۴). == حجت الوداع جو خطبو== == سندس ڇڏيل ورثو== ==روضو مبارڪ== == توھين رسالت جا واقعا ۽ قانون== ==سيرت تي لکيل مستند ڪتاب== ===حديثن وارا مستند ڪتاب=== ==حضرت محمد صه ۽ مغربي فلاسافر== [[فائل:Muhammad Seal.svg|thumb|left|upright=0.8|حضرت محمد {{درود}} جي مھر جيڪا منڊي ۾ جڙيل ھئي ۽ سرڪاري خط و ڪتابت ۾ استعمال ڪئي ويندي ھئي]] ” پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي باري ۾ گوئٽي هڪ ڊگهو نظم لکيو جيڪو '''Mahomet's Gesang''' جي نالي سان مشهور آهي. ان نظم ۾ گوئٽي پاڻ سڳورن {{درود}} جي چهري جي هڪ محبت ڀري تصوير چٽي آهي هن نظم آخر ۾ گوئٽي لکيو آهي ته: ”پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي چهري مبارڪ تي نظر پوڻ سان انسان سندن مفتون ٿي پوندو.“ جرمن فيلسوف لائبنز (Leibniz) (1646-1716ع) متعلق پروفيسر اشپيز لکيو آهي ته پاڻ سڳورن {{درود}} جن کي ’دين الفطرت‘ جو باني سمجهندو هو.<ref>ڊاڪٽر قاضي نبي بخش؛ رسالو:مهراڻ؛ ڇپيندڙ:سنڌي ادبي بورڊ؛ 1962ع</ref> ==درود ۽ صلوات== [[فائل:Salavat of the prophet.png|thumb|left|upright=1.5|صلوات]] ==حوالا== {{حوالا}} [[زمرو:اسلام]] [[زمرو:محمد|*]] kqhqm0m91q6238ck7ptcujc1d8sjd9k 240393 240392 2022-08-27T22:10:49Z Intisar Ali 8681 wikitext text/x-wiki {{Infobox person | honorific_prefix = ابوالقاسم | name = '''<span style='color: Green'>مُحَمَّدٌ</span>''' <!-- include middle initial, if not specified in birth_name --> | honorific_suffix = صلي الله عليه وآله وسلم | image =Dark vignette Al-Masjid AL-Nabawi Door800x600x300.jpg | image_size = 300px | alt = | caption = سندن نالو خوش خطاطي ۾ لکيل | native_name = ابوالقاسم | native_name_lang = عربي | birth_name = <!-- only use if different from name above --> | birth_date = {{birth date |570|04|20}} | birth_place = مڪو | baptised = <!-- will not display if birth_date is entered --> | disappeared_date = <!-- {{disappeared date and age|YYYY|MM|DD|YYYY|MM|DD}} (disappeared date then birth date) --> | disappeared_place = | disappeared_status = | death_date = {{death date and age|632|06|08|570|04|20}} | death_place = مدينو | death_cause = سخت بخار | body_discovered = | resting_place = مسجد نبوي، مدينو منور | resting_place_coordinates = <!-- {{coord|LAT|LONG|type:landmark|display=inline}} --> | monuments = مسجد نبوي | residence = مڪو پوء مدہنو | nationality = عرب | other_names = 99 نالا: مجتبیٰ، مصطفیٰ، بشیر، نذیر، احمد وغیرہ | ethnicity = <!-- Ethnicity should be supported with a citation from a reliable source --> | citizenship = حجاز | education = اُمِي | alma_mater = | occupation = واپار ، حاڪم ، قاضي، فوجي ڪمانڊر، معلم | years_active = | era = | employer = | organization = | agent = | known_for = اسلام جو پيغمبر | notable_works = *خدا جو ڏنل قرآن پھچائڻ * مديني جي رياست جو بنياد وجھندڙ * مسجد نبوي جو معمار *اسلام جي تعليم ڏنائين * حديث | style = | home_town = مڪو | salary = | net_worth = <!-- Net worth should be supported with a citation from a reliable source --> | height = <!-- "X cm", "X m" or "X ft Y in" plus optional reference (conversions are automatic) --> | weight = <!-- "X kg", "X lb" or "X st Y lb" plus optional reference (conversions are automatic) --> | television = | title = | term = | predecessor = عيسيٰ مسيح | successor = ڪو بہ نہ | party = | movement = | opponents = عربستان جا مشرڪ ۽ يھودي | boards = | religion = <!-- Religion should be supported with a citation from a reliable source --> | denomination = <!-- Denomination should be supported with a citation from a reliable source --> | criminal_charge = <!-- Criminality parameters should be supported with citations from reliable sources --> | criminal_penalty = | criminal_status = | spouse =* خديجه بنت خويلد (595–619) *سوده بنت زمعه (619–632) *حفصه بنت عمر (624–632) *جويريه بنت حارث (628–632) *عائشه (619–632) *زينب بنت جحش (627–632) *صفيه بنت حيي (629–632) *زينب بنت خزيمه (625–627) *ام سلمه (629–632) *ام حبيبه (628–632) *ريحانه بنت زيد (629–631) *ماريه قبطيه (630–632) *ميمونه بنت حارث (630–632) | partner = <!-- (unmarried long-term partner) --> | children = *عبد الله بن محمد، *قاسم بن محمد، *ابراهيم بن محمد، *زينب بنت محمد، *رقيه بنت محمد، *ام ڪلثوم بنت محمد، *فاطمه زهرا رضہ | parents = *عبد الله بن عبد المطلب * آمنہ بنت وھب | relatives = * عبدالمطلب (ڏاڏو) *ابوطالب (چاچو) * حمزہ (چاچو)رضہ *ابو لھب (چاچو) *علي رضہ (ڀائٽو، ۽ ڄاٽو) *عباس رضه (،چاچو) * ابو بڪر رضہ (سھرو) * عمر فاروق رضه (سھرو) *ابوسفيان (سھرو) | callsign = | awards = رحمته العالمين | module = آخري نبي | module2 = | module3 = | module4 = | module5 = | module6 = | signature =Muhammad Seal.svg | signature_alt = | signature_size = 50px | website = <!-- {{URL|example.com}} --> | footnotes = }} <br/> '''حضرت مُحَمَّد''' {{درود}} {{ٻيا نالا|انگريزي= '''Hazrat Muhammad '''pbuh}}(اپریل570ع - جون 632ع) مسلمانن جي عقيدي مطابق الله سبحان و تعالیٰ جو آخري نبي ۽ رسول ھيو جنھن تي [[آسماني ڪتابن جا نالا|آسماني ڪتاب]] [[قرآن| قرآن مجيد]] نازل ٿيو. 40 سالن جي عمر ۾ [[عربستان]] جي شھر [[مڪو| مڪي]] ۾ نبوت جو اظھار ڪندي اسلام جي توحيد واري عقيدي جي تبليغ جو آغاز ڪيو. سندس ڏنل تعليم عربن جي ان خطي ۾ ھڪ زبردست انقلاب برپا ڪيو. قرآن مجيد ۾ سندس زندگي مبارڪ کي '''اسوه''' سڏيو ويو آهي<ref name =" علوي" > بذل القوۃ فی حوادث سنی النبوۃ (سيرت هاشمي)، از: امام العصر مخدوم محمد ھاشم محدث ٺٽوي، ترجمو: پروفيسر اسرار احمد علوي، مھراڻ اڪيڊمي شڪارپور، ڇاپو ٻيو جولائي 2004ع ۾ لکيل مترجم جو نوٽ: تقديم </ref>. سورة الاحزاب جي آيت 21 ۾ فرمان آھي ته:'''لقد کان لکم فی رسول اللہ اسوۃ حسنہ''': ترجمو: "بيشڪ اوھان جي لاء خدا جي رسول {{درود}} جي ذات ۾ ھڪ بھترين نمونو آھي." لفظ اسوة جي عام معنیٰ طريقو يا نمونو آھي<ref name=" علوي " />. اسوہ انسان جي ان حالت کي چيو ويندو آهي جيڪا ھو ڪنھن ٻئي انسان جي پيروي ڪندي اختيار ڪري<ref name ="راغب " > مفردات الفاظ القرآن, از: ابو القاسم راغب اصفھانی صہ ۱۴۰ </ref>. اسلامي عقيدي مطابق محمد رسول الله {{درود}} جن جي اطاعت مسلمانن جي ايمان جو لازمي جز ۽ فرض آهي ۽ ان جي اطاعت کي قرآن مجيد ۾ الله جي اطاعت جي مثل سڏيو ويو آهي. سورة النساء جي آيت ۶۴ ۾ قرآن فرمائي ٿو ته: ''' وما ارسلنا من رسول الا لیطاع باذن اللّٰہ''': ترجمو: "۽ اسان موڪليا جيڪي رسول تہ انھن جي پيروي ڪئي وڃي، الله جي حڪم سان". دين جي عالمن ۽ قرآن جي شارحن جو اھو عقيدو آهي ته قرآن ھڪ تحريري دستور آھي جنھن جي عملي صورت سرور ڪونين {{درود}} جن جي ذات آھي، جن جو ڪوبه قول ۽ فعل حڪم خداوندئ کان وار برابر بہ ھيڏي ھوڏي ھٽيل نه آهي<ref name=" علوي " />. ايليا (بيت المقدس) ۾ ھجرت جي پنجين سال [[ھرقل|ھرقل اعظم]] (Hercules) جي درٻار ۾ سندس بدترين دشمن [[ابوسفيان]] پڇا ڪرڻ تي ٻڌايو ھو تہ "نبوت کان اڳ بہ اوھان {{ درود}} ڪڏهن ڪوڙ نہ ڳالھايو آھي"<ref name=" علوي " />. پاڻ ڪريمن پنھنجي بيمثال ڪردار وسيلي ڪٺور قلبن کي نرم ڪري انھن جو تزڪيو ڪيو<ref name=" علوي " />. سندن ھر عمل جي تقليد کي اسلامي دين ۾ سنت جو مقام حاصل آهي<ref name="علوي " />. مولانا ابوالڪلام آزاد مطابق:"قرآن ۽ نبي سائين {{درود}} جن جي زندگي ساڳي شئي آھي، قرآن متن آھي تہ سيرة ان جي تشريح ۽ قرآن علم آھي تہ سيرة ان جو عمل. ان ڪري انسانيت جي سمورن اھنجن ۽ آزارن جو علاج ان سيرت جي مطالعي ۾ ئي ملي سگھندو"<ref name ="آزاد " > سیرۃ کے عملی پہلو (اردو) ، از: مولانا ابوالڪلام آزاد، صہ ۹</ref>. == قبيلو ۽ گھراڻو == حضرت محمد {{درود}} جو قبيلو [[قريش]] ۽ گھراڻو [[بنو هاشم]] ھيا جيڪي حضرت ابراهيم جي بيبي ھاجرہ {{ٻيا نالا|عبراني= ''' Hagar '''}} مان وڏي پٽ حضرت اسماعيل جي اولاد مان ھيا. حضرت [[ابراهيم]] پنھنجي وڏي پٽ حضرت [[اسماعيل]] ۽ سندس ماء کي مڪي جي ويران وادي ۾ رھايو جتي ٻنھي پيء ۽ پٽ گڏجي [[ڪعبو]] تعمير ڪيو. ان ويراني ۾ [[زمزم]] جي چشمي جي برآمد ٿيڻ سان جرھوم جي قبيلو سندن مرضي سان اتي آباد ٿيو ۽ اڳتي هلي اسماعيل جي شادي ٿي ۽ کيس ٻارھن پٽ ڄاوا جن مان وڏي پٽ جو نالو قدار ھيو. آھستي آھستي اسماعيلين جو تعداد وڌندو ويو.<ref name ="سعيد" >The Life of Muhammad, the Prophet , by:Syed Saeed Akhtar Rizvi, page ،9,7,8,6,</ref> بائيبل مطابق خدا جو واعدو ٿيل ھيو تہ اسماعيل جي اولاد کي تيزي سان وڌائيندو <ref>{Genesis 21:13}</ref> اھي پوري حجاز ۾ ڦھلجي ويا. عیسیٰ مسیح جي پيدائش کان 200 سال اڳ قدار جي اولاد مان عدنان مشھوري ماڻي ٻنھي جي وچ واري شجري جي اڃان ڪا پڪ نہ ٿي سگھي آھي ڇو تہ عربن گھڻا شجرا بيان ڪيا آهن.محمد صہ انھن شجرن تي تبصرو ڪندي فرمايو ھيو تہ {{quote|جڏهن منھجو شجرو عدنان تائين پھچي تہ بس ڪريو|محمد صہ<ref name = " سعيد"/>|}} ٽين صدي عيسويءَ ۾ عدنان جي اولاد مان ھڪ سردار ٿيو جنھن جو نالو فاھر ھيو جنھن لاء خيال آهي تہ ان کي [[قريش]] سڏيندا ھيا ڪن جو وري خيال آھي تہ فاھر جي پنجين پيڙهيءَ ۾ پنجين صدي عيسويءَ ۾ [[قصي بن ڪلاب]] بن مرہ بن لوئي، بن غالب بن فاھر نالي ھڪ طاقتور شخص مشھور ٿيو جنھن کي قريش سڏيندا ھيا ء ان جي اولاد [[قريشي]] سڏبا ھيا. علامہ شبلي نعماني، علامہ طبري مطابق قصي ئي پھريون شخص ھيو جنھن کي قريش سڏيو ويو. قصي سڀني اسماعلين کي گڏ ڪري قائل ڪيو تہ خانہ بدوشي ترڪ ڪري ڪعبي جي چؤطرف مستقل رھائش اختيار ڪن. قصي ڪعبي جي نگران خزاہ قبيلي جي ھليل نالي ھڪ شخص جي نياڻي سان شادي ڪئي ۽ ھليل جي وصيت ذريعي ڪعبي جي نگراني جي ذميداري قصي جي حوالي ٿي جنھن کوڙ ادارن کي قائم ڪيو جن ۾ دارالندواہ (گڏجاڻي واري جاء) شامل ھئي جتي ويھي جنگ ۽ امن سميت اھم معاملن جا فيصلا ، شادين جا اجتماع ٿيندا هئا. قافلن جي روانگي پن ٿيندي هئي.ھن سقايہ ( حاجين کي پاڻي فراهم ڪرڻ جو بندوبست)، رفادہ ( حاجين کي کاڌخوراڪ فراھم ڪرڻ جو بندوبست) پڻ قائم ڪيا<ref name = "سعيد "/> ھن حاجين جو مشاعرالحرم ۾ رات ٽڪائڻ جو بندوبست ء پوري واديءَ کي بتين سان منور ڪري کين سھولتن فراھم ڪرڻ جي شروعات ڪئي. زمزم جو چشمو صديون پھرين لٽجي ويو ھو ھن ان کي ڳولي پھريون دفعو کوھ کوٽايو ۽ پاڻي جي بحالي ٿي. ھن ڪعبي جي ٻيھر تعمير ڪرائي. ھن جي وفات بعد ماڻھو حاجون (موجوده جنت المولا واري قبرستان) ۾ سندس قبر جي زيارت لاءِ ويندا ھئا. ھن کي ڪعبي جون ڇھ ذميداريون ھيون جيڪي ھن پنھنجي وفات کان اڳ پنھنجي وڏي پٽ عبدالدار کي سونپيون. قصي کي پنج پٽ ء ھڪ ڌيءُ ھئي. سندس ٻئي پٽ مغيرہ کي عبداالمناف سڏيندا ھيا، جيڪو قبيلن ۾ معتبر ۽ قائدانہ صلاحيتن وارو ليکيو ويو. عبدالمناف کي ڇھ پٽ ٿيا جن ۾ ھاشم، مطلب، عبد شمس ۽ نوفل مشھور ٿيا. عبدالدار ۽ عبداالمناف جي وفات کان پوءِ ڪعبي جي ذميداري سنڀالڻ ۾ سندن اولاد ۾ تڪرار شروع ٿيو پر پوء ٺاھ ٿي وين. اھو طئي ٿيو تہ پاڻي پيارڻ ، کاڌ خوراڪ فراھم ڪرڻ ۽ جنگ ۾ قيادت جي ذميداري عبداالمناف جي اولاد ڏي منتقل ٿي. ليوا ۽ حجابہ جي ذميداري عبدالدار جي اولاد کي ملي باقي دارالندواہ جي سربراهي ٻنھي جي خاندانن ۾ رھي. انھن مان ھاشم گھڻو نالو ڪڍيو جنھن کي کاڌي کارائڻ جي ذميداري ملي. ھڪ ڀيري مڪي ۾ وڏو ڏڪار آيو تہ ھاشم پنھنجي سموري دولت کڻي شام ويو اتان اٽو ۽ سڪل ماني خريد ڪري مڪي آيو ۽ روزانو اٺن کي ڪھي انھن مان ٻوڙ ٺاھي ماني جا ٽڪرا ان ۾ ملائي سموري قبيلي کي گھرائي کارائيندو هو ڏڪار جي خاتمي تائين ھن قبيلي جي مدد جاري رکي کوڙ ماڻھن کي مرڻ کان بچائي ورتو.ان خدمت جي بدلي ئي کيس ھاشم جو نالو مليو جنھن جي معني ( مانيءَ کي ) ٽڪر ڪندڙ آھي. ھاشم جو اصل نالو امر{{ٻيا نالا|انگريزي=Amr}} ھيو. ھاشم مڪي جي واپاري قافلن جو بنياد وجھندڙ پڻ ھيو. ھن باظنتيني شھنشاھ کان حڪمنامو حاصل ڪيو جنھن تحت قريش قبيلي کي ھر قسم جي ٽئڪس ۽ ڊيوٽي کان آزاد ڪري انھن جي ڪنٽرول وارن ملڪن ۾ آزاد اچ وڃ جي اجازت ڏنل ھئي<ref name = " سعيد "/> ھن اھا ساڳي سھولت ايٿوپيا جي بادشاھ کان پڻ حاصل ڪئي ۽ ان وقت يمن ايٿوپيا جو حصو ھيو.اھڙي طرح قريش جا واپاري قافلا يمن کان شام ۽ بازنظيني شھر انقرہ تائين وڃڻ شروع ٿيا.<ref name = "سعيد "/> ھاشم جڏهن 25 سالن جو ھيو تہ سن 488 عيسويءَ ۾ فلسطين جي غزہ واري ھنڌ وفات ڪري ويو ۽ کيس اتي ئي دفن ڪيو ويو. اھا جاء غزہ ھاشم يا ھاشم جي غزہ سڏجڻ شروع ٿي وئي. ھن يثرب جي عدي بنو نجار قبيلي جي سلمیٰ بنت امر سان پرڻو ڪيو جنھن مان عبدالمطلب پيدا ٿيو جيڪو اڃان ننڍڙو ھيو تہ ھاشم وفات ڪري ويو.ان کان سواءِ ھاشم کي چار ٻيا پٽ پڻ ھيا جن ۾ اسد، نضلا، سئفي ۽ ابو سئفي شامل ھيا جن مان پوين ٽن کي اولاد ڪانہ ٿي باقي اسد کي [[فاطمه بنت اسد]] نالي نياڻي ڄائي جيڪا علي رضہ بن ابي طالب جي ماء ھئي. ھاشم جو اھڙي طرح نسل عبدالمطلب مان اڳتي ھليو<ref name = " سعيد"/>. عبدالمطلب يثرب ۾ پنھنجي ناني جي گھر ۾ پيدا ٿيو. ھاشم جي وفات بعد سندس ڀاء مطلب خاندان جو وڏو بڻيو جيڪو پنھنجي ننڍي ڀائٽي عبدالمطلب بن ھاشم کي مڪي وٺي آيو جڏھن مطلب اٺ تي مڪي ۾ داخل ٿيو تہ ماڻھن ڇوڪري کي مطلب جو غلام سمجھي عبدالمطلب چوڻ شروع ڪيو ۽ مطلب وضاحت ڪندو رھيو تہ اھو سندس ڀائٽيو آھي پر ھاشم جي ان پٽ تي عبدالمطلب نالو پئجي ويو<ref name = " سعيد "/>. عبدالمطلب جو اصل نالو شعيبت الحمد ھيو. مطلبجي وفات بعد سقايہ ۽ رفادہ جي ذميداري عبدالمطلب جي حصي ۾ آئي. ھن 82 سالن تائين عمر ماڻي ۽ پوئين وقت ھن کي مڪي جي سربراھ جو خطاب پڻ مليو<ref name = " سعيد"/> ==والدين== نبي ڪريم {{درود}} جي والد جو نالو عبدالله بن عبدالمطلب ھيو جنھن سندس ولادت کان ڪجھ مھينا اڳ يثرب ۾ ۲۵ سالن جي عمر ۾ وفات ڪئي<ref name =" Awan" > Siraj u Munira, By: Muhammad Ikramun Nabi Awan and Ms Nusrat Tiwana, 1st edition, Nov 2014, Pages: 23, 25 ,27, 28, 39,40 </ref>. ==جنم== نبي ڪريم {{درود}} جن ۱۲ ربيع الاول تي فجر جي وقت بمطابق ۳۰ اپريل ۵۷۱ع ۾ پيدا ٿيا<ref name ="الفضل " > [ https://www.alfazlonline.org/07/01/2020/9519/] الفضل آن لائين</ref>. سندس ولادت ابرہ جي لشڪر جي تباھي کان ۵۵ ڏينھن بعد ٿي<ref name=" Awan " />. ڏاڏي عبدالمطلب سندس نالو محمد رکيو<ref name=" Awan " />. == ننڍپڻ== عربن جي اميرن جي رواج مطابق پرورش لاء ڏاڏي کيس بدو عربن جي بني سعد قبيلي سان تعلق رکندڙ حليمه سعديه جي حوالي ڪيو<ref name=" Awan " />. حليمه ۽ سندس مڙس حارث ٻار وٺڻ وقت الجھن ۾ ھيا تہ شايد کين مناسب معاوضو نہ ملي سگھي پر جلد ئي کين ٻار جي ڀلاري ھجڻ جي سمجھ آئي<ref name=" Awan" />. حليمه جي نياڻي شيماء سندس پرورش ۾ ماء جي مدد ڪئي<ref name=" Awan " />. ننڍپڻ ۾ پنھنجي رضاعي ڀائرن ۽ ان رضاعي ڀيڻ سان گڏجي ٻڪريون پڻ چاريندو ھو<ref name="Awan " />. جڏھن ۶ سالن جو ٿيو تہ ماء آمنه کيس سندس پيءُ جي قبر جي زيارت ۽ سندس ناناڻي گھر گھمائڻ لاء يثرب وٺي آئي<ref name="Awan " />. واپسي ۾ بيمار ٿي پئي ۽ آبوا جي مقام تي وفات ڪري وئي. تدفين بعد مائٽن کي نظر نہ آيو ۽ جڏھن کيس ڳوليائون تہ پنھنجي ماء جي قبر وٽ ويٺل روئندي ڏٺائونس <ref name=" Awan" />. بعد ۾ جڏھن اصحابين سان گڏ ماء جي قبر تي آيا تہ سندس قبر جي مٽي تي ھٿ ڦيرائيندي ڏاڍو رنا ھيا ۽ ان وقت اصحابي ڪافي پري بيٺا ھئا ۽ کين اھو چوندي ٻڌو تہ سندس ماء جي شفقت جي يادن کيس روئاري وڌو<ref name="Awan " />. ماءُ جي وفات بعد ھن يتيم ٻار جي پرورش جي ذميداري سندس ڏاڏي عبدالمطلب سنڀالي. ۵۷۹ع ۾ عبدالمطلب پڻ وفات ڪري ويو ۽ پوء سندس پرورش جي ذميداري سندس سڳي چاچي ابو طالب سنڀالي<ref name=" Awan " /> ابوطالب ۽ سندس زال فاطمه مٿن ڏاڍا مھربان رھيا<ref name=" Awan " />. پنھنجي ان چاچي ۽ پاڙيسرين جو مال چارڻ شروع ڪيو<ref name="Awan " />. ٻارھن<ref name=" Awan " /> يا يارھن ورھين جي عمر ۾ چاچي حضرت ابوطالب سان گڏ واپار سانگي شام ويا هئا<ref name=" ٺٽوي " /> جڏھن بصري پھتا تہ اتي ھڪ راھبن واري خانقاھ ۾ ترسيا<ref name="Awan " /> جتي بحيرا نالي ھڪ عيسائي راھب سندس نبوت جي تصديق ڪئي ۽ ان وقت حضرت ابوبڪر صديق پڻ ساڻن گڏ ھيو هئي<ref name=" ٺٽوي" />. == زالون ۽ اولاد == ===۱.بيبي خديجه رضه=== 25 سالن جي ڄمار ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي پھرين شادي [[بنو اسد]] گھراڻي جي [[خويلد بن اسد]] ۽ [[فاطمه بنت زائدہ]] جي نياڻي 40 سالا حضرت خديجة الڪبریٰ رضه سان 695 ۾ ٿي جيڪا بيواہ ھئي ۽ سندس اھا ٽين شادي ھئي<ref name=" علوي " />. سندس لقب طاھرہ ۽ ڪنيت ان ھند ھئي<ref name=" علوي " />. بيبي سانئڻ جو پھريون نڪاح [[ھند بن زرارہ]] سان ٿيو جنھن مان کيس ھڪ نياڻي ۽ ٻہ پٽ ٿيا جيڪو پوء گذاري ويو. سندس ٻيون نڪاح [[عتيق بن عائذ]] سان ڪرايو ويو جنھن مان کيس ھڪ نياڻي ھند جي نالي سان ھئي پر ڪجھ وقت کان پوءِ عتيق پڻ گذاري ويو<ref name=" علوي " />. جڏھن 35 سالن جي ٿي تہ سندس والد خويلد پڻ گذاري ويو<ref name="علوي " />. پاڻ مالدار عورت ھئي ۽ سندس ڪاروباري قافلا [[عراق]]، [[شام]] ۽ [[فلسطين]] تائين ويندا ھيا. سندس ھڪ غلام [[ميسرہ]] ايماندار ھيو جيڪو سندس ڪاروبار جو جنرل مينيجر ھيو<ref name=" علوي" />. پاڻ سڳورن {{درود}} جن ان وقت ايمانداري ۾ وڏي شھرت حاصل ڪئي هئي ۽ ميسرہ ذريعي بيبي سانئڻ وٽ اھڙو احوال پھتل ھو ۽ ان کين سندس ڪاروبار ۾ شامل ٿيڻ جي پيشڪش ڪئي جيڪا پاڻ سڳورن {{درود}} قبول ڪئي ۽ ان جي تجارتي قافلي سان شام ويا جنھن بعد بيبي سانئڻ کين شادي جو پيغام موڪليو ۽ ان وقت بيبي صاحبه جي عمر ۴۰ سال ھئي<ref name=" علوي " />. شادي ۲۵ صفر تي مڪي ۾ ٿي جنھن ۾ حضرت ابو طالب ، حضرت حمزہ رضه، بيبي صاحبه جو چاچو [[عمرو بن اسد]]، سؤٽ [[ورقه بن نوفل]] پڻ شامل ٿيا<ref name=" علوي " />. حق مھر ساڍا ٻارھن [[اوقيه]] سون مقرر ڪيو ويو جنھن جي قيمت ۵۰۰ درھم ھئي<ref name=" علوي" />. ھڪ روايت مطابق حق مھر ۲۰ وٽ ٻڌايو ويو آهي<ref name=" علوي " />. نڪاح جو خطبو سيدنا [[ابو طالب]] پڙھيو. اھو خطبو يعقوبي ، شامي ، قسطلاني ، ۽ علامه عامري پنھنجي ڪتابن ۾ نقل ڪيو آهي<ref name=" علوي " />. نڪاح بعد پاڻ سڳورن {{درود}} ھڪ اٺ ذبح ڪرائي مھمانن جي دعوت ڪئي. بيبي سانئڻ زندگي جا 25 سال پاڻ سڳورن {{درود}} سان گذاريا<ref name=" علوي " />. سندس حياتيءَ ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} ٻي ڪا شادي نہ ڪئي<ref name=" علوي " />. پاڻ سڳورن {{درود}} جي پٽ ابراھيم کان سواءِ سموري اولاد بيبي سانئڻ مان ٿي ۽ سڀ سواء بيبي فاطمه الزهراء رضه جي سندن حياتي مبارڪ دوران وفات ڪري ويا<ref name=" علوي " />. [[فائل:The altar of prayer of the Prophet in the demolished house of Khadijeh 01.jpg|thumb|left|upright=0.8|بيبي خديجہ جي مڪي ۾ ڊاٿل گھر اندر اھا جاء جتي حضرت محمد{{درود}} ساڻس شادي کان پوء رھائش دوران عبادت ڪندو ھو]] نبي ڪريم {{درود}} کي چار نياڻيون ھيون جن مان وڏي سيدہ زينب ، ٻيون نمبر سيدہ رقيه ، ٽيون نمبر سيدہ ام ڪلثوم ۽ چوٿون نمبر آخري نياڻي سيده فاطمه الزهراء ھئي<ref name=" علوي " />. چئني مديني ھجرت ڪئي ۽ اتي وفات ڪيائون ۽ چارئي جنت البقيع ۾ دفن ٿيل آھن<ref name=" علوي " />. سيده زينب رضه 30 ميلادي ڌاري مڪي ۾ ڄائي ۽ سن ۸ ھجري ۾ مديني ۾ وفات ڪئي. سندس نڪاح بعثت کان اڳ پنھنجي ماسات ابوالعاص بن ربيع قرشي سان ڪرايو ويو جيڪو بيبي خديجه جي ڀيڻ ھند بنت خويلد جو پٽ ھيو ۽ سندس اصل نالو لقيط ھو<ref name=" علوي " />. ڪجھ رويتن مطابق سندس نالو ھشيم ۽ مھشم ھيو. پاڻ سڳورن {{درود}} جي ھجرت وقت اھي طائف ۾ رھندا ھئا. بدر جي جنگ بعد پاڻ سڳورن {{درود}} کيس مديني گھرايو ۽ بعد ۾ ابوالعاص جڏهن اسلام قبول ڪيو تہ اھو پڻ مديني ۾ آيو. سيده زينب کي ھڪ پٽ علي ۽ ھڪ نياڻي امامه ٿيا<ref name=" علوي" />. علي ننڍپڻ ۾ ئي فوت ٿي ويو. امامه جي پرورش بعد ۾ ابوالعاص جي ماروٽ حضرت زبير بن عوام ڪئي جنهن بيبي فاطمه الزهراء جي وفات بعد امامه جو نڪاح حضرت علي ڪرم الله وجهه سان ڪرايو<ref name=" علوي " />. [[فائل:The altar of prayer of the Prophet in the demolished house of Khadijeh.jpg|thumb|left|upright=0.8|بيبي خديجہ جي سعودي حڪومت پاران ڊاٿل گھر ۾ محراب جو ھڪ ٻيو منظر جتي پاڻ سڳورو عبادت ڪندو ھو]] سيده رقيه رضه ۳۳ ميلادي ڌاري ڄائي ۽ ان جو نڪاح حضرت عثمان غني رضه سان ڪرايو ويو. نبوت جي پنجين سال مڙس سان گڏ حبشه ھجرت ڪئي جتي ست سال رھيا اتي کيس ھڪ پٽ عبدالله نالي ڄائو. مڪي واپسي بعد مديني ڏانهن ھجرت ڪئي. بدر جي جنگ وقت بيمار ٿي پئي ۽ اٽڪل ۲۰ ڏينھن بعد وفات ڪري وئي. ان جي بيماري سبب نبي ڪريم {{درود}} جن حضرت [[عثمان غني]] رضه ۽ حضرت اسامه بن زيد رضه کي مديني ڇڏي ويا ھئا. جنگ جي فتح جي خبر جڏهن مديني پھتي تہ بيبي سانئڻ جي تدفين ٿي رھي ھئي<ref name=" علوي " />. سندس پٽ عبدالله پڻ ننڍپڻ ۾ گذاري ويو<ref name=" علوي " />. [[فائل:The House of Khadijah, The Porphet Mohammad's Wife in Mecca before Demolition 01.jpg|thumb|left|upright=0.8|بيبي خديجہ جو گھر جتي حضرت محمد {{درود}} مڪي زندگيءَ جو ھڪ دؤر گذاريو جيڪو سعودي حڪومت ڊھرائي ڇڏيو]] سيدہ ام ڪلثوم اھل بيت جي مديني ھجرت وقت بيبي فاطمه الزهراء رضه ۽ سيدہ سوده رضه سان گڏ ھئي. سيدہ رقيه رضه جي وفات کان ست يا ٽن مھينن بعد پاڻ سڳورن {{درود}} سندس نڪاح حضرت عثمان غني رضه سان ڪرايو ۽ سندس رخصتي جمادالآخر ۾ دوران ۱۹ سالن جي عمر ۾ ٿي<ref name=" علوي " />. کيس ڪا بہ اولاد ڪانه ٿي. حضرت عثمان سان ھن پنھنجي زندگي جا اٽڪل ساڍا ڇھ ورھيه گذاريا<ref name=" علوي " />. سن ۹ ھجري ۾ شعبان جي مھيني دوران وفات ڪئي. سندس جنازي نماز پاڻ سڳورن {{درود}} جن پڙھائي<ref name=" علوي " />. [[فائل:The House of Khadijah, The Prophet Mohammad's Wife in Mecca after Demolition 01.jpg|thumb|left|upright=0.8|بيبي خديجہ وارو گھر ڊھڻ کان پوءِ واري حالت ۾. ھن گھر پاڻ سڳورن زندگي جو ھڪ دور گذارہو]] بيبي فاطمه الزهراء رضه ۴۱ ميلادي ۾ نبوت جي بعثت واري سال پيدا ٿي ۽ جڏهن ۱۰ ورھين جي ھئي تہ سندس والدہ وفات ڪئي جنھن ڪري ننڍي عمر ۾ ئي والد سان وابسته رھي<ref name="علوي " />. والد کي تمام پياري ھئي. سندس عادات ، اطوار ، رفتار توڙي گفتار جو انداز والد سان مشابهت رکندڙ ھيو ۽ شڪل ۾ والده جھڙي ھئي<ref name=" علوي " />. سندس شادي پندرهن سال پنج مھينن جي عمر حضرت علي ڪرم الله وجهه سان مديني ۾ جنگ بدر کان بعد ڪرائي وئي. نڪاح جي تقريب مسجد نبوي ۾ ٿي ۽ پاڻ سڳورن{{درود}} سندن نڪاح پڙھايو. حق مھر ۵۰۰ درھم مقرر ٿيو ۽ رخصتي احد جي جنگ بعد عمل ۾ آئي<ref name=" علوي" />. سندس حياتيءَ دوران حضرت علي ڪرم الله وجهه ٻي شادي ڪانه ڪئي. کيس پنج ٻار جن ۾ ٽي پٽ امام حسن، امام حسين ، امام محسن ۽ ٻہ ڌيئر ڄاوا. امام محسن ننڍپڻ ۾ ئي وفات ڪئي<ref name=" علوي " />. پاڻ پردي جي سخت پابند ھئي. سندس جنازي نماز حضرت علي ڪرم الله وجهه پڙھائي<ref name="علوي " />. [[فائل:Khadija tomb (1).jpg|thumb|left|upright=0.8|خديجہ جو مڪي م واقع مقبرو جيڪو سعودي حڪومت ڊھرائي ڇڏيو]] بيبي خديجه رضه مان پاڻ سڳورن {{درود}} کي ٻہ پٽ پڻ ڄاوا جن جا نالا قاسم ۽ عبدالله ھيا. قاسم کي طاھر ۽ عبدالله کي طيب پڻ سڏيندا هئا<ref name=" علوي " />. روايت مطابق سندن وفات نبوت کان اڳ ننڍپڻ ۾ ٿي ھئي<ref name=" علوي" />. بيبي صاحبه ۱۱ رمضان سن ۱۰ نبوي ۾ ٦۵ ورھين جي ڄمار ۾ مڪي ۾ وفات ڪئي. کيس حجون مڪي شريف ۾ دفنايو ويو. ان وقت اڃان جنازي جي نماز جو حڪم نہ آيو ھو<ref name=" علوي" />. ===۲.بيبي سوده رضه=== سن ۱۰ نبوي ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} جن جو پاڻ کان عمر ۾ ۳۰ سال وڏي بيوہ<ref name=" علوي " /> سودہ بنت زمعه سان نڪاح ٿيو. مديني ڏانهن ھجرت وقت فقط ھيء گھرواري ساڻن گڏ ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. سندس والد جو نالو زمعه بن قيس ۽ ماء جو نالو شموس بنت قيس نجاري ھيو ۽ ان جو تعلق بنو عامر قبيلي سان ھو<ref name="علوي " />. روايت مطابق ھڪ دفعي خوله بنت حڪيم نبي ڪريم {{درود}} جن کي ٻي شادي ڪرڻ جي تجويز ڏني ۽ کين بيبي عائشه ۽ حبشه کان ھجرت ڪري موٽي آيل مھاجرن مان بيبي سودہ جا نالا پيش ڪيا<ref name="علوي " />. پاڻ سڳورن اھا تجويز قبول ڪئي ۽ ٻنھي طرفن کان آڇ قبول ڪئي وئي. بيبي صاحبه جي نڪاح وقت عمر ۳۲ سال ھئي ۽ بيبي سوده سان نڪاح جو خطبو زمعه بن قيس پڙھيو<ref name=" علوي " />. حق مھر ۴۰۰ درھم مقرر ٿيو<ref name =" جلد" > شرح مواھب ، زرقاني ، جلد ۳, صه ۲۹۷ </ref>. ھن جا ۱۲ سال نبي ڪريم {{درود}} جي صحبت ۾ گذريا ۽ سندس رفاقت ۾ حج ۽ عمرو ادا ڪيو<ref name=" علوي " />. کيس پاڻ سڳورن {{درود}} مان ڪا اولاد ڪانه ٿي پر کيس پھرين مڙس سڪران مان عبدالرحمان نالي پٽ ڄائو جيڪو حضرت عمر رضه جي دؤر ۾ جنگ جلولاء ۾ شھيد ٿيو<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه جي ڪنيت ان عبدالرحمان ھئي<ref name=" علوي" />.بلاذري مطابق بيبي صاحبه سن ۲۲ ھجري ۾ مديني ۾ وفات ڪئي<ref name=" علوي " />. ابن سعد مطابق سن ۵۴ ھجري ۾ وفات ڪئي<ref name="علوي " />. ان وقت جنازي جي نماز جو حڪم اڃان ڪانہ ٿيو ھو. بيبي صاحبه کي جنت البقيع ۾ دفنايو ويو. ھن جي رفاقت نبي ڪريم {{درود}} جن سان ۱۴ سالن تائين ھئي<ref name=" علوي " />. ===۳.بيبي عائشه رضه=== بيبي صاحبه جو تعلق بنو تيم قبيلي سان ھيو. سندس والد جو نالو ابوبڪر صديق ۽ والدہ جو نالو ان رومان بنت عامر ھو. بيبي صاحبه جو لقب صديقه ۽ حميرا ھيو ۽ سندس ڪنيت ان عبدالله ھئي<ref name=" علوي " />. سن ۱۰ نبوي شوال جي مھيني ۾ بيبي عائشه رضه جو پاڻ سڳورن {{درود}} جن سان نڪاح مڪي ۾ سندس والد ابوبڪر صديق پڙھيو<ref name=" علوي " />. حق مھر ۵۰۰ درھم مقرر ٿيو.ان وقت سندس عمر ۶ سال ھئي ۽ رخصتي شوال جي مھيني ۾ ھجرت جي پھرين سال ۹ ورھين جي عمر ۾ مديني ٿي<ref name=" ٺٽوي" />. نڪاح ۽ رخصتي وقت بيبي صاحبه جي عمر بابت متضاد روايتون آھن جن ۾ ھڪ روايت مطابق رخصتي وقت بيبي صاحبه جي عمر ۱۸ سال ھئي. نڪاح مڪي ۾ ٿيو ۽ رخصتي ھجرت جي پھرين سال ٿي ان وقت بيبيءَ جي عمر ۱۷ يا ۱۹ سال ھئي ۽ محمد {{درود}} جن جي عمر ۵۴ سال ھئي<ref name =" الفتوا" > [https://www.thefatwa.com/urdu/questionID/3775/%D8%A7%D8%B2%D9%88%D8%A7%D8%AC-%D9%85%D8%B7%DB%81%D8%B1%D8%A7%D8%AA-%DA%A9%DB%8C-%D8%AA%D8%B9%D8%AF%D8%A7%D8%AF-%DA%A9%D8%AA%D9%86%DB%8C-%DB%81%DB%92-%D8%A7%D9%88%D8%B1-%D8%B9%D9%82%D8%AF-%D9%86%D8%A8%D9%88%DB%8C-%D9%85%DB%8C%DA%BA-%D8%A2%D9%86%DB%92-%DA%A9%DB%92-%D9%88%D9%82%D8%AA-%D8%A7%D9%86-%DA%A9%DB%8C-%D8%B9%D9%85%D8%B1%DB%8C%DA%BA-%DA%A9%DB%8C%D8%A7-%D8%AA%DA%BE%DB%8C%DA%BA/ ] Alfatwa.com</ref>. بيبي صاحبه پنھنجي ڀيڻ اسماء بنت ابوبڪر کان عمر ۾ ۱۰ سال ننڍي ھئي جيڪا پنھجي پٽ عبدالله بن زبير جي شھادت (سن ۷۳ ھجري) کان ۵ يا ۱۰ ڏينھن بعد گذاري وئي. ان جي عمر ھجرت وقت ۲۷ سال ھئي تہ بيبي صاحبه جي عمر ۱۰ سالن جي فرق سان ان وقت ۱۷ سال ھئي<ref name=" الفتوا " />. روایت مطابق مديني پھچڻ کان ڪجھ وقت پوءِ پاڻ سڳورن {{درود}} جن زيد بن حارث ۽ ابو رافع کي مڪي مان ابوبڪر صديق رضه جي گھروارن کي وٺي اچڻ لاءِ موڪليو اھڙي طرح اھي قبا تائين پھتا. بيبي اسماء بنت ابوبڪر اميد سان ھئي ۽ اتي ان عبدالله بن زبير کي جنم ڏنو. ساڳي سال شوال ۾ بيبي عائشه رضه جو گھر مديني جي پاڙي سنح ۾ حارث بن خزرج وارن جي گھرن لڳ واقع ھيو جيڪو نبي ڪريم {{درود}} جي گھر کان ھڪ ميل جي فاصلي تي ھو. ان گھر ۾ سندس شادي ۽ رخصتي ٿي<ref name ="ياقوت " > معجم البلدان، ياقوت، جلد ۳, صه ۲۶۵ </ref>. بيبي صاحبه جو وصال ۱۷ رمضان سن ۵۷ يا ۵۸ ھجري ۾ بنو اميه واري دؤر ۾ ٿيو. پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي زالن ۾ ھيء بيبي سڀ کان وڌيڪ فقيھ ۽ علم واري عورت ھئي ۽ سندس رسول الله {{درود}} جن سان رفاقت ۹ سالن تائين رھي. پاڻ جنت البقيع ۾ دفن ٿيل آهي. حديثن جون ۲۲۱۰ روايتون بيبي صاحبه سان منصوب آھن<ref name=" علوي " />. ===۴.بيبي حفصه رضه=== بنو عدي قبيلي سان تعلق رکندڙ بيبي حفصه حضرت عمر فاروق رضه ۽ سندس زال زينب بنت مظعون جي نياڻي ھئي جيڪا بعثت نبوي کان پنج سال اڳ پيدا ٿي<ref name=" علوي " />. ننڍي عمر ۾ سندس نڪاح سھم قبيلي جي ھڪ فرد خنيس بن حذافه بن قيس سان ٿيو جيڪو بدر جي جنگ ۾ مسلمانن جي لشڪر ۾ شامل ھو ۽ زخمي ٿي پيو ۽ سن ۲ھجري ۾ وفات ڪري ويو ۽ ھڪ روايت مطابق احد جي جنگ ۾ شھيد ٿيو<ref name=" علوي " />. ان بعد شوال سن ۲ ھجري<ref name=" علوي " /> يا ۳ ھجري<ref name=" ٺٽوي " /> ۾ بيبي حفصه جي شادي نبي ڪريم {{درود}} جن سان<ref name="ٺٽوي " /> مديني ۾ ٿي<ref name="علوي " />. ان وقت بيبيءَ جي عمر ۱۸ سال<ref name="علوي " /> يا ۲۱ سال <ref name=" الفتوا " /> ھئي ۽ نڪاح ۾ مھر ۴۰ يا ۵۰۰ درھم مقرر ٿيو<ref name=" علوي" />. ابو دائود ، نسائي ۽ ابن ماجه وغيره ۾ ابن عمر جي روايت مطابق نبي ڪريم {{درود}} جن کيس ھڪ دفعو طلاق (رجعي) ڏني ھئي. طبراني پڻ اھڙو ذڪر ڪيو<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه شعبان سن ۴۵ ھجري ۾ ۶۳ ورھين جي عمر ۾ وفات ڪئي<ref name=" علوي " /><ref name="الفتوا " />. وفات وقت پنھنجي ننڍي ڀاءُ عبدالله بن عمر رضه کي وصيت ڪئي ھئي تہ سندس مديني جي اتر ۾ شام واري رستي تي واقع غابہ نالي ديھ واري ملڪيت خيرات لاء وقف ڪري<ref name=" علوي " />. سندس جنازي نماز مديني جي گورنر مروان بن حڪم پڙھائي ۽ کيس جنت البقيع ۾ دفنايو ويو<ref name=" علوي " />. نبي ڪريم {{درود}} جن سان ان جي رفاقت ۷ سال رھي. ان سان منصوب حديثن جي روايتن جو تعداد ۶۰ آھي<ref name=" علوي " />. ===۵.بيبي زينب بنت خزيمه رضه=== بيبي صاحبه جو تعلق بنوھلال قبيلي سان ھو. سندس والد جو نالو خزيمه بن عبدالله ۽ ماء جو نالو ھند ھو<ref name="علوي " />. رمضان، سن ۳ ھجري ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} جن جو نڪاح بيبي زينب بنت خزيمه ھلاليه سان<ref name=" ٺٽوي" /> مديني ۾ ٿيو ۽ ان وقت سندس عمر ۳۰ سال ھئي<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه کي خير خيرات جي ڪثرت سبب ام المساڪين يعني مسڪينن جي ماء سڏيو ويندو هو<ref name="ٺٽوي " />. ھجرت نبوي {{درود}} کان ۱۴ يا ۱۵ سال اڳ مڪي ۾ ڄائي بيبي صاحبه جو پھريون مڙس نبي ڪريم {{درود}} جو پڦاٽ عبدالله بن جحش رضه ھو جنھن سان گڏ بيبي صاحبه مديني ھجرت ڪئي جيڪو ساڳ شوال سن ۳ ھجري ۾ غزوہ احد ۾ شھيد ٿيو ھو ۽ عدت گذارڻ بعد سندس ٻي شادي پاڻ سڳورن {{درود}} جن سان ٿي پر سن ۴ ھجري ۾ ربيع الاول يا ربيع الآخر ۾ بيبي صاحبه وفات ڪري وئي<ref name=" ٺٽوي " />. وفات وقت سندس عمر ۳۰ يا ۳۱ سال کن ھئي<ref name=" علوي " />.اھو پاڻ سڳورن {{درود}} جن جو پنجون نڪاح ھيو جنھن ۾ حق مھر ۵۰۰ درھم مقرر ٿيو<ref name=" علوي" />. قتادہ بن دعامہ کان روايت مطابق سندس پھريون نڪاح پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي سؤٽ طفيل بن حارث سان ٿيل ھو جنھن ڪجھ وقت پوء کيس طلاق ڏني ۽ سندس ٻيو نڪاح طفيل جي ڀاءُ عبيدہ بن حارث سان ٿيو<ref name=" علوي " />. امھات المومنين ۾ بيبي زينب رضه واحد عورت ھئي جنھن جو جنازو نبي ڪريم {{درود}} جن پڙھايو <ref name=" علوي " />. سندس پاڻ سڳورن {{درود}} جن سان رفاقت ۸ مھينا رھي<ref name=" علوي " />. ===۶.بيبي ھند رضه=== بيبي صاحبه جو تعلق بنومخزوم قبيلي سان ھو. سندس والد جو نالو ابواميہ سھيل بن مغيرہ ھو ۽ والده جو نالو عاتڪہ بنت عامر ھيو. بيبي صاحبه جي ڪنيت ام سلمه ھئي<ref name="علوي " />. بيبي صاحبه جو نڪاح رسول الله {{درود}} جن سان شوال ، سن ۴ ھجري ۾ مديني ۾ ٿيو جنھن وقت بيبي صاحبه جي عمر ۲۶ سال ھئي. حق مھر ۾ ڪجھ گھريلو سامان شامل ھو<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه ۶۲ ھجري ۾ ۸۴ ورھين جي ڄمار ۾ وفات ڪئي. سعيد بن زيد سندس جنازي نماز پڙھائي ۽ کيس جنت البقيع ۾ دفنايو ويو. پاڻ سڳورن {{درود}} سان سندس رفاقت ۷ سال رھي<ref name=" علوي " />. اٽڪل ۳۷۸ حديثن جون روايتون ھن بيبيءَ سان منصوب ٿيل آھن<ref name=" علوي " />. ===۷.بيبي زينب بنت جحش رضه=== بيبي صاحبه جو تعلق بنو اسد بن خزيمه قبيلي سان ھو. سندس والد جو نالو جحش بن رئاب ۽ والدہ جو نالو اميمہ بنت عبدالمطلب ھيو. بيبي صاحبه جي ڪنيت ام الحڪم ھئي<ref name=" علوي" />. سن ۴ ھجري ۾ ذوالقعد جي مھيني ۾ چنڊ واري رات پاڻ ڪريم {{درود}} جن جو نڪاح زينب بنت جحش رضه سان ٿيو. ھڪ ٻي روايت مطابق ۵ ھجري ۾<ref name=" ٺٽوي " /> مديني ۾ ۴۰۰ درھم حق مھر عيوض ٿيو<ref name=" علوي " />. ان وقت بيبيءَ جي عمر ۳۵ ورھيه ھئي ۽ نبي ڪريم {{درود}} جي وفات بعد سندس زالن مان اھا پھرين وفات ڪندڙ ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. شادي واري وقت ھن. سال پردي جو حڪم نازل ٿيو<ref name=" ٺٽوي " />. ھن بيب جو تعلق قريش جي اسد بن خزيمه واري شاخ سان ھيو<ref name=" علوي " />. ھي بيبي نبي ڪريم {{درود}} جن جي رشتي ۾ پڦاٽ ھئي. ھجرت جي پھرين سال ئي بيبي صاحبه جو خاندان مديني پھتو ھو. نبي ڪريم {{درود}} جن ان جو نڪاح زيد بن حارث رضه سان ڪرايو ھو پر اھا شادي ڪامياب نہ ٿي سگھي ۽ زيد کيس طلاق ڏني<ref name=" علوي " />. ان وقت بيبيءَ جي عمر ۳۴ سال ھئي. ان بعد قرآن جي آيت جي حڪم تحت سندس عدت بعد شادي نبي ڪريم {{درود}} جن سان ٿي<ref name=" علوي" />. بيبي صاحبه جو نالو برہ ھيو ۽ شادي وقت سندس نالو نبي ڪريم {{درود}} جن زينب رکيو<ref name=" علوي " />. نبي ڪريم {{درود}} جي وصال کان ۷ سال بعد سن ۲۰ ھجري ۾ حضرت عمر رضه جي دؤر ۾ بيبي صاحبه ۵۳ ورھين جي ڄمار ۾ وفات ڪئي ۽ سندس جنازي جي نماز حضرت عمر رضه پڙھائي ۽ کيس جنت البقيع ۾ دفنايو ويو<ref name=" علوي " />. سندس رفاقت نبي ڪريم {{درود}} جن سان ۶ سال تائين رھي. ساڻس ۱۱ حديثن جون روايتون منصوب ٿيل آھن<ref name=" علوي" />. ===۸.بيبي ريحانه رضه=== بيبي صاحبه جو تعلق روايتن مطابق بنو نضير يا بنو قريظه سان ھيو جن مان بنو قريظه جي روايت مشھور آھي. ھڪ روايت مطابق ڄائي بنو نضير قبيلي ۾ ۽ سندس شادي بنو قريظه ۾ ٿي ۽ شمعون يا زيد بن عمرو جي نياڻي ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. غزوہ بنو قريظه جي موقعي تي قيد ٿي ٻانھپ ۾ شامل ٿي ۽ نبي ڪريم {{درود}} جن جي حصي ۾ آئي<ref name="ٺٽوي " />. پاڻ سڳورن {{درود}} کيس آزاد ڪري سن ۵ ھجري ۾ محرم جي مھيني ۾ ساڻس نڪاح ڪيو<ref name="ٺٽوي " />. سندس اصل نالو ربيعه بنت شمعون بن زيد بن عمرو ھيو. ابن حجر سندس تعلق بنو قريظه سان ۽ ابن اسحاق بنو نضير سان ڏيکاريو آھي<ref name=" علوي" />. سندس شادي بنو قريظه جي حڪم نالي شخص سان ٿي جيڪو غزوه بنو قريظه ۾ مارجي ويو<ref name="علوي " />. محمد بن ڪعب جي روايت مطابق ھن بيبي پردي جو حڪم مڃڻ کان انڪار ڪيو ھو جنھن ڪري کيس نبي ڪريم {{درود}} جن طلاق ڏني ھئي پر پوء رجوع ڪيو ۽ بعد ۾ پردي جي پابندي سان زندگي گذاري<ref name=" علوي " />. سن ۱۰ ھجري ۾ جڏهن نبي ڪريم {{درود}} جن حج تان واپس آيا تہ مديني ۾ وفات ڪري وئي ۽ کيس جنت البقيع ۾ دفنايو ويو<ref name=" علوي " />. ابن الاثير ،ابن ڪثير ، شامي وغيره بيبي صاحبه جو شمار ٻانھين ۾ ڪيو آهي<ref name=" علوي " />. ===۹.بيبي جويريه رضه=== سن ۵ ھجري ۾ غزوه بنو مصطلق بعد يا سن ۶ ھجري ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن جو نڪاح بيبي جويريه رضه سان<ref name=" ٺٽوي " /> مديني ۾ ٿيو<ref name=" علوي " />. پاڻ غزوہ بنو مصطلق ۾ ھٿ آيل قيدين ۾ شامل ھئي. نبي ڪريم {{درود}} جن کيس آزاد ڪري نڪاح ڪيو جنھن ۾ ۴۰۰ درھم حق مھر مقرر ٿيو<ref name=" ٺٽوي " />. نڪاح وقت بيبي صاحبه جي عمر ۲۰ سال ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال سندس والد حارث بن ابو ضرار مسلمان ٿيو<ref name=" ٺٽوي " />. ابن عباس مطابق بيبي صاحبه جو اصل نالو برہ بنت حارث ھيو<ref name=" علوي " />. سندس تعلق بنو خزاعہ جي پاڙي بنو مصطلق سان ھيو. سندس پيء پاڙي جو سردار ھيو جنھن سندس شادي پنھنجي خاندان جي نوجوان مسافع بن صفوان سان ڪرائي ھئي جيڪو غزوہ بنو مصطلق ۾ مارجي ويو. بيبي صاحبه مال غنيمت ۾ ثابت بن قيس ۽ سندس سؤٽ جي حصي ۾ آئي پر سردار جي نياڻي ھجڻ ڪري ھن انھن سان رھڻ پسند نہ ڪيو ۽ ۹ اوقيه سون جي قيمت تي پنھنجي آزادي جو معاھدو ڪيو. مدد لاء نبي ڪريم {{درود}} جن وٽ پيش ٿي ۽ نبي ڪريم {{درود}} جن رقم ڀري کيس آزاد ڪرايو جنھن بعد مسلمان ٿي ۽ پاڻ سڳورن کيس حرم ۾ شامل ڪرڻ جو فيصلو ڪيو ۽ نڪاح بعد ان جو نالو بره بدلائي جويريه رکيو. نڪاح بعد اصحابين نبي ڪريم {{درود}} جن جي ساھراڻي گھر ڀاتين ھئڻ ڪري بيبي صاحبه جي قبيلي جي سمورن فردن کي آزاد ڪري ڇڏيو<ref name=" علوي " />. ابن عبدالبر مطابق بيبي صاحبه ربيع الاول سن ۵۰ ھجري ۾ ۶۵ سالن جي ڄمار ۾ وفات ڪئي. سندس جنازي جي نماز مديني جي گورنر [[مروان بن حڪم]] پڙھائي ۽ کيس [[جنت البقيع]] ۾ دفنايو ويو<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه جو پاڻ سڳورن {{درود}} سان ازدواجي رفاقت ۵ سال تائين رھي. ھن بيبي سان ۷ حديثون منصوب ٿيل آھن. ===۱۰. بيبي رملہ (ام حبيبه) رضه=== سن ۷ ھجري ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن ابوسفيان جي ڌيءَ ام حبيبه سان نڪاح ڪيو<ref name="ٺٽوي " />. بيبي صاحبه جو تعلق بنو اميه خاندان سان هو. سندس اصل نالو رملہ بنت ابو سفيان ھو<ref name=" علوي" />. سندس ماء جو نالو صفيه بنت ابوالعاص ھو<ref name="علوي " />. بيبي صاحبه حضرت عثمان جي پڦاٽ، امير معاويه جي ماٽيلي ڀيڻ ۽ يزيد بن ابو سفيان جي سڳي ڀيڻ ھئي<ref name=" علوي" />. بعثت کان ۱۷ سال اڳ مڪي ۾ پيدا ٿيندڙ بيبي صاحبه جي پھرين شادي بنو خزيمه جي عبدالله بن جحش سان ٿي<ref name=" علوي " />. ابتدائي دور ۾ ئي ٻئي مسلمان ٿيا ۽ حبشه ڏانھن ٻہ ڀيرا ھجرت ڪيائون. حبشه ۾ کين ھڪ نياڻي حبيبه نالي ڄائي جنھن جي نالي تي ان جي ڪنيت ان حبيبه ٿي وئي<ref name=" علوي " />. سندس مڙس حبشه ۾ عيسائي ٿي ويو جنھن ڪري ان کان طلاق ورتائي. ان جي حالات جي خبر پوڻ بعد مديني مان پاڻ سڳورن عمرو بڻ اميہ کي نڪاح جي بندوبست لاء حبشه موڪليو<ref name=" علوي" />. نڪاح وقت بيبي صاحبه جي عمر ۳۷ سال ھئي. نڪاح جو خطبو اصحمہ نجاشي پاڻ پڙھيو ۽ نبي ڪريم {{درود}} جن طرفان حق مھر ۴۰ اوقيه جي برابر قيمت يا ۴۰۰ دينار پڻ نجاشي ادا ڪيو<ref name=" علوي " />. ان حبيبه بعد ۾ مديني نبي ڪريم {{درود}} جن وٽ منتقل ٿي<ref name=" علوي " />. ابن بر ۽ ابن جوزي مطابق بيبي صاحبه سن ۴۴ ھجري ۾ امير معاويه جي دور حڪومت ۾ ۷۳ يا ۷۴ سالن جي عمر ۾ مديني ۾ وفات ڪئي ۽ کيس جنت البقيع ۾ دفنايو ويو<ref name=" علوي" />. ===۱۱.بيبي صفيه رضه=== سن ۷ ھجري ۾ صفر جي مھيني ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن جو نڪاح بيبي صفيه رضه جن سان <ref name="ٺٽوي " /> صھبا ۾ ٿيو ۽ ان وقت بيبي صاحبه جي عمر ۱۷ سال ھئي<ref name=" علوي " />. ھي ي بيبي غزوہ خيبر ۾ ھٿ آيل قيدي عورتن ۾ شامل ھئي ۽ ورھاست ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} جي حصي ۾ آئي پر پاڻ سڳورن {{درود}} کيس آزاد ڪري نڪاح ڪيو ۽ سندس آزادي کي ان جو مھر مقرر ڪيو<ref name=" ٺٽوي " />. بيبي صاحبه جي ان نڪاح جي ڪري سندس سمورن مٽن مائٽن کي آزاد ڪيو ويو جيڪي ۾ ۷۰۰ ڄڻا ۽ ۱۰۰ گھرن جا ڀاتي ھيا<ref name=" ٺٽوي " />. بيبي صاحبه بنو نضير قبيلي جي سردار حيي بن اخطب جي نياڻي ھئي، سندس والده جو نالو برہ بنت سموئيل ھو. بيبي صاحبه جو جو اصل نالو زينب ھيو. زرقاني مطابق عربن جي رواج ۾ غنيمت جي مال جو حصو جيڪو سردار کي ملندو هو ان کي صفيه سڏيندا ھيا اھڙي طرح پاڻ سڳورن کي غنيمت جي حصي ۾ ملڻ ڪري کيس صفيه جو نالو ڏنو ويو<ref name="علوي " />. پر اڪثريت جي راء مطابق سندس اصل نالو صفيه ھو<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه جي پھرين شادي ننڍي عمر ۾ ناناڻي گھر جي ھڪ امير نوجوان سلام بن مشڪم سان ڪرائي وئي پر اھو سخت مزاج ھيو جنھن ڪري سندن علحدگي ٿي وئي. سندس ٻي شادي ڪنانہ بن ربيع سان ٿي. بنو نضير جي مديني مان نيڪالي بعد سندس خاندان خيبر لڏي آيو جتي سندس پيءُ کي چڱو مڙس بڻايو ويو<ref name=" علوي " />. ھڪ روايت مطابق خيبر جي فتح بعد دحيہ ڪلبي جي حصي ۾ آئي پر پوء اصحابين فيصلو ڪيو ته سردار جي ڌي ۽ ٻئي قبيلي جي سردار جي ننھن ھجڻ ڪري مسلمان سردار وٽ ھجڻ کپي ۽ اھڙي طر طرح نبي ڪريم {{درود}} جن جي حصي ۾ آئي<ref name=" علوي " />. کيس لذيذ کاڌا پچائڻ ۾ وڏي مھارت ھئي<ref name="علوي " />. بيبي صاحبه ۲ رمضان سن ۵۰ ھجري ۾ مديني ۾ وفات ڪئي ۽ کيس جنت البقيع ۾ دفنايو ويو<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه جي پاڻ سڳورن {{درود}} جن سان ازدواجي رفاقت اٽڪل پوڻا چار سال تائين رھي. ان سان ۱۰ حديثون منصوب ٿيل آھن. ===۱۲.بيبي برہ يا ميمونه رضه=== سن ۷ ھجري ۾ ذوالقعد جي مھيني ۾ پاڻ سڳورا {{درود}} صلح حديبيه ڪري قضا ٿيل عمري جي ادائيگي لاء روانا ٿيا ۽ ۴ ذوالحج تي صبح جو مڪي ۾ پھتا. ٽي راتيون اتي ترسيا ۽ پوء مديني طرف روانا ٿيا ۽ ان سفر دوران بيبي ميمونه رضه جن سان نڪاح ڪيائون<ref name=" ٺٽوي " />. امام احمد حنبل مطابق مديني ڏانهن سفر دوران سرف نالي ڳوٺ ۾ ٿيو<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه پاڻ سڳورن {{درود}} جي آخري گھرواري ھئي جنھن بعد پاڻ سڳورن {{درود}} ڪو ٻيو نڪاح ڪانه ڪيو<ref name=" علوي" /><ref name=" ٺٽوي " />. ابو ھريرہ ، مجاھد ۽ ابن عباس جي رواايتن مطابق سندس اصل نالو بره ھيو پر نبي ڪريم {{درود}} جن اھو نالو مٽائي ميمونه رکيو<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه جو تعلق بنو ھلال قبيلي سان ھو. سندس پيءُ جو نالو حارث بن حزن ۽ ماء جو نالو ھند بنت عوف ھيو<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه جي پھرين شادي ابورھم بن عبدالعزہ عامري سان ٿي جيڪو ۷ ھجري جي شروعات ۾ وفات ڪري ويو جنھن بعد عباس بن عبدالمطلب يا جعفر رضه جي مشوري تي نبي ڪريم {{درود}} جن ساڻس نڪاح ڪيو. ان وقت بيبي صاحبه جي عمر ۳۶ سال ھئي ۽ نڪاح جو خطبو عباس بن عبدالمطلب پڙھيو<ref name=" علوي " />. حق مھر ۵۰۰ درھم مقرر ٿيو<ref name=" علوي" />. حضرت عمر رضه جي دؤر ۾ ٻين امھات المومنين وانگر کيس بہ ساليانو ۱۰ ھزار درھم وظيفو ملندو هو. سن ۵۱ ھ ۾ سرف ۾ ئي وفات ڪئي ۽ ان وقت سندس عمر ۸۰ سال ھئي<ref name=" علوي " />. سندس جنازي جي نماز ڀاڻيجي عبدالله بن عباس پڙھائي<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه جي پاڻ سڳورن {{درود}} جن سان ازدواجي رفاقت اٽڪل ۳ سال رھي ۽ ساڻس ۷۶ حديثون منصوب ٿيل آھن<ref name="علوي " />. ===بيبي ماريه قبطيہ رضه=== بيبي صاحبه ٻانھي ھئي جيڪا مصر اسڪندريہ جي حاڪم پاڻ سڳورن {{درود}} جن ڏانھن سوکڙي طور موڪلي ھئي. آمين ھجري ۾ ان مان پاڻ سڳورن {{درود}} جن کي ھڪ پٽ ابراھيم رضه نالي ڄائو<ref name=" ٺٽوي " />. اھو نالو حضرت ابراهيم عليه السلام جي نالي تان رکيو ويو. ستين ڏينھن تي ٻن دنبن جي قرباني بہ ڪئي وئي ۽ ان جي جھنڊ لھرائڻ جو حڪم پڻ ڏنو<ref name=" ٺٽوي " />. اھو ٻار ابورافع جي گھرواري سلمیٰ رضہ ڄڻايو ۽ اھا خبر ابورافع پاڻ سڳورن {{درود}} جن کي ٻڌائي جنھن تي کيس ھڪ غلام مبارڪي ۾ مليو<ref name=" ٺٽوي " />. ===فاطمه بن ضحاڪ سان شادي ۽ طلاق=== سن ۸ ھجري ۾ ذوالقعد جي مھيني ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن جي شادي فاطمه بنت ضحاڪ ڪلبي سان ٿي. شادي بعد جڏھن پاڻ ڪريم {{درود}} جن سندس ويجھو ويا تہ چوڻ لڳي: "مان اوھان کان الله جي پناھ گھران ٿي". اھو ٻڌي نبي ڪريم {{درود}} کيس فرمايو تہ: " تو پناھ گھري، ھاڻي پنھنجي مائٽن ڏانهن موٽي وڃ"<ref name=" ٺٽوي " /><ref name =" حجر۲" > الاصابہ، ابن حجر، جلد ۴, صہ ۳۸۲ </ref><ref name =" قسطلاني ۳" > المواھب اللدنيہ، قسطلاني، جلد ۲, صه ۹۶</ref><ref name =" ڪثير ۳" > البدايہ والنھايہ، ابن ڪثير، جلد ۴, صہ ۳۷۴ </ref>. ===مليڪہ بنت ڪعب سان شادي ۽ طلاق=== سن ۸ ھجري رمضان جي مھيني جي پڄاڻي تي پاڻ ڪريم {{درود}} جن جي شادي مليڪہ بنت ڪعب ليثي ڪنائي/ڪندي سان ٿي. فتح مڪه وقت نبي ڪريم {{درود}} جي حڪم تي سندس پيءُ کي قتل ڪيو ويو ھو جيڪو ڏوراپو ڪجھ عورتن کيس ڏنو جنھن تي ان عورت بہ الله جي پناھ گھري ۽ نبي ڪريم {{درود}} جن کيس فارغ ڪري ڇڏيو<ref name=" ٺٽوي " /><ref name =" الاصابہ ۲" > الاصابہ، ابن حجر، جلد ۴, صہ ۴۱۰</ref><ref name ="خميس ۲ " > تاريخ الخميس، ديار بڪري، جلد ۲, صہ ۹۶</ref><ref name =" شامي ۴" > سبل الھدہ والرشاد، شامي، جلد ۱۱، صہ ۲۳۰ ۽ ۲۳۱ </ref>. ==مڪي زندگي== === نبوت کان اڳ واري زندگي=== جڏھن سندن عمر ۳۵ سال ٿي تہ قريش ڪعبي جي نئين سر تعمير ڪرائي ۽ جڏھن حجر اسود کي نصب ڪرڻ جو وقت آيو تہ انھن ۾ ھڪ تنازعو شروع ٿي ويو ھر قبيلي چاھيو پئي تہ اھو اعزاز انھن جي سردار کي ملي. ڪنھن ڏاھي بزرگ کين صلاح ڏني تہ جيڪو صبح ٿيڻ وقت سڀ کان اول ڪعبي ۾ داخل ٿئي ان کان فيصلو ڪرايو وڃي. جڏھن اھو وقت آيو تہ اھو داخل ٿيندڙ شخص نبي ڪريم {{درود}} ھيو ۽ انھن ڏسڻ سان ئي چوڻ شروع ڪيو تہ اھو امين ۽ سچو آھي. نبي ڪريم {{درود}} کين مشورو ڏنو ته حجر اسود کي چادر تي رکي سڀني قبيلن جا سردار گڏجي کڻن ۽ جڏھن انھن ايئن ڪيو ته نبي ڪريم {{درود}} اھو پٿر جتن ۾ کڻي نصب ڪيو<ref name=" Awan " />. مڪي ۾ ڏڪار اچڻ وقت ابوطالب جي اولاد مان علي جي سنڀال جو ذمو نبي ڪريم {{درود}} کنيو ۽ سندس مشوري تي جعفر بن ابوطالب ۽ ان جي خاندان جو ذمو عباس بن عبدالمطلب کنيو ھو <ref name=" Awan " />. بيبي خديجه رضه جي ڀائٽي مڪي جي بازار مان ھڪ اغوا بعد غلام بڻايل زيد بن حارث نالي ٻار خريد ڪري کيس تعفي ۾ ڏنو بيبي صاحبه اھو نبي ڪريم {{درود}} جي خدمت لاء سندن حوالي ڪيو. سندن شفقت ۽ محبت ڪري ٻار جي پاڻ سڳورن سان دل لڳي وئي. بعد ۾ حارث پٽ کي مڪي ۾ ڳولي لڌو تہ نبي ڪريم {{درود}} کان کيس خريد ڪري واپس حاصل ڪرڻ پئي چاھيو. نبي پاڪ حارث ۽ سندس ڀاء کي فرمايو تہ جيڪڏهن ٻار توھان سان وڃڻ چاھي تہ توھان بغير معاوضي جي کيس وٺي وڃو. جڏھن ٻار کي پيءُ ۽ چاچي ھلڻ لاء چيو تہ ان کين ۽ نبي پاڪ {{درود}} ڏانھن نھاريو ۽ وڃڻ کان انڪار ڪندي نبي ڪريم {{درود}} جي غلامي ۾ رھڻ پسند ڪيو. نبي ڪريم {{درود}} کيس آزاد ڪري پنھنجو گود ورتل پٽ بڻائڻ جو اعلان ڪري ڇڏيو<ref name=" Awan " />. شادي کان پوءِ ڪيترائي سال مڪي کان ڪجھ ميلن جي فاصلي تي جبل حرا ۾ واقع ھڪ غار ۾ عبادت ڪندا رھيا ان جبل کي ان ڪري جبل نور جو نالو ڏنو ويو<ref name=" Awan" />. اھا غار ۲۰۰۰ فٽ جي اوچائي تي واقع آھي. رمضان جو اڪثر پورو مھينو اتي گذاريندا هئا جتي ھڪ رات جبرائيل نازل ٿيو ۽ قرآن جي نزول جي شروعات ٿي <ref name=" Awan " />. [[Image:Cave Hira.jpg|thumb|left|upright=0.8|جبل نور ۾ واقع غار حرا جتي محمد صہ عبادت ڪندو ھو ۽ پھرين وحي نازل ٿي.]] === نبوت جو آغاز=== جڏھن پاڻ ڪريمن {{درود}} جن پنھنجي عمر مبارڪ جا چاليھ ورھيه پورا ڪيا، تڏهن کين نبوت جي نعمت سان نوازيو ويو<ref name ="شامي " > سبل الھدیٰ والرشاد فی سیرۃ خیرالعباد شامی از: محمد بن یوسف بن علی بن یوسف صالحی دمشقی المعروف شامی، جلد ۲ صہ ۲۲۵ </ref><ref name =" ٺٽوي" > بذل القوۃ فی حوادث سنی النبوۃ (سيرت هاشمي)، از: امام العصر مخدوم محمد ھاشم محدث ٺٽوي، ترجمو: پروفيسر اسرار احمد علوي، مھراڻ اڪيڊمي شڪارپور، ڇاپو ٻيو جولائي 2004ع </ref>. ان روايت تي عالمن جي اڪثريت کي اتفاق رھيو آھي<ref name=" ٺٽوي " />. جڏھن تہ ڪي ٿوريون روايتون اھڙيون بہ مليون آهن ، جن ۾ بعثت وقت عمر مبارڪ چاليھ ورھين کان ھڪ ڏينھن مٿي يا ڏھ ڏينھن مٿي يا وري ٻه مھينا مٿي بہ ٻڌائي وئي آھي<ref name=" ٺٽوي " />. پر پھرين روايت ئي سڀني کان وڌيڪ مشھور ۽ مقبول آهي<ref name=" ٺٽوي " />. محمد بن يوسف دمشقي المعروف شامي سميت مالڪي مسلڪ جي ابو عبدالله محمد بن عبدالباقي المعروف زرقاني پڻ پنھنجي ڪتاب ''شرح علیٰ المواھب اللدنیہ'' ۾ چاليھ سالن جي روايت کي صحيح ڄاڻايو آهي<ref name=" ٺٽوي" />. صحيح بخاري ۽ صحيح مسلم ۾ پڻ حضرت ابن عباس ۽ انس رضي اللّٰہ تعالیٰ عنھما کان پڻ ساڳي روايت نقل ڪيل آھي<ref name="ٺٽوي " />. سندن بعثت ھڪڙن راوين ربيع الاول ۽ ٻين رمضان شريف جي مھيني ۾ بيان ڪئي آھي<ref name=" ٺٽوي " />. ابن اسحاق، بيھقي، ابن ڪثير، ذھبي، قسطلاني، شامي ۽ زرقاني پنھنجي ڪتابن ۾ بعثت جو آغاز ربيع الاول ۾ سچن خوابن کي قرار ڏنو آهي<ref name=" علوي " />. قرآن مجيد ۾ سورة البقرہ جي آيت ۱۸۵ مطابق "رمضان اھو مھينو آھي جنھن ۾ قرآن نازل ڪيو ويو"<ref name="ٺٽوي " />. صحيح مسلم ۾ حضرت طابوقتادہ رضہ جي روايت مطابق بعثت سومر جي ڏينهن ٿي ھئي<ref name =" مسلم" > صحيح مسلم، جلد ۱, صہ ۳۶۸ </ref><ref name="ٺٽوي " />. مسلم روايتن مطابق ليلة القدر واري رات غار حرا ۾ ملائڪ جبرائيل سندس خدمت ۾ وحي کڻي آيو<ref name=" ٺٽوي " />. وحي ۾ سڀ کان پھريون جبرائيل سورة علق جون پھريون پنج آيتون پڙھيون جيڪي نبي ڪريم {{درود}} جن ورجايون<ref name=" ٺٽوي " /> <ref name ="بخاري " > صحيح بخاري، "ڪيف ڪان بدءالوحي"، جلد ۱ صہ ۶ ۽ ۷ </ref>. جبرائيل پھرين وحي مھل انساني شڪل ۾ آيو هو<ref name=" ٺٽوي " />. غار حرا مان موٽندي پاڻ سڳورو {{درود}} حضرت خديجه وٽ آيو ۽ ڏڪڻ لڳو ۽ فرمايائون ته مون کي چادر ڍڪايو جيڪا ڍڪائي وئي ۽ جڏھن اھا ڪيفيت ختم ٿي تہ سورة مدٽر جون پھريون پنج آيتون نازل ٿيون<ref name="ٺٽوي " /><ref name=" بخاري " />. خوف واري حالت ۾ بيبي سانئڻ کين تسلي ڏني جنھن بعد کيس پنھنجي سؤٽ ورقه بن نوفل ڏي وٺي آئي<ref name="ٺٽوي " />.سمورن مردن ۽ عورتن کان اڳ حضرت خديجه رضہ پاڻ سڳورن تي ايمان آندو ۽ سمورا مسلمان ان روايت بابت ساڳي راء رکن ٿا<ref name ="ابن الاثير " > اسد الغابہ، ابن الاثیر، جلد ۵ صہ ۴۳۴ </ref><ref name ="روض " > الروض الانف سھيلي، جلد ۱, صہ ۲۷۷-۷۸ </ref><ref name ="زرقاني " > شرح علي المواھب، زرقاني، جلد ۱, صہ ۲۳۷ </ref><ref name =" قسطلاني" > المواھب اللدنيہ، قسطلاني، جلد ۱ ، صه ۲۱۷ </ref>. بيبي سانئڻ جي اسلام آڻڻ کانپوءِ سندس چارئي نياڻيون: سيدہ زينب رضه، سيدہ رقيه رضه، سيدہ ام ڪلثوم رضه ۽ سيدہ فاطمه الزهراء رضه بہ اسلام جي دائري ۾ داخل ٿيون<ref name="ٺٽوي " />. اھا روايت زرقاني '''شرح اعلیٰ المواھب''' ۾ سيرت ابن اسحاق ۽ سيرت شامي جي حوالي سان نقل ڪئي آهي<ref name=" ٺٽوي " />. ھڪ روايت مطابق بيبي خديجه رضه کان بعد پھرين ايمان آڻيندڙ عورت [[فاطمه بنت خطاب]] ھئي <ref name ="زرقاني ۱ " > شرح علي المواھب اللدنيہ، زرقاني، جلد ۱, صہ ۲۴۶ </ref><ref name="ٺٽوي " />. مردن ۾ ابوبڪر صديق ساڳي بعثت واري سومر ڏينھن شام جي وقت اسلام قبول ڪيو<ref name="ٺٽوي " />. جنھن بعد ٻارن ۾ حضرت علي ڏھن سالن جي عمر ۾ اسلام قبول ڪيو<ref name=" ٺٽوي " />. ھڪ روايت مطابق حضرت علي، ابوبڪر صديق کان اڳ اسلام قبول ڪيو<ref name="ٺٽوي " />. عثمان غني، زبير بن عوام، عبدالرحمان بن عوف، سعد بن ابي وقاص ، طلحه بن عبيد پڻ حضرت ابوبڪر صديق رضه جي ذريعي اسلام ۾ داخل ٿيا<ref name=" ٺٽوي " /> ساڳي سال زيد بن حارث ۽ بلال حبشي، عامر بن فھيرا، ابوذر غفاري (جندب بن جنادہ) ۽ سندس وڏو ڀاءُ انيس بن جنادہ، ابو فڪيھه، عمار بن ياسر ۽ سندس پيءُ ياسر بن عامر ۽ ماء سميه بنت خباط ۽ ڀاء عبدالله بن ياسر، صھيب رومي، مصعب بن عمير، عياش بن ربيعه، ارقم بن ابي ارقم، عثمان بن مظعون ۽ سندس ٻہ ڀائر قدامه ۽ عبدالله، ۽ ابو عبيده، ابو سلمه عبدالله ۽ سندس ماء بره، عامر بن ابي وقاص، عبدالله بن مسعود ھذلي، جعفر بن ابو طالب، خنيس بن حذافه سھمي، عبيده بن حارث، سعيد بن زيد معيقيب بن ابي فاطمه، خالد بن سعيد، فاطمه بنت خطاب، اسامه بن زيد جي ماء ام ايمن حبشيه، عبدالله بن عباس جي ماء ام الفضل عرف لبابه، عبدالله بن مسعود جي ماء ام عبد پڻ اسلام ۾ داخل ٿيا<ref name=" ٺٽوي " />. پھرين وحي جي نزول بعد بيبي خديجه رضه پاڻ سڳورن {{درود}} کي ورقه بن نوفل ڏي وٺي آئي جنھن وحي جو احوال ٻڌي سندس نبوت جي تصديق ڪئي جنھن ڪري کيس مسلمان سمجھيو وڃي ٿو<ref name=" ٺٽوي " />. زرقاني '''شرح علیٰ المواھب اللدنيہ''' ۾ ورقه کي قطعي طور صحابي مڃيو آھي<ref name="ٺٽوي " />. ===تبليغ ۽ تڪليفون=== سن ۳ نبوي ۾ ۽ ڪن روايتن مطابق ۴ نبوي ۾ کين سورة الحجر جي آيت ۹۴ ذريعي کين کليل دعوت جو حڪم ڏنو ويو ۽ پاڻ سڳورن {{درود}} صفا واري ٽڪريءَ تي چڙهي قريش قبيلي وارن کي وڏي واڪي سڏ ڪري کلي عام اسلام جي دعوت ڏني جتي ابولھب سندن مخالفت ڪئي جنھن ڪري سورة الھب نازل ٿي<ref name=" ٺٽوي" />. مڪي جي مشرڪن سندن مخالفت شروع ڪئي پر ساڻس ابو طالب جي مڪمل تائيد ۽ حمايت حاصل هئي<ref name=" ٺٽوي" />. سن ۵ نبوي (615ع<ref name=" Awan " />) ۾ مسلمانن مڪي وارن جي ڏاڍ کان تنگ ٿي حبشه ڏانھن پھرين ھجرت ڪئي جن ۾ حضرت عثمان ، بيبي رقيه ، عبدالرحمان بن عوف، زبير بن عوام ، مصعب بن عمير ، ابو سلمه عبدالله ۽ ام سلمه سميت ٻارھن مرد ۽ پنج عورتون شامل ھيا<ref name=" ٺٽوي " /><ref name ="بيھقي " > دلائل النبوة بيھقي، جلد ۲, صه ۲۹۷ </ref><ref name =" ارقم" > زادالمعاد ابن قيم، جلد ۱, صه ۹۷ ۽ ۹۸ </ref>. ساڳي سال بيت الله ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} سورة نجم جي تلاوت شروع ڪئي جنھن وقت مشرڪن جو ھڪ وڏو ميڙ موجود ھيو ۽ جڏھن سجدي واري آيت آئي تہ نبي سڳورو {{درود}} سجدي ۾ ھليو ويو ۽ اتي موجود مسلمان پڻ سجدي ۾ ڪري پيا انھن سان گڏوگڏ سواء اميه بن خلف جي سمورن مشرڪن پڻ سجدو ڏنو<ref name=" ٺٽوي " /><ref name =" ھشام" > سيرت ابن ھشام جلد ۱ </ref><ref name=" جلد " /><ref name =" صحيح" > صحيح بخاري، جلد ۲ صه ۷۲۱</ref>. سن ۶ نبوي جي شروعات ۾ مسلمانن حبشه ڏانھن ٻيون ڀيرو ھجرت ڪئي. ان قافلي ۾ ۸۳ مرد ۽ ۱۸ عورتون شامل هيون<ref name =" اللدنيہ" > شرح المواھب اللدنيہ ، جلد ۱, صه ۲۸۷ </ref><ref name=" ارقم " /><ref name="ٺٽوي " />. قافلي ۾ جعفر بن ابو طالب سندس زال اسما بنت عميس، خنيس بن حذافه سھمي، مصعب بن عمير، معيقيب بن ابو فاطمه، مقداد بن اسود ڪندي، ابو عبيده بن جراح، خالد بن حزام، ام المومنين سودہ بنت زمعه پڻ شامل هئا<ref name =" سبل" > سبل الھدیٰ والرشاد، شامي، جلد ۲, صه ۳۶۳,۳۹۷ ۽ ۴۰۹ </ref>. ساڳي سال مشرڪن مسجد الحرام ۾ گڏجاڻي ڪئي جنھن ۾ ابوجھل، شيبه، عتبه، وليد بن عتبه، عمار بن وليد، عقبه بن ابي معيط، اميه بن خلف وغيره شامل هئا. رسول {{درود}} جن ڪعبي ۾ نماز پڙھي رھيا ھئا. ان مھل مسجد ٻاھران ميدان ۾ قرباني لاء اٺ ڪٺو ويو ھو. ان ميٽنگ مان ھم صلاح ٿيندي عقبه بن ابي معيط اٿيو ۽ اوجھ سان ڀريل اوجھري آڻي پاڻ سڳورن {{درود}} جي پٺي مٿان رکي. ان واقعي جي پروڙ ڏھن ورھين<ref name=" علوي " /> جي سيدہ فاطمه کي پئي ته مسجد ۾ ھلي آئي ۽ پنھنجي بابي جي پٺي تان غلاظت ھٽائي<ref name="ٺٽوي " />. ان وقت حضرت ابوبڪر صديق پڻ اتي پھتو<ref name="ٺٽوي " />. ساڳي سال عمار بن ياسر جي ماء سميه بنت خباط کي ابوجھل نيزو ھڻي شھيد ڪيو ويو<ref name="ٺٽوي " />. سن ۶ نبوي ۾ پاڻ سڳورا {{درود}} صحابي ارقم بن ابي ارقم جي گھر اچي ترسيا جتي مسلمان گڏ ٿي نماز پڙھندا ھيا جيڪو سلسلو حضرت عمر بن خطاب جي اسلام ۾ داخل ٿيڻ تائين جاري رھيو جنھن بعد مسلمانن گڏجي ڪعبي اندر نماز پڙھڻ جي شروعات ڪئي<ref name="ٺٽوي " />. مخدوم محمد هاشم ٺٽوي لکي ٿو تہ دار ارقم مسجد الحرام لڳ صفا جي ٽڪري وٽ موجود ھيو جنھن کي خليفي ھارون رشيد جي حبشي نسل واري ماء خيزران نئين سر جوڙائي تبرڪ طور ھڪ مسجد قائم ڪئي جنھن ڪري ھاڻي اھو دار خيزران سڏجي ٿو<ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال ھڪ روايت مطابق حضرت حمزہ اسلام ۾ داخل ٿيو ۽ ٽي ڏينهن بعد حضرت عمر بن خطاب دار ارقم ۾ اچي اسلام قبوليو<ref name=" ٺٽوي " />. ان کان اڳ نبي ڪريم {{درود}} جن دعا گھري ھئي تہ: {{quote| "اي الله! عمرو بن ھشام ۽ عمر بن خطاب مان جيڪو توکي وڌيڪ پيارو ھجي، ان جي ذريعي اسلام کي سگھ بخش."|<ref name ="ابن حجر " > الاصابہ، ابن حجر، جلد ۲, صه ۵۱۸ </ref>|}} ھڪ روايت مطابق ساڳي سال عبدالله بن عمر پڻ مسلمان ٿيو ھو<ref name=" ٺٽوي " />. ان کان سواءِ ان الخير سلمه پڻ دار الارقم ۾ اچي مسلمان ٿي جيڪا ابوبڪر صديق جي ماء ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۷ نبوي ۾<ref name ="حجر " > فتح الباري، حافظ ابن حجر، جلد ۷, صه ۱۴۷ </ref> ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق ۸ نبوي ۾ محرم جي چنڊ ڏسڻ سان ئي قريش وارن بنو جو ھاشم ۽ بنو عبدالمطلب سان مڪمل بائڪاٽ جو اعلان ڪيو جنھن سبب نبي ڪريم {{درود}} جن کي شعب ابوطالب ۾ نظر بند ٿيڻو پيو<ref name=" ٺٽوي " />. شعب ابوطالب جبل ابو قبيس جي وچان ھڪ جابلو لڪ ھيو جيڪو بنو هاشم جي مورثي ملڪيت ھو<ref name ="عاصم " > سفرنامہ ارض القرآن (اردو)، محمد عاصم، صہ ۱۵۴ </ref>. بائڪاٽ جي ڪاروائي لکت ۾ ڪئي وئي جنھن کي بيت الله ۾ لٽڪايو ويو جنھن ۾ لکيل ھو ته<ref name=" ٺٽوي " />: {{quote|محمد {{درود}} کي بنو ھاشم بنو مطلب سان گڏ مڪي مان شھر نيڪالي ڏني ويندي. ڪوبه ماڻھو ساڻن مٽي مائٽي يا سڱابندي وغيره نہ ڪندو. کاڌي پيتي جي ڪابہ جنس وٽن پھچڻ نہ ڏني ويندي. ڪوبه ماڻھو نہ کانئن ڪجھ خريد ڪندو ۽ نہ وري ڪا شئي کين وڪرو ڪري سگھندو. مسلمانن سان ان وقت تائين ڪنھن بہ قسم جو ڪو ٺاھ يا ساڻن ڪابہ نرمي نہ ڪئي ويندي، جيستائين ھو محمد {{درود}} کي قريش وارن جي حوالي نہ ڪندا |<ref name =" سيرت" > سيرة ابن ھشام، جلد ۲، صه ۱۴ </ref>|}} سن ۸ نبوي ۾ مشرڪن آسماني نشاني جو مطالبو ڪيو ۽ نبي ڪريم {{درود}} جن کين چوڏھين جي چنڊ واري رات شق القمر وارو معجزو ڏيکاريو<ref name=" ٺٽوي " />. مسلمانن جي عقيدي مطابق پاڻ سڳورن {{درود}} چنڊ ڏانھن پنھنجي آڱر سان اشارو ڪيو جنھن سان چنڊ ٻہ الگ اڌ ٿي ٿي ويو. پر مشرڪن ان کي وڏو جادو قرار ڏنو<ref name=" ٺٽوي " />. عبدالله بن عباس جي ولادت شعب ابوطالب ۾ ٿي جنھن بعد ساڳي سال بائڪاٽ واري دستاويز کي سن ۱۰ نبوي اڏھي کائي وئي ۽ اھو احوال ابو طالب پاڻ سڳورن {{درود}} جن کي ٻڌايو<ref name=" سيرت " /><ref name =" الروض" > الروض الانف سھيلي، جلد ۲, صه ۱۲۷ ۽ ۱۲۸ </ref><ref name =" دلائل۱" > دلائل النبوة، بيھقي، جلد ۲, صه ۳۱۱-۳۱۵ </ref><ref name ="ابن سعد " > الطبقات الڪبریٰ، ابن سعد، جلد ۱, صه ۱۳۱, </ref>. مشرڪ ان واقعي تي لڄي ٿيا ۽ ٽي سالن جي ظلم ۽ ڏاڍ بعد ابو طالب جي زندگي دوران ان معاهدي تان پاڻ ئي ھٿ کڻي ويا جنھن بعد نبي ڪريم {{درود}} جن پنھنجي ڪڙم قبيلي سان گڏجي مڪي اندر پنھنجي اباڻن گھرن ڏانھن موٽي آيا<ref name=" ٺٽوي " />. ان بعد معراج جو واقعو پيش آيو<ref name=" Awan " />. ساڳي سال رمضان جي ۷ تاريخ تي ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق ذوالحج جي مھيني ۾ ابو طالب جو انتقال ٿيو<ref name="ٺٽوي " />. ابو طالب جي انتقال بعد ابو لھب ملي ڀگت سان پاڻ کي بنو ھاشم جو سردار قرار ڏئي نبي ڪريم {{درود}} کي بنوھاشم قبيلي مان نيڪالي ڏيڻ جو اعلان ڪيو جنھن جو مطلب کين قبيلائي تحفظ کان محروم ڪري سندن قتل لاء راھ ھموار ڪرڻ ھيو<ref name="Awan " />. ساڳي سال شوال جي ۲۷ تاريخ تي پاڻ سڳورا {{درود}} جن طائف ويا جتي ثقيف قبيلي وارن کي اسلام جي دعوت ڏني. اتي ۲۶ ڏينهن ترسيا پر طائف وارن کين ستايو ۽ تڪليفون ڏنيون<ref name=" ٺٽوي " />. مسلمانن جي عقيدي مطابق طائف مان واپسي تي نخلہ نالي ڳوٺ ۾ منزل ڪئي جتي ۷ جنن جو وفد ساڻن مليو جن اسلام جي دعوت قبول ڪئي<ref name=" ٺٽوي " />. ڪجھ صاحب علم ماڻھن جو خيال آهي تہ لفظ جن معني غائب آھي جيڪو لفظ ريگستان جي خانه بدوش بدوي قبيلن لاء پڻ استعمال ڪيو ويندو ھو ڇوته اھي عربن جي تمدني زندگي ۾ ڪٿي بہ ڏسڻ ۾ نہ ايندا ھيا. محمد هاشم ٺٽوي ڪتاب آڪام المرجان جو حوالو ڏيندي لکيو آهي ته مڪي ۽ مديني ۾ جنن جا مختلف وفد ڇھ ڀيرا جدا وقتن تي پاڻ سڳورن {{درود}} جي جي خدمت ۾ حاضر ٿيا<ref name="ٺٽوي " /><ref name =" شبلي" > آڪام المرجان، ابو عبدالله شبلي، صه ۴۶ </ref>. سن ۱۱ نبوي (620ع<ref name=" Awan" />) ۾ مديني کان آيل حاجين (منیٰ ۾<ref name=" Awan " />) عقبه جي ويجھو رسول {{درود}} جي ھٿ مبارڪ تي بيعت ڪئي جنھن سان مديني وارن اسلام ۾ داخل ٿيڻ جي شروعات ڪئي<ref name=" ٺٽوي " />. ان کي بيعت عقبه سڏيو ويندو آهي. ان ۾ روايتن مطابق ۶ يا ۸ ڄڻا شامل هئا جن ۾ ابو اسامه اسد بن زرارہ خزرجي، برآء بن معرور بن صخر اوسي ، ابوالھيثم بن تيھان، معاذ بن حارث ۽ ان جا ٻہ ڀائر جن ۾ عوف بن حارث پڻ شامل ھئا<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۱۲ نبوي ۾ معراج وارو واقعو پيش آيو<ref name="ٺٽوي " />. ساڳي سال رجب جي مھيني ۾ عقبه جي مقام لڳ ٻين بيعت ڪئي وئي جنھن ۾ مديني کان آيل ۱۳ ڄڻا ھرھڪ بشير بن سعد، سعد بن معاذ، عبدالله بن عمرو ۽ سندس ننڍڙو پٽ جابر بن عبدالله، اسيد بن حضير، ابي بن ڪعب، عبادہ بن صامت، ابو مسعود عقبه بن عمرو، ذڪوان بن عبد قيس زرقي، رافع بن مالڪ، قطبہ بن عامر، عتبہ بن عامر ۽ عويد بن ساعدہ شامل هئا<ref name=" ٺٽوي " />. ان زماني ۾ حج رجب جي مھيني ۾ ان ڪري ٿيندو ھو جو مشرڪن ۾ جھالت سبب نسي جو رواج ھو يعني ھو پنھنجي مرضيءَ موجب ڦيرڦار ڪري ان کي اڳي پوء ڪندا ھئا<ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال مصعب بن عمير کي مديني قرآن ۽ نماز پڙھائڻ لاء موڪليو ويو<ref name=" ٺٽوي" />. سن ۱۳ نبوي ۾ ذوالحج جي مھيني ۾ عقبه وٽ ٽين بيعت ڪئي وئي<ref name=" ٺٽوي " />. بيعت ڪندڙ جماعت ۾ ۷۳ مرد ۽ ۲ عورتون شامل هيون جن ۾ ابو رفاعہ رافع بن مالڪ عجلاني، ابو لبابه رفاعہ بن عبدالمنذر اوسي، ابو طلحه زيد بن سھل خزرجي، سعد بن ربيع خزرجي، عبدالله بن جبير، عبدالله بن رواحہ، عبدالله بن زيد حارثي، مشھور شاعر ڪعب بن مالڪ، معاذ بن جبل شامل هئا<ref name=" ٺٽوي " />. == مدني زندگي== ===يثرب ڏانھن ھجرت=== سن ۱ ھجري ۾ خميس ڏينهن ربيع الاول جو چنڊ ڏسي نبي ڪريم {{درود}} جن مڪي کان يثرب ڏانھن ھجرت شروع ڪئي. ان وقت ساڻس گڏ حضرت ابوبڪر صديق رضه ۽ ان جو غلام عامر بن فھيرہ ۽ ھڪ ٽيون شخص عبدالله بن اريقط ديلي پڻ گڏ ھيا<ref name=" ٺٽوي" /><ref name ="الھشام " > السيرة النبويه، ابن ھشام، جلد ۲, صه ۱۲۹ </ref><ref name =" البدايہ" > البدايہ والنھايہ، ابن ڪثير، جلد ۳, صه ۱۷۶ </ref><ref name ="سمھودي " > وفاءالوفا، علامه سمھودي، جلد ۱, صه ۲۳۸ </ref><ref name ="قتيبہ " > المعارف، ابن قتيبه، صه ۸۹</ref><ref name ="بڪري " > تاريخ الخميس، ديار بڪري، جلد ۱, صه ۳۲۴</ref>. ان وقت عبدالله بن اريقط غير مسلم ھيو<ref name=" ٺٽوي " />. ھي جابلو توڙي ميداني رستن جي وڏي ڄاڻ رکندڙ ھيو ۽ ھجرت وقت غار ثور لڳ ٻہ ڏاچين سميت اتي پھتو ھو ۽ کين ڳاڙهي سمنڊ واري غير معروف رستي کان يثرب وٺي آيو<ref name="علوي " />. ھجرت وقت پاڻ سڳورن {{درود}} جن دعا گھري تہ: {{quote|اللهم اعنى علیٰ هول الدنيا وعوآئق الدهر و مصآئب اللیالی والایام۔<br/> "اي منھنجا مالڪ، منھنجي مدد فرماءِ، دنيا جي مصيبتن کان، زماني جي رڪاوٽن کان ۽ رات ڏينھن جي گردشن کان" |<ref name=" ٺٽوي " /><ref name=" البدايہ " />|}} غار ثور ۾ جمعي ، ڇنچر ۽ آچر واريون ٽي راتيون ترسيا<ref name=" ٺٽوي " /><ref name ="فتح باري " > فتح باري، حافظ ابن حجر عسقلاني، جلد ۷, صه ۱۶۸ </ref> ۽ پوءِ سومر واري رات چنڊ جي پنجين تاريخ ان غار مان نڪري پنڌ شروع ڪيو ۽ ربيع الاول جي ٻارھين تاريخ سومر ڏينھن ڪچڙي منجھند مھل مديني لڳ قبا ۾ داخل ٿيا جتي ڏھن راتين کان مٿي ترسيا ۽ مسجد قبا جوڙائي پوء جمعي جي ڏينهن ربيع الاول جي ۲۳ تاريخ تي مديني ۾ اندر داخل ٿيا<ref name="ٺٽوي " />. ۱۶ ربيع الاول ۱ ھ تي جمعي جي ڏينھن 2 جولاء 622ع تي يثرب جي سرزمين تي قدم رکيو ۽ پھريون قيام يثرب کان 2 ميل پري قبا جي مقام تي ڪيو<ref name=" Awan " />. علي بن ابي طالب پڻ پيادل ھجرت ڪري ان. مقام تي انھن سان مليو<ref name=" Awan " />. اھا اسلام جي پھرين مسجد ھئي<ref name=" علوي " />. ھڪ ٻي روايت مطابق ۱۲ ربيع الاول تي مديني ۾ داخل ٿيا<ref name=" ٺٽوي " />. حضرت علي ڪرم الله وجهه ھجرت ڪري قبا ۾ پھتا. قبا ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} جن حڪم ڏنو ته ھجرت واري ڏينھن کان اسلامي تاريخ جي شروعات ڪئي وڃي ۽ سال جو پھريون مھينو محرم مقرر ڪيو وڃي<ref name =" اسيرة" > السيرة النبويہ، ابن ڪثير، جلد ۲, صه ۲۸۸ </ref>. بني عامر بن عوف وارن جي دعوت تي قبا ۾ 14 ڏينھن ترسيا<ref name=" Awan " />. ===مديني ۾ آجيان ۽ مسجد نبوي جي قيام=== سن ۱ ھجري ۾ جمعي جي ڏينهن قبا کان مديني وڃڻ وقت ۲۳ ربيع الاول تي سالم بن عوف وارن جي ڳوٺ ۾ جمعي جي نماز پڙھي پوء مديني پھتا<ref name=" ٺٽوي " />. مديني ۾ مردن، عورتن ۽ ٻارن خوشي ۾ ٻاھر نڪري سندن آجيان ڪئي. پاڻ سڳورا {{درود}} ڏاچِي تي سوار ھيا. ھر قبيلي جي ماڻھن ڏاچِي جي مھار جھلي کين سندن مھمان ٿيڻ لاء عرض ڪري رھيا ھئا. پاڻ {{درود}} فرمايو تہ " توھان ڏاچِي کي ڇڏيو! ھوءَ الله جي امر سان ئي ويھندي"<ref name=" ٺٽوي " /><ref name =" سيرت ابن ھشام" > سيرت، ابن ھشام، جلد ۲, صه ۱۴۱ </ref>. ڏاچِي ابو ايوب انصاري جي گھر آڏو پھچي اتي ويھي رھي. پاڻ {{درود}} جن ابو ايوب انصاري جي گھر ست مھينا ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق ھڪ مھيني کان گھٽ ترسيا ۽ حجرن ۽ ڪمرن جي اڏاوت جو ڪم شروع ڪرايو پوء اتي منتقل ٿيا. جنھن بعد مسجد نبوي جو بنياد رکيو ويو<ref name=" ٺٽوي " />. [[File:Dalailkhayrat.jpg|220 px|thumb|پندرھين صدي ۾ مسجد نبوي جي ٺاھيل دستاويزي تصوير ]] ===رياست جو قيام=== مسجد نبوي عبادتن جي روحاني مرڪز، ديني تعليم جي اداري ھجڻ سميت سياسي ۽ فوجي معاملن لاء رياستي صدر مقام پڻ ھئي جتي نبي ڪريم {{درود}} جن رياستي معاملا طئي ڪرڻ ۾ مشغول رھندا ھيا<ref name="Awan " />. ===ميثاق مدينه=== مديني جي ٻاھران يھودي قبيلا بنو قريظه ، بنو نضير ۽ بنو قينقاع رھندڙ ھيا جن سان نبي ڪريم {{درود}} جن ھڪ معاھدو ڪيو جنھن کي ميثاق مدينه جو نالو ڏنو ويو جنھن مطابق مسلمان ۽ يھودي پاڻ ۾ اتحادي رھندا ۽ ڪنھن بہ ٻاھرين جي حملي وقت پاڻ ۾ گڏجي شھر جو دفاع ڪندا <ref name=" Awan " />. ان معاهدي تحت يھودين کي جان ، مال ، آبرو ، مذھبي آزادي ۽ سندن داخلي معاملن ۾ مڪمل خودمختياري جو تحفظ ڏنو ويو<ref name=" Awan " />. ===مدني دؤر=== سن پھرين ھجري ۾ اذان ۽ اقامت جي شروعات ڪئي وئي<ref name="ٺٽوي " />. ساڳي سال عبدالله بن زبير قبا ۾ ڄائو جيڪو ھجرت ۾ ڄمندڙ پھريون ٻار ھيو<ref name=" ٺٽوي " />. ھڪ روايت مطابق ساڳي سال زڪوات فرض ڪئي وئي ۽ ٻي روايت مطابق ۲ ھجري ۾ رمضان جي روزن بعد فطري ادا ڪرڻ جو حڪم آيو جنھن بعد زڪوات کي فرض ڪيو ويو<ref name=" ٺٽوي " />. ۱ ھجري ۾ شوال جي مھيني دوران ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق ۲ ھجري ۾ بيبي عائشه رضه جي رخصتي ٿي<ref name="ٺٽوي " />. ۱ ھجري ۾ جڏهن نبي ڪريم {{درود}} جن ابو ايوب انصاري جي گھر پھتا ان وقت عبدالله بن سلام پنھنجي خاندان سميت اسلام ۾ داخل ٿيو. ساڳي سال يھودين جي بنو قريظه قبيلي جي عثمان بن اشھل قرظي جو کجين جي باغ ۾ نوڪري ڪندڙ سلمان فارسي رضه ۽ ڏھن سالن جو انس بن مالڪ انصاري خزرجي پڻ اسلام ۾ داخل ٿيا. پاڻ سڳورن {{درود}} جي نياڻي سيده رقيه رضه رمضان جي مھيني سن ۲ ھجري ۾ وفات ڪئي. سن ۲ ھجري ۾ بطن رابغ ۾ عبيدہ بن حارث جي اڳواڻي ۾ پاڻ سڳورن طرفان موڪليل جھادي مھم دوران بطن رابغ ۾ الله جي راھ ۾ پھريون تير سعد بن ابي وقاص ھلايو<ref name="ٺٽوي " /><ref name =" دنيہ" > المواھب اللدنيہ، قسطلاني، جلد ۲, صہ ۶۱</ref>. ساڳي سال قبلي جي تبديلي جو واقعو ٿيو جنھن تحت بيت المقدس جي جاء تي ڪعبة الله کي مسلمانن جو قبلو مقرر ڪيو ويو. اھو اڱاري جو ڏينهن ھيو ۽ پاڻ سڳورا {{درود}} جن بنو سلمه وارن جي مسجد ۾ ٻنپھرن جي نماز پڙھائي رھيا ھئا ۽ جڏھن پھريون ۲ رڪعتون پوريون ڪيائون تہ ان وچ ۾ حڪم نازل ٿيو<ref name ="طبري " > تاريخ طبري، جلد ۲, صه ۱۶۸</ref><ref name=" ٺٽوي " />. ۽ نماز دوران پاڻ سڳورن {{درود}} جن رخ ڦيرائي ڪعبي طرف ڪيو ۽ مقتدين بہ ان عمل کي ورجايو<ref name=" ٺٽوي " /> ۽ باقي ۲ رڪعتون ڪعبي طرف منھن ڪري پڙھيون ويون جنھن ڪري ان مسجد تي مسجد قبلتين جو نالو پئجي ويو. ساڳي سال پاڻ سڳورن {{درود}} جن عاشوري جي ڏينهن روزو رکيو ۽ ماڻھن کي فرمايو تہ روزو انھن تي واجب آهي<ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال يعني ۲ ھجري ۾ رمضان جا روزا فرض ڪيا ويا ۽ ساڳي سال نبي ڪريم {{درود}} جن تي صلوات پڙھڻ جو حڪم آيو<ref name="ٺٽوي " />. ھن سال فطري ادا ڪرڻ جو حڪم ۽ ٻنھي عيدن تي عيد نماز پڙهڻ جو حڪم پڻ نازل ٿيو. نبي ڪريم {{درود}} جن عيد الفطر جي پھرين نماز ۽ عيد الاضحي جي پھرين نماز پڻ ھن سال پڙھايون ۽ ساڳي سال قرباني ڪرڻ جو حڪم ڏنو ويو<ref name="ٺٽوي " />. ساڳي سال عبدالله بن مسعود حبشه مان مديني موٽي آيو. ھن سال اسلامي تاريخ جو ڪنھن بہ سريا جي پھرين سپه سالار عبدالله بن جحش واري سريه ۾ مسلمانن ھٿان پھريون مشرڪ ماريو ويو جنھن جو نالو عمرو بن العلاء حضرمي ھيو ۽ ان سريا ۾ مشرڪن جا پھريون دفعو ٻہ ماڻھو قيدي ٿيا جن ۾ حڪم بن ڪيسان ۽ عثمان بن عبدالله شامل هئا <ref name=" ٺٽوي " />. ھن سال جنگ بدر لاء تياري دوران سعد بن عبادہ ھڪ زرہ '''ذات الفضول''' جي نالي سان نبي ڪريم {{درود}} جن جي حوالي ڪئي جيڪا سڄي ڄمار پاڻ سڳورن {{درود}} جن وٽ رھي<ref name=" ٺٽوي " />. آخري زماني ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} اھا زرہ 30 سير جون (barley) جي عيوض ابو شحم نالي يھودي وٽ گروي رکي ھئي، جيڪا سندن وصال بعد ابوبڪر صديق رضه اھو قرض ادا ڪري ڇڏائي<ref name=" ٺٽوي " />. ۱۲ رمضان سن ۲ ھجري (624ع) تي ۳۰۰ مسلمانن جي لشڪر سان، جن ۾ ۶۰ مھاجر ۽ باقي انصار شامل هئا، مديني مان بدر طرف روانا ٿيا<ref name=" Awan " />. ,نڪرڻ وقت ابولبابہ کي مديني جو گورنر مقرر ڪيو ويو<ref name=" Awan " />. بدر ڳوٺ واپاري قافلن واري رستي لڳ مديني کان ۸۰ ميلن جي فاصلي تي واقع ھيو<ref name="Awan " />. مڪي جي قريش جي لشڪر ۾ سازوسامان سميت ھڪ ھزار ماڻھو ھيا جن جو سپه سالار عتبه ابن ربيعه ھيو. ان لشڪر ۾ ۱۰۰ گھوڙيسوار پڻ ھيا<ref name=" Awan " />. غزوه بدر ۾ جڏھن مسلمان روحا ٽپي صفراء ويجھو پھتا تہ پاڻ سڳورن {{درود}} اصحابين سان مشورو ڪيو. جنگ دوران عڪاشہ بن محصن اسدي جي تلوار ٽٽي پئي ته پاڻ سڳورن {{درود}} جن ان کي کجي جي ھڪ ڳاني ڏئي ان جي مدد سان مقابلو ڪيو<ref name="ٺٽوي " />. ھن اھا ڳاني مرڻ گھڙي تائين پاڻ وٽ سنڀالي رکي ھئي. بدر جي جنگ ۾ عبدالله بن سھيل ڪافرن جو لشڪر ڇڏي مسلمان ٿي اسلامي لشڪر ۾ شامل ٿيو. ھن سال غنيمت جو مال مسلمانن لاء حلال ڪيو ويو. جنگ بدر ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن کي ذوالفقار نالي تلوار ھٿ آئي جيڪا مشرڪن مان عاص بن منبه يا ھڪ ٻي روايت مطابق نبيه بن حجاج جي ملڪيت ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. اھي ٻئي غزوہ بدر ۾ مارجي ويا هئا. ھڪ روايت مطابق بعد ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} جن اھا تلوار حضرت علي ڪرم الله وجهه کي عطا ڪئي ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. غزوه بدر ۾ ۱۴ مسلمان شھيد ٿيا جن ۾ ۶ مھاجر ۽ ۸ انصار ھيا. ابو جھل، عتبہ بن ربيعه، شيبه بن ربيعه، اميہ بن خلف، ۽ وليد بن عتبہ سميت ۷۰ ڄڻا ھن جنگ ۾ مارجي ويا. ابو جھل زخمي ٿيل پوئين پساهن ۾ ھيو عبدالله بن مسعود تلوار سان سر قلم ڪيو<ref name=" ٺٽوي " />. ۷۰ ڄڻا قيد ڪيا ويا جن ۾ عباس بن عبدالمطلب ، عقيلي بن ابو طالب ، نوفل، اسود ابن عامر پڻ شامل هئا. رسول ڪريم {{درود}} مسلمانن کي سختي سان تاڪيد ڪئي تہ قيدين سان نرمي وارو ورتاءُ رکن<ref name=" Awan " />. سن ۲ ھجري ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن حضرت علي ڪرم الله وجهه جي ڪنيت ابو تراب تجويز ڪئي<ref name=" ٺٽوي " />. غزوه بدر کان پوءِ ساڳي سال ابو لهب عدسہ نالي ھڪ موذي ۽ وچڙندڙ چمڙي جي بيماري ۾ فوت ٿي ويو<ref name ="الھدہ " > سبل الھدہ والرشاد، شامي، صہ ۶۷ </ref><ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال پاڻ سڳورن {{درود}} پنھنجي نياڻي سيدہ فاطمه الزهراء رضه جو نڪاح حضرت علي ڪرم الله وجهه سان ڪرايو. سن ۳ ھجري ۾ شعبان جي مھيني ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن جو بيبي حفصه بنت عمر سان نڪاح ٿيو. ساڳي سال رمضان جي مھيني ۾ سندن نڪاح بيبي زينب بنت خزيمه ھلاليه سان ٿيو. ھن سال پاڻ سڳورن {{درود}} جن جو ڏھوٽو عبدالله بن عثمان بن عفان وفات ڪري ويو<ref name="ٺٽوي " />. ربيع الاول جي مھيني ۾ ساڳي سال سندن نياڻي سيدہ ام ڪلثوم جو نڪاح عثمان بن عفان رضه سان ٿيو ۽ ساڳي سال امام حسن رضه جو جنم ٿيو. ان جو نالو والدين حرب رکيو پر نبي ڪريم {{درود}} جن کيس حسن جو نالو ڏنو<ref name=" علوي" />. شبر، شبير ۽ مشبر ھارون نبي جي پٽن جا نالا ھيا جيڪي عبراني زبان جا لفظ ھيا انھن جو عربي بدل حسن ، حسين ۽ محسن ھيا<ref name="علوي " />. سن ۳ ھجري ۾ ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق ۴ ھجري ۾ شراب کي حرام ڪيو ويو<ref name=" طبري " />. ساڳي سال شوال جي مھيني ۾ غزوه احد وارو واقعو پيش آيو جنھن ۾ ۷۰ اصحابي شھيد ٿيا جن ۾ حمزہ رضه، مصعب بن عمير رضه ، عبدالله بن جحش رضه پڻ شامل هئا<ref name="ٺٽوي " />. بدر جي شڪست ھڪ سال پوء قريش مڪي مان ۳۰۰۰ ماڻھن جو لشڪر مديني تي حملي لاء موڪليو ۽ مسلمانن جو ۱۰۰۰ ماڻھن جو لشڪر مديني مان نڪتو جنھن مان عبدالله بن ابي ۽ سندس ۳۰۰ ساٿي شوط واري مقام لڳ رستي مان ئي واپس مديني موٽي ويا جنھن سبب بنو سلمه ۽ بنو حارثه قبيلن جا ماڻھو پڻ دلشڪستا ٿيا ۽ انھن پڻ موٽڻ جو ارادو ڪيو ھو پر پوء باقي ۷۰۰ ڄڻا جبل احد جي ڪڇ لڳ مديني کان ۴ ميلن جي فاصلي تي پھتا جتي جنگ لڳي<ref name =" مودودي" > تفھيم القرآن، مولانا ابوالاعلیٰ مودوي، جلد ۱, صه ۲۳۰، ۲۸۴, ۲۸۵، ۳۰۰, ۳۵ ايڊيشن، </ref>. قريش جو لشڪر ۱۲ شوال سن ۳ ھجري (20 مارچ 625ع) تي جبل احد لڳ اربع جي ڏينهن خيما کوڙيا ۽ مسلمانن جو لشڪر جمعي ڏينهن مديني مان روانو ٿيو<ref name=" Awan " />. مسلمانن جي پٺيان احد جبل ھيو ۽ سامھون مڪي وارن جو لشڪر ، پاسي ۾ ھڪ جابلو لنگھ تي عبدالله بن جبير جي قيادت ۾ ۵۰ تيراندازن جو جٿو ويھاريو ويو جن کي حڪم ھيو تہ ڪنھن کي بہ مسلمانن جي لشڪر طرف اچڻ نه ڏين ، ڪنھن صورت ۾ بہ اتان نہ ھٽن ڀلي کڻي پکين کي انھن جون ٻوٽيون نوچيندي ڇونہ ڏسن پر جاء تان ھرگز نه ھٽن<ref name=" مودودي " />. نبي ڪريم {{درود}} جن عبدالله بن جبير جي سرواڻي ۾ پنجاھ کن تيراندازن کي ٻن جبلن وچ واري گھاٽ تي مقرر ڪيو ھو ۽ حڪم ڏنو ھو تہ ھر حالت ۾ پير پٺتي نہ ھٽائين پوء کڻي سوڀ ٿئي يا نہ ٿئي. عبدالله بن جبير ۽ ڪجھ ڄڻا حڪم تي ڪاربند رھيا باقي ٻيا سڀ مال غنيمت جي ميڙڻ ۾ لڳي ويا. عبدالله بن جبير پنھنجي مقام تي ئي شھيد ٿي ويو<ref name=" ٺٽوي" /><ref name ="دلائل " > دلائل النبوة، بيھقي، جلد ۳, صه ۲۲۹</ref><ref name=" مودودي " />. ،،مشرڪن جي لشڪر ۾ خالد بن وليد رسالدار ھيو جنھن صورتحال جو فائدو وٺندي ۱۰۰ گھوڙي سوارن جي دستي کي احد جبل جي پٺيان ڦيرائي ان جابلو لنگھ کان مسلمانن جي لشڪر تي حملو ڪيو جنھن سان بازي ڦري وئي ۽ ڀڄي ويل دشمن پڻ موٽي اچي حملي آور ٿيا<ref name=" مودودي " />. رڳو ڪجھ جانثار مقابلي ۾ ڄمي بيٺا باقي مسلمانن ۾ ڀاڄ پئجي وئي<ref name=" مودودي " />. جنگ ۾ اھو اڃان تائين حل نہ ٿي سگھندڙ معمو بڻيل آهي تہ آخر مڪي وارا مڪمل فتح کان اڳ ڇو اتان پوئتي موٽي ھليا ويا<ref name=" مودودي " />. غزوه احد ۾ عتبه بن ابي وقاص پاڻ سڳورن {{درود}} کي پٿر ھيون جنھن سان اڳين ڏندن مان ساڄي پاسي ھيٺيون ڏند مبارڪ شھيد ٿيو<ref name="ٺٽوي " />. ابي بن خلف پاڻ سڳورن {{درود}} مٿان تلوار سان حملو ڪيو ان وقت پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي ھٿ ۾ ھڪ ننڍڙو نيزو ھيو، جڏھن ويجھو ٿيو تہ ان مشرڪ کي اھو نيزو ھنيو جنھن سان سندس پاسيراٽيون ڀڄي پيون جيڪو پوء مڪي کان ھڪ ڏينھن جي پنڌ تي واقع مرالظھران نالي ڳوٺ ۾ فوت ٿي ويو<ref name=" ٺٽوي " />. مشرڪن جي لشڪر مان عبدالله بن شھاب پاڻ سڳورن {{درود}} ڏانھن تير اڇلائي کين زخمي ڪيو. اھو بعد ۾ مسلمان ٿيو ۽ امام زھري جو ڏاڏو ھيو<ref name="ٺٽوي " />. کيس عبدالله اصغر پڻ سڏيندا هئا<ref name ="سيرتون " > سيرة ابن اسحاق، صه ۳۰۵ ۽ سيرت ابن ڪثير جي جلد ۳ ، صه ۵۹</ref>. غزوہ احد ۾ عبدالرحمان بن عوف کي ۲۱ زخم رسيا<ref name=" ٺٽوي " /><ref name ="ھشام ابن " > سيرت ابن ھشام، جلد ۲, صہ ۸۸ </ref>. احد جي جنگ ۾ ۷۰ مسلمان شھيد ٿيا<ref name=" مودودي " />. ابوسفيان ويندي وقت مسلمانن کي چيلينج ڪيو تہ ايندڙ سال بدر جي ي مقام تي انھن سان مقابلو ٿيندو.<ref name=" مودودي " /> احد جي شھيدن مان نبي ڪريم {{درود}} جن پھريان حمزه رضه جي نماز جنازه پڙھائي ۽ بعد ۾ سڀني شھيدن جي. ھر شھيد کي آڻي حمزه رضه جي ميت ڀرسان رکيائون پوء ان جي نماز پڙھي وئي اھڙي طرح حمزه رضه جي مٿان ۷۰ ڀيرا نماز پڙھي وئي. ان روايت جي بنياد تي حنفين ويجھو شھيد جي نماز پڙھي ويندي آهي<ref name=" ٺٽوي " />. ھڪ روايت مطابق نبي ڪريم {{درود}} جن شھيدن جي جنازي جي نماز نہ پڙھائي ھئي ان ڪري شافعين ۾ شھيدن جي جنازي جي نماز نہ پڙھي ويندي آهي<ref name=" ٺٽوي " />. سن ن ۴ ھجري ۾ غزوه بنو نضير جو واقعو پيش آيو جنھن جي پڄاڻي بعد ان قبيلي جي ماڻهن کي سندن گھرن ۽ گھاٽين مان تڙي ڪڍيو ويو<ref name=" ٺٽوي" />. ھڪ روايت مطابق ساڳي سال شراب جي حرمت جو حڪم آيو<ref name="ٺٽوي " />. سن ۴ ھجري ۾ ام المؤمنين بيبي زينب رضه وفات ڪئي. ساڳي سال نماز ۾ قصر جو حڪم آيو. سن ۵ ھجري ۾ غزوه خندق واقع ٿي. جنگ ۾ مخالف لشڪر مان حبان بن قيس جو تير سعد بن معاذ کي پٺي واري ڦڻي ۾ لڳو جيڪو غزوہ خندق ۽ غزوہ بنو قريظه جي پڄاڻي کانپوءِ وفات ڪري ويو<ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال غزوہ بنو قريظه ۾ يھودين جو سردار ۽ بيبي صفيه رضه جو پيءُ حيي بن اخطب مارجي ويو<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۵ ھجري ۾ بنو مزينہ وارن جي وفد ۽ عبدالقيس واري وفد نبي ڪريم {{درود}} جن سان ملاقات ڪري اسلام ۾ داخل ٿيا. ساڳي سال ذوالحج جي مھيني ۾ رسول الله {{درود}} پنھنجي گھوڙي تي سوار ٿي غابہ ڏانھن وڃي رھيا ھئا تہ گھوڙي تان ڪري پيا جنھن ڪري سندن پير مڙي پيو ۽ پاسي ۾ رھڙا بہ آيا جنھن ڪري ڪيترا ڏينھن گھر کان ٻاهر نه نڪتا ۽ مسجد ۾ بہ نہ وڃي سگھيا ۽ نماز گھر ۾ ويٺي ادا ڪئي<ref name="ٺٽوي " /><ref name =" شرح" > شرح علیٰ المواھب اللدنيہ، زرقاني، جلد ۳, ص ۹۷ </ref>. سن ۵ ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق سن ۶ ھجري ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن مديني ۾ گھوڙن جي گوء ڪرائي<ref name=" ٺٽوي " /><ref name ="جلد ۴ " > سبل الھدہ والرشاد، شامي، جلد ۴, صہ ۳۵۳</ref><ref name ="ابن الاثير ۱ " > اسد الغابہ، ابن الاثير، جلد ۱, صہ ۲۳</ref>. سن ۵ يا ھڪ روايت مطابق ۶ ھجري ۾ غزوه بني مصطلق واقع ٿي جنھن بعد بيبي عائشه رضه مٿان بھتان وارو افڪ جو واقعو پيش آيو<ref name=" ٺٽوي " />. افڪ معني آهي اھڙي ڳالھ ڪرڻ جيڪا حقيقت جي ابتڙ ھجي<ref name=" علوي " />. سن ۶ يا ۷ ھجري ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن اھڙي منڊي تيار ڪرڻ جو حڪم ڏنو جنھن ۾ ٽن سٽن ۾ محمد رسول الله کليل ھجي. اھڙيءَ طرح يعلیٰ بن اميہ نالي صحابي اھا منڊي تيار ڪئي جنھن جي مھر ۾ مٿين سٽ ۾ الله وچين ۾ رسول ۽ ھيٺين سٽ ۾ محمد اڪريو ويو. منڊي تيار ٿيڻ بعد نبي ڪريم {{درود}} جن عجمي حاڪمن کي ۶ خط موڪلي دين جي دعوت ڏني<ref name=" ٺٽوي " />. اھي خط عمرو بن اميه ذريعي حبش جي حاڪم نجاشي ڏانھن، دحيہ بن خليفه ڪلبي ذريعي روم جي قيصر (سيزر) ھرقل ڏانھن ، عبدالله بن خذافہ سھمي ذريعي ايران جي ڪسرا ( خسرو) پرويز بن ھرمز بن نوشيروان ڏانھن، حاطب بن ابي بلتعہ لخمي ذريعي مصر ۽ اسڪندريہ جي حاڪم مقوقس ڏانھن ۽ شجاع بن وھب ذريعي دمشق جي ھڪ ماڳ غوطہ جي حاڪم حارث بن ابوشمر غساني ڏانهن ۽ سليط بن عمرو ذريعي يمامہ جي حاڪم ھوذہ بن علي حنفي ڏانهن روانا ڪيا<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۶ ھجري ۾ نبي ڪريم {{درود}} طرفان اٺن جي گوء پڻ ڪرائي وئي جنھن ۾ پاڻ سڳورن جي ڏاچِي قصواء پڻ شامل ھئي پر ان کان ھڪ اعرابي جو توڏو گوء کڻي ويو<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۷ ھجري ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن عمرةالقضاء ادا ڪيو ۽ ڏاچي تي سوار ٿي مڪي ۾ داخل ٿيا جنھن جي مھار عبدالله بن رواحہ جي ھٿ ۾ ھئي. جڏھن بيت الله جي طواف لاء مسجد الحرام ۾ ۾ داخل ٿيا تہ ڪافر ڪنڊ ۾ ويٺا هئا<ref name=" ٺٽوي " />. ان وقت پاڻ سڳورن {{درود}} جن بلال رضه کي حڪم ڏنو ته ڪعبي جي ڇت تي بيھي اذان چوي<ref name=" ٺٽوي " /><ref name =" البدايہ ۲" > البدايہ والنھايہ، جلد ۱, صہ ۲۳۲ </ref> <ref name =" بڪري ۲" > تاريخ الخميس، ديار بڪري، جلد ۲, صه ۶۳ </ref><ref name =" شامي ۵" > سبل الھدہ والرشاد، شامي، جلد ۵, صه ۱۹۳ </ref>. پاڻ سڳورا {{درود}} جن تڏھن ڪعبي ۾ بتن جي ھجڻ ڪري داخل نہ ٿيا ۽ اٺين ھجري ۾ مڪي جي فتح وقت بتن ٽوڙڻ بعد ان ۾ داخل ٿيا<ref name=" ٺٽوي " /> <ref name ="المغازي ۱ " > المغازي، واقدي، جلد ۲, صه ۷۳۸</ref><ref name =" قسطلاني ۲" > شرح علي المواھب اللدنيہ، قسطلاني، جلد ۲, صه ۶۵۷ ۽ ۶۵۸ </ref>. عمرة القضاء جي ادائيگي بعد حمزه رضه جي ننڍڙي نياڻي امامه يا عمارہ پاڻ سڳورن {{درود}} جن کي چاچا چاچا سڏيندي ڪڍ آئي جيڪا مديني تائين بيبي فاطمه الزهراء رضه وٽ رھي جنھن کي بعد ۾ سندس سؤٽ جعفر رضه جي سنڀال گهٽ آندو ويو جنھن جي گھرواري عمارہ جي ماسي ھئي ۽ نبي ڪريم {{درود}} جن فرمايو تہ ماسي ماء جي جاء تي آهي<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۷ يا ۸ يا ۱۰ ھجري ۾ رسول الله {{درود}} جن غسان جي حاڪم جبلہ بن ايھم ڏي دين جي دعوت جو خط موڪليو جنھن جي جواب ۾ اھو مسلمان ٿيو<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۷ ھجري ۾ مصر ۽ اسڪندريہ جي حاڪم مقوقس قبطي پاڻ سڳورن {{درود}} جي خدمت ۾ سوکڙيون موڪليون جن ۾ ٻه ٻانھيون ماريه قبطيہ ۽ سندس ڀيڻ سيرين ، يعفور نالي گڏھ، دلدل نالي ھڪ خچر ، ۲۰ عدد نفيس ململ جا ٿان، ھزار مثقال سون ، اعلي قسم جي ماکي ، ھڪ ڪاٺي جي ٺھيل شامي سرمي داڻي ، آئينو ، ڦڻي شامل ھيا<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۸ ھجري ۾ صفر جي مهيني ۾ عمرو بن العاص ، خالد بن وليد ۽ عثمان بن ابو طلحه مديني اچي پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي ھٿ تي مسلمان ٿيا جن مان ٻہ مھينن بعد خالد بن وڏو ليد جنگ موته ۾ شرڪت ڪئي ۽ فتح تي کيس نبي ڪريم {{درود}} جن سيف الله جو لقب ڏنو<ref name=" ٺٽوي " />. == غزوات== الله جي راھ ۾ اھا جنگ يا جنگي مھم يا جھادي مھم جنھن ۾ رسول الله {{درود}} جن شرڪت ڪئي ان کي غزوہ سڏيو ويندو آهي. زيد بن ارقم غزوات جو ڪل تعداد ۱۹, جابر بن عبدالله وري ۲۱ ٻڌايو آھي<ref name="علوي " />. موسیٰ بن عقبه، ابن اسحاق، واقدي، ابن سعد، قسطلاني، ابن جوزي ۽ دمياطي انھن جو تعداد ۲۷ ۽ علامه ابو عبدالله شامي پنھنجي ڪتاب ''سبل الھدیٰ والرشاد'' ۾ تعداد ۲۸ ڄاڻايو آهي<ref name=" علوي " /> جن ۾ [[ودان]] جي مقام تي [[غزوه ابوآء]] يا غزوه ودان (۱۱ صفر ۲ ھجري)، [[بواط]] جي مقام تي [[غزوه بواط]] (ربيع الاول ۲ ھجري)، [[بدر]] جي مقام تي [[غزوه سفوان]] يا غزوه بدر اولا ( ربيع الاول ۲ ھجري)، [[عشيره]] جي مقام تي [[غزوه عشيره]] ( جمادالاول ۲ ھجري)، بدر جي مقام تي [[غزوه بدر]] ( ۱۷ رمضان ۲ ھجري)، [[قرقرة الڪدر]] جي مقام تي [[غزوه قرقرة الڪدر]] يا غزوہ بني سليم (شوال ۲ ھجري)، [[عريض]] جي مقام تي [[غزوه سويق]] (۵ ذوالحج ھجري)، [[نجد]] جي مقام تي [[غزوه ذي امر]] يا غزوہ غطفان (محرم ۳ ھجري)، [[بحران جو مقام|بحران جي مقام]] تي [[غزوه فرع]] (ربيع الاول ۳ ھجري)، [[مدينه منوره ]] جي مقام تي [[غزوه بنو قينقاع]] (جماد الاول يا شوال ۳ ھجري)، [[احد جبل|جبل احد]] جي مقام تي [[غزوه احد]] ( شوال ۳ ھجري)، [[حمراء الاسد ]] جي مقام تي [[غزوه حمراء الاسد]] (۱۷ شوال ۳ ھجري)، عاليه جي مقام تي [[غزوه بنو نضير]] (ربيع الاول ۴ ھجري)، بدر جي مقام تي [[غزوه بدرالآخيرہ]] يا بدراموعد (شعبان ۴ ھجري)، [[دومة الجندل]] جي مقام تي [[غزوه دومة الجندل]] (ربيع الاول ۵ ھجري)، [[مريسيع]] جي مقام تي [[غزوه بنو مصطلق]] يا غزوه مريسيع (شعبان ۵ ھجري)، مدينه منوره جي مقام تي [[غزوه خندق]] (شوال ۵ ھجري)، [[غران]] جي مقام تي [[غزوه بنو قريظه]] (ذوالقعد ۵ ھجري)، [[نجران]] جي مقام تي [[غزوه بنو لحيان]] (رجب 6 ھجري)، [[حديبيه]] جي مقام تي [[غزوه حديبيه]] (ذوالقعد 6 ھجري)، [[ذي قرد]] جي مقام تي [[غزوہ ذي قرد]] ( ذوالحج 6 ھجري)، [[خيبر]] جي مقام تي [[غزوہ خيبر]] ( محرم ۷ ھجري), [[واديء القریٰ]] جي مقام تي [[غزوہ واديءِ القریٰ]] ( صفر ۷ ھجري)، نجد جي مقام تي [[غزوہ ذات الرقاع]] يا غزوہ محارب و بني ثعبله ( ۱۰ ربيع الاول ۷ ھجري), مڪي شريف جي مقام تي غزوہ [[فتح مڪه]] (۱۰ رمضان ۸ ھجري), [[حنين]] جي مقام تي [[غزوہ حنين]] ( 6 شوال ۸ ھجري), [[طائف]] جي مقام تي [[غزوہ طائف]] ( شوال ۸ ھجري), [[تبوڪ]] جي مقام تي [[غزوہ تبوڪ]] ( رجب ۹ ھجري). جيڪي لشڪر رسول الله {{درود}} جن اصحابين جي اڳواڻي ۾ جھاد لاء روانا ڪيا پر پاڻ شرڪت نہ ڪئي ان جنگي مھم کي سرايا يا بعوث سڏيندا آهن. اھڙين جنگي مھمن جو تعداد اٽڪل ۷۹ ھيو. ===صلح حديبيه=== سن ۶ ھجري ۾ سومر جي ڏينهن ذوالقعد جو چنڊ ڏسي نبي ڪريم {{درود}} جن احرام ٻڌو ۽ عمري جي نيت سان ۱۳۰۰ ھڪ روايت مطابق ۱۴۰۰ يا ۱۵۰۰ مسلمانن ۽ قرباني لاءِ ۷۰ اٺن سميت مڪي ڏانھن روانا ٿيا ۽ جڏھن حديبيه پھتا تہ مشرڪن سندن رستي روڪ ڪئي جنھن بعد صلح ٿي ۽ مسلمانن بغير عمري جي موٽي ويا<ref name=" ٺٽوي " />. حديبيه ۾ صحابين ھڪ ٻٻر جي وڻ جي ھيٺان ويھي نبي ڪريم {{درود}} جن جي ھٿ تي ھٿ رکي بيعت ھنن لفظن ۾ ڪئي تہ "جي موت بہ آيو تہ پٺتي نہ ھٽنداسون". بيعت ۾ سڀ کان پھريون شخص ابو سنان وھب بن محصن اسدي ھيو<ref name="ٺٽوي " />. صلح واري موقعي تي معاھدو ڪيو ويو ته ڌريون ڏھن سالن تائين جنگ نہ ڪنديون. معاھدو حضرت علي ڪرم الله وجهه جن لکيو<ref name=" ٺٽوي " />. واپسي ۾ رستي ۾ سورة الفتح نازل ٿي === خيبر جي فتح=== سن ۷ ھجري ۾ غزوه خيبر واقع ٿي<ref name=" ٺٽوي" />. خيبر ۾ يھودين جا ۶ قلعا واقع ھيا جن مان سڀ کان مضبوط قلعو قموس ھيو جنھن جو مالڪ مرحب نالي سردار ھيو<ref name=" علوي" />. غزوه خيبر جي موقعي تي نبي ڪريم {{درود}} فرمايو تہ:"سڀاڻي اسان اسلامي جھنڊو ان شخص جي حوالي ڪنداسون جيڪو الله ۽ ان جي رسول سان محبت ڪندڙ ھوندو ۽ الله ۽ ان جو رسول ان سان محبت ڪندڙ ھوندا". ٻئي ڏينهن اھو جھنڊو علي بن ابي طالب رضہ کي ڏيندي فرمايو تہ: " اي علي! ھتان جي رھاڪن سان وڙھڻ ۾ تڪڙ نہ ڪجانء، پھريان سندن آڏو دين جي دعوت ۽ الله جي حقن جي ڄاڻ رکجان. پوء رب سائين ھڪ ماڻھو کي به تنھنجي ھتان ھدايت تي ھلايو تہ تنھنجي لاء اھو ڳاڙھن اٺن کان بہ ڀلو آھي"<ref name=" ٺٽوي " />. ھن غزوہ ۾ مسلمانن جي لشڪر مان ۱۵ ماڻھو فوت ٿيا جڏھن ته يھودين جا ۹۳ ڄڻا مارجي ويا جن ۾ انھن جا جنگي جوڌا مرحب ۽ سندس ڀاء حارث، ٻہ سردار عامر ۽ ياسر پڻ شامل هئا<ref name=" ٺٽوي " />. مرحب ، حارث ۽ عامر کي علي بن ابي طالب رضہ ۽ ياسر کي زبير بن عوام ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق علي بن ابي طالب رضہ قتل ڪيو<ref name=" ٺٽوي " />. جنگ ۾ جڏھن ڇتي ويڙھ شروع ٿي تہ پاڻ سڳورن {{درود}} فرمايو ته "ھاڻي تنور تتو آھي"<ref name=" ٺٽوي " />. خيبر جي فتح بعد مرحب جي ڀائٽي ۽ ھڪ امير سلام بن مشڪم جي زال زينب بنت حارث نبي ڪريم {{درود}} جن دعوت ڪئي جنھن ۾ ٻاڪري گوشت جي ڀاڄي ۾ زھر وجھي کين کارايو پر نبي ڪريم {{درود}} جن کيس معاف ڪري ڇڏيو ۽ بعد ۾ اھا عورت مسلمان ٿي وئي<ref name=" ٺٽوي " /><ref name =" الاصابہ ۱" > الاصابہ، ابن حجر، جلد ۴, صہ ۳۱۴ </ref>. ھڪ ٻي روايت مطابق جڏھن بعد ۾ زھر سبب بشر بن براء فوت ٿي ويو تہ ان جي قصاص ۾ کيس قتل ڪيو ويو<ref name="ٺٽوي " /><ref name ="البدايہ ۱ " > البدايہ والنھايہ، ابن ڪثير، جلد ۴, صہ ۲۱۰ </ref>. === مڪي جي فتح=== صلح حديبيه کان پوء مسلمانن کي امن سان تبليغ جو موقعو ملي ويو. قريش جي بڇ تي سندن اتحادي بنو بڪر قبيلي وارن بنو خزاعہ وارن تي حملو ڪيو جنھن ۾ قريش جا عڪرمہ بن ابوجھل ۽ صفوان بن اميه وارا شناخت مٽائي بنو بڪر وارن سان گڏجي وڙھيا. انھن حرم ۾ پناھ ورتي پر کين اتي قتل ڪيو ويو. بنو خزاعہ وارا مديني ۾ نبي ڪريم {{درود}} وٽ دانھن کڻي آيا ۽ انصاف جي گھر ڪئي. نبي ڪريم {{درود}} قريش ڏانھن ھيٺين ٽن شرطن مان ڪو به ھڪ قبول ڪرڻ جو مطالبو ڪيو: <br/> # جن کي قتل ڪيو ويو انھن جي خون بھا ادا ڪيو.<br/> # قريش بنو بڪر قبيلي سان اتحاد ختم ڪن.<br/> #صلح حديبيه جي منسوخي جو اعلان ڪن.<br/> قريشن صلح حديبيه جي منسوخي جو شرط قبول ڪيو. جڏھن مسلم نمائندو واپس ھليو ويو تہ پوء انھن ارادو تبديل ڪيو ۽ ابوسفيان مديني ۾ نبي ڪريم {{درود}} سان صلح حديبيه جي ٻيھر بحالي لاء ملڻ آيو پر نبي ڪريم {{درود}} ساڻس نه مليو. ھن صحابين کي منٿ ڪئي تہ سندس مدد ڪن پر ڪجھ نہ وريس<ref name="Awan " />. ۱۰ رمضان سن ۸ ھجري تي مسلمانن جي ڏھ ھزار ماڻھن جي لشڪر سان نبي ڪريم {{درود}} مڪي ڏانھن روانو ٿيو. حرم ۾ رتوچاڻ کان بچڻ خاطر ان روانگي کي مخفي رکيو ويو تہ جيئن مڪي وارن کي تعجب ۾ وجھجي. جڏھن مڪي ٻاھران خيما کوڙيا ته رات جو لشڪر جي ھر سپاھي کي الڳ باھ ٻارڻ جو حڪم ڏنو. ان وقت باھ جي ھڪ مچ جو مطلب ۱۰ کان ۱۵ ماڻھن جي بيٺڪ سمجھيو ويندو ھو<ref name=" Awan " />. ابوسفيان ، حاڪم اب حزام ۽ بديل ابن ورقه صلح جي لاء مسلمانن جي ڪئمپ ۾ پھتا پر ھاڻي اھو وقت ڪانه رھيو. ان بعد ابوسفيان عباس بن عبدالمطلب جي مدد سان نبي ڪريم {{درود}} وٽ معافي لاء پيش ٿيو. عمر بن خطاب کيس اسلام جو سخت دشمن ھجڻ ڪري مارڻ لاء زور ڀريو پر نبي ڪريم ان تي رحم ڪندي فرمايو تہ ڊپ نہ ڪر. ان کي اسلام ۾ داخل ٿيڻ جي دعوت ڏني وئي پر ھو ان لاء راضي نہ ھيو. جڏھن ٻئي ڏينهن تي اسلامي لشڪر جا جٿا مڪي ۾ داخل ٿيندي ڏٺا تہ پوء مسلمان ٿيو<ref name=" Awan" />. مڪي وارن مقابلو نہ ڪيو پر عڪرمہ جي ٽولي خالد بن وليد واري جٿي تي حملو ڪري ٽن مسلمانن کي ماريو ۽ عڪرمہ جي جٿي مان ۱۳ ڄڻا مارجي ويا ۽ عڪرمہ ڀڄڻ تي مجبور ٿي ويو. ڪعبي ۾ موجود ۳۶۰ بتن کي ڊاٿو ويو<ref name=" Awan " />. اعلان ڪيو ويو تي جيڪي گھرن جي اندر در بند ڪري ويھندا، جيڪي ھٿيار ڦٽي ڪندا يا جيڪي ابوسفيان جي گھر ۾ پناھ وٺندا انھن لاء عام معافي ھوندي. جن جن نبي ڪريم {{درود}} سان مجرمانه زيادتيون ڪيون ھيون نبي ڪريم {{درود}} انھن سڀني کي معاف ڪري ڇڏيو<ref name=" Awan " />. مڪي جي فتح بعد مديني ڏانهن ھجرت ڪرڻ جي فرض جي حڪم کي رد ڪيو ويو<ref name=" ٺٽوي " />. ===طائف جي فتح=== == سندس آخري وقت ۽ وڇوڙو == ==قرآن ۾ سندس تعارف== "اسان توھان کي حق جي علم سان خوشخبري ڏيڻ وارو ۽ ڊيڄارڻ وارو ڪري موڪليو"..(سورة البقرہ جي آيت ۱۱۹). "مان توھان جي وچ ۾ توھان مان ئي ھڪ رسول موڪليو، جيڪو توھان کي منھنجون آيتون ٻڌائي ٿو ، توھان جي زندگين کي سنواري ٿو ، توھان کي ڪتاب ۽ حڪمت جي تعليم ڏئي ٿو، ۽ توھان کي اھي ڳالھيون سيکاري ٿو جيڪي توھان نہ ڄاڻيندا هئا"...(سورة البقرہ آيت ۱۵۱). "اسان توکي ماڻھن لاء ھڪ رسول بڻائي موڪليو آهي. جنھن رسول جي اطاعت ڪئي ان دراصل الله جي اطاعت ڪئي".. (سورة النساء آيت ۸۰). "تون الله جي راھ ۾ وڙھ، تون پنھنجي ذات کانسواءِ ڪنھن ٻئي لاء ذميدار ناھين" (سورة النساء آيت ۸۳). "اي پيغمبر! جيڪو ڪجھ رب طرفان توتي نازل ڪيو ويو آهي اھو ماڻھن تائين پھچاء، جيڪڏهن تون ايئن نہ ڪيو ته تو پنھنجي پيغمبري جو حق ادا نہ ڪيو". ( سورة المائدہ ، آيت ۶۷). " محمد ان کانسواءِ ڪجھ ناھي بس ھڪ رسول آھي ، ان کان اڳ ٻيا رسول بہ گذاري چڪا آهن"... ( سورة آل عمران ، آيت ۱۴۴). "( اي پيغمبر) اھا الله جي رحمت آ جو تون ھنن ماڻھن لاء ڏاڍو نرم مزاج آھين " (سورة آل عمران ، آيت ۱۵۹). " درحقيقت مومنن تي الله اھو وڏو احسان ڪيو آھي جو سندن وچ ۾ انھن منجھان ھڪ اھڙو رسول اٿاريو جيڪو کين ان جون آيتون ٻڌائي ٿو ، سندن زندگين کي سنواري ٿو ۽ کين ڪتاب ۽ حڪمت جي تعليم ڏئي ٿو..." ( سورة آل عمران ، آيت ۱۶۴). == حجت الوداع جو خطبو== == سندس ڇڏيل ورثو== ==روضو مبارڪ== == توھين رسالت جا واقعا ۽ قانون== ==سيرت تي لکيل مستند ڪتاب== ===حديثن وارا مستند ڪتاب=== ==حضرت محمد صه ۽ مغربي فلاسافر== [[فائل:Muhammad Seal.svg|thumb|left|upright=0.8|حضرت محمد {{درود}} جي مھر جيڪا منڊي ۾ جڙيل ھئي ۽ سرڪاري خط و ڪتابت ۾ استعمال ڪئي ويندي ھئي]] ” پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي باري ۾ گوئٽي هڪ ڊگهو نظم لکيو جيڪو '''Mahomet's Gesang''' جي نالي سان مشهور آهي. ان نظم ۾ گوئٽي پاڻ سڳورن {{درود}} جي چهري جي هڪ محبت ڀري تصوير چٽي آهي هن نظم آخر ۾ گوئٽي لکيو آهي ته: ”پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي چهري مبارڪ تي نظر پوڻ سان انسان سندن مفتون ٿي پوندو.“ جرمن فيلسوف لائبنز (Leibniz) (1646-1716ع) متعلق پروفيسر اشپيز لکيو آهي ته پاڻ سڳورن {{درود}} جن کي ’دين الفطرت‘ جو باني سمجهندو هو.<ref>ڊاڪٽر قاضي نبي بخش؛ رسالو:مهراڻ؛ ڇپيندڙ:سنڌي ادبي بورڊ؛ 1962ع</ref> ==درود ۽ صلوات== [[فائل:Salavat of the prophet.png|thumb|left|upright=1.5|صلوات]] ==حوالا== {{حوالا}} [[زمرو:اسلام]] [[زمرو:محمد|*]] 1y2i8k9c5510sk0dc2ich5x42prg18o 240394 240393 2022-08-27T22:16:46Z Intisar Ali 8681 wikitext text/x-wiki {{Infobox person | honorific_prefix = ابوالقاسم | name = '''<span style='color: Green'>مُحَمَّدٌ</span>''' <!-- include middle initial, if not specified in birth_name --> | honorific_suffix = صلي الله عليه وآله وسلم | image =Dark vignette Al-Masjid AL-Nabawi Door800x600x300.jpg | image_size = 300px | alt = | caption = سندن نالو خوش خطاطي ۾ لکيل | native_name = ابوالقاسم | native_name_lang = عربي | birth_name = <!-- only use if different from name above --> | birth_date = {{birth date |570|04|20}} | birth_place = مڪو | baptised = <!-- will not display if birth_date is entered --> | disappeared_date = <!-- {{disappeared date and age|YYYY|MM|DD|YYYY|MM|DD}} (disappeared date then birth date) --> | disappeared_place = | disappeared_status = | death_date = {{death date and age|632|06|08|570|04|20}} | death_place = مدينو | death_cause = سخت بخار | body_discovered = | resting_place = مسجد نبوي، مدينو منور | resting_place_coordinates = <!-- {{coord|LAT|LONG|type:landmark|display=inline}} --> | monuments = مسجد نبوي | residence = مڪو پوء مدہنو | nationality = عرب | other_names = 99 نالا: مجتبیٰ، مصطفیٰ، بشیر، نذیر، احمد وغیرہ | ethnicity = <!-- Ethnicity should be supported with a citation from a reliable source --> | citizenship = حجاز | education = اُمِي | alma_mater = | occupation = واپار ، حاڪم ، قاضي، فوجي ڪمانڊر، معلم | years_active = | era = | employer = | organization = | agent = | known_for = اسلام جو پيغمبر | notable_works = *خدا جو ڏنل قرآن پھچائڻ * مديني جي رياست جو بنياد وجھندڙ * مسجد نبوي جو معمار *اسلام جي تعليم ڏنائين * حديث | style = | home_town = مڪو | salary = | net_worth = <!-- Net worth should be supported with a citation from a reliable source --> | height = <!-- "X cm", "X m" or "X ft Y in" plus optional reference (conversions are automatic) --> | weight = <!-- "X kg", "X lb" or "X st Y lb" plus optional reference (conversions are automatic) --> | television = | title = | term = | predecessor = عيسيٰ مسيح | successor = ڪو بہ نہ | party = | movement = | opponents = عربستان جا مشرڪ ۽ يھودي | boards = | religion = <!-- Religion should be supported with a citation from a reliable source --> | denomination = <!-- Denomination should be supported with a citation from a reliable source --> | criminal_charge = <!-- Criminality parameters should be supported with citations from reliable sources --> | criminal_penalty = | criminal_status = | spouse =* خديجه بنت خويلد (595–619) *سوده بنت زمعه (619–632) *حفصه بنت عمر (624–632) *جويريه بنت حارث (628–632) *عائشه (619–632) *زينب بنت جحش (627–632) *صفيه بنت حيي (629–632) *زينب بنت خزيمه (625–627) *ام سلمه (629–632) *ام حبيبه (628–632) *ريحانه بنت زيد (629–631) *ماريه قبطيه (630–632) *ميمونه بنت حارث (630–632) | partner = <!-- (unmarried long-term partner) --> | children = *عبد الله بن محمد، *قاسم بن محمد، *ابراهيم بن محمد، *زينب بنت محمد، *رقيه بنت محمد، *ام ڪلثوم بنت محمد، *فاطمه زهرا رضہ | parents = *عبد الله بن عبد المطلب * آمنہ بنت وھب | relatives = * عبدالمطلب (ڏاڏو) *ابوطالب (چاچو) * حمزہ (چاچو)رضہ *ابو لھب (چاچو) *علي رضہ (ڀائٽو، ۽ ڄاٽو) *عباس رضه (،چاچو) * ابو بڪر رضہ (سھرو) * عمر فاروق رضه (سھرو) *ابوسفيان (سھرو) | callsign = | awards = رحمته العالمين | module = آخري نبي | module2 = | module3 = | module4 = | module5 = | module6 = | signature =Muhammad Seal.svg | signature_alt = | signature_size = 50px | website = <!-- {{URL|example.com}} --> | footnotes = }} <br/> '''حضرت مُحَمَّد''' {{درود}} {{ٻيا نالا|انگريزي= '''Hazrat Muhammad '''pbuh}}(اپریل570ع - جون 632ع) مسلمانن جي عقيدي مطابق الله سبحان و تعالیٰ جو آخري نبي ۽ رسول ھيو جنھن تي [[آسماني ڪتابن جا نالا|آسماني ڪتاب]] [[قرآن| قرآن مجيد]] نازل ٿيو. 40 سالن جي عمر ۾ [[عربستان]] جي شھر [[مڪو| مڪي]] ۾ نبوت جو اظھار ڪندي اسلام جي توحيد واري عقيدي جي تبليغ جو آغاز ڪيو. سندس ڏنل تعليم عربن جي ان خطي ۾ ھڪ زبردست انقلاب برپا ڪيو. قرآن مجيد ۾ سندس زندگي مبارڪ کي '''اسوه''' سڏيو ويو آهي<ref name =" علوي" > بذل القوۃ فی حوادث سنی النبوۃ (سيرت هاشمي)، از: امام العصر مخدوم محمد ھاشم محدث ٺٽوي، ترجمو: پروفيسر اسرار احمد علوي، مھراڻ اڪيڊمي شڪارپور، ڇاپو ٻيو جولائي 2004ع ۾ لکيل مترجم جو نوٽ: تقديم </ref>. سورة الاحزاب جي آيت 21 ۾ فرمان آھي ته:'''لقد کان لکم فی رسول اللہ اسوۃ حسنہ''': ترجمو: "بيشڪ اوھان جي لاء خدا جي رسول {{درود}} جي ذات ۾ ھڪ بھترين نمونو آھي." لفظ اسوة جي عام معنیٰ طريقو يا نمونو آھي<ref name=" علوي " />. اسوہ انسان جي ان حالت کي چيو ويندو آهي جيڪا ھو ڪنھن ٻئي انسان جي پيروي ڪندي اختيار ڪري<ref name ="راغب " > مفردات الفاظ القرآن, از: ابو القاسم راغب اصفھانی صہ ۱۴۰ </ref>. اسلامي عقيدي مطابق محمد رسول الله {{درود}} جن جي اطاعت مسلمانن جي ايمان جو لازمي جز ۽ فرض آهي ۽ ان جي اطاعت کي قرآن مجيد ۾ الله جي اطاعت جي مثل سڏيو ويو آهي. سورة النساء جي آيت ۶۴ ۾ قرآن فرمائي ٿو ته: ''' وما ارسلنا من رسول الا لیطاع باذن اللّٰہ''': ترجمو: "۽ اسان موڪليا جيڪي رسول تہ انھن جي پيروي ڪئي وڃي، الله جي حڪم سان". دين جي عالمن ۽ قرآن جي شارحن جو اھو عقيدو آهي ته قرآن ھڪ تحريري دستور آھي جنھن جي عملي صورت سرور ڪونين {{درود}} جن جي ذات آھي، جن جو ڪوبه قول ۽ فعل حڪم خداوندئ کان وار برابر بہ ھيڏي ھوڏي ھٽيل نه آهي<ref name=" علوي " />. ايليا (بيت المقدس) ۾ ھجرت جي پنجين سال [[ھرقل|ھرقل اعظم]] (Hercules) جي درٻار ۾ سندس بدترين دشمن [[ابوسفيان]] پڇا ڪرڻ تي ٻڌايو ھو تہ "نبوت کان اڳ بہ اوھان {{ درود}} ڪڏهن ڪوڙ نہ ڳالھايو آھي"<ref name=" علوي " />. پاڻ ڪريمن پنھنجي بيمثال ڪردار وسيلي ڪٺور قلبن کي نرم ڪري انھن جو تزڪيو ڪيو<ref name=" علوي " />. سندن ھر عمل جي تقليد کي اسلامي دين ۾ سنت جو مقام حاصل آهي<ref name="علوي " />. مولانا ابوالڪلام آزاد مطابق:"قرآن ۽ نبي سائين {{درود}} جن جي زندگي ساڳي شئي آھي، قرآن متن آھي تہ سيرة ان جي تشريح ۽ قرآن علم آھي تہ سيرة ان جو عمل. ان ڪري انسانيت جي سمورن اھنجن ۽ آزارن جو علاج ان سيرت جي مطالعي ۾ ئي ملي سگھندو"<ref name ="آزاد " > سیرۃ کے عملی پہلو (اردو) ، از: مولانا ابوالڪلام آزاد، صہ ۹</ref>. == قبيلو ۽ گھراڻو == حضرت محمد {{درود}} جو قبيلو [[قريش]] ۽ گھراڻو [[بنو هاشم]] ھيا جيڪي حضرت ابراهيم جي بيبي ھاجرہ {{ٻيا نالا|عبراني= ''' Hagar '''}} مان وڏي پٽ حضرت اسماعيل جي اولاد مان ھيا. حضرت [[ابراهيم]] پنھنجي وڏي پٽ حضرت [[اسماعيل]] ۽ سندس ماء کي مڪي جي ويران وادي ۾ رھايو جتي ٻنھي پيء ۽ پٽ گڏجي [[ڪعبو]] تعمير ڪيو. ان ويراني ۾ [[زمزم]] جي چشمي جي برآمد ٿيڻ سان جرھوم جي قبيلو سندن مرضي سان اتي آباد ٿيو ۽ اڳتي هلي اسماعيل جي شادي ٿي ۽ کيس ٻارھن پٽ ڄاوا جن مان وڏي پٽ جو نالو قدار ھيو. آھستي آھستي اسماعيلين جو تعداد وڌندو ويو.<ref name ="سعيد" >The Life of Muhammad, the Prophet , by:Syed Saeed Akhtar Rizvi, page ،9,7,8,6,</ref> بائيبل مطابق خدا جو واعدو ٿيل ھيو تہ اسماعيل جي اولاد کي تيزي سان وڌائيندو <ref>{Genesis 21:13}</ref> اھي پوري حجاز ۾ ڦھلجي ويا. عیسیٰ مسیح جي پيدائش کان 200 سال اڳ قدار جي اولاد مان عدنان مشھوري ماڻي ٻنھي جي وچ واري شجري جي اڃان ڪا پڪ نہ ٿي سگھي آھي ڇو تہ عربن گھڻا شجرا بيان ڪيا آهن.محمد صہ انھن شجرن تي تبصرو ڪندي فرمايو ھيو تہ {{quote|جڏهن منھجو شجرو عدنان تائين پھچي تہ بس ڪريو|محمد صہ<ref name = " سعيد"/>|}} ٽين صدي عيسويءَ ۾ عدنان جي اولاد مان ھڪ سردار ٿيو جنھن جو نالو فاھر ھيو جنھن لاء خيال آهي تہ ان کي [[قريش]] سڏيندا ھيا ڪن جو وري خيال آھي تہ فاھر جي پنجين پيڙهيءَ ۾ پنجين صدي عيسويءَ ۾ [[قصي بن ڪلاب]] بن مرہ بن لوئي، بن غالب بن فاھر نالي ھڪ طاقتور شخص مشھور ٿيو جنھن کي قريش سڏيندا ھيا ء ان جي اولاد [[قريشي]] سڏبا ھيا. علامہ شبلي نعماني، علامہ طبري مطابق قصي ئي پھريون شخص ھيو جنھن کي قريش سڏيو ويو. قصي سڀني اسماعلين کي گڏ ڪري قائل ڪيو تہ خانہ بدوشي ترڪ ڪري ڪعبي جي چؤطرف مستقل رھائش اختيار ڪن. قصي ڪعبي جي نگران خزاہ قبيلي جي ھليل نالي ھڪ شخص جي نياڻي سان شادي ڪئي ۽ ھليل جي وصيت ذريعي ڪعبي جي نگراني جي ذميداري قصي جي حوالي ٿي جنھن کوڙ ادارن کي قائم ڪيو جن ۾ دارالندواہ (گڏجاڻي واري جاء) شامل ھئي جتي ويھي جنگ ۽ امن سميت اھم معاملن جا فيصلا ، شادين جا اجتماع ٿيندا هئا. قافلن جي روانگي پن ٿيندي هئي.ھن سقايہ ( حاجين کي پاڻي فراهم ڪرڻ جو بندوبست)، رفادہ ( حاجين کي کاڌخوراڪ فراھم ڪرڻ جو بندوبست) پڻ قائم ڪيا<ref name = "سعيد "/> ھن حاجين جو مشاعرالحرم ۾ رات ٽڪائڻ جو بندوبست ء پوري واديءَ کي بتين سان منور ڪري کين سھولتن فراھم ڪرڻ جي شروعات ڪئي. زمزم جو چشمو صديون پھرين لٽجي ويو ھو ھن ان کي ڳولي پھريون دفعو کوھ کوٽايو ۽ پاڻي جي بحالي ٿي. ھن ڪعبي جي ٻيھر تعمير ڪرائي. ھن جي وفات بعد ماڻھو حاجون (موجوده جنت المولا واري قبرستان) ۾ سندس قبر جي زيارت لاءِ ويندا ھئا. ھن کي ڪعبي جون ڇھ ذميداريون ھيون جيڪي ھن پنھنجي وفات کان اڳ پنھنجي وڏي پٽ عبدالدار کي سونپيون. قصي کي پنج پٽ ء ھڪ ڌيءُ ھئي. سندس ٻئي پٽ مغيرہ کي عبداالمناف سڏيندا ھيا، جيڪو قبيلن ۾ معتبر ۽ قائدانہ صلاحيتن وارو ليکيو ويو. عبدالمناف کي ڇھ پٽ ٿيا جن ۾ ھاشم، مطلب، عبد شمس ۽ نوفل مشھور ٿيا. عبدالدار ۽ عبداالمناف جي وفات کان پوءِ ڪعبي جي ذميداري سنڀالڻ ۾ سندن اولاد ۾ تڪرار شروع ٿيو پر پوء ٺاھ ٿي وين. اھو طئي ٿيو تہ پاڻي پيارڻ ، کاڌ خوراڪ فراھم ڪرڻ ۽ جنگ ۾ قيادت جي ذميداري عبداالمناف جي اولاد ڏي منتقل ٿي. ليوا ۽ حجابہ جي ذميداري عبدالدار جي اولاد کي ملي باقي دارالندواہ جي سربراهي ٻنھي جي خاندانن ۾ رھي. انھن مان ھاشم گھڻو نالو ڪڍيو جنھن کي کاڌي کارائڻ جي ذميداري ملي. ھڪ ڀيري مڪي ۾ وڏو ڏڪار آيو تہ ھاشم پنھنجي سموري دولت کڻي شام ويو اتان اٽو ۽ سڪل ماني خريد ڪري مڪي آيو ۽ روزانو اٺن کي ڪھي انھن مان ٻوڙ ٺاھي ماني جا ٽڪرا ان ۾ ملائي سموري قبيلي کي گھرائي کارائيندو هو ڏڪار جي خاتمي تائين ھن قبيلي جي مدد جاري رکي کوڙ ماڻھن کي مرڻ کان بچائي ورتو.ان خدمت جي بدلي ئي کيس ھاشم جو نالو مليو جنھن جي معني ( مانيءَ کي ) ٽڪر ڪندڙ آھي. ھاشم جو اصل نالو امر{{ٻيا نالا|انگريزي=Amr}} ھيو. ھاشم مڪي جي واپاري قافلن جو بنياد وجھندڙ پڻ ھيو. ھن باظنتيني شھنشاھ کان حڪمنامو حاصل ڪيو جنھن تحت قريش قبيلي کي ھر قسم جي ٽئڪس ۽ ڊيوٽي کان آزاد ڪري انھن جي ڪنٽرول وارن ملڪن ۾ آزاد اچ وڃ جي اجازت ڏنل ھئي<ref name = " سعيد "/> ھن اھا ساڳي سھولت ايٿوپيا جي بادشاھ کان پڻ حاصل ڪئي ۽ ان وقت يمن ايٿوپيا جو حصو ھيو.اھڙي طرح قريش جا واپاري قافلا يمن کان شام ۽ بازنظيني شھر انقرہ تائين وڃڻ شروع ٿيا.<ref name = "سعيد "/> ھاشم جڏهن 25 سالن جو ھيو تہ سن 488 عيسويءَ ۾ فلسطين جي غزہ واري ھنڌ وفات ڪري ويو ۽ کيس اتي ئي دفن ڪيو ويو. اھا جاء غزہ ھاشم يا ھاشم جي غزہ سڏجڻ شروع ٿي وئي. ھن يثرب جي عدي بنو نجار قبيلي جي سلمیٰ بنت امر سان پرڻو ڪيو جنھن مان عبدالمطلب پيدا ٿيو جيڪو اڃان ننڍڙو ھيو تہ ھاشم وفات ڪري ويو.ان کان سواءِ ھاشم کي چار ٻيا پٽ پڻ ھيا جن ۾ اسد، نضلا، سئفي ۽ ابو سئفي شامل ھيا جن مان پوين ٽن کي اولاد ڪانہ ٿي باقي اسد کي [[فاطمه بنت اسد]] نالي نياڻي ڄائي جيڪا علي رضہ بن ابي طالب جي ماء ھئي. ھاشم جو اھڙي طرح نسل عبدالمطلب مان اڳتي ھليو<ref name = " سعيد"/>. عبدالمطلب يثرب ۾ پنھنجي ناني جي گھر ۾ پيدا ٿيو. ھاشم جي وفات بعد سندس ڀاء مطلب خاندان جو وڏو بڻيو جيڪو پنھنجي ننڍي ڀائٽي عبدالمطلب بن ھاشم کي مڪي وٺي آيو جڏھن مطلب اٺ تي مڪي ۾ داخل ٿيو تہ ماڻھن ڇوڪري کي مطلب جو غلام سمجھي عبدالمطلب چوڻ شروع ڪيو ۽ مطلب وضاحت ڪندو رھيو تہ اھو سندس ڀائٽيو آھي پر ھاشم جي ان پٽ تي عبدالمطلب نالو پئجي ويو<ref name = " سعيد "/>. عبدالمطلب جو اصل نالو شعيبت الحمد ھيو. مطلبجي وفات بعد سقايہ ۽ رفادہ جي ذميداري عبدالمطلب جي حصي ۾ آئي. ھن 82 سالن تائين عمر ماڻي ۽ پوئين وقت ھن کي مڪي جي سربراھ جو خطاب پڻ مليو<ref name = " سعيد"/> ==والدين== نبي ڪريم {{درود}} جي والد جو نالو عبدالله بن عبدالمطلب ھيو جنھن سندس ولادت کان ڪجھ مھينا اڳ يثرب ۾ ۲۵ سالن جي عمر ۾ وفات ڪئي<ref name =" Awan" > Siraj u Munira, By: Muhammad Ikramun Nabi Awan and Ms Nusrat Tiwana, 1st edition, Nov 2014, Pages: 23, 25 ,27, 28, 39,40 </ref>. ==جنم== نبي ڪريم {{درود}} جن ۱۲ ربيع الاول تي فجر جي وقت بمطابق ۳۰ اپريل ۵۷۱ع ۾ پيدا ٿيا<ref name ="الفضل " > [ https://www.alfazlonline.org/07/01/2020/9519/] الفضل آن لائين</ref>. سندس ولادت ابرہ جي لشڪر جي تباھي کان ۵۵ ڏينھن بعد ٿي<ref name=" Awan " />. ڏاڏي عبدالمطلب سندس نالو محمد رکيو<ref name=" Awan " />. == ننڍپڻ== عربن جي اميرن جي رواج مطابق پرورش لاء ڏاڏي کيس بدو عربن جي بني سعد قبيلي سان تعلق رکندڙ حليمه سعديه جي حوالي ڪيو<ref name=" Awan " />. حليمه ۽ سندس مڙس حارث ٻار وٺڻ وقت الجھن ۾ ھيا تہ شايد کين مناسب معاوضو نہ ملي سگھي پر جلد ئي کين ٻار جي ڀلاري ھجڻ جي سمجھ آئي<ref name=" Awan" />. حليمه جي نياڻي شيماء سندس پرورش ۾ ماء جي مدد ڪئي<ref name=" Awan " />. ننڍپڻ ۾ پنھنجي رضاعي ڀائرن ۽ ان رضاعي ڀيڻ سان گڏجي ٻڪريون پڻ چاريندو ھو<ref name="Awan " />. جڏھن ۶ سالن جو ٿيو تہ ماء آمنه کيس سندس پيءُ جي قبر جي زيارت ۽ سندس ناناڻي گھر گھمائڻ لاء يثرب وٺي آئي<ref name="Awan " />. واپسي ۾ بيمار ٿي پئي ۽ آبوا جي مقام تي وفات ڪري وئي. تدفين بعد مائٽن کي نظر نہ آيو ۽ جڏھن کيس ڳوليائون تہ پنھنجي ماء جي قبر وٽ ويٺل روئندي ڏٺائونس <ref name=" Awan" />. بعد ۾ جڏھن اصحابين سان گڏ ماء جي قبر تي آيا تہ سندس قبر جي مٽي تي ھٿ ڦيرائيندي ڏاڍو رنا ھيا ۽ ان وقت اصحابي ڪافي پري بيٺا ھئا ۽ کين اھو چوندي ٻڌو تہ سندس ماء جي شفقت جي يادن کيس روئاري وڌو<ref name="Awan " />. ماءُ جي وفات بعد ھن يتيم ٻار جي پرورش جي ذميداري سندس ڏاڏي عبدالمطلب سنڀالي. ۵۷۹ع ۾ عبدالمطلب پڻ وفات ڪري ويو ۽ پوء سندس پرورش جي ذميداري سندس سڳي چاچي ابو طالب سنڀالي<ref name=" Awan " /> ابوطالب ۽ سندس زال فاطمه مٿن ڏاڍا مھربان رھيا<ref name=" Awan " />. پنھنجي ان چاچي ۽ پاڙيسرين جو مال چارڻ شروع ڪيو<ref name="Awan " />. ٻارھن<ref name=" Awan " /> يا يارھن ورھين جي عمر ۾ چاچي حضرت ابوطالب سان گڏ واپار سانگي شام ويا هئا<ref name=" ٺٽوي " /> جڏھن بصري پھتا تہ اتي ھڪ راھبن واري خانقاھ ۾ ترسيا<ref name="Awan " /> جتي بحيرا نالي ھڪ عيسائي راھب سندس نبوت جي تصديق ڪئي ۽ ان وقت حضرت ابوبڪر صديق پڻ ساڻن گڏ ھيو هئي<ref name=" ٺٽوي" />. == زالون ۽ اولاد == ===۱.بيبي خديجه رضه=== 25 سالن جي ڄمار ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي پھرين شادي [[بنو اسد]] گھراڻي جي [[خويلد بن اسد]] ۽ [[فاطمه بنت زائدہ]] جي نياڻي 40 سالا حضرت خديجة الڪبریٰ رضه سان 695 ۾ ٿي جيڪا بيواہ ھئي ۽ سندس اھا ٽين شادي ھئي<ref name=" علوي " />. سندس لقب طاھرہ ۽ ڪنيت ان ھند ھئي<ref name=" علوي " />. بيبي سانئڻ جو پھريون نڪاح [[ھند بن زرارہ]] سان ٿيو جنھن مان کيس ھڪ نياڻي ۽ ٻہ پٽ ٿيا جيڪو پوء گذاري ويو. سندس ٻيون نڪاح [[عتيق بن عائذ]] سان ڪرايو ويو جنھن مان کيس ھڪ نياڻي ھند جي نالي سان ھئي پر ڪجھ وقت کان پوءِ عتيق پڻ گذاري ويو<ref name=" علوي " />. جڏھن 35 سالن جي ٿي تہ سندس والد خويلد پڻ گذاري ويو<ref name="علوي " />. پاڻ مالدار عورت ھئي ۽ سندس ڪاروباري قافلا [[عراق]]، [[شام]] ۽ [[فلسطين]] تائين ويندا ھيا. سندس ھڪ غلام [[ميسرہ]] ايماندار ھيو جيڪو سندس ڪاروبار جو جنرل مينيجر ھيو<ref name=" علوي" />. پاڻ سڳورن {{درود}} جن ان وقت ايمانداري ۾ وڏي شھرت حاصل ڪئي هئي ۽ ميسرہ ذريعي بيبي سانئڻ وٽ اھڙو احوال پھتل ھو ۽ ان کين سندس ڪاروبار ۾ شامل ٿيڻ جي پيشڪش ڪئي جيڪا پاڻ سڳورن {{درود}} قبول ڪئي ۽ ان جي تجارتي قافلي سان شام ويا جنھن بعد بيبي سانئڻ کين شادي جو پيغام موڪليو ۽ ان وقت بيبي صاحبه جي عمر ۴۰ سال ھئي<ref name=" علوي " />. شادي ۲۵ صفر تي مڪي ۾ ٿي جنھن ۾ حضرت ابو طالب ، حضرت حمزہ رضه، بيبي صاحبه جو چاچو [[عمرو بن اسد]]، سؤٽ [[ورقه بن نوفل]] پڻ شامل ٿيا<ref name=" علوي " />. حق مھر ساڍا ٻارھن [[اوقيه]] سون مقرر ڪيو ويو جنھن جي قيمت ۵۰۰ درھم ھئي<ref name=" علوي" />. ھڪ روايت مطابق حق مھر ۲۰ وٽ ٻڌايو ويو آهي<ref name=" علوي " />. نڪاح جو خطبو سيدنا [[ابو طالب]] پڙھيو. اھو خطبو يعقوبي ، شامي ، قسطلاني ، ۽ علامه عامري پنھنجي ڪتابن ۾ نقل ڪيو آهي<ref name=" علوي " />. نڪاح بعد پاڻ سڳورن {{درود}} ھڪ اٺ ذبح ڪرائي مھمانن جي دعوت ڪئي. بيبي سانئڻ زندگي جا 25 سال پاڻ سڳورن {{درود}} سان گذاريا<ref name=" علوي " />. سندس حياتيءَ ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} ٻي ڪا شادي نہ ڪئي<ref name=" علوي " />. پاڻ سڳورن {{درود}} جي پٽ ابراھيم کان سواءِ سموري اولاد بيبي سانئڻ مان ٿي ۽ سڀ سواء بيبي فاطمه الزهراء رضه جي سندن حياتي مبارڪ دوران وفات ڪري ويا<ref name=" علوي " />. [[فائل:The altar of prayer of the Prophet in the demolished house of Khadijeh 01.jpg|thumb|left|upright=0.8|بيبي خديجہ جي مڪي ۾ ڊاٿل گھر اندر اھا جاء جتي حضرت محمد{{درود}} ساڻس شادي کان پوء رھائش دوران عبادت ڪندو ھو]] نبي ڪريم {{درود}} کي چار نياڻيون ھيون جن مان وڏي سيدہ زينب ، ٻيون نمبر سيدہ رقيه ، ٽيون نمبر سيدہ ام ڪلثوم ۽ چوٿون نمبر آخري نياڻي سيده فاطمه الزهراء ھئي<ref name=" علوي " />. چئني مديني ھجرت ڪئي ۽ اتي وفات ڪيائون ۽ چارئي جنت البقيع ۾ دفن ٿيل آھن<ref name=" علوي " />. سيده زينب رضه 30 ميلادي ڌاري مڪي ۾ ڄائي ۽ سن ۸ ھجري ۾ مديني ۾ وفات ڪئي. سندس نڪاح بعثت کان اڳ پنھنجي ماسات ابوالعاص بن ربيع قرشي سان ڪرايو ويو جيڪو بيبي خديجه جي ڀيڻ ھند بنت خويلد جو پٽ ھيو ۽ سندس اصل نالو لقيط ھو<ref name=" علوي " />. ڪجھ رويتن مطابق سندس نالو ھشيم ۽ مھشم ھيو. پاڻ سڳورن {{درود}} جي ھجرت وقت اھي طائف ۾ رھندا ھئا. بدر جي جنگ بعد پاڻ سڳورن {{درود}} کيس مديني گھرايو ۽ بعد ۾ ابوالعاص جڏهن اسلام قبول ڪيو تہ اھو پڻ مديني ۾ آيو. سيده زينب کي ھڪ پٽ علي ۽ ھڪ نياڻي امامه ٿيا<ref name=" علوي" />. علي ننڍپڻ ۾ ئي فوت ٿي ويو. امامه جي پرورش بعد ۾ ابوالعاص جي ماروٽ حضرت زبير بن عوام ڪئي جنهن بيبي فاطمه الزهراء جي وفات بعد امامه جو نڪاح حضرت علي ڪرم الله وجهه سان ڪرايو<ref name=" علوي " />. [[فائل:The altar of prayer of the Prophet in the demolished house of Khadijeh.jpg|thumb|left|upright=0.8|بيبي خديجہ جي سعودي حڪومت پاران ڊاٿل گھر ۾ محراب جو ھڪ ٻيو منظر جتي پاڻ سڳورو عبادت ڪندو ھو]] سيده رقيه رضه ۳۳ ميلادي ڌاري ڄائي ۽ ان جو نڪاح حضرت عثمان غني رضه سان ڪرايو ويو. نبوت جي پنجين سال مڙس سان گڏ حبشه ھجرت ڪئي جتي ست سال رھيا اتي کيس ھڪ پٽ عبدالله نالي ڄائو. مڪي واپسي بعد مديني ڏانهن ھجرت ڪئي. بدر جي جنگ وقت بيمار ٿي پئي ۽ اٽڪل ۲۰ ڏينھن بعد وفات ڪري وئي. ان جي بيماري سبب نبي ڪريم {{درود}} جن حضرت [[عثمان غني]] رضه ۽ حضرت اسامه بن زيد رضه کي مديني ڇڏي ويا ھئا. جنگ جي فتح جي خبر جڏهن مديني پھتي تہ بيبي سانئڻ جي تدفين ٿي رھي ھئي<ref name=" علوي " />. سندس پٽ عبدالله پڻ ننڍپڻ ۾ گذاري ويو<ref name=" علوي " />. [[فائل:The House of Khadijah, The Porphet Mohammad's Wife in Mecca before Demolition 01.jpg|thumb|left|upright=0.8|بيبي خديجہ جو گھر جتي حضرت محمد {{درود}} مڪي زندگيءَ جو ھڪ دؤر گذاريو جيڪو سعودي حڪومت ڊھرائي ڇڏيو]] سيدہ ام ڪلثوم اھل بيت جي مديني ھجرت وقت بيبي فاطمه الزهراء رضه ۽ سيدہ سوده رضه سان گڏ ھئي. سيدہ رقيه رضه جي وفات کان ست يا ٽن مھينن بعد پاڻ سڳورن {{درود}} سندس نڪاح حضرت عثمان غني رضه سان ڪرايو ۽ سندس رخصتي جمادالآخر ۾ دوران ۱۹ سالن جي عمر ۾ ٿي<ref name=" علوي " />. کيس ڪا بہ اولاد ڪانه ٿي. حضرت عثمان سان ھن پنھنجي زندگي جا اٽڪل ساڍا ڇھ ورھيه گذاريا<ref name=" علوي " />. سن ۹ ھجري ۾ شعبان جي مھيني دوران وفات ڪئي. سندس جنازي نماز پاڻ سڳورن {{درود}} جن پڙھائي<ref name=" علوي " />. [[فائل:The House of Khadijah, The Prophet Mohammad's Wife in Mecca after Demolition 01.jpg|thumb|left|upright=0.8|بيبي خديجہ وارو گھر ڊھڻ کان پوءِ واري حالت ۾. ھن گھر پاڻ سڳورن زندگي جو ھڪ دور گذارہو]] بيبي فاطمه الزهراء رضه ۴۱ ميلادي ۾ نبوت جي بعثت واري سال پيدا ٿي ۽ جڏهن ۱۰ ورھين جي ھئي تہ سندس والدہ وفات ڪئي جنھن ڪري ننڍي عمر ۾ ئي والد سان وابسته رھي<ref name="علوي " />. والد کي تمام پياري ھئي. سندس عادات ، اطوار ، رفتار توڙي گفتار جو انداز والد سان مشابهت رکندڙ ھيو ۽ شڪل ۾ والده جھڙي ھئي<ref name=" علوي " />. سندس شادي پندرهن سال پنج مھينن جي عمر حضرت علي ڪرم الله وجهه سان مديني ۾ جنگ بدر کان بعد ڪرائي وئي. نڪاح جي تقريب مسجد نبوي ۾ ٿي ۽ پاڻ سڳورن{{درود}} سندن نڪاح پڙھايو. حق مھر ۵۰۰ درھم مقرر ٿيو ۽ رخصتي احد جي جنگ بعد عمل ۾ آئي<ref name=" علوي" />. سندس حياتيءَ دوران حضرت علي ڪرم الله وجهه ٻي شادي ڪانه ڪئي. کيس پنج ٻار جن ۾ ٽي پٽ امام حسن، امام حسين ، امام محسن ۽ ٻہ ڌيئر ڄاوا. امام محسن ننڍپڻ ۾ ئي وفات ڪئي<ref name=" علوي " />. پاڻ پردي جي سخت پابند ھئي. سندس جنازي نماز حضرت علي ڪرم الله وجهه پڙھائي<ref name="علوي " />. [[فائل:Khadija tomb (1).jpg|thumb|left|upright=0.8|خديجہ جو مڪي م واقع مقبرو جيڪو سعودي حڪومت ڊھرائي ڇڏيو]] بيبي خديجه رضه مان پاڻ سڳورن {{درود}} کي ٻہ پٽ پڻ ڄاوا جن جا نالا قاسم ۽ عبدالله ھيا. قاسم کي طاھر ۽ عبدالله کي طيب پڻ سڏيندا هئا<ref name=" علوي " />. روايت مطابق سندن وفات نبوت کان اڳ ننڍپڻ ۾ ٿي ھئي<ref name=" علوي" />. بيبي صاحبه ۱۱ رمضان سن ۱۰ نبوي ۾ ٦۵ ورھين جي ڄمار ۾ مڪي ۾ وفات ڪئي. کيس حجون مڪي شريف ۾ دفنايو ويو. ان وقت اڃان جنازي جي نماز جو حڪم نہ آيو ھو<ref name=" علوي" />. ===۲.بيبي سوده رضه=== سن ۱۰ نبوي ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} جن جو پاڻ کان عمر ۾ ۳۰ سال وڏي بيوہ<ref name=" علوي " /> سودہ بنت زمعه سان نڪاح ٿيو. مديني ڏانهن ھجرت وقت فقط ھيء گھرواري ساڻن گڏ ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. سندس والد جو نالو زمعه بن قيس ۽ ماء جو نالو شموس بنت قيس نجاري ھيو ۽ ان جو تعلق بنو عامر قبيلي سان ھو<ref name="علوي " />. روايت مطابق ھڪ دفعي خوله بنت حڪيم نبي ڪريم {{درود}} جن کي ٻي شادي ڪرڻ جي تجويز ڏني ۽ کين بيبي عائشه ۽ حبشه کان ھجرت ڪري موٽي آيل مھاجرن مان بيبي سودہ جا نالا پيش ڪيا<ref name="علوي " />. پاڻ سڳورن اھا تجويز قبول ڪئي ۽ ٻنھي طرفن کان آڇ قبول ڪئي وئي. بيبي صاحبه جي نڪاح وقت عمر ۳۲ سال ھئي ۽ بيبي سوده سان نڪاح جو خطبو زمعه بن قيس پڙھيو<ref name=" علوي " />. حق مھر ۴۰۰ درھم مقرر ٿيو<ref name =" جلد" > شرح مواھب ، زرقاني ، جلد ۳, صه ۲۹۷ </ref>. ھن جا ۱۲ سال نبي ڪريم {{درود}} جي صحبت ۾ گذريا ۽ سندس رفاقت ۾ حج ۽ عمرو ادا ڪيو<ref name=" علوي " />. کيس پاڻ سڳورن {{درود}} مان ڪا اولاد ڪانه ٿي پر کيس پھرين مڙس سڪران مان عبدالرحمان نالي پٽ ڄائو جيڪو حضرت عمر رضه جي دؤر ۾ جنگ جلولاء ۾ شھيد ٿيو<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه جي ڪنيت ان عبدالرحمان ھئي<ref name=" علوي" />.بلاذري مطابق بيبي صاحبه سن ۲۲ ھجري ۾ مديني ۾ وفات ڪئي<ref name=" علوي " />. ابن سعد مطابق سن ۵۴ ھجري ۾ وفات ڪئي<ref name="علوي " />. ان وقت جنازي جي نماز جو حڪم اڃان ڪانہ ٿيو ھو. بيبي صاحبه کي جنت البقيع ۾ دفنايو ويو. ھن جي رفاقت نبي ڪريم {{درود}} جن سان ۱۴ سالن تائين ھئي<ref name=" علوي " />. ===۳.بيبي عائشه رضه=== بيبي صاحبه جو تعلق بنو تيم قبيلي سان ھيو. سندس والد جو نالو ابوبڪر صديق ۽ والدہ جو نالو ان رومان بنت عامر ھو. بيبي صاحبه جو لقب صديقه ۽ حميرا ھيو ۽ سندس ڪنيت ان عبدالله ھئي<ref name=" علوي " />. سن ۱۰ نبوي شوال جي مھيني ۾ بيبي عائشه رضه جو پاڻ سڳورن {{درود}} جن سان نڪاح مڪي ۾ سندس والد ابوبڪر صديق پڙھيو<ref name=" علوي " />. حق مھر ۵۰۰ درھم مقرر ٿيو.ان وقت سندس عمر ۶ سال ھئي ۽ رخصتي شوال جي مھيني ۾ ھجرت جي پھرين سال ۹ ورھين جي عمر ۾ مديني ٿي<ref name=" ٺٽوي" />. نڪاح ۽ رخصتي وقت بيبي صاحبه جي عمر بابت متضاد روايتون آھن جن ۾ ھڪ روايت مطابق رخصتي وقت بيبي صاحبه جي عمر ۱۸ سال ھئي. نڪاح مڪي ۾ ٿيو ۽ رخصتي ھجرت جي پھرين سال ٿي ان وقت بيبيءَ جي عمر ۱۷ يا ۱۹ سال ھئي ۽ محمد {{درود}} جن جي عمر ۵۴ سال ھئي<ref name =" الفتوا" > [https://www.thefatwa.com/urdu/questionID/3775/%D8%A7%D8%B2%D9%88%D8%A7%D8%AC-%D9%85%D8%B7%DB%81%D8%B1%D8%A7%D8%AA-%DA%A9%DB%8C-%D8%AA%D8%B9%D8%AF%D8%A7%D8%AF-%DA%A9%D8%AA%D9%86%DB%8C-%DB%81%DB%92-%D8%A7%D9%88%D8%B1-%D8%B9%D9%82%D8%AF-%D9%86%D8%A8%D9%88%DB%8C-%D9%85%DB%8C%DA%BA-%D8%A2%D9%86%DB%92-%DA%A9%DB%92-%D9%88%D9%82%D8%AA-%D8%A7%D9%86-%DA%A9%DB%8C-%D8%B9%D9%85%D8%B1%DB%8C%DA%BA-%DA%A9%DB%8C%D8%A7-%D8%AA%DA%BE%DB%8C%DA%BA/ ] Alfatwa.com</ref>. بيبي صاحبه پنھنجي ڀيڻ اسماء بنت ابوبڪر کان عمر ۾ ۱۰ سال ننڍي ھئي جيڪا پنھجي پٽ عبدالله بن زبير جي شھادت (سن ۷۳ ھجري) کان ۵ يا ۱۰ ڏينھن بعد گذاري وئي. ان جي عمر ھجرت وقت ۲۷ سال ھئي تہ بيبي صاحبه جي عمر ۱۰ سالن جي فرق سان ان وقت ۱۷ سال ھئي<ref name=" الفتوا " />. روایت مطابق مديني پھچڻ کان ڪجھ وقت پوءِ پاڻ سڳورن {{درود}} جن زيد بن حارث ۽ ابو رافع کي مڪي مان ابوبڪر صديق رضه جي گھروارن کي وٺي اچڻ لاءِ موڪليو اھڙي طرح اھي قبا تائين پھتا. بيبي اسماء بنت ابوبڪر اميد سان ھئي ۽ اتي ان عبدالله بن زبير کي جنم ڏنو. ساڳي سال شوال ۾ بيبي عائشه رضه جو گھر مديني جي پاڙي سنح ۾ حارث بن خزرج وارن جي گھرن لڳ واقع ھيو جيڪو نبي ڪريم {{درود}} جي گھر کان ھڪ ميل جي فاصلي تي ھو. ان گھر ۾ سندس شادي ۽ رخصتي ٿي<ref name ="ياقوت " > معجم البلدان، ياقوت، جلد ۳, صه ۲۶۵ </ref>. بيبي صاحبه جو وصال ۱۷ رمضان سن ۵۷ يا ۵۸ ھجري ۾ بنو اميه واري دؤر ۾ ٿيو. پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي زالن ۾ ھيء بيبي سڀ کان وڌيڪ فقيھ ۽ علم واري عورت ھئي ۽ سندس رسول الله {{درود}} جن سان رفاقت ۹ سالن تائين رھي. پاڻ جنت البقيع ۾ دفن ٿيل آهي. حديثن جون ۲۲۱۰ روايتون بيبي صاحبه سان منصوب آھن<ref name=" علوي " />. ===۴.بيبي حفصه رضه=== بنو عدي قبيلي سان تعلق رکندڙ بيبي حفصه حضرت عمر فاروق رضه ۽ سندس زال زينب بنت مظعون جي نياڻي ھئي جيڪا بعثت نبوي کان پنج سال اڳ پيدا ٿي<ref name=" علوي " />. ننڍي عمر ۾ سندس نڪاح سھم قبيلي جي ھڪ فرد خنيس بن حذافه بن قيس سان ٿيو جيڪو بدر جي جنگ ۾ مسلمانن جي لشڪر ۾ شامل ھو ۽ زخمي ٿي پيو ۽ سن ۲ھجري ۾ وفات ڪري ويو ۽ ھڪ روايت مطابق احد جي جنگ ۾ شھيد ٿيو<ref name=" علوي " />. ان بعد شوال سن ۲ ھجري<ref name=" علوي " /> يا ۳ ھجري<ref name=" ٺٽوي " /> ۾ بيبي حفصه جي شادي نبي ڪريم {{درود}} جن سان<ref name="ٺٽوي " /> مديني ۾ ٿي<ref name="علوي " />. ان وقت بيبيءَ جي عمر ۱۸ سال<ref name="علوي " /> يا ۲۱ سال <ref name=" الفتوا " /> ھئي ۽ نڪاح ۾ مھر ۴۰ يا ۵۰۰ درھم مقرر ٿيو<ref name=" علوي" />. ابو دائود ، نسائي ۽ ابن ماجه وغيره ۾ ابن عمر جي روايت مطابق نبي ڪريم {{درود}} جن کيس ھڪ دفعو طلاق (رجعي) ڏني ھئي. طبراني پڻ اھڙو ذڪر ڪيو<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه شعبان سن ۴۵ ھجري ۾ ۶۳ ورھين جي عمر ۾ وفات ڪئي<ref name=" علوي " /><ref name="الفتوا " />. وفات وقت پنھنجي ننڍي ڀاءُ عبدالله بن عمر رضه کي وصيت ڪئي ھئي تہ سندس مديني جي اتر ۾ شام واري رستي تي واقع غابہ نالي ديھ واري ملڪيت خيرات لاء وقف ڪري<ref name=" علوي " />. سندس جنازي نماز مديني جي گورنر مروان بن حڪم پڙھائي ۽ کيس جنت البقيع ۾ دفنايو ويو<ref name=" علوي " />. نبي ڪريم {{درود}} جن سان ان جي رفاقت ۷ سال رھي. ان سان منصوب حديثن جي روايتن جو تعداد ۶۰ آھي<ref name=" علوي " />. ===۵.بيبي زينب بنت خزيمه رضه=== بيبي صاحبه جو تعلق بنوھلال قبيلي سان ھو. سندس والد جو نالو خزيمه بن عبدالله ۽ ماء جو نالو ھند ھو<ref name="علوي " />. رمضان، سن ۳ ھجري ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} جن جو نڪاح بيبي زينب بنت خزيمه ھلاليه سان<ref name=" ٺٽوي" /> مديني ۾ ٿيو ۽ ان وقت سندس عمر ۳۰ سال ھئي<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه کي خير خيرات جي ڪثرت سبب ام المساڪين يعني مسڪينن جي ماء سڏيو ويندو هو<ref name="ٺٽوي " />. ھجرت نبوي {{درود}} کان ۱۴ يا ۱۵ سال اڳ مڪي ۾ ڄائي بيبي صاحبه جو پھريون مڙس نبي ڪريم {{درود}} جو پڦاٽ عبدالله بن جحش رضه ھو جنھن سان گڏ بيبي صاحبه مديني ھجرت ڪئي جيڪو ساڳ شوال سن ۳ ھجري ۾ غزوہ احد ۾ شھيد ٿيو ھو ۽ عدت گذارڻ بعد سندس ٻي شادي پاڻ سڳورن {{درود}} جن سان ٿي پر سن ۴ ھجري ۾ ربيع الاول يا ربيع الآخر ۾ بيبي صاحبه وفات ڪري وئي<ref name=" ٺٽوي " />. وفات وقت سندس عمر ۳۰ يا ۳۱ سال کن ھئي<ref name=" علوي " />.اھو پاڻ سڳورن {{درود}} جن جو پنجون نڪاح ھيو جنھن ۾ حق مھر ۵۰۰ درھم مقرر ٿيو<ref name=" علوي" />. قتادہ بن دعامہ کان روايت مطابق سندس پھريون نڪاح پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي سؤٽ طفيل بن حارث سان ٿيل ھو جنھن ڪجھ وقت پوء کيس طلاق ڏني ۽ سندس ٻيو نڪاح طفيل جي ڀاءُ عبيدہ بن حارث سان ٿيو<ref name=" علوي " />. امھات المومنين ۾ بيبي زينب رضه واحد عورت ھئي جنھن جو جنازو نبي ڪريم {{درود}} جن پڙھايو <ref name=" علوي " />. سندس پاڻ سڳورن {{درود}} جن سان رفاقت ۸ مھينا رھي<ref name=" علوي " />. ===۶.بيبي ھند رضه=== بيبي صاحبه جو تعلق بنومخزوم قبيلي سان ھو. سندس والد جو نالو ابواميہ سھيل بن مغيرہ ھو ۽ والده جو نالو عاتڪہ بنت عامر ھيو. بيبي صاحبه جي ڪنيت ام سلمه ھئي<ref name="علوي " />. بيبي صاحبه جو نڪاح رسول الله {{درود}} جن سان شوال ، سن ۴ ھجري ۾ مديني ۾ ٿيو جنھن وقت بيبي صاحبه جي عمر ۲۶ سال ھئي. حق مھر ۾ ڪجھ گھريلو سامان شامل ھو<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه ۶۲ ھجري ۾ ۸۴ ورھين جي ڄمار ۾ وفات ڪئي. سعيد بن زيد سندس جنازي نماز پڙھائي ۽ کيس جنت البقيع ۾ دفنايو ويو. پاڻ سڳورن {{درود}} سان سندس رفاقت ۷ سال رھي<ref name=" علوي " />. اٽڪل ۳۷۸ حديثن جون روايتون ھن بيبيءَ سان منصوب ٿيل آھن<ref name=" علوي " />. ===۷.بيبي زينب بنت جحش رضه=== بيبي صاحبه جو تعلق بنو اسد بن خزيمه قبيلي سان ھو. سندس والد جو نالو جحش بن رئاب ۽ والدہ جو نالو اميمہ بنت عبدالمطلب ھيو. بيبي صاحبه جي ڪنيت ام الحڪم ھئي<ref name=" علوي" />. سن ۴ ھجري ۾ ذوالقعد جي مھيني ۾ چنڊ واري رات پاڻ ڪريم {{درود}} جن جو نڪاح زينب بنت جحش رضه سان ٿيو. ھڪ ٻي روايت مطابق ۵ ھجري ۾<ref name=" ٺٽوي " /> مديني ۾ ۴۰۰ درھم حق مھر عيوض ٿيو<ref name=" علوي " />. ان وقت بيبيءَ جي عمر ۳۵ ورھيه ھئي ۽ نبي ڪريم {{درود}} جي وفات بعد سندس زالن مان اھا پھرين وفات ڪندڙ ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. شادي واري وقت ھن. سال پردي جو حڪم نازل ٿيو<ref name=" ٺٽوي " />. ھن بيب جو تعلق قريش جي اسد بن خزيمه واري شاخ سان ھيو<ref name=" علوي " />. ھي بيبي نبي ڪريم {{درود}} جن جي رشتي ۾ پڦاٽ ھئي. ھجرت جي پھرين سال ئي بيبي صاحبه جو خاندان مديني پھتو ھو. نبي ڪريم {{درود}} جن ان جو نڪاح زيد بن حارث رضه سان ڪرايو ھو پر اھا شادي ڪامياب نہ ٿي سگھي ۽ زيد کيس طلاق ڏني<ref name=" علوي " />. ان وقت بيبيءَ جي عمر ۳۴ سال ھئي. ان بعد قرآن جي آيت جي حڪم تحت سندس عدت بعد شادي نبي ڪريم {{درود}} جن سان ٿي<ref name=" علوي" />. بيبي صاحبه جو نالو برہ ھيو ۽ شادي وقت سندس نالو نبي ڪريم {{درود}} جن زينب رکيو<ref name=" علوي " />. نبي ڪريم {{درود}} جي وصال کان ۷ سال بعد سن ۲۰ ھجري ۾ حضرت عمر رضه جي دؤر ۾ بيبي صاحبه ۵۳ ورھين جي ڄمار ۾ وفات ڪئي ۽ سندس جنازي جي نماز حضرت عمر رضه پڙھائي ۽ کيس جنت البقيع ۾ دفنايو ويو<ref name=" علوي " />. سندس رفاقت نبي ڪريم {{درود}} جن سان ۶ سال تائين رھي. ساڻس ۱۱ حديثن جون روايتون منصوب ٿيل آھن<ref name=" علوي" />. ===۸.بيبي ريحانه رضه=== بيبي صاحبه جو تعلق روايتن مطابق بنو نضير يا بنو قريظه سان ھيو جن مان بنو قريظه جي روايت مشھور آھي. ھڪ روايت مطابق ڄائي بنو نضير قبيلي ۾ ۽ سندس شادي بنو قريظه ۾ ٿي ۽ شمعون يا زيد بن عمرو جي نياڻي ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. غزوہ بنو قريظه جي موقعي تي قيد ٿي ٻانھپ ۾ شامل ٿي ۽ نبي ڪريم {{درود}} جن جي حصي ۾ آئي<ref name="ٺٽوي " />. پاڻ سڳورن {{درود}} کيس آزاد ڪري سن ۵ ھجري ۾ محرم جي مھيني ۾ ساڻس نڪاح ڪيو<ref name="ٺٽوي " />. سندس اصل نالو ربيعه بنت شمعون بن زيد بن عمرو ھيو. ابن حجر سندس تعلق بنو قريظه سان ۽ ابن اسحاق بنو نضير سان ڏيکاريو آھي<ref name=" علوي" />. سندس شادي بنو قريظه جي حڪم نالي شخص سان ٿي جيڪو غزوه بنو قريظه ۾ مارجي ويو<ref name="علوي " />. محمد بن ڪعب جي روايت مطابق ھن بيبي پردي جو حڪم مڃڻ کان انڪار ڪيو ھو جنھن ڪري کيس نبي ڪريم {{درود}} جن طلاق ڏني ھئي پر پوء رجوع ڪيو ۽ بعد ۾ پردي جي پابندي سان زندگي گذاري<ref name=" علوي " />. سن ۱۰ ھجري ۾ جڏهن نبي ڪريم {{درود}} جن حج تان واپس آيا تہ مديني ۾ وفات ڪري وئي ۽ کيس جنت البقيع ۾ دفنايو ويو<ref name=" علوي " />. ابن الاثير ،ابن ڪثير ، شامي وغيره بيبي صاحبه جو شمار ٻانھين ۾ ڪيو آهي<ref name=" علوي " />. ===۹.بيبي جويريه رضه=== سن ۵ ھجري ۾ غزوه بنو مصطلق بعد يا سن ۶ ھجري ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن جو نڪاح بيبي جويريه رضه سان<ref name=" ٺٽوي " /> مديني ۾ ٿيو<ref name=" علوي " />. پاڻ غزوہ بنو مصطلق ۾ ھٿ آيل قيدين ۾ شامل ھئي. نبي ڪريم {{درود}} جن کيس آزاد ڪري نڪاح ڪيو جنھن ۾ ۴۰۰ درھم حق مھر مقرر ٿيو<ref name=" ٺٽوي " />. نڪاح وقت بيبي صاحبه جي عمر ۲۰ سال ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال سندس والد حارث بن ابو ضرار مسلمان ٿيو<ref name=" ٺٽوي " />. ابن عباس مطابق بيبي صاحبه جو اصل نالو برہ بنت حارث ھيو<ref name=" علوي " />. سندس تعلق بنو خزاعہ جي پاڙي بنو مصطلق سان ھيو. سندس پيء پاڙي جو سردار ھيو جنھن سندس شادي پنھنجي خاندان جي نوجوان مسافع بن صفوان سان ڪرائي ھئي جيڪو غزوہ بنو مصطلق ۾ مارجي ويو. بيبي صاحبه مال غنيمت ۾ ثابت بن قيس ۽ سندس سؤٽ جي حصي ۾ آئي پر سردار جي نياڻي ھجڻ ڪري ھن انھن سان رھڻ پسند نہ ڪيو ۽ ۹ اوقيه سون جي قيمت تي پنھنجي آزادي جو معاھدو ڪيو. مدد لاء نبي ڪريم {{درود}} جن وٽ پيش ٿي ۽ نبي ڪريم {{درود}} جن رقم ڀري کيس آزاد ڪرايو جنھن بعد مسلمان ٿي ۽ پاڻ سڳورن کيس حرم ۾ شامل ڪرڻ جو فيصلو ڪيو ۽ نڪاح بعد ان جو نالو بره بدلائي جويريه رکيو. نڪاح بعد اصحابين نبي ڪريم {{درود}} جن جي ساھراڻي گھر ڀاتين ھئڻ ڪري بيبي صاحبه جي قبيلي جي سمورن فردن کي آزاد ڪري ڇڏيو<ref name=" علوي " />. ابن عبدالبر مطابق بيبي صاحبه ربيع الاول سن ۵۰ ھجري ۾ ۶۵ سالن جي ڄمار ۾ وفات ڪئي. سندس جنازي جي نماز مديني جي گورنر [[مروان بن حڪم]] پڙھائي ۽ کيس [[جنت البقيع]] ۾ دفنايو ويو<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه جو پاڻ سڳورن {{درود}} سان ازدواجي رفاقت ۵ سال تائين رھي. ھن بيبي سان ۷ حديثون منصوب ٿيل آھن. ===۱۰. بيبي رملہ (ام حبيبه) رضه=== سن ۷ ھجري ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن ابوسفيان جي ڌيءَ ام حبيبه سان نڪاح ڪيو<ref name="ٺٽوي " />. بيبي صاحبه جو تعلق بنو اميه خاندان سان هو. سندس اصل نالو رملہ بنت ابو سفيان ھو<ref name=" علوي" />. سندس ماء جو نالو صفيه بنت ابوالعاص ھو<ref name="علوي " />. بيبي صاحبه حضرت عثمان جي پڦاٽ، امير معاويه جي ماٽيلي ڀيڻ ۽ يزيد بن ابو سفيان جي سڳي ڀيڻ ھئي<ref name=" علوي" />. بعثت کان ۱۷ سال اڳ مڪي ۾ پيدا ٿيندڙ بيبي صاحبه جي پھرين شادي بنو خزيمه جي عبدالله بن جحش سان ٿي<ref name=" علوي " />. ابتدائي دور ۾ ئي ٻئي مسلمان ٿيا ۽ حبشه ڏانھن ٻہ ڀيرا ھجرت ڪيائون. حبشه ۾ کين ھڪ نياڻي حبيبه نالي ڄائي جنھن جي نالي تي ان جي ڪنيت ان حبيبه ٿي وئي<ref name=" علوي " />. سندس مڙس حبشه ۾ عيسائي ٿي ويو جنھن ڪري ان کان طلاق ورتائي. ان جي حالات جي خبر پوڻ بعد مديني مان پاڻ سڳورن عمرو بڻ اميہ کي نڪاح جي بندوبست لاء حبشه موڪليو<ref name=" علوي" />. نڪاح وقت بيبي صاحبه جي عمر ۳۷ سال ھئي. نڪاح جو خطبو اصحمہ نجاشي پاڻ پڙھيو ۽ نبي ڪريم {{درود}} جن طرفان حق مھر ۴۰ اوقيه جي برابر قيمت يا ۴۰۰ دينار پڻ نجاشي ادا ڪيو<ref name=" علوي " />. ان حبيبه بعد ۾ مديني نبي ڪريم {{درود}} جن وٽ منتقل ٿي<ref name=" علوي " />. ابن بر ۽ ابن جوزي مطابق بيبي صاحبه سن ۴۴ ھجري ۾ امير معاويه جي دور حڪومت ۾ ۷۳ يا ۷۴ سالن جي عمر ۾ مديني ۾ وفات ڪئي ۽ کيس جنت البقيع ۾ دفنايو ويو<ref name=" علوي" />. ===۱۱.بيبي صفيه رضه=== سن ۷ ھجري ۾ صفر جي مھيني ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن جو نڪاح بيبي صفيه رضه جن سان <ref name="ٺٽوي " /> صھبا ۾ ٿيو ۽ ان وقت بيبي صاحبه جي عمر ۱۷ سال ھئي<ref name=" علوي " />. ھي ي بيبي غزوہ خيبر ۾ ھٿ آيل قيدي عورتن ۾ شامل ھئي ۽ ورھاست ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} جي حصي ۾ آئي پر پاڻ سڳورن {{درود}} کيس آزاد ڪري نڪاح ڪيو ۽ سندس آزادي کي ان جو مھر مقرر ڪيو<ref name=" ٺٽوي " />. بيبي صاحبه جي ان نڪاح جي ڪري سندس سمورن مٽن مائٽن کي آزاد ڪيو ويو جيڪي ۾ ۷۰۰ ڄڻا ۽ ۱۰۰ گھرن جا ڀاتي ھيا<ref name=" ٺٽوي " />. بيبي صاحبه بنو نضير قبيلي جي سردار حيي بن اخطب جي نياڻي ھئي، سندس والده جو نالو برہ بنت سموئيل ھو. بيبي صاحبه جو جو اصل نالو زينب ھيو. زرقاني مطابق عربن جي رواج ۾ غنيمت جي مال جو حصو جيڪو سردار کي ملندو هو ان کي صفيه سڏيندا ھيا اھڙي طرح پاڻ سڳورن کي غنيمت جي حصي ۾ ملڻ ڪري کيس صفيه جو نالو ڏنو ويو<ref name="علوي " />. پر اڪثريت جي راء مطابق سندس اصل نالو صفيه ھو<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه جي پھرين شادي ننڍي عمر ۾ ناناڻي گھر جي ھڪ امير نوجوان سلام بن مشڪم سان ڪرائي وئي پر اھو سخت مزاج ھيو جنھن ڪري سندن علحدگي ٿي وئي. سندس ٻي شادي ڪنانہ بن ربيع سان ٿي. بنو نضير جي مديني مان نيڪالي بعد سندس خاندان خيبر لڏي آيو جتي سندس پيءُ کي چڱو مڙس بڻايو ويو<ref name=" علوي " />. ھڪ روايت مطابق خيبر جي فتح بعد دحيہ ڪلبي جي حصي ۾ آئي پر پوء اصحابين فيصلو ڪيو ته سردار جي ڌي ۽ ٻئي قبيلي جي سردار جي ننھن ھجڻ ڪري مسلمان سردار وٽ ھجڻ کپي ۽ اھڙي طر طرح نبي ڪريم {{درود}} جن جي حصي ۾ آئي<ref name=" علوي " />. کيس لذيذ کاڌا پچائڻ ۾ وڏي مھارت ھئي<ref name="علوي " />. بيبي صاحبه ۲ رمضان سن ۵۰ ھجري ۾ مديني ۾ وفات ڪئي ۽ کيس جنت البقيع ۾ دفنايو ويو<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه جي پاڻ سڳورن {{درود}} جن سان ازدواجي رفاقت اٽڪل پوڻا چار سال تائين رھي. ان سان ۱۰ حديثون منصوب ٿيل آھن. ===۱۲.بيبي برہ يا ميمونه رضه=== سن ۷ ھجري ۾ ذوالقعد جي مھيني ۾ پاڻ سڳورا {{درود}} صلح حديبيه ڪري قضا ٿيل عمري جي ادائيگي لاء روانا ٿيا ۽ ۴ ذوالحج تي صبح جو مڪي ۾ پھتا. ٽي راتيون اتي ترسيا ۽ پوء مديني طرف روانا ٿيا ۽ ان سفر دوران بيبي ميمونه رضه جن سان نڪاح ڪيائون<ref name=" ٺٽوي " />. امام احمد حنبل مطابق مديني ڏانهن سفر دوران سرف نالي ڳوٺ ۾ ٿيو<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه پاڻ سڳورن {{درود}} جي آخري گھرواري ھئي جنھن بعد پاڻ سڳورن {{درود}} ڪو ٻيو نڪاح ڪانه ڪيو<ref name=" علوي" /><ref name=" ٺٽوي " />. ابو ھريرہ ، مجاھد ۽ ابن عباس جي رواايتن مطابق سندس اصل نالو بره ھيو پر نبي ڪريم {{درود}} جن اھو نالو مٽائي ميمونه رکيو<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه جو تعلق بنو ھلال قبيلي سان ھو. سندس پيءُ جو نالو حارث بن حزن ۽ ماء جو نالو ھند بنت عوف ھيو<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه جي پھرين شادي ابورھم بن عبدالعزہ عامري سان ٿي جيڪو ۷ ھجري جي شروعات ۾ وفات ڪري ويو جنھن بعد عباس بن عبدالمطلب يا جعفر رضه جي مشوري تي نبي ڪريم {{درود}} جن ساڻس نڪاح ڪيو. ان وقت بيبي صاحبه جي عمر ۳۶ سال ھئي ۽ نڪاح جو خطبو عباس بن عبدالمطلب پڙھيو<ref name=" علوي " />. حق مھر ۵۰۰ درھم مقرر ٿيو<ref name=" علوي" />. حضرت عمر رضه جي دؤر ۾ ٻين امھات المومنين وانگر کيس بہ ساليانو ۱۰ ھزار درھم وظيفو ملندو هو. سن ۵۱ ھ ۾ سرف ۾ ئي وفات ڪئي ۽ ان وقت سندس عمر ۸۰ سال ھئي<ref name=" علوي " />. سندس جنازي جي نماز ڀاڻيجي عبدالله بن عباس پڙھائي<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه جي پاڻ سڳورن {{درود}} جن سان ازدواجي رفاقت اٽڪل ۳ سال رھي ۽ ساڻس ۷۶ حديثون منصوب ٿيل آھن<ref name="علوي " />. ===بيبي ماريه قبطيہ رضه=== بيبي صاحبه ٻانھي ھئي جيڪا مصر اسڪندريہ جي حاڪم پاڻ سڳورن {{درود}} جن ڏانھن سوکڙي طور موڪلي ھئي. آمين ھجري ۾ ان مان پاڻ سڳورن {{درود}} جن کي ھڪ پٽ ابراھيم رضه نالي ڄائو<ref name=" ٺٽوي " />. اھو نالو حضرت ابراهيم عليه السلام جي نالي تان رکيو ويو. ستين ڏينھن تي ٻن دنبن جي قرباني بہ ڪئي وئي ۽ ان جي جھنڊ لھرائڻ جو حڪم پڻ ڏنو<ref name=" ٺٽوي " />. اھو ٻار ابورافع جي گھرواري سلمیٰ رضہ ڄڻايو ۽ اھا خبر ابورافع پاڻ سڳورن {{درود}} جن کي ٻڌائي جنھن تي کيس ھڪ غلام مبارڪي ۾ مليو<ref name=" ٺٽوي " />. ===فاطمه بن ضحاڪ سان شادي ۽ طلاق=== سن ۸ ھجري ۾ ذوالقعد جي مھيني ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن جي شادي فاطمه بنت ضحاڪ ڪلبي سان ٿي. شادي بعد جڏھن پاڻ ڪريم {{درود}} جن سندس ويجھو ويا تہ چوڻ لڳي: "مان اوھان کان الله جي پناھ گھران ٿي". اھو ٻڌي نبي ڪريم {{درود}} کيس فرمايو تہ: " تو پناھ گھري، ھاڻي پنھنجي مائٽن ڏانهن موٽي وڃ"<ref name=" ٺٽوي " /><ref name =" حجر۲" > الاصابہ، ابن حجر، جلد ۴, صہ ۳۸۲ </ref><ref name =" قسطلاني ۳" > المواھب اللدنيہ، قسطلاني، جلد ۲, صه ۹۶</ref><ref name =" ڪثير ۳" > البدايہ والنھايہ، ابن ڪثير، جلد ۴, صہ ۳۷۴ </ref>. ===مليڪہ بنت ڪعب سان شادي ۽ طلاق=== سن ۸ ھجري رمضان جي مھيني جي پڄاڻي تي پاڻ ڪريم {{درود}} جن جي شادي مليڪہ بنت ڪعب ليثي ڪنائي/ڪندي سان ٿي. فتح مڪه وقت نبي ڪريم {{درود}} جي حڪم تي سندس پيءُ کي قتل ڪيو ويو ھو جيڪو ڏوراپو ڪجھ عورتن کيس ڏنو جنھن تي ان عورت بہ الله جي پناھ گھري ۽ نبي ڪريم {{درود}} جن کيس فارغ ڪري ڇڏيو<ref name=" ٺٽوي " /><ref name =" الاصابہ ۲" > الاصابہ، ابن حجر، جلد ۴, صہ ۴۱۰</ref><ref name ="خميس ۲ " > تاريخ الخميس، ديار بڪري، جلد ۲, صہ ۹۶</ref><ref name =" شامي ۴" > سبل الھدہ والرشاد، شامي، جلد ۱۱، صہ ۲۳۰ ۽ ۲۳۱ </ref>. ==مڪي زندگي== === نبوت کان اڳ واري زندگي=== جڏھن سندن عمر ۳۵ سال ٿي تہ قريش ڪعبي جي نئين سر تعمير ڪرائي ۽ جڏھن حجر اسود کي نصب ڪرڻ جو وقت آيو تہ انھن ۾ ھڪ تنازعو شروع ٿي ويو ھر قبيلي چاھيو پئي تہ اھو اعزاز انھن جي سردار کي ملي. ڪنھن ڏاھي بزرگ کين صلاح ڏني تہ جيڪو صبح ٿيڻ وقت سڀ کان اول ڪعبي ۾ داخل ٿئي ان کان فيصلو ڪرايو وڃي. جڏھن اھو وقت آيو تہ اھو داخل ٿيندڙ شخص نبي ڪريم {{درود}} ھيو ۽ انھن ڏسڻ سان ئي چوڻ شروع ڪيو تہ اھو امين ۽ سچو آھي. نبي ڪريم {{درود}} کين مشورو ڏنو ته حجر اسود کي چادر تي رکي سڀني قبيلن جا سردار گڏجي کڻن ۽ جڏھن انھن ايئن ڪيو ته نبي ڪريم {{درود}} اھو پٿر جتن ۾ کڻي نصب ڪيو<ref name=" Awan " />. مڪي ۾ ڏڪار اچڻ وقت ابوطالب جي اولاد مان علي جي سنڀال جو ذمو نبي ڪريم {{درود}} کنيو ۽ سندس مشوري تي جعفر بن ابوطالب ۽ ان جي خاندان جو ذمو عباس بن عبدالمطلب کنيو ھو <ref name=" Awan " />. بيبي خديجه رضه جي ڀائٽي مڪي جي بازار مان ھڪ اغوا بعد غلام بڻايل زيد بن حارث نالي ٻار خريد ڪري کيس تعفي ۾ ڏنو بيبي صاحبه اھو نبي ڪريم {{درود}} جي خدمت لاء سندن حوالي ڪيو. سندن شفقت ۽ محبت ڪري ٻار جي پاڻ سڳورن سان دل لڳي وئي. بعد ۾ حارث پٽ کي مڪي ۾ ڳولي لڌو تہ نبي ڪريم {{درود}} کان کيس خريد ڪري واپس حاصل ڪرڻ پئي چاھيو. نبي پاڪ حارث ۽ سندس ڀاء کي فرمايو تہ جيڪڏهن ٻار توھان سان وڃڻ چاھي تہ توھان بغير معاوضي جي کيس وٺي وڃو. جڏھن ٻار کي پيءُ ۽ چاچي ھلڻ لاء چيو تہ ان کين ۽ نبي پاڪ {{درود}} ڏانھن نھاريو ۽ وڃڻ کان انڪار ڪندي نبي ڪريم {{درود}} جي غلامي ۾ رھڻ پسند ڪيو. نبي ڪريم {{درود}} کيس آزاد ڪري پنھنجو گود ورتل پٽ بڻائڻ جو اعلان ڪري ڇڏيو<ref name=" Awan " />. شادي کان پوءِ ڪيترائي سال مڪي کان ڪجھ ميلن جي فاصلي تي جبل حرا ۾ واقع ھڪ غار ۾ عبادت ڪندا رھيا ان جبل کي ان ڪري جبل نور جو نالو ڏنو ويو<ref name=" Awan" />. اھا غار ۲۰۰۰ فٽ جي اوچائي تي واقع آھي. رمضان جو اڪثر پورو مھينو اتي گذاريندا هئا جتي ھڪ رات جبرائيل نازل ٿيو ۽ قرآن جي نزول جي شروعات ٿي <ref name=" Awan " />. [[Image:Cave Hira.jpg|thumb|left|upright=0.8|جبل نور ۾ واقع غار حرا جتي محمد صہ عبادت ڪندو ھو ۽ پھرين وحي نازل ٿي.]] === نبوت جو آغاز=== جڏھن پاڻ ڪريمن {{درود}} جن پنھنجي عمر مبارڪ جا چاليھ ورھيه پورا ڪيا، تڏهن کين نبوت جي نعمت سان نوازيو ويو<ref name ="شامي " > سبل الھدیٰ والرشاد فی سیرۃ خیرالعباد شامی از: محمد بن یوسف بن علی بن یوسف صالحی دمشقی المعروف شامی، جلد ۲ صہ ۲۲۵ </ref><ref name =" ٺٽوي" > بذل القوۃ فی حوادث سنی النبوۃ (سيرت هاشمي)، از: امام العصر مخدوم محمد ھاشم محدث ٺٽوي، ترجمو: پروفيسر اسرار احمد علوي، مھراڻ اڪيڊمي شڪارپور، ڇاپو ٻيو جولائي 2004ع </ref>. ان روايت تي عالمن جي اڪثريت کي اتفاق رھيو آھي<ref name=" ٺٽوي " />. جڏھن تہ ڪي ٿوريون روايتون اھڙيون بہ مليون آهن ، جن ۾ بعثت وقت عمر مبارڪ چاليھ ورھين کان ھڪ ڏينھن مٿي يا ڏھ ڏينھن مٿي يا وري ٻه مھينا مٿي بہ ٻڌائي وئي آھي<ref name=" ٺٽوي " />. پر پھرين روايت ئي سڀني کان وڌيڪ مشھور ۽ مقبول آهي<ref name=" ٺٽوي " />. محمد بن يوسف دمشقي المعروف شامي سميت مالڪي مسلڪ جي ابو عبدالله محمد بن عبدالباقي المعروف زرقاني پڻ پنھنجي ڪتاب ''شرح علیٰ المواھب اللدنیہ'' ۾ چاليھ سالن جي روايت کي صحيح ڄاڻايو آهي<ref name=" ٺٽوي" />. صحيح بخاري ۽ صحيح مسلم ۾ پڻ حضرت ابن عباس ۽ انس رضي اللّٰہ تعالیٰ عنھما کان پڻ ساڳي روايت نقل ڪيل آھي<ref name="ٺٽوي " />. سندن بعثت ھڪڙن راوين ربيع الاول ۽ ٻين رمضان شريف جي مھيني ۾ بيان ڪئي آھي<ref name=" ٺٽوي " />. ابن اسحاق، بيھقي، ابن ڪثير، ذھبي، قسطلاني، شامي ۽ زرقاني پنھنجي ڪتابن ۾ بعثت جو آغاز ربيع الاول ۾ سچن خوابن کي قرار ڏنو آهي<ref name=" علوي " />. قرآن مجيد ۾ سورة البقرہ جي آيت ۱۸۵ مطابق "رمضان اھو مھينو آھي جنھن ۾ قرآن نازل ڪيو ويو"<ref name="ٺٽوي " />. صحيح مسلم ۾ حضرت طابوقتادہ رضہ جي روايت مطابق بعثت سومر جي ڏينهن ٿي ھئي<ref name =" مسلم" > صحيح مسلم، جلد ۱, صہ ۳۶۸ </ref><ref name="ٺٽوي " />. مسلم روايتن مطابق ليلة القدر واري رات غار حرا ۾ ملائڪ جبرائيل سندس خدمت ۾ وحي کڻي آيو<ref name=" ٺٽوي " />. وحي ۾ سڀ کان پھريون جبرائيل سورة علق جون پھريون پنج آيتون پڙھيون جيڪي نبي ڪريم {{درود}} جن ورجايون<ref name=" ٺٽوي " /> <ref name ="بخاري " > صحيح بخاري، "ڪيف ڪان بدءالوحي"، جلد ۱ صہ ۶ ۽ ۷ </ref>. جبرائيل پھرين وحي مھل انساني شڪل ۾ آيو هو<ref name=" ٺٽوي " />. غار حرا مان موٽندي پاڻ سڳورو {{درود}} حضرت خديجه وٽ آيو ۽ ڏڪڻ لڳو ۽ فرمايائون ته مون کي چادر ڍڪايو جيڪا ڍڪائي وئي ۽ جڏھن اھا ڪيفيت ختم ٿي تہ سورة مدٽر جون پھريون پنج آيتون نازل ٿيون<ref name="ٺٽوي " /><ref name=" بخاري " />. خوف واري حالت ۾ بيبي سانئڻ کين تسلي ڏني جنھن بعد کيس پنھنجي سؤٽ ورقه بن نوفل ڏي وٺي آئي<ref name="ٺٽوي " />.سمورن مردن ۽ عورتن کان اڳ حضرت خديجه رضہ پاڻ سڳورن تي ايمان آندو ۽ سمورا مسلمان ان روايت بابت ساڳي راء رکن ٿا<ref name ="ابن الاثير " > اسد الغابہ، ابن الاثیر، جلد ۵ صہ ۴۳۴ </ref><ref name ="روض " > الروض الانف سھيلي، جلد ۱, صہ ۲۷۷-۷۸ </ref><ref name ="زرقاني " > شرح علي المواھب، زرقاني، جلد ۱, صہ ۲۳۷ </ref><ref name =" قسطلاني" > المواھب اللدنيہ، قسطلاني، جلد ۱ ، صه ۲۱۷ </ref>. بيبي سانئڻ جي اسلام آڻڻ کانپوءِ سندس چارئي نياڻيون: سيدہ زينب رضه، سيدہ رقيه رضه، سيدہ ام ڪلثوم رضه ۽ سيدہ فاطمه الزهراء رضه بہ اسلام جي دائري ۾ داخل ٿيون<ref name="ٺٽوي " />. اھا روايت زرقاني '''شرح اعلیٰ المواھب''' ۾ سيرت ابن اسحاق ۽ سيرت شامي جي حوالي سان نقل ڪئي آهي<ref name=" ٺٽوي " />. ھڪ روايت مطابق بيبي خديجه رضه کان بعد پھرين ايمان آڻيندڙ عورت [[فاطمه بنت خطاب]] ھئي <ref name ="زرقاني ۱ " > شرح علي المواھب اللدنيہ، زرقاني، جلد ۱, صہ ۲۴۶ </ref><ref name="ٺٽوي " />. مردن ۾ ابوبڪر صديق ساڳي بعثت واري سومر ڏينھن شام جي وقت اسلام قبول ڪيو<ref name="ٺٽوي " />. جنھن بعد ٻارن ۾ حضرت علي ڏھن سالن جي عمر ۾ اسلام قبول ڪيو<ref name=" ٺٽوي " />. ھڪ روايت مطابق حضرت علي، ابوبڪر صديق کان اڳ اسلام قبول ڪيو<ref name="ٺٽوي " />. عثمان غني، زبير بن عوام، عبدالرحمان بن عوف، سعد بن ابي وقاص ، طلحه بن عبيد پڻ حضرت ابوبڪر صديق رضه جي ذريعي اسلام ۾ داخل ٿيا<ref name=" ٺٽوي " /> ساڳي سال زيد بن حارث ۽ بلال حبشي، عامر بن فھيرا، ابوذر غفاري (جندب بن جنادہ) ۽ سندس وڏو ڀاءُ انيس بن جنادہ، ابو فڪيھه، عمار بن ياسر ۽ سندس پيءُ ياسر بن عامر ۽ ماء سميه بنت خباط ۽ ڀاء عبدالله بن ياسر، صھيب رومي، مصعب بن عمير، عياش بن ربيعه، ارقم بن ابي ارقم، عثمان بن مظعون ۽ سندس ٻہ ڀائر قدامه ۽ عبدالله، ۽ ابو عبيده، ابو سلمه عبدالله ۽ سندس ماء بره، عامر بن ابي وقاص، عبدالله بن مسعود ھذلي، جعفر بن ابو طالب، خنيس بن حذافه سھمي، عبيده بن حارث، سعيد بن زيد معيقيب بن ابي فاطمه، خالد بن سعيد، فاطمه بنت خطاب، اسامه بن زيد جي ماء ام ايمن حبشيه، عبدالله بن عباس جي ماء ام الفضل عرف لبابه، عبدالله بن مسعود جي ماء ام عبد پڻ اسلام ۾ داخل ٿيا<ref name=" ٺٽوي " />. پھرين وحي جي نزول بعد بيبي خديجه رضه پاڻ سڳورن {{درود}} کي ورقه بن نوفل ڏي وٺي آئي جنھن وحي جو احوال ٻڌي سندس نبوت جي تصديق ڪئي جنھن ڪري کيس مسلمان سمجھيو وڃي ٿو<ref name=" ٺٽوي " />. زرقاني '''شرح علیٰ المواھب اللدنيہ''' ۾ ورقه کي قطعي طور صحابي مڃيو آھي<ref name="ٺٽوي " />. ===تبليغ ۽ تڪليفون=== سن ۳ نبوي ۾ ۽ ڪن روايتن مطابق ۴ نبوي ۾ کين سورة الحجر جي آيت ۹۴ ذريعي کين کليل دعوت جو حڪم ڏنو ويو ۽ پاڻ سڳورن {{درود}} صفا واري ٽڪريءَ تي چڙهي قريش قبيلي وارن کي وڏي واڪي سڏ ڪري کلي عام اسلام جي دعوت ڏني جتي ابولھب سندن مخالفت ڪئي جنھن ڪري سورة الھب نازل ٿي<ref name=" ٺٽوي" />. مڪي جي مشرڪن سندن مخالفت شروع ڪئي پر ساڻس ابو طالب جي مڪمل تائيد ۽ حمايت حاصل هئي<ref name=" ٺٽوي" />. سن ۵ نبوي (615ع<ref name=" Awan " />) ۾ مسلمانن مڪي وارن جي ڏاڍ کان تنگ ٿي حبشه ڏانھن پھرين ھجرت ڪئي جن ۾ حضرت عثمان ، بيبي رقيه ، عبدالرحمان بن عوف، زبير بن عوام ، مصعب بن عمير ، ابو سلمه عبدالله ۽ ام سلمه سميت ٻارھن مرد ۽ پنج عورتون شامل ھيا<ref name=" ٺٽوي " /><ref name ="بيھقي " > دلائل النبوة بيھقي، جلد ۲, صه ۲۹۷ </ref><ref name =" ارقم" > زادالمعاد ابن قيم، جلد ۱, صه ۹۷ ۽ ۹۸ </ref>. ساڳي سال بيت الله ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} سورة نجم جي تلاوت شروع ڪئي جنھن وقت مشرڪن جو ھڪ وڏو ميڙ موجود ھيو ۽ جڏھن سجدي واري آيت آئي تہ نبي سڳورو {{درود}} سجدي ۾ ھليو ويو ۽ اتي موجود مسلمان پڻ سجدي ۾ ڪري پيا انھن سان گڏوگڏ سواء اميه بن خلف جي سمورن مشرڪن پڻ سجدو ڏنو<ref name=" ٺٽوي " /><ref name =" ھشام" > سيرت ابن ھشام جلد ۱ </ref><ref name=" جلد " /><ref name =" صحيح" > صحيح بخاري، جلد ۲ صه ۷۲۱</ref>. سن ۶ نبوي جي شروعات ۾ مسلمانن حبشه ڏانھن ٻيون ڀيرو ھجرت ڪئي. ان قافلي ۾ ۸۳ مرد ۽ ۱۸ عورتون شامل هيون<ref name =" اللدنيہ" > شرح المواھب اللدنيہ ، جلد ۱, صه ۲۸۷ </ref><ref name=" ارقم " /><ref name="ٺٽوي " />. قافلي ۾ جعفر بن ابو طالب سندس زال اسما بنت عميس، خنيس بن حذافه سھمي، مصعب بن عمير، معيقيب بن ابو فاطمه، مقداد بن اسود ڪندي، ابو عبيده بن جراح، خالد بن حزام، ام المومنين سودہ بنت زمعه پڻ شامل هئا<ref name =" سبل" > سبل الھدیٰ والرشاد، شامي، جلد ۲, صه ۳۶۳,۳۹۷ ۽ ۴۰۹ </ref>. ساڳي سال مشرڪن مسجد الحرام ۾ گڏجاڻي ڪئي جنھن ۾ ابوجھل، شيبه، عتبه، وليد بن عتبه، عمار بن وليد، عقبه بن ابي معيط، اميه بن خلف وغيره شامل هئا. رسول {{درود}} جن ڪعبي ۾ نماز پڙھي رھيا ھئا. ان مھل مسجد ٻاھران ميدان ۾ قرباني لاء اٺ ڪٺو ويو ھو. ان ميٽنگ مان ھم صلاح ٿيندي عقبه بن ابي معيط اٿيو ۽ اوجھ سان ڀريل اوجھري آڻي پاڻ سڳورن {{درود}} جي پٺي مٿان رکي. ان واقعي جي پروڙ ڏھن ورھين<ref name=" علوي " /> جي سيدہ فاطمه کي پئي ته مسجد ۾ ھلي آئي ۽ پنھنجي بابي جي پٺي تان غلاظت ھٽائي<ref name="ٺٽوي " />. ان وقت حضرت ابوبڪر صديق پڻ اتي پھتو<ref name="ٺٽوي " />. ساڳي سال عمار بن ياسر جي ماء سميه بنت خباط کي ابوجھل نيزو ھڻي شھيد ڪيو ويو<ref name="ٺٽوي " />. سن ۶ نبوي ۾ پاڻ سڳورا {{درود}} صحابي ارقم بن ابي ارقم جي گھر اچي ترسيا جتي مسلمان گڏ ٿي نماز پڙھندا ھيا جيڪو سلسلو حضرت عمر بن خطاب جي اسلام ۾ داخل ٿيڻ تائين جاري رھيو جنھن بعد مسلمانن گڏجي ڪعبي اندر نماز پڙھڻ جي شروعات ڪئي<ref name="ٺٽوي " />. مخدوم محمد هاشم ٺٽوي لکي ٿو تہ دار ارقم مسجد الحرام لڳ صفا جي ٽڪري وٽ موجود ھيو جنھن کي خليفي ھارون رشيد جي حبشي نسل واري ماء خيزران نئين سر جوڙائي تبرڪ طور ھڪ مسجد قائم ڪئي جنھن ڪري ھاڻي اھو دار خيزران سڏجي ٿو<ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال ھڪ روايت مطابق حضرت حمزہ اسلام ۾ داخل ٿيو ۽ ٽي ڏينهن بعد حضرت عمر بن خطاب دار ارقم ۾ اچي اسلام قبوليو<ref name=" ٺٽوي " />. ان کان اڳ نبي ڪريم {{درود}} جن دعا گھري ھئي تہ: {{quote| "اي الله! عمرو بن ھشام ۽ عمر بن خطاب مان جيڪو توکي وڌيڪ پيارو ھجي، ان جي ذريعي اسلام کي سگھ بخش."|<ref name ="ابن حجر " > الاصابہ، ابن حجر، جلد ۲, صه ۵۱۸ </ref>|}} ھڪ روايت مطابق ساڳي سال عبدالله بن عمر پڻ مسلمان ٿيو ھو<ref name=" ٺٽوي " />. ان کان سواءِ ان الخير سلمه پڻ دار الارقم ۾ اچي مسلمان ٿي جيڪا ابوبڪر صديق جي ماء ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۷ نبوي ۾<ref name ="حجر " > فتح الباري، حافظ ابن حجر، جلد ۷, صه ۱۴۷ </ref> ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق ۸ نبوي ۾ محرم جي چنڊ ڏسڻ سان ئي قريش وارن بنو جو ھاشم ۽ بنو عبدالمطلب سان مڪمل بائڪاٽ جو اعلان ڪيو جنھن سبب نبي ڪريم {{درود}} جن کي شعب ابوطالب ۾ نظر بند ٿيڻو پيو<ref name=" ٺٽوي " />. شعب ابوطالب جبل ابو قبيس جي وچان ھڪ جابلو لڪ ھيو جيڪو بنو هاشم جي مورثي ملڪيت ھو<ref name ="عاصم " > سفرنامہ ارض القرآن (اردو)، محمد عاصم، صہ ۱۵۴ </ref>. بائڪاٽ جي ڪاروائي لکت ۾ ڪئي وئي جنھن کي بيت الله ۾ لٽڪايو ويو جنھن ۾ لکيل ھو ته<ref name=" ٺٽوي " />: {{quote|محمد {{درود}} کي بنو ھاشم بنو مطلب سان گڏ مڪي مان شھر نيڪالي ڏني ويندي. ڪوبه ماڻھو ساڻن مٽي مائٽي يا سڱابندي وغيره نہ ڪندو. کاڌي پيتي جي ڪابہ جنس وٽن پھچڻ نہ ڏني ويندي. ڪوبه ماڻھو نہ کانئن ڪجھ خريد ڪندو ۽ نہ وري ڪا شئي کين وڪرو ڪري سگھندو. مسلمانن سان ان وقت تائين ڪنھن بہ قسم جو ڪو ٺاھ يا ساڻن ڪابہ نرمي نہ ڪئي ويندي، جيستائين ھو محمد {{درود}} کي قريش وارن جي حوالي نہ ڪندا |<ref name =" سيرت" > سيرة ابن ھشام، جلد ۲، صه ۱۴ </ref>|}} سن ۸ نبوي ۾ مشرڪن آسماني نشاني جو مطالبو ڪيو ۽ نبي ڪريم {{درود}} جن کين چوڏھين جي چنڊ واري رات شق القمر وارو معجزو ڏيکاريو<ref name=" ٺٽوي " />. مسلمانن جي عقيدي مطابق پاڻ سڳورن {{درود}} چنڊ ڏانھن پنھنجي آڱر سان اشارو ڪيو جنھن سان چنڊ ٻہ الگ اڌ ٿي ٿي ويو. پر مشرڪن ان کي وڏو جادو قرار ڏنو<ref name=" ٺٽوي " />. عبدالله بن عباس جي ولادت شعب ابوطالب ۾ ٿي جنھن بعد ساڳي سال بائڪاٽ واري دستاويز کي سن ۱۰ نبوي اڏھي کائي وئي ۽ اھو احوال ابو طالب پاڻ سڳورن {{درود}} جن کي ٻڌايو<ref name=" سيرت " /><ref name =" الروض" > الروض الانف سھيلي، جلد ۲, صه ۱۲۷ ۽ ۱۲۸ </ref><ref name =" دلائل۱" > دلائل النبوة، بيھقي، جلد ۲, صه ۳۱۱-۳۱۵ </ref><ref name ="ابن سعد " > الطبقات الڪبریٰ، ابن سعد، جلد ۱, صه ۱۳۱, </ref>. مشرڪ ان واقعي تي لڄي ٿيا ۽ ٽي سالن جي ظلم ۽ ڏاڍ بعد ابو طالب جي زندگي دوران ان معاهدي تان پاڻ ئي ھٿ کڻي ويا جنھن بعد نبي ڪريم {{درود}} جن پنھنجي ڪڙم قبيلي سان گڏجي مڪي اندر پنھنجي اباڻن گھرن ڏانھن موٽي آيا<ref name=" ٺٽوي " />. ان بعد معراج جو واقعو پيش آيو<ref name=" Awan " />. ساڳي سال رمضان جي ۷ تاريخ تي ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق ذوالحج جي مھيني ۾ ابو طالب جو انتقال ٿيو<ref name="ٺٽوي " />. ابو طالب جي انتقال بعد ابو لھب ملي ڀگت سان پاڻ کي بنو ھاشم جو سردار قرار ڏئي نبي ڪريم {{درود}} کي بنوھاشم قبيلي مان نيڪالي ڏيڻ جو اعلان ڪيو جنھن جو مطلب کين قبيلائي تحفظ کان محروم ڪري سندن قتل لاء راھ ھموار ڪرڻ ھيو<ref name="Awan " />. ساڳي سال شوال جي ۲۷ تاريخ تي پاڻ سڳورا {{درود}} جن طائف ويا جتي ثقيف قبيلي وارن کي اسلام جي دعوت ڏني. اتي ۲۶ ڏينهن ترسيا پر طائف وارن کين ستايو ۽ تڪليفون ڏنيون<ref name=" ٺٽوي " />. مسلمانن جي عقيدي مطابق طائف مان واپسي تي نخلہ نالي ڳوٺ ۾ منزل ڪئي جتي ۷ جنن جو وفد ساڻن مليو جن اسلام جي دعوت قبول ڪئي<ref name=" ٺٽوي " />. ڪجھ صاحب علم ماڻھن جو خيال آهي تہ لفظ جن معني غائب آھي جيڪو لفظ ريگستان جي خانه بدوش بدوي قبيلن لاء پڻ استعمال ڪيو ويندو ھو ڇوته اھي عربن جي تمدني زندگي ۾ ڪٿي بہ ڏسڻ ۾ نہ ايندا ھيا. محمد هاشم ٺٽوي ڪتاب آڪام المرجان جو حوالو ڏيندي لکيو آهي ته مڪي ۽ مديني ۾ جنن جا مختلف وفد ڇھ ڀيرا جدا وقتن تي پاڻ سڳورن {{درود}} جي جي خدمت ۾ حاضر ٿيا<ref name="ٺٽوي " /><ref name =" شبلي" > آڪام المرجان، ابو عبدالله شبلي، صه ۴۶ </ref>. سن ۱۱ نبوي (620ع<ref name=" Awan" />) ۾ مديني کان آيل حاجين (منیٰ ۾<ref name=" Awan " />) عقبه جي ويجھو رسول {{درود}} جي ھٿ مبارڪ تي بيعت ڪئي جنھن سان مديني وارن اسلام ۾ داخل ٿيڻ جي شروعات ڪئي<ref name=" ٺٽوي " />. ان کي بيعت عقبه سڏيو ويندو آهي. ان ۾ روايتن مطابق ۶ يا ۸ ڄڻا شامل هئا جن ۾ ابو اسامه اسد بن زرارہ خزرجي، برآء بن معرور بن صخر اوسي ، ابوالھيثم بن تيھان، معاذ بن حارث ۽ ان جا ٻہ ڀائر جن ۾ عوف بن حارث پڻ شامل ھئا<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۱۲ نبوي ۾ معراج وارو واقعو پيش آيو<ref name="ٺٽوي " />. ساڳي سال رجب جي مھيني ۾ عقبه جي مقام لڳ ٻين بيعت ڪئي وئي جنھن ۾ مديني کان آيل ۱۳ ڄڻا ھرھڪ بشير بن سعد، سعد بن معاذ، عبدالله بن عمرو ۽ سندس ننڍڙو پٽ جابر بن عبدالله، اسيد بن حضير، ابي بن ڪعب، عبادہ بن صامت، ابو مسعود عقبه بن عمرو، ذڪوان بن عبد قيس زرقي، رافع بن مالڪ، قطبہ بن عامر، عتبہ بن عامر ۽ عويد بن ساعدہ شامل هئا<ref name=" ٺٽوي " />. ان زماني ۾ حج رجب جي مھيني ۾ ان ڪري ٿيندو ھو جو مشرڪن ۾ جھالت سبب نسي جو رواج ھو يعني ھو پنھنجي مرضيءَ موجب ڦيرڦار ڪري ان کي اڳي پوء ڪندا ھئا<ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال مصعب بن عمير کي مديني قرآن ۽ نماز پڙھائڻ لاء موڪليو ويو<ref name=" ٺٽوي" />. سن ۱۳ نبوي ۾ ذوالحج جي مھيني ۾ عقبه وٽ ٽين بيعت ڪئي وئي<ref name=" ٺٽوي " />. بيعت ڪندڙ جماعت ۾ ۷۳ مرد ۽ ۲ عورتون شامل هيون جن ۾ ابو رفاعہ رافع بن مالڪ عجلاني، ابو لبابه رفاعہ بن عبدالمنذر اوسي، ابو طلحه زيد بن سھل خزرجي، سعد بن ربيع خزرجي، عبدالله بن جبير، عبدالله بن رواحہ، عبدالله بن زيد حارثي، مشھور شاعر ڪعب بن مالڪ، معاذ بن جبل شامل هئا<ref name=" ٺٽوي " />. == مدني زندگي== ===يثرب ڏانھن ھجرت=== سن ۱ ھجري ۾ خميس ڏينهن ربيع الاول جو چنڊ ڏسي نبي ڪريم {{درود}} جن مڪي کان يثرب ڏانھن ھجرت شروع ڪئي. ان وقت ساڻس گڏ حضرت ابوبڪر صديق رضه ۽ ان جو غلام عامر بن فھيرہ ۽ ھڪ ٽيون شخص عبدالله بن اريقط ديلي پڻ گڏ ھيا<ref name=" ٺٽوي" /><ref name ="الھشام " > السيرة النبويه، ابن ھشام، جلد ۲, صه ۱۲۹ </ref><ref name =" البدايہ" > البدايہ والنھايہ، ابن ڪثير، جلد ۳, صه ۱۷۶ </ref><ref name ="سمھودي " > وفاءالوفا، علامه سمھودي، جلد ۱, صه ۲۳۸ </ref><ref name ="قتيبہ " > المعارف، ابن قتيبه، صه ۸۹</ref><ref name ="بڪري " > تاريخ الخميس، ديار بڪري، جلد ۱, صه ۳۲۴</ref>. ان وقت عبدالله بن اريقط غير مسلم ھيو<ref name=" ٺٽوي " />. ھي جابلو توڙي ميداني رستن جي وڏي ڄاڻ رکندڙ ھيو ۽ ھجرت وقت غار ثور لڳ ٻہ ڏاچين سميت اتي پھتو ھو ۽ کين ڳاڙهي سمنڊ واري غير معروف رستي کان يثرب وٺي آيو<ref name="علوي " />. ھجرت وقت پاڻ سڳورن {{درود}} جن دعا گھري تہ: {{quote|اللهم اعنى علیٰ هول الدنيا وعوآئق الدهر و مصآئب اللیالی والایام۔<br/> "اي منھنجا مالڪ، منھنجي مدد فرماءِ، دنيا جي مصيبتن کان، زماني جي رڪاوٽن کان ۽ رات ڏينھن جي گردشن کان" |<ref name=" ٺٽوي " /><ref name=" البدايہ " />|}} غار ثور ۾ جمعي ، ڇنچر ۽ آچر واريون ٽي راتيون ترسيا<ref name=" ٺٽوي " /><ref name ="فتح باري " > فتح باري، حافظ ابن حجر عسقلاني، جلد ۷, صه ۱۶۸ </ref> ۽ پوءِ سومر واري رات چنڊ جي پنجين تاريخ ان غار مان نڪري پنڌ شروع ڪيو ۽ ربيع الاول جي ٻارھين تاريخ سومر ڏينھن ڪچڙي منجھند مھل مديني لڳ قبا ۾ داخل ٿيا جتي ڏھن راتين کان مٿي ترسيا ۽ مسجد قبا جوڙائي پوء جمعي جي ڏينهن ربيع الاول جي ۲۳ تاريخ تي مديني ۾ اندر داخل ٿيا<ref name="ٺٽوي " />. ۱۶ ربيع الاول ۱ ھ تي جمعي جي ڏينھن 2 جولاء 622ع تي يثرب جي سرزمين تي قدم رکيو ۽ پھريون قيام يثرب کان 2 ميل پري قبا جي مقام تي ڪيو<ref name=" Awan " />. علي بن ابي طالب پڻ پيادل ھجرت ڪري ان. مقام تي انھن سان مليو<ref name=" Awan " />. اھا اسلام جي پھرين مسجد ھئي<ref name=" علوي " />. ھڪ ٻي روايت مطابق ۱۲ ربيع الاول تي مديني ۾ داخل ٿيا<ref name=" ٺٽوي " />. حضرت علي ڪرم الله وجهه ھجرت ڪري قبا ۾ پھتا. قبا ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} جن حڪم ڏنو ته ھجرت واري ڏينھن کان اسلامي تاريخ جي شروعات ڪئي وڃي ۽ سال جو پھريون مھينو محرم مقرر ڪيو وڃي<ref name =" اسيرة" > السيرة النبويہ، ابن ڪثير، جلد ۲, صه ۲۸۸ </ref>. بني عامر بن عوف وارن جي دعوت تي قبا ۾ 14 ڏينھن ترسيا<ref name=" Awan " />. ===مديني ۾ آجيان ۽ مسجد نبوي جي قيام=== سن ۱ ھجري ۾ جمعي جي ڏينهن قبا کان مديني وڃڻ وقت ۲۳ ربيع الاول تي سالم بن عوف وارن جي ڳوٺ ۾ جمعي جي نماز پڙھي پوء مديني پھتا<ref name=" ٺٽوي " />. مديني ۾ مردن، عورتن ۽ ٻارن خوشي ۾ ٻاھر نڪري سندن آجيان ڪئي. پاڻ سڳورا {{درود}} ڏاچِي تي سوار ھيا. ھر قبيلي جي ماڻھن ڏاچِي جي مھار جھلي کين سندن مھمان ٿيڻ لاء عرض ڪري رھيا ھئا. پاڻ {{درود}} فرمايو تہ " توھان ڏاچِي کي ڇڏيو! ھوءَ الله جي امر سان ئي ويھندي"<ref name=" ٺٽوي " /><ref name =" سيرت ابن ھشام" > سيرت، ابن ھشام، جلد ۲, صه ۱۴۱ </ref>. ڏاچِي ابو ايوب انصاري جي گھر آڏو پھچي اتي ويھي رھي. پاڻ {{درود}} جن ابو ايوب انصاري جي گھر ست مھينا ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق ھڪ مھيني کان گھٽ ترسيا ۽ حجرن ۽ ڪمرن جي اڏاوت جو ڪم شروع ڪرايو پوء اتي منتقل ٿيا. جنھن بعد مسجد نبوي جو بنياد رکيو ويو<ref name=" ٺٽوي " />. [[File:Dalailkhayrat.jpg|220 px|thumb|پندرھين صدي ۾ مسجد نبوي جي ٺاھيل دستاويزي تصوير ]] ===رياست جو قيام=== مسجد نبوي عبادتن جي روحاني مرڪز، ديني تعليم جي اداري ھجڻ سميت سياسي ۽ فوجي معاملن لاء رياستي صدر مقام پڻ ھئي جتي نبي ڪريم {{درود}} جن رياستي معاملا طئي ڪرڻ ۾ مشغول رھندا ھيا<ref name="Awan " />. ===ميثاق مدينه=== مديني جي ٻاھران يھودي قبيلا بنو قريظه ، بنو نضير ۽ بنو قينقاع رھندڙ ھيا جن سان نبي ڪريم {{درود}} جن ھڪ معاھدو ڪيو جنھن کي ميثاق مدينه جو نالو ڏنو ويو جنھن مطابق مسلمان ۽ يھودي پاڻ ۾ اتحادي رھندا ۽ ڪنھن بہ ٻاھرين جي حملي وقت پاڻ ۾ گڏجي شھر جو دفاع ڪندا <ref name=" Awan " />. ان معاهدي تحت يھودين کي جان ، مال ، آبرو ، مذھبي آزادي ۽ سندن داخلي معاملن ۾ مڪمل خودمختياري جو تحفظ ڏنو ويو<ref name=" Awan " />. ===مدني دؤر=== سن پھرين ھجري ۾ اذان ۽ اقامت جي شروعات ڪئي وئي<ref name="ٺٽوي " />. ساڳي سال عبدالله بن زبير قبا ۾ ڄائو جيڪو ھجرت ۾ ڄمندڙ پھريون ٻار ھيو<ref name=" ٺٽوي " />. ھڪ روايت مطابق ساڳي سال زڪوات فرض ڪئي وئي ۽ ٻي روايت مطابق ۲ ھجري ۾ رمضان جي روزن بعد فطري ادا ڪرڻ جو حڪم آيو جنھن بعد زڪوات کي فرض ڪيو ويو<ref name=" ٺٽوي " />. ۱ ھجري ۾ شوال جي مھيني دوران ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق ۲ ھجري ۾ بيبي عائشه رضه جي رخصتي ٿي<ref name="ٺٽوي " />. ۱ ھجري ۾ جڏهن نبي ڪريم {{درود}} جن ابو ايوب انصاري جي گھر پھتا ان وقت عبدالله بن سلام پنھنجي خاندان سميت اسلام ۾ داخل ٿيو. ساڳي سال يھودين جي بنو قريظه قبيلي جي عثمان بن اشھل قرظي جو کجين جي باغ ۾ نوڪري ڪندڙ سلمان فارسي رضه ۽ ڏھن سالن جو انس بن مالڪ انصاري خزرجي پڻ اسلام ۾ داخل ٿيا. پاڻ سڳورن {{درود}} جي نياڻي سيده رقيه رضه رمضان جي مھيني سن ۲ ھجري ۾ وفات ڪئي. سن ۲ ھجري ۾ بطن رابغ ۾ عبيدہ بن حارث جي اڳواڻي ۾ پاڻ سڳورن طرفان موڪليل جھادي مھم دوران بطن رابغ ۾ الله جي راھ ۾ پھريون تير سعد بن ابي وقاص ھلايو<ref name="ٺٽوي " /><ref name =" دنيہ" > المواھب اللدنيہ، قسطلاني، جلد ۲, صہ ۶۱</ref>. ساڳي سال قبلي جي تبديلي جو واقعو ٿيو جنھن تحت بيت المقدس جي جاء تي ڪعبة الله کي مسلمانن جو قبلو مقرر ڪيو ويو. اھو اڱاري جو ڏينهن ھيو ۽ پاڻ سڳورا {{درود}} جن بنو سلمه وارن جي مسجد ۾ ٻنپھرن جي نماز پڙھائي رھيا ھئا ۽ جڏھن پھريون ۲ رڪعتون پوريون ڪيائون تہ ان وچ ۾ حڪم نازل ٿيو<ref name ="طبري " > تاريخ طبري، جلد ۲, صه ۱۶۸</ref><ref name=" ٺٽوي " />. ۽ نماز دوران پاڻ سڳورن {{درود}} جن رخ ڦيرائي ڪعبي طرف ڪيو ۽ مقتدين بہ ان عمل کي ورجايو<ref name=" ٺٽوي " /> ۽ باقي ۲ رڪعتون ڪعبي طرف منھن ڪري پڙھيون ويون جنھن ڪري ان مسجد تي مسجد قبلتين جو نالو پئجي ويو. ساڳي سال پاڻ سڳورن {{درود}} جن عاشوري جي ڏينهن روزو رکيو ۽ ماڻھن کي فرمايو تہ روزو انھن تي واجب آهي<ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال يعني ۲ ھجري ۾ رمضان جا روزا فرض ڪيا ويا ۽ ساڳي سال نبي ڪريم {{درود}} جن تي صلوات پڙھڻ جو حڪم آيو<ref name="ٺٽوي " />. ھن سال فطري ادا ڪرڻ جو حڪم ۽ ٻنھي عيدن تي عيد نماز پڙهڻ جو حڪم پڻ نازل ٿيو. نبي ڪريم {{درود}} جن عيد الفطر جي پھرين نماز ۽ عيد الاضحي جي پھرين نماز پڻ ھن سال پڙھايون ۽ ساڳي سال قرباني ڪرڻ جو حڪم ڏنو ويو<ref name="ٺٽوي " />. ساڳي سال عبدالله بن مسعود حبشه مان مديني موٽي آيو. ھن سال اسلامي تاريخ جو ڪنھن بہ سريا جي پھرين سپه سالار عبدالله بن جحش واري سريه ۾ مسلمانن ھٿان پھريون مشرڪ ماريو ويو جنھن جو نالو عمرو بن العلاء حضرمي ھيو ۽ ان سريا ۾ مشرڪن جا پھريون دفعو ٻہ ماڻھو قيدي ٿيا جن ۾ حڪم بن ڪيسان ۽ عثمان بن عبدالله شامل هئا <ref name=" ٺٽوي " />. ھن سال جنگ بدر لاء تياري دوران سعد بن عبادہ ھڪ زرہ '''ذات الفضول''' جي نالي سان نبي ڪريم {{درود}} جن جي حوالي ڪئي جيڪا سڄي ڄمار پاڻ سڳورن {{درود}} جن وٽ رھي<ref name=" ٺٽوي " />. آخري زماني ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} اھا زرہ 30 سير جون (barley) جي عيوض ابو شحم نالي يھودي وٽ گروي رکي ھئي، جيڪا سندن وصال بعد ابوبڪر صديق رضه اھو قرض ادا ڪري ڇڏائي<ref name=" ٺٽوي " />. ۱۲ رمضان سن ۲ ھجري (624ع) تي ۳۰۰ مسلمانن جي لشڪر سان، جن ۾ ۶۰ مھاجر ۽ باقي انصار شامل هئا، مديني مان بدر طرف روانا ٿيا<ref name=" Awan " />. ,نڪرڻ وقت ابولبابہ کي مديني جو گورنر مقرر ڪيو ويو<ref name=" Awan " />. بدر ڳوٺ واپاري قافلن واري رستي لڳ مديني کان ۸۰ ميلن جي فاصلي تي واقع ھيو<ref name="Awan " />. مڪي جي قريش جي لشڪر ۾ سازوسامان سميت ھڪ ھزار ماڻھو ھيا جن جو سپه سالار عتبه ابن ربيعه ھيو. ان لشڪر ۾ ۱۰۰ گھوڙيسوار پڻ ھيا<ref name=" Awan " />. غزوه بدر ۾ جڏھن مسلمان روحا ٽپي صفراء ويجھو پھتا تہ پاڻ سڳورن {{درود}} اصحابين سان مشورو ڪيو. جنگ دوران عڪاشہ بن محصن اسدي جي تلوار ٽٽي پئي ته پاڻ سڳورن {{درود}} جن ان کي کجي جي ھڪ ڳاني ڏئي ان جي مدد سان مقابلو ڪيو<ref name="ٺٽوي " />. ھن اھا ڳاني مرڻ گھڙي تائين پاڻ وٽ سنڀالي رکي ھئي. بدر جي جنگ ۾ عبدالله بن سھيل ڪافرن جو لشڪر ڇڏي مسلمان ٿي اسلامي لشڪر ۾ شامل ٿيو. ھن سال غنيمت جو مال مسلمانن لاء حلال ڪيو ويو. جنگ بدر ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن کي ذوالفقار نالي تلوار ھٿ آئي جيڪا مشرڪن مان عاص بن منبه يا ھڪ ٻي روايت مطابق نبيه بن حجاج جي ملڪيت ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. اھي ٻئي غزوہ بدر ۾ مارجي ويا هئا. ھڪ روايت مطابق بعد ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} جن اھا تلوار حضرت علي ڪرم الله وجهه کي عطا ڪئي ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. غزوه بدر ۾ ۱۴ مسلمان شھيد ٿيا جن ۾ ۶ مھاجر ۽ ۸ انصار ھيا. ابو جھل، عتبہ بن ربيعه، شيبه بن ربيعه، اميہ بن خلف، ۽ وليد بن عتبہ سميت ۷۰ ڄڻا ھن جنگ ۾ مارجي ويا. ابو جھل زخمي ٿيل پوئين پساهن ۾ ھيو عبدالله بن مسعود تلوار سان سر قلم ڪيو<ref name=" ٺٽوي " />. ۷۰ ڄڻا قيد ڪيا ويا جن ۾ عباس بن عبدالمطلب ، عقيلي بن ابو طالب ، نوفل، اسود ابن عامر پڻ شامل هئا. رسول ڪريم {{درود}} مسلمانن کي سختي سان تاڪيد ڪئي تہ قيدين سان نرمي وارو ورتاءُ رکن<ref name=" Awan " />. سن ۲ ھجري ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن حضرت علي ڪرم الله وجهه جي ڪنيت ابو تراب تجويز ڪئي<ref name=" ٺٽوي " />. غزوه بدر کان پوءِ ساڳي سال ابو لهب عدسہ نالي ھڪ موذي ۽ وچڙندڙ چمڙي جي بيماري ۾ فوت ٿي ويو<ref name ="الھدہ " > سبل الھدہ والرشاد، شامي، صہ ۶۷ </ref><ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال پاڻ سڳورن {{درود}} پنھنجي نياڻي سيدہ فاطمه الزهراء رضه جو نڪاح حضرت علي ڪرم الله وجهه سان ڪرايو. سن ۳ ھجري ۾ شعبان جي مھيني ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن جو بيبي حفصه بنت عمر سان نڪاح ٿيو. ساڳي سال رمضان جي مھيني ۾ سندن نڪاح بيبي زينب بنت خزيمه ھلاليه سان ٿيو. ھن سال پاڻ سڳورن {{درود}} جن جو ڏھوٽو عبدالله بن عثمان بن عفان وفات ڪري ويو<ref name="ٺٽوي " />. ربيع الاول جي مھيني ۾ ساڳي سال سندن نياڻي سيدہ ام ڪلثوم جو نڪاح عثمان بن عفان رضه سان ٿيو ۽ ساڳي سال امام حسن رضه جو جنم ٿيو. ان جو نالو والدين حرب رکيو پر نبي ڪريم {{درود}} جن کيس حسن جو نالو ڏنو<ref name=" علوي" />. شبر، شبير ۽ مشبر ھارون نبي جي پٽن جا نالا ھيا جيڪي عبراني زبان جا لفظ ھيا انھن جو عربي بدل حسن ، حسين ۽ محسن ھيا<ref name="علوي " />. سن ۳ ھجري ۾ ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق ۴ ھجري ۾ شراب کي حرام ڪيو ويو<ref name=" طبري " />. ساڳي سال شوال جي مھيني ۾ غزوه احد وارو واقعو پيش آيو جنھن ۾ ۷۰ اصحابي شھيد ٿيا جن ۾ حمزہ رضه، مصعب بن عمير رضه ، عبدالله بن جحش رضه پڻ شامل هئا<ref name="ٺٽوي " />. بدر جي شڪست ھڪ سال پوء قريش مڪي مان ۳۰۰۰ ماڻھن جو لشڪر مديني تي حملي لاء موڪليو ۽ مسلمانن جو ۱۰۰۰ ماڻھن جو لشڪر مديني مان نڪتو جنھن مان عبدالله بن ابي ۽ سندس ۳۰۰ ساٿي شوط واري مقام لڳ رستي مان ئي واپس مديني موٽي ويا جنھن سبب بنو سلمه ۽ بنو حارثه قبيلن جا ماڻھو پڻ دلشڪستا ٿيا ۽ انھن پڻ موٽڻ جو ارادو ڪيو ھو پر پوء باقي ۷۰۰ ڄڻا جبل احد جي ڪڇ لڳ مديني کان ۴ ميلن جي فاصلي تي پھتا جتي جنگ لڳي<ref name =" مودودي" > تفھيم القرآن، مولانا ابوالاعلیٰ مودوي، جلد ۱, صه ۲۳۰، ۲۸۴, ۲۸۵، ۳۰۰, ۳۵ ايڊيشن، </ref>. قريش جو لشڪر ۱۲ شوال سن ۳ ھجري (20 مارچ 625ع) تي جبل احد لڳ اربع جي ڏينهن خيما کوڙيا ۽ مسلمانن جو لشڪر جمعي ڏينهن مديني مان روانو ٿيو<ref name=" Awan " />. مسلمانن جي پٺيان احد جبل ھيو ۽ سامھون مڪي وارن جو لشڪر ، پاسي ۾ ھڪ جابلو لنگھ تي عبدالله بن جبير جي قيادت ۾ ۵۰ تيراندازن جو جٿو ويھاريو ويو جن کي حڪم ھيو تہ ڪنھن کي بہ مسلمانن جي لشڪر طرف اچڻ نه ڏين ، ڪنھن صورت ۾ بہ اتان نہ ھٽن ڀلي کڻي پکين کي انھن جون ٻوٽيون نوچيندي ڇونہ ڏسن پر جاء تان ھرگز نه ھٽن<ref name=" مودودي " />. نبي ڪريم {{درود}} جن عبدالله بن جبير جي سرواڻي ۾ پنجاھ کن تيراندازن کي ٻن جبلن وچ واري گھاٽ تي مقرر ڪيو ھو ۽ حڪم ڏنو ھو تہ ھر حالت ۾ پير پٺتي نہ ھٽائين پوء کڻي سوڀ ٿئي يا نہ ٿئي. عبدالله بن جبير ۽ ڪجھ ڄڻا حڪم تي ڪاربند رھيا باقي ٻيا سڀ مال غنيمت جي ميڙڻ ۾ لڳي ويا. عبدالله بن جبير پنھنجي مقام تي ئي شھيد ٿي ويو<ref name=" ٺٽوي" /><ref name ="دلائل " > دلائل النبوة، بيھقي، جلد ۳, صه ۲۲۹</ref><ref name=" مودودي " />. ،،مشرڪن جي لشڪر ۾ خالد بن وليد رسالدار ھيو جنھن صورتحال جو فائدو وٺندي ۱۰۰ گھوڙي سوارن جي دستي کي احد جبل جي پٺيان ڦيرائي ان جابلو لنگھ کان مسلمانن جي لشڪر تي حملو ڪيو جنھن سان بازي ڦري وئي ۽ ڀڄي ويل دشمن پڻ موٽي اچي حملي آور ٿيا<ref name=" مودودي " />. رڳو ڪجھ جانثار مقابلي ۾ ڄمي بيٺا باقي مسلمانن ۾ ڀاڄ پئجي وئي<ref name=" مودودي " />. جنگ ۾ اھو اڃان تائين حل نہ ٿي سگھندڙ معمو بڻيل آهي تہ آخر مڪي وارا مڪمل فتح کان اڳ ڇو اتان پوئتي موٽي ھليا ويا<ref name=" مودودي " />. غزوه احد ۾ عتبه بن ابي وقاص پاڻ سڳورن {{درود}} کي پٿر ھيون جنھن سان اڳين ڏندن مان ساڄي پاسي ھيٺيون ڏند مبارڪ شھيد ٿيو<ref name="ٺٽوي " />. ابي بن خلف پاڻ سڳورن {{درود}} مٿان تلوار سان حملو ڪيو ان وقت پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي ھٿ ۾ ھڪ ننڍڙو نيزو ھيو، جڏھن ويجھو ٿيو تہ ان مشرڪ کي اھو نيزو ھنيو جنھن سان سندس پاسيراٽيون ڀڄي پيون جيڪو پوء مڪي کان ھڪ ڏينھن جي پنڌ تي واقع مرالظھران نالي ڳوٺ ۾ فوت ٿي ويو<ref name=" ٺٽوي " />. مشرڪن جي لشڪر مان عبدالله بن شھاب پاڻ سڳورن {{درود}} ڏانھن تير اڇلائي کين زخمي ڪيو. اھو بعد ۾ مسلمان ٿيو ۽ امام زھري جو ڏاڏو ھيو<ref name="ٺٽوي " />. کيس عبدالله اصغر پڻ سڏيندا هئا<ref name ="سيرتون " > سيرة ابن اسحاق، صه ۳۰۵ ۽ سيرت ابن ڪثير جي جلد ۳ ، صه ۵۹</ref>. غزوہ احد ۾ عبدالرحمان بن عوف کي ۲۱ زخم رسيا<ref name=" ٺٽوي " /><ref name ="ھشام ابن " > سيرت ابن ھشام، جلد ۲, صہ ۸۸ </ref>. احد جي جنگ ۾ ۷۰ مسلمان شھيد ٿيا<ref name=" مودودي " />. ابوسفيان ويندي وقت مسلمانن کي چيلينج ڪيو تہ ايندڙ سال بدر جي ي مقام تي انھن سان مقابلو ٿيندو.<ref name=" مودودي " /> احد جي شھيدن مان نبي ڪريم {{درود}} جن پھريان حمزه رضه جي نماز جنازه پڙھائي ۽ بعد ۾ سڀني شھيدن جي. ھر شھيد کي آڻي حمزه رضه جي ميت ڀرسان رکيائون پوء ان جي نماز پڙھي وئي اھڙي طرح حمزه رضه جي مٿان ۷۰ ڀيرا نماز پڙھي وئي. ان روايت جي بنياد تي حنفين ويجھو شھيد جي نماز پڙھي ويندي آهي<ref name=" ٺٽوي " />. ھڪ روايت مطابق نبي ڪريم {{درود}} جن شھيدن جي جنازي جي نماز نہ پڙھائي ھئي ان ڪري شافعين ۾ شھيدن جي جنازي جي نماز نہ پڙھي ويندي آهي<ref name=" ٺٽوي " />. سن ن ۴ ھجري ۾ غزوه بنو نضير جو واقعو پيش آيو جنھن جي پڄاڻي بعد ان قبيلي جي ماڻهن کي سندن گھرن ۽ گھاٽين مان تڙي ڪڍيو ويو<ref name=" ٺٽوي" />. ھڪ روايت مطابق ساڳي سال شراب جي حرمت جو حڪم آيو<ref name="ٺٽوي " />. سن ۴ ھجري ۾ ام المؤمنين بيبي زينب رضه وفات ڪئي. ساڳي سال نماز ۾ قصر جو حڪم آيو. سن ۵ ھجري ۾ غزوه خندق واقع ٿي. جنگ ۾ مخالف لشڪر مان حبان بن قيس جو تير سعد بن معاذ کي پٺي واري ڦڻي ۾ لڳو جيڪو غزوہ خندق ۽ غزوہ بنو قريظه جي پڄاڻي کانپوءِ وفات ڪري ويو<ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال غزوہ بنو قريظه ۾ يھودين جو سردار ۽ بيبي صفيه رضه جو پيءُ حيي بن اخطب مارجي ويو<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۵ ھجري ۾ بنو مزينہ وارن جي وفد ۽ عبدالقيس واري وفد نبي ڪريم {{درود}} جن سان ملاقات ڪري اسلام ۾ داخل ٿيا. ساڳي سال ذوالحج جي مھيني ۾ رسول الله {{درود}} پنھنجي گھوڙي تي سوار ٿي غابہ ڏانھن وڃي رھيا ھئا تہ گھوڙي تان ڪري پيا جنھن ڪري سندن پير مڙي پيو ۽ پاسي ۾ رھڙا بہ آيا جنھن ڪري ڪيترا ڏينھن گھر کان ٻاهر نه نڪتا ۽ مسجد ۾ بہ نہ وڃي سگھيا ۽ نماز گھر ۾ ويٺي ادا ڪئي<ref name="ٺٽوي " /><ref name =" شرح" > شرح علیٰ المواھب اللدنيہ، زرقاني، جلد ۳, ص ۹۷ </ref>. سن ۵ ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق سن ۶ ھجري ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن مديني ۾ گھوڙن جي گوء ڪرائي<ref name=" ٺٽوي " /><ref name ="جلد ۴ " > سبل الھدہ والرشاد، شامي، جلد ۴, صہ ۳۵۳</ref><ref name ="ابن الاثير ۱ " > اسد الغابہ، ابن الاثير، جلد ۱, صہ ۲۳</ref>. سن ۵ يا ھڪ روايت مطابق ۶ ھجري ۾ غزوه بني مصطلق واقع ٿي جنھن بعد بيبي عائشه رضه مٿان بھتان وارو افڪ جو واقعو پيش آيو<ref name=" ٺٽوي " />. افڪ معني آهي اھڙي ڳالھ ڪرڻ جيڪا حقيقت جي ابتڙ ھجي<ref name=" علوي " />. سن ۶ يا ۷ ھجري ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن اھڙي منڊي تيار ڪرڻ جو حڪم ڏنو جنھن ۾ ٽن سٽن ۾ محمد رسول الله کليل ھجي. اھڙيءَ طرح يعلیٰ بن اميہ نالي صحابي اھا منڊي تيار ڪئي جنھن جي مھر ۾ مٿين سٽ ۾ الله وچين ۾ رسول ۽ ھيٺين سٽ ۾ محمد اڪريو ويو. منڊي تيار ٿيڻ بعد نبي ڪريم {{درود}} جن عجمي حاڪمن کي ۶ خط موڪلي دين جي دعوت ڏني<ref name=" ٺٽوي " />. اھي خط عمرو بن اميه ذريعي حبش جي حاڪم نجاشي ڏانھن، دحيہ بن خليفه ڪلبي ذريعي روم جي قيصر (سيزر) ھرقل ڏانھن ، عبدالله بن خذافہ سھمي ذريعي ايران جي ڪسرا ( خسرو) پرويز بن ھرمز بن نوشيروان ڏانھن، حاطب بن ابي بلتعہ لخمي ذريعي مصر ۽ اسڪندريہ جي حاڪم مقوقس ڏانھن ۽ شجاع بن وھب ذريعي دمشق جي ھڪ ماڳ غوطہ جي حاڪم حارث بن ابوشمر غساني ڏانهن ۽ سليط بن عمرو ذريعي يمامہ جي حاڪم ھوذہ بن علي حنفي ڏانهن روانا ڪيا<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۶ ھجري ۾ نبي ڪريم {{درود}} طرفان اٺن جي گوء پڻ ڪرائي وئي جنھن ۾ پاڻ سڳورن جي ڏاچِي قصواء پڻ شامل ھئي پر ان کان ھڪ اعرابي جو توڏو گوء کڻي ويو<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۷ ھجري ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن عمرةالقضاء ادا ڪيو ۽ ڏاچي تي سوار ٿي مڪي ۾ داخل ٿيا جنھن جي مھار عبدالله بن رواحہ جي ھٿ ۾ ھئي. جڏھن بيت الله جي طواف لاء مسجد الحرام ۾ ۾ داخل ٿيا تہ ڪافر ڪنڊ ۾ ويٺا هئا<ref name=" ٺٽوي " />. ان وقت پاڻ سڳورن {{درود}} جن بلال رضه کي حڪم ڏنو ته ڪعبي جي ڇت تي بيھي اذان چوي<ref name=" ٺٽوي " /><ref name =" البدايہ ۲" > البدايہ والنھايہ، جلد ۱, صہ ۲۳۲ </ref> <ref name =" بڪري ۲" > تاريخ الخميس، ديار بڪري، جلد ۲, صه ۶۳ </ref><ref name =" شامي ۵" > سبل الھدہ والرشاد، شامي، جلد ۵, صه ۱۹۳ </ref>. پاڻ سڳورا {{درود}} جن تڏھن ڪعبي ۾ بتن جي ھجڻ ڪري داخل نہ ٿيا ۽ اٺين ھجري ۾ مڪي جي فتح وقت بتن ٽوڙڻ بعد ان ۾ داخل ٿيا<ref name=" ٺٽوي " /> <ref name ="المغازي ۱ " > المغازي، واقدي، جلد ۲, صه ۷۳۸</ref><ref name =" قسطلاني ۲" > شرح علي المواھب اللدنيہ، قسطلاني، جلد ۲, صه ۶۵۷ ۽ ۶۵۸ </ref>. عمرة القضاء جي ادائيگي بعد حمزه رضه جي ننڍڙي نياڻي امامه يا عمارہ پاڻ سڳورن {{درود}} جن کي چاچا چاچا سڏيندي ڪڍ آئي جيڪا مديني تائين بيبي فاطمه الزهراء رضه وٽ رھي جنھن کي بعد ۾ سندس سؤٽ جعفر رضه جي سنڀال گهٽ آندو ويو جنھن جي گھرواري عمارہ جي ماسي ھئي ۽ نبي ڪريم {{درود}} جن فرمايو تہ ماسي ماء جي جاء تي آهي<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۷ يا ۸ يا ۱۰ ھجري ۾ رسول الله {{درود}} جن غسان جي حاڪم جبلہ بن ايھم ڏي دين جي دعوت جو خط موڪليو جنھن جي جواب ۾ اھو مسلمان ٿيو<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۷ ھجري ۾ مصر ۽ اسڪندريہ جي حاڪم مقوقس قبطي پاڻ سڳورن {{درود}} جي خدمت ۾ سوکڙيون موڪليون جن ۾ ٻه ٻانھيون ماريه قبطيہ ۽ سندس ڀيڻ سيرين ، يعفور نالي گڏھ، دلدل نالي ھڪ خچر ، ۲۰ عدد نفيس ململ جا ٿان، ھزار مثقال سون ، اعلي قسم جي ماکي ، ھڪ ڪاٺي جي ٺھيل شامي سرمي داڻي ، آئينو ، ڦڻي شامل ھيا<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۸ ھجري ۾ صفر جي مهيني ۾ عمرو بن العاص ، خالد بن وليد ۽ عثمان بن ابو طلحه مديني اچي پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي ھٿ تي مسلمان ٿيا جن مان ٻہ مھينن بعد خالد بن وڏو ليد جنگ موته ۾ شرڪت ڪئي ۽ فتح تي کيس نبي ڪريم {{درود}} جن سيف الله جو لقب ڏنو<ref name=" ٺٽوي " />. == غزوات== الله جي راھ ۾ اھا جنگ يا جنگي مھم يا جھادي مھم جنھن ۾ رسول الله {{درود}} جن شرڪت ڪئي ان کي غزوہ سڏيو ويندو آهي. زيد بن ارقم غزوات جو ڪل تعداد ۱۹, جابر بن عبدالله وري ۲۱ ٻڌايو آھي<ref name="علوي " />. موسیٰ بن عقبه، ابن اسحاق، واقدي، ابن سعد، قسطلاني، ابن جوزي ۽ دمياطي انھن جو تعداد ۲۷ ۽ علامه ابو عبدالله شامي پنھنجي ڪتاب ''سبل الھدیٰ والرشاد'' ۾ تعداد ۲۸ ڄاڻايو آهي<ref name=" علوي " /> جن ۾ [[ودان]] جي مقام تي [[غزوه ابوآء]] يا غزوه ودان (۱۱ صفر ۲ ھجري)، [[بواط]] جي مقام تي [[غزوه بواط]] (ربيع الاول ۲ ھجري)، [[بدر]] جي مقام تي [[غزوه سفوان]] يا غزوه بدر اولا ( ربيع الاول ۲ ھجري)، [[عشيره]] جي مقام تي [[غزوه عشيره]] ( جمادالاول ۲ ھجري)، بدر جي مقام تي [[غزوه بدر]] ( ۱۷ رمضان ۲ ھجري)، [[قرقرة الڪدر]] جي مقام تي [[غزوه قرقرة الڪدر]] يا غزوہ بني سليم (شوال ۲ ھجري)، [[عريض]] جي مقام تي [[غزوه سويق]] (۵ ذوالحج ھجري)، [[نجد]] جي مقام تي [[غزوه ذي امر]] يا غزوہ غطفان (محرم ۳ ھجري)، [[بحران جو مقام|بحران جي مقام]] تي [[غزوه فرع]] (ربيع الاول ۳ ھجري)، [[مدينه منوره ]] جي مقام تي [[غزوه بنو قينقاع]] (جماد الاول يا شوال ۳ ھجري)، [[احد جبل|جبل احد]] جي مقام تي [[غزوه احد]] ( شوال ۳ ھجري)، [[حمراء الاسد ]] جي مقام تي [[غزوه حمراء الاسد]] (۱۷ شوال ۳ ھجري)، عاليه جي مقام تي [[غزوه بنو نضير]] (ربيع الاول ۴ ھجري)، بدر جي مقام تي [[غزوه بدرالآخيرہ]] يا بدراموعد (شعبان ۴ ھجري)، [[دومة الجندل]] جي مقام تي [[غزوه دومة الجندل]] (ربيع الاول ۵ ھجري)، [[مريسيع]] جي مقام تي [[غزوه بنو مصطلق]] يا غزوه مريسيع (شعبان ۵ ھجري)، مدينه منوره جي مقام تي [[غزوه خندق]] (شوال ۵ ھجري)، [[غران]] جي مقام تي [[غزوه بنو قريظه]] (ذوالقعد ۵ ھجري)، [[نجران]] جي مقام تي [[غزوه بنو لحيان]] (رجب 6 ھجري)، [[حديبيه]] جي مقام تي [[غزوه حديبيه]] (ذوالقعد 6 ھجري)، [[ذي قرد]] جي مقام تي [[غزوہ ذي قرد]] ( ذوالحج 6 ھجري)، [[خيبر]] جي مقام تي [[غزوہ خيبر]] ( محرم ۷ ھجري), [[واديء القریٰ]] جي مقام تي [[غزوہ واديءِ القریٰ]] ( صفر ۷ ھجري)، نجد جي مقام تي [[غزوہ ذات الرقاع]] يا غزوہ محارب و بني ثعبله ( ۱۰ ربيع الاول ۷ ھجري), مڪي شريف جي مقام تي غزوہ [[فتح مڪه]] (۱۰ رمضان ۸ ھجري), [[حنين]] جي مقام تي [[غزوہ حنين]] ( 6 شوال ۸ ھجري), [[طائف]] جي مقام تي [[غزوہ طائف]] ( شوال ۸ ھجري), [[تبوڪ]] جي مقام تي [[غزوہ تبوڪ]] ( رجب ۹ ھجري). جيڪي لشڪر رسول الله {{درود}} جن اصحابين جي اڳواڻي ۾ جھاد لاء روانا ڪيا پر پاڻ شرڪت نہ ڪئي ان جنگي مھم کي سرايا يا بعوث سڏيندا آهن. اھڙين جنگي مھمن جو تعداد اٽڪل ۷۹ ھيو. ===صلح حديبيه=== سن ۶ ھجري ۾ سومر جي ڏينهن ذوالقعد جو چنڊ ڏسي نبي ڪريم {{درود}} جن احرام ٻڌو ۽ عمري جي نيت سان ۱۳۰۰ ھڪ روايت مطابق ۱۴۰۰ يا ۱۵۰۰ مسلمانن ۽ قرباني لاءِ ۷۰ اٺن سميت مڪي ڏانھن روانا ٿيا ۽ جڏھن حديبيه پھتا تہ مشرڪن سندن رستي روڪ ڪئي جنھن بعد صلح ٿي ۽ مسلمانن بغير عمري جي موٽي ويا<ref name=" ٺٽوي " />. حديبيه ۾ صحابين ھڪ ٻٻر جي وڻ جي ھيٺان ويھي نبي ڪريم {{درود}} جن جي ھٿ تي ھٿ رکي بيعت ھنن لفظن ۾ ڪئي تہ "جي موت بہ آيو تہ پٺتي نہ ھٽنداسون". بيعت ۾ سڀ کان پھريون شخص ابو سنان وھب بن محصن اسدي ھيو<ref name="ٺٽوي " />. صلح واري موقعي تي معاھدو ڪيو ويو ته ڌريون ڏھن سالن تائين جنگ نہ ڪنديون. معاھدو حضرت علي ڪرم الله وجهه جن لکيو<ref name=" ٺٽوي " />. واپسي ۾ رستي ۾ سورة الفتح نازل ٿي === خيبر جي فتح=== سن ۷ ھجري ۾ غزوه خيبر واقع ٿي<ref name=" ٺٽوي" />. خيبر ۾ يھودين جا ۶ قلعا واقع ھيا جن مان سڀ کان مضبوط قلعو قموس ھيو جنھن جو مالڪ مرحب نالي سردار ھيو<ref name=" علوي" />. غزوه خيبر جي موقعي تي نبي ڪريم {{درود}} فرمايو تہ:"سڀاڻي اسان اسلامي جھنڊو ان شخص جي حوالي ڪنداسون جيڪو الله ۽ ان جي رسول سان محبت ڪندڙ ھوندو ۽ الله ۽ ان جو رسول ان سان محبت ڪندڙ ھوندا". ٻئي ڏينهن اھو جھنڊو علي بن ابي طالب رضہ کي ڏيندي فرمايو تہ: " اي علي! ھتان جي رھاڪن سان وڙھڻ ۾ تڪڙ نہ ڪجانء، پھريان سندن آڏو دين جي دعوت ۽ الله جي حقن جي ڄاڻ رکجان. پوء رب سائين ھڪ ماڻھو کي به تنھنجي ھتان ھدايت تي ھلايو تہ تنھنجي لاء اھو ڳاڙھن اٺن کان بہ ڀلو آھي"<ref name=" ٺٽوي " />. ھن غزوہ ۾ مسلمانن جي لشڪر مان ۱۵ ماڻھو فوت ٿيا جڏھن ته يھودين جا ۹۳ ڄڻا مارجي ويا جن ۾ انھن جا جنگي جوڌا مرحب ۽ سندس ڀاء حارث، ٻہ سردار عامر ۽ ياسر پڻ شامل هئا<ref name=" ٺٽوي " />. مرحب ، حارث ۽ عامر کي علي بن ابي طالب رضہ ۽ ياسر کي زبير بن عوام ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق علي بن ابي طالب رضہ قتل ڪيو<ref name=" ٺٽوي " />. جنگ ۾ جڏھن ڇتي ويڙھ شروع ٿي تہ پاڻ سڳورن {{درود}} فرمايو ته "ھاڻي تنور تتو آھي"<ref name=" ٺٽوي " />. خيبر جي فتح بعد مرحب جي ڀائٽي ۽ ھڪ امير سلام بن مشڪم جي زال زينب بنت حارث نبي ڪريم {{درود}} جن دعوت ڪئي جنھن ۾ ٻاڪري گوشت جي ڀاڄي ۾ زھر وجھي کين کارايو پر نبي ڪريم {{درود}} جن کيس معاف ڪري ڇڏيو ۽ بعد ۾ اھا عورت مسلمان ٿي وئي<ref name=" ٺٽوي " /><ref name =" الاصابہ ۱" > الاصابہ، ابن حجر، جلد ۴, صہ ۳۱۴ </ref>. ھڪ ٻي روايت مطابق جڏھن بعد ۾ زھر سبب بشر بن براء فوت ٿي ويو تہ ان جي قصاص ۾ کيس قتل ڪيو ويو<ref name="ٺٽوي " /><ref name ="البدايہ ۱ " > البدايہ والنھايہ، ابن ڪثير، جلد ۴, صہ ۲۱۰ </ref>. === مڪي جي فتح=== صلح حديبيه کان پوء مسلمانن کي امن سان تبليغ جو موقعو ملي ويو. قريش جي بڇ تي سندن اتحادي بنو بڪر قبيلي وارن بنو خزاعہ وارن تي حملو ڪيو جنھن ۾ قريش جا عڪرمہ بن ابوجھل ۽ صفوان بن اميه وارا شناخت مٽائي بنو بڪر وارن سان گڏجي وڙھيا. انھن حرم ۾ پناھ ورتي پر کين اتي قتل ڪيو ويو. بنو خزاعہ وارا مديني ۾ نبي ڪريم {{درود}} وٽ دانھن کڻي آيا ۽ انصاف جي گھر ڪئي. نبي ڪريم {{درود}} قريش ڏانھن ھيٺين ٽن شرطن مان ڪو به ھڪ قبول ڪرڻ جو مطالبو ڪيو: <br/> # جن کي قتل ڪيو ويو انھن جي خون بھا ادا ڪيو.<br/> # قريش بنو بڪر قبيلي سان اتحاد ختم ڪن.<br/> #صلح حديبيه جي منسوخي جو اعلان ڪن.<br/> قريشن صلح حديبيه جي منسوخي جو شرط قبول ڪيو. جڏھن مسلم نمائندو واپس ھليو ويو تہ پوء انھن ارادو تبديل ڪيو ۽ ابوسفيان مديني ۾ نبي ڪريم {{درود}} سان صلح حديبيه جي ٻيھر بحالي لاء ملڻ آيو پر نبي ڪريم {{درود}} ساڻس نه مليو. ھن صحابين کي منٿ ڪئي تہ سندس مدد ڪن پر ڪجھ نہ وريس<ref name="Awan " />. ۱۰ رمضان سن ۸ ھجري تي مسلمانن جي ڏھ ھزار ماڻھن جي لشڪر سان نبي ڪريم {{درود}} مڪي ڏانھن روانو ٿيو. حرم ۾ رتوچاڻ کان بچڻ خاطر ان روانگي کي مخفي رکيو ويو تہ جيئن مڪي وارن کي تعجب ۾ وجھجي. جڏھن مڪي ٻاھران خيما کوڙيا ته رات جو لشڪر جي ھر سپاھي کي الڳ باھ ٻارڻ جو حڪم ڏنو. ان وقت باھ جي ھڪ مچ جو مطلب ۱۰ کان ۱۵ ماڻھن جي بيٺڪ سمجھيو ويندو ھو<ref name=" Awan " />. ابوسفيان ، حاڪم اب حزام ۽ بديل ابن ورقه صلح جي لاء مسلمانن جي ڪئمپ ۾ پھتا پر ھاڻي اھو وقت ڪانه رھيو. ان بعد ابوسفيان عباس بن عبدالمطلب جي مدد سان نبي ڪريم {{درود}} وٽ معافي لاء پيش ٿيو. عمر بن خطاب کيس اسلام جو سخت دشمن ھجڻ ڪري مارڻ لاء زور ڀريو پر نبي ڪريم ان تي رحم ڪندي فرمايو تہ ڊپ نہ ڪر. ان کي اسلام ۾ داخل ٿيڻ جي دعوت ڏني وئي پر ھو ان لاء راضي نہ ھيو. جڏھن ٻئي ڏينهن تي اسلامي لشڪر جا جٿا مڪي ۾ داخل ٿيندي ڏٺا تہ پوء مسلمان ٿيو<ref name=" Awan" />. مڪي وارن مقابلو نہ ڪيو پر عڪرمہ جي ٽولي خالد بن وليد واري جٿي تي حملو ڪري ٽن مسلمانن کي ماريو ۽ عڪرمہ جي جٿي مان ۱۳ ڄڻا مارجي ويا ۽ عڪرمہ ڀڄڻ تي مجبور ٿي ويو. ڪعبي ۾ موجود ۳۶۰ بتن کي ڊاٿو ويو<ref name=" Awan " />. اعلان ڪيو ويو تي جيڪي گھرن جي اندر در بند ڪري ويھندا، جيڪي ھٿيار ڦٽي ڪندا يا جيڪي ابوسفيان جي گھر ۾ پناھ وٺندا انھن لاء عام معافي ھوندي. جن جن نبي ڪريم {{درود}} سان مجرمانه زيادتيون ڪيون ھيون نبي ڪريم {{درود}} انھن سڀني کي معاف ڪري ڇڏيو<ref name=" Awan " />. مڪي جي فتح بعد مديني ڏانهن ھجرت ڪرڻ جي فرض جي حڪم کي رد ڪيو ويو<ref name=" ٺٽوي " />. ===طائف جي فتح=== == سندس آخري وقت ۽ وڇوڙو == ==قرآن ۾ سندس تعارف== "اسان توھان کي حق جي علم سان خوشخبري ڏيڻ وارو ۽ ڊيڄارڻ وارو ڪري موڪليو"..(سورة البقرہ جي آيت ۱۱۹). "مان توھان جي وچ ۾ توھان مان ئي ھڪ رسول موڪليو، جيڪو توھان کي منھنجون آيتون ٻڌائي ٿو ، توھان جي زندگين کي سنواري ٿو ، توھان کي ڪتاب ۽ حڪمت جي تعليم ڏئي ٿو، ۽ توھان کي اھي ڳالھيون سيکاري ٿو جيڪي توھان نہ ڄاڻيندا هئا"...(سورة البقرہ آيت ۱۵۱). "اسان توکي ماڻھن لاء ھڪ رسول بڻائي موڪليو آهي. جنھن رسول جي اطاعت ڪئي ان دراصل الله جي اطاعت ڪئي".. (سورة النساء آيت ۸۰). "تون الله جي راھ ۾ وڙھ، تون پنھنجي ذات کانسواءِ ڪنھن ٻئي لاء ذميدار ناھين" (سورة النساء آيت ۸۳). "اي پيغمبر! جيڪو ڪجھ رب طرفان توتي نازل ڪيو ويو آهي اھو ماڻھن تائين پھچاء، جيڪڏهن تون ايئن نہ ڪيو ته تو پنھنجي پيغمبري جو حق ادا نہ ڪيو". ( سورة المائدہ ، آيت ۶۷). " محمد ان کانسواءِ ڪجھ ناھي بس ھڪ رسول آھي ، ان کان اڳ ٻيا رسول بہ گذاري چڪا آهن"... ( سورة آل عمران ، آيت ۱۴۴). "( اي پيغمبر) اھا الله جي رحمت آ جو تون ھنن ماڻھن لاء ڏاڍو نرم مزاج آھين " (سورة آل عمران ، آيت ۱۵۹). " درحقيقت مومنن تي الله اھو وڏو احسان ڪيو آھي جو سندن وچ ۾ انھن منجھان ھڪ اھڙو رسول اٿاريو جيڪو کين ان جون آيتون ٻڌائي ٿو ، سندن زندگين کي سنواري ٿو ۽ کين ڪتاب ۽ حڪمت جي تعليم ڏئي ٿو..." ( سورة آل عمران ، آيت ۱۶۴). == حجت الوداع جو خطبو== == سندس ڇڏيل ورثو== ==روضو مبارڪ== == توھين رسالت جا واقعا ۽ قانون== ==سيرت تي لکيل مستند ڪتاب== ===حديثن وارا مستند ڪتاب=== ==حضرت محمد صه ۽ مغربي فلاسافر== [[فائل:Muhammad Seal.svg|thumb|left|upright=0.8|حضرت محمد {{درود}} جي مھر جيڪا منڊي ۾ جڙيل ھئي ۽ سرڪاري خط و ڪتابت ۾ استعمال ڪئي ويندي ھئي]] ” پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي باري ۾ گوئٽي هڪ ڊگهو نظم لکيو جيڪو '''Mahomet's Gesang''' جي نالي سان مشهور آهي. ان نظم ۾ گوئٽي پاڻ سڳورن {{درود}} جي چهري جي هڪ محبت ڀري تصوير چٽي آهي هن نظم آخر ۾ گوئٽي لکيو آهي ته: ”پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي چهري مبارڪ تي نظر پوڻ سان انسان سندن مفتون ٿي پوندو.“ جرمن فيلسوف لائبنز (Leibniz) (1646-1716ع) متعلق پروفيسر اشپيز لکيو آهي ته پاڻ سڳورن {{درود}} جن کي ’دين الفطرت‘ جو باني سمجهندو هو.<ref>ڊاڪٽر قاضي نبي بخش؛ رسالو:مهراڻ؛ ڇپيندڙ:سنڌي ادبي بورڊ؛ 1962ع</ref> ==درود ۽ صلوات== [[فائل:Salavat of the prophet.png|thumb|left|upright=1.5|صلوات]] ==حوالا== {{حوالا}} [[زمرو:اسلام]] [[زمرو:محمد|*]] iwuc9c24a9ablbjkn28iv4gnn9x98s9 240396 240394 2022-08-28T07:49:05Z Intisar Ali 8681 wikitext text/x-wiki {{Infobox person | honorific_prefix = ابوالقاسم | name = '''<span style='color: Green'>مُحَمَّدٌ</span>''' <!-- include middle initial, if not specified in birth_name --> | honorific_suffix = صلي الله عليه وآله وسلم | image =Dark vignette Al-Masjid AL-Nabawi Door800x600x300.jpg | image_size = 300px | alt = | caption = سندن نالو خوش خطاطي ۾ لکيل | native_name = ابوالقاسم | native_name_lang = عربي | birth_name = <!-- only use if different from name above --> | birth_date = {{birth date |570|04|20}} | birth_place = مڪو | baptised = <!-- will not display if birth_date is entered --> | disappeared_date = <!-- {{disappeared date and age|YYYY|MM|DD|YYYY|MM|DD}} (disappeared date then birth date) --> | disappeared_place = | disappeared_status = | death_date = {{death date and age|632|06|08|570|04|20}} | death_place = مدينو | death_cause = سخت بخار | body_discovered = | resting_place = مسجد نبوي، مدينو منور | resting_place_coordinates = <!-- {{coord|LAT|LONG|type:landmark|display=inline}} --> | monuments = مسجد نبوي | residence = مڪو پوء مدہنو | nationality = عرب | other_names = 99 نالا: مجتبیٰ، مصطفیٰ، بشیر، نذیر، احمد وغیرہ | ethnicity = <!-- Ethnicity should be supported with a citation from a reliable source --> | citizenship = حجاز | education = اُمِي | alma_mater = | occupation = واپار ، حاڪم ، قاضي، فوجي ڪمانڊر، معلم | years_active = | era = | employer = | organization = | agent = | known_for = اسلام جو پيغمبر | notable_works = *خدا جو ڏنل قرآن پھچائڻ * مديني جي رياست جو بنياد وجھندڙ * مسجد نبوي جو معمار *اسلام جي تعليم ڏنائين * حديث | style = | home_town = مڪو | salary = | net_worth = <!-- Net worth should be supported with a citation from a reliable source --> | height = <!-- "X cm", "X m" or "X ft Y in" plus optional reference (conversions are automatic) --> | weight = <!-- "X kg", "X lb" or "X st Y lb" plus optional reference (conversions are automatic) --> | television = | title = | term = | predecessor = عيسيٰ مسيح | successor = ڪو بہ نہ | party = | movement = | opponents = عربستان جا مشرڪ ۽ يھودي | boards = | religion = <!-- Religion should be supported with a citation from a reliable source --> | denomination = <!-- Denomination should be supported with a citation from a reliable source --> | criminal_charge = <!-- Criminality parameters should be supported with citations from reliable sources --> | criminal_penalty = | criminal_status = | spouse =* خديجه بنت خويلد (595–619) *سوده بنت زمعه (619–632) *حفصه بنت عمر (624–632) *جويريه بنت حارث (628–632) *عائشه (619–632) *زينب بنت جحش (627–632) *صفيه بنت حيي (629–632) *زينب بنت خزيمه (625–627) *ام سلمه (629–632) *ام حبيبه (628–632) *ريحانه بنت زيد (629–631) *ماريه قبطيه (630–632) *ميمونه بنت حارث (630–632) | partner = <!-- (unmarried long-term partner) --> | children = *عبد الله بن محمد، *قاسم بن محمد، *ابراهيم بن محمد، *زينب بنت محمد، *رقيه بنت محمد، *ام ڪلثوم بنت محمد، *فاطمه زهرا رضہ | parents = *عبد الله بن عبد المطلب * آمنہ بنت وھب | relatives = * عبدالمطلب (ڏاڏو) *ابوطالب (چاچو) * حمزہ (چاچو)رضہ *ابو لھب (چاچو) *علي رضہ (ڀائٽو، ۽ ڄاٽو) *عباس رضه (،چاچو) * ابو بڪر رضہ (سھرو) * عمر فاروق رضه (سھرو) *ابوسفيان (سھرو) | callsign = | awards = رحمته العالمين | module = آخري نبي | module2 = | module3 = | module4 = | module5 = | module6 = | signature =Muhammad Seal.svg | signature_alt = | signature_size = 50px | website = <!-- {{URL|example.com}} --> | footnotes = }} <br/> '''حضرت مُحَمَّد''' {{درود}} {{ٻيا نالا|انگريزي= '''Hazrat Muhammad '''pbuh}}(اپریل570ع - جون 632ع) مسلمانن جي عقيدي مطابق الله سبحان و تعالیٰ جو آخري نبي ۽ رسول ھيو جنھن تي [[آسماني ڪتابن جا نالا|آسماني ڪتاب]] [[قرآن| قرآن مجيد]] نازل ٿيو. 40 سالن جي عمر ۾ [[عربستان]] جي شھر [[مڪو| مڪي]] ۾ نبوت جو اظھار ڪندي اسلام جي توحيد واري عقيدي جي تبليغ جو آغاز ڪيو. سندس ڏنل تعليم عربن جي ان خطي ۾ ھڪ زبردست انقلاب برپا ڪيو. قرآن مجيد ۾ سندس زندگي مبارڪ کي '''اسوه''' سڏيو ويو آهي<ref name =" علوي" > بذل القوۃ فی حوادث سنی النبوۃ (سيرت هاشمي)، از: امام العصر مخدوم محمد ھاشم محدث ٺٽوي، ترجمو: پروفيسر اسرار احمد علوي، مھراڻ اڪيڊمي شڪارپور، ڇاپو ٻيو جولائي 2004ع ۾ لکيل مترجم جو نوٽ: تقديم </ref>. سورة الاحزاب جي آيت 21 ۾ فرمان آھي ته:'''لقد کان لکم فی رسول اللہ اسوۃ حسنہ''': ترجمو: "بيشڪ اوھان جي لاء خدا جي رسول {{درود}} جي ذات ۾ ھڪ بھترين نمونو آھي." لفظ اسوة جي عام معنیٰ طريقو يا نمونو آھي<ref name=" علوي " />. اسوہ انسان جي ان حالت کي چيو ويندو آهي جيڪا ھو ڪنھن ٻئي انسان جي پيروي ڪندي اختيار ڪري<ref name ="راغب " > مفردات الفاظ القرآن, از: ابو القاسم راغب اصفھانی صہ ۱۴۰ </ref>. اسلامي عقيدي مطابق محمد رسول الله {{درود}} جن جي اطاعت مسلمانن جي ايمان جو لازمي جز ۽ فرض آهي ۽ ان جي اطاعت کي قرآن مجيد ۾ الله جي اطاعت جي مثل سڏيو ويو آهي. سورة النساء جي آيت ۶۴ ۾ قرآن فرمائي ٿو ته: ''' وما ارسلنا من رسول الا لیطاع باذن اللّٰہ''': ترجمو: "۽ اسان موڪليا جيڪي رسول تہ انھن جي پيروي ڪئي وڃي، الله جي حڪم سان". دين جي عالمن ۽ قرآن جي شارحن جو اھو عقيدو آهي ته قرآن ھڪ تحريري دستور آھي جنھن جي عملي صورت سرور ڪونين {{درود}} جن جي ذات آھي، جن جو ڪوبه قول ۽ فعل حڪم خداوندئ کان وار برابر بہ ھيڏي ھوڏي ھٽيل نه آهي<ref name=" علوي " />. ايليا (بيت المقدس) ۾ ھجرت جي پنجين سال [[ھرقل|ھرقل اعظم]] (Hercules) جي درٻار ۾ سندس بدترين دشمن [[ابوسفيان]] پڇا ڪرڻ تي ٻڌايو ھو تہ "نبوت کان اڳ بہ اوھان {{ درود}} ڪڏهن ڪوڙ نہ ڳالھايو آھي"<ref name=" علوي " />. پاڻ ڪريمن پنھنجي بيمثال ڪردار وسيلي ڪٺور قلبن کي نرم ڪري انھن جو تزڪيو ڪيو<ref name=" علوي " />. سندن ھر عمل جي تقليد کي اسلامي دين ۾ سنت جو مقام حاصل آهي<ref name="علوي " />. مولانا ابوالڪلام آزاد مطابق:"قرآن ۽ نبي سائين {{درود}} جن جي زندگي ساڳي شئي آھي، قرآن متن آھي تہ سيرة ان جي تشريح ۽ قرآن علم آھي تہ سيرة ان جو عمل. ان ڪري انسانيت جي سمورن اھنجن ۽ آزارن جو علاج ان سيرت جي مطالعي ۾ ئي ملي سگھندو"<ref name ="آزاد " > سیرۃ کے عملی پہلو (اردو) ، از: مولانا ابوالڪلام آزاد، صہ ۹</ref>. == قبيلو ۽ گھراڻو == حضرت محمد {{درود}} جو قبيلو [[قريش]] ۽ گھراڻو [[بنو هاشم]] ھيا جيڪي حضرت ابراهيم جي بيبي ھاجرہ {{ٻيا نالا|عبراني= ''' Hagar '''}} مان وڏي پٽ حضرت اسماعيل جي اولاد مان ھيا. حضرت [[ابراهيم]] پنھنجي وڏي پٽ حضرت [[اسماعيل]] ۽ سندس ماء کي مڪي جي ويران وادي ۾ رھايو جتي ٻنھي پيء ۽ پٽ گڏجي [[ڪعبو]] تعمير ڪيو. ان ويراني ۾ [[زمزم]] جي چشمي جي برآمد ٿيڻ سان جرھوم جي قبيلو سندن مرضي سان اتي آباد ٿيو ۽ اڳتي هلي اسماعيل جي شادي ٿي ۽ کيس ٻارھن پٽ ڄاوا جن مان وڏي پٽ جو نالو قدار ھيو. آھستي آھستي اسماعيلين جو تعداد وڌندو ويو.<ref name ="سعيد" >The Life of Muhammad, the Prophet , by:Syed Saeed Akhtar Rizvi, page ،9,7,8,6,</ref> بائيبل مطابق خدا جو واعدو ٿيل ھيو تہ اسماعيل جي اولاد کي تيزي سان وڌائيندو <ref>{Genesis 21:13}</ref> اھي پوري حجاز ۾ ڦھلجي ويا. عیسیٰ مسیح جي پيدائش کان 200 سال اڳ قدار جي اولاد مان عدنان مشھوري ماڻي ٻنھي جي وچ واري شجري جي اڃان ڪا پڪ نہ ٿي سگھي آھي ڇو تہ عربن گھڻا شجرا بيان ڪيا آهن.محمد صہ انھن شجرن تي تبصرو ڪندي فرمايو ھيو تہ {{quote|جڏهن منھجو شجرو عدنان تائين پھچي تہ بس ڪريو|محمد صہ<ref name = " سعيد"/>|}} ٽين صدي عيسويءَ ۾ عدنان جي اولاد مان ھڪ سردار ٿيو جنھن جو نالو فاھر ھيو جنھن لاء خيال آهي تہ ان کي [[قريش]] سڏيندا ھيا ڪن جو وري خيال آھي تہ فاھر جي پنجين پيڙهيءَ ۾ پنجين صدي عيسويءَ ۾ [[قصي بن ڪلاب]] بن مرہ بن لوئي، بن غالب بن فاھر نالي ھڪ طاقتور شخص مشھور ٿيو جنھن کي قريش سڏيندا ھيا ء ان جي اولاد [[قريشي]] سڏبا ھيا. علامہ شبلي نعماني، علامہ طبري مطابق قصي ئي پھريون شخص ھيو جنھن کي قريش سڏيو ويو. قصي سڀني اسماعلين کي گڏ ڪري قائل ڪيو تہ خانہ بدوشي ترڪ ڪري ڪعبي جي چؤطرف مستقل رھائش اختيار ڪن. قصي ڪعبي جي نگران خزاہ قبيلي جي ھليل نالي ھڪ شخص جي نياڻي سان شادي ڪئي ۽ ھليل جي وصيت ذريعي ڪعبي جي نگراني جي ذميداري قصي جي حوالي ٿي جنھن کوڙ ادارن کي قائم ڪيو جن ۾ دارالندواہ (گڏجاڻي واري جاء) شامل ھئي جتي ويھي جنگ ۽ امن سميت اھم معاملن جا فيصلا ، شادين جا اجتماع ٿيندا هئا. قافلن جي روانگي پن ٿيندي هئي.ھن سقايہ ( حاجين کي پاڻي فراهم ڪرڻ جو بندوبست)، رفادہ ( حاجين کي کاڌخوراڪ فراھم ڪرڻ جو بندوبست) پڻ قائم ڪيا<ref name = "سعيد "/> ھن حاجين جو مشاعرالحرم ۾ رات ٽڪائڻ جو بندوبست ء پوري واديءَ کي بتين سان منور ڪري کين سھولتن فراھم ڪرڻ جي شروعات ڪئي. زمزم جو چشمو صديون پھرين لٽجي ويو ھو ھن ان کي ڳولي پھريون دفعو کوھ کوٽايو ۽ پاڻي جي بحالي ٿي. ھن ڪعبي جي ٻيھر تعمير ڪرائي. ھن جي وفات بعد ماڻھو حاجون (موجوده جنت المولا واري قبرستان) ۾ سندس قبر جي زيارت لاءِ ويندا ھئا. ھن کي ڪعبي جون ڇھ ذميداريون ھيون جيڪي ھن پنھنجي وفات کان اڳ پنھنجي وڏي پٽ عبدالدار کي سونپيون. قصي کي پنج پٽ ء ھڪ ڌيءُ ھئي. سندس ٻئي پٽ مغيرہ کي عبداالمناف سڏيندا ھيا، جيڪو قبيلن ۾ معتبر ۽ قائدانہ صلاحيتن وارو ليکيو ويو. عبدالمناف کي ڇھ پٽ ٿيا جن ۾ ھاشم، مطلب، عبد شمس ۽ نوفل مشھور ٿيا. عبدالدار ۽ عبداالمناف جي وفات کان پوءِ ڪعبي جي ذميداري سنڀالڻ ۾ سندن اولاد ۾ تڪرار شروع ٿيو پر پوء ٺاھ ٿي وين. اھو طئي ٿيو تہ پاڻي پيارڻ ، کاڌ خوراڪ فراھم ڪرڻ ۽ جنگ ۾ قيادت جي ذميداري عبداالمناف جي اولاد ڏي منتقل ٿي. ليوا ۽ حجابہ جي ذميداري عبدالدار جي اولاد کي ملي باقي دارالندواہ جي سربراهي ٻنھي جي خاندانن ۾ رھي. انھن مان ھاشم گھڻو نالو ڪڍيو جنھن کي کاڌي کارائڻ جي ذميداري ملي. ھڪ ڀيري مڪي ۾ وڏو ڏڪار آيو تہ ھاشم پنھنجي سموري دولت کڻي شام ويو اتان اٽو ۽ سڪل ماني خريد ڪري مڪي آيو ۽ روزانو اٺن کي ڪھي انھن مان ٻوڙ ٺاھي ماني جا ٽڪرا ان ۾ ملائي سموري قبيلي کي گھرائي کارائيندو هو ڏڪار جي خاتمي تائين ھن قبيلي جي مدد جاري رکي کوڙ ماڻھن کي مرڻ کان بچائي ورتو.ان خدمت جي بدلي ئي کيس ھاشم جو نالو مليو جنھن جي معني ( مانيءَ کي ) ٽڪر ڪندڙ آھي. ھاشم جو اصل نالو امر{{ٻيا نالا|انگريزي=Amr}} ھيو. ھاشم مڪي جي واپاري قافلن جو بنياد وجھندڙ پڻ ھيو. ھن باظنتيني شھنشاھ کان حڪمنامو حاصل ڪيو جنھن تحت قريش قبيلي کي ھر قسم جي ٽئڪس ۽ ڊيوٽي کان آزاد ڪري انھن جي ڪنٽرول وارن ملڪن ۾ آزاد اچ وڃ جي اجازت ڏنل ھئي<ref name = " سعيد "/> ھن اھا ساڳي سھولت ايٿوپيا جي بادشاھ کان پڻ حاصل ڪئي ۽ ان وقت يمن ايٿوپيا جو حصو ھيو.اھڙي طرح قريش جا واپاري قافلا يمن کان شام ۽ بازنظيني شھر انقرہ تائين وڃڻ شروع ٿيا.<ref name = "سعيد "/> ھاشم جڏهن 25 سالن جو ھيو تہ سن 488 عيسويءَ ۾ فلسطين جي غزہ واري ھنڌ وفات ڪري ويو ۽ کيس اتي ئي دفن ڪيو ويو. اھا جاء غزہ ھاشم يا ھاشم جي غزہ سڏجڻ شروع ٿي وئي. ھن يثرب جي عدي بنو نجار قبيلي جي سلمیٰ بنت امر سان پرڻو ڪيو جنھن مان عبدالمطلب پيدا ٿيو جيڪو اڃان ننڍڙو ھيو تہ ھاشم وفات ڪري ويو.ان کان سواءِ ھاشم کي چار ٻيا پٽ پڻ ھيا جن ۾ اسد، نضلا، سئفي ۽ ابو سئفي شامل ھيا جن مان پوين ٽن کي اولاد ڪانہ ٿي باقي اسد کي [[فاطمه بنت اسد]] نالي نياڻي ڄائي جيڪا علي رضہ بن ابي طالب جي ماء ھئي. ھاشم جو اھڙي طرح نسل عبدالمطلب مان اڳتي ھليو<ref name = " سعيد"/>. عبدالمطلب يثرب ۾ پنھنجي ناني جي گھر ۾ پيدا ٿيو. ھاشم جي وفات بعد سندس ڀاء مطلب خاندان جو وڏو بڻيو جيڪو پنھنجي ننڍي ڀائٽي عبدالمطلب بن ھاشم کي مڪي وٺي آيو جڏھن مطلب اٺ تي مڪي ۾ داخل ٿيو تہ ماڻھن ڇوڪري کي مطلب جو غلام سمجھي عبدالمطلب چوڻ شروع ڪيو ۽ مطلب وضاحت ڪندو رھيو تہ اھو سندس ڀائٽيو آھي پر ھاشم جي ان پٽ تي عبدالمطلب نالو پئجي ويو<ref name = " سعيد "/>. عبدالمطلب جو اصل نالو شعيبت الحمد ھيو. مطلبجي وفات بعد سقايہ ۽ رفادہ جي ذميداري عبدالمطلب جي حصي ۾ آئي. ھن 82 سالن تائين عمر ماڻي ۽ پوئين وقت ھن کي مڪي جي سربراھ جو خطاب پڻ مليو<ref name = " سعيد"/> ==والدين== نبي ڪريم {{درود}} جي والد جو نالو عبدالله بن عبدالمطلب ھيو جنھن سندس ولادت کان ڪجھ مھينا اڳ يثرب ۾ ۲۵ سالن جي عمر ۾ وفات ڪئي<ref name =" Awan" > Siraj u Munira, By: Muhammad Ikramun Nabi Awan and Ms Nusrat Tiwana, 1st edition, Nov 2014, Pages: 23, 25 ,27, 28, 39,40 to 86 </ref>. ==جنم== نبي ڪريم {{درود}} جن ۱۲ ربيع الاول تي فجر جي وقت بمطابق ۳۰ اپريل ۵۷۱ع ۾ پيدا ٿيا<ref name ="الفضل " > [ https://www.alfazlonline.org/07/01/2020/9519/] الفضل آن لائين</ref>. سندس ولادت ابرہ جي لشڪر جي تباھي کان ۵۵ ڏينھن بعد ٿي<ref name=" Awan " />. ڏاڏي عبدالمطلب سندس نالو محمد رکيو<ref name=" Awan " />. == ننڍپڻ== عربن جي اميرن جي رواج مطابق پرورش لاء ڏاڏي کيس بدو عربن جي بني سعد قبيلي سان تعلق رکندڙ حليمه سعديه جي حوالي ڪيو<ref name=" Awan " />. حليمه ۽ سندس مڙس حارث ٻار وٺڻ وقت الجھن ۾ ھيا تہ شايد کين مناسب معاوضو نہ ملي سگھي پر جلد ئي کين ٻار جي ڀلاري ھجڻ جي سمجھ آئي<ref name=" Awan" />. حليمه جي نياڻي شيماء سندس پرورش ۾ ماء جي مدد ڪئي<ref name=" Awan " />. ننڍپڻ ۾ پنھنجي رضاعي ڀائرن ۽ ان رضاعي ڀيڻ سان گڏجي ٻڪريون پڻ چاريندو ھو<ref name="Awan " />. جڏھن ۶ سالن جو ٿيو تہ ماء آمنه کيس سندس پيءُ جي قبر جي زيارت ۽ سندس ناناڻي گھر گھمائڻ لاء يثرب وٺي آئي<ref name="Awan " />. واپسي ۾ بيمار ٿي پئي ۽ آبوا جي مقام تي وفات ڪري وئي. تدفين بعد مائٽن کي نظر نہ آيو ۽ جڏھن کيس ڳوليائون تہ پنھنجي ماء جي قبر وٽ ويٺل روئندي ڏٺائونس <ref name=" Awan" />. بعد ۾ جڏھن اصحابين سان گڏ ماء جي قبر تي آيا تہ سندس قبر جي مٽي تي ھٿ ڦيرائيندي ڏاڍو رنا ھيا ۽ ان وقت اصحابي ڪافي پري بيٺا ھئا ۽ کين اھو چوندي ٻڌو تہ سندس ماء جي شفقت جي يادن کيس روئاري وڌو<ref name="Awan " />. ماءُ جي وفات بعد ھن يتيم ٻار جي پرورش جي ذميداري سندس ڏاڏي عبدالمطلب سنڀالي. ۵۷۹ع ۾ عبدالمطلب پڻ وفات ڪري ويو ۽ پوء سندس پرورش جي ذميداري سندس سڳي چاچي ابو طالب سنڀالي<ref name=" Awan " /> ابوطالب ۽ سندس زال فاطمه مٿن ڏاڍا مھربان رھيا<ref name=" Awan " />. پنھنجي ان چاچي ۽ پاڙيسرين جو مال چارڻ شروع ڪيو<ref name="Awan " />. ٻارھن<ref name=" Awan " /> يا يارھن ورھين جي عمر ۾ چاچي حضرت ابوطالب سان گڏ واپار سانگي شام ويا هئا<ref name=" ٺٽوي " /> جڏھن بصري پھتا تہ اتي ھڪ راھبن واري خانقاھ ۾ ترسيا<ref name="Awan " /> جتي بحيرا نالي ھڪ عيسائي راھب سندس نبوت جي تصديق ڪئي ۽ ان وقت حضرت ابوبڪر صديق پڻ ساڻن گڏ ھيو هئي<ref name=" ٺٽوي" />. == زالون ۽ اولاد == ===۱.بيبي خديجه رضه=== 25 سالن جي ڄمار ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي پھرين شادي [[بنو اسد]] گھراڻي جي [[خويلد بن اسد]] ۽ [[فاطمه بنت زائدہ]] جي نياڻي 40 سالا حضرت خديجة الڪبریٰ رضه سان 695 ۾ ٿي جيڪا بيواہ ھئي ۽ سندس اھا ٽين شادي ھئي<ref name=" علوي " />. سندس لقب طاھرہ ۽ ڪنيت ان ھند ھئي<ref name=" علوي " />. بيبي سانئڻ جو پھريون نڪاح [[ھند بن زرارہ]] سان ٿيو جنھن مان کيس ھڪ نياڻي ۽ ٻہ پٽ ٿيا جيڪو پوء گذاري ويو. سندس ٻيون نڪاح [[عتيق بن عائذ]] سان ڪرايو ويو جنھن مان کيس ھڪ نياڻي ھند جي نالي سان ھئي پر ڪجھ وقت کان پوءِ عتيق پڻ گذاري ويو<ref name=" علوي " />. جڏھن 35 سالن جي ٿي تہ سندس والد خويلد پڻ گذاري ويو<ref name="علوي " />. پاڻ مالدار عورت ھئي ۽ سندس ڪاروباري قافلا [[عراق]]، [[شام]] ۽ [[فلسطين]] تائين ويندا ھيا. سندس ھڪ غلام [[ميسرہ]] ايماندار ھيو جيڪو سندس ڪاروبار جو جنرل مينيجر ھيو<ref name=" علوي" />. پاڻ سڳورن {{درود}} جن ان وقت ايمانداري ۾ وڏي شھرت حاصل ڪئي هئي ۽ ميسرہ ذريعي بيبي سانئڻ وٽ اھڙو احوال پھتل ھو ۽ ان کين سندس ڪاروبار ۾ شامل ٿيڻ جي پيشڪش ڪئي جيڪا پاڻ سڳورن {{درود}} قبول ڪئي ۽ ان جي تجارتي قافلي سان شام ويا جنھن بعد بيبي سانئڻ کين شادي جو پيغام موڪليو ۽ ان وقت بيبي صاحبه جي عمر ۴۰ سال ھئي<ref name=" علوي " />. شادي ۲۵ صفر تي مڪي ۾ ٿي جنھن ۾ حضرت ابو طالب ، حضرت حمزہ رضه، بيبي صاحبه جو چاچو [[عمرو بن اسد]]، سؤٽ [[ورقه بن نوفل]] پڻ شامل ٿيا<ref name=" علوي " />. حق مھر ساڍا ٻارھن [[اوقيه]] سون مقرر ڪيو ويو جنھن جي قيمت ۵۰۰ درھم ھئي<ref name=" علوي" />. ھڪ روايت مطابق حق مھر ۲۰ وٽ ٻڌايو ويو آهي<ref name=" علوي " />. نڪاح جو خطبو سيدنا [[ابو طالب]] پڙھيو. اھو خطبو يعقوبي ، شامي ، قسطلاني ، ۽ علامه عامري پنھنجي ڪتابن ۾ نقل ڪيو آهي<ref name=" علوي " />. نڪاح بعد پاڻ سڳورن {{درود}} ھڪ اٺ ذبح ڪرائي مھمانن جي دعوت ڪئي. بيبي سانئڻ زندگي جا 25 سال پاڻ سڳورن {{درود}} سان گذاريا<ref name=" علوي " />. سندس حياتيءَ ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} ٻي ڪا شادي نہ ڪئي<ref name=" علوي " />. پاڻ سڳورن {{درود}} جي پٽ ابراھيم کان سواءِ سموري اولاد بيبي سانئڻ مان ٿي ۽ سڀ سواء بيبي فاطمه الزهراء رضه جي سندن حياتي مبارڪ دوران وفات ڪري ويا<ref name=" علوي " />. [[فائل:The altar of prayer of the Prophet in the demolished house of Khadijeh 01.jpg|thumb|left|upright=0.8|بيبي خديجہ جي مڪي ۾ ڊاٿل گھر اندر اھا جاء جتي حضرت محمد{{درود}} ساڻس شادي کان پوء رھائش دوران عبادت ڪندو ھو]] نبي ڪريم {{درود}} کي چار نياڻيون ھيون جن مان وڏي سيدہ زينب ، ٻيون نمبر سيدہ رقيه ، ٽيون نمبر سيدہ ام ڪلثوم ۽ چوٿون نمبر آخري نياڻي سيده فاطمه الزهراء ھئي<ref name=" علوي " />. چئني مديني ھجرت ڪئي ۽ اتي وفات ڪيائون ۽ چارئي جنت البقيع ۾ دفن ٿيل آھن<ref name=" علوي " />. سيده زينب رضه 30 ميلادي ڌاري مڪي ۾ ڄائي ۽ سن ۸ ھجري ۾ مديني ۾ وفات ڪئي. سندس نڪاح بعثت کان اڳ پنھنجي ماسات ابوالعاص بن ربيع قرشي سان ڪرايو ويو جيڪو بيبي خديجه جي ڀيڻ ھند بنت خويلد جو پٽ ھيو ۽ سندس اصل نالو لقيط ھو<ref name=" علوي " />. ڪجھ رويتن مطابق سندس نالو ھشيم ۽ مھشم ھيو. پاڻ سڳورن {{درود}} جي ھجرت وقت اھي طائف ۾ رھندا ھئا. بدر جي جنگ بعد پاڻ سڳورن {{درود}} کيس مديني گھرايو ۽ بعد ۾ ابوالعاص جڏهن اسلام قبول ڪيو تہ اھو پڻ مديني ۾ آيو. سيده زينب کي ھڪ پٽ علي ۽ ھڪ نياڻي امامه ٿيا<ref name=" علوي" />. علي ننڍپڻ ۾ ئي فوت ٿي ويو. امامه جي پرورش بعد ۾ ابوالعاص جي ماروٽ حضرت زبير بن عوام ڪئي جنهن بيبي فاطمه الزهراء جي وفات بعد امامه جو نڪاح حضرت علي ڪرم الله وجهه سان ڪرايو<ref name=" علوي " />. [[فائل:The altar of prayer of the Prophet in the demolished house of Khadijeh.jpg|thumb|left|upright=0.8|بيبي خديجہ جي سعودي حڪومت پاران ڊاٿل گھر ۾ محراب جو ھڪ ٻيو منظر جتي پاڻ سڳورو عبادت ڪندو ھو]] سيده رقيه رضه ۳۳ ميلادي ڌاري ڄائي ۽ ان جو نڪاح حضرت عثمان غني رضه سان ڪرايو ويو. نبوت جي پنجين سال مڙس سان گڏ حبشه ھجرت ڪئي جتي ست سال رھيا اتي کيس ھڪ پٽ عبدالله نالي ڄائو. مڪي واپسي بعد مديني ڏانهن ھجرت ڪئي. بدر جي جنگ وقت بيمار ٿي پئي ۽ اٽڪل ۲۰ ڏينھن بعد وفات ڪري وئي. ان جي بيماري سبب نبي ڪريم {{درود}} جن حضرت [[عثمان غني]] رضه ۽ حضرت اسامه بن زيد رضه کي مديني ڇڏي ويا ھئا. جنگ جي فتح جي خبر جڏهن مديني پھتي تہ بيبي سانئڻ جي تدفين ٿي رھي ھئي<ref name=" علوي " />. سندس پٽ عبدالله پڻ ننڍپڻ ۾ گذاري ويو<ref name=" علوي " />. [[فائل:The House of Khadijah, The Porphet Mohammad's Wife in Mecca before Demolition 01.jpg|thumb|left|upright=0.8|بيبي خديجہ جو گھر جتي حضرت محمد {{درود}} مڪي زندگيءَ جو ھڪ دؤر گذاريو جيڪو سعودي حڪومت ڊھرائي ڇڏيو]] سيدہ ام ڪلثوم اھل بيت جي مديني ھجرت وقت بيبي فاطمه الزهراء رضه ۽ سيدہ سوده رضه سان گڏ ھئي. سيدہ رقيه رضه جي وفات کان ست يا ٽن مھينن بعد پاڻ سڳورن {{درود}} سندس نڪاح حضرت عثمان غني رضه سان ڪرايو ۽ سندس رخصتي جمادالآخر ۾ دوران ۱۹ سالن جي عمر ۾ ٿي<ref name=" علوي " />. کيس ڪا بہ اولاد ڪانه ٿي. حضرت عثمان سان ھن پنھنجي زندگي جا اٽڪل ساڍا ڇھ ورھيه گذاريا<ref name=" علوي " />. سن ۹ ھجري ۾ شعبان جي مھيني دوران وفات ڪئي. سندس جنازي نماز پاڻ سڳورن {{درود}} جن پڙھائي<ref name=" علوي " />. [[فائل:The House of Khadijah, The Prophet Mohammad's Wife in Mecca after Demolition 01.jpg|thumb|left|upright=0.8|بيبي خديجہ وارو گھر ڊھڻ کان پوءِ واري حالت ۾. ھن گھر پاڻ سڳورن زندگي جو ھڪ دور گذارہو]] بيبي فاطمه الزهراء رضه ۴۱ ميلادي ۾ نبوت جي بعثت واري سال پيدا ٿي ۽ جڏهن ۱۰ ورھين جي ھئي تہ سندس والدہ وفات ڪئي جنھن ڪري ننڍي عمر ۾ ئي والد سان وابسته رھي<ref name="علوي " />. والد کي تمام پياري ھئي. سندس عادات ، اطوار ، رفتار توڙي گفتار جو انداز والد سان مشابهت رکندڙ ھيو ۽ شڪل ۾ والده جھڙي ھئي<ref name=" علوي " />. سندس شادي پندرهن سال پنج مھينن جي عمر حضرت علي ڪرم الله وجهه سان مديني ۾ جنگ بدر کان بعد ڪرائي وئي. نڪاح جي تقريب مسجد نبوي ۾ ٿي ۽ پاڻ سڳورن{{درود}} سندن نڪاح پڙھايو. حق مھر ۵۰۰ درھم مقرر ٿيو ۽ رخصتي احد جي جنگ بعد عمل ۾ آئي<ref name=" علوي" />. سندس حياتيءَ دوران حضرت علي ڪرم الله وجهه ٻي شادي ڪانه ڪئي. کيس پنج ٻار جن ۾ ٽي پٽ امام حسن، امام حسين ، امام محسن ۽ ٻہ ڌيئر ڄاوا. امام محسن ننڍپڻ ۾ ئي وفات ڪئي<ref name=" علوي " />. پاڻ پردي جي سخت پابند ھئي. سندس جنازي نماز حضرت علي ڪرم الله وجهه پڙھائي<ref name="علوي " />. [[فائل:Khadija tomb (1).jpg|thumb|left|upright=0.8|خديجہ جو مڪي م واقع مقبرو جيڪو سعودي حڪومت ڊھرائي ڇڏيو]] بيبي خديجه رضه مان پاڻ سڳورن {{درود}} کي ٻہ پٽ پڻ ڄاوا جن جا نالا قاسم ۽ عبدالله ھيا. قاسم کي طاھر ۽ عبدالله کي طيب پڻ سڏيندا هئا<ref name=" علوي " />. روايت مطابق سندن وفات نبوت کان اڳ ننڍپڻ ۾ ٿي ھئي<ref name=" علوي" />. بيبي صاحبه ۱۱ رمضان سن ۱۰ نبوي ۾ ٦۵ ورھين جي ڄمار ۾ مڪي ۾ وفات ڪئي. کيس حجون مڪي شريف ۾ دفنايو ويو. ان وقت اڃان جنازي جي نماز جو حڪم نہ آيو ھو<ref name=" علوي" />. ===۲.بيبي سوده رضه=== سن ۱۰ نبوي ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} جن جو پاڻ کان عمر ۾ ۳۰ سال وڏي بيوہ<ref name=" علوي " /> سودہ بنت زمعه سان نڪاح ٿيو. مديني ڏانهن ھجرت وقت فقط ھيء گھرواري ساڻن گڏ ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. سندس والد جو نالو زمعه بن قيس ۽ ماء جو نالو شموس بنت قيس نجاري ھيو ۽ ان جو تعلق بنو عامر قبيلي سان ھو<ref name="علوي " />. روايت مطابق ھڪ دفعي خوله بنت حڪيم نبي ڪريم {{درود}} جن کي ٻي شادي ڪرڻ جي تجويز ڏني ۽ کين بيبي عائشه ۽ حبشه کان ھجرت ڪري موٽي آيل مھاجرن مان بيبي سودہ جا نالا پيش ڪيا<ref name="علوي " />. پاڻ سڳورن اھا تجويز قبول ڪئي ۽ ٻنھي طرفن کان آڇ قبول ڪئي وئي. بيبي صاحبه جي نڪاح وقت عمر ۳۲ سال ھئي ۽ بيبي سوده سان نڪاح جو خطبو زمعه بن قيس پڙھيو<ref name=" علوي " />. حق مھر ۴۰۰ درھم مقرر ٿيو<ref name =" جلد" > شرح مواھب ، زرقاني ، جلد ۳, صه ۲۹۷ </ref>. ھن جا ۱۲ سال نبي ڪريم {{درود}} جي صحبت ۾ گذريا ۽ سندس رفاقت ۾ حج ۽ عمرو ادا ڪيو<ref name=" علوي " />. کيس پاڻ سڳورن {{درود}} مان ڪا اولاد ڪانه ٿي پر کيس پھرين مڙس سڪران مان عبدالرحمان نالي پٽ ڄائو جيڪو حضرت عمر رضه جي دؤر ۾ جنگ جلولاء ۾ شھيد ٿيو<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه جي ڪنيت ان عبدالرحمان ھئي<ref name=" علوي" />.بلاذري مطابق بيبي صاحبه سن ۲۲ ھجري ۾ مديني ۾ وفات ڪئي<ref name=" علوي " />. ابن سعد مطابق سن ۵۴ ھجري ۾ وفات ڪئي<ref name="علوي " />. ان وقت جنازي جي نماز جو حڪم اڃان ڪانہ ٿيو ھو. بيبي صاحبه کي جنت البقيع ۾ دفنايو ويو. ھن جي رفاقت نبي ڪريم {{درود}} جن سان ۱۴ سالن تائين ھئي<ref name=" علوي " />. ===۳.بيبي عائشه رضه=== بيبي صاحبه جو تعلق بنو تيم قبيلي سان ھيو. سندس والد جو نالو ابوبڪر صديق ۽ والدہ جو نالو ان رومان بنت عامر ھو. بيبي صاحبه جو لقب صديقه ۽ حميرا ھيو ۽ سندس ڪنيت ان عبدالله ھئي<ref name=" علوي " />. سن ۱۰ نبوي شوال جي مھيني ۾ بيبي عائشه رضه جو پاڻ سڳورن {{درود}} جن سان نڪاح مڪي ۾ سندس والد ابوبڪر صديق پڙھيو<ref name=" علوي " />. حق مھر ۵۰۰ درھم مقرر ٿيو.ان وقت سندس عمر ۶ سال ھئي ۽ رخصتي شوال جي مھيني ۾ ھجرت جي پھرين سال ۹ ورھين جي عمر ۾ مديني ٿي<ref name=" ٺٽوي" />. نڪاح ۽ رخصتي وقت بيبي صاحبه جي عمر بابت متضاد روايتون آھن جن ۾ ھڪ روايت مطابق رخصتي وقت بيبي صاحبه جي عمر ۱۸ سال ھئي. نڪاح مڪي ۾ ٿيو ۽ رخصتي ھجرت جي پھرين سال ٿي ان وقت بيبيءَ جي عمر ۱۷ يا ۱۹ سال ھئي ۽ محمد {{درود}} جن جي عمر ۵۴ سال ھئي<ref name =" الفتوا" > [https://www.thefatwa.com/urdu/questionID/3775/%D8%A7%D8%B2%D9%88%D8%A7%D8%AC-%D9%85%D8%B7%DB%81%D8%B1%D8%A7%D8%AA-%DA%A9%DB%8C-%D8%AA%D8%B9%D8%AF%D8%A7%D8%AF-%DA%A9%D8%AA%D9%86%DB%8C-%DB%81%DB%92-%D8%A7%D9%88%D8%B1-%D8%B9%D9%82%D8%AF-%D9%86%D8%A8%D9%88%DB%8C-%D9%85%DB%8C%DA%BA-%D8%A2%D9%86%DB%92-%DA%A9%DB%92-%D9%88%D9%82%D8%AA-%D8%A7%D9%86-%DA%A9%DB%8C-%D8%B9%D9%85%D8%B1%DB%8C%DA%BA-%DA%A9%DB%8C%D8%A7-%D8%AA%DA%BE%DB%8C%DA%BA/ ] Alfatwa.com</ref>. بيبي صاحبه پنھنجي ڀيڻ اسماء بنت ابوبڪر کان عمر ۾ ۱۰ سال ننڍي ھئي جيڪا پنھجي پٽ عبدالله بن زبير جي شھادت (سن ۷۳ ھجري) کان ۵ يا ۱۰ ڏينھن بعد گذاري وئي. ان جي عمر ھجرت وقت ۲۷ سال ھئي تہ بيبي صاحبه جي عمر ۱۰ سالن جي فرق سان ان وقت ۱۷ سال ھئي<ref name=" الفتوا " />. روایت مطابق مديني پھچڻ کان ڪجھ وقت پوءِ پاڻ سڳورن {{درود}} جن زيد بن حارث ۽ ابو رافع کي مڪي مان ابوبڪر صديق رضه جي گھروارن کي وٺي اچڻ لاءِ موڪليو اھڙي طرح اھي قبا تائين پھتا. بيبي اسماء بنت ابوبڪر اميد سان ھئي ۽ اتي ان عبدالله بن زبير کي جنم ڏنو. ساڳي سال شوال ۾ بيبي عائشه رضه جو گھر مديني جي پاڙي سنح ۾ حارث بن خزرج وارن جي گھرن لڳ واقع ھيو جيڪو نبي ڪريم {{درود}} جي گھر کان ھڪ ميل جي فاصلي تي ھو. ان گھر ۾ سندس شادي ۽ رخصتي ٿي<ref name ="ياقوت " > معجم البلدان، ياقوت، جلد ۳, صه ۲۶۵ </ref>. بيبي صاحبه جو وصال ۱۷ رمضان سن ۵۷ يا ۵۸ ھجري ۾ بنو اميه واري دؤر ۾ ٿيو. پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي زالن ۾ ھيء بيبي سڀ کان وڌيڪ فقيھ ۽ علم واري عورت ھئي ۽ سندس رسول الله {{درود}} جن سان رفاقت ۹ سالن تائين رھي. پاڻ جنت البقيع ۾ دفن ٿيل آهي. حديثن جون ۲۲۱۰ روايتون بيبي صاحبه سان منصوب آھن<ref name=" علوي " />. ===۴.بيبي حفصه رضه=== بنو عدي قبيلي سان تعلق رکندڙ بيبي حفصه حضرت عمر فاروق رضه ۽ سندس زال زينب بنت مظعون جي نياڻي ھئي جيڪا بعثت نبوي کان پنج سال اڳ پيدا ٿي<ref name=" علوي " />. ننڍي عمر ۾ سندس نڪاح سھم قبيلي جي ھڪ فرد خنيس بن حذافه بن قيس سان ٿيو جيڪو بدر جي جنگ ۾ مسلمانن جي لشڪر ۾ شامل ھو ۽ زخمي ٿي پيو ۽ سن ۲ھجري ۾ وفات ڪري ويو ۽ ھڪ روايت مطابق احد جي جنگ ۾ شھيد ٿيو<ref name=" علوي " />. ان بعد شوال سن ۲ ھجري<ref name=" علوي " /> يا ۳ ھجري<ref name=" ٺٽوي " /> ۾ بيبي حفصه جي شادي نبي ڪريم {{درود}} جن سان<ref name="ٺٽوي " /> مديني ۾ ٿي<ref name="علوي " />. ان وقت بيبيءَ جي عمر ۱۸ سال<ref name="علوي " /> يا ۲۱ سال <ref name=" الفتوا " /> ھئي ۽ نڪاح ۾ مھر ۴۰ يا ۵۰۰ درھم مقرر ٿيو<ref name=" علوي" />. ابو دائود ، نسائي ۽ ابن ماجه وغيره ۾ ابن عمر جي روايت مطابق نبي ڪريم {{درود}} جن کيس ھڪ دفعو طلاق (رجعي) ڏني ھئي. طبراني پڻ اھڙو ذڪر ڪيو<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه شعبان سن ۴۵ ھجري ۾ ۶۳ ورھين جي عمر ۾ وفات ڪئي<ref name=" علوي " /><ref name="الفتوا " />. وفات وقت پنھنجي ننڍي ڀاءُ عبدالله بن عمر رضه کي وصيت ڪئي ھئي تہ سندس مديني جي اتر ۾ شام واري رستي تي واقع غابہ نالي ديھ واري ملڪيت خيرات لاء وقف ڪري<ref name=" علوي " />. سندس جنازي نماز مديني جي گورنر مروان بن حڪم پڙھائي ۽ کيس جنت البقيع ۾ دفنايو ويو<ref name=" علوي " />. نبي ڪريم {{درود}} جن سان ان جي رفاقت ۷ سال رھي. ان سان منصوب حديثن جي روايتن جو تعداد ۶۰ آھي<ref name=" علوي " />. ===۵.بيبي زينب بنت خزيمه رضه=== بيبي صاحبه جو تعلق بنوھلال قبيلي سان ھو. سندس والد جو نالو خزيمه بن عبدالله ۽ ماء جو نالو ھند ھو<ref name="علوي " />. رمضان، سن ۳ ھجري ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} جن جو نڪاح بيبي زينب بنت خزيمه ھلاليه سان<ref name=" ٺٽوي" /> مديني ۾ ٿيو ۽ ان وقت سندس عمر ۳۰ سال ھئي<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه کي خير خيرات جي ڪثرت سبب ام المساڪين يعني مسڪينن جي ماء سڏيو ويندو هو<ref name="ٺٽوي " />. ھجرت نبوي {{درود}} کان ۱۴ يا ۱۵ سال اڳ مڪي ۾ ڄائي بيبي صاحبه جو پھريون مڙس نبي ڪريم {{درود}} جو پڦاٽ عبدالله بن جحش رضه ھو جنھن سان گڏ بيبي صاحبه مديني ھجرت ڪئي جيڪو ساڳ شوال سن ۳ ھجري ۾ غزوہ احد ۾ شھيد ٿيو ھو ۽ عدت گذارڻ بعد سندس ٻي شادي پاڻ سڳورن {{درود}} جن سان ٿي پر سن ۴ ھجري ۾ ربيع الاول يا ربيع الآخر ۾ بيبي صاحبه وفات ڪري وئي<ref name=" ٺٽوي " />. وفات وقت سندس عمر ۳۰ يا ۳۱ سال کن ھئي<ref name=" علوي " />.اھو پاڻ سڳورن {{درود}} جن جو پنجون نڪاح ھيو جنھن ۾ حق مھر ۵۰۰ درھم مقرر ٿيو<ref name=" علوي" />. قتادہ بن دعامہ کان روايت مطابق سندس پھريون نڪاح پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي سؤٽ طفيل بن حارث سان ٿيل ھو جنھن ڪجھ وقت پوء کيس طلاق ڏني ۽ سندس ٻيو نڪاح طفيل جي ڀاءُ عبيدہ بن حارث سان ٿيو<ref name=" علوي " />. امھات المومنين ۾ بيبي زينب رضه واحد عورت ھئي جنھن جو جنازو نبي ڪريم {{درود}} جن پڙھايو <ref name=" علوي " />. سندس پاڻ سڳورن {{درود}} جن سان رفاقت ۸ مھينا رھي<ref name=" علوي " />. ===۶.بيبي ھند رضه=== بيبي صاحبه جو تعلق بنومخزوم قبيلي سان ھو. سندس والد جو نالو ابواميہ سھيل بن مغيرہ ھو ۽ والده جو نالو عاتڪہ بنت عامر ھيو. بيبي صاحبه جي ڪنيت ام سلمه ھئي<ref name="علوي " />. بيبي صاحبه جو نڪاح رسول الله {{درود}} جن سان شوال ، سن ۴ ھجري ۾ مديني ۾ ٿيو جنھن وقت بيبي صاحبه جي عمر ۲۶ سال ھئي. حق مھر ۾ ڪجھ گھريلو سامان شامل ھو<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه ۶۲ ھجري ۾ ۸۴ ورھين جي ڄمار ۾ وفات ڪئي. سعيد بن زيد سندس جنازي نماز پڙھائي ۽ کيس جنت البقيع ۾ دفنايو ويو. پاڻ سڳورن {{درود}} سان سندس رفاقت ۷ سال رھي<ref name=" علوي " />. اٽڪل ۳۷۸ حديثن جون روايتون ھن بيبيءَ سان منصوب ٿيل آھن<ref name=" علوي " />. ===۷.بيبي زينب بنت جحش رضه=== بيبي صاحبه جو تعلق بنو اسد بن خزيمه قبيلي سان ھو. سندس والد جو نالو جحش بن رئاب ۽ والدہ جو نالو اميمہ بنت عبدالمطلب ھيو. بيبي صاحبه جي ڪنيت ام الحڪم ھئي<ref name=" علوي" />. سن ۴ ھجري ۾ ذوالقعد جي مھيني ۾ چنڊ واري رات پاڻ ڪريم {{درود}} جن جو نڪاح زينب بنت جحش رضه سان ٿيو. ھڪ ٻي روايت مطابق ۵ ھجري ۾<ref name=" ٺٽوي " /> مديني ۾ ۴۰۰ درھم حق مھر عيوض ٿيو<ref name=" علوي " />. ان وقت بيبيءَ جي عمر ۳۵ ورھيه ھئي ۽ نبي ڪريم {{درود}} جي وفات بعد سندس زالن مان اھا پھرين وفات ڪندڙ ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. شادي واري وقت ھن. سال پردي جو حڪم نازل ٿيو<ref name=" ٺٽوي " />. ھن بيب جو تعلق قريش جي اسد بن خزيمه واري شاخ سان ھيو<ref name=" علوي " />. ھي بيبي نبي ڪريم {{درود}} جن جي رشتي ۾ پڦاٽ ھئي. ھجرت جي پھرين سال ئي بيبي صاحبه جو خاندان مديني پھتو ھو. نبي ڪريم {{درود}} جن ان جو نڪاح زيد بن حارث رضه سان ڪرايو ھو پر اھا شادي ڪامياب نہ ٿي سگھي ۽ زيد کيس طلاق ڏني<ref name=" علوي " />. ان وقت بيبيءَ جي عمر ۳۴ سال ھئي. ان بعد قرآن جي آيت جي حڪم تحت سندس عدت بعد شادي نبي ڪريم {{درود}} جن سان ٿي<ref name=" علوي" />. بيبي صاحبه جو نالو برہ ھيو ۽ شادي وقت سندس نالو نبي ڪريم {{درود}} جن زينب رکيو<ref name=" علوي " />. نبي ڪريم {{درود}} جي وصال کان ۷ سال بعد سن ۲۰ ھجري ۾ حضرت عمر رضه جي دؤر ۾ بيبي صاحبه ۵۳ ورھين جي ڄمار ۾ وفات ڪئي ۽ سندس جنازي جي نماز حضرت عمر رضه پڙھائي ۽ کيس جنت البقيع ۾ دفنايو ويو<ref name=" علوي " />. سندس رفاقت نبي ڪريم {{درود}} جن سان ۶ سال تائين رھي. ساڻس ۱۱ حديثن جون روايتون منصوب ٿيل آھن<ref name=" علوي" />. ===۸.بيبي ريحانه رضه=== بيبي صاحبه جو تعلق روايتن مطابق بنو نضير يا بنو قريظه سان ھيو جن مان بنو قريظه جي روايت مشھور آھي. ھڪ روايت مطابق ڄائي بنو نضير قبيلي ۾ ۽ سندس شادي بنو قريظه ۾ ٿي ۽ شمعون يا زيد بن عمرو جي نياڻي ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. غزوہ بنو قريظه جي موقعي تي قيد ٿي ٻانھپ ۾ شامل ٿي ۽ نبي ڪريم {{درود}} جن جي حصي ۾ آئي<ref name="ٺٽوي " />. پاڻ سڳورن {{درود}} کيس آزاد ڪري سن ۵ ھجري ۾ محرم جي مھيني ۾ ساڻس نڪاح ڪيو<ref name="ٺٽوي " />. سندس اصل نالو ربيعه بنت شمعون بن زيد بن عمرو ھيو. ابن حجر سندس تعلق بنو قريظه سان ۽ ابن اسحاق بنو نضير سان ڏيکاريو آھي<ref name=" علوي" />. سندس شادي بنو قريظه جي حڪم نالي شخص سان ٿي جيڪو غزوه بنو قريظه ۾ مارجي ويو<ref name="علوي " />. محمد بن ڪعب جي روايت مطابق ھن بيبي پردي جو حڪم مڃڻ کان انڪار ڪيو ھو جنھن ڪري کيس نبي ڪريم {{درود}} جن طلاق ڏني ھئي پر پوء رجوع ڪيو ۽ بعد ۾ پردي جي پابندي سان زندگي گذاري<ref name=" علوي " />. سن ۱۰ ھجري ۾ جڏهن نبي ڪريم {{درود}} جن حج تان واپس آيا تہ مديني ۾ وفات ڪري وئي ۽ کيس جنت البقيع ۾ دفنايو ويو<ref name=" علوي " />. ابن الاثير ،ابن ڪثير ، شامي وغيره بيبي صاحبه جو شمار ٻانھين ۾ ڪيو آهي<ref name=" علوي " />. ===۹.بيبي جويريه رضه=== سن ۵ ھجري ۾ غزوه بنو مصطلق بعد يا سن ۶ ھجري ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن جو نڪاح بيبي جويريه رضه سان<ref name=" ٺٽوي " /> مديني ۾ ٿيو<ref name=" علوي " />. پاڻ غزوہ بنو مصطلق ۾ ھٿ آيل قيدين ۾ شامل ھئي. نبي ڪريم {{درود}} جن کيس آزاد ڪري نڪاح ڪيو جنھن ۾ ۴۰۰ درھم حق مھر مقرر ٿيو<ref name=" ٺٽوي " />. نڪاح وقت بيبي صاحبه جي عمر ۲۰ سال ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال سندس والد حارث بن ابو ضرار مسلمان ٿيو<ref name=" ٺٽوي " />. ابن عباس مطابق بيبي صاحبه جو اصل نالو برہ بنت حارث ھيو<ref name=" علوي " />. سندس تعلق بنو خزاعہ جي پاڙي بنو مصطلق سان ھيو. سندس پيء پاڙي جو سردار ھيو جنھن سندس شادي پنھنجي خاندان جي نوجوان مسافع بن صفوان سان ڪرائي ھئي جيڪو غزوہ بنو مصطلق ۾ مارجي ويو. بيبي صاحبه مال غنيمت ۾ ثابت بن قيس ۽ سندس سؤٽ جي حصي ۾ آئي پر سردار جي نياڻي ھجڻ ڪري ھن انھن سان رھڻ پسند نہ ڪيو ۽ ۹ اوقيه سون جي قيمت تي پنھنجي آزادي جو معاھدو ڪيو. مدد لاء نبي ڪريم {{درود}} جن وٽ پيش ٿي ۽ نبي ڪريم {{درود}} جن رقم ڀري کيس آزاد ڪرايو جنھن بعد مسلمان ٿي ۽ پاڻ سڳورن کيس حرم ۾ شامل ڪرڻ جو فيصلو ڪيو ۽ نڪاح بعد ان جو نالو بره بدلائي جويريه رکيو. نڪاح بعد اصحابين نبي ڪريم {{درود}} جن جي ساھراڻي گھر ڀاتين ھئڻ ڪري بيبي صاحبه جي قبيلي جي سمورن فردن کي آزاد ڪري ڇڏيو<ref name=" علوي " />. ابن عبدالبر مطابق بيبي صاحبه ربيع الاول سن ۵۰ ھجري ۾ ۶۵ سالن جي ڄمار ۾ وفات ڪئي. سندس جنازي جي نماز مديني جي گورنر [[مروان بن حڪم]] پڙھائي ۽ کيس [[جنت البقيع]] ۾ دفنايو ويو<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه جو پاڻ سڳورن {{درود}} سان ازدواجي رفاقت ۵ سال تائين رھي. ھن بيبي سان ۷ حديثون منصوب ٿيل آھن. ===۱۰. بيبي رملہ (ام حبيبه) رضه=== سن ۷ ھجري ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن ابوسفيان جي ڌيءَ ام حبيبه سان نڪاح ڪيو<ref name="ٺٽوي " />. بيبي صاحبه جو تعلق بنو اميه خاندان سان هو. سندس اصل نالو رملہ بنت ابو سفيان ھو<ref name=" علوي" />. سندس ماء جو نالو صفيه بنت ابوالعاص ھو<ref name="علوي " />. بيبي صاحبه حضرت عثمان جي پڦاٽ، امير معاويه جي ماٽيلي ڀيڻ ۽ يزيد بن ابو سفيان جي سڳي ڀيڻ ھئي<ref name=" علوي" />. بعثت کان ۱۷ سال اڳ مڪي ۾ پيدا ٿيندڙ بيبي صاحبه جي پھرين شادي بنو خزيمه جي عبدالله بن جحش سان ٿي<ref name=" علوي " />. ابتدائي دور ۾ ئي ٻئي مسلمان ٿيا ۽ حبشه ڏانھن ٻہ ڀيرا ھجرت ڪيائون. حبشه ۾ کين ھڪ نياڻي حبيبه نالي ڄائي جنھن جي نالي تي ان جي ڪنيت ان حبيبه ٿي وئي<ref name=" علوي " />. سندس مڙس حبشه ۾ عيسائي ٿي ويو جنھن ڪري ان کان طلاق ورتائي. ان جي حالات جي خبر پوڻ بعد مديني مان پاڻ سڳورن عمرو بڻ اميہ کي نڪاح جي بندوبست لاء حبشه موڪليو<ref name=" علوي" />. نڪاح وقت بيبي صاحبه جي عمر ۳۷ سال ھئي. نڪاح جو خطبو اصحمہ نجاشي پاڻ پڙھيو ۽ نبي ڪريم {{درود}} جن طرفان حق مھر ۴۰ اوقيه جي برابر قيمت يا ۴۰۰ دينار پڻ نجاشي ادا ڪيو<ref name=" علوي " />. ان حبيبه بعد ۾ مديني نبي ڪريم {{درود}} جن وٽ منتقل ٿي<ref name=" علوي " />. ابن بر ۽ ابن جوزي مطابق بيبي صاحبه سن ۴۴ ھجري ۾ امير معاويه جي دور حڪومت ۾ ۷۳ يا ۷۴ سالن جي عمر ۾ مديني ۾ وفات ڪئي ۽ کيس جنت البقيع ۾ دفنايو ويو<ref name=" علوي" />. ===۱۱.بيبي صفيه رضه=== سن ۷ ھجري ۾ صفر جي مھيني ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن جو نڪاح بيبي صفيه رضه جن سان <ref name="ٺٽوي " /> صھبا ۾ ٿيو ۽ ان وقت بيبي صاحبه جي عمر ۱۷ سال ھئي<ref name=" علوي " />. ھي ي بيبي غزوہ خيبر ۾ ھٿ آيل قيدي عورتن ۾ شامل ھئي ۽ ورھاست ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} جي حصي ۾ آئي پر پاڻ سڳورن {{درود}} کيس آزاد ڪري نڪاح ڪيو ۽ سندس آزادي کي ان جو مھر مقرر ڪيو<ref name=" ٺٽوي " />. بيبي صاحبه جي ان نڪاح جي ڪري سندس سمورن مٽن مائٽن کي آزاد ڪيو ويو جيڪي ۾ ۷۰۰ ڄڻا ۽ ۱۰۰ گھرن جا ڀاتي ھيا<ref name=" ٺٽوي " />. بيبي صاحبه بنو نضير قبيلي جي سردار حيي بن اخطب جي نياڻي ھئي، سندس والده جو نالو برہ بنت سموئيل ھو. بيبي صاحبه جو جو اصل نالو زينب ھيو. زرقاني مطابق عربن جي رواج ۾ غنيمت جي مال جو حصو جيڪو سردار کي ملندو هو ان کي صفيه سڏيندا ھيا اھڙي طرح پاڻ سڳورن کي غنيمت جي حصي ۾ ملڻ ڪري کيس صفيه جو نالو ڏنو ويو<ref name="علوي " />. پر اڪثريت جي راء مطابق سندس اصل نالو صفيه ھو<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه جي پھرين شادي ننڍي عمر ۾ ناناڻي گھر جي ھڪ امير نوجوان سلام بن مشڪم سان ڪرائي وئي پر اھو سخت مزاج ھيو جنھن ڪري سندن علحدگي ٿي وئي. سندس ٻي شادي ڪنانہ بن ربيع سان ٿي. بنو نضير جي مديني مان نيڪالي بعد سندس خاندان خيبر لڏي آيو جتي سندس پيءُ کي چڱو مڙس بڻايو ويو<ref name=" علوي " />. ھڪ روايت مطابق خيبر جي فتح بعد دحيہ ڪلبي جي حصي ۾ آئي پر پوء اصحابين فيصلو ڪيو ته سردار جي ڌي ۽ ٻئي قبيلي جي سردار جي ننھن ھجڻ ڪري مسلمان سردار وٽ ھجڻ کپي ۽ اھڙي طر طرح نبي ڪريم {{درود}} جن جي حصي ۾ آئي<ref name=" علوي " />. کيس لذيذ کاڌا پچائڻ ۾ وڏي مھارت ھئي<ref name="علوي " />. بيبي صاحبه ۲ رمضان سن ۵۰ ھجري ۾ مديني ۾ وفات ڪئي ۽ کيس جنت البقيع ۾ دفنايو ويو<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه جي پاڻ سڳورن {{درود}} جن سان ازدواجي رفاقت اٽڪل پوڻا چار سال تائين رھي. ان سان ۱۰ حديثون منصوب ٿيل آھن. ===۱۲.بيبي برہ يا ميمونه رضه=== سن ۷ ھجري ۾ ذوالقعد جي مھيني ۾ پاڻ سڳورا {{درود}} صلح حديبيه ڪري قضا ٿيل عمري جي ادائيگي لاء روانا ٿيا ۽ ۴ ذوالحج تي صبح جو مڪي ۾ پھتا. ٽي راتيون اتي ترسيا ۽ پوء مديني طرف روانا ٿيا ۽ ان سفر دوران بيبي ميمونه رضه جن سان نڪاح ڪيائون<ref name=" ٺٽوي " />. امام احمد حنبل مطابق مديني ڏانهن سفر دوران سرف نالي ڳوٺ ۾ ٿيو<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه پاڻ سڳورن {{درود}} جي آخري گھرواري ھئي جنھن بعد پاڻ سڳورن {{درود}} ڪو ٻيو نڪاح ڪانه ڪيو<ref name=" علوي" /><ref name=" ٺٽوي " />. ابو ھريرہ ، مجاھد ۽ ابن عباس جي رواايتن مطابق سندس اصل نالو بره ھيو پر نبي ڪريم {{درود}} جن اھو نالو مٽائي ميمونه رکيو<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه جو تعلق بنو ھلال قبيلي سان ھو. سندس پيءُ جو نالو حارث بن حزن ۽ ماء جو نالو ھند بنت عوف ھيو<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه جي پھرين شادي ابورھم بن عبدالعزہ عامري سان ٿي جيڪو ۷ ھجري جي شروعات ۾ وفات ڪري ويو جنھن بعد عباس بن عبدالمطلب يا جعفر رضه جي مشوري تي نبي ڪريم {{درود}} جن ساڻس نڪاح ڪيو. ان وقت بيبي صاحبه جي عمر ۳۶ سال ھئي ۽ نڪاح جو خطبو عباس بن عبدالمطلب پڙھيو<ref name=" علوي " />. حق مھر ۵۰۰ درھم مقرر ٿيو<ref name=" علوي" />. حضرت عمر رضه جي دؤر ۾ ٻين امھات المومنين وانگر کيس بہ ساليانو ۱۰ ھزار درھم وظيفو ملندو هو. سن ۵۱ ھ ۾ سرف ۾ ئي وفات ڪئي ۽ ان وقت سندس عمر ۸۰ سال ھئي<ref name=" علوي " />. سندس جنازي جي نماز ڀاڻيجي عبدالله بن عباس پڙھائي<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه جي پاڻ سڳورن {{درود}} جن سان ازدواجي رفاقت اٽڪل ۳ سال رھي ۽ ساڻس ۷۶ حديثون منصوب ٿيل آھن<ref name="علوي " />. ===بيبي ماريه قبطيہ رضه=== بيبي صاحبه ٻانھي ھئي جيڪا مصر اسڪندريہ جي حاڪم پاڻ سڳورن {{درود}} جن ڏانھن سوکڙي طور موڪلي ھئي. آمين ھجري ۾ ان مان پاڻ سڳورن {{درود}} جن کي ھڪ پٽ ابراھيم رضه نالي ڄائو<ref name=" ٺٽوي " />. اھو نالو حضرت ابراهيم عليه السلام جي نالي تان رکيو ويو. ستين ڏينھن تي ٻن دنبن جي قرباني بہ ڪئي وئي ۽ ان جي جھنڊ لھرائڻ جو حڪم پڻ ڏنو<ref name=" ٺٽوي " />. اھو ٻار ابورافع جي گھرواري سلمیٰ رضہ ڄڻايو ۽ اھا خبر ابورافع پاڻ سڳورن {{درود}} جن کي ٻڌائي جنھن تي کيس ھڪ غلام مبارڪي ۾ مليو<ref name=" ٺٽوي " />. ===فاطمه بن ضحاڪ سان شادي ۽ طلاق=== سن ۸ ھجري ۾ ذوالقعد جي مھيني ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن جي شادي فاطمه بنت ضحاڪ ڪلبي سان ٿي. شادي بعد جڏھن پاڻ ڪريم {{درود}} جن سندس ويجھو ويا تہ چوڻ لڳي: "مان اوھان کان الله جي پناھ گھران ٿي". اھو ٻڌي نبي ڪريم {{درود}} کيس فرمايو تہ: " تو پناھ گھري، ھاڻي پنھنجي مائٽن ڏانهن موٽي وڃ"<ref name=" ٺٽوي " /><ref name =" حجر۲" > الاصابہ، ابن حجر، جلد ۴, صہ ۳۸۲ </ref><ref name =" قسطلاني ۳" > المواھب اللدنيہ، قسطلاني، جلد ۲, صه ۹۶</ref><ref name =" ڪثير ۳" > البدايہ والنھايہ، ابن ڪثير، جلد ۴, صہ ۳۷۴ </ref>. ===مليڪہ بنت ڪعب سان شادي ۽ طلاق=== سن ۸ ھجري رمضان جي مھيني جي پڄاڻي تي پاڻ ڪريم {{درود}} جن جي شادي مليڪہ بنت ڪعب ليثي ڪنائي/ڪندي سان ٿي. فتح مڪه وقت نبي ڪريم {{درود}} جي حڪم تي سندس پيءُ کي قتل ڪيو ويو ھو جيڪو ڏوراپو ڪجھ عورتن کيس ڏنو جنھن تي ان عورت بہ الله جي پناھ گھري ۽ نبي ڪريم {{درود}} جن کيس فارغ ڪري ڇڏيو<ref name=" ٺٽوي " /><ref name =" الاصابہ ۲" > الاصابہ، ابن حجر، جلد ۴, صہ ۴۱۰</ref><ref name ="خميس ۲ " > تاريخ الخميس، ديار بڪري، جلد ۲, صہ ۹۶</ref><ref name =" شامي ۴" > سبل الھدہ والرشاد، شامي، جلد ۱۱، صہ ۲۳۰ ۽ ۲۳۱ </ref>. ==مڪي زندگي== === نبوت کان اڳ واري زندگي=== جڏھن سندن عمر ۳۵ سال ٿي تہ قريش ڪعبي جي نئين سر تعمير ڪرائي ۽ جڏھن حجر اسود کي نصب ڪرڻ جو وقت آيو تہ انھن ۾ ھڪ تنازعو شروع ٿي ويو ھر قبيلي چاھيو پئي تہ اھو اعزاز انھن جي سردار کي ملي. ڪنھن ڏاھي بزرگ کين صلاح ڏني تہ جيڪو صبح ٿيڻ وقت سڀ کان اول ڪعبي ۾ داخل ٿئي ان کان فيصلو ڪرايو وڃي. جڏھن اھو وقت آيو تہ اھو داخل ٿيندڙ شخص نبي ڪريم {{درود}} ھيو ۽ انھن ڏسڻ سان ئي چوڻ شروع ڪيو تہ اھو امين ۽ سچو آھي. نبي ڪريم {{درود}} کين مشورو ڏنو ته حجر اسود کي چادر تي رکي سڀني قبيلن جا سردار گڏجي کڻن ۽ جڏھن انھن ايئن ڪيو ته نبي ڪريم {{درود}} اھو پٿر جتن ۾ کڻي نصب ڪيو<ref name=" Awan " />. مڪي ۾ ڏڪار اچڻ وقت ابوطالب جي اولاد مان علي جي سنڀال جو ذمو نبي ڪريم {{درود}} کنيو ۽ سندس مشوري تي جعفر بن ابوطالب ۽ ان جي خاندان جو ذمو عباس بن عبدالمطلب کنيو ھو <ref name=" Awan " />. بيبي خديجه رضه جي ڀائٽي مڪي جي بازار مان ھڪ اغوا بعد غلام بڻايل زيد بن حارث نالي ٻار خريد ڪري کيس تعفي ۾ ڏنو بيبي صاحبه اھو نبي ڪريم {{درود}} جي خدمت لاء سندن حوالي ڪيو. سندن شفقت ۽ محبت ڪري ٻار جي پاڻ سڳورن سان دل لڳي وئي. بعد ۾ حارث پٽ کي مڪي ۾ ڳولي لڌو تہ نبي ڪريم {{درود}} کان کيس خريد ڪري واپس حاصل ڪرڻ پئي چاھيو. نبي پاڪ حارث ۽ سندس ڀاء کي فرمايو تہ جيڪڏهن ٻار توھان سان وڃڻ چاھي تہ توھان بغير معاوضي جي کيس وٺي وڃو. جڏھن ٻار کي پيءُ ۽ چاچي ھلڻ لاء چيو تہ ان کين ۽ نبي پاڪ {{درود}} ڏانھن نھاريو ۽ وڃڻ کان انڪار ڪندي نبي ڪريم {{درود}} جي غلامي ۾ رھڻ پسند ڪيو. نبي ڪريم {{درود}} کيس آزاد ڪري پنھنجو گود ورتل پٽ بڻائڻ جو اعلان ڪري ڇڏيو<ref name=" Awan " />. شادي کان پوءِ ڪيترائي سال مڪي کان ڪجھ ميلن جي فاصلي تي جبل حرا ۾ واقع ھڪ غار ۾ عبادت ڪندا رھيا ان جبل کي ان ڪري جبل نور جو نالو ڏنو ويو<ref name=" Awan" />. اھا غار ۲۰۰۰ فٽ جي اوچائي تي واقع آھي. رمضان جو اڪثر پورو مھينو اتي گذاريندا هئا جتي ھڪ رات جبرائيل نازل ٿيو ۽ قرآن جي نزول جي شروعات ٿي <ref name=" Awan " />. [[Image:Cave Hira.jpg|thumb|left|upright=0.8|جبل نور ۾ واقع غار حرا جتي محمد صہ عبادت ڪندو ھو ۽ پھرين وحي نازل ٿي.]] === نبوت جو آغاز=== جڏھن پاڻ ڪريمن {{درود}} جن پنھنجي عمر مبارڪ جا چاليھ ورھيه پورا ڪيا، تڏهن کين نبوت جي نعمت سان نوازيو ويو<ref name ="شامي " > سبل الھدیٰ والرشاد فی سیرۃ خیرالعباد شامی از: محمد بن یوسف بن علی بن یوسف صالحی دمشقی المعروف شامی، جلد ۲ صہ ۲۲۵ </ref><ref name =" ٺٽوي" > بذل القوۃ فی حوادث سنی النبوۃ (سيرت هاشمي)، از: امام العصر مخدوم محمد ھاشم محدث ٺٽوي، ترجمو: پروفيسر اسرار احمد علوي، مھراڻ اڪيڊمي شڪارپور، ڇاپو ٻيو جولائي 2004ع </ref>. ان روايت تي عالمن جي اڪثريت کي اتفاق رھيو آھي<ref name=" ٺٽوي " />. جڏھن تہ ڪي ٿوريون روايتون اھڙيون بہ مليون آهن ، جن ۾ بعثت وقت عمر مبارڪ چاليھ ورھين کان ھڪ ڏينھن مٿي يا ڏھ ڏينھن مٿي يا وري ٻه مھينا مٿي بہ ٻڌائي وئي آھي<ref name=" ٺٽوي " />. پر پھرين روايت ئي سڀني کان وڌيڪ مشھور ۽ مقبول آهي<ref name=" ٺٽوي " />. محمد بن يوسف دمشقي المعروف شامي سميت مالڪي مسلڪ جي ابو عبدالله محمد بن عبدالباقي المعروف زرقاني پڻ پنھنجي ڪتاب ''شرح علیٰ المواھب اللدنیہ'' ۾ چاليھ سالن جي روايت کي صحيح ڄاڻايو آهي<ref name=" ٺٽوي" />. صحيح بخاري ۽ صحيح مسلم ۾ پڻ حضرت ابن عباس ۽ انس رضي اللّٰہ تعالیٰ عنھما کان پڻ ساڳي روايت نقل ڪيل آھي<ref name="ٺٽوي " />. سندن بعثت ھڪڙن راوين ربيع الاول ۽ ٻين رمضان شريف جي مھيني ۾ بيان ڪئي آھي<ref name=" ٺٽوي " />. ابن اسحاق، بيھقي، ابن ڪثير، ذھبي، قسطلاني، شامي ۽ زرقاني پنھنجي ڪتابن ۾ بعثت جو آغاز ربيع الاول ۾ سچن خوابن کي قرار ڏنو آهي<ref name=" علوي " />. قرآن مجيد ۾ سورة البقرہ جي آيت ۱۸۵ مطابق "رمضان اھو مھينو آھي جنھن ۾ قرآن نازل ڪيو ويو"<ref name="ٺٽوي " />. صحيح مسلم ۾ حضرت طابوقتادہ رضہ جي روايت مطابق بعثت سومر جي ڏينهن ٿي ھئي<ref name =" مسلم" > صحيح مسلم، جلد ۱, صہ ۳۶۸ </ref><ref name="ٺٽوي " />. مسلم روايتن مطابق ليلة القدر واري رات غار حرا ۾ ملائڪ جبرائيل سندس خدمت ۾ وحي کڻي آيو<ref name=" ٺٽوي " />. وحي ۾ سڀ کان پھريون جبرائيل سورة علق جون پھريون پنج آيتون پڙھيون جيڪي نبي ڪريم {{درود}} جن ورجايون<ref name=" ٺٽوي " /> <ref name ="بخاري " > صحيح بخاري، "ڪيف ڪان بدءالوحي"، جلد ۱ صہ ۶ ۽ ۷ </ref>. جبرائيل پھرين وحي مھل انساني شڪل ۾ آيو هو<ref name=" ٺٽوي " />. غار حرا مان موٽندي پاڻ سڳورو {{درود}} حضرت خديجه وٽ آيو ۽ ڏڪڻ لڳو ۽ فرمايائون ته مون کي چادر ڍڪايو جيڪا ڍڪائي وئي ۽ جڏھن اھا ڪيفيت ختم ٿي تہ سورة مدٽر جون پھريون پنج آيتون نازل ٿيون<ref name="ٺٽوي " /><ref name=" بخاري " />. خوف واري حالت ۾ بيبي سانئڻ کين تسلي ڏني جنھن بعد کيس پنھنجي سؤٽ ورقه بن نوفل ڏي وٺي آئي<ref name="ٺٽوي " />.سمورن مردن ۽ عورتن کان اڳ حضرت خديجه رضہ پاڻ سڳورن تي ايمان آندو ۽ سمورا مسلمان ان روايت بابت ساڳي راء رکن ٿا<ref name ="ابن الاثير " > اسد الغابہ، ابن الاثیر، جلد ۵ صہ ۴۳۴ </ref><ref name ="روض " > الروض الانف سھيلي، جلد ۱, صہ ۲۷۷-۷۸ </ref><ref name ="زرقاني " > شرح علي المواھب، زرقاني، جلد ۱, صہ ۲۳۷ </ref><ref name =" قسطلاني" > المواھب اللدنيہ، قسطلاني، جلد ۱ ، صه ۲۱۷ </ref>. بيبي سانئڻ جي اسلام آڻڻ کانپوءِ سندس چارئي نياڻيون: سيدہ زينب رضه، سيدہ رقيه رضه، سيدہ ام ڪلثوم رضه ۽ سيدہ فاطمه الزهراء رضه بہ اسلام جي دائري ۾ داخل ٿيون<ref name="ٺٽوي " />. اھا روايت زرقاني '''شرح اعلیٰ المواھب''' ۾ سيرت ابن اسحاق ۽ سيرت شامي جي حوالي سان نقل ڪئي آهي<ref name=" ٺٽوي " />. ھڪ روايت مطابق بيبي خديجه رضه کان بعد پھرين ايمان آڻيندڙ عورت [[فاطمه بنت خطاب]] ھئي <ref name ="زرقاني ۱ " > شرح علي المواھب اللدنيہ، زرقاني، جلد ۱, صہ ۲۴۶ </ref><ref name="ٺٽوي " />. مردن ۾ ابوبڪر صديق ساڳي بعثت واري سومر ڏينھن شام جي وقت اسلام قبول ڪيو<ref name="ٺٽوي " />. جنھن بعد ٻارن ۾ حضرت علي ڏھن سالن جي عمر ۾ اسلام قبول ڪيو<ref name=" ٺٽوي " />. ھڪ روايت مطابق حضرت علي، ابوبڪر صديق کان اڳ اسلام قبول ڪيو<ref name="ٺٽوي " />. عثمان غني، زبير بن عوام، عبدالرحمان بن عوف، سعد بن ابي وقاص ، طلحه بن عبيد پڻ حضرت ابوبڪر صديق رضه جي ذريعي اسلام ۾ داخل ٿيا<ref name=" ٺٽوي " /> ساڳي سال زيد بن حارث ۽ بلال حبشي، عامر بن فھيرا، ابوذر غفاري (جندب بن جنادہ) ۽ سندس وڏو ڀاءُ انيس بن جنادہ، ابو فڪيھه، عمار بن ياسر ۽ سندس پيءُ ياسر بن عامر ۽ ماء سميه بنت خباط ۽ ڀاء عبدالله بن ياسر، صھيب رومي، مصعب بن عمير، عياش بن ربيعه، ارقم بن ابي ارقم، عثمان بن مظعون ۽ سندس ٻہ ڀائر قدامه ۽ عبدالله، ۽ ابو عبيده، ابو سلمه عبدالله ۽ سندس ماء بره، عامر بن ابي وقاص، عبدالله بن مسعود ھذلي، جعفر بن ابو طالب، خنيس بن حذافه سھمي، عبيده بن حارث، سعيد بن زيد معيقيب بن ابي فاطمه، خالد بن سعيد، فاطمه بنت خطاب، اسامه بن زيد جي ماء ام ايمن حبشيه، عبدالله بن عباس جي ماء ام الفضل عرف لبابه، عبدالله بن مسعود جي ماء ام عبد پڻ اسلام ۾ داخل ٿيا<ref name=" ٺٽوي " />. پھرين وحي جي نزول بعد بيبي خديجه رضه پاڻ سڳورن {{درود}} کي ورقه بن نوفل ڏي وٺي آئي جنھن وحي جو احوال ٻڌي سندس نبوت جي تصديق ڪئي جنھن ڪري کيس مسلمان سمجھيو وڃي ٿو<ref name=" ٺٽوي " />. زرقاني '''شرح علیٰ المواھب اللدنيہ''' ۾ ورقه کي قطعي طور صحابي مڃيو آھي<ref name="ٺٽوي " />. ===تبليغ ۽ تڪليفون=== سن ۳ نبوي ۾ ۽ ڪن روايتن مطابق ۴ نبوي ۾ کين سورة الحجر جي آيت ۹۴ ذريعي کين کليل دعوت جو حڪم ڏنو ويو ۽ پاڻ سڳورن {{درود}} صفا واري ٽڪريءَ تي چڙهي قريش قبيلي وارن کي وڏي واڪي سڏ ڪري کلي عام اسلام جي دعوت ڏني جتي ابولھب سندن مخالفت ڪئي جنھن ڪري سورة الھب نازل ٿي<ref name=" ٺٽوي" />. مڪي جي مشرڪن سندن مخالفت شروع ڪئي پر ساڻس ابو طالب جي مڪمل تائيد ۽ حمايت حاصل هئي<ref name=" ٺٽوي" />. سن ۵ نبوي (615ع<ref name=" Awan " />) ۾ مسلمانن مڪي وارن جي ڏاڍ کان تنگ ٿي حبشه ڏانھن پھرين ھجرت ڪئي جن ۾ حضرت عثمان ، بيبي رقيه ، عبدالرحمان بن عوف، زبير بن عوام ، مصعب بن عمير ، ابو سلمه عبدالله ۽ ام سلمه سميت ٻارھن مرد ۽ پنج عورتون شامل ھيا<ref name=" ٺٽوي " /><ref name ="بيھقي " > دلائل النبوة بيھقي، جلد ۲, صه ۲۹۷ </ref><ref name =" ارقم" > زادالمعاد ابن قيم، جلد ۱, صه ۹۷ ۽ ۹۸ </ref>. ساڳي سال بيت الله ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} سورة نجم جي تلاوت شروع ڪئي جنھن وقت مشرڪن جو ھڪ وڏو ميڙ موجود ھيو ۽ جڏھن سجدي واري آيت آئي تہ نبي سڳورو {{درود}} سجدي ۾ ھليو ويو ۽ اتي موجود مسلمان پڻ سجدي ۾ ڪري پيا انھن سان گڏوگڏ سواء اميه بن خلف جي سمورن مشرڪن پڻ سجدو ڏنو<ref name=" ٺٽوي " /><ref name =" ھشام" > سيرت ابن ھشام جلد ۱ </ref><ref name=" جلد " /><ref name =" صحيح" > صحيح بخاري، جلد ۲ صه ۷۲۱</ref>. سن ۶ نبوي جي شروعات ۾ مسلمانن حبشه ڏانھن ٻيون ڀيرو ھجرت ڪئي. ان قافلي ۾ ۸۳ مرد ۽ ۱۸ عورتون شامل هيون<ref name =" اللدنيہ" > شرح المواھب اللدنيہ ، جلد ۱, صه ۲۸۷ </ref><ref name=" ارقم " /><ref name="ٺٽوي " />. قافلي ۾ جعفر بن ابو طالب سندس زال اسما بنت عميس، خنيس بن حذافه سھمي، مصعب بن عمير، معيقيب بن ابو فاطمه، مقداد بن اسود ڪندي، ابو عبيده بن جراح، خالد بن حزام، ام المومنين سودہ بنت زمعه پڻ شامل هئا<ref name =" سبل" > سبل الھدیٰ والرشاد، شامي، جلد ۲, صه ۳۶۳,۳۹۷ ۽ ۴۰۹ </ref>. ساڳي سال مشرڪن مسجد الحرام ۾ گڏجاڻي ڪئي جنھن ۾ ابوجھل، شيبه، عتبه، وليد بن عتبه، عمار بن وليد، عقبه بن ابي معيط، اميه بن خلف وغيره شامل هئا. رسول {{درود}} جن ڪعبي ۾ نماز پڙھي رھيا ھئا. ان مھل مسجد ٻاھران ميدان ۾ قرباني لاء اٺ ڪٺو ويو ھو. ان ميٽنگ مان ھم صلاح ٿيندي عقبه بن ابي معيط اٿيو ۽ اوجھ سان ڀريل اوجھري آڻي پاڻ سڳورن {{درود}} جي پٺي مٿان رکي. ان واقعي جي پروڙ ڏھن ورھين<ref name=" علوي " /> جي سيدہ فاطمه کي پئي ته مسجد ۾ ھلي آئي ۽ پنھنجي بابي جي پٺي تان غلاظت ھٽائي<ref name="ٺٽوي " />. ان وقت حضرت ابوبڪر صديق پڻ اتي پھتو<ref name="ٺٽوي " />. ساڳي سال عمار بن ياسر جي ماء سميه بنت خباط کي ابوجھل نيزو ھڻي شھيد ڪيو ويو<ref name="ٺٽوي " />. سن ۶ نبوي ۾ پاڻ سڳورا {{درود}} صحابي ارقم بن ابي ارقم جي گھر اچي ترسيا جتي مسلمان گڏ ٿي نماز پڙھندا ھيا جيڪو سلسلو حضرت عمر بن خطاب جي اسلام ۾ داخل ٿيڻ تائين جاري رھيو جنھن بعد مسلمانن گڏجي ڪعبي اندر نماز پڙھڻ جي شروعات ڪئي<ref name="ٺٽوي " />. مخدوم محمد هاشم ٺٽوي لکي ٿو تہ دار ارقم مسجد الحرام لڳ صفا جي ٽڪري وٽ موجود ھيو جنھن کي خليفي ھارون رشيد جي حبشي نسل واري ماء خيزران نئين سر جوڙائي تبرڪ طور ھڪ مسجد قائم ڪئي جنھن ڪري ھاڻي اھو دار خيزران سڏجي ٿو<ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال ھڪ روايت مطابق حضرت حمزہ اسلام ۾ داخل ٿيو ۽ ٽي ڏينهن بعد حضرت عمر بن خطاب دار ارقم ۾ اچي اسلام قبوليو<ref name=" ٺٽوي " />. ان کان اڳ نبي ڪريم {{درود}} جن دعا گھري ھئي تہ: {{quote| "اي الله! عمرو بن ھشام ۽ عمر بن خطاب مان جيڪو توکي وڌيڪ پيارو ھجي، ان جي ذريعي اسلام کي سگھ بخش."|<ref name ="ابن حجر " > الاصابہ، ابن حجر، جلد ۲, صه ۵۱۸ </ref>|}} ھڪ روايت مطابق ساڳي سال عبدالله بن عمر پڻ مسلمان ٿيو ھو<ref name=" ٺٽوي " />. ان کان سواءِ ان الخير سلمه پڻ دار الارقم ۾ اچي مسلمان ٿي جيڪا ابوبڪر صديق جي ماء ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۷ نبوي ۾<ref name ="حجر " > فتح الباري، حافظ ابن حجر، جلد ۷, صه ۱۴۷ </ref> ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق ۸ نبوي ۾ محرم جي چنڊ ڏسڻ سان ئي قريش وارن بنو جو ھاشم ۽ بنو عبدالمطلب سان مڪمل بائڪاٽ جو اعلان ڪيو جنھن سبب نبي ڪريم {{درود}} جن کي شعب ابوطالب ۾ نظر بند ٿيڻو پيو<ref name=" ٺٽوي " />. شعب ابوطالب جبل ابو قبيس جي وچان ھڪ جابلو لڪ ھيو جيڪو بنو هاشم جي مورثي ملڪيت ھو<ref name ="عاصم " > سفرنامہ ارض القرآن (اردو)، محمد عاصم، صہ ۱۵۴ </ref>. بائڪاٽ جي ڪاروائي لکت ۾ ڪئي وئي جنھن کي بيت الله ۾ لٽڪايو ويو جنھن ۾ لکيل ھو ته<ref name=" ٺٽوي " />: {{quote|محمد {{درود}} کي بنو ھاشم بنو مطلب سان گڏ مڪي مان شھر نيڪالي ڏني ويندي. ڪوبه ماڻھو ساڻن مٽي مائٽي يا سڱابندي وغيره نہ ڪندو. کاڌي پيتي جي ڪابہ جنس وٽن پھچڻ نہ ڏني ويندي. ڪوبه ماڻھو نہ کانئن ڪجھ خريد ڪندو ۽ نہ وري ڪا شئي کين وڪرو ڪري سگھندو. مسلمانن سان ان وقت تائين ڪنھن بہ قسم جو ڪو ٺاھ يا ساڻن ڪابہ نرمي نہ ڪئي ويندي، جيستائين ھو محمد {{درود}} کي قريش وارن جي حوالي نہ ڪندا |<ref name =" سيرت" > سيرة ابن ھشام، جلد ۲، صه ۱۴ </ref>|}} سن ۸ نبوي ۾ مشرڪن آسماني نشاني جو مطالبو ڪيو ۽ نبي ڪريم {{درود}} جن کين چوڏھين جي چنڊ واري رات شق القمر وارو معجزو ڏيکاريو<ref name=" ٺٽوي " />. مسلمانن جي عقيدي مطابق پاڻ سڳورن {{درود}} چنڊ ڏانھن پنھنجي آڱر سان اشارو ڪيو جنھن سان چنڊ ٻہ الگ اڌ ٿي ٿي ويو. پر مشرڪن ان کي وڏو جادو قرار ڏنو<ref name=" ٺٽوي " />. عبدالله بن عباس جي ولادت شعب ابوطالب ۾ ٿي جنھن بعد ساڳي سال بائڪاٽ واري دستاويز کي سن ۱۰ نبوي اڏھي کائي وئي ۽ اھو احوال ابو طالب پاڻ سڳورن {{درود}} جن کي ٻڌايو<ref name=" سيرت " /><ref name =" الروض" > الروض الانف سھيلي، جلد ۲, صه ۱۲۷ ۽ ۱۲۸ </ref><ref name =" دلائل۱" > دلائل النبوة، بيھقي، جلد ۲, صه ۳۱۱-۳۱۵ </ref><ref name ="ابن سعد " > الطبقات الڪبریٰ، ابن سعد، جلد ۱, صه ۱۳۱, </ref>. مشرڪ ان واقعي تي لڄي ٿيا ۽ ٽي سالن جي ظلم ۽ ڏاڍ بعد ابو طالب جي زندگي دوران ان معاهدي تان پاڻ ئي ھٿ کڻي ويا جنھن بعد نبي ڪريم {{درود}} جن پنھنجي ڪڙم قبيلي سان گڏجي مڪي اندر پنھنجي اباڻن گھرن ڏانھن موٽي آيا<ref name=" ٺٽوي " />. ان بعد معراج جو واقعو پيش آيو<ref name=" Awan " />. ساڳي سال رمضان جي ۷ تاريخ تي ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق ذوالحج جي مھيني ۾ ابو طالب جو انتقال ٿيو<ref name="ٺٽوي " />. ابو طالب جي انتقال بعد ابو لھب ملي ڀگت سان پاڻ کي بنو ھاشم جو سردار قرار ڏئي نبي ڪريم {{درود}} کي بنوھاشم قبيلي مان نيڪالي ڏيڻ جو اعلان ڪيو جنھن جو مطلب کين قبيلائي تحفظ کان محروم ڪري سندن قتل لاء راھ ھموار ڪرڻ ھيو<ref name="Awan " />. ساڳي سال شوال جي ۲۷ تاريخ تي پاڻ سڳورا {{درود}} جن طائف ويا جتي ثقيف قبيلي وارن کي اسلام جي دعوت ڏني. اتي ۲۶ ڏينهن ترسيا پر طائف وارن کين ستايو ۽ تڪليفون ڏنيون<ref name=" ٺٽوي " />. مسلمانن جي عقيدي مطابق طائف مان واپسي تي نخلہ نالي ڳوٺ ۾ منزل ڪئي جتي ۷ جنن جو وفد ساڻن مليو جن اسلام جي دعوت قبول ڪئي<ref name=" ٺٽوي " />. ڪجھ صاحب علم ماڻھن جو خيال آهي تہ لفظ جن معني غائب آھي جيڪو لفظ ريگستان جي خانه بدوش بدوي قبيلن لاء پڻ استعمال ڪيو ويندو ھو ڇوته اھي عربن جي تمدني زندگي ۾ ڪٿي بہ ڏسڻ ۾ نہ ايندا ھيا. محمد هاشم ٺٽوي ڪتاب آڪام المرجان جو حوالو ڏيندي لکيو آهي ته مڪي ۽ مديني ۾ جنن جا مختلف وفد ڇھ ڀيرا جدا وقتن تي پاڻ سڳورن {{درود}} جي جي خدمت ۾ حاضر ٿيا<ref name="ٺٽوي " /><ref name =" شبلي" > آڪام المرجان، ابو عبدالله شبلي، صه ۴۶ </ref>. سن ۱۱ نبوي (620ع<ref name=" Awan" />) ۾ مديني کان آيل حاجين (منیٰ ۾<ref name=" Awan " />) عقبه جي ويجھو رسول {{درود}} جي ھٿ مبارڪ تي بيعت ڪئي جنھن سان مديني وارن اسلام ۾ داخل ٿيڻ جي شروعات ڪئي<ref name=" ٺٽوي " />. ان کي بيعت عقبه سڏيو ويندو آهي. ان ۾ روايتن مطابق ۶ يا ۸ ڄڻا شامل هئا جن ۾ ابو اسامه اسد بن زرارہ خزرجي، برآء بن معرور بن صخر اوسي ، ابوالھيثم بن تيھان، معاذ بن حارث ۽ ان جا ٻہ ڀائر جن ۾ عوف بن حارث پڻ شامل ھئا<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۱۲ نبوي ۾ معراج وارو واقعو پيش آيو<ref name="ٺٽوي " />. ساڳي سال رجب جي مھيني ۾ عقبه جي مقام لڳ ٻين بيعت ڪئي وئي جنھن ۾ مديني کان آيل ۱۳ ڄڻا ھرھڪ بشير بن سعد، سعد بن معاذ، عبدالله بن عمرو ۽ سندس ننڍڙو پٽ جابر بن عبدالله، اسيد بن حضير، ابي بن ڪعب، عبادہ بن صامت، ابو مسعود عقبه بن عمرو، ذڪوان بن عبد قيس زرقي، رافع بن مالڪ، قطبہ بن عامر، عتبہ بن عامر ۽ عويد بن ساعدہ شامل هئا<ref name=" ٺٽوي " />. ان زماني ۾ حج رجب جي مھيني ۾ ان ڪري ٿيندو ھو جو مشرڪن ۾ جھالت سبب نسي جو رواج ھو يعني ھو پنھنجي مرضيءَ موجب ڦيرڦار ڪري ان کي اڳي پوء ڪندا ھئا<ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال مصعب بن عمير کي مديني قرآن ۽ نماز پڙھائڻ لاء موڪليو ويو<ref name=" ٺٽوي" />. سن ۱۳ نبوي ۾ ذوالحج جي مھيني ۾ عقبه وٽ ٽين بيعت ڪئي وئي<ref name=" ٺٽوي " />. بيعت ڪندڙ جماعت ۾ ۷۳ مرد ۽ ۲ عورتون شامل هيون جن ۾ ابو رفاعہ رافع بن مالڪ عجلاني، ابو لبابه رفاعہ بن عبدالمنذر اوسي، ابو طلحه زيد بن سھل خزرجي، سعد بن ربيع خزرجي، عبدالله بن جبير، عبدالله بن رواحہ، عبدالله بن زيد حارثي، مشھور شاعر ڪعب بن مالڪ، معاذ بن جبل شامل هئا<ref name=" ٺٽوي " />. == مدني زندگي== ===يثرب ڏانھن ھجرت=== سن ۱ ھجري ۾ خميس ڏينهن ربيع الاول جو چنڊ ڏسي نبي ڪريم {{درود}} جن مڪي کان يثرب ڏانھن ھجرت شروع ڪئي. ان وقت ساڻس گڏ حضرت ابوبڪر صديق رضه ۽ ان جو غلام عامر بن فھيرہ ۽ ھڪ ٽيون شخص عبدالله بن اريقط ديلي پڻ گڏ ھيا<ref name=" ٺٽوي" /><ref name ="الھشام " > السيرة النبويه، ابن ھشام، جلد ۲, صه ۱۲۹ </ref><ref name =" البدايہ" > البدايہ والنھايہ، ابن ڪثير، جلد ۳, صه ۱۷۶ </ref><ref name ="سمھودي " > وفاءالوفا، علامه سمھودي، جلد ۱, صه ۲۳۸ </ref><ref name ="قتيبہ " > المعارف، ابن قتيبه، صه ۸۹</ref><ref name ="بڪري " > تاريخ الخميس، ديار بڪري، جلد ۱, صه ۳۲۴</ref>. ان وقت عبدالله بن اريقط غير مسلم ھيو<ref name=" ٺٽوي " />. ھي جابلو توڙي ميداني رستن جي وڏي ڄاڻ رکندڙ ھيو ۽ ھجرت وقت غار ثور لڳ ٻہ ڏاچين سميت اتي پھتو ھو ۽ کين ڳاڙهي سمنڊ واري غير معروف رستي کان يثرب وٺي آيو<ref name="علوي " />. ھجرت وقت پاڻ سڳورن {{درود}} جن دعا گھري تہ: {{quote|اللهم اعنى علیٰ هول الدنيا وعوآئق الدهر و مصآئب اللیالی والایام۔<br/> "اي منھنجا مالڪ، منھنجي مدد فرماءِ، دنيا جي مصيبتن کان، زماني جي رڪاوٽن کان ۽ رات ڏينھن جي گردشن کان" |<ref name=" ٺٽوي " /><ref name=" البدايہ " />|}} غار ثور ۾ جمعي ، ڇنچر ۽ آچر واريون ٽي راتيون ترسيا<ref name=" ٺٽوي " /><ref name ="فتح باري " > فتح باري، حافظ ابن حجر عسقلاني، جلد ۷, صه ۱۶۸ </ref> ۽ پوءِ سومر واري رات چنڊ جي پنجين تاريخ ان غار مان نڪري پنڌ شروع ڪيو ۽ ربيع الاول جي ٻارھين تاريخ سومر ڏينھن ڪچڙي منجھند مھل مديني لڳ قبا ۾ داخل ٿيا جتي ڏھن راتين کان مٿي ترسيا ۽ مسجد قبا جوڙائي پوء جمعي جي ڏينهن ربيع الاول جي ۲۳ تاريخ تي مديني ۾ اندر داخل ٿيا<ref name="ٺٽوي " />. ۱۶ ربيع الاول ۱ ھ تي جمعي جي ڏينھن 2 جولاء 622ع تي يثرب جي سرزمين تي قدم رکيو ۽ پھريون قيام يثرب کان 2 ميل پري قبا جي مقام تي ڪيو<ref name=" Awan " />. علي بن ابي طالب پڻ پيادل ھجرت ڪري ان. مقام تي انھن سان مليو<ref name=" Awan " />. اھا اسلام جي پھرين مسجد ھئي<ref name=" علوي " />. ھڪ ٻي روايت مطابق ۱۲ ربيع الاول تي مديني ۾ داخل ٿيا<ref name=" ٺٽوي " />. حضرت علي ڪرم الله وجهه ھجرت ڪري قبا ۾ پھتا. قبا ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} جن حڪم ڏنو ته ھجرت واري ڏينھن کان اسلامي تاريخ جي شروعات ڪئي وڃي ۽ سال جو پھريون مھينو محرم مقرر ڪيو وڃي<ref name =" اسيرة" > السيرة النبويہ، ابن ڪثير، جلد ۲, صه ۲۸۸ </ref>. بني عامر بن عوف وارن جي دعوت تي قبا ۾ 14 ڏينھن ترسيا<ref name=" Awan " />. ===مديني ۾ آجيان ۽ مسجد نبوي جي قيام=== سن ۱ ھجري ۾ جمعي جي ڏينهن قبا کان مديني وڃڻ وقت ۲۳ ربيع الاول تي سالم بن عوف وارن جي ڳوٺ ۾ جمعي جي نماز پڙھي پوء مديني پھتا<ref name=" ٺٽوي " />. مديني ۾ مردن، عورتن ۽ ٻارن خوشي ۾ ٻاھر نڪري سندن آجيان ڪئي. پاڻ سڳورا {{درود}} ڏاچِي تي سوار ھيا. ھر قبيلي جي ماڻھن ڏاچِي جي مھار جھلي کين سندن مھمان ٿيڻ لاء عرض ڪري رھيا ھئا. پاڻ {{درود}} فرمايو تہ " توھان ڏاچِي کي ڇڏيو! ھوءَ الله جي امر سان ئي ويھندي"<ref name=" ٺٽوي " /><ref name =" سيرت ابن ھشام" > سيرت، ابن ھشام، جلد ۲, صه ۱۴۱ </ref>. ڏاچِي ابو ايوب انصاري جي گھر آڏو پھچي اتي ويھي رھي. پاڻ {{درود}} جن ابو ايوب انصاري جي گھر ست مھينا ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق ھڪ مھيني کان گھٽ ترسيا ۽ حجرن ۽ ڪمرن جي اڏاوت جو ڪم شروع ڪرايو پوء اتي منتقل ٿيا. جنھن بعد مسجد نبوي جو بنياد رکيو ويو<ref name=" ٺٽوي " />. [[File:Dalailkhayrat.jpg|220 px|thumb|پندرھين صدي ۾ مسجد نبوي جي ٺاھيل دستاويزي تصوير ]] ===رياست جو قيام=== مسجد نبوي عبادتن جي روحاني مرڪز، ديني تعليم جي اداري ھجڻ سميت سياسي ۽ فوجي معاملن لاء رياستي صدر مقام پڻ ھئي جتي نبي ڪريم {{درود}} جن رياستي معاملا طئي ڪرڻ ۾ مشغول رھندا ھيا<ref name="Awan " />. ===ميثاق مدينه=== مديني جي ٻاھران يھودي قبيلا بنو قريظه ، بنو نضير ۽ بنو قينقاع رھندڙ ھيا جن سان نبي ڪريم {{درود}} جن ھڪ معاھدو ڪيو جنھن کي ميثاق مدينه جو نالو ڏنو ويو جنھن مطابق مسلمان ۽ يھودي پاڻ ۾ اتحادي رھندا ۽ ڪنھن بہ ٻاھرين جي حملي وقت پاڻ ۾ گڏجي شھر جو دفاع ڪندا <ref name=" Awan " />. ان معاهدي تحت يھودين کي جان ، مال ، آبرو ، مذھبي آزادي ۽ سندن داخلي معاملن ۾ مڪمل خودمختياري جو تحفظ ڏنو ويو<ref name=" Awan " />. ===مدني دؤر=== سن پھرين ھجري ۾ اذان ۽ اقامت جي شروعات ڪئي وئي<ref name="ٺٽوي " />. ساڳي سال عبدالله بن زبير قبا ۾ ڄائو جيڪو ھجرت ۾ ڄمندڙ پھريون ٻار ھيو<ref name=" ٺٽوي " />. ھڪ روايت مطابق ساڳي سال زڪوات فرض ڪئي وئي ۽ ٻي روايت مطابق ۲ ھجري ۾ رمضان جي روزن بعد فطري ادا ڪرڻ جو حڪم آيو جنھن بعد زڪوات کي فرض ڪيو ويو<ref name=" ٺٽوي " />. ۱ ھجري ۾ شوال جي مھيني دوران ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق ۲ ھجري ۾ بيبي عائشه رضه جي رخصتي ٿي<ref name="ٺٽوي " />. ۱ ھجري ۾ جڏهن نبي ڪريم {{درود}} جن ابو ايوب انصاري جي گھر پھتا ان وقت عبدالله بن سلام پنھنجي خاندان سميت اسلام ۾ داخل ٿيو. ساڳي سال يھودين جي بنو قريظه قبيلي جي عثمان بن اشھل قرظي جو کجين جي باغ ۾ نوڪري ڪندڙ سلمان فارسي رضه ۽ ڏھن سالن جو انس بن مالڪ انصاري خزرجي پڻ اسلام ۾ داخل ٿيا. پاڻ سڳورن {{درود}} جي نياڻي سيده رقيه رضه رمضان جي مھيني سن ۲ ھجري ۾ وفات ڪئي. سن ۲ ھجري ۾ بطن رابغ ۾ عبيدہ بن حارث جي اڳواڻي ۾ پاڻ سڳورن طرفان موڪليل جھادي مھم دوران بطن رابغ ۾ الله جي راھ ۾ پھريون تير سعد بن ابي وقاص ھلايو<ref name="ٺٽوي " /><ref name =" دنيہ" > المواھب اللدنيہ، قسطلاني، جلد ۲, صہ ۶۱</ref>. ساڳي سال قبلي جي تبديلي جو واقعو ٿيو جنھن تحت بيت المقدس جي جاء تي ڪعبة الله کي مسلمانن جو قبلو مقرر ڪيو ويو. اھو اڱاري جو ڏينهن ھيو ۽ پاڻ سڳورا {{درود}} جن بنو سلمه وارن جي مسجد ۾ ٻنپھرن جي نماز پڙھائي رھيا ھئا ۽ جڏھن پھريون ۲ رڪعتون پوريون ڪيائون تہ ان وچ ۾ حڪم نازل ٿيو<ref name ="طبري " > تاريخ طبري، جلد ۲, صه ۱۶۸</ref><ref name=" ٺٽوي " />. ۽ نماز دوران پاڻ سڳورن {{درود}} جن رخ ڦيرائي ڪعبي طرف ڪيو ۽ مقتدين بہ ان عمل کي ورجايو<ref name=" ٺٽوي " /> ۽ باقي ۲ رڪعتون ڪعبي طرف منھن ڪري پڙھيون ويون جنھن ڪري ان مسجد تي مسجد قبلتين جو نالو پئجي ويو. ساڳي سال پاڻ سڳورن {{درود}} جن عاشوري جي ڏينهن روزو رکيو ۽ ماڻھن کي فرمايو تہ روزو انھن تي واجب آهي<ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال يعني ۲ ھجري ۾ رمضان جا روزا فرض ڪيا ويا ۽ ساڳي سال نبي ڪريم {{درود}} جن تي صلوات پڙھڻ جو حڪم آيو<ref name="ٺٽوي " />. ھن سال فطري ادا ڪرڻ جو حڪم ۽ ٻنھي عيدن تي عيد نماز پڙهڻ جو حڪم پڻ نازل ٿيو. نبي ڪريم {{درود}} جن عيد الفطر جي پھرين نماز ۽ عيد الاضحي جي پھرين نماز پڻ ھن سال پڙھايون ۽ ساڳي سال قرباني ڪرڻ جو حڪم ڏنو ويو<ref name="ٺٽوي " />. ساڳي سال عبدالله بن مسعود حبشه مان مديني موٽي آيو. ھن سال اسلامي تاريخ جو ڪنھن بہ سريا جي پھرين سپه سالار عبدالله بن جحش واري سريه ۾ مسلمانن ھٿان پھريون مشرڪ ماريو ويو جنھن جو نالو عمرو بن العلاء حضرمي ھيو ۽ ان سريا ۾ مشرڪن جا پھريون دفعو ٻہ ماڻھو قيدي ٿيا جن ۾ حڪم بن ڪيسان ۽ عثمان بن عبدالله شامل هئا <ref name=" ٺٽوي " />. ھن سال جنگ بدر لاء تياري دوران سعد بن عبادہ ھڪ زرہ '''ذات الفضول''' جي نالي سان نبي ڪريم {{درود}} جن جي حوالي ڪئي جيڪا سڄي ڄمار پاڻ سڳورن {{درود}} جن وٽ رھي<ref name=" ٺٽوي " />. آخري زماني ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} اھا زرہ 30 سير جون (barley) جي عيوض ابو شحم نالي يھودي وٽ گروي رکي ھئي، جيڪا سندن وصال بعد ابوبڪر صديق رضه اھو قرض ادا ڪري ڇڏائي<ref name=" ٺٽوي " />. ۱۲ رمضان سن ۲ ھجري (624ع) تي ۳۰۰ مسلمانن جي لشڪر سان، جن ۾ ۶۰ مھاجر ۽ باقي انصار شامل هئا، مديني مان بدر طرف روانا ٿيا<ref name=" Awan " />. ,نڪرڻ وقت ابولبابہ کي مديني جو گورنر مقرر ڪيو ويو<ref name=" Awan " />. بدر ڳوٺ واپاري قافلن واري رستي لڳ مديني کان ۸۰ ميلن جي فاصلي تي واقع ھيو<ref name="Awan " />. مڪي جي قريش جي لشڪر ۾ سازوسامان سميت ھڪ ھزار ماڻھو ھيا جن جو سپه سالار عتبه ابن ربيعه ھيو. ان لشڪر ۾ ۱۰۰ گھوڙيسوار پڻ ھيا<ref name=" Awan " />. غزوه بدر ۾ جڏھن مسلمان روحا ٽپي صفراء ويجھو پھتا تہ پاڻ سڳورن {{درود}} اصحابين سان مشورو ڪيو. جنگ دوران عڪاشہ بن محصن اسدي جي تلوار ٽٽي پئي ته پاڻ سڳورن {{درود}} جن ان کي کجي جي ھڪ ڳاني ڏئي ان جي مدد سان مقابلو ڪيو<ref name="ٺٽوي " />. ھن اھا ڳاني مرڻ گھڙي تائين پاڻ وٽ سنڀالي رکي ھئي. بدر جي جنگ ۾ عبدالله بن سھيل ڪافرن جو لشڪر ڇڏي مسلمان ٿي اسلامي لشڪر ۾ شامل ٿيو. ھن سال غنيمت جو مال مسلمانن لاء حلال ڪيو ويو. جنگ بدر ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن کي ذوالفقار نالي تلوار ھٿ آئي جيڪا مشرڪن مان عاص بن منبه يا ھڪ ٻي روايت مطابق نبيه بن حجاج جي ملڪيت ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. اھي ٻئي غزوہ بدر ۾ مارجي ويا هئا. ھڪ روايت مطابق بعد ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} جن اھا تلوار حضرت علي ڪرم الله وجهه کي عطا ڪئي ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. غزوه بدر ۾ ۱۴ مسلمان شھيد ٿيا جن ۾ ۶ مھاجر ۽ ۸ انصار ھيا. ابو جھل، عتبہ بن ربيعه، شيبه بن ربيعه، اميہ بن خلف، ۽ وليد بن عتبہ سميت ۷۰ ڄڻا ھن جنگ ۾ مارجي ويا. ابو جھل زخمي ٿيل پوئين پساهن ۾ ھيو عبدالله بن مسعود تلوار سان سر قلم ڪيو<ref name=" ٺٽوي " />. ۷۰ ڄڻا قيد ڪيا ويا جن ۾ عباس بن عبدالمطلب ، عقيلي بن ابو طالب ، نوفل، اسود ابن عامر پڻ شامل هئا. رسول ڪريم {{درود}} مسلمانن کي سختي سان تاڪيد ڪئي تہ قيدين سان نرمي وارو ورتاءُ رکن<ref name=" Awan " />. سن ۲ ھجري ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن حضرت علي ڪرم الله وجهه جي ڪنيت ابو تراب تجويز ڪئي<ref name=" ٺٽوي " />. غزوه بدر کان پوءِ ساڳي سال ابو لهب عدسہ نالي ھڪ موذي ۽ وچڙندڙ چمڙي جي بيماري ۾ فوت ٿي ويو<ref name ="الھدہ " > سبل الھدہ والرشاد، شامي، صہ ۶۷ </ref><ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال پاڻ سڳورن {{درود}} پنھنجي نياڻي سيدہ فاطمه الزهراء رضه جو نڪاح حضرت علي ڪرم الله وجهه سان ڪرايو. سن ۳ ھجري ۾ شعبان جي مھيني ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن جو بيبي حفصه بنت عمر سان نڪاح ٿيو. ساڳي سال رمضان جي مھيني ۾ سندن نڪاح بيبي زينب بنت خزيمه ھلاليه سان ٿيو. ھن سال پاڻ سڳورن {{درود}} جن جو ڏھوٽو عبدالله بن عثمان بن عفان وفات ڪري ويو<ref name="ٺٽوي " />. ربيع الاول جي مھيني ۾ ساڳي سال سندن نياڻي سيدہ ام ڪلثوم جو نڪاح عثمان بن عفان رضه سان ٿيو ۽ ساڳي سال امام حسن رضه جو جنم ٿيو. ان جو نالو والدين حرب رکيو پر نبي ڪريم {{درود}} جن کيس حسن جو نالو ڏنو<ref name=" علوي" />. شبر، شبير ۽ مشبر ھارون نبي جي پٽن جا نالا ھيا جيڪي عبراني زبان جا لفظ ھيا انھن جو عربي بدل حسن ، حسين ۽ محسن ھيا<ref name="علوي " />. سن ۳ ھجري ۾ ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق ۴ ھجري ۾ شراب کي حرام ڪيو ويو<ref name=" طبري " />. ساڳي سال شوال جي مھيني ۾ غزوه احد وارو واقعو پيش آيو جنھن ۾ ۷۰ اصحابي شھيد ٿيا جن ۾ حمزہ رضه، مصعب بن عمير رضه ، عبدالله بن جحش رضه پڻ شامل هئا<ref name="ٺٽوي " />. بدر جي شڪست ھڪ سال پوء قريش مڪي مان ۳۰۰۰ ماڻھن جو لشڪر مديني تي حملي لاء موڪليو ۽ مسلمانن جو ۱۰۰۰ ماڻھن جو لشڪر مديني مان نڪتو جنھن مان عبدالله بن ابي ۽ سندس ۳۰۰ ساٿي شوط واري مقام لڳ رستي مان ئي واپس مديني موٽي ويا جنھن سبب بنو سلمه ۽ بنو حارثه قبيلن جا ماڻھو پڻ دلشڪستا ٿيا ۽ انھن پڻ موٽڻ جو ارادو ڪيو ھو پر پوء باقي ۷۰۰ ڄڻا جبل احد جي ڪڇ لڳ مديني کان ۴ ميلن جي فاصلي تي پھتا جتي جنگ لڳي<ref name =" مودودي" > تفھيم القرآن، مولانا ابوالاعلیٰ مودوي، جلد ۱, صه ۲۳۰، ۲۸۴, ۲۸۵، ۳۰۰, ۳۵ ايڊيشن، </ref>. قريش جو لشڪر ۱۲ شوال سن ۳ ھجري (20 مارچ 625ع) تي جبل احد لڳ اربع جي ڏينهن خيما کوڙيا ۽ مسلمانن جو لشڪر جمعي ڏينهن مديني مان روانو ٿيو<ref name=" Awan " />. مسلمانن جي پٺيان احد جبل ھيو ۽ سامھون مڪي وارن جو لشڪر ، پاسي ۾ ھڪ جابلو لنگھ تي عبدالله بن جبير جي قيادت ۾ ۵۰ تيراندازن جو جٿو ويھاريو ويو جن کي حڪم ھيو تہ ڪنھن کي بہ مسلمانن جي لشڪر طرف اچڻ نه ڏين ، ڪنھن صورت ۾ بہ اتان نہ ھٽن ڀلي کڻي پکين کي انھن جون ٻوٽيون نوچيندي ڇونہ ڏسن پر جاء تان ھرگز نه ھٽن<ref name=" مودودي " />. نبي ڪريم {{درود}} جن عبدالله بن جبير جي سرواڻي ۾ پنجاھ کن تيراندازن کي ٻن جبلن وچ واري گھاٽ تي مقرر ڪيو ھو ۽ حڪم ڏنو ھو تہ ھر حالت ۾ پير پٺتي نہ ھٽائين پوء کڻي سوڀ ٿئي يا نہ ٿئي. عبدالله بن جبير ۽ ڪجھ ڄڻا حڪم تي ڪاربند رھيا باقي ٻيا سڀ مال غنيمت جي ميڙڻ ۾ لڳي ويا. عبدالله بن جبير پنھنجي مقام تي ئي شھيد ٿي ويو<ref name=" ٺٽوي" /><ref name ="دلائل " > دلائل النبوة، بيھقي، جلد ۳, صه ۲۲۹</ref><ref name=" مودودي " />. ،،مشرڪن جي لشڪر ۾ خالد بن وليد رسالدار ھيو جنھن صورتحال جو فائدو وٺندي ۱۰۰ گھوڙي سوارن جي دستي کي احد جبل جي پٺيان ڦيرائي ان جابلو لنگھ کان مسلمانن جي لشڪر تي حملو ڪيو جنھن سان بازي ڦري وئي ۽ ڀڄي ويل دشمن پڻ موٽي اچي حملي آور ٿيا<ref name=" مودودي " />. رڳو ڪجھ جانثار مقابلي ۾ ڄمي بيٺا باقي مسلمانن ۾ ڀاڄ پئجي وئي<ref name=" مودودي " />. جنگ ۾ اھو اڃان تائين حل نہ ٿي سگھندڙ معمو بڻيل آهي تہ آخر مڪي وارا مڪمل فتح کان اڳ ڇو اتان پوئتي موٽي ھليا ويا<ref name=" مودودي " />. غزوه احد ۾ عتبه بن ابي وقاص پاڻ سڳورن {{درود}} کي پٿر ھيون جنھن سان اڳين ڏندن مان ساڄي پاسي ھيٺيون ڏند مبارڪ شھيد ٿيو<ref name="ٺٽوي " />. ابي بن خلف پاڻ سڳورن {{درود}} مٿان تلوار سان حملو ڪيو ان وقت پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي ھٿ ۾ ھڪ ننڍڙو نيزو ھيو، جڏھن ويجھو ٿيو تہ ان مشرڪ کي اھو نيزو ھنيو جنھن سان سندس پاسيراٽيون ڀڄي پيون جيڪو پوء مڪي کان ھڪ ڏينھن جي پنڌ تي واقع مرالظھران نالي ڳوٺ ۾ فوت ٿي ويو<ref name=" ٺٽوي " />. مشرڪن جي لشڪر مان عبدالله بن شھاب پاڻ سڳورن {{درود}} ڏانھن تير اڇلائي کين زخمي ڪيو. اھو بعد ۾ مسلمان ٿيو ۽ امام زھري جو ڏاڏو ھيو<ref name="ٺٽوي " />. کيس عبدالله اصغر پڻ سڏيندا هئا<ref name ="سيرتون " > سيرة ابن اسحاق، صه ۳۰۵ ۽ سيرت ابن ڪثير جي جلد ۳ ، صه ۵۹</ref>. غزوہ احد ۾ عبدالرحمان بن عوف کي ۲۱ زخم رسيا<ref name=" ٺٽوي " /><ref name ="ھشام ابن " > سيرت ابن ھشام، جلد ۲, صہ ۸۸ </ref>. احد جي جنگ ۾ ۷۰ مسلمان شھيد ٿيا<ref name=" مودودي " />. ابوسفيان ويندي وقت مسلمانن کي چيلينج ڪيو تہ ايندڙ سال بدر جي ي مقام تي انھن سان مقابلو ٿيندو.<ref name=" مودودي " /> احد جي شھيدن مان نبي ڪريم {{درود}} جن پھريان حمزه رضه جي نماز جنازه پڙھائي ۽ بعد ۾ سڀني شھيدن جي. ھر شھيد کي آڻي حمزه رضه جي ميت ڀرسان رکيائون پوء ان جي نماز پڙھي وئي اھڙي طرح حمزه رضه جي مٿان ۷۰ ڀيرا نماز پڙھي وئي. ان روايت جي بنياد تي حنفين ويجھو شھيد جي نماز پڙھي ويندي آهي<ref name=" ٺٽوي " />. ھڪ روايت مطابق نبي ڪريم {{درود}} جن شھيدن جي جنازي جي نماز نہ پڙھائي ھئي ان ڪري شافعين ۾ شھيدن جي جنازي جي نماز نہ پڙھي ويندي آهي<ref name=" ٺٽوي " />. سن ن ۴ ھجري ۾ غزوه بنو نضير جو واقعو پيش آيو جنھن جي پڄاڻي بعد ان قبيلي جي ماڻهن کي سندن گھرن ۽ گھاٽين مان تڙي ڪڍيو ويو<ref name=" ٺٽوي" />. ھڪ روايت مطابق ساڳي سال شراب جي حرمت جو حڪم آيو<ref name="ٺٽوي " />. سن ۴ ھجري ۾ ام المؤمنين بيبي زينب رضه وفات ڪئي. ساڳي سال نماز ۾ قصر جو حڪم آيو. سن ۵ ھجري ۾ غزوه خندق واقع ٿي. جنگ ۾ مخالف لشڪر مان حبان بن قيس جو تير سعد بن معاذ کي پٺي واري ڦڻي ۾ لڳو جيڪو غزوہ خندق ۽ غزوہ بنو قريظه جي پڄاڻي کانپوءِ وفات ڪري ويو<ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال غزوہ بنو قريظه ۾ يھودين جو سردار ۽ بيبي صفيه رضه جو پيءُ حيي بن اخطب مارجي ويو<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۵ ھجري ۾ بنو مزينہ وارن جي وفد ۽ عبدالقيس واري وفد نبي ڪريم {{درود}} جن سان ملاقات ڪري اسلام ۾ داخل ٿيا. ساڳي سال ذوالحج جي مھيني ۾ رسول الله {{درود}} پنھنجي گھوڙي تي سوار ٿي غابہ ڏانھن وڃي رھيا ھئا تہ گھوڙي تان ڪري پيا جنھن ڪري سندن پير مڙي پيو ۽ پاسي ۾ رھڙا بہ آيا جنھن ڪري ڪيترا ڏينھن گھر کان ٻاهر نه نڪتا ۽ مسجد ۾ بہ نہ وڃي سگھيا ۽ نماز گھر ۾ ويٺي ادا ڪئي<ref name="ٺٽوي " /><ref name =" شرح" > شرح علیٰ المواھب اللدنيہ، زرقاني، جلد ۳, ص ۹۷ </ref>. سن ۵ ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق سن ۶ ھجري ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن مديني ۾ گھوڙن جي گوء ڪرائي<ref name=" ٺٽوي " /><ref name ="جلد ۴ " > سبل الھدہ والرشاد، شامي، جلد ۴, صہ ۳۵۳</ref><ref name ="ابن الاثير ۱ " > اسد الغابہ، ابن الاثير، جلد ۱, صہ ۲۳</ref>. سن ۵ يا ھڪ روايت مطابق ۶ ھجري ۾ غزوه بني مصطلق واقع ٿي جنھن بعد بيبي عائشه رضه مٿان بھتان وارو افڪ جو واقعو پيش آيو<ref name=" ٺٽوي " />. افڪ معني آهي اھڙي ڳالھ ڪرڻ جيڪا حقيقت جي ابتڙ ھجي<ref name=" علوي " />. سن ۶ يا ۷ ھجري ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن اھڙي منڊي تيار ڪرڻ جو حڪم ڏنو جنھن ۾ ٽن سٽن ۾ محمد رسول الله کليل ھجي. اھڙيءَ طرح يعلیٰ بن اميہ نالي صحابي اھا منڊي تيار ڪئي جنھن جي مھر ۾ مٿين سٽ ۾ الله وچين ۾ رسول ۽ ھيٺين سٽ ۾ محمد اڪريو ويو. منڊي تيار ٿيڻ بعد نبي ڪريم {{درود}} جن عجمي حاڪمن کي ۶ خط موڪلي دين جي دعوت ڏني<ref name=" ٺٽوي " />. اھي خط عمرو بن اميه ذريعي حبش جي حاڪم نجاشي ڏانھن، دحيہ بن خليفه ڪلبي ذريعي روم جي قيصر (سيزر) ھرقل ڏانھن ، عبدالله بن خذافہ سھمي ذريعي ايران جي ڪسرا ( خسرو) پرويز بن ھرمز بن نوشيروان ڏانھن، حاطب بن ابي بلتعہ لخمي ذريعي مصر ۽ اسڪندريہ جي حاڪم مقوقس ڏانھن ۽ شجاع بن وھب ذريعي دمشق جي ھڪ ماڳ غوطہ جي حاڪم حارث بن ابوشمر غساني ڏانهن ۽ سليط بن عمرو ذريعي يمامہ جي حاڪم ھوذہ بن علي حنفي ڏانهن روانا ڪيا<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۶ ھجري ۾ نبي ڪريم {{درود}} طرفان اٺن جي گوء پڻ ڪرائي وئي جنھن ۾ پاڻ سڳورن جي ڏاچِي قصواء پڻ شامل ھئي پر ان کان ھڪ اعرابي جو توڏو گوء کڻي ويو<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۷ ھجري ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن عمرةالقضاء ادا ڪيو ۽ ڏاچي تي سوار ٿي مڪي ۾ داخل ٿيا جنھن جي مھار عبدالله بن رواحہ جي ھٿ ۾ ھئي. جڏھن بيت الله جي طواف لاء مسجد الحرام ۾ ۾ داخل ٿيا تہ ڪافر ڪنڊ ۾ ويٺا هئا<ref name=" ٺٽوي " />. ان وقت پاڻ سڳورن {{درود}} جن بلال رضه کي حڪم ڏنو ته ڪعبي جي ڇت تي بيھي اذان چوي<ref name=" ٺٽوي " /><ref name =" البدايہ ۲" > البدايہ والنھايہ، جلد ۱, صہ ۲۳۲ </ref> <ref name =" بڪري ۲" > تاريخ الخميس، ديار بڪري، جلد ۲, صه ۶۳ </ref><ref name =" شامي ۵" > سبل الھدہ والرشاد، شامي، جلد ۵, صه ۱۹۳ </ref>. پاڻ سڳورا {{درود}} جن تڏھن ڪعبي ۾ بتن جي ھجڻ ڪري داخل نہ ٿيا ۽ اٺين ھجري ۾ مڪي جي فتح وقت بتن ٽوڙڻ بعد ان ۾ داخل ٿيا<ref name=" ٺٽوي " /> <ref name ="المغازي ۱ " > المغازي، واقدي، جلد ۲, صه ۷۳۸</ref><ref name =" قسطلاني ۲" > شرح علي المواھب اللدنيہ، قسطلاني، جلد ۲, صه ۶۵۷ ۽ ۶۵۸ </ref>. عمرة القضاء جي ادائيگي بعد حمزه رضه جي ننڍڙي نياڻي امامه يا عمارہ پاڻ سڳورن {{درود}} جن کي چاچا چاچا سڏيندي ڪڍ آئي جيڪا مديني تائين بيبي فاطمه الزهراء رضه وٽ رھي جنھن کي بعد ۾ سندس سؤٽ جعفر رضه جي سنڀال گهٽ آندو ويو جنھن جي گھرواري عمارہ جي ماسي ھئي ۽ نبي ڪريم {{درود}} جن فرمايو تہ ماسي ماء جي جاء تي آهي<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۷ يا ۸ يا ۱۰ ھجري ۾ رسول الله {{درود}} جن غسان جي حاڪم جبلہ بن ايھم ڏي دين جي دعوت جو خط موڪليو جنھن جي جواب ۾ اھو مسلمان ٿيو<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۷ ھجري ۾ مصر ۽ اسڪندريہ جي حاڪم مقوقس قبطي پاڻ سڳورن {{درود}} جي خدمت ۾ سوکڙيون موڪليون جن ۾ ٻه ٻانھيون ماريه قبطيہ ۽ سندس ڀيڻ سيرين ، يعفور نالي گڏھ، دلدل نالي ھڪ خچر ، ۲۰ عدد نفيس ململ جا ٿان، ھزار مثقال سون ، اعلي قسم جي ماکي ، ھڪ ڪاٺي جي ٺھيل شامي سرمي داڻي ، آئينو ، ڦڻي شامل ھيا<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۸ ھجري ۾ صفر جي مهيني ۾ عمرو بن العاص ، خالد بن وليد ۽ عثمان بن ابو طلحه مديني اچي پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي ھٿ تي مسلمان ٿيا جن مان ٻہ مھينن بعد خالد بن وڏو ليد جنگ موته ۾ شرڪت ڪئي ۽ فتح تي کيس نبي ڪريم {{درود}} جن سيف الله جو لقب ڏنو<ref name=" ٺٽوي " />. == غزوات== الله جي راھ ۾ اھا جنگ يا جنگي مھم يا جھادي مھم جنھن ۾ رسول الله {{درود}} جن شرڪت ڪئي ان کي غزوہ سڏيو ويندو آهي. زيد بن ارقم غزوات جو ڪل تعداد ۱۹, جابر بن عبدالله وري ۲۱ ٻڌايو آھي<ref name="علوي " />. موسیٰ بن عقبه، ابن اسحاق، واقدي، ابن سعد، قسطلاني، ابن جوزي ۽ دمياطي انھن جو تعداد ۲۷ ۽ علامه ابو عبدالله شامي پنھنجي ڪتاب ''سبل الھدیٰ والرشاد'' ۾ تعداد ۲۸ ڄاڻايو آهي<ref name=" علوي " /> جن ۾ [[ودان]] جي مقام تي [[غزوه ابوآء]] يا غزوه ودان (۱۱ صفر ۲ ھجري)، [[بواط]] جي مقام تي [[غزوه بواط]] (ربيع الاول ۲ ھجري)، [[بدر]] جي مقام تي [[غزوه سفوان]] يا غزوه بدر اولا ( ربيع الاول ۲ ھجري)، [[عشيره]] جي مقام تي [[غزوه عشيره]] ( جمادالاول ۲ ھجري)، بدر جي مقام تي [[غزوه بدر]] ( ۱۷ رمضان ۲ ھجري)، [[قرقرة الڪدر]] جي مقام تي [[غزوه قرقرة الڪدر]] يا غزوہ بني سليم (شوال ۲ ھجري)، [[عريض]] جي مقام تي [[غزوه سويق]] (۵ ذوالحج ھجري)، [[نجد]] جي مقام تي [[غزوه ذي امر]] يا غزوہ غطفان (محرم ۳ ھجري)، [[بحران جو مقام|بحران جي مقام]] تي [[غزوه فرع]] (ربيع الاول ۳ ھجري)، [[مدينه منوره ]] جي مقام تي [[غزوه بنو قينقاع]] (جماد الاول يا شوال ۳ ھجري)، [[احد جبل|جبل احد]] جي مقام تي [[غزوه احد]] ( شوال ۳ ھجري)، [[حمراء الاسد ]] جي مقام تي [[غزوه حمراء الاسد]] (۱۷ شوال ۳ ھجري)، عاليه جي مقام تي [[غزوه بنو نضير]] (ربيع الاول ۴ ھجري)، بدر جي مقام تي [[غزوه بدرالآخيرہ]] يا بدراموعد (شعبان ۴ ھجري)، [[دومة الجندل]] جي مقام تي [[غزوه دومة الجندل]] (ربيع الاول ۵ ھجري)، [[مريسيع]] جي مقام تي [[غزوه بنو مصطلق]] يا غزوه مريسيع (شعبان ۵ ھجري)، مدينه منوره جي مقام تي [[غزوه خندق]] (شوال ۵ ھجري)، [[غران]] جي مقام تي [[غزوه بنو قريظه]] (ذوالقعد ۵ ھجري)، [[نجران]] جي مقام تي [[غزوه بنو لحيان]] (رجب 6 ھجري)، [[حديبيه]] جي مقام تي [[غزوه حديبيه]] (ذوالقعد 6 ھجري)، [[ذي قرد]] جي مقام تي [[غزوہ ذي قرد]] ( ذوالحج 6 ھجري)، [[خيبر]] جي مقام تي [[غزوہ خيبر]] ( محرم ۷ ھجري), [[واديء القریٰ]] جي مقام تي [[غزوہ واديءِ القریٰ]] ( صفر ۷ ھجري)، نجد جي مقام تي [[غزوہ ذات الرقاع]] يا غزوہ محارب و بني ثعبله ( ۱۰ ربيع الاول ۷ ھجري), مڪي شريف جي مقام تي غزوہ [[فتح مڪه]] (۱۰ رمضان ۸ ھجري), [[حنين]] جي مقام تي [[غزوہ حنين]] ( 6 شوال ۸ ھجري), [[طائف]] جي مقام تي [[غزوہ طائف]] ( شوال ۸ ھجري), [[تبوڪ]] جي مقام تي [[غزوہ تبوڪ]] ( رجب ۹ ھجري). جيڪي لشڪر رسول الله {{درود}} جن اصحابين جي اڳواڻي ۾ جھاد لاء روانا ڪيا پر پاڻ شرڪت نہ ڪئي ان جنگي مھم کي سرايا يا بعوث سڏيندا آهن. اھڙين جنگي مھمن جو تعداد اٽڪل ۷۹ ھيو. ===صلح حديبيه=== سن ۶ ھجري ۾ سومر جي ڏينهن ذوالقعد جو چنڊ ڏسي نبي ڪريم {{درود}} جن احرام ٻڌو ۽ عمري جي نيت سان ۱۳۰۰ ھڪ روايت مطابق ۱۴۰۰ يا ۱۵۰۰ مسلمانن ۽ قرباني لاءِ ۷۰ اٺن سميت مڪي ڏانھن روانا ٿيا ۽ جڏھن حديبيه پھتا تہ مشرڪن سندن رستي روڪ ڪئي جنھن بعد صلح ٿي ۽ مسلمانن بغير عمري جي موٽي ويا<ref name=" ٺٽوي " />. حديبيه ۾ صحابين ھڪ ٻٻر جي وڻ جي ھيٺان ويھي نبي ڪريم {{درود}} جن جي ھٿ تي ھٿ رکي بيعت ھنن لفظن ۾ ڪئي تہ "جي موت بہ آيو تہ پٺتي نہ ھٽنداسون". بيعت ۾ سڀ کان پھريون شخص ابو سنان وھب بن محصن اسدي ھيو<ref name="ٺٽوي " />. صلح واري موقعي تي معاھدو ڪيو ويو ته ڌريون ڏھن سالن تائين جنگ نہ ڪنديون. معاھدو حضرت علي ڪرم الله وجهه جن لکيو<ref name=" ٺٽوي " />. واپسي ۾ رستي ۾ سورة الفتح نازل ٿي === خيبر جي فتح=== سن ۷ ھجري ۾ غزوه خيبر واقع ٿي<ref name=" ٺٽوي" />. خيبر ۾ يھودين جا ۶ قلعا واقع ھيا جن مان سڀ کان مضبوط قلعو قموس ھيو جنھن جو مالڪ مرحب نالي سردار ھيو<ref name=" علوي" />. غزوه خيبر جي موقعي تي نبي ڪريم {{درود}} فرمايو تہ:"سڀاڻي اسان اسلامي جھنڊو ان شخص جي حوالي ڪنداسون جيڪو الله ۽ ان جي رسول سان محبت ڪندڙ ھوندو ۽ الله ۽ ان جو رسول ان سان محبت ڪندڙ ھوندا". ٻئي ڏينهن اھو جھنڊو علي بن ابي طالب رضہ کي ڏيندي فرمايو تہ: " اي علي! ھتان جي رھاڪن سان وڙھڻ ۾ تڪڙ نہ ڪجانء، پھريان سندن آڏو دين جي دعوت ۽ الله جي حقن جي ڄاڻ رکجان. پوء رب سائين ھڪ ماڻھو کي به تنھنجي ھتان ھدايت تي ھلايو تہ تنھنجي لاء اھو ڳاڙھن اٺن کان بہ ڀلو آھي"<ref name=" ٺٽوي " />. ھن غزوہ ۾ مسلمانن جي لشڪر مان ۱۵ ماڻھو فوت ٿيا جڏھن ته يھودين جا ۹۳ ڄڻا مارجي ويا جن ۾ انھن جا جنگي جوڌا مرحب ۽ سندس ڀاء حارث، ٻہ سردار عامر ۽ ياسر پڻ شامل هئا<ref name=" ٺٽوي " />. مرحب ، حارث ۽ عامر کي علي بن ابي طالب رضہ ۽ ياسر کي زبير بن عوام ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق علي بن ابي طالب رضہ قتل ڪيو<ref name=" ٺٽوي " />. جنگ ۾ جڏھن ڇتي ويڙھ شروع ٿي تہ پاڻ سڳورن {{درود}} فرمايو ته "ھاڻي تنور تتو آھي"<ref name=" ٺٽوي " />. خيبر جي فتح بعد مرحب جي ڀائٽي ۽ ھڪ امير سلام بن مشڪم جي زال زينب بنت حارث نبي ڪريم {{درود}} جن دعوت ڪئي جنھن ۾ ٻاڪري گوشت جي ڀاڄي ۾ زھر وجھي کين کارايو پر نبي ڪريم {{درود}} جن کيس معاف ڪري ڇڏيو ۽ بعد ۾ اھا عورت مسلمان ٿي وئي<ref name=" ٺٽوي " /><ref name =" الاصابہ ۱" > الاصابہ، ابن حجر، جلد ۴, صہ ۳۱۴ </ref>. ھڪ ٻي روايت مطابق جڏھن بعد ۾ زھر سبب بشر بن براء فوت ٿي ويو تہ ان جي قصاص ۾ کيس قتل ڪيو ويو<ref name="ٺٽوي " /><ref name ="البدايہ ۱ " > البدايہ والنھايہ، ابن ڪثير، جلد ۴, صہ ۲۱۰ </ref>. === مڪي جي فتح=== صلح حديبيه کان پوء مسلمانن کي امن سان تبليغ جو موقعو ملي ويو. قريش جي بڇ تي سندن اتحادي بنو بڪر قبيلي وارن بنو خزاعہ وارن تي حملو ڪيو جنھن ۾ قريش جا عڪرمہ بن ابوجھل ۽ صفوان بن اميه وارا شناخت مٽائي بنو بڪر وارن سان گڏجي وڙھيا. انھن حرم ۾ پناھ ورتي پر کين اتي قتل ڪيو ويو. بنو خزاعہ وارا مديني ۾ نبي ڪريم {{درود}} وٽ دانھن کڻي آيا ۽ انصاف جي گھر ڪئي. نبي ڪريم {{درود}} قريش ڏانھن ھيٺين ٽن شرطن مان ڪو به ھڪ قبول ڪرڻ جو مطالبو ڪيو: <br/> # جن کي قتل ڪيو ويو انھن جي خون بھا ادا ڪيو.<br/> # قريش بنو بڪر قبيلي سان اتحاد ختم ڪن.<br/> #صلح حديبيه جي منسوخي جو اعلان ڪن.<br/> قريشن صلح حديبيه جي منسوخي جو شرط قبول ڪيو. جڏھن مسلم نمائندو واپس ھليو ويو تہ پوء انھن ارادو تبديل ڪيو ۽ ابوسفيان مديني ۾ نبي ڪريم {{درود}} سان صلح حديبيه جي ٻيھر بحالي لاء ملڻ آيو پر نبي ڪريم {{درود}} ساڻس نه مليو. ھن صحابين کي منٿ ڪئي تہ سندس مدد ڪن پر ڪجھ نہ وريس<ref name="Awan " />. ۱۰ رمضان سن ۸ ھجري تي مسلمانن جي ڏھ ھزار ماڻھن جي لشڪر سان نبي ڪريم {{درود}} مڪي ڏانھن روانو ٿيو. حرم ۾ رتوچاڻ کان بچڻ خاطر ان روانگي کي مخفي رکيو ويو تہ جيئن مڪي وارن کي تعجب ۾ وجھجي. جڏھن مڪي ٻاھران خيما کوڙيا ته رات جو لشڪر جي ھر سپاھي کي الڳ باھ ٻارڻ جو حڪم ڏنو. ان وقت باھ جي ھڪ مچ جو مطلب ۱۰ کان ۱۵ ماڻھن جي بيٺڪ سمجھيو ويندو ھو<ref name=" Awan " />. ابوسفيان ، حاڪم اب حزام ۽ بديل ابن ورقه صلح جي لاء مسلمانن جي ڪئمپ ۾ پھتا پر ھاڻي اھو وقت ڪانه رھيو. ان بعد ابوسفيان عباس بن عبدالمطلب جي مدد سان نبي ڪريم {{درود}} وٽ معافي لاء پيش ٿيو. عمر بن خطاب کيس اسلام جو سخت دشمن ھجڻ ڪري مارڻ لاء زور ڀريو پر نبي ڪريم ان تي رحم ڪندي فرمايو تہ ڊپ نہ ڪر. ان کي اسلام ۾ داخل ٿيڻ جي دعوت ڏني وئي پر ھو ان لاء راضي نہ ھيو. جڏھن ٻئي ڏينهن تي اسلامي لشڪر جا جٿا مڪي ۾ داخل ٿيندي ڏٺا تہ پوء مسلمان ٿيو<ref name=" Awan" />. مڪي وارن مقابلو نہ ڪيو پر عڪرمہ جي ٽولي خالد بن وليد واري جٿي تي حملو ڪري ٽن مسلمانن کي ماريو ۽ عڪرمہ جي جٿي مان ۱۳ ڄڻا مارجي ويا ۽ عڪرمہ ڀڄڻ تي مجبور ٿي ويو. ڪعبي ۾ موجود ۳۶۰ بتن کي ڊاٿو ويو<ref name=" Awan " />. اعلان ڪيو ويو تي جيڪي گھرن جي اندر در بند ڪري ويھندا، جيڪي ھٿيار ڦٽي ڪندا يا جيڪي ابوسفيان جي گھر ۾ پناھ وٺندا انھن لاء عام معافي ھوندي. جن جن نبي ڪريم {{درود}} سان مجرمانه زيادتيون ڪيون ھيون نبي ڪريم {{درود}} انھن سڀني کي معاف ڪري ڇڏيو<ref name=" Awan " />. مڪي جي فتح بعد مديني ڏانهن ھجرت ڪرڻ جي فرض جي حڪم کي رد ڪيو ويو<ref name=" ٺٽوي " />. ===طائف جي فتح=== == سندس آخري وقت ۽ وڇوڙو == ==قرآن ۾ سندس تعارف== "اسان توھان کي حق جي علم سان خوشخبري ڏيڻ وارو ۽ ڊيڄارڻ وارو ڪري موڪليو"..(سورة البقرہ جي آيت ۱۱۹). "مان توھان جي وچ ۾ توھان مان ئي ھڪ رسول موڪليو، جيڪو توھان کي منھنجون آيتون ٻڌائي ٿو ، توھان جي زندگين کي سنواري ٿو ، توھان کي ڪتاب ۽ حڪمت جي تعليم ڏئي ٿو، ۽ توھان کي اھي ڳالھيون سيکاري ٿو جيڪي توھان نہ ڄاڻيندا هئا"...(سورة البقرہ آيت ۱۵۱). "اسان توکي ماڻھن لاء ھڪ رسول بڻائي موڪليو آهي. جنھن رسول جي اطاعت ڪئي ان دراصل الله جي اطاعت ڪئي".. (سورة النساء آيت ۸۰). "تون الله جي راھ ۾ وڙھ، تون پنھنجي ذات کانسواءِ ڪنھن ٻئي لاء ذميدار ناھين" (سورة النساء آيت ۸۳). "اي پيغمبر! جيڪو ڪجھ رب طرفان توتي نازل ڪيو ويو آهي اھو ماڻھن تائين پھچاء، جيڪڏهن تون ايئن نہ ڪيو ته تو پنھنجي پيغمبري جو حق ادا نہ ڪيو". ( سورة المائدہ ، آيت ۶۷). " محمد ان کانسواءِ ڪجھ ناھي بس ھڪ رسول آھي ، ان کان اڳ ٻيا رسول بہ گذاري چڪا آهن"... ( سورة آل عمران ، آيت ۱۴۴). "( اي پيغمبر) اھا الله جي رحمت آ جو تون ھنن ماڻھن لاء ڏاڍو نرم مزاج آھين " (سورة آل عمران ، آيت ۱۵۹). " درحقيقت مومنن تي الله اھو وڏو احسان ڪيو آھي جو سندن وچ ۾ انھن منجھان ھڪ اھڙو رسول اٿاريو جيڪو کين ان جون آيتون ٻڌائي ٿو ، سندن زندگين کي سنواري ٿو ۽ کين ڪتاب ۽ حڪمت جي تعليم ڏئي ٿو..." ( سورة آل عمران ، آيت ۱۶۴). == حجت الوداع جو خطبو== == سندس ڇڏيل ورثو== ==روضو مبارڪ== == توھين رسالت جا واقعا ۽ قانون== ==سيرت تي لکيل مستند ڪتاب== ===حديثن وارا مستند ڪتاب=== ==حضرت محمد صه ۽ مغربي فلاسافر== [[فائل:Muhammad Seal.svg|thumb|left|upright=0.8|حضرت محمد {{درود}} جي مھر جيڪا منڊي ۾ جڙيل ھئي ۽ سرڪاري خط و ڪتابت ۾ استعمال ڪئي ويندي ھئي]] ” پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي باري ۾ گوئٽي هڪ ڊگهو نظم لکيو جيڪو '''Mahomet's Gesang''' جي نالي سان مشهور آهي. ان نظم ۾ گوئٽي پاڻ سڳورن {{درود}} جي چهري جي هڪ محبت ڀري تصوير چٽي آهي هن نظم آخر ۾ گوئٽي لکيو آهي ته: ”پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي چهري مبارڪ تي نظر پوڻ سان انسان سندن مفتون ٿي پوندو.“ جرمن فيلسوف لائبنز (Leibniz) (1646-1716ع) متعلق پروفيسر اشپيز لکيو آهي ته پاڻ سڳورن {{درود}} جن کي ’دين الفطرت‘ جو باني سمجهندو هو.<ref>ڊاڪٽر قاضي نبي بخش؛ رسالو:مهراڻ؛ ڇپيندڙ:سنڌي ادبي بورڊ؛ 1962ع</ref> ==درود ۽ صلوات== [[فائل:Salavat of the prophet.png|thumb|left|upright=1.5|صلوات]] ==حوالا== {{حوالا}} [[زمرو:اسلام]] [[زمرو:محمد|*]] k36h6u8892g8o7s98wbekbbe5w4t7t6 240397 240396 2022-08-28T08:15:37Z Intisar Ali 8681 wikitext text/x-wiki {{Infobox person | honorific_prefix = ابوالقاسم | name = '''<span style='color: Green'>مُحَمَّدٌ</span>''' <!-- include middle initial, if not specified in birth_name --> | honorific_suffix = صلي الله عليه وآله وسلم | image =Dark vignette Al-Masjid AL-Nabawi Door800x600x300.jpg | image_size = 300px | alt = | caption = سندن نالو خوش خطاطي ۾ لکيل | native_name = ابوالقاسم | native_name_lang = عربي | birth_name = <!-- only use if different from name above --> | birth_date = {{birth date |570|04|20}} | birth_place = مڪو | baptised = <!-- will not display if birth_date is entered --> | disappeared_date = <!-- {{disappeared date and age|YYYY|MM|DD|YYYY|MM|DD}} (disappeared date then birth date) --> | disappeared_place = | disappeared_status = | death_date = {{death date and age|632|06|08|570|04|20}} | death_place = مدينو | death_cause = سخت بخار | body_discovered = | resting_place = مسجد نبوي، مدينو منور | resting_place_coordinates = <!-- {{coord|LAT|LONG|type:landmark|display=inline}} --> | monuments = مسجد نبوي | residence = مڪو پوء مدہنو | nationality = عرب | other_names = 99 نالا: مجتبیٰ، مصطفیٰ، بشیر، نذیر، احمد وغیرہ | ethnicity = <!-- Ethnicity should be supported with a citation from a reliable source --> | citizenship = حجاز | education = اُمِي | alma_mater = | occupation = واپار ، حاڪم ، قاضي، فوجي ڪمانڊر، معلم | years_active = | era = | employer = | organization = | agent = | known_for = اسلام جو پيغمبر | notable_works = *خدا جو ڏنل قرآن پھچائڻ * مديني جي رياست جو بنياد وجھندڙ * مسجد نبوي جو معمار *اسلام جي تعليم ڏنائين * حديث | style = | home_town = مڪو | salary = | net_worth = <!-- Net worth should be supported with a citation from a reliable source --> | height = <!-- "X cm", "X m" or "X ft Y in" plus optional reference (conversions are automatic) --> | weight = <!-- "X kg", "X lb" or "X st Y lb" plus optional reference (conversions are automatic) --> | television = | title = | term = | predecessor = عيسيٰ مسيح | successor = ڪو بہ نہ | party = | movement = | opponents = عربستان جا مشرڪ ۽ يھودي | boards = | religion = <!-- Religion should be supported with a citation from a reliable source --> | denomination = <!-- Denomination should be supported with a citation from a reliable source --> | criminal_charge = <!-- Criminality parameters should be supported with citations from reliable sources --> | criminal_penalty = | criminal_status = | spouse =* خديجه بنت خويلد (595–619) *سوده بنت زمعه (619–632) *حفصه بنت عمر (624–632) *جويريه بنت حارث (628–632) *عائشه (619–632) *زينب بنت جحش (627–632) *صفيه بنت حيي (629–632) *زينب بنت خزيمه (625–627) *ام سلمه (629–632) *ام حبيبه (628–632) *ريحانه بنت زيد (629–631) *ماريه قبطيه (630–632) *ميمونه بنت حارث (630–632) | partner = <!-- (unmarried long-term partner) --> | children = *عبد الله بن محمد، *قاسم بن محمد، *ابراهيم بن محمد، *زينب بنت محمد، *رقيه بنت محمد، *ام ڪلثوم بنت محمد، *فاطمه زهرا رضہ | parents = *عبد الله بن عبد المطلب * آمنہ بنت وھب | relatives = * عبدالمطلب (ڏاڏو) *ابوطالب (چاچو) * حمزہ (چاچو)رضہ *ابو لھب (چاچو) *علي رضہ (ڀائٽو، ۽ ڄاٽو) *عباس رضه (،چاچو) * ابو بڪر رضہ (سھرو) * عمر فاروق رضه (سھرو) *ابوسفيان (سھرو) | callsign = | awards = رحمته العالمين | module = آخري نبي | module2 = | module3 = | module4 = | module5 = | module6 = | signature =Muhammad Seal.svg | signature_alt = | signature_size = 50px | website = <!-- {{URL|example.com}} --> | footnotes = }} <br/> '''حضرت مُحَمَّد''' {{درود}} {{ٻيا نالا|انگريزي= '''Hazrat Muhammad '''pbuh}}(اپریل570ع - جون 632ع) مسلمانن جي عقيدي مطابق الله سبحان و تعالیٰ جو آخري نبي ۽ رسول ھيو جنھن تي [[آسماني ڪتابن جا نالا|آسماني ڪتاب]] [[قرآن| قرآن مجيد]] نازل ٿيو. 40 سالن جي عمر ۾ [[عربستان]] جي شھر [[مڪو| مڪي]] ۾ نبوت جو اظھار ڪندي اسلام جي توحيد واري عقيدي جي تبليغ جو آغاز ڪيو. سندس ڏنل تعليم عربن جي ان خطي ۾ ھڪ زبردست انقلاب برپا ڪيو. قرآن مجيد ۾ سندس زندگي مبارڪ کي '''اسوه''' سڏيو ويو آهي<ref name =" علوي" > بذل القوۃ فی حوادث سنی النبوۃ (سيرت هاشمي)، از: امام العصر مخدوم محمد ھاشم محدث ٺٽوي، ترجمو: پروفيسر اسرار احمد علوي، مھراڻ اڪيڊمي شڪارپور، ڇاپو ٻيو جولائي 2004ع ۾ لکيل مترجم جو نوٽ: تقديم </ref>. سورة الاحزاب جي آيت 21 ۾ فرمان آھي ته:'''لقد کان لکم فی رسول اللہ اسوۃ حسنہ''': ترجمو: "بيشڪ اوھان جي لاء خدا جي رسول {{درود}} جي ذات ۾ ھڪ بھترين نمونو آھي." لفظ اسوة جي عام معنیٰ طريقو يا نمونو آھي<ref name=" علوي " />. اسوہ انسان جي ان حالت کي چيو ويندو آهي جيڪا ھو ڪنھن ٻئي انسان جي پيروي ڪندي اختيار ڪري<ref name ="راغب " > مفردات الفاظ القرآن, از: ابو القاسم راغب اصفھانی صہ ۱۴۰ </ref>. اسلامي عقيدي مطابق محمد رسول الله {{درود}} جن جي اطاعت مسلمانن جي ايمان جو لازمي جز ۽ فرض آهي ۽ ان جي اطاعت کي قرآن مجيد ۾ الله جي اطاعت جي مثل سڏيو ويو آهي. سورة النساء جي آيت ۶۴ ۾ قرآن فرمائي ٿو ته: ''' وما ارسلنا من رسول الا لیطاع باذن اللّٰہ''': ترجمو: "۽ اسان موڪليا جيڪي رسول تہ انھن جي پيروي ڪئي وڃي، الله جي حڪم سان". دين جي عالمن ۽ قرآن جي شارحن جو اھو عقيدو آهي ته قرآن ھڪ تحريري دستور آھي جنھن جي عملي صورت سرور ڪونين {{درود}} جن جي ذات آھي، جن جو ڪوبه قول ۽ فعل حڪم خداوندئ کان وار برابر بہ ھيڏي ھوڏي ھٽيل نه آهي<ref name=" علوي " />. ايليا (بيت المقدس) ۾ ھجرت جي پنجين سال [[ھرقل|ھرقل اعظم]] (Hercules) جي درٻار ۾ سندس بدترين دشمن [[ابوسفيان]] پڇا ڪرڻ تي ٻڌايو ھو تہ "نبوت کان اڳ بہ اوھان {{ درود}} ڪڏهن ڪوڙ نہ ڳالھايو آھي"<ref name=" علوي " />. پاڻ ڪريمن پنھنجي بيمثال ڪردار وسيلي ڪٺور قلبن کي نرم ڪري انھن جو تزڪيو ڪيو<ref name=" علوي " />. سندن ھر عمل جي تقليد کي اسلامي دين ۾ سنت جو مقام حاصل آهي<ref name="علوي " />. مولانا ابوالڪلام آزاد مطابق:"قرآن ۽ نبي سائين {{درود}} جن جي زندگي ساڳي شئي آھي، قرآن متن آھي تہ سيرة ان جي تشريح ۽ قرآن علم آھي تہ سيرة ان جو عمل. ان ڪري انسانيت جي سمورن اھنجن ۽ آزارن جو علاج ان سيرت جي مطالعي ۾ ئي ملي سگھندو"<ref name ="آزاد " > سیرۃ کے عملی پہلو (اردو) ، از: مولانا ابوالڪلام آزاد، صہ ۹</ref>. == قبيلو ۽ گھراڻو == حضرت محمد {{درود}} جو قبيلو [[قريش]] ۽ گھراڻو [[بنو هاشم]] ھيا جيڪي حضرت ابراهيم جي بيبي ھاجرہ {{ٻيا نالا|عبراني= ''' Hagar '''}} مان وڏي پٽ حضرت اسماعيل جي اولاد مان ھيا. حضرت [[ابراهيم]] پنھنجي وڏي پٽ حضرت [[اسماعيل]] ۽ سندس ماء کي مڪي جي ويران وادي ۾ رھايو جتي ٻنھي پيء ۽ پٽ گڏجي [[ڪعبو]] تعمير ڪيو. ان ويراني ۾ [[زمزم]] جي چشمي جي برآمد ٿيڻ سان جرھوم جي قبيلو سندن مرضي سان اتي آباد ٿيو ۽ اڳتي هلي اسماعيل جي شادي ٿي ۽ کيس ٻارھن پٽ ڄاوا جن مان وڏي پٽ جو نالو قدار ھيو. آھستي آھستي اسماعيلين جو تعداد وڌندو ويو.<ref name ="سعيد" >The Life of Muhammad, the Prophet , by:Syed Saeed Akhtar Rizvi, page ،9,7,8,6,</ref> بائيبل مطابق خدا جو واعدو ٿيل ھيو تہ اسماعيل جي اولاد کي تيزي سان وڌائيندو <ref>{Genesis 21:13}</ref> اھي پوري حجاز ۾ ڦھلجي ويا. عیسیٰ مسیح جي پيدائش کان 200 سال اڳ قدار جي اولاد مان عدنان مشھوري ماڻي ٻنھي جي وچ واري شجري جي اڃان ڪا پڪ نہ ٿي سگھي آھي ڇو تہ عربن گھڻا شجرا بيان ڪيا آهن.محمد صہ انھن شجرن تي تبصرو ڪندي فرمايو ھيو تہ {{quote|جڏهن منھجو شجرو عدنان تائين پھچي تہ بس ڪريو|محمد صہ<ref name = " سعيد"/>|}} ٽين صدي عيسويءَ ۾ عدنان جي اولاد مان ھڪ سردار ٿيو جنھن جو نالو فاھر ھيو جنھن لاء خيال آهي تہ ان کي [[قريش]] سڏيندا ھيا ڪن جو وري خيال آھي تہ فاھر جي پنجين پيڙهيءَ ۾ پنجين صدي عيسويءَ ۾ [[قصي بن ڪلاب]] بن مرہ بن لوئي، بن غالب بن فاھر نالي ھڪ طاقتور شخص مشھور ٿيو جنھن کي قريش سڏيندا ھيا ء ان جي اولاد [[قريشي]] سڏبا ھيا. علامہ شبلي نعماني، علامہ طبري مطابق قصي ئي پھريون شخص ھيو جنھن کي قريش سڏيو ويو. قصي سڀني اسماعلين کي گڏ ڪري قائل ڪيو تہ خانہ بدوشي ترڪ ڪري ڪعبي جي چؤطرف مستقل رھائش اختيار ڪن. قصي ڪعبي جي نگران خزاہ قبيلي جي ھليل نالي ھڪ شخص جي نياڻي سان شادي ڪئي ۽ ھليل جي وصيت ذريعي ڪعبي جي نگراني جي ذميداري قصي جي حوالي ٿي جنھن کوڙ ادارن کي قائم ڪيو جن ۾ دارالندواہ (گڏجاڻي واري جاء) شامل ھئي جتي ويھي جنگ ۽ امن سميت اھم معاملن جا فيصلا ، شادين جا اجتماع ٿيندا هئا. قافلن جي روانگي پن ٿيندي هئي.ھن سقايہ ( حاجين کي پاڻي فراهم ڪرڻ جو بندوبست)، رفادہ ( حاجين کي کاڌخوراڪ فراھم ڪرڻ جو بندوبست) پڻ قائم ڪيا<ref name = "سعيد "/> ھن حاجين جو مشاعرالحرم ۾ رات ٽڪائڻ جو بندوبست ء پوري واديءَ کي بتين سان منور ڪري کين سھولتن فراھم ڪرڻ جي شروعات ڪئي. زمزم جو چشمو صديون پھرين لٽجي ويو ھو ھن ان کي ڳولي پھريون دفعو کوھ کوٽايو ۽ پاڻي جي بحالي ٿي. ھن ڪعبي جي ٻيھر تعمير ڪرائي. ھن جي وفات بعد ماڻھو حاجون (موجوده جنت المولا واري قبرستان) ۾ سندس قبر جي زيارت لاءِ ويندا ھئا. ھن کي ڪعبي جون ڇھ ذميداريون ھيون جيڪي ھن پنھنجي وفات کان اڳ پنھنجي وڏي پٽ عبدالدار کي سونپيون. قصي کي پنج پٽ ء ھڪ ڌيءُ ھئي. سندس ٻئي پٽ مغيرہ کي عبداالمناف سڏيندا ھيا، جيڪو قبيلن ۾ معتبر ۽ قائدانہ صلاحيتن وارو ليکيو ويو. عبدالمناف کي ڇھ پٽ ٿيا جن ۾ ھاشم، مطلب، عبد شمس ۽ نوفل مشھور ٿيا. عبدالدار ۽ عبداالمناف جي وفات کان پوءِ ڪعبي جي ذميداري سنڀالڻ ۾ سندن اولاد ۾ تڪرار شروع ٿيو پر پوء ٺاھ ٿي وين. اھو طئي ٿيو تہ پاڻي پيارڻ ، کاڌ خوراڪ فراھم ڪرڻ ۽ جنگ ۾ قيادت جي ذميداري عبداالمناف جي اولاد ڏي منتقل ٿي. ليوا ۽ حجابہ جي ذميداري عبدالدار جي اولاد کي ملي باقي دارالندواہ جي سربراهي ٻنھي جي خاندانن ۾ رھي. انھن مان ھاشم گھڻو نالو ڪڍيو جنھن کي کاڌي کارائڻ جي ذميداري ملي. ھڪ ڀيري مڪي ۾ وڏو ڏڪار آيو تہ ھاشم پنھنجي سموري دولت کڻي شام ويو اتان اٽو ۽ سڪل ماني خريد ڪري مڪي آيو ۽ روزانو اٺن کي ڪھي انھن مان ٻوڙ ٺاھي ماني جا ٽڪرا ان ۾ ملائي سموري قبيلي کي گھرائي کارائيندو هو ڏڪار جي خاتمي تائين ھن قبيلي جي مدد جاري رکي کوڙ ماڻھن کي مرڻ کان بچائي ورتو.ان خدمت جي بدلي ئي کيس ھاشم جو نالو مليو جنھن جي معني ( مانيءَ کي ) ٽڪر ڪندڙ آھي. ھاشم جو اصل نالو امر{{ٻيا نالا|انگريزي=Amr}} ھيو. ھاشم مڪي جي واپاري قافلن جو بنياد وجھندڙ پڻ ھيو. ھن باظنتيني شھنشاھ کان حڪمنامو حاصل ڪيو جنھن تحت قريش قبيلي کي ھر قسم جي ٽئڪس ۽ ڊيوٽي کان آزاد ڪري انھن جي ڪنٽرول وارن ملڪن ۾ آزاد اچ وڃ جي اجازت ڏنل ھئي<ref name = " سعيد "/> ھن اھا ساڳي سھولت ايٿوپيا جي بادشاھ کان پڻ حاصل ڪئي ۽ ان وقت يمن ايٿوپيا جو حصو ھيو.اھڙي طرح قريش جا واپاري قافلا يمن کان شام ۽ بازنظيني شھر انقرہ تائين وڃڻ شروع ٿيا.<ref name = "سعيد "/> ھاشم جڏهن 25 سالن جو ھيو تہ سن 488 عيسويءَ ۾ فلسطين جي غزہ واري ھنڌ وفات ڪري ويو ۽ کيس اتي ئي دفن ڪيو ويو. اھا جاء غزہ ھاشم يا ھاشم جي غزہ سڏجڻ شروع ٿي وئي. ھن يثرب جي عدي بنو نجار قبيلي جي سلمیٰ بنت امر سان پرڻو ڪيو جنھن مان عبدالمطلب پيدا ٿيو جيڪو اڃان ننڍڙو ھيو تہ ھاشم وفات ڪري ويو.ان کان سواءِ ھاشم کي چار ٻيا پٽ پڻ ھيا جن ۾ اسد، نضلا، سئفي ۽ ابو سئفي شامل ھيا جن مان پوين ٽن کي اولاد ڪانہ ٿي باقي اسد کي [[فاطمه بنت اسد]] نالي نياڻي ڄائي جيڪا علي رضہ بن ابي طالب جي ماء ھئي. ھاشم جو اھڙي طرح نسل عبدالمطلب مان اڳتي ھليو<ref name = " سعيد"/>. عبدالمطلب يثرب ۾ پنھنجي ناني جي گھر ۾ پيدا ٿيو. ھاشم جي وفات بعد سندس ڀاء مطلب خاندان جو وڏو بڻيو جيڪو پنھنجي ننڍي ڀائٽي عبدالمطلب بن ھاشم کي مڪي وٺي آيو جڏھن مطلب اٺ تي مڪي ۾ داخل ٿيو تہ ماڻھن ڇوڪري کي مطلب جو غلام سمجھي عبدالمطلب چوڻ شروع ڪيو ۽ مطلب وضاحت ڪندو رھيو تہ اھو سندس ڀائٽيو آھي پر ھاشم جي ان پٽ تي عبدالمطلب نالو پئجي ويو<ref name = " سعيد "/>. عبدالمطلب جو اصل نالو شعيبت الحمد ھيو. مطلبجي وفات بعد سقايہ ۽ رفادہ جي ذميداري عبدالمطلب جي حصي ۾ آئي. ھن 82 سالن تائين عمر ماڻي ۽ پوئين وقت ھن کي مڪي جي سربراھ جو خطاب پڻ مليو<ref name = " سعيد"/> ==والدين== نبي ڪريم {{درود}} جي والد جو نالو عبدالله بن عبدالمطلب ھيو جنھن سندس ولادت کان ڪجھ مھينا اڳ يثرب ۾ ۲۵ سالن جي عمر ۾ وفات ڪئي<ref name =" Awan" > Siraj u Munira, By: Muhammad Ikramun Nabi Awan and Ms Nusrat Tiwana, 1st edition, Nov 2014, Pages: 23, 25 ,27, 28, 39,40 to 86 </ref>. ==جنم== نبي ڪريم {{درود}} جن ۱۲ ربيع الاول تي فجر جي وقت بمطابق ۳۰ اپريل ۵۷۱ع ۾ پيدا ٿيا<ref name ="الفضل " > [ https://www.alfazlonline.org/07/01/2020/9519/] الفضل آن لائين</ref>. سندس ولادت ابرہ جي لشڪر جي تباھي کان ۵۵ ڏينھن بعد ٿي<ref name=" Awan " />. ڏاڏي عبدالمطلب سندس نالو محمد رکيو<ref name=" Awan " />. == ننڍپڻ== عربن جي اميرن جي رواج مطابق پرورش لاء ڏاڏي کيس بدو عربن جي بني سعد قبيلي سان تعلق رکندڙ حليمه سعديه جي حوالي ڪيو<ref name=" Awan " />. حليمه ۽ سندس مڙس حارث ٻار وٺڻ وقت الجھن ۾ ھيا تہ شايد کين مناسب معاوضو نہ ملي سگھي پر جلد ئي کين ٻار جي ڀلاري ھجڻ جي سمجھ آئي<ref name=" Awan" />. حليمه جي نياڻي شيماء سندس پرورش ۾ ماء جي مدد ڪئي<ref name=" Awan " />. ننڍپڻ ۾ پنھنجي رضاعي ڀائرن ۽ ان رضاعي ڀيڻ سان گڏجي ٻڪريون پڻ چاريندو ھو<ref name="Awan " />. جڏھن ۶ سالن جو ٿيو تہ ماء آمنه کيس سندس پيءُ جي قبر جي زيارت ۽ سندس ناناڻي گھر گھمائڻ لاء يثرب وٺي آئي<ref name="Awan " />. واپسي ۾ بيمار ٿي پئي ۽ آبوا جي مقام تي وفات ڪري وئي. تدفين بعد مائٽن کي نظر نہ آيو ۽ جڏھن کيس ڳوليائون تہ پنھنجي ماء جي قبر وٽ ويٺل روئندي ڏٺائونس <ref name=" Awan" />. بعد ۾ جڏھن اصحابين سان گڏ ماء جي قبر تي آيا تہ سندس قبر جي مٽي تي ھٿ ڦيرائيندي ڏاڍو رنا ھيا ۽ ان وقت اصحابي ڪافي پري بيٺا ھئا ۽ کين اھو چوندي ٻڌو تہ سندس ماء جي شفقت جي يادن کيس روئاري وڌو<ref name="Awan " />. ماءُ جي وفات بعد ھن يتيم ٻار جي پرورش جي ذميداري سندس ڏاڏي عبدالمطلب سنڀالي. ۵۷۹ع ۾ عبدالمطلب پڻ وفات ڪري ويو ۽ پوء سندس پرورش جي ذميداري سندس سڳي چاچي ابو طالب سنڀالي<ref name=" Awan " /> ابوطالب ۽ سندس زال فاطمه مٿن ڏاڍا مھربان رھيا<ref name=" Awan " />. پنھنجي ان چاچي ۽ پاڙيسرين جو مال چارڻ شروع ڪيو<ref name="Awan " />. ٻارھن<ref name=" Awan " /> يا يارھن ورھين جي عمر ۾ چاچي حضرت ابوطالب سان گڏ واپار سانگي شام ويا هئا<ref name=" ٺٽوي " /> جڏھن بصري پھتا تہ اتي ھڪ راھبن واري خانقاھ ۾ ترسيا<ref name="Awan " /> جتي بحيرا نالي ھڪ عيسائي راھب سندس نبوت جي تصديق ڪئي ۽ ان وقت حضرت ابوبڪر صديق پڻ ساڻن گڏ ھيو هئي<ref name=" ٺٽوي" />. == زالون ۽ اولاد == ===۱.بيبي خديجه رضه=== 25 سالن جي ڄمار ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي پھرين شادي [[بنو اسد]] گھراڻي جي [[خويلد بن اسد]] ۽ [[فاطمه بنت زائدہ]] جي نياڻي 40 سالا حضرت خديجة الڪبریٰ رضه سان 695 ۾ ٿي جيڪا بيواہ ھئي ۽ سندس اھا ٽين شادي ھئي<ref name=" علوي " />. سندس لقب طاھرہ ۽ ڪنيت ان ھند ھئي<ref name=" علوي " />. بيبي سانئڻ جو پھريون نڪاح [[ھند بن زرارہ]] سان ٿيو جنھن مان کيس ھڪ نياڻي ۽ ٻہ پٽ ٿيا جيڪو پوء گذاري ويو. سندس ٻيون نڪاح [[عتيق بن عائذ]] سان ڪرايو ويو جنھن مان کيس ھڪ نياڻي ھند جي نالي سان ھئي پر ڪجھ وقت کان پوءِ عتيق پڻ گذاري ويو<ref name=" علوي " />. جڏھن 35 سالن جي ٿي تہ سندس والد خويلد پڻ گذاري ويو<ref name="علوي " />. پاڻ مالدار عورت ھئي ۽ سندس ڪاروباري قافلا [[عراق]]، [[شام]] ۽ [[فلسطين]] تائين ويندا ھيا. سندس ھڪ غلام [[ميسرہ]] ايماندار ھيو جيڪو سندس ڪاروبار جو جنرل مينيجر ھيو<ref name=" علوي" />. پاڻ سڳورن {{درود}} جن ان وقت ايمانداري ۾ وڏي شھرت حاصل ڪئي هئي ۽ ميسرہ ذريعي بيبي سانئڻ وٽ اھڙو احوال پھتل ھو ۽ ان کين سندس ڪاروبار ۾ شامل ٿيڻ جي پيشڪش ڪئي جيڪا پاڻ سڳورن {{درود}} قبول ڪئي ۽ ان جي تجارتي قافلي سان شام ويا جنھن بعد بيبي سانئڻ کين شادي جو پيغام موڪليو ۽ ان وقت بيبي صاحبه جي عمر ۴۰ سال ھئي<ref name=" علوي " />. شادي ۲۵ صفر تي مڪي ۾ ٿي جنھن ۾ حضرت ابو طالب ، حضرت حمزہ رضه، بيبي صاحبه جو چاچو [[عمرو بن اسد]]، سؤٽ [[ورقه بن نوفل]] پڻ شامل ٿيا<ref name=" علوي " />. حق مھر ساڍا ٻارھن [[اوقيه]] سون مقرر ڪيو ويو جنھن جي قيمت ۵۰۰ درھم ھئي<ref name=" علوي" />. ھڪ روايت مطابق حق مھر ۲۰ وٽ ٻڌايو ويو آهي<ref name=" علوي " />. نڪاح جو خطبو سيدنا [[ابو طالب]] پڙھيو. اھو خطبو يعقوبي ، شامي ، قسطلاني ، ۽ علامه عامري پنھنجي ڪتابن ۾ نقل ڪيو آهي<ref name=" علوي " />. نڪاح بعد پاڻ سڳورن {{درود}} ھڪ اٺ ذبح ڪرائي مھمانن جي دعوت ڪئي. بيبي سانئڻ زندگي جا 25 سال پاڻ سڳورن {{درود}} سان گذاريا<ref name=" علوي " />. سندس حياتيءَ ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} ٻي ڪا شادي نہ ڪئي<ref name=" علوي " />. پاڻ سڳورن {{درود}} جي پٽ ابراھيم کان سواءِ سموري اولاد بيبي سانئڻ مان ٿي ۽ سڀ سواء بيبي فاطمه الزهراء رضه جي سندن حياتي مبارڪ دوران وفات ڪري ويا<ref name=" علوي " />. [[فائل:The altar of prayer of the Prophet in the demolished house of Khadijeh 01.jpg|thumb|left|upright=0.8|بيبي خديجہ جي مڪي ۾ ڊاٿل گھر اندر اھا جاء جتي حضرت محمد{{درود}} ساڻس شادي کان پوء رھائش دوران عبادت ڪندو ھو]] نبي ڪريم {{درود}} کي چار نياڻيون ھيون جن مان وڏي سيدہ زينب ، ٻيون نمبر سيدہ رقيه ، ٽيون نمبر سيدہ ام ڪلثوم ۽ چوٿون نمبر آخري نياڻي سيده فاطمه الزهراء ھئي<ref name=" علوي " />. چئني مديني ھجرت ڪئي ۽ اتي وفات ڪيائون ۽ چارئي جنت البقيع ۾ دفن ٿيل آھن<ref name=" علوي " />. سيده زينب رضه 30 ميلادي ڌاري مڪي ۾ ڄائي ۽ سن ۸ ھجري ۾ مديني ۾ وفات ڪئي. سندس نڪاح بعثت کان اڳ پنھنجي ماسات ابوالعاص بن ربيع قرشي سان ڪرايو ويو جيڪو بيبي خديجه جي ڀيڻ ھند بنت خويلد جو پٽ ھيو ۽ سندس اصل نالو لقيط ھو<ref name=" علوي " />. ڪجھ رويتن مطابق سندس نالو ھشيم ۽ مھشم ھيو. پاڻ سڳورن {{درود}} جي ھجرت وقت اھي طائف ۾ رھندا ھئا. بدر جي جنگ بعد پاڻ سڳورن {{درود}} کيس مديني گھرايو ۽ بعد ۾ ابوالعاص جڏهن اسلام قبول ڪيو تہ اھو پڻ مديني ۾ آيو. سيده زينب کي ھڪ پٽ علي ۽ ھڪ نياڻي امامه ٿيا<ref name=" علوي" />. علي ننڍپڻ ۾ ئي فوت ٿي ويو. امامه جي پرورش بعد ۾ ابوالعاص جي ماروٽ حضرت زبير بن عوام ڪئي جنهن بيبي فاطمه الزهراء جي وفات بعد امامه جو نڪاح حضرت علي ڪرم الله وجهه سان ڪرايو<ref name=" علوي " />. [[فائل:The altar of prayer of the Prophet in the demolished house of Khadijeh.jpg|thumb|left|upright=0.8|بيبي خديجہ جي سعودي حڪومت پاران ڊاٿل گھر ۾ محراب جو ھڪ ٻيو منظر جتي پاڻ سڳورو عبادت ڪندو ھو]] سيده رقيه رضه ۳۳ ميلادي ڌاري ڄائي ۽ ان جو نڪاح حضرت عثمان غني رضه سان ڪرايو ويو. نبوت جي پنجين سال مڙس سان گڏ حبشه ھجرت ڪئي جتي ست سال رھيا اتي کيس ھڪ پٽ عبدالله نالي ڄائو. مڪي واپسي بعد مديني ڏانهن ھجرت ڪئي. بدر جي جنگ وقت بيمار ٿي پئي ۽ اٽڪل ۲۰ ڏينھن بعد وفات ڪري وئي. ان جي بيماري سبب نبي ڪريم {{درود}} جن حضرت [[عثمان غني]] رضه ۽ حضرت اسامه بن زيد رضه کي مديني ڇڏي ويا ھئا. جنگ جي فتح جي خبر جڏهن مديني پھتي تہ بيبي سانئڻ جي تدفين ٿي رھي ھئي<ref name=" علوي " />. سندس پٽ عبدالله پڻ ننڍپڻ ۾ گذاري ويو<ref name=" علوي " />. [[فائل:The House of Khadijah, The Porphet Mohammad's Wife in Mecca before Demolition 01.jpg|thumb|left|upright=0.8|بيبي خديجہ جو گھر جتي حضرت محمد {{درود}} مڪي زندگيءَ جو ھڪ دؤر گذاريو جيڪو سعودي حڪومت ڊھرائي ڇڏيو]] سيدہ ام ڪلثوم اھل بيت جي مديني ھجرت وقت بيبي فاطمه الزهراء رضه ۽ سيدہ سوده رضه سان گڏ ھئي. سيدہ رقيه رضه جي وفات کان ست يا ٽن مھينن بعد پاڻ سڳورن {{درود}} سندس نڪاح حضرت عثمان غني رضه سان ڪرايو ۽ سندس رخصتي جمادالآخر ۾ دوران ۱۹ سالن جي عمر ۾ ٿي<ref name=" علوي " />. کيس ڪا بہ اولاد ڪانه ٿي. حضرت عثمان سان ھن پنھنجي زندگي جا اٽڪل ساڍا ڇھ ورھيه گذاريا<ref name=" علوي " />. سن ۹ ھجري ۾ شعبان جي مھيني دوران وفات ڪئي. سندس جنازي نماز پاڻ سڳورن {{درود}} جن پڙھائي<ref name=" علوي " />. [[فائل:The House of Khadijah, The Prophet Mohammad's Wife in Mecca after Demolition 01.jpg|thumb|left|upright=0.8|بيبي خديجہ وارو گھر ڊھڻ کان پوءِ واري حالت ۾. ھن گھر پاڻ سڳورن زندگي جو ھڪ دور گذارہو]] بيبي فاطمه الزهراء رضه ۴۱ ميلادي ۾ نبوت جي بعثت واري سال پيدا ٿي ۽ جڏهن ۱۰ ورھين جي ھئي تہ سندس والدہ وفات ڪئي جنھن ڪري ننڍي عمر ۾ ئي والد سان وابسته رھي<ref name="علوي " />. والد کي تمام پياري ھئي. سندس عادات ، اطوار ، رفتار توڙي گفتار جو انداز والد سان مشابهت رکندڙ ھيو ۽ شڪل ۾ والده جھڙي ھئي<ref name=" علوي " />. سندس شادي پندرهن سال پنج مھينن جي عمر حضرت علي ڪرم الله وجهه سان مديني ۾ جنگ بدر کان بعد ڪرائي وئي. نڪاح جي تقريب مسجد نبوي ۾ ٿي ۽ پاڻ سڳورن{{درود}} سندن نڪاح پڙھايو. حق مھر ۵۰۰ درھم مقرر ٿيو ۽ رخصتي احد جي جنگ بعد عمل ۾ آئي<ref name=" علوي" />. سندس حياتيءَ دوران حضرت علي ڪرم الله وجهه ٻي شادي ڪانه ڪئي. کيس پنج ٻار جن ۾ ٽي پٽ امام حسن، امام حسين ، امام محسن ۽ ٻہ ڌيئر ڄاوا. امام محسن ننڍپڻ ۾ ئي وفات ڪئي<ref name=" علوي " />. پاڻ پردي جي سخت پابند ھئي. سندس جنازي نماز حضرت علي ڪرم الله وجهه پڙھائي<ref name="علوي " />. [[فائل:Khadija tomb (1).jpg|thumb|left|upright=0.8|خديجہ جو مڪي م واقع مقبرو جيڪو سعودي حڪومت ڊھرائي ڇڏيو]] بيبي خديجه رضه مان پاڻ سڳورن {{درود}} کي ٻہ پٽ پڻ ڄاوا جن جا نالا قاسم ۽ عبدالله ھيا. قاسم کي طاھر ۽ عبدالله کي طيب پڻ سڏيندا هئا<ref name=" علوي " />. روايت مطابق سندن وفات نبوت کان اڳ ننڍپڻ ۾ ٿي ھئي<ref name=" علوي" />. بيبي صاحبه ۱۱ رمضان سن ۱۰ نبوي ۾ ٦۵ ورھين جي ڄمار ۾ مڪي ۾ وفات ڪئي. کيس حجون مڪي شريف ۾ دفنايو ويو. ان وقت اڃان جنازي جي نماز جو حڪم نہ آيو ھو<ref name=" علوي" />. ===۲.بيبي سوده رضه=== سن ۱۰ نبوي ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} جن جو پاڻ کان عمر ۾ ۳۰ سال وڏي بيوہ<ref name=" علوي " /> سودہ بنت زمعه سان نڪاح ٿيو. مديني ڏانهن ھجرت وقت فقط ھيء گھرواري ساڻن گڏ ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. سندس والد جو نالو زمعه بن قيس ۽ ماء جو نالو شموس بنت قيس نجاري ھيو ۽ ان جو تعلق بنو عامر قبيلي سان ھو<ref name="علوي " />. روايت مطابق ھڪ دفعي خوله بنت حڪيم نبي ڪريم {{درود}} جن کي ٻي شادي ڪرڻ جي تجويز ڏني ۽ کين بيبي عائشه ۽ حبشه کان ھجرت ڪري موٽي آيل مھاجرن مان بيبي سودہ جا نالا پيش ڪيا<ref name="علوي " />. پاڻ سڳورن اھا تجويز قبول ڪئي ۽ ٻنھي طرفن کان آڇ قبول ڪئي وئي. بيبي صاحبه جي نڪاح وقت عمر ۳۲ سال ھئي ۽ بيبي سوده سان نڪاح جو خطبو زمعه بن قيس پڙھيو<ref name=" علوي " />. حق مھر ۴۰۰ درھم مقرر ٿيو<ref name =" جلد" > شرح مواھب ، زرقاني ، جلد ۳, صه ۲۹۷ </ref>. ھن جا ۱۲ سال نبي ڪريم {{درود}} جي صحبت ۾ گذريا ۽ سندس رفاقت ۾ حج ۽ عمرو ادا ڪيو<ref name=" علوي " />. کيس پاڻ سڳورن {{درود}} مان ڪا اولاد ڪانه ٿي پر کيس پھرين مڙس سڪران مان عبدالرحمان نالي پٽ ڄائو جيڪو حضرت عمر رضه جي دؤر ۾ جنگ جلولاء ۾ شھيد ٿيو<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه جي ڪنيت ان عبدالرحمان ھئي<ref name=" علوي" />.بلاذري مطابق بيبي صاحبه سن ۲۲ ھجري ۾ مديني ۾ وفات ڪئي<ref name=" علوي " />. ابن سعد مطابق سن ۵۴ ھجري ۾ وفات ڪئي<ref name="علوي " />. ان وقت جنازي جي نماز جو حڪم اڃان ڪانہ ٿيو ھو. بيبي صاحبه کي جنت البقيع ۾ دفنايو ويو. ھن جي رفاقت نبي ڪريم {{درود}} جن سان ۱۴ سالن تائين ھئي<ref name=" علوي " />. ===۳.بيبي عائشه رضه=== بيبي صاحبه جو تعلق بنو تيم قبيلي سان ھيو. سندس والد جو نالو ابوبڪر صديق ۽ والدہ جو نالو ان رومان بنت عامر ھو. بيبي صاحبه جو لقب صديقه ۽ حميرا ھيو ۽ سندس ڪنيت ان عبدالله ھئي<ref name=" علوي " />. سن ۱۰ نبوي شوال جي مھيني ۾ بيبي عائشه رضه جو پاڻ سڳورن {{درود}} جن سان نڪاح مڪي ۾ سندس والد ابوبڪر صديق پڙھيو<ref name=" علوي " />. حق مھر ۵۰۰ درھم مقرر ٿيو.ان وقت سندس عمر ۶ سال ھئي ۽ رخصتي شوال جي مھيني ۾ ھجرت جي پھرين سال ۹ ورھين جي عمر ۾ مديني ٿي<ref name=" ٺٽوي" />. نڪاح ۽ رخصتي وقت بيبي صاحبه جي عمر بابت متضاد روايتون آھن جن ۾ ھڪ روايت مطابق رخصتي وقت بيبي صاحبه جي عمر ۱۸ سال ھئي. نڪاح مڪي ۾ ٿيو ۽ رخصتي ھجرت جي پھرين سال ٿي ان وقت بيبيءَ جي عمر ۱۷ يا ۱۹ سال ھئي ۽ محمد {{درود}} جن جي عمر ۵۴ سال ھئي<ref name =" الفتوا" > [https://www.thefatwa.com/urdu/questionID/3775/%D8%A7%D8%B2%D9%88%D8%A7%D8%AC-%D9%85%D8%B7%DB%81%D8%B1%D8%A7%D8%AA-%DA%A9%DB%8C-%D8%AA%D8%B9%D8%AF%D8%A7%D8%AF-%DA%A9%D8%AA%D9%86%DB%8C-%DB%81%DB%92-%D8%A7%D9%88%D8%B1-%D8%B9%D9%82%D8%AF-%D9%86%D8%A8%D9%88%DB%8C-%D9%85%DB%8C%DA%BA-%D8%A2%D9%86%DB%92-%DA%A9%DB%92-%D9%88%D9%82%D8%AA-%D8%A7%D9%86-%DA%A9%DB%8C-%D8%B9%D9%85%D8%B1%DB%8C%DA%BA-%DA%A9%DB%8C%D8%A7-%D8%AA%DA%BE%DB%8C%DA%BA/ ] Alfatwa.com</ref>. بيبي صاحبه پنھنجي ڀيڻ اسماء بنت ابوبڪر کان عمر ۾ ۱۰ سال ننڍي ھئي جيڪا پنھجي پٽ عبدالله بن زبير جي شھادت (سن ۷۳ ھجري) کان ۵ يا ۱۰ ڏينھن بعد گذاري وئي. ان جي عمر ھجرت وقت ۲۷ سال ھئي تہ بيبي صاحبه جي عمر ۱۰ سالن جي فرق سان ان وقت ۱۷ سال ھئي<ref name=" الفتوا " />. روایت مطابق مديني پھچڻ کان ڪجھ وقت پوءِ پاڻ سڳورن {{درود}} جن زيد بن حارث ۽ ابو رافع کي مڪي مان ابوبڪر صديق رضه جي گھروارن کي وٺي اچڻ لاءِ موڪليو اھڙي طرح اھي قبا تائين پھتا. بيبي اسماء بنت ابوبڪر اميد سان ھئي ۽ اتي ان عبدالله بن زبير کي جنم ڏنو. ساڳي سال شوال ۾ بيبي عائشه رضه جو گھر مديني جي پاڙي سنح ۾ حارث بن خزرج وارن جي گھرن لڳ واقع ھيو جيڪو نبي ڪريم {{درود}} جي گھر کان ھڪ ميل جي فاصلي تي ھو. ان گھر ۾ سندس شادي ۽ رخصتي ٿي<ref name ="ياقوت " > معجم البلدان، ياقوت، جلد ۳, صه ۲۶۵ </ref>. بيبي صاحبه جو وصال ۱۷ رمضان سن ۵۷ يا ۵۸ ھجري ۾ بنو اميه واري دؤر ۾ ٿيو. پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي زالن ۾ ھيء بيبي سڀ کان وڌيڪ فقيھ ۽ علم واري عورت ھئي ۽ سندس رسول الله {{درود}} جن سان رفاقت ۹ سالن تائين رھي. پاڻ جنت البقيع ۾ دفن ٿيل آهي. حديثن جون ۲۲۱۰ روايتون بيبي صاحبه سان منصوب آھن<ref name=" علوي " />. ===۴.بيبي حفصه رضه=== بنو عدي قبيلي سان تعلق رکندڙ بيبي حفصه حضرت عمر فاروق رضه ۽ سندس زال زينب بنت مظعون جي نياڻي ھئي جيڪا بعثت نبوي کان پنج سال اڳ پيدا ٿي<ref name=" علوي " />. ننڍي عمر ۾ سندس نڪاح سھم قبيلي جي ھڪ فرد خنيس بن حذافه بن قيس سان ٿيو جيڪو بدر جي جنگ ۾ مسلمانن جي لشڪر ۾ شامل ھو ۽ زخمي ٿي پيو ۽ سن ۲ھجري ۾ وفات ڪري ويو ۽ ھڪ روايت مطابق احد جي جنگ ۾ شھيد ٿيو<ref name=" علوي " />. ان بعد شوال سن ۲ ھجري<ref name=" علوي " /> يا ۳ ھجري<ref name=" ٺٽوي " /> ۾ بيبي حفصه جي شادي نبي ڪريم {{درود}} جن سان<ref name="ٺٽوي " /> مديني ۾ ٿي<ref name="علوي " />. ان وقت بيبيءَ جي عمر ۱۸ سال<ref name="علوي " /> يا ۲۱ سال <ref name=" الفتوا " /> ھئي ۽ نڪاح ۾ مھر ۴۰ يا ۵۰۰ درھم مقرر ٿيو<ref name=" علوي" />. ابو دائود ، نسائي ۽ ابن ماجه وغيره ۾ ابن عمر جي روايت مطابق نبي ڪريم {{درود}} جن کيس ھڪ دفعو طلاق (رجعي) ڏني ھئي. طبراني پڻ اھڙو ذڪر ڪيو<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه شعبان سن ۴۵ ھجري ۾ ۶۳ ورھين جي عمر ۾ وفات ڪئي<ref name=" علوي " /><ref name="الفتوا " />. وفات وقت پنھنجي ننڍي ڀاءُ عبدالله بن عمر رضه کي وصيت ڪئي ھئي تہ سندس مديني جي اتر ۾ شام واري رستي تي واقع غابہ نالي ديھ واري ملڪيت خيرات لاء وقف ڪري<ref name=" علوي " />. سندس جنازي نماز مديني جي گورنر مروان بن حڪم پڙھائي ۽ کيس جنت البقيع ۾ دفنايو ويو<ref name=" علوي " />. نبي ڪريم {{درود}} جن سان ان جي رفاقت ۷ سال رھي. ان سان منصوب حديثن جي روايتن جو تعداد ۶۰ آھي<ref name=" علوي " />. ===۵.بيبي زينب بنت خزيمه رضه=== بيبي صاحبه جو تعلق بنوھلال قبيلي سان ھو. سندس والد جو نالو خزيمه بن عبدالله ۽ ماء جو نالو ھند ھو<ref name="علوي " />. رمضان، سن ۳ ھجري ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} جن جو نڪاح بيبي زينب بنت خزيمه ھلاليه سان<ref name=" ٺٽوي" /> مديني ۾ ٿيو ۽ ان وقت سندس عمر ۳۰ سال ھئي<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه کي خير خيرات جي ڪثرت سبب ام المساڪين يعني مسڪينن جي ماء سڏيو ويندو هو<ref name="ٺٽوي " />. ھجرت نبوي {{درود}} کان ۱۴ يا ۱۵ سال اڳ مڪي ۾ ڄائي بيبي صاحبه جو پھريون مڙس نبي ڪريم {{درود}} جو پڦاٽ عبدالله بن جحش رضه ھو جنھن سان گڏ بيبي صاحبه مديني ھجرت ڪئي جيڪو ساڳ شوال سن ۳ ھجري ۾ غزوہ احد ۾ شھيد ٿيو ھو ۽ عدت گذارڻ بعد سندس ٻي شادي پاڻ سڳورن {{درود}} جن سان ٿي پر سن ۴ ھجري ۾ ربيع الاول يا ربيع الآخر ۾ بيبي صاحبه وفات ڪري وئي<ref name=" ٺٽوي " />. وفات وقت سندس عمر ۳۰ يا ۳۱ سال کن ھئي<ref name=" علوي " />.اھو پاڻ سڳورن {{درود}} جن جو پنجون نڪاح ھيو جنھن ۾ حق مھر ۵۰۰ درھم مقرر ٿيو<ref name=" علوي" />. قتادہ بن دعامہ کان روايت مطابق سندس پھريون نڪاح پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي سؤٽ طفيل بن حارث سان ٿيل ھو جنھن ڪجھ وقت پوء کيس طلاق ڏني ۽ سندس ٻيو نڪاح طفيل جي ڀاءُ عبيدہ بن حارث سان ٿيو<ref name=" علوي " />. امھات المومنين ۾ بيبي زينب رضه واحد عورت ھئي جنھن جو جنازو نبي ڪريم {{درود}} جن پڙھايو <ref name=" علوي " />. سندس پاڻ سڳورن {{درود}} جن سان رفاقت ۸ مھينا رھي<ref name=" علوي " />. ===۶.بيبي ھند رضه=== بيبي صاحبه جو تعلق بنومخزوم قبيلي سان ھو. سندس والد جو نالو ابواميہ سھيل بن مغيرہ ھو ۽ والده جو نالو عاتڪہ بنت عامر ھيو. بيبي صاحبه جي ڪنيت ام سلمه ھئي<ref name="علوي " />. بيبي صاحبه جو نڪاح رسول الله {{درود}} جن سان شوال ، سن ۴ ھجري ۾ مديني ۾ ٿيو جنھن وقت بيبي صاحبه جي عمر ۲۶ سال ھئي. حق مھر ۾ ڪجھ گھريلو سامان شامل ھو<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه ۶۲ ھجري ۾ ۸۴ ورھين جي ڄمار ۾ وفات ڪئي. سعيد بن زيد سندس جنازي نماز پڙھائي ۽ کيس جنت البقيع ۾ دفنايو ويو. پاڻ سڳورن {{درود}} سان سندس رفاقت ۷ سال رھي<ref name=" علوي " />. اٽڪل ۳۷۸ حديثن جون روايتون ھن بيبيءَ سان منصوب ٿيل آھن<ref name=" علوي " />. ===۷.بيبي زينب بنت جحش رضه=== بيبي صاحبه جو تعلق بنو اسد بن خزيمه قبيلي سان ھو. سندس والد جو نالو جحش بن رئاب ۽ والدہ جو نالو اميمہ بنت عبدالمطلب ھيو. بيبي صاحبه جي ڪنيت ام الحڪم ھئي<ref name=" علوي" />. سن ۴ ھجري ۾ ذوالقعد جي مھيني ۾ چنڊ واري رات پاڻ ڪريم {{درود}} جن جو نڪاح زينب بنت جحش رضه سان ٿيو. ھڪ ٻي روايت مطابق ۵ ھجري ۾<ref name=" ٺٽوي " /> مديني ۾ ۴۰۰ درھم حق مھر عيوض ٿيو<ref name=" علوي " />. ان وقت بيبيءَ جي عمر ۳۵ ورھيه ھئي ۽ نبي ڪريم {{درود}} جي وفات بعد سندس زالن مان اھا پھرين وفات ڪندڙ ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. شادي واري وقت ھن. سال پردي جو حڪم نازل ٿيو<ref name=" ٺٽوي " />. ھن بيب جو تعلق قريش جي اسد بن خزيمه واري شاخ سان ھيو<ref name=" علوي " />. ھي بيبي نبي ڪريم {{درود}} جن جي رشتي ۾ پڦاٽ ھئي. ھجرت جي پھرين سال ئي بيبي صاحبه جو خاندان مديني پھتو ھو. نبي ڪريم {{درود}} جن ان جو نڪاح زيد بن حارث رضه سان ڪرايو ھو پر اھا شادي ڪامياب نہ ٿي سگھي ۽ زيد کيس طلاق ڏني<ref name=" علوي " />. ان وقت بيبيءَ جي عمر ۳۴ سال ھئي. ان بعد قرآن جي آيت جي حڪم تحت سندس عدت بعد شادي نبي ڪريم {{درود}} جن سان ٿي<ref name=" علوي" />. بيبي صاحبه جو نالو برہ ھيو ۽ شادي وقت سندس نالو نبي ڪريم {{درود}} جن زينب رکيو<ref name=" علوي " />. نبي ڪريم {{درود}} جي وصال کان ۷ سال بعد سن ۲۰ ھجري ۾ حضرت عمر رضه جي دؤر ۾ بيبي صاحبه ۵۳ ورھين جي ڄمار ۾ وفات ڪئي ۽ سندس جنازي جي نماز حضرت عمر رضه پڙھائي ۽ کيس جنت البقيع ۾ دفنايو ويو<ref name=" علوي " />. سندس رفاقت نبي ڪريم {{درود}} جن سان ۶ سال تائين رھي. ساڻس ۱۱ حديثن جون روايتون منصوب ٿيل آھن<ref name=" علوي" />. ===۸.بيبي ريحانه رضه=== بيبي صاحبه جو تعلق روايتن مطابق بنو نضير يا بنو قريظه سان ھيو جن مان بنو قريظه جي روايت مشھور آھي. ھڪ روايت مطابق ڄائي بنو نضير قبيلي ۾ ۽ سندس شادي بنو قريظه ۾ ٿي ۽ شمعون يا زيد بن عمرو جي نياڻي ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. غزوہ بنو قريظه جي موقعي تي قيد ٿي ٻانھپ ۾ شامل ٿي ۽ نبي ڪريم {{درود}} جن جي حصي ۾ آئي<ref name="ٺٽوي " />. پاڻ سڳورن {{درود}} کيس آزاد ڪري سن ۵ ھجري ۾ محرم جي مھيني ۾ ساڻس نڪاح ڪيو<ref name="ٺٽوي " />. سندس اصل نالو ربيعه بنت شمعون بن زيد بن عمرو ھيو. ابن حجر سندس تعلق بنو قريظه سان ۽ ابن اسحاق بنو نضير سان ڏيکاريو آھي<ref name=" علوي" />. سندس شادي بنو قريظه جي حڪم نالي شخص سان ٿي جيڪو غزوه بنو قريظه ۾ مارجي ويو<ref name="علوي " />. محمد بن ڪعب جي روايت مطابق ھن بيبي پردي جو حڪم مڃڻ کان انڪار ڪيو ھو جنھن ڪري کيس نبي ڪريم {{درود}} جن طلاق ڏني ھئي پر پوء رجوع ڪيو ۽ بعد ۾ پردي جي پابندي سان زندگي گذاري<ref name=" علوي " />. سن ۱۰ ھجري ۾ جڏهن نبي ڪريم {{درود}} جن حج تان واپس آيا تہ مديني ۾ وفات ڪري وئي ۽ کيس جنت البقيع ۾ دفنايو ويو<ref name=" علوي " />. ابن الاثير ،ابن ڪثير ، شامي وغيره بيبي صاحبه جو شمار ٻانھين ۾ ڪيو آهي<ref name=" علوي " />. ===۹.بيبي جويريه رضه=== سن ۵ ھجري ۾ غزوه بنو مصطلق بعد يا سن ۶ ھجري ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن جو نڪاح بيبي جويريه رضه سان<ref name=" ٺٽوي " /> مديني ۾ ٿيو<ref name=" علوي " />. پاڻ غزوہ بنو مصطلق ۾ ھٿ آيل قيدين ۾ شامل ھئي. نبي ڪريم {{درود}} جن کيس آزاد ڪري نڪاح ڪيو جنھن ۾ ۴۰۰ درھم حق مھر مقرر ٿيو<ref name=" ٺٽوي " />. نڪاح وقت بيبي صاحبه جي عمر ۲۰ سال ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال سندس والد حارث بن ابو ضرار مسلمان ٿيو<ref name=" ٺٽوي " />. ابن عباس مطابق بيبي صاحبه جو اصل نالو برہ بنت حارث ھيو<ref name=" علوي " />. سندس تعلق بنو خزاعہ جي پاڙي بنو مصطلق سان ھيو. سندس پيء پاڙي جو سردار ھيو جنھن سندس شادي پنھنجي خاندان جي نوجوان مسافع بن صفوان سان ڪرائي ھئي جيڪو غزوہ بنو مصطلق ۾ مارجي ويو. بيبي صاحبه مال غنيمت ۾ ثابت بن قيس ۽ سندس سؤٽ جي حصي ۾ آئي پر سردار جي نياڻي ھجڻ ڪري ھن انھن سان رھڻ پسند نہ ڪيو ۽ ۹ اوقيه سون جي قيمت تي پنھنجي آزادي جو معاھدو ڪيو. مدد لاء نبي ڪريم {{درود}} جن وٽ پيش ٿي ۽ نبي ڪريم {{درود}} جن رقم ڀري کيس آزاد ڪرايو جنھن بعد مسلمان ٿي ۽ پاڻ سڳورن کيس حرم ۾ شامل ڪرڻ جو فيصلو ڪيو ۽ نڪاح بعد ان جو نالو بره بدلائي جويريه رکيو. نڪاح بعد اصحابين نبي ڪريم {{درود}} جن جي ساھراڻي گھر ڀاتين ھئڻ ڪري بيبي صاحبه جي قبيلي جي سمورن فردن کي آزاد ڪري ڇڏيو<ref name=" علوي " />. ابن عبدالبر مطابق بيبي صاحبه ربيع الاول سن ۵۰ ھجري ۾ ۶۵ سالن جي ڄمار ۾ وفات ڪئي. سندس جنازي جي نماز مديني جي گورنر [[مروان بن حڪم]] پڙھائي ۽ کيس [[جنت البقيع]] ۾ دفنايو ويو<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه جو پاڻ سڳورن {{درود}} سان ازدواجي رفاقت ۵ سال تائين رھي. ھن بيبي سان ۷ حديثون منصوب ٿيل آھن. ===۱۰. بيبي رملہ (ام حبيبه) رضه=== سن ۷ ھجري ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن ابوسفيان جي ڌيءَ ام حبيبه سان نڪاح ڪيو<ref name="ٺٽوي " />. بيبي صاحبه جو تعلق بنو اميه خاندان سان هو. سندس اصل نالو رملہ بنت ابو سفيان ھو<ref name=" علوي" />. سندس ماء جو نالو صفيه بنت ابوالعاص ھو<ref name="علوي " />. بيبي صاحبه حضرت عثمان جي پڦاٽ، امير معاويه جي ماٽيلي ڀيڻ ۽ يزيد بن ابو سفيان جي سڳي ڀيڻ ھئي<ref name=" علوي" />. بعثت کان ۱۷ سال اڳ مڪي ۾ پيدا ٿيندڙ بيبي صاحبه جي پھرين شادي بنو خزيمه جي عبدالله بن جحش سان ٿي<ref name=" علوي " />. ابتدائي دور ۾ ئي ٻئي مسلمان ٿيا ۽ حبشه ڏانھن ٻہ ڀيرا ھجرت ڪيائون. حبشه ۾ کين ھڪ نياڻي حبيبه نالي ڄائي جنھن جي نالي تي ان جي ڪنيت ان حبيبه ٿي وئي<ref name=" علوي " />. سندس مڙس حبشه ۾ عيسائي ٿي ويو جنھن ڪري ان کان طلاق ورتائي. ان جي حالات جي خبر پوڻ بعد مديني مان پاڻ سڳورن عمرو بڻ اميہ کي نڪاح جي بندوبست لاء حبشه موڪليو<ref name=" علوي" />. نڪاح وقت بيبي صاحبه جي عمر ۳۷ سال ھئي. نڪاح جو خطبو اصحمہ نجاشي پاڻ پڙھيو ۽ نبي ڪريم {{درود}} جن طرفان حق مھر ۴۰ اوقيه جي برابر قيمت يا ۴۰۰ دينار پڻ نجاشي ادا ڪيو<ref name=" علوي " />. ان حبيبه بعد ۾ مديني نبي ڪريم {{درود}} جن وٽ منتقل ٿي<ref name=" علوي " />. ابن بر ۽ ابن جوزي مطابق بيبي صاحبه سن ۴۴ ھجري ۾ امير معاويه جي دور حڪومت ۾ ۷۳ يا ۷۴ سالن جي عمر ۾ مديني ۾ وفات ڪئي ۽ کيس جنت البقيع ۾ دفنايو ويو<ref name=" علوي" />. ===۱۱.بيبي صفيه رضه=== سن ۷ ھجري ۾ صفر جي مھيني ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن جو نڪاح بيبي صفيه رضه جن سان <ref name="ٺٽوي " /> صھبا ۾ ٿيو ۽ ان وقت بيبي صاحبه جي عمر ۱۷ سال ھئي<ref name=" علوي " />. ھي ي بيبي غزوہ خيبر ۾ ھٿ آيل قيدي عورتن ۾ شامل ھئي ۽ ورھاست ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} جي حصي ۾ آئي پر پاڻ سڳورن {{درود}} کيس آزاد ڪري نڪاح ڪيو ۽ سندس آزادي کي ان جو مھر مقرر ڪيو<ref name=" ٺٽوي " />. بيبي صاحبه جي ان نڪاح جي ڪري سندس سمورن مٽن مائٽن کي آزاد ڪيو ويو جيڪي ۾ ۷۰۰ ڄڻا ۽ ۱۰۰ گھرن جا ڀاتي ھيا<ref name=" ٺٽوي " />. بيبي صاحبه بنو نضير قبيلي جي سردار حيي بن اخطب جي نياڻي ھئي، سندس والده جو نالو برہ بنت سموئيل ھو. بيبي صاحبه جو جو اصل نالو زينب ھيو. زرقاني مطابق عربن جي رواج ۾ غنيمت جي مال جو حصو جيڪو سردار کي ملندو هو ان کي صفيه سڏيندا ھيا اھڙي طرح پاڻ سڳورن کي غنيمت جي حصي ۾ ملڻ ڪري کيس صفيه جو نالو ڏنو ويو<ref name="علوي " />. پر اڪثريت جي راء مطابق سندس اصل نالو صفيه ھو<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه جي پھرين شادي ننڍي عمر ۾ ناناڻي گھر جي ھڪ امير نوجوان سلام بن مشڪم سان ڪرائي وئي پر اھو سخت مزاج ھيو جنھن ڪري سندن علحدگي ٿي وئي. سندس ٻي شادي ڪنانہ بن ربيع سان ٿي. بنو نضير جي مديني مان نيڪالي بعد سندس خاندان خيبر لڏي آيو جتي سندس پيءُ کي چڱو مڙس بڻايو ويو<ref name=" علوي " />. ھڪ روايت مطابق خيبر جي فتح بعد دحيہ ڪلبي جي حصي ۾ آئي پر پوء اصحابين فيصلو ڪيو ته سردار جي ڌي ۽ ٻئي قبيلي جي سردار جي ننھن ھجڻ ڪري مسلمان سردار وٽ ھجڻ کپي ۽ اھڙي طر طرح نبي ڪريم {{درود}} جن جي حصي ۾ آئي<ref name=" علوي " />. کيس لذيذ کاڌا پچائڻ ۾ وڏي مھارت ھئي<ref name="علوي " />. بيبي صاحبه ۲ رمضان سن ۵۰ ھجري ۾ مديني ۾ وفات ڪئي ۽ کيس جنت البقيع ۾ دفنايو ويو<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه جي پاڻ سڳورن {{درود}} جن سان ازدواجي رفاقت اٽڪل پوڻا چار سال تائين رھي. ان سان ۱۰ حديثون منصوب ٿيل آھن. ===۱۲.بيبي برہ يا ميمونه رضه=== سن ۷ ھجري ۾ ذوالقعد جي مھيني ۾ پاڻ سڳورا {{درود}} صلح حديبيه ڪري قضا ٿيل عمري جي ادائيگي لاء روانا ٿيا ۽ ۴ ذوالحج تي صبح جو مڪي ۾ پھتا. ٽي راتيون اتي ترسيا ۽ پوء مديني طرف روانا ٿيا ۽ ان سفر دوران بيبي ميمونه رضه جن سان نڪاح ڪيائون<ref name=" ٺٽوي " />. امام احمد حنبل مطابق مديني ڏانهن سفر دوران سرف نالي ڳوٺ ۾ ٿيو<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه پاڻ سڳورن {{درود}} جي آخري گھرواري ھئي جنھن بعد پاڻ سڳورن {{درود}} ڪو ٻيو نڪاح ڪانه ڪيو<ref name=" علوي" /><ref name=" ٺٽوي " />. ابو ھريرہ ، مجاھد ۽ ابن عباس جي رواايتن مطابق سندس اصل نالو بره ھيو پر نبي ڪريم {{درود}} جن اھو نالو مٽائي ميمونه رکيو<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه جو تعلق بنو ھلال قبيلي سان ھو. سندس پيءُ جو نالو حارث بن حزن ۽ ماء جو نالو ھند بنت عوف ھيو<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه جي پھرين شادي ابورھم بن عبدالعزہ عامري سان ٿي جيڪو ۷ ھجري جي شروعات ۾ وفات ڪري ويو جنھن بعد عباس بن عبدالمطلب يا جعفر رضه جي مشوري تي نبي ڪريم {{درود}} جن ساڻس نڪاح ڪيو. ان وقت بيبي صاحبه جي عمر ۳۶ سال ھئي ۽ نڪاح جو خطبو عباس بن عبدالمطلب پڙھيو<ref name=" علوي " />. حق مھر ۵۰۰ درھم مقرر ٿيو<ref name=" علوي" />. حضرت عمر رضه جي دؤر ۾ ٻين امھات المومنين وانگر کيس بہ ساليانو ۱۰ ھزار درھم وظيفو ملندو هو. سن ۵۱ ھ ۾ سرف ۾ ئي وفات ڪئي ۽ ان وقت سندس عمر ۸۰ سال ھئي<ref name=" علوي " />. سندس جنازي جي نماز ڀاڻيجي عبدالله بن عباس پڙھائي<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه جي پاڻ سڳورن {{درود}} جن سان ازدواجي رفاقت اٽڪل ۳ سال رھي ۽ ساڻس ۷۶ حديثون منصوب ٿيل آھن<ref name="علوي " />. ===بيبي ماريه قبطيہ رضه=== بيبي صاحبه ٻانھي ھئي جيڪا مصر اسڪندريہ جي حاڪم پاڻ سڳورن {{درود}} جن ڏانھن سوکڙي طور موڪلي ھئي. آمين ھجري ۾ ان مان پاڻ سڳورن {{درود}} جن کي ھڪ پٽ ابراھيم رضه نالي ڄائو<ref name=" ٺٽوي " />. اھو نالو حضرت ابراهيم عليه السلام جي نالي تان رکيو ويو. ستين ڏينھن تي ٻن دنبن جي قرباني بہ ڪئي وئي ۽ ان جي جھنڊ لھرائڻ جو حڪم پڻ ڏنو<ref name=" ٺٽوي " />. اھو ٻار ابورافع جي گھرواري سلمیٰ رضہ ڄڻايو ۽ اھا خبر ابورافع پاڻ سڳورن {{درود}} جن کي ٻڌائي جنھن تي کيس ھڪ غلام مبارڪي ۾ مليو<ref name=" ٺٽوي " />. ===فاطمه بن ضحاڪ سان شادي ۽ طلاق=== سن ۸ ھجري ۾ ذوالقعد جي مھيني ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن جي شادي فاطمه بنت ضحاڪ ڪلبي سان ٿي. شادي بعد جڏھن پاڻ ڪريم {{درود}} جن سندس ويجھو ويا تہ چوڻ لڳي: "مان اوھان کان الله جي پناھ گھران ٿي". اھو ٻڌي نبي ڪريم {{درود}} کيس فرمايو تہ: " تو پناھ گھري، ھاڻي پنھنجي مائٽن ڏانهن موٽي وڃ"<ref name=" ٺٽوي " /><ref name =" حجر۲" > الاصابہ، ابن حجر، جلد ۴, صہ ۳۸۲ </ref><ref name =" قسطلاني ۳" > المواھب اللدنيہ، قسطلاني، جلد ۲, صه ۹۶</ref><ref name =" ڪثير ۳" > البدايہ والنھايہ، ابن ڪثير، جلد ۴, صہ ۳۷۴ </ref>. ===مليڪہ بنت ڪعب سان شادي ۽ طلاق=== سن ۸ ھجري رمضان جي مھيني جي پڄاڻي تي پاڻ ڪريم {{درود}} جن جي شادي مليڪہ بنت ڪعب ليثي ڪنائي/ڪندي سان ٿي. فتح مڪه وقت نبي ڪريم {{درود}} جي حڪم تي سندس پيءُ کي قتل ڪيو ويو ھو جيڪو ڏوراپو ڪجھ عورتن کيس ڏنو جنھن تي ان عورت بہ الله جي پناھ گھري ۽ نبي ڪريم {{درود}} جن کيس فارغ ڪري ڇڏيو<ref name=" ٺٽوي " /><ref name =" الاصابہ ۲" > الاصابہ، ابن حجر، جلد ۴, صہ ۴۱۰</ref><ref name ="خميس ۲ " > تاريخ الخميس، ديار بڪري، جلد ۲, صہ ۹۶</ref><ref name =" شامي ۴" > سبل الھدہ والرشاد، شامي، جلد ۱۱، صہ ۲۳۰ ۽ ۲۳۱ </ref>. ==مڪي زندگي== === نبوت کان اڳ واري زندگي=== جڏھن سندن عمر ۳۵ سال ٿي تہ قريش ڪعبي جي نئين سر تعمير ڪرائي ۽ جڏھن حجر اسود کي نصب ڪرڻ جو وقت آيو تہ انھن ۾ ھڪ تنازعو شروع ٿي ويو ھر قبيلي چاھيو پئي تہ اھو اعزاز انھن جي سردار کي ملي. ڪنھن ڏاھي بزرگ کين صلاح ڏني تہ جيڪو صبح ٿيڻ وقت سڀ کان اول ڪعبي ۾ داخل ٿئي ان کان فيصلو ڪرايو وڃي. جڏھن اھو وقت آيو تہ اھو داخل ٿيندڙ شخص نبي ڪريم {{درود}} ھيو ۽ انھن ڏسڻ سان ئي چوڻ شروع ڪيو تہ اھو امين ۽ سچو آھي. نبي ڪريم {{درود}} کين مشورو ڏنو ته حجر اسود کي چادر تي رکي سڀني قبيلن جا سردار گڏجي کڻن ۽ جڏھن انھن ايئن ڪيو ته نبي ڪريم {{درود}} اھو پٿر جتن ۾ کڻي نصب ڪيو<ref name=" Awan " />. مڪي ۾ ڏڪار اچڻ وقت ابوطالب جي اولاد مان علي جي سنڀال جو ذمو نبي ڪريم {{درود}} کنيو ۽ سندس مشوري تي جعفر بن ابوطالب ۽ ان جي خاندان جو ذمو عباس بن عبدالمطلب کنيو ھو <ref name=" Awan " />. بيبي خديجه رضه جي ڀائٽي مڪي جي بازار مان ھڪ اغوا بعد غلام بڻايل زيد بن حارث نالي ٻار خريد ڪري کيس تعفي ۾ ڏنو بيبي صاحبه اھو نبي ڪريم {{درود}} جي خدمت لاء سندن حوالي ڪيو. سندن شفقت ۽ محبت ڪري ٻار جي پاڻ سڳورن سان دل لڳي وئي. بعد ۾ حارث پٽ کي مڪي ۾ ڳولي لڌو تہ نبي ڪريم {{درود}} کان کيس خريد ڪري واپس حاصل ڪرڻ پئي چاھيو. نبي پاڪ حارث ۽ سندس ڀاء کي فرمايو تہ جيڪڏهن ٻار توھان سان وڃڻ چاھي تہ توھان بغير معاوضي جي کيس وٺي وڃو. جڏھن ٻار کي پيءُ ۽ چاچي ھلڻ لاء چيو تہ ان کين ۽ نبي پاڪ {{درود}} ڏانھن نھاريو ۽ وڃڻ کان انڪار ڪندي نبي ڪريم {{درود}} جي غلامي ۾ رھڻ پسند ڪيو. نبي ڪريم {{درود}} کيس آزاد ڪري پنھنجو گود ورتل پٽ بڻائڻ جو اعلان ڪري ڇڏيو<ref name=" Awan " />. شادي کان پوءِ ڪيترائي سال مڪي کان ڪجھ ميلن جي فاصلي تي جبل حرا ۾ واقع ھڪ غار ۾ عبادت ڪندا رھيا ان جبل کي ان ڪري جبل نور جو نالو ڏنو ويو<ref name=" Awan" />. اھا غار ۲۰۰۰ فٽ جي اوچائي تي واقع آھي. رمضان جو اڪثر پورو مھينو اتي گذاريندا هئا جتي ھڪ رات جبرائيل نازل ٿيو ۽ قرآن جي نزول جي شروعات ٿي <ref name=" Awan " />. [[Image:Cave Hira.jpg|thumb|left|upright=0.8|جبل نور ۾ واقع غار حرا جتي محمد صہ عبادت ڪندو ھو ۽ پھرين وحي نازل ٿي.]] === نبوت جو آغاز=== جڏھن پاڻ ڪريمن {{درود}} جن پنھنجي عمر مبارڪ جا چاليھ ورھيه پورا ڪيا، تڏهن کين نبوت جي نعمت سان نوازيو ويو<ref name ="شامي " > سبل الھدیٰ والرشاد فی سیرۃ خیرالعباد شامی از: محمد بن یوسف بن علی بن یوسف صالحی دمشقی المعروف شامی، جلد ۲ صہ ۲۲۵ </ref><ref name =" ٺٽوي" > بذل القوۃ فی حوادث سنی النبوۃ (سيرت هاشمي)، از: امام العصر مخدوم محمد ھاشم محدث ٺٽوي، ترجمو: پروفيسر اسرار احمد علوي، مھراڻ اڪيڊمي شڪارپور، ڇاپو ٻيو جولائي 2004ع </ref>. ان روايت تي عالمن جي اڪثريت کي اتفاق رھيو آھي<ref name=" ٺٽوي " />. جڏھن تہ ڪي ٿوريون روايتون اھڙيون بہ مليون آهن ، جن ۾ بعثت وقت عمر مبارڪ چاليھ ورھين کان ھڪ ڏينھن مٿي يا ڏھ ڏينھن مٿي يا وري ٻه مھينا مٿي بہ ٻڌائي وئي آھي<ref name=" ٺٽوي " />. پر پھرين روايت ئي سڀني کان وڌيڪ مشھور ۽ مقبول آهي<ref name=" ٺٽوي " />. محمد بن يوسف دمشقي المعروف شامي سميت مالڪي مسلڪ جي ابو عبدالله محمد بن عبدالباقي المعروف زرقاني پڻ پنھنجي ڪتاب ''شرح علیٰ المواھب اللدنیہ'' ۾ چاليھ سالن جي روايت کي صحيح ڄاڻايو آهي<ref name=" ٺٽوي" />. صحيح بخاري ۽ صحيح مسلم ۾ پڻ حضرت ابن عباس ۽ انس رضي اللّٰہ تعالیٰ عنھما کان پڻ ساڳي روايت نقل ڪيل آھي<ref name="ٺٽوي " />. سندن بعثت ھڪڙن راوين ربيع الاول ۽ ٻين رمضان شريف جي مھيني ۾ بيان ڪئي آھي<ref name=" ٺٽوي " />. ابن اسحاق، بيھقي، ابن ڪثير، ذھبي، قسطلاني، شامي ۽ زرقاني پنھنجي ڪتابن ۾ بعثت جو آغاز ربيع الاول ۾ سچن خوابن کي قرار ڏنو آهي<ref name=" علوي " />. قرآن مجيد ۾ سورة البقرہ جي آيت ۱۸۵ مطابق "رمضان اھو مھينو آھي جنھن ۾ قرآن نازل ڪيو ويو"<ref name="ٺٽوي " />. صحيح مسلم ۾ حضرت طابوقتادہ رضہ جي روايت مطابق بعثت سومر جي ڏينهن ٿي ھئي<ref name =" مسلم" > صحيح مسلم، جلد ۱, صہ ۳۶۸ </ref><ref name="ٺٽوي " />. مسلم روايتن مطابق ليلة القدر واري رات غار حرا ۾ ملائڪ جبرائيل سندس خدمت ۾ وحي کڻي آيو<ref name=" ٺٽوي " />. وحي ۾ سڀ کان پھريون جبرائيل سورة علق جون پھريون پنج آيتون پڙھيون جيڪي نبي ڪريم {{درود}} جن ورجايون<ref name=" ٺٽوي " /> <ref name ="بخاري " > صحيح بخاري، "ڪيف ڪان بدءالوحي"، جلد ۱ صہ ۶ ۽ ۷ </ref>. جبرائيل پھرين وحي مھل انساني شڪل ۾ آيو هو<ref name=" ٺٽوي " />. غار حرا مان موٽندي پاڻ سڳورو {{درود}} حضرت خديجه وٽ آيو ۽ ڏڪڻ لڳو ۽ فرمايائون ته مون کي چادر ڍڪايو جيڪا ڍڪائي وئي ۽ جڏھن اھا ڪيفيت ختم ٿي تہ سورة مدٽر جون پھريون پنج آيتون نازل ٿيون<ref name="ٺٽوي " /><ref name=" بخاري " />. خوف واري حالت ۾ بيبي سانئڻ کين تسلي ڏني جنھن بعد کيس پنھنجي سؤٽ ورقه بن نوفل ڏي وٺي آئي<ref name="ٺٽوي " />.سمورن مردن ۽ عورتن کان اڳ حضرت خديجه رضہ پاڻ سڳورن تي ايمان آندو ۽ سمورا مسلمان ان روايت بابت ساڳي راء رکن ٿا<ref name ="ابن الاثير " > اسد الغابہ، ابن الاثیر، جلد ۵ صہ ۴۳۴ </ref><ref name ="روض " > الروض الانف سھيلي، جلد ۱, صہ ۲۷۷-۷۸ </ref><ref name ="زرقاني " > شرح علي المواھب، زرقاني، جلد ۱, صہ ۲۳۷ </ref><ref name =" قسطلاني" > المواھب اللدنيہ، قسطلاني، جلد ۱ ، صه ۲۱۷ </ref>. بيبي سانئڻ جي اسلام آڻڻ کانپوءِ سندس چارئي نياڻيون: سيدہ زينب رضه، سيدہ رقيه رضه، سيدہ ام ڪلثوم رضه ۽ سيدہ فاطمه الزهراء رضه بہ اسلام جي دائري ۾ داخل ٿيون<ref name="ٺٽوي " />. اھا روايت زرقاني '''شرح اعلیٰ المواھب''' ۾ سيرت ابن اسحاق ۽ سيرت شامي جي حوالي سان نقل ڪئي آهي<ref name=" ٺٽوي " />. ھڪ روايت مطابق بيبي خديجه رضه کان بعد پھرين ايمان آڻيندڙ عورت [[فاطمه بنت خطاب]] ھئي <ref name ="زرقاني ۱ " > شرح علي المواھب اللدنيہ، زرقاني، جلد ۱, صہ ۲۴۶ </ref><ref name="ٺٽوي " />. مردن ۾ ابوبڪر صديق ساڳي بعثت واري سومر ڏينھن شام جي وقت اسلام قبول ڪيو<ref name="ٺٽوي " />. جنھن بعد ٻارن ۾ حضرت علي ڏھن سالن جي عمر ۾ اسلام قبول ڪيو<ref name=" ٺٽوي " />. ھڪ روايت مطابق حضرت علي، ابوبڪر صديق کان اڳ اسلام قبول ڪيو<ref name="ٺٽوي " />. عثمان غني، زبير بن عوام، عبدالرحمان بن عوف، سعد بن ابي وقاص ، طلحه بن عبيد پڻ حضرت ابوبڪر صديق رضه جي ذريعي اسلام ۾ داخل ٿيا<ref name=" ٺٽوي " /> ساڳي سال زيد بن حارث ۽ بلال حبشي، عامر بن فھيرا، ابوذر غفاري (جندب بن جنادہ) ۽ سندس وڏو ڀاءُ انيس بن جنادہ، ابو فڪيھه، عمار بن ياسر ۽ سندس پيءُ ياسر بن عامر ۽ ماء سميه بنت خباط ۽ ڀاء عبدالله بن ياسر، صھيب رومي، مصعب بن عمير، عياش بن ربيعه، ارقم بن ابي ارقم، عثمان بن مظعون ۽ سندس ٻہ ڀائر قدامه ۽ عبدالله، ۽ ابو عبيده، ابو سلمه عبدالله ۽ سندس ماء بره، عامر بن ابي وقاص، عبدالله بن مسعود ھذلي، جعفر بن ابو طالب، خنيس بن حذافه سھمي، عبيده بن حارث، سعيد بن زيد معيقيب بن ابي فاطمه، خالد بن سعيد، فاطمه بنت خطاب، اسامه بن زيد جي ماء ام ايمن حبشيه، عبدالله بن عباس جي ماء ام الفضل عرف لبابه، عبدالله بن مسعود جي ماء ام عبد پڻ اسلام ۾ داخل ٿيا<ref name=" ٺٽوي " />. پھرين وحي جي نزول بعد بيبي خديجه رضه پاڻ سڳورن {{درود}} کي ورقه بن نوفل ڏي وٺي آئي جنھن وحي جو احوال ٻڌي سندس نبوت جي تصديق ڪئي جنھن ڪري کيس مسلمان سمجھيو وڃي ٿو<ref name=" ٺٽوي " />. زرقاني '''شرح علیٰ المواھب اللدنيہ''' ۾ ورقه کي قطعي طور صحابي مڃيو آھي<ref name="ٺٽوي " />. ===تبليغ ۽ تڪليفون=== سن ۳ نبوي ۾ ۽ ڪن روايتن مطابق ۴ نبوي ۾ کين سورة الحجر جي آيت ۹۴ ذريعي کين کليل دعوت جو حڪم ڏنو ويو ۽ پاڻ سڳورن {{درود}} صفا واري ٽڪريءَ تي چڙهي قريش قبيلي وارن کي وڏي واڪي سڏ ڪري کلي عام اسلام جي دعوت ڏني جتي ابولھب سندن مخالفت ڪئي جنھن ڪري سورة الھب نازل ٿي<ref name=" ٺٽوي" />. مڪي جي مشرڪن سندن مخالفت شروع ڪئي پر ساڻس ابو طالب جي مڪمل تائيد ۽ حمايت حاصل هئي<ref name=" ٺٽوي" />. سن ۵ نبوي (615ع<ref name=" Awan " />) ۾ مسلمانن مڪي وارن جي ڏاڍ کان تنگ ٿي حبشه ڏانھن پھرين ھجرت ڪئي جن ۾ حضرت عثمان ، بيبي رقيه ، عبدالرحمان بن عوف، زبير بن عوام ، مصعب بن عمير ، ابو سلمه عبدالله ۽ ام سلمه سميت ٻارھن مرد ۽ پنج عورتون شامل ھيا<ref name=" ٺٽوي " /><ref name ="بيھقي " > دلائل النبوة بيھقي، جلد ۲, صه ۲۹۷ </ref><ref name =" ارقم" > زادالمعاد ابن قيم، جلد ۱, صه ۹۷ ۽ ۹۸ </ref>. ساڳي سال بيت الله ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} سورة نجم جي تلاوت شروع ڪئي جنھن وقت مشرڪن جو ھڪ وڏو ميڙ موجود ھيو ۽ جڏھن سجدي واري آيت آئي تہ نبي سڳورو {{درود}} سجدي ۾ ھليو ويو ۽ اتي موجود مسلمان پڻ سجدي ۾ ڪري پيا انھن سان گڏوگڏ سواء اميه بن خلف جي سمورن مشرڪن پڻ سجدو ڏنو<ref name=" ٺٽوي " /><ref name =" ھشام" > سيرت ابن ھشام جلد ۱ </ref><ref name=" جلد " /><ref name =" صحيح" > صحيح بخاري، جلد ۲ صه ۷۲۱</ref>. سن ۶ نبوي جي شروعات ۾ مسلمانن حبشه ڏانھن ٻيون ڀيرو ھجرت ڪئي. ان قافلي ۾ ۸۳ مرد ۽ ۱۸ عورتون شامل هيون<ref name =" اللدنيہ" > شرح المواھب اللدنيہ ، جلد ۱, صه ۲۸۷ </ref><ref name=" ارقم " /><ref name="ٺٽوي " />. قافلي ۾ جعفر بن ابو طالب سندس زال اسما بنت عميس، خنيس بن حذافه سھمي، مصعب بن عمير، معيقيب بن ابو فاطمه، مقداد بن اسود ڪندي، ابو عبيده بن جراح، خالد بن حزام، ام المومنين سودہ بنت زمعه پڻ شامل هئا<ref name =" سبل" > سبل الھدیٰ والرشاد، شامي، جلد ۲, صه ۳۶۳,۳۹۷ ۽ ۴۰۹ </ref>. ساڳي سال مشرڪن مسجد الحرام ۾ گڏجاڻي ڪئي جنھن ۾ ابوجھل، شيبه، عتبه، وليد بن عتبه، عمار بن وليد، عقبه بن ابي معيط، اميه بن خلف وغيره شامل هئا. رسول {{درود}} جن ڪعبي ۾ نماز پڙھي رھيا ھئا. ان مھل مسجد ٻاھران ميدان ۾ قرباني لاء اٺ ڪٺو ويو ھو. ان ميٽنگ مان ھم صلاح ٿيندي عقبه بن ابي معيط اٿيو ۽ اوجھ سان ڀريل اوجھري آڻي پاڻ سڳورن {{درود}} جي پٺي مٿان رکي. ان واقعي جي پروڙ ڏھن ورھين<ref name=" علوي " /> جي سيدہ فاطمه کي پئي ته مسجد ۾ ھلي آئي ۽ پنھنجي بابي جي پٺي تان غلاظت ھٽائي<ref name="ٺٽوي " />. ان وقت حضرت ابوبڪر صديق پڻ اتي پھتو<ref name="ٺٽوي " />. ساڳي سال عمار بن ياسر جي ماء سميه بنت خباط کي ابوجھل نيزو ھڻي شھيد ڪيو ويو<ref name="ٺٽوي " />. سن ۶ نبوي ۾ پاڻ سڳورا {{درود}} صحابي ارقم بن ابي ارقم جي گھر اچي ترسيا جتي مسلمان گڏ ٿي نماز پڙھندا ھيا جيڪو سلسلو حضرت عمر بن خطاب جي اسلام ۾ داخل ٿيڻ تائين جاري رھيو جنھن بعد مسلمانن گڏجي ڪعبي اندر نماز پڙھڻ جي شروعات ڪئي<ref name="ٺٽوي " />. مخدوم محمد هاشم ٺٽوي لکي ٿو تہ دار ارقم مسجد الحرام لڳ صفا جي ٽڪري وٽ موجود ھيو جنھن کي خليفي ھارون رشيد جي حبشي نسل واري ماء خيزران نئين سر جوڙائي تبرڪ طور ھڪ مسجد قائم ڪئي جنھن ڪري ھاڻي اھو دار خيزران سڏجي ٿو<ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال ھڪ روايت مطابق حضرت حمزہ اسلام ۾ داخل ٿيو ۽ ٽي ڏينهن بعد حضرت عمر بن خطاب دار ارقم ۾ اچي اسلام قبوليو<ref name=" ٺٽوي " />. ان کان اڳ نبي ڪريم {{درود}} جن دعا گھري ھئي تہ: {{quote| "اي الله! عمرو بن ھشام ۽ عمر بن خطاب مان جيڪو توکي وڌيڪ پيارو ھجي، ان جي ذريعي اسلام کي سگھ بخش."|<ref name ="ابن حجر " > الاصابہ، ابن حجر، جلد ۲, صه ۵۱۸ </ref>|}} ھڪ روايت مطابق ساڳي سال عبدالله بن عمر پڻ مسلمان ٿيو ھو<ref name=" ٺٽوي " />. ان کان سواءِ ان الخير سلمه پڻ دار الارقم ۾ اچي مسلمان ٿي جيڪا ابوبڪر صديق جي ماء ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۷ نبوي ۾<ref name ="حجر " > فتح الباري، حافظ ابن حجر، جلد ۷, صه ۱۴۷ </ref> ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق ۸ نبوي ۾ محرم جي چنڊ ڏسڻ سان ئي قريش وارن بنو جو ھاشم ۽ بنو عبدالمطلب سان مڪمل بائڪاٽ جو اعلان ڪيو جنھن سبب نبي ڪريم {{درود}} جن کي شعب ابوطالب ۾ نظر بند ٿيڻو پيو<ref name=" ٺٽوي " />. شعب ابوطالب جبل ابو قبيس جي وچان ھڪ جابلو لڪ ھيو جيڪو بنو هاشم جي مورثي ملڪيت ھو<ref name ="عاصم " > سفرنامہ ارض القرآن (اردو)، محمد عاصم، صہ ۱۵۴ </ref>. بائڪاٽ جي ڪاروائي لکت ۾ ڪئي وئي جنھن کي بيت الله ۾ لٽڪايو ويو جنھن ۾ لکيل ھو ته<ref name=" ٺٽوي " />: {{quote|محمد {{درود}} کي بنو ھاشم بنو مطلب سان گڏ مڪي مان شھر نيڪالي ڏني ويندي. ڪوبه ماڻھو ساڻن مٽي مائٽي يا سڱابندي وغيره نہ ڪندو. کاڌي پيتي جي ڪابہ جنس وٽن پھچڻ نہ ڏني ويندي. ڪوبه ماڻھو نہ کانئن ڪجھ خريد ڪندو ۽ نہ وري ڪا شئي کين وڪرو ڪري سگھندو. مسلمانن سان ان وقت تائين ڪنھن بہ قسم جو ڪو ٺاھ يا ساڻن ڪابہ نرمي نہ ڪئي ويندي، جيستائين ھو محمد {{درود}} کي قريش وارن جي حوالي نہ ڪندا |<ref name =" سيرت" > سيرة ابن ھشام، جلد ۲، صه ۱۴ </ref>|}} سن ۸ نبوي ۾ مشرڪن آسماني نشاني جو مطالبو ڪيو ۽ نبي ڪريم {{درود}} جن کين چوڏھين جي چنڊ واري رات شق القمر وارو معجزو ڏيکاريو<ref name=" ٺٽوي " />. مسلمانن جي عقيدي مطابق پاڻ سڳورن {{درود}} چنڊ ڏانھن پنھنجي آڱر سان اشارو ڪيو جنھن سان چنڊ ٻہ الگ اڌ ٿي ٿي ويو. پر مشرڪن ان کي وڏو جادو قرار ڏنو<ref name=" ٺٽوي " />. عبدالله بن عباس جي ولادت شعب ابوطالب ۾ ٿي جنھن بعد ساڳي سال بائڪاٽ واري دستاويز کي سن ۱۰ نبوي اڏھي کائي وئي ۽ اھو احوال ابو طالب پاڻ سڳورن {{درود}} جن کي ٻڌايو<ref name=" سيرت " /><ref name =" الروض" > الروض الانف سھيلي، جلد ۲, صه ۱۲۷ ۽ ۱۲۸ </ref><ref name =" دلائل۱" > دلائل النبوة، بيھقي، جلد ۲, صه ۳۱۱-۳۱۵ </ref><ref name ="ابن سعد " > الطبقات الڪبریٰ، ابن سعد، جلد ۱, صه ۱۳۱, </ref>. مشرڪ ان واقعي تي لڄي ٿيا ۽ ٽي سالن جي ظلم ۽ ڏاڍ بعد ابو طالب جي زندگي دوران ان معاهدي تان پاڻ ئي ھٿ کڻي ويا جنھن بعد نبي ڪريم {{درود}} جن پنھنجي ڪڙم قبيلي سان گڏجي مڪي اندر پنھنجي اباڻن گھرن ڏانھن موٽي آيا<ref name=" ٺٽوي " />. ان بعد معراج جو واقعو پيش آيو<ref name=" Awan " />. ساڳي سال رمضان جي ۷ تاريخ تي ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق ذوالحج جي مھيني ۾ ابو طالب جو انتقال ٿيو<ref name="ٺٽوي " />. ابو طالب جي انتقال بعد ابو لھب ملي ڀگت سان پاڻ کي بنو ھاشم جو سردار قرار ڏئي نبي ڪريم {{درود}} کي بنوھاشم قبيلي مان نيڪالي ڏيڻ جو اعلان ڪيو جنھن جو مطلب کين قبيلائي تحفظ کان محروم ڪري سندن قتل لاء راھ ھموار ڪرڻ ھيو<ref name="Awan " />. ساڳي سال شوال جي ۲۷ تاريخ تي پاڻ سڳورا {{درود}} جن طائف ويا جتي ثقيف قبيلي وارن کي اسلام جي دعوت ڏني. اتي ۲۶ ڏينهن ترسيا پر طائف وارن کين ستايو ۽ تڪليفون ڏنيون<ref name=" ٺٽوي " />. مسلمانن جي عقيدي مطابق طائف مان واپسي تي نخلہ نالي ڳوٺ ۾ منزل ڪئي جتي ۷ جنن جو وفد ساڻن مليو جن اسلام جي دعوت قبول ڪئي<ref name=" ٺٽوي " />. ڪجھ صاحب علم ماڻھن جو خيال آهي تہ لفظ جن معني غائب آھي جيڪو لفظ ريگستان جي خانه بدوش بدوي قبيلن لاء پڻ استعمال ڪيو ويندو ھو ڇوته اھي عربن جي تمدني زندگي ۾ ڪٿي بہ ڏسڻ ۾ نہ ايندا ھيا. محمد هاشم ٺٽوي ڪتاب آڪام المرجان جو حوالو ڏيندي لکيو آهي ته مڪي ۽ مديني ۾ جنن جا مختلف وفد ڇھ ڀيرا جدا وقتن تي پاڻ سڳورن {{درود}} جي جي خدمت ۾ حاضر ٿيا<ref name="ٺٽوي " /><ref name =" شبلي" > آڪام المرجان، ابو عبدالله شبلي، صه ۴۶ </ref>. سن ۱۱ نبوي (620ع<ref name=" Awan" />) ۾ مديني کان آيل حاجين (منیٰ ۾<ref name=" Awan " />) عقبه جي ويجھو رسول {{درود}} جي ھٿ مبارڪ تي بيعت ڪئي جنھن سان مديني وارن اسلام ۾ داخل ٿيڻ جي شروعات ڪئي<ref name=" ٺٽوي " />. ان کي بيعت عقبه سڏيو ويندو آهي. ان ۾ روايتن مطابق ۶ يا ۸ ڄڻا شامل هئا جن ۾ ابو اسامه اسد بن زرارہ خزرجي، برآء بن معرور بن صخر اوسي ، ابوالھيثم بن تيھان، معاذ بن حارث ۽ ان جا ٻہ ڀائر جن ۾ عوف بن حارث پڻ شامل ھئا<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۱۲ نبوي ۾ معراج وارو واقعو پيش آيو<ref name="ٺٽوي " />. ساڳي سال رجب جي مھيني ۾ عقبه جي مقام لڳ ٻين بيعت ڪئي وئي جنھن ۾ مديني کان آيل ۱۳ ڄڻا ھرھڪ بشير بن سعد، سعد بن معاذ، عبدالله بن عمرو ۽ سندس ننڍڙو پٽ جابر بن عبدالله، اسيد بن حضير، ابي بن ڪعب، عبادہ بن صامت، ابو مسعود عقبه بن عمرو، ذڪوان بن عبد قيس زرقي، رافع بن مالڪ، قطبہ بن عامر، عتبہ بن عامر ۽ عويد بن ساعدہ شامل هئا<ref name=" ٺٽوي " />. ان زماني ۾ حج رجب جي مھيني ۾ ان ڪري ٿيندو ھو جو مشرڪن ۾ جھالت سبب نسي جو رواج ھو يعني ھو پنھنجي مرضيءَ موجب ڦيرڦار ڪري ان کي اڳي پوء ڪندا ھئا<ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال مصعب بن عمير کي مديني قرآن ۽ نماز پڙھائڻ لاء موڪليو ويو<ref name=" ٺٽوي" />. سن ۱۳ نبوي ۾ ذوالحج جي مھيني ۾ عقبه وٽ ٽين بيعت ڪئي وئي<ref name=" ٺٽوي " />. بيعت ڪندڙ جماعت ۾ ۷۳ مرد ۽ ۲ عورتون شامل هيون جن ۾ ابو رفاعہ رافع بن مالڪ عجلاني، ابو لبابه رفاعہ بن عبدالمنذر اوسي، ابو طلحه زيد بن سھل خزرجي، سعد بن ربيع خزرجي، عبدالله بن جبير، عبدالله بن رواحہ، عبدالله بن زيد حارثي، مشھور شاعر ڪعب بن مالڪ، معاذ بن جبل شامل هئا<ref name=" ٺٽوي " />. == مدني زندگي== ===يثرب ڏانھن ھجرت=== سن ۱ ھجري ۾ خميس ڏينهن ربيع الاول جو چنڊ ڏسي نبي ڪريم {{درود}} جن مڪي کان يثرب ڏانھن ھجرت شروع ڪئي. ان وقت ساڻس گڏ حضرت ابوبڪر صديق رضه ۽ ان جو غلام عامر بن فھيرہ ۽ ھڪ ٽيون شخص عبدالله بن اريقط ديلي پڻ گڏ ھيا<ref name=" ٺٽوي" /><ref name ="الھشام " > السيرة النبويه، ابن ھشام، جلد ۲, صه ۱۲۹ </ref><ref name =" البدايہ" > البدايہ والنھايہ، ابن ڪثير، جلد ۳, صه ۱۷۶ </ref><ref name ="سمھودي " > وفاءالوفا، علامه سمھودي، جلد ۱, صه ۲۳۸ </ref><ref name ="قتيبہ " > المعارف، ابن قتيبه، صه ۸۹</ref><ref name ="بڪري " > تاريخ الخميس، ديار بڪري، جلد ۱, صه ۳۲۴</ref>. ان وقت عبدالله بن اريقط غير مسلم ھيو<ref name=" ٺٽوي " />. ھي جابلو توڙي ميداني رستن جي وڏي ڄاڻ رکندڙ ھيو ۽ ھجرت وقت غار ثور لڳ ٻہ ڏاچين سميت اتي پھتو ھو ۽ کين ڳاڙهي سمنڊ واري غير معروف رستي کان يثرب وٺي آيو<ref name="علوي " />. ھجرت وقت پاڻ سڳورن {{درود}} جن دعا گھري تہ: {{quote|اللهم اعنى علیٰ هول الدنيا وعوآئق الدهر و مصآئب اللیالی والایام۔<br/> "اي منھنجا مالڪ، منھنجي مدد فرماءِ، دنيا جي مصيبتن کان، زماني جي رڪاوٽن کان ۽ رات ڏينھن جي گردشن کان" |<ref name=" ٺٽوي " /><ref name=" البدايہ " />|}} غار ثور ۾ جمعي ، ڇنچر ۽ آچر واريون ٽي راتيون ترسيا<ref name=" ٺٽوي " /><ref name ="فتح باري " > فتح باري، حافظ ابن حجر عسقلاني، جلد ۷, صه ۱۶۸ </ref> ۽ پوءِ سومر واري رات چنڊ جي پنجين تاريخ ان غار مان نڪري پنڌ شروع ڪيو ۽ ربيع الاول جي ٻارھين تاريخ سومر ڏينھن ڪچڙي منجھند مھل مديني لڳ قبا ۾ داخل ٿيا جتي ڏھن راتين کان مٿي ترسيا ۽ مسجد قبا جوڙائي پوء جمعي جي ڏينهن ربيع الاول جي ۲۳ تاريخ تي مديني ۾ اندر داخل ٿيا<ref name="ٺٽوي " />. ۱۶ ربيع الاول ۱ ھ تي جمعي جي ڏينھن 2 جولاء 622ع تي يثرب جي سرزمين تي قدم رکيو ۽ پھريون قيام يثرب کان 2 ميل پري قبا جي مقام تي ڪيو<ref name=" Awan " />. علي بن ابي طالب پڻ پيادل ھجرت ڪري ان. مقام تي انھن سان مليو<ref name=" Awan " />. اھا اسلام جي پھرين مسجد ھئي<ref name=" علوي " />. ھڪ ٻي روايت مطابق ۱۲ ربيع الاول تي مديني ۾ داخل ٿيا<ref name=" ٺٽوي " />. حضرت علي ڪرم الله وجهه ھجرت ڪري قبا ۾ پھتا. قبا ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} جن حڪم ڏنو ته ھجرت واري ڏينھن کان اسلامي تاريخ جي شروعات ڪئي وڃي ۽ سال جو پھريون مھينو محرم مقرر ڪيو وڃي<ref name =" اسيرة" > السيرة النبويہ، ابن ڪثير، جلد ۲, صه ۲۸۸ </ref>. بني عامر بن عوف وارن جي دعوت تي قبا ۾ 14 ڏينھن ترسيا<ref name=" Awan " />. ===مديني ۾ آجيان ۽ مسجد نبوي جي قيام=== سن ۱ ھجري ۾ جمعي جي ڏينهن قبا کان مديني وڃڻ وقت ۲۳ ربيع الاول تي سالم بن عوف وارن جي ڳوٺ ۾ جمعي جي نماز پڙھي پوء مديني پھتا<ref name=" ٺٽوي " />. مديني ۾ مردن، عورتن ۽ ٻارن خوشي ۾ ٻاھر نڪري سندن آجيان ڪئي. پاڻ سڳورا {{درود}} ڏاچِي تي سوار ھيا. ھر قبيلي جي ماڻھن ڏاچِي جي مھار جھلي کين سندن مھمان ٿيڻ لاء عرض ڪري رھيا ھئا. پاڻ {{درود}} فرمايو تہ " توھان ڏاچِي کي ڇڏيو! ھوءَ الله جي امر سان ئي ويھندي"<ref name=" ٺٽوي " /><ref name =" سيرت ابن ھشام" > سيرت، ابن ھشام، جلد ۲, صه ۱۴۱ </ref>. ڏاچِي ابو ايوب انصاري جي گھر آڏو پھچي اتي ويھي رھي. پاڻ {{درود}} جن ابو ايوب انصاري جي گھر ست مھينا ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق ھڪ مھيني کان گھٽ ترسيا ۽ حجرن ۽ ڪمرن جي اڏاوت جو ڪم شروع ڪرايو پوء اتي منتقل ٿيا. جنھن بعد مسجد نبوي جو بنياد رکيو ويو<ref name=" ٺٽوي " />. [[File:Dalailkhayrat.jpg|220 px|thumb|پندرھين صدي ۾ مسجد نبوي جي ٺاھيل دستاويزي تصوير ]] ===رياست جو قيام=== مسجد نبوي عبادتن جي روحاني مرڪز، ديني تعليم جي اداري ھجڻ سميت سياسي ۽ فوجي معاملن لاء رياستي صدر مقام پڻ ھئي جتي نبي ڪريم {{درود}} جن رياستي معاملا طئي ڪرڻ ۾ مشغول رھندا ھيا<ref name="Awan " />. ===ميثاق مدينه=== مديني جي ٻاھران يھودي قبيلا بنو قريظه ، بنو نضير ۽ بنو قينقاع رھندڙ ھيا جن سان نبي ڪريم {{درود}} جن ھڪ معاھدو ڪيو جنھن کي ميثاق مدينه جو نالو ڏنو ويو جنھن مطابق مسلمان ۽ يھودي پاڻ ۾ اتحادي رھندا ۽ ڪنھن بہ ٻاھرين جي حملي وقت پاڻ ۾ گڏجي شھر جو دفاع ڪندا <ref name=" Awan " />. ان معاهدي تحت يھودين کي جان ، مال ، آبرو ، مذھبي آزادي ۽ سندن داخلي معاملن ۾ مڪمل خودمختياري جو تحفظ ڏنو ويو<ref name=" Awan " />. ===مدني دؤر=== سن پھرين ھجري ۾ اذان ۽ اقامت جي شروعات ڪئي وئي<ref name="ٺٽوي " />. ساڳي سال عبدالله بن زبير قبا ۾ ڄائو جيڪو ھجرت ۾ ڄمندڙ پھريون ٻار ھيو<ref name=" ٺٽوي " />. ھڪ روايت مطابق ساڳي سال زڪوات فرض ڪئي وئي ۽ ٻي روايت مطابق ۲ ھجري ۾ رمضان جي روزن بعد فطري ادا ڪرڻ جو حڪم آيو جنھن بعد زڪوات کي فرض ڪيو ويو<ref name=" ٺٽوي " />. ۱ ھجري ۾ شوال جي مھيني دوران ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق ۲ ھجري ۾ بيبي عائشه رضه جي رخصتي ٿي<ref name="ٺٽوي " />. ۱ ھجري ۾ جڏهن نبي ڪريم {{درود}} جن ابو ايوب انصاري جي گھر پھتا ان وقت عبدالله بن سلام پنھنجي خاندان سميت اسلام ۾ داخل ٿيو. ساڳي سال يھودين جي بنو قريظه قبيلي جي عثمان بن اشھل قرظي جو کجين جي باغ ۾ نوڪري ڪندڙ سلمان فارسي رضه ۽ ڏھن سالن جو انس بن مالڪ انصاري خزرجي پڻ اسلام ۾ داخل ٿيا. پاڻ سڳورن {{درود}} جي نياڻي سيده رقيه رضه رمضان جي مھيني سن ۲ ھجري ۾ وفات ڪئي. سن ۲ ھجري ۾ بطن رابغ ۾ عبيدہ بن حارث جي اڳواڻي ۾ پاڻ سڳورن طرفان موڪليل جھادي مھم دوران بطن رابغ ۾ الله جي راھ ۾ پھريون تير سعد بن ابي وقاص ھلايو<ref name="ٺٽوي " /><ref name =" دنيہ" > المواھب اللدنيہ، قسطلاني، جلد ۲, صہ ۶۱</ref>. ساڳي سال قبلي جي تبديلي جو واقعو ٿيو جنھن تحت بيت المقدس جي جاء تي ڪعبة الله کي مسلمانن جو قبلو مقرر ڪيو ويو. اھو اڱاري جو ڏينهن ھيو ۽ پاڻ سڳورا {{درود}} جن بنو سلمه وارن جي مسجد ۾ ٻنپھرن جي نماز پڙھائي رھيا ھئا ۽ جڏھن پھريون ۲ رڪعتون پوريون ڪيائون تہ ان وچ ۾ حڪم نازل ٿيو<ref name ="طبري " > تاريخ طبري، جلد ۲, صه ۱۶۸</ref><ref name=" ٺٽوي " />. ۽ نماز دوران پاڻ سڳورن {{درود}} جن رخ ڦيرائي ڪعبي طرف ڪيو ۽ مقتدين بہ ان عمل کي ورجايو<ref name=" ٺٽوي " /> ۽ باقي ۲ رڪعتون ڪعبي طرف منھن ڪري پڙھيون ويون جنھن ڪري ان مسجد تي مسجد قبلتين جو نالو پئجي ويو. ساڳي سال پاڻ سڳورن {{درود}} جن عاشوري جي ڏينهن روزو رکيو ۽ ماڻھن کي فرمايو تہ روزو انھن تي واجب آهي<ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال يعني ۲ ھجري ۾ رمضان جا روزا فرض ڪيا ويا ۽ ساڳي سال نبي ڪريم {{درود}} جن تي صلوات پڙھڻ جو حڪم آيو<ref name="ٺٽوي " />. ھن سال فطري ادا ڪرڻ جو حڪم ۽ ٻنھي عيدن تي عيد نماز پڙهڻ جو حڪم پڻ نازل ٿيو. نبي ڪريم {{درود}} جن عيد الفطر جي پھرين نماز ۽ عيد الاضحي جي پھرين نماز پڻ ھن سال پڙھايون ۽ ساڳي سال قرباني ڪرڻ جو حڪم ڏنو ويو<ref name="ٺٽوي " />. ساڳي سال عبدالله بن مسعود حبشه مان مديني موٽي آيو. ھن سال اسلامي تاريخ جو ڪنھن بہ سريا جي پھرين سپه سالار عبدالله بن جحش واري سريه ۾ مسلمانن ھٿان پھريون مشرڪ ماريو ويو جنھن جو نالو عمرو بن العلاء حضرمي ھيو ۽ ان سريا ۾ مشرڪن جا پھريون دفعو ٻہ ماڻھو قيدي ٿيا جن ۾ حڪم بن ڪيسان ۽ عثمان بن عبدالله شامل هئا <ref name=" ٺٽوي " />. ھن سال جنگ بدر لاء تياري دوران سعد بن عبادہ ھڪ زرہ '''ذات الفضول''' جي نالي سان نبي ڪريم {{درود}} جن جي حوالي ڪئي جيڪا سڄي ڄمار پاڻ سڳورن {{درود}} جن وٽ رھي<ref name=" ٺٽوي " />. آخري زماني ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} اھا زرہ 30 سير جون (barley) جي عيوض ابو شحم نالي يھودي وٽ گروي رکي ھئي، جيڪا سندن وصال بعد ابوبڪر صديق رضه اھو قرض ادا ڪري ڇڏائي<ref name=" ٺٽوي " />. ۱۲ رمضان سن ۲ ھجري (624ع) تي ۳۰۰ مسلمانن جي لشڪر سان، جن ۾ ۶۰ مھاجر ۽ باقي انصار شامل هئا، مديني مان بدر طرف روانا ٿيا<ref name=" Awan " />. ,نڪرڻ وقت ابولبابہ کي مديني جو گورنر مقرر ڪيو ويو<ref name=" Awan " />. بدر ڳوٺ واپاري قافلن واري رستي لڳ مديني کان ۸۰ ميلن جي فاصلي تي واقع ھيو<ref name="Awan " />. مڪي جي قريش جي لشڪر ۾ سازوسامان سميت ھڪ ھزار ماڻھو ھيا جن جو سپه سالار عتبه ابن ربيعه ھيو. ان لشڪر ۾ ۱۰۰ گھوڙيسوار پڻ ھيا<ref name=" Awan " />. غزوه بدر ۾ جڏھن مسلمان روحا ٽپي صفراء ويجھو پھتا تہ پاڻ سڳورن {{درود}} اصحابين سان مشورو ڪيو. جنگ دوران عڪاشہ بن محصن اسدي جي تلوار ٽٽي پئي ته پاڻ سڳورن {{درود}} جن ان کي کجي جي ھڪ ڳاني ڏئي ان جي مدد سان مقابلو ڪيو<ref name="ٺٽوي " />. ھن اھا ڳاني مرڻ گھڙي تائين پاڻ وٽ سنڀالي رکي ھئي. بدر جي جنگ ۾ عبدالله بن سھيل ڪافرن جو لشڪر ڇڏي مسلمان ٿي اسلامي لشڪر ۾ شامل ٿيو. ھن سال غنيمت جو مال مسلمانن لاء حلال ڪيو ويو. جنگ بدر ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن کي ذوالفقار نالي تلوار ھٿ آئي جيڪا مشرڪن مان عاص بن منبه يا ھڪ ٻي روايت مطابق نبيه بن حجاج جي ملڪيت ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. اھي ٻئي غزوہ بدر ۾ مارجي ويا هئا. ھڪ روايت مطابق بعد ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} جن اھا تلوار حضرت علي ڪرم الله وجهه کي عطا ڪئي ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. غزوه بدر ۾ ۱۴ مسلمان شھيد ٿيا جن ۾ ۶ مھاجر ۽ ۸ انصار ھيا. ابو جھل، عتبہ بن ربيعه، شيبه بن ربيعه، اميہ بن خلف، ۽ وليد بن عتبہ سميت ۷۰ ڄڻا ھن جنگ ۾ مارجي ويا. ابو جھل زخمي ٿيل پوئين پساهن ۾ ھيو عبدالله بن مسعود تلوار سان سر قلم ڪيو<ref name=" ٺٽوي " />. ۷۰ ڄڻا قيد ڪيا ويا جن ۾ عباس بن عبدالمطلب ، عقيلي بن ابو طالب ، نوفل، اسود ابن عامر پڻ شامل هئا. رسول ڪريم {{درود}} مسلمانن کي سختي سان تاڪيد ڪئي تہ قيدين سان نرمي وارو ورتاءُ رکن<ref name=" Awan " />. سن ۲ ھجري ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن حضرت علي ڪرم الله وجهه جي ڪنيت ابو تراب تجويز ڪئي<ref name=" ٺٽوي " />. غزوه بدر کان پوءِ ساڳي سال ابو لهب عدسہ نالي ھڪ موذي ۽ وچڙندڙ چمڙي جي بيماري ۾ فوت ٿي ويو<ref name ="الھدہ " > سبل الھدہ والرشاد، شامي، صہ ۶۷ </ref><ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال پاڻ سڳورن {{درود}} پنھنجي نياڻي سيدہ فاطمه الزهراء رضه جو نڪاح حضرت علي ڪرم الله وجهه سان ڪرايو. سن ۳ ھجري ۾ شعبان جي مھيني ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن جو بيبي حفصه بنت عمر سان نڪاح ٿيو. ساڳي سال رمضان جي مھيني ۾ سندن نڪاح بيبي زينب بنت خزيمه ھلاليه سان ٿيو. ھن سال پاڻ سڳورن {{درود}} جن جو ڏھوٽو عبدالله بن عثمان بن عفان وفات ڪري ويو<ref name="ٺٽوي " />. ربيع الاول جي مھيني ۾ ساڳي سال سندن نياڻي سيدہ ام ڪلثوم جو نڪاح عثمان بن عفان رضه سان ٿيو ۽ ساڳي سال امام حسن رضه جو جنم ٿيو. ان جو نالو والدين حرب رکيو پر نبي ڪريم {{درود}} جن کيس حسن جو نالو ڏنو<ref name=" علوي" />. شبر، شبير ۽ مشبر ھارون نبي جي پٽن جا نالا ھيا جيڪي عبراني زبان جا لفظ ھيا انھن جو عربي بدل حسن ، حسين ۽ محسن ھيا<ref name="علوي " />. سن ۳ ھجري ۾ ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق ۴ ھجري ۾ شراب کي حرام ڪيو ويو<ref name=" طبري " />. ساڳي سال شوال جي مھيني ۾ غزوه احد وارو واقعو پيش آيو جنھن ۾ ۷۰ اصحابي شھيد ٿيا جن ۾ حمزہ رضه، مصعب بن عمير رضه ، عبدالله بن جحش رضه پڻ شامل هئا<ref name="ٺٽوي " />. بدر جي شڪست ھڪ سال پوء قريش مڪي مان ۳۰۰۰ ماڻھن جو لشڪر مديني تي حملي لاء موڪليو ۽ مسلمانن جو ۱۰۰۰ ماڻھن جو لشڪر مديني مان نڪتو جنھن مان عبدالله بن ابي ۽ سندس ۳۰۰ ساٿي شوط واري مقام لڳ رستي مان ئي واپس مديني موٽي ويا جنھن سبب بنو سلمه ۽ بنو حارثه قبيلن جا ماڻھو پڻ دلشڪستا ٿيا ۽ انھن پڻ موٽڻ جو ارادو ڪيو ھو پر پوء باقي ۷۰۰ ڄڻا جبل احد جي ڪڇ لڳ مديني کان ۴ ميلن جي فاصلي تي پھتا جتي جنگ لڳي<ref name =" مودودي" > تفھيم القرآن، مولانا ابوالاعلیٰ مودوي، جلد ۱, صه ۲۳۰، ۲۸۴, ۲۸۵، ۳۰۰, ۳۵ ايڊيشن، </ref>. قريش جو لشڪر ۱۲ شوال سن ۳ ھجري (20 مارچ 625ع) تي جبل احد لڳ اربع جي ڏينهن خيما کوڙيا ۽ مسلمانن جو لشڪر جمعي ڏينهن مديني مان روانو ٿيو<ref name=" Awan " />. مسلمانن جي پٺيان احد جبل ھيو ۽ سامھون مڪي وارن جو لشڪر ، پاسي ۾ ھڪ جابلو لنگھ تي عبدالله بن جبير جي قيادت ۾ ۵۰ تيراندازن جو جٿو ويھاريو ويو جن کي حڪم ھيو تہ ڪنھن کي بہ مسلمانن جي لشڪر طرف اچڻ نه ڏين ، ڪنھن صورت ۾ بہ اتان نہ ھٽن ڀلي کڻي پکين کي انھن جون ٻوٽيون نوچيندي ڇونہ ڏسن پر جاء تان ھرگز نه ھٽن<ref name=" مودودي " />. نبي ڪريم {{درود}} جن عبدالله بن جبير جي سرواڻي ۾ پنجاھ کن تيراندازن کي ٻن جبلن وچ واري گھاٽ تي مقرر ڪيو ھو ۽ حڪم ڏنو ھو تہ ھر حالت ۾ پير پٺتي نہ ھٽائين پوء کڻي سوڀ ٿئي يا نہ ٿئي. عبدالله بن جبير ۽ ڪجھ ڄڻا حڪم تي ڪاربند رھيا باقي ٻيا سڀ مال غنيمت جي ميڙڻ ۾ لڳي ويا. عبدالله بن جبير پنھنجي مقام تي ئي شھيد ٿي ويو<ref name=" ٺٽوي" /><ref name ="دلائل " > دلائل النبوة، بيھقي، جلد ۳, صه ۲۲۹</ref><ref name=" مودودي " />. ،،مشرڪن جي لشڪر ۾ خالد بن وليد رسالدار ھيو جنھن صورتحال جو فائدو وٺندي ۱۰۰ گھوڙي سوارن جي دستي کي احد جبل جي پٺيان ڦيرائي ان جابلو لنگھ کان مسلمانن جي لشڪر تي حملو ڪيو جنھن سان بازي ڦري وئي ۽ ڀڄي ويل دشمن پڻ موٽي اچي حملي آور ٿيا<ref name=" مودودي " />. رڳو ڪجھ جانثار مقابلي ۾ ڄمي بيٺا باقي مسلمانن ۾ ڀاڄ پئجي وئي<ref name=" مودودي " />. جنگ ۾ اھو اڃان تائين حل نہ ٿي سگھندڙ معمو بڻيل آهي تہ آخر مڪي وارا مڪمل فتح کان اڳ ڇو اتان پوئتي موٽي ھليا ويا<ref name=" مودودي " />. غزوه احد ۾ عتبه بن ابي وقاص پاڻ سڳورن {{درود}} کي پٿر ھيون جنھن سان اڳين ڏندن مان ساڄي پاسي ھيٺيون ڏند مبارڪ شھيد ٿيو<ref name="ٺٽوي " />. ابي بن خلف پاڻ سڳورن {{درود}} مٿان تلوار سان حملو ڪيو ان وقت پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي ھٿ ۾ ھڪ ننڍڙو نيزو ھيو، جڏھن ويجھو ٿيو تہ ان مشرڪ کي اھو نيزو ھنيو جنھن سان سندس پاسيراٽيون ڀڄي پيون جيڪو پوء مڪي کان ھڪ ڏينھن جي پنڌ تي واقع مرالظھران نالي ڳوٺ ۾ فوت ٿي ويو<ref name=" ٺٽوي " />. مشرڪن جي لشڪر مان عبدالله بن شھاب پاڻ سڳورن {{درود}} ڏانھن تير اڇلائي کين زخمي ڪيو. اھو بعد ۾ مسلمان ٿيو ۽ امام زھري جو ڏاڏو ھيو<ref name="ٺٽوي " />. کيس عبدالله اصغر پڻ سڏيندا هئا<ref name ="سيرتون " > سيرة ابن اسحاق، صه ۳۰۵ ۽ سيرت ابن ڪثير جي جلد ۳ ، صه ۵۹</ref>. غزوہ احد ۾ عبدالرحمان بن عوف کي ۲۱ زخم رسيا<ref name=" ٺٽوي " /><ref name ="ھشام ابن " > سيرت ابن ھشام، جلد ۲, صہ ۸۸ </ref>. احد جي جنگ ۾ ۷۰ مسلمان شھيد ٿيا<ref name=" مودودي " />. ابوسفيان ويندي وقت مسلمانن کي چيلينج ڪيو تہ ايندڙ سال بدر جي ي مقام تي انھن سان مقابلو ٿيندو.<ref name=" مودودي " /> احد جي شھيدن مان نبي ڪريم {{درود}} جن پھريان حمزه رضه جي نماز جنازه پڙھائي ۽ بعد ۾ سڀني شھيدن جي. ھر شھيد کي آڻي حمزه رضه جي ميت ڀرسان رکيائون پوء ان جي نماز پڙھي وئي اھڙي طرح حمزه رضه جي مٿان ۷۰ ڀيرا نماز پڙھي وئي. ان روايت جي بنياد تي حنفين ويجھو شھيد جي نماز پڙھي ويندي آهي<ref name=" ٺٽوي " />. ھڪ روايت مطابق نبي ڪريم {{درود}} جن شھيدن جي جنازي جي نماز نہ پڙھائي ھئي ان ڪري شافعين ۾ شھيدن جي جنازي جي نماز نہ پڙھي ويندي آهي<ref name=" ٺٽوي " />. سن ن ۴ ھجري ۾ غزوه بنو نضير جو واقعو پيش آيو جنھن جي پڄاڻي بعد ان قبيلي جي ماڻهن کي سندن گھرن ۽ گھاٽين مان تڙي ڪڍيو ويو<ref name=" ٺٽوي" />. ھڪ روايت مطابق ساڳي سال شراب جي حرمت جو حڪم آيو<ref name="ٺٽوي " />. سن ۴ ھجري ۾ ام المؤمنين بيبي زينب رضه وفات ڪئي. ساڳي سال نماز ۾ قصر جو حڪم آيو. سن ۵ ھجري ۾ غزوه خندق واقع ٿي. جنگ ۾ مخالف لشڪر مان حبان بن قيس جو تير سعد بن معاذ کي پٺي واري ڦڻي ۾ لڳو جيڪو غزوہ خندق ۽ غزوہ بنو قريظه جي پڄاڻي کانپوءِ وفات ڪري ويو<ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال غزوہ بنو قريظه ۾ يھودين جو سردار ۽ بيبي صفيه رضه جو پيءُ حيي بن اخطب مارجي ويو<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۵ ھجري ۾ بنو مزينہ وارن جي وفد ۽ عبدالقيس واري وفد نبي ڪريم {{درود}} جن سان ملاقات ڪري اسلام ۾ داخل ٿيا. ساڳي سال ذوالحج جي مھيني ۾ رسول الله {{درود}} پنھنجي گھوڙي تي سوار ٿي غابہ ڏانھن وڃي رھيا ھئا تہ گھوڙي تان ڪري پيا جنھن ڪري سندن پير مڙي پيو ۽ پاسي ۾ رھڙا بہ آيا جنھن ڪري ڪيترا ڏينھن گھر کان ٻاهر نه نڪتا ۽ مسجد ۾ بہ نہ وڃي سگھيا ۽ نماز گھر ۾ ويٺي ادا ڪئي<ref name="ٺٽوي " /><ref name =" شرح" > شرح علیٰ المواھب اللدنيہ، زرقاني، جلد ۳, ص ۹۷ </ref>. سن ۵ ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق سن ۶ ھجري ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن مديني ۾ گھوڙن جي گوء ڪرائي<ref name=" ٺٽوي " /><ref name ="جلد ۴ " > سبل الھدہ والرشاد، شامي، جلد ۴, صہ ۳۵۳</ref><ref name ="ابن الاثير ۱ " > اسد الغابہ، ابن الاثير، جلد ۱, صہ ۲۳</ref>. سن ۵ يا ھڪ روايت مطابق ۶ ھجري ۾ غزوه بني مصطلق واقع ٿي جنھن بعد بيبي عائشه رضه مٿان بھتان وارو افڪ جو واقعو پيش آيو<ref name=" ٺٽوي " />. افڪ معني آهي اھڙي ڳالھ ڪرڻ جيڪا حقيقت جي ابتڙ ھجي<ref name=" علوي " />. سن ۶ يا ۷ ھجري ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن اھڙي منڊي تيار ڪرڻ جو حڪم ڏنو جنھن ۾ ٽن سٽن ۾ محمد رسول الله کليل ھجي. اھڙيءَ طرح يعلیٰ بن اميہ نالي صحابي اھا منڊي تيار ڪئي جنھن جي مھر ۾ مٿين سٽ ۾ الله وچين ۾ رسول ۽ ھيٺين سٽ ۾ محمد اڪريو ويو. منڊي تيار ٿيڻ بعد نبي ڪريم {{درود}} جن عجمي حاڪمن کي ۶ خط موڪلي دين جي دعوت ڏني<ref name=" ٺٽوي " />. اھي خط عمرو بن اميه ذريعي حبش جي حاڪم نجاشي ڏانھن، دحيہ بن خليفه ڪلبي ذريعي روم جي قيصر (سيزر) ھرقل ڏانھن ، عبدالله بن خذافہ سھمي ذريعي ايران جي ڪسرا ( خسرو) پرويز بن ھرمز بن نوشيروان ڏانھن، حاطب بن ابي بلتعہ لخمي ذريعي مصر ۽ اسڪندريہ جي حاڪم مقوقس ڏانھن ۽ شجاع بن وھب ذريعي دمشق جي ھڪ ماڳ غوطہ جي حاڪم حارث بن ابوشمر غساني ڏانهن ۽ سليط بن عمرو ذريعي يمامہ جي حاڪم ھوذہ بن علي حنفي ڏانهن روانا ڪيا<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۶ ھجري ۾ نبي ڪريم {{درود}} طرفان اٺن جي گوء پڻ ڪرائي وئي جنھن ۾ پاڻ سڳورن جي ڏاچِي قصواء پڻ شامل ھئي پر ان کان ھڪ اعرابي جو توڏو گوء کڻي ويو<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۷ ھجري ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن عمرةالقضاء ادا ڪيو ۽ ڏاچي تي سوار ٿي مڪي ۾ داخل ٿيا جنھن جي مھار عبدالله بن رواحہ جي ھٿ ۾ ھئي. جڏھن بيت الله جي طواف لاء مسجد الحرام ۾ ۾ داخل ٿيا تہ ڪافر ڪنڊ ۾ ويٺا هئا<ref name=" ٺٽوي " />. ان وقت پاڻ سڳورن {{درود}} جن بلال رضه کي حڪم ڏنو ته ڪعبي جي ڇت تي بيھي اذان چوي<ref name=" ٺٽوي " /><ref name =" البدايہ ۲" > البدايہ والنھايہ، جلد ۱, صہ ۲۳۲ </ref> <ref name =" بڪري ۲" > تاريخ الخميس، ديار بڪري، جلد ۲, صه ۶۳ </ref><ref name =" شامي ۵" > سبل الھدہ والرشاد، شامي، جلد ۵, صه ۱۹۳ </ref>. پاڻ سڳورا {{درود}} جن تڏھن ڪعبي ۾ بتن جي ھجڻ ڪري داخل نہ ٿيا ۽ اٺين ھجري ۾ مڪي جي فتح وقت بتن ٽوڙڻ بعد ان ۾ داخل ٿيا<ref name=" ٺٽوي " /> <ref name ="المغازي ۱ " > المغازي، واقدي، جلد ۲, صه ۷۳۸</ref><ref name =" قسطلاني ۲" > شرح علي المواھب اللدنيہ، قسطلاني، جلد ۲, صه ۶۵۷ ۽ ۶۵۸ </ref>. عمرة القضاء جي ادائيگي بعد حمزه رضه جي ننڍڙي نياڻي امامه يا عمارہ پاڻ سڳورن {{درود}} جن کي چاچا چاچا سڏيندي ڪڍ آئي جيڪا مديني تائين بيبي فاطمه الزهراء رضه وٽ رھي جنھن کي بعد ۾ سندس سؤٽ جعفر رضه جي سنڀال گهٽ آندو ويو جنھن جي گھرواري عمارہ جي ماسي ھئي ۽ نبي ڪريم {{درود}} جن فرمايو تہ ماسي ماء جي جاء تي آهي<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۷ يا ۸ يا ۱۰ ھجري ۾ رسول الله {{درود}} جن غسان جي حاڪم جبلہ بن ايھم ڏي دين جي دعوت جو خط موڪليو جنھن جي جواب ۾ اھو مسلمان ٿيو<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۷ ھجري ۾ مصر ۽ اسڪندريہ جي حاڪم مقوقس قبطي پاڻ سڳورن {{درود}} جي خدمت ۾ سوکڙيون موڪليون جن ۾ ٻه ٻانھيون ماريه قبطيہ ۽ سندس ڀيڻ سيرين ، يعفور نالي گڏھ، دلدل نالي ھڪ خچر ، ۲۰ عدد نفيس ململ جا ٿان، ھزار مثقال سون ، اعلي قسم جي ماکي ، ھڪ ڪاٺي جي ٺھيل شامي سرمي داڻي ، آئينو ، ڦڻي شامل ھيا<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۸ ھجري ۾ صفر جي مهيني ۾ عمرو بن العاص ، خالد بن وليد ۽ عثمان بن ابو طلحه مديني اچي پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي ھٿ تي مسلمان ٿيا جن مان ٻہ مھينن بعد خالد بن وڏو ليد جنگ موته ۾ شرڪت ڪئي ۽ فتح تي کيس نبي ڪريم {{درود}} جن سيف الله جو لقب ڏنو<ref name=" ٺٽوي " />. == غزوات== الله جي راھ ۾ اھا جنگ يا جنگي مھم يا جھادي مھم جنھن ۾ رسول الله {{درود}} جن شرڪت ڪئي ان کي غزوہ سڏيو ويندو آهي. زيد بن ارقم غزوات جو ڪل تعداد ۱۹, جابر بن عبدالله وري ۲۱ ٻڌايو آھي<ref name="علوي " />. موسیٰ بن عقبه، ابن اسحاق، واقدي، ابن سعد، قسطلاني، ابن جوزي ۽ دمياطي انھن جو تعداد ۲۷ ۽ علامه ابو عبدالله شامي پنھنجي ڪتاب ''سبل الھدیٰ والرشاد'' ۾ تعداد ۲۸ ڄاڻايو آهي<ref name=" علوي " /> جن ۾ [[ودان]] جي مقام تي [[غزوه ابوآء]] يا غزوه ودان (۱۱ صفر ۲ ھجري)، [[بواط]] جي مقام تي [[غزوه بواط]] (ربيع الاول ۲ ھجري)، [[بدر]] جي مقام تي [[غزوه سفوان]] يا غزوه بدر اولا ( ربيع الاول ۲ ھجري)، [[عشيره]] جي مقام تي [[غزوه عشيره]] ( جمادالاول ۲ ھجري)، بدر جي مقام تي [[غزوه بدر]] ( ۱۷ رمضان ۲ ھجري)، [[قرقرة الڪدر]] جي مقام تي [[غزوه قرقرة الڪدر]] يا غزوہ بني سليم (شوال ۲ ھجري)، [[عريض]] جي مقام تي [[غزوه سويق]] (۵ ذوالحج ھجري)، [[نجد]] جي مقام تي [[غزوه ذي امر]] يا غزوہ غطفان (محرم ۳ ھجري)، [[بحران جو مقام|بحران جي مقام]] تي [[غزوه فرع]] (ربيع الاول ۳ ھجري)، [[مدينه منوره ]] جي مقام تي [[غزوه بنو قينقاع]] (جماد الاول يا شوال ۳ ھجري)، [[احد جبل|جبل احد]] جي مقام تي [[غزوه احد]] ( شوال ۳ ھجري)، [[حمراء الاسد ]] جي مقام تي [[غزوه حمراء الاسد]] (۱۷ شوال ۳ ھجري)، عاليه جي مقام تي [[غزوه بنو نضير]] (ربيع الاول ۴ ھجري)، بدر جي مقام تي [[غزوه بدرالآخيرہ]] يا بدراموعد (شعبان ۴ ھجري)، [[دومة الجندل]] جي مقام تي [[غزوه دومة الجندل]] (ربيع الاول ۵ ھجري)، [[مريسيع]] جي مقام تي [[غزوه بنو مصطلق]] يا غزوه مريسيع (شعبان ۵ ھجري)، مدينه منوره جي مقام تي [[غزوه خندق]] (شوال ۵ ھجري)، [[غران]] جي مقام تي [[غزوه بنو قريظه]] (ذوالقعد ۵ ھجري)، [[نجران]] جي مقام تي [[غزوه بنو لحيان]] (رجب 6 ھجري)، [[حديبيه]] جي مقام تي [[غزوه حديبيه]] (ذوالقعد 6 ھجري)، [[ذي قرد]] جي مقام تي [[غزوہ ذي قرد]] ( ذوالحج 6 ھجري)، [[خيبر]] جي مقام تي [[غزوہ خيبر]] ( محرم ۷ ھجري), [[واديء القریٰ]] جي مقام تي [[غزوہ واديءِ القریٰ]] ( صفر ۷ ھجري)، نجد جي مقام تي [[غزوہ ذات الرقاع]] يا غزوہ محارب و بني ثعبله ( ۱۰ ربيع الاول ۷ ھجري), مڪي شريف جي مقام تي غزوہ [[فتح مڪه]] (۱۰ رمضان ۸ ھجري), [[حنين]] جي مقام تي [[غزوہ حنين]] ( 6 شوال ۸ ھجري), [[طائف]] جي مقام تي [[غزوہ طائف]] ( شوال ۸ ھجري), [[تبوڪ]] جي مقام تي [[غزوہ تبوڪ]] ( رجب ۹ ھجري). جيڪي لشڪر رسول الله {{درود}} جن اصحابين جي اڳواڻي ۾ جھاد لاء روانا ڪيا پر پاڻ شرڪت نہ ڪئي ان جنگي مھم کي سرايا يا بعوث سڏيندا آهن. اھڙين جنگي مھمن جو تعداد اٽڪل ۷۹ ھيو. ===صلح حديبيه=== سن ۶ ھجري ۾ سومر جي ڏينهن ذوالقعد جو چنڊ ڏسي نبي ڪريم {{درود}} جن احرام ٻڌو ۽ عمري جي نيت سان ۱۳۰۰ ھڪ روايت مطابق ۱۴۰۰ يا ۱۵۰۰ مسلمانن ۽ قرباني لاءِ ۷۰ اٺن سميت مڪي ڏانھن روانا ٿيا ۽ جڏھن حديبيه پھتا تہ مشرڪن سندن رستي روڪ ڪئي جنھن بعد صلح ٿي ۽ مسلمانن بغير عمري جي موٽي ويا<ref name=" ٺٽوي " />. حديبيه ۾ صحابين ھڪ ٻٻر جي وڻ جي ھيٺان ويھي نبي ڪريم {{درود}} جن جي ھٿ تي ھٿ رکي بيعت ھنن لفظن ۾ ڪئي تہ "جي موت بہ آيو تہ پٺتي نہ ھٽنداسون". بيعت ۾ سڀ کان پھريون شخص ابو سنان وھب بن محصن اسدي ھيو<ref name="ٺٽوي " />. صلح واري موقعي تي معاھدو ڪيو ويو ته ڌريون ڏھن سالن تائين جنگ نہ ڪنديون. معاھدو حضرت علي ڪرم الله وجهه جن لکيو<ref name=" ٺٽوي " />. واپسي ۾ رستي ۾ سورة الفتح نازل ٿي === خيبر جي فتح=== سن ۷ ھجري ۾ غزوه خيبر واقع ٿي<ref name=" ٺٽوي" />. خيبر ۾ يھودين جا ۶ قلعا واقع ھيا جن مان سڀ کان مضبوط قلعو قموس ھيو جنھن جو مالڪ مرحب نالي سردار ھيو<ref name=" علوي" />. غزوه خيبر جي موقعي تي نبي ڪريم {{درود}} فرمايو تہ:"سڀاڻي اسان اسلامي جھنڊو ان شخص جي حوالي ڪنداسون جيڪو الله ۽ ان جي رسول سان محبت ڪندڙ ھوندو ۽ الله ۽ ان جو رسول ان سان محبت ڪندڙ ھوندا". ٻئي ڏينهن اھو جھنڊو علي بن ابي طالب رضہ کي ڏيندي فرمايو تہ: " اي علي! ھتان جي رھاڪن سان وڙھڻ ۾ تڪڙ نہ ڪجانء، پھريان سندن آڏو دين جي دعوت ۽ الله جي حقن جي ڄاڻ رکجان. پوء رب سائين ھڪ ماڻھو کي به تنھنجي ھتان ھدايت تي ھلايو تہ تنھنجي لاء اھو ڳاڙھن اٺن کان بہ ڀلو آھي"<ref name=" ٺٽوي " />. ھن غزوہ ۾ مسلمانن جي لشڪر مان ۱۵ ماڻھو فوت ٿيا جڏھن ته يھودين جا ۹۳ ڄڻا مارجي ويا جن ۾ انھن جا جنگي جوڌا مرحب ۽ سندس ڀاء حارث، ٻہ سردار عامر ۽ ياسر پڻ شامل هئا<ref name=" ٺٽوي " />. مرحب ، حارث ۽ عامر کي علي بن ابي طالب رضہ ۽ ياسر کي زبير بن عوام ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق علي بن ابي طالب رضہ قتل ڪيو<ref name=" ٺٽوي " />. جنگ ۾ جڏھن ڇتي ويڙھ شروع ٿي تہ پاڻ سڳورن {{درود}} فرمايو ته "ھاڻي تنور تتو آھي"<ref name=" ٺٽوي " />. خيبر جي فتح بعد مرحب جي ڀائٽي ۽ ھڪ امير سلام بن مشڪم جي زال زينب بنت حارث نبي ڪريم {{درود}} جن دعوت ڪئي جنھن ۾ ٻاڪري گوشت جي ڀاڄي ۾ زھر وجھي کين کارايو پر نبي ڪريم {{درود}} جن کيس معاف ڪري ڇڏيو ۽ بعد ۾ اھا عورت مسلمان ٿي وئي<ref name=" ٺٽوي " /><ref name =" الاصابہ ۱" > الاصابہ، ابن حجر، جلد ۴, صہ ۳۱۴ </ref>. ھڪ ٻي روايت مطابق جڏھن بعد ۾ زھر سبب بشر بن براء فوت ٿي ويو تہ ان جي قصاص ۾ کيس قتل ڪيو ويو<ref name="ٺٽوي " /><ref name ="البدايہ ۱ " > البدايہ والنھايہ، ابن ڪثير، جلد ۴, صہ ۲۱۰ </ref>. === مڪي جي فتح=== صلح حديبيه کان پوء مسلمانن کي امن سان تبليغ جو موقعو ملي ويو. قريش جي بڇ تي سندن اتحادي بنو بڪر قبيلي وارن بنو خزاعہ وارن تي حملو ڪيو جنھن ۾ قريش جا عڪرمہ بن ابوجھل ۽ صفوان بن اميه وارا شناخت مٽائي بنو بڪر وارن سان گڏجي وڙھيا. انھن حرم ۾ پناھ ورتي پر کين اتي قتل ڪيو ويو. بنو خزاعہ وارا مديني ۾ نبي ڪريم {{درود}} وٽ دانھن کڻي آيا ۽ انصاف جي گھر ڪئي. نبي ڪريم {{درود}} قريش ڏانھن ھيٺين ٽن شرطن مان ڪو به ھڪ قبول ڪرڻ جو مطالبو ڪيو: <br/> # جن کي قتل ڪيو ويو انھن جي خون بھا ادا ڪيو.<br/> # قريش بنو بڪر قبيلي سان اتحاد ختم ڪن.<br/> #صلح حديبيه جي منسوخي جو اعلان ڪن.<br/> قريشن صلح حديبيه جي منسوخي جو شرط قبول ڪيو. جڏھن مسلم نمائندو واپس ھليو ويو تہ پوء انھن ارادو تبديل ڪيو ۽ ابوسفيان مديني ۾ نبي ڪريم {{درود}} سان صلح حديبيه جي ٻيھر بحالي لاء ملڻ آيو پر نبي ڪريم {{درود}} ساڻس نه مليو. ھن صحابين کي منٿ ڪئي تہ سندس مدد ڪن پر ڪجھ نہ وريس<ref name="Awan " />. ۱۰ رمضان سن ۸ ھجري تي مسلمانن جي ڏھ ھزار ماڻھن جي لشڪر سان نبي ڪريم {{درود}} مڪي ڏانھن روانو ٿيو. حرم ۾ رتوچاڻ کان بچڻ خاطر ان روانگي کي مخفي رکيو ويو تہ جيئن مڪي وارن کي تعجب ۾ وجھجي. جڏھن مڪي ٻاھران خيما کوڙيا ته رات جو لشڪر جي ھر سپاھي کي الڳ باھ ٻارڻ جو حڪم ڏنو. ان وقت باھ جي ھڪ مچ جو مطلب ۱۰ کان ۱۵ ماڻھن جي بيٺڪ سمجھيو ويندو ھو<ref name=" Awan " />. ابوسفيان ، حاڪم اب حزام ۽ بديل ابن ورقه صلح جي لاء مسلمانن جي ڪئمپ ۾ پھتا پر ھاڻي اھو وقت ڪانه رھيو. ان بعد ابوسفيان عباس بن عبدالمطلب جي مدد سان نبي ڪريم {{درود}} وٽ معافي لاء پيش ٿيو. عمر بن خطاب کيس اسلام جو سخت دشمن ھجڻ ڪري مارڻ لاء زور ڀريو پر نبي ڪريم ان تي رحم ڪندي فرمايو تہ ڊپ نہ ڪر. ان کي اسلام ۾ داخل ٿيڻ جي دعوت ڏني وئي پر ھو ان لاء راضي نہ ھيو. جڏھن ٻئي ڏينهن تي اسلامي لشڪر جا جٿا مڪي ۾ داخل ٿيندي ڏٺا تہ پوء مسلمان ٿيو<ref name=" Awan" />. مڪي وارن مقابلو نہ ڪيو پر عڪرمہ جي ٽولي خالد بن وليد واري جٿي تي حملو ڪري ٽن مسلمانن کي ماريو ۽ عڪرمہ جي جٿي مان ۱۳ ڄڻا مارجي ويا ۽ عڪرمہ ڀڄڻ تي مجبور ٿي ويو. ڪعبي ۾ موجود ۳۶۰ بتن کي ڊاٿو ويو<ref name=" Awan " />. اعلان ڪيو ويو تي جيڪي گھرن جي اندر در بند ڪري ويھندا، جيڪي ھٿيار ڦٽي ڪندا يا جيڪي ابوسفيان جي گھر ۾ پناھ وٺندا انھن لاء عام معافي ھوندي. جن جن نبي ڪريم {{درود}} سان مجرمانه زيادتيون ڪيون ھيون نبي ڪريم {{درود}} انھن سڀني کي معاف ڪري ڇڏيو<ref name=" Awan " />. مڪي جي فتح بعد مديني ڏانهن ھجرت ڪرڻ جي فرض جي حڪم کي رد ڪيو ويو<ref name=" ٺٽوي " />. ===طائف جي فتح=== مڪي جو فتح بعد طائف وارا بدوين جا ھوازين، ٽقف ۽ ٻيا مشرڪ قبيلا مسلمانن تي حملي جو منصوبو جوڙڻ لڳا. نبي ڪريم {{درود}} جن سندن مڪي تي چڙھائي کان اڳ ساڻن جنگ جي تياري ڪئي ۽ شوال سن ۸ ھجري ۾ ٻارھن ھزار مسلمانن جي لشڪر سان طائف طرف روانا ٿيا ۽ جڏھن حنين جي اونھي ۽ سوڙھي وادي ۾ مڪي کان ۱۰ ميلن جي فاصلي تي طائف واري رستي تي پھتا تہ مٿانھن پاسن کان سندن مٿان تيرن جي برسات ڪئي وئي<ref name=" Awan " />. مسلمانن جي لشڪر ۾ ڀاڄ پئي رسول ڪريم {{درود}} کين سڏيندو رھيو. مؤمن ڀاڄ وارن مان رستو ڪڍي گھوڙا پڻ ڇڏي پيغمبر طرف وڌي ويڙھ شروع ڪئي جنھن بعد مشرڪن ۾ ڀاڄ پئي ۽ ثقف وارن طائف ۾ پناھ ورتي<ref name=" Awan" />. مسلمانن اڳتي وڌي طائف جو محاصرو ڪيو جنھن بعد طائف فتح ٿي ويو. قيدين کي آزاد ڪيو ويو ۽ طائف وارن قبيلن کي معافي ڏني وئي جن جي وڏي اڪثريت اسلام ۾ داخل ٿي وئي. مال غنيمت کي مڪي جي تازو اسلام ۾ داخل ٿيندڙن ۾ ورھايو ويو<ref name=" Awan " />. == سندس آخري وقت ۽ وڇوڙو == ==قرآن ۾ سندس تعارف== "اسان توھان کي حق جي علم سان خوشخبري ڏيڻ وارو ۽ ڊيڄارڻ وارو ڪري موڪليو"..(سورة البقرہ جي آيت ۱۱۹). "مان توھان جي وچ ۾ توھان مان ئي ھڪ رسول موڪليو، جيڪو توھان کي منھنجون آيتون ٻڌائي ٿو ، توھان جي زندگين کي سنواري ٿو ، توھان کي ڪتاب ۽ حڪمت جي تعليم ڏئي ٿو، ۽ توھان کي اھي ڳالھيون سيکاري ٿو جيڪي توھان نہ ڄاڻيندا هئا"...(سورة البقرہ آيت ۱۵۱). "اسان توکي ماڻھن لاء ھڪ رسول بڻائي موڪليو آهي. جنھن رسول جي اطاعت ڪئي ان دراصل الله جي اطاعت ڪئي".. (سورة النساء آيت ۸۰). "تون الله جي راھ ۾ وڙھ، تون پنھنجي ذات کانسواءِ ڪنھن ٻئي لاء ذميدار ناھين" (سورة النساء آيت ۸۳). "اي پيغمبر! جيڪو ڪجھ رب طرفان توتي نازل ڪيو ويو آهي اھو ماڻھن تائين پھچاء، جيڪڏهن تون ايئن نہ ڪيو ته تو پنھنجي پيغمبري جو حق ادا نہ ڪيو". ( سورة المائدہ ، آيت ۶۷). " محمد ان کانسواءِ ڪجھ ناھي بس ھڪ رسول آھي ، ان کان اڳ ٻيا رسول بہ گذاري چڪا آهن"... ( سورة آل عمران ، آيت ۱۴۴). "( اي پيغمبر) اھا الله جي رحمت آ جو تون ھنن ماڻھن لاء ڏاڍو نرم مزاج آھين " (سورة آل عمران ، آيت ۱۵۹). " درحقيقت مومنن تي الله اھو وڏو احسان ڪيو آھي جو سندن وچ ۾ انھن منجھان ھڪ اھڙو رسول اٿاريو جيڪو کين ان جون آيتون ٻڌائي ٿو ، سندن زندگين کي سنواري ٿو ۽ کين ڪتاب ۽ حڪمت جي تعليم ڏئي ٿو..." ( سورة آل عمران ، آيت ۱۶۴). == حجت الوداع جو خطبو== == سندس ڇڏيل ورثو== ==روضو مبارڪ== == توھين رسالت جا واقعا ۽ قانون== ==سيرت تي لکيل مستند ڪتاب== ===حديثن وارا مستند ڪتاب=== ==حضرت محمد صه ۽ مغربي فلاسافر== [[فائل:Muhammad Seal.svg|thumb|left|upright=0.8|حضرت محمد {{درود}} جي مھر جيڪا منڊي ۾ جڙيل ھئي ۽ سرڪاري خط و ڪتابت ۾ استعمال ڪئي ويندي ھئي]] ” پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي باري ۾ گوئٽي هڪ ڊگهو نظم لکيو جيڪو '''Mahomet's Gesang''' جي نالي سان مشهور آهي. ان نظم ۾ گوئٽي پاڻ سڳورن {{درود}} جي چهري جي هڪ محبت ڀري تصوير چٽي آهي هن نظم آخر ۾ گوئٽي لکيو آهي ته: ”پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي چهري مبارڪ تي نظر پوڻ سان انسان سندن مفتون ٿي پوندو.“ جرمن فيلسوف لائبنز (Leibniz) (1646-1716ع) متعلق پروفيسر اشپيز لکيو آهي ته پاڻ سڳورن {{درود}} جن کي ’دين الفطرت‘ جو باني سمجهندو هو.<ref>ڊاڪٽر قاضي نبي بخش؛ رسالو:مهراڻ؛ ڇپيندڙ:سنڌي ادبي بورڊ؛ 1962ع</ref> ==درود ۽ صلوات== [[فائل:Salavat of the prophet.png|thumb|left|upright=1.5|صلوات]] ==حوالا== {{حوالا}} [[زمرو:اسلام]] [[زمرو:محمد|*]] s6rh0ragjuqcbf7xur00pxw9utoty1c 240398 240397 2022-08-28T08:21:01Z Intisar Ali 8681 wikitext text/x-wiki {{Infobox person | honorific_prefix = ابوالقاسم | name = '''<span style='color: Green'>مُحَمَّدٌ</span>''' <!-- include middle initial, if not specified in birth_name --> | honorific_suffix = صلي الله عليه وآله وسلم | image =Dark vignette Al-Masjid AL-Nabawi Door800x600x300.jpg | image_size = 300px | alt = | caption = سندن نالو خوش خطاطي ۾ لکيل | native_name = ابوالقاسم | native_name_lang = عربي | birth_name = <!-- only use if different from name above --> | birth_date = {{birth date |570|04|20}} | birth_place = مڪو | baptised = <!-- will not display if birth_date is entered --> | disappeared_date = <!-- {{disappeared date and age|YYYY|MM|DD|YYYY|MM|DD}} (disappeared date then birth date) --> | disappeared_place = | disappeared_status = | death_date = {{death date and age|632|06|08|570|04|20}} | death_place = مدينو | death_cause = سخت بخار | body_discovered = | resting_place = مسجد نبوي، مدينو منور | resting_place_coordinates = <!-- {{coord|LAT|LONG|type:landmark|display=inline}} --> | monuments = مسجد نبوي | residence = مڪو پوء مدہنو | nationality = عرب | other_names = 99 نالا: مجتبیٰ، مصطفیٰ، بشیر، نذیر، احمد وغیرہ | ethnicity = <!-- Ethnicity should be supported with a citation from a reliable source --> | citizenship = حجاز | education = اُمِي | alma_mater = | occupation = واپار ، حاڪم ، قاضي، فوجي ڪمانڊر، معلم | years_active = | era = | employer = | organization = | agent = | known_for = اسلام جو پيغمبر | notable_works = *خدا جو ڏنل قرآن پھچائڻ * مديني جي رياست جو بنياد وجھندڙ * مسجد نبوي جو معمار *اسلام جي تعليم ڏنائين * حديث | style = | home_town = مڪو | salary = | net_worth = <!-- Net worth should be supported with a citation from a reliable source --> | height = <!-- "X cm", "X m" or "X ft Y in" plus optional reference (conversions are automatic) --> | weight = <!-- "X kg", "X lb" or "X st Y lb" plus optional reference (conversions are automatic) --> | television = | title = | term = | predecessor = عيسيٰ مسيح | successor = ڪو بہ نہ | party = | movement = | opponents = عربستان جا مشرڪ ۽ يھودي | boards = | religion = <!-- Religion should be supported with a citation from a reliable source --> | denomination = <!-- Denomination should be supported with a citation from a reliable source --> | criminal_charge = <!-- Criminality parameters should be supported with citations from reliable sources --> | criminal_penalty = | criminal_status = | spouse =* خديجه بنت خويلد (595–619) *سوده بنت زمعه (619–632) *حفصه بنت عمر (624–632) *جويريه بنت حارث (628–632) *عائشه (619–632) *زينب بنت جحش (627–632) *صفيه بنت حيي (629–632) *زينب بنت خزيمه (625–627) *ام سلمه (629–632) *ام حبيبه (628–632) *ريحانه بنت زيد (629–631) *ماريه قبطيه (630–632) *ميمونه بنت حارث (630–632) | partner = <!-- (unmarried long-term partner) --> | children = *عبد الله بن محمد، *قاسم بن محمد، *ابراهيم بن محمد، *زينب بنت محمد، *رقيه بنت محمد، *ام ڪلثوم بنت محمد، *فاطمه زهرا رضہ | parents = *عبد الله بن عبد المطلب * آمنہ بنت وھب | relatives = * عبدالمطلب (ڏاڏو) *ابوطالب (چاچو) * حمزہ (چاچو)رضہ *ابو لھب (چاچو) *علي رضہ (ڀائٽو، ۽ ڄاٽو) *عباس رضه (،چاچو) * ابو بڪر رضہ (سھرو) * عمر فاروق رضه (سھرو) *ابوسفيان (سھرو) | callsign = | awards = رحمته العالمين | module = آخري نبي | module2 = | module3 = | module4 = | module5 = | module6 = | signature =Muhammad Seal.svg | signature_alt = | signature_size = 50px | website = <!-- {{URL|example.com}} --> | footnotes = }} <br/> '''حضرت مُحَمَّد''' {{درود}} {{ٻيا نالا|انگريزي= '''Hazrat Muhammad '''pbuh}}(اپریل570ع - جون 632ع) مسلمانن جي عقيدي مطابق الله سبحان و تعالیٰ جو آخري نبي ۽ رسول ھيو جنھن تي [[آسماني ڪتابن جا نالا|آسماني ڪتاب]] [[قرآن| قرآن مجيد]] نازل ٿيو. 40 سالن جي عمر ۾ [[عربستان]] جي شھر [[مڪو| مڪي]] ۾ نبوت جو اظھار ڪندي اسلام جي توحيد واري عقيدي جي تبليغ جو آغاز ڪيو. سندس ڏنل تعليم عربن جي ان خطي ۾ ھڪ زبردست انقلاب برپا ڪيو. قرآن مجيد ۾ سندس زندگي مبارڪ کي '''اسوه''' سڏيو ويو آهي<ref name =" علوي" > بذل القوۃ فی حوادث سنی النبوۃ (سيرت هاشمي)، از: امام العصر مخدوم محمد ھاشم محدث ٺٽوي، ترجمو: پروفيسر اسرار احمد علوي، مھراڻ اڪيڊمي شڪارپور، ڇاپو ٻيو جولائي 2004ع ۾ لکيل مترجم جو نوٽ: تقديم </ref>. سورة الاحزاب جي آيت 21 ۾ فرمان آھي ته:'''لقد کان لکم فی رسول اللہ اسوۃ حسنہ''': ترجمو: "بيشڪ اوھان جي لاء خدا جي رسول {{درود}} جي ذات ۾ ھڪ بھترين نمونو آھي." لفظ اسوة جي عام معنیٰ طريقو يا نمونو آھي<ref name=" علوي " />. اسوہ انسان جي ان حالت کي چيو ويندو آهي جيڪا ھو ڪنھن ٻئي انسان جي پيروي ڪندي اختيار ڪري<ref name ="راغب " > مفردات الفاظ القرآن, از: ابو القاسم راغب اصفھانی صہ ۱۴۰ </ref>. اسلامي عقيدي مطابق محمد رسول الله {{درود}} جن جي اطاعت مسلمانن جي ايمان جو لازمي جز ۽ فرض آهي ۽ ان جي اطاعت کي قرآن مجيد ۾ الله جي اطاعت جي مثل سڏيو ويو آهي. سورة النساء جي آيت ۶۴ ۾ قرآن فرمائي ٿو ته: ''' وما ارسلنا من رسول الا لیطاع باذن اللّٰہ''': ترجمو: "۽ اسان موڪليا جيڪي رسول تہ انھن جي پيروي ڪئي وڃي، الله جي حڪم سان". دين جي عالمن ۽ قرآن جي شارحن جو اھو عقيدو آهي ته قرآن ھڪ تحريري دستور آھي جنھن جي عملي صورت سرور ڪونين {{درود}} جن جي ذات آھي، جن جو ڪوبه قول ۽ فعل حڪم خداوندئ کان وار برابر بہ ھيڏي ھوڏي ھٽيل نه آهي<ref name=" علوي " />. ايليا (بيت المقدس) ۾ ھجرت جي پنجين سال [[ھرقل|ھرقل اعظم]] (Hercules) جي درٻار ۾ سندس بدترين دشمن [[ابوسفيان]] پڇا ڪرڻ تي ٻڌايو ھو تہ "نبوت کان اڳ بہ اوھان {{ درود}} ڪڏهن ڪوڙ نہ ڳالھايو آھي"<ref name=" علوي " />. پاڻ ڪريمن پنھنجي بيمثال ڪردار وسيلي ڪٺور قلبن کي نرم ڪري انھن جو تزڪيو ڪيو<ref name=" علوي " />. سندن ھر عمل جي تقليد کي اسلامي دين ۾ سنت جو مقام حاصل آهي<ref name="علوي " />. مولانا ابوالڪلام آزاد مطابق:"قرآن ۽ نبي سائين {{درود}} جن جي زندگي ساڳي شئي آھي، قرآن متن آھي تہ سيرة ان جي تشريح ۽ قرآن علم آھي تہ سيرة ان جو عمل. ان ڪري انسانيت جي سمورن اھنجن ۽ آزارن جو علاج ان سيرت جي مطالعي ۾ ئي ملي سگھندو"<ref name ="آزاد " > سیرۃ کے عملی پہلو (اردو) ، از: مولانا ابوالڪلام آزاد، صہ ۹</ref>. == قبيلو ۽ گھراڻو == حضرت محمد {{درود}} جو قبيلو [[قريش]] ۽ گھراڻو [[بنو هاشم]] ھيا جيڪي حضرت ابراهيم جي بيبي ھاجرہ {{ٻيا نالا|عبراني= ''' Hagar '''}} مان وڏي پٽ حضرت اسماعيل جي اولاد مان ھيا. حضرت [[ابراهيم]] پنھنجي وڏي پٽ حضرت [[اسماعيل]] ۽ سندس ماء کي مڪي جي ويران وادي ۾ رھايو جتي ٻنھي پيء ۽ پٽ گڏجي [[ڪعبو]] تعمير ڪيو. ان ويراني ۾ [[زمزم]] جي چشمي جي برآمد ٿيڻ سان جرھوم جي قبيلو سندن مرضي سان اتي آباد ٿيو ۽ اڳتي هلي اسماعيل جي شادي ٿي ۽ کيس ٻارھن پٽ ڄاوا جن مان وڏي پٽ جو نالو قدار ھيو. آھستي آھستي اسماعيلين جو تعداد وڌندو ويو.<ref name ="سعيد" >The Life of Muhammad, the Prophet , by:Syed Saeed Akhtar Rizvi, page ،9,7,8,6,</ref> بائيبل مطابق خدا جو واعدو ٿيل ھيو تہ اسماعيل جي اولاد کي تيزي سان وڌائيندو <ref>{Genesis 21:13}</ref> اھي پوري حجاز ۾ ڦھلجي ويا. عیسیٰ مسیح جي پيدائش کان 200 سال اڳ قدار جي اولاد مان عدنان مشھوري ماڻي ٻنھي جي وچ واري شجري جي اڃان ڪا پڪ نہ ٿي سگھي آھي ڇو تہ عربن گھڻا شجرا بيان ڪيا آهن.محمد صہ انھن شجرن تي تبصرو ڪندي فرمايو ھيو تہ {{quote|جڏهن منھجو شجرو عدنان تائين پھچي تہ بس ڪريو|محمد صہ<ref name = " سعيد"/>|}} ٽين صدي عيسويءَ ۾ عدنان جي اولاد مان ھڪ سردار ٿيو جنھن جو نالو فاھر ھيو جنھن لاء خيال آهي تہ ان کي [[قريش]] سڏيندا ھيا ڪن جو وري خيال آھي تہ فاھر جي پنجين پيڙهيءَ ۾ پنجين صدي عيسويءَ ۾ [[قصي بن ڪلاب]] بن مرہ بن لوئي، بن غالب بن فاھر نالي ھڪ طاقتور شخص مشھور ٿيو جنھن کي قريش سڏيندا ھيا ء ان جي اولاد [[قريشي]] سڏبا ھيا. علامہ شبلي نعماني، علامہ طبري مطابق قصي ئي پھريون شخص ھيو جنھن کي قريش سڏيو ويو. قصي سڀني اسماعلين کي گڏ ڪري قائل ڪيو تہ خانہ بدوشي ترڪ ڪري ڪعبي جي چؤطرف مستقل رھائش اختيار ڪن. قصي ڪعبي جي نگران خزاہ قبيلي جي ھليل نالي ھڪ شخص جي نياڻي سان شادي ڪئي ۽ ھليل جي وصيت ذريعي ڪعبي جي نگراني جي ذميداري قصي جي حوالي ٿي جنھن کوڙ ادارن کي قائم ڪيو جن ۾ دارالندواہ (گڏجاڻي واري جاء) شامل ھئي جتي ويھي جنگ ۽ امن سميت اھم معاملن جا فيصلا ، شادين جا اجتماع ٿيندا هئا. قافلن جي روانگي پن ٿيندي هئي.ھن سقايہ ( حاجين کي پاڻي فراهم ڪرڻ جو بندوبست)، رفادہ ( حاجين کي کاڌخوراڪ فراھم ڪرڻ جو بندوبست) پڻ قائم ڪيا<ref name = "سعيد "/> ھن حاجين جو مشاعرالحرم ۾ رات ٽڪائڻ جو بندوبست ء پوري واديءَ کي بتين سان منور ڪري کين سھولتن فراھم ڪرڻ جي شروعات ڪئي. زمزم جو چشمو صديون پھرين لٽجي ويو ھو ھن ان کي ڳولي پھريون دفعو کوھ کوٽايو ۽ پاڻي جي بحالي ٿي. ھن ڪعبي جي ٻيھر تعمير ڪرائي. ھن جي وفات بعد ماڻھو حاجون (موجوده جنت المولا واري قبرستان) ۾ سندس قبر جي زيارت لاءِ ويندا ھئا. ھن کي ڪعبي جون ڇھ ذميداريون ھيون جيڪي ھن پنھنجي وفات کان اڳ پنھنجي وڏي پٽ عبدالدار کي سونپيون. قصي کي پنج پٽ ء ھڪ ڌيءُ ھئي. سندس ٻئي پٽ مغيرہ کي عبداالمناف سڏيندا ھيا، جيڪو قبيلن ۾ معتبر ۽ قائدانہ صلاحيتن وارو ليکيو ويو. عبدالمناف کي ڇھ پٽ ٿيا جن ۾ ھاشم، مطلب، عبد شمس ۽ نوفل مشھور ٿيا. عبدالدار ۽ عبداالمناف جي وفات کان پوءِ ڪعبي جي ذميداري سنڀالڻ ۾ سندن اولاد ۾ تڪرار شروع ٿيو پر پوء ٺاھ ٿي وين. اھو طئي ٿيو تہ پاڻي پيارڻ ، کاڌ خوراڪ فراھم ڪرڻ ۽ جنگ ۾ قيادت جي ذميداري عبداالمناف جي اولاد ڏي منتقل ٿي. ليوا ۽ حجابہ جي ذميداري عبدالدار جي اولاد کي ملي باقي دارالندواہ جي سربراهي ٻنھي جي خاندانن ۾ رھي. انھن مان ھاشم گھڻو نالو ڪڍيو جنھن کي کاڌي کارائڻ جي ذميداري ملي. ھڪ ڀيري مڪي ۾ وڏو ڏڪار آيو تہ ھاشم پنھنجي سموري دولت کڻي شام ويو اتان اٽو ۽ سڪل ماني خريد ڪري مڪي آيو ۽ روزانو اٺن کي ڪھي انھن مان ٻوڙ ٺاھي ماني جا ٽڪرا ان ۾ ملائي سموري قبيلي کي گھرائي کارائيندو هو ڏڪار جي خاتمي تائين ھن قبيلي جي مدد جاري رکي کوڙ ماڻھن کي مرڻ کان بچائي ورتو.ان خدمت جي بدلي ئي کيس ھاشم جو نالو مليو جنھن جي معني ( مانيءَ کي ) ٽڪر ڪندڙ آھي. ھاشم جو اصل نالو امر{{ٻيا نالا|انگريزي=Amr}} ھيو. ھاشم مڪي جي واپاري قافلن جو بنياد وجھندڙ پڻ ھيو. ھن باظنتيني شھنشاھ کان حڪمنامو حاصل ڪيو جنھن تحت قريش قبيلي کي ھر قسم جي ٽئڪس ۽ ڊيوٽي کان آزاد ڪري انھن جي ڪنٽرول وارن ملڪن ۾ آزاد اچ وڃ جي اجازت ڏنل ھئي<ref name = " سعيد "/> ھن اھا ساڳي سھولت ايٿوپيا جي بادشاھ کان پڻ حاصل ڪئي ۽ ان وقت يمن ايٿوپيا جو حصو ھيو.اھڙي طرح قريش جا واپاري قافلا يمن کان شام ۽ بازنظيني شھر انقرہ تائين وڃڻ شروع ٿيا.<ref name = "سعيد "/> ھاشم جڏهن 25 سالن جو ھيو تہ سن 488 عيسويءَ ۾ فلسطين جي غزہ واري ھنڌ وفات ڪري ويو ۽ کيس اتي ئي دفن ڪيو ويو. اھا جاء غزہ ھاشم يا ھاشم جي غزہ سڏجڻ شروع ٿي وئي. ھن يثرب جي عدي بنو نجار قبيلي جي سلمیٰ بنت امر سان پرڻو ڪيو جنھن مان عبدالمطلب پيدا ٿيو جيڪو اڃان ننڍڙو ھيو تہ ھاشم وفات ڪري ويو.ان کان سواءِ ھاشم کي چار ٻيا پٽ پڻ ھيا جن ۾ اسد، نضلا، سئفي ۽ ابو سئفي شامل ھيا جن مان پوين ٽن کي اولاد ڪانہ ٿي باقي اسد کي [[فاطمه بنت اسد]] نالي نياڻي ڄائي جيڪا علي رضہ بن ابي طالب جي ماء ھئي. ھاشم جو اھڙي طرح نسل عبدالمطلب مان اڳتي ھليو<ref name = " سعيد"/>. عبدالمطلب يثرب ۾ پنھنجي ناني جي گھر ۾ پيدا ٿيو. ھاشم جي وفات بعد سندس ڀاء مطلب خاندان جو وڏو بڻيو جيڪو پنھنجي ننڍي ڀائٽي عبدالمطلب بن ھاشم کي مڪي وٺي آيو جڏھن مطلب اٺ تي مڪي ۾ داخل ٿيو تہ ماڻھن ڇوڪري کي مطلب جو غلام سمجھي عبدالمطلب چوڻ شروع ڪيو ۽ مطلب وضاحت ڪندو رھيو تہ اھو سندس ڀائٽيو آھي پر ھاشم جي ان پٽ تي عبدالمطلب نالو پئجي ويو<ref name = " سعيد "/>. عبدالمطلب جو اصل نالو شعيبت الحمد ھيو. مطلبجي وفات بعد سقايہ ۽ رفادہ جي ذميداري عبدالمطلب جي حصي ۾ آئي. ھن 82 سالن تائين عمر ماڻي ۽ پوئين وقت ھن کي مڪي جي سربراھ جو خطاب پڻ مليو<ref name = " سعيد"/> ==والدين== نبي ڪريم {{درود}} جي والد جو نالو عبدالله بن عبدالمطلب ھيو جنھن سندس ولادت کان ڪجھ مھينا اڳ يثرب ۾ ۲۵ سالن جي عمر ۾ وفات ڪئي<ref name =" Awan" > Siraj u Munira, By: Muhammad Ikramun Nabi Awan and Ms Nusrat Tiwana, 1st edition, Nov 2014, Pages: 23, 25 ,27, 28, 39,40 to 86 </ref>. ==جنم== نبي ڪريم {{درود}} جن ۱۲ ربيع الاول تي فجر جي وقت بمطابق ۳۰ اپريل ۵۷۱ع ۾ پيدا ٿيا<ref name ="الفضل " > [ https://www.alfazlonline.org/07/01/2020/9519/] الفضل آن لائين</ref>. سندس ولادت ابرہ جي لشڪر جي تباھي کان ۵۵ ڏينھن بعد ٿي<ref name=" Awan " />. ڏاڏي عبدالمطلب سندس نالو محمد رکيو<ref name=" Awan " />. == ننڍپڻ== عربن جي اميرن جي رواج مطابق پرورش لاء ڏاڏي کيس بدو عربن جي بني سعد قبيلي سان تعلق رکندڙ حليمه سعديه جي حوالي ڪيو<ref name=" Awan " />. حليمه ۽ سندس مڙس حارث ٻار وٺڻ وقت الجھن ۾ ھيا تہ شايد کين مناسب معاوضو نہ ملي سگھي پر جلد ئي کين ٻار جي ڀلاري ھجڻ جي سمجھ آئي<ref name=" Awan" />. حليمه جي نياڻي شيماء سندس پرورش ۾ ماء جي مدد ڪئي<ref name=" Awan " />. ننڍپڻ ۾ پنھنجي رضاعي ڀائرن ۽ ان رضاعي ڀيڻ سان گڏجي ٻڪريون پڻ چاريندو ھو<ref name="Awan " />. جڏھن ۶ سالن جو ٿيو تہ ماء آمنه کيس سندس پيءُ جي قبر جي زيارت ۽ سندس ناناڻي گھر گھمائڻ لاء يثرب وٺي آئي<ref name="Awan " />. واپسي ۾ بيمار ٿي پئي ۽ آبوا جي مقام تي وفات ڪري وئي. تدفين بعد مائٽن کي نظر نہ آيو ۽ جڏھن کيس ڳوليائون تہ پنھنجي ماء جي قبر وٽ ويٺل روئندي ڏٺائونس <ref name=" Awan" />. بعد ۾ جڏھن اصحابين سان گڏ ماء جي قبر تي آيا تہ سندس قبر جي مٽي تي ھٿ ڦيرائيندي ڏاڍو رنا ھيا ۽ ان وقت اصحابي ڪافي پري بيٺا ھئا ۽ کين اھو چوندي ٻڌو تہ سندس ماء جي شفقت جي يادن کيس روئاري وڌو<ref name="Awan " />. ماءُ جي وفات بعد ھن يتيم ٻار جي پرورش جي ذميداري سندس ڏاڏي عبدالمطلب سنڀالي. ۵۷۹ع ۾ عبدالمطلب پڻ وفات ڪري ويو ۽ پوء سندس پرورش جي ذميداري سندس سڳي چاچي ابو طالب سنڀالي<ref name=" Awan " /> ابوطالب ۽ سندس زال فاطمه مٿن ڏاڍا مھربان رھيا<ref name=" Awan " />. پنھنجي ان چاچي ۽ پاڙيسرين جو مال چارڻ شروع ڪيو<ref name="Awan " />. ٻارھن<ref name=" Awan " /> يا يارھن ورھين جي عمر ۾ چاچي حضرت ابوطالب سان گڏ واپار سانگي شام ويا هئا<ref name=" ٺٽوي " /> جڏھن بصري پھتا تہ اتي ھڪ راھبن واري خانقاھ ۾ ترسيا<ref name="Awan " /> جتي بحيرا نالي ھڪ عيسائي راھب سندس نبوت جي تصديق ڪئي ۽ ان وقت حضرت ابوبڪر صديق پڻ ساڻن گڏ ھيو هئي<ref name=" ٺٽوي" />. == زالون ۽ اولاد == ===۱.بيبي خديجه رضه=== 25 سالن جي ڄمار ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي پھرين شادي [[بنو اسد]] گھراڻي جي [[خويلد بن اسد]] ۽ [[فاطمه بنت زائدہ]] جي نياڻي 40 سالا حضرت خديجة الڪبریٰ رضه سان 695 ۾ ٿي جيڪا بيواہ ھئي ۽ سندس اھا ٽين شادي ھئي<ref name=" علوي " />. سندس لقب طاھرہ ۽ ڪنيت ان ھند ھئي<ref name=" علوي " />. بيبي سانئڻ جو پھريون نڪاح [[ھند بن زرارہ]] سان ٿيو جنھن مان کيس ھڪ نياڻي ۽ ٻہ پٽ ٿيا جيڪو پوء گذاري ويو. سندس ٻيون نڪاح [[عتيق بن عائذ]] سان ڪرايو ويو جنھن مان کيس ھڪ نياڻي ھند جي نالي سان ھئي پر ڪجھ وقت کان پوءِ عتيق پڻ گذاري ويو<ref name=" علوي " />. جڏھن 35 سالن جي ٿي تہ سندس والد خويلد پڻ گذاري ويو<ref name="علوي " />. پاڻ مالدار عورت ھئي ۽ سندس ڪاروباري قافلا [[عراق]]، [[شام]] ۽ [[فلسطين]] تائين ويندا ھيا. سندس ھڪ غلام [[ميسرہ]] ايماندار ھيو جيڪو سندس ڪاروبار جو جنرل مينيجر ھيو<ref name=" علوي" />. پاڻ سڳورن {{درود}} جن ان وقت ايمانداري ۾ وڏي شھرت حاصل ڪئي هئي ۽ ميسرہ ذريعي بيبي سانئڻ وٽ اھڙو احوال پھتل ھو ۽ ان کين سندس ڪاروبار ۾ شامل ٿيڻ جي پيشڪش ڪئي جيڪا پاڻ سڳورن {{درود}} قبول ڪئي ۽ ان جي تجارتي قافلي سان شام ويا جنھن بعد بيبي سانئڻ کين شادي جو پيغام موڪليو ۽ ان وقت بيبي صاحبه جي عمر ۴۰ سال ھئي<ref name=" علوي " />. شادي ۲۵ صفر تي مڪي ۾ ٿي جنھن ۾ حضرت ابو طالب ، حضرت حمزہ رضه، بيبي صاحبه جو چاچو [[عمرو بن اسد]]، سؤٽ [[ورقه بن نوفل]] پڻ شامل ٿيا<ref name=" علوي " />. حق مھر ساڍا ٻارھن [[اوقيه]] سون مقرر ڪيو ويو جنھن جي قيمت ۵۰۰ درھم ھئي<ref name=" علوي" />. ھڪ روايت مطابق حق مھر ۲۰ وٽ ٻڌايو ويو آهي<ref name=" علوي " />. نڪاح جو خطبو سيدنا [[ابو طالب]] پڙھيو. اھو خطبو يعقوبي ، شامي ، قسطلاني ، ۽ علامه عامري پنھنجي ڪتابن ۾ نقل ڪيو آهي<ref name=" علوي " />. نڪاح بعد پاڻ سڳورن {{درود}} ھڪ اٺ ذبح ڪرائي مھمانن جي دعوت ڪئي. بيبي سانئڻ زندگي جا 25 سال پاڻ سڳورن {{درود}} سان گذاريا<ref name=" علوي " />. سندس حياتيءَ ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} ٻي ڪا شادي نہ ڪئي<ref name=" علوي " />. پاڻ سڳورن {{درود}} جي پٽ ابراھيم کان سواءِ سموري اولاد بيبي سانئڻ مان ٿي ۽ سڀ سواء بيبي فاطمه الزهراء رضه جي سندن حياتي مبارڪ دوران وفات ڪري ويا<ref name=" علوي " />. [[فائل:The altar of prayer of the Prophet in the demolished house of Khadijeh 01.jpg|thumb|left|upright=0.8|بيبي خديجہ جي مڪي ۾ ڊاٿل گھر اندر اھا جاء جتي حضرت محمد{{درود}} ساڻس شادي کان پوء رھائش دوران عبادت ڪندو ھو]] نبي ڪريم {{درود}} کي چار نياڻيون ھيون جن مان وڏي سيدہ زينب ، ٻيون نمبر سيدہ رقيه ، ٽيون نمبر سيدہ ام ڪلثوم ۽ چوٿون نمبر آخري نياڻي سيده فاطمه الزهراء ھئي<ref name=" علوي " />. چئني مديني ھجرت ڪئي ۽ اتي وفات ڪيائون ۽ چارئي جنت البقيع ۾ دفن ٿيل آھن<ref name=" علوي " />. سيده زينب رضه 30 ميلادي ڌاري مڪي ۾ ڄائي ۽ سن ۸ ھجري ۾ مديني ۾ وفات ڪئي. سندس نڪاح بعثت کان اڳ پنھنجي ماسات ابوالعاص بن ربيع قرشي سان ڪرايو ويو جيڪو بيبي خديجه جي ڀيڻ ھند بنت خويلد جو پٽ ھيو ۽ سندس اصل نالو لقيط ھو<ref name=" علوي " />. ڪجھ رويتن مطابق سندس نالو ھشيم ۽ مھشم ھيو. پاڻ سڳورن {{درود}} جي ھجرت وقت اھي طائف ۾ رھندا ھئا. بدر جي جنگ بعد پاڻ سڳورن {{درود}} کيس مديني گھرايو ۽ بعد ۾ ابوالعاص جڏهن اسلام قبول ڪيو تہ اھو پڻ مديني ۾ آيو. سيده زينب کي ھڪ پٽ علي ۽ ھڪ نياڻي امامه ٿيا<ref name=" علوي" />. علي ننڍپڻ ۾ ئي فوت ٿي ويو. امامه جي پرورش بعد ۾ ابوالعاص جي ماروٽ حضرت زبير بن عوام ڪئي جنهن بيبي فاطمه الزهراء جي وفات بعد امامه جو نڪاح حضرت علي ڪرم الله وجهه سان ڪرايو<ref name=" علوي " />. [[فائل:The altar of prayer of the Prophet in the demolished house of Khadijeh.jpg|thumb|left|upright=0.8|بيبي خديجہ جي سعودي حڪومت پاران ڊاٿل گھر ۾ محراب جو ھڪ ٻيو منظر جتي پاڻ سڳورو عبادت ڪندو ھو]] سيده رقيه رضه ۳۳ ميلادي ڌاري ڄائي ۽ ان جو نڪاح حضرت عثمان غني رضه سان ڪرايو ويو. نبوت جي پنجين سال مڙس سان گڏ حبشه ھجرت ڪئي جتي ست سال رھيا اتي کيس ھڪ پٽ عبدالله نالي ڄائو. مڪي واپسي بعد مديني ڏانهن ھجرت ڪئي. بدر جي جنگ وقت بيمار ٿي پئي ۽ اٽڪل ۲۰ ڏينھن بعد وفات ڪري وئي. ان جي بيماري سبب نبي ڪريم {{درود}} جن حضرت [[عثمان غني]] رضه ۽ حضرت اسامه بن زيد رضه کي مديني ڇڏي ويا ھئا. جنگ جي فتح جي خبر جڏهن مديني پھتي تہ بيبي سانئڻ جي تدفين ٿي رھي ھئي<ref name=" علوي " />. سندس پٽ عبدالله پڻ ننڍپڻ ۾ گذاري ويو<ref name=" علوي " />. [[فائل:The House of Khadijah, The Porphet Mohammad's Wife in Mecca before Demolition 01.jpg|thumb|left|upright=0.8|بيبي خديجہ جو گھر جتي حضرت محمد {{درود}} مڪي زندگيءَ جو ھڪ دؤر گذاريو جيڪو سعودي حڪومت ڊھرائي ڇڏيو]] سيدہ ام ڪلثوم اھل بيت جي مديني ھجرت وقت بيبي فاطمه الزهراء رضه ۽ سيدہ سوده رضه سان گڏ ھئي. سيدہ رقيه رضه جي وفات کان ست يا ٽن مھينن بعد پاڻ سڳورن {{درود}} سندس نڪاح حضرت عثمان غني رضه سان ڪرايو ۽ سندس رخصتي جمادالآخر ۾ دوران ۱۹ سالن جي عمر ۾ ٿي<ref name=" علوي " />. کيس ڪا بہ اولاد ڪانه ٿي. حضرت عثمان سان ھن پنھنجي زندگي جا اٽڪل ساڍا ڇھ ورھيه گذاريا<ref name=" علوي " />. سن ۹ ھجري ۾ شعبان جي مھيني دوران وفات ڪئي. سندس جنازي نماز پاڻ سڳورن {{درود}} جن پڙھائي<ref name=" علوي " />. [[فائل:The House of Khadijah, The Prophet Mohammad's Wife in Mecca after Demolition 01.jpg|thumb|left|upright=0.8|بيبي خديجہ وارو گھر ڊھڻ کان پوءِ واري حالت ۾. ھن گھر پاڻ سڳورن زندگي جو ھڪ دور گذارہو]] بيبي فاطمه الزهراء رضه ۴۱ ميلادي ۾ نبوت جي بعثت واري سال پيدا ٿي ۽ جڏهن ۱۰ ورھين جي ھئي تہ سندس والدہ وفات ڪئي جنھن ڪري ننڍي عمر ۾ ئي والد سان وابسته رھي<ref name="علوي " />. والد کي تمام پياري ھئي. سندس عادات ، اطوار ، رفتار توڙي گفتار جو انداز والد سان مشابهت رکندڙ ھيو ۽ شڪل ۾ والده جھڙي ھئي<ref name=" علوي " />. سندس شادي پندرهن سال پنج مھينن جي عمر حضرت علي ڪرم الله وجهه سان مديني ۾ جنگ بدر کان بعد ڪرائي وئي. نڪاح جي تقريب مسجد نبوي ۾ ٿي ۽ پاڻ سڳورن{{درود}} سندن نڪاح پڙھايو. حق مھر ۵۰۰ درھم مقرر ٿيو ۽ رخصتي احد جي جنگ بعد عمل ۾ آئي<ref name=" علوي" />. سندس حياتيءَ دوران حضرت علي ڪرم الله وجهه ٻي شادي ڪانه ڪئي. کيس پنج ٻار جن ۾ ٽي پٽ امام حسن، امام حسين ، امام محسن ۽ ٻہ ڌيئر ڄاوا. امام محسن ننڍپڻ ۾ ئي وفات ڪئي<ref name=" علوي " />. پاڻ پردي جي سخت پابند ھئي. سندس جنازي نماز حضرت علي ڪرم الله وجهه پڙھائي<ref name="علوي " />. [[فائل:Khadija tomb (1).jpg|thumb|left|upright=0.8|خديجہ جو مڪي م واقع مقبرو جيڪو سعودي حڪومت ڊھرائي ڇڏيو]] بيبي خديجه رضه مان پاڻ سڳورن {{درود}} کي ٻہ پٽ پڻ ڄاوا جن جا نالا قاسم ۽ عبدالله ھيا. قاسم کي طاھر ۽ عبدالله کي طيب پڻ سڏيندا هئا<ref name=" علوي " />. روايت مطابق سندن وفات نبوت کان اڳ ننڍپڻ ۾ ٿي ھئي<ref name=" علوي" />. بيبي صاحبه ۱۱ رمضان سن ۱۰ نبوي ۾ ٦۵ ورھين جي ڄمار ۾ مڪي ۾ وفات ڪئي. کيس حجون مڪي شريف ۾ دفنايو ويو. ان وقت اڃان جنازي جي نماز جو حڪم نہ آيو ھو<ref name=" علوي" />. ===۲.بيبي سوده رضه=== سن ۱۰ نبوي ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} جن جو پاڻ کان عمر ۾ ۳۰ سال وڏي بيوہ<ref name=" علوي " /> سودہ بنت زمعه سان نڪاح ٿيو. مديني ڏانهن ھجرت وقت فقط ھيء گھرواري ساڻن گڏ ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. سندس والد جو نالو زمعه بن قيس ۽ ماء جو نالو شموس بنت قيس نجاري ھيو ۽ ان جو تعلق بنو عامر قبيلي سان ھو<ref name="علوي " />. روايت مطابق ھڪ دفعي خوله بنت حڪيم نبي ڪريم {{درود}} جن کي ٻي شادي ڪرڻ جي تجويز ڏني ۽ کين بيبي عائشه ۽ حبشه کان ھجرت ڪري موٽي آيل مھاجرن مان بيبي سودہ جا نالا پيش ڪيا<ref name="علوي " />. پاڻ سڳورن اھا تجويز قبول ڪئي ۽ ٻنھي طرفن کان آڇ قبول ڪئي وئي. بيبي صاحبه جي نڪاح وقت عمر ۳۲ سال ھئي ۽ بيبي سوده سان نڪاح جو خطبو زمعه بن قيس پڙھيو<ref name=" علوي " />. حق مھر ۴۰۰ درھم مقرر ٿيو<ref name =" جلد" > شرح مواھب ، زرقاني ، جلد ۳, صه ۲۹۷ </ref>. ھن جا ۱۲ سال نبي ڪريم {{درود}} جي صحبت ۾ گذريا ۽ سندس رفاقت ۾ حج ۽ عمرو ادا ڪيو<ref name=" علوي " />. کيس پاڻ سڳورن {{درود}} مان ڪا اولاد ڪانه ٿي پر کيس پھرين مڙس سڪران مان عبدالرحمان نالي پٽ ڄائو جيڪو حضرت عمر رضه جي دؤر ۾ جنگ جلولاء ۾ شھيد ٿيو<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه جي ڪنيت ان عبدالرحمان ھئي<ref name=" علوي" />.بلاذري مطابق بيبي صاحبه سن ۲۲ ھجري ۾ مديني ۾ وفات ڪئي<ref name=" علوي " />. ابن سعد مطابق سن ۵۴ ھجري ۾ وفات ڪئي<ref name="علوي " />. ان وقت جنازي جي نماز جو حڪم اڃان ڪانہ ٿيو ھو. بيبي صاحبه کي جنت البقيع ۾ دفنايو ويو. ھن جي رفاقت نبي ڪريم {{درود}} جن سان ۱۴ سالن تائين ھئي<ref name=" علوي " />. ===۳.بيبي عائشه رضه=== بيبي صاحبه جو تعلق بنو تيم قبيلي سان ھيو. سندس والد جو نالو ابوبڪر صديق ۽ والدہ جو نالو ان رومان بنت عامر ھو. بيبي صاحبه جو لقب صديقه ۽ حميرا ھيو ۽ سندس ڪنيت ان عبدالله ھئي<ref name=" علوي " />. سن ۱۰ نبوي شوال جي مھيني ۾ بيبي عائشه رضه جو پاڻ سڳورن {{درود}} جن سان نڪاح مڪي ۾ سندس والد ابوبڪر صديق پڙھيو<ref name=" علوي " />. حق مھر ۵۰۰ درھم مقرر ٿيو.ان وقت سندس عمر ۶ سال ھئي ۽ رخصتي شوال جي مھيني ۾ ھجرت جي پھرين سال ۹ ورھين جي عمر ۾ مديني ٿي<ref name=" ٺٽوي" />. نڪاح ۽ رخصتي وقت بيبي صاحبه جي عمر بابت متضاد روايتون آھن جن ۾ ھڪ روايت مطابق رخصتي وقت بيبي صاحبه جي عمر ۱۸ سال ھئي. نڪاح مڪي ۾ ٿيو ۽ رخصتي ھجرت جي پھرين سال ٿي ان وقت بيبيءَ جي عمر ۱۷ يا ۱۹ سال ھئي ۽ محمد {{درود}} جن جي عمر ۵۴ سال ھئي<ref name =" الفتوا" > [https://www.thefatwa.com/urdu/questionID/3775/%D8%A7%D8%B2%D9%88%D8%A7%D8%AC-%D9%85%D8%B7%DB%81%D8%B1%D8%A7%D8%AA-%DA%A9%DB%8C-%D8%AA%D8%B9%D8%AF%D8%A7%D8%AF-%DA%A9%D8%AA%D9%86%DB%8C-%DB%81%DB%92-%D8%A7%D9%88%D8%B1-%D8%B9%D9%82%D8%AF-%D9%86%D8%A8%D9%88%DB%8C-%D9%85%DB%8C%DA%BA-%D8%A2%D9%86%DB%92-%DA%A9%DB%92-%D9%88%D9%82%D8%AA-%D8%A7%D9%86-%DA%A9%DB%8C-%D8%B9%D9%85%D8%B1%DB%8C%DA%BA-%DA%A9%DB%8C%D8%A7-%D8%AA%DA%BE%DB%8C%DA%BA/ ] Alfatwa.com</ref>. بيبي صاحبه پنھنجي ڀيڻ اسماء بنت ابوبڪر کان عمر ۾ ۱۰ سال ننڍي ھئي جيڪا پنھجي پٽ عبدالله بن زبير جي شھادت (سن ۷۳ ھجري) کان ۵ يا ۱۰ ڏينھن بعد گذاري وئي. ان جي عمر ھجرت وقت ۲۷ سال ھئي تہ بيبي صاحبه جي عمر ۱۰ سالن جي فرق سان ان وقت ۱۷ سال ھئي<ref name=" الفتوا " />. روایت مطابق مديني پھچڻ کان ڪجھ وقت پوءِ پاڻ سڳورن {{درود}} جن زيد بن حارث ۽ ابو رافع کي مڪي مان ابوبڪر صديق رضه جي گھروارن کي وٺي اچڻ لاءِ موڪليو اھڙي طرح اھي قبا تائين پھتا. بيبي اسماء بنت ابوبڪر اميد سان ھئي ۽ اتي ان عبدالله بن زبير کي جنم ڏنو. ساڳي سال شوال ۾ بيبي عائشه رضه جو گھر مديني جي پاڙي سنح ۾ حارث بن خزرج وارن جي گھرن لڳ واقع ھيو جيڪو نبي ڪريم {{درود}} جي گھر کان ھڪ ميل جي فاصلي تي ھو. ان گھر ۾ سندس شادي ۽ رخصتي ٿي<ref name ="ياقوت " > معجم البلدان، ياقوت، جلد ۳, صه ۲۶۵ </ref>. بيبي صاحبه جو وصال ۱۷ رمضان سن ۵۷ يا ۵۸ ھجري ۾ بنو اميه واري دؤر ۾ ٿيو. پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي زالن ۾ ھيء بيبي سڀ کان وڌيڪ فقيھ ۽ علم واري عورت ھئي ۽ سندس رسول الله {{درود}} جن سان رفاقت ۹ سالن تائين رھي. پاڻ جنت البقيع ۾ دفن ٿيل آهي. حديثن جون ۲۲۱۰ روايتون بيبي صاحبه سان منصوب آھن<ref name=" علوي " />. ===۴.بيبي حفصه رضه=== بنو عدي قبيلي سان تعلق رکندڙ بيبي حفصه حضرت عمر فاروق رضه ۽ سندس زال زينب بنت مظعون جي نياڻي ھئي جيڪا بعثت نبوي کان پنج سال اڳ پيدا ٿي<ref name=" علوي " />. ننڍي عمر ۾ سندس نڪاح سھم قبيلي جي ھڪ فرد خنيس بن حذافه بن قيس سان ٿيو جيڪو بدر جي جنگ ۾ مسلمانن جي لشڪر ۾ شامل ھو ۽ زخمي ٿي پيو ۽ سن ۲ھجري ۾ وفات ڪري ويو ۽ ھڪ روايت مطابق احد جي جنگ ۾ شھيد ٿيو<ref name=" علوي " />. ان بعد شوال سن ۲ ھجري<ref name=" علوي " /> يا ۳ ھجري<ref name=" ٺٽوي " /> ۾ بيبي حفصه جي شادي نبي ڪريم {{درود}} جن سان<ref name="ٺٽوي " /> مديني ۾ ٿي<ref name="علوي " />. ان وقت بيبيءَ جي عمر ۱۸ سال<ref name="علوي " /> يا ۲۱ سال <ref name=" الفتوا " /> ھئي ۽ نڪاح ۾ مھر ۴۰ يا ۵۰۰ درھم مقرر ٿيو<ref name=" علوي" />. ابو دائود ، نسائي ۽ ابن ماجه وغيره ۾ ابن عمر جي روايت مطابق نبي ڪريم {{درود}} جن کيس ھڪ دفعو طلاق (رجعي) ڏني ھئي. طبراني پڻ اھڙو ذڪر ڪيو<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه شعبان سن ۴۵ ھجري ۾ ۶۳ ورھين جي عمر ۾ وفات ڪئي<ref name=" علوي " /><ref name="الفتوا " />. وفات وقت پنھنجي ننڍي ڀاءُ عبدالله بن عمر رضه کي وصيت ڪئي ھئي تہ سندس مديني جي اتر ۾ شام واري رستي تي واقع غابہ نالي ديھ واري ملڪيت خيرات لاء وقف ڪري<ref name=" علوي " />. سندس جنازي نماز مديني جي گورنر مروان بن حڪم پڙھائي ۽ کيس جنت البقيع ۾ دفنايو ويو<ref name=" علوي " />. نبي ڪريم {{درود}} جن سان ان جي رفاقت ۷ سال رھي. ان سان منصوب حديثن جي روايتن جو تعداد ۶۰ آھي<ref name=" علوي " />. ===۵.بيبي زينب بنت خزيمه رضه=== بيبي صاحبه جو تعلق بنوھلال قبيلي سان ھو. سندس والد جو نالو خزيمه بن عبدالله ۽ ماء جو نالو ھند ھو<ref name="علوي " />. رمضان، سن ۳ ھجري ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} جن جو نڪاح بيبي زينب بنت خزيمه ھلاليه سان<ref name=" ٺٽوي" /> مديني ۾ ٿيو ۽ ان وقت سندس عمر ۳۰ سال ھئي<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه کي خير خيرات جي ڪثرت سبب ام المساڪين يعني مسڪينن جي ماء سڏيو ويندو هو<ref name="ٺٽوي " />. ھجرت نبوي {{درود}} کان ۱۴ يا ۱۵ سال اڳ مڪي ۾ ڄائي بيبي صاحبه جو پھريون مڙس نبي ڪريم {{درود}} جو پڦاٽ عبدالله بن جحش رضه ھو جنھن سان گڏ بيبي صاحبه مديني ھجرت ڪئي جيڪو ساڳ شوال سن ۳ ھجري ۾ غزوہ احد ۾ شھيد ٿيو ھو ۽ عدت گذارڻ بعد سندس ٻي شادي پاڻ سڳورن {{درود}} جن سان ٿي پر سن ۴ ھجري ۾ ربيع الاول يا ربيع الآخر ۾ بيبي صاحبه وفات ڪري وئي<ref name=" ٺٽوي " />. وفات وقت سندس عمر ۳۰ يا ۳۱ سال کن ھئي<ref name=" علوي " />.اھو پاڻ سڳورن {{درود}} جن جو پنجون نڪاح ھيو جنھن ۾ حق مھر ۵۰۰ درھم مقرر ٿيو<ref name=" علوي" />. قتادہ بن دعامہ کان روايت مطابق سندس پھريون نڪاح پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي سؤٽ طفيل بن حارث سان ٿيل ھو جنھن ڪجھ وقت پوء کيس طلاق ڏني ۽ سندس ٻيو نڪاح طفيل جي ڀاءُ عبيدہ بن حارث سان ٿيو<ref name=" علوي " />. امھات المومنين ۾ بيبي زينب رضه واحد عورت ھئي جنھن جو جنازو نبي ڪريم {{درود}} جن پڙھايو <ref name=" علوي " />. سندس پاڻ سڳورن {{درود}} جن سان رفاقت ۸ مھينا رھي<ref name=" علوي " />. ===۶.بيبي ھند رضه=== بيبي صاحبه جو تعلق بنومخزوم قبيلي سان ھو. سندس والد جو نالو ابواميہ سھيل بن مغيرہ ھو ۽ والده جو نالو عاتڪہ بنت عامر ھيو. بيبي صاحبه جي ڪنيت ام سلمه ھئي<ref name="علوي " />. بيبي صاحبه جو نڪاح رسول الله {{درود}} جن سان شوال ، سن ۴ ھجري ۾ مديني ۾ ٿيو جنھن وقت بيبي صاحبه جي عمر ۲۶ سال ھئي. حق مھر ۾ ڪجھ گھريلو سامان شامل ھو<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه ۶۲ ھجري ۾ ۸۴ ورھين جي ڄمار ۾ وفات ڪئي. سعيد بن زيد سندس جنازي نماز پڙھائي ۽ کيس جنت البقيع ۾ دفنايو ويو. پاڻ سڳورن {{درود}} سان سندس رفاقت ۷ سال رھي<ref name=" علوي " />. اٽڪل ۳۷۸ حديثن جون روايتون ھن بيبيءَ سان منصوب ٿيل آھن<ref name=" علوي " />. ===۷.بيبي زينب بنت جحش رضه=== بيبي صاحبه جو تعلق بنو اسد بن خزيمه قبيلي سان ھو. سندس والد جو نالو جحش بن رئاب ۽ والدہ جو نالو اميمہ بنت عبدالمطلب ھيو. بيبي صاحبه جي ڪنيت ام الحڪم ھئي<ref name=" علوي" />. سن ۴ ھجري ۾ ذوالقعد جي مھيني ۾ چنڊ واري رات پاڻ ڪريم {{درود}} جن جو نڪاح زينب بنت جحش رضه سان ٿيو. ھڪ ٻي روايت مطابق ۵ ھجري ۾<ref name=" ٺٽوي " /> مديني ۾ ۴۰۰ درھم حق مھر عيوض ٿيو<ref name=" علوي " />. ان وقت بيبيءَ جي عمر ۳۵ ورھيه ھئي ۽ نبي ڪريم {{درود}} جي وفات بعد سندس زالن مان اھا پھرين وفات ڪندڙ ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. شادي واري وقت ھن. سال پردي جو حڪم نازل ٿيو<ref name=" ٺٽوي " />. ھن بيب جو تعلق قريش جي اسد بن خزيمه واري شاخ سان ھيو<ref name=" علوي " />. ھي بيبي نبي ڪريم {{درود}} جن جي رشتي ۾ پڦاٽ ھئي. ھجرت جي پھرين سال ئي بيبي صاحبه جو خاندان مديني پھتو ھو. نبي ڪريم {{درود}} جن ان جو نڪاح زيد بن حارث رضه سان ڪرايو ھو پر اھا شادي ڪامياب نہ ٿي سگھي ۽ زيد کيس طلاق ڏني<ref name=" علوي " />. ان وقت بيبيءَ جي عمر ۳۴ سال ھئي. ان بعد قرآن جي آيت جي حڪم تحت سندس عدت بعد شادي نبي ڪريم {{درود}} جن سان ٿي<ref name=" علوي" />. بيبي صاحبه جو نالو برہ ھيو ۽ شادي وقت سندس نالو نبي ڪريم {{درود}} جن زينب رکيو<ref name=" علوي " />. نبي ڪريم {{درود}} جي وصال کان ۷ سال بعد سن ۲۰ ھجري ۾ حضرت عمر رضه جي دؤر ۾ بيبي صاحبه ۵۳ ورھين جي ڄمار ۾ وفات ڪئي ۽ سندس جنازي جي نماز حضرت عمر رضه پڙھائي ۽ کيس جنت البقيع ۾ دفنايو ويو<ref name=" علوي " />. سندس رفاقت نبي ڪريم {{درود}} جن سان ۶ سال تائين رھي. ساڻس ۱۱ حديثن جون روايتون منصوب ٿيل آھن<ref name=" علوي" />. ===۸.بيبي ريحانه رضه=== بيبي صاحبه جو تعلق روايتن مطابق بنو نضير يا بنو قريظه سان ھيو جن مان بنو قريظه جي روايت مشھور آھي. ھڪ روايت مطابق ڄائي بنو نضير قبيلي ۾ ۽ سندس شادي بنو قريظه ۾ ٿي ۽ شمعون يا زيد بن عمرو جي نياڻي ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. غزوہ بنو قريظه جي موقعي تي قيد ٿي ٻانھپ ۾ شامل ٿي ۽ نبي ڪريم {{درود}} جن جي حصي ۾ آئي<ref name="ٺٽوي " />. پاڻ سڳورن {{درود}} کيس آزاد ڪري سن ۵ ھجري ۾ محرم جي مھيني ۾ ساڻس نڪاح ڪيو<ref name="ٺٽوي " />. سندس اصل نالو ربيعه بنت شمعون بن زيد بن عمرو ھيو. ابن حجر سندس تعلق بنو قريظه سان ۽ ابن اسحاق بنو نضير سان ڏيکاريو آھي<ref name=" علوي" />. سندس شادي بنو قريظه جي حڪم نالي شخص سان ٿي جيڪو غزوه بنو قريظه ۾ مارجي ويو<ref name="علوي " />. محمد بن ڪعب جي روايت مطابق ھن بيبي پردي جو حڪم مڃڻ کان انڪار ڪيو ھو جنھن ڪري کيس نبي ڪريم {{درود}} جن طلاق ڏني ھئي پر پوء رجوع ڪيو ۽ بعد ۾ پردي جي پابندي سان زندگي گذاري<ref name=" علوي " />. سن ۱۰ ھجري ۾ جڏهن نبي ڪريم {{درود}} جن حج تان واپس آيا تہ مديني ۾ وفات ڪري وئي ۽ کيس جنت البقيع ۾ دفنايو ويو<ref name=" علوي " />. ابن الاثير ،ابن ڪثير ، شامي وغيره بيبي صاحبه جو شمار ٻانھين ۾ ڪيو آهي<ref name=" علوي " />. ===۹.بيبي جويريه رضه=== سن ۵ ھجري ۾ غزوه بنو مصطلق بعد يا سن ۶ ھجري ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن جو نڪاح بيبي جويريه رضه سان<ref name=" ٺٽوي " /> مديني ۾ ٿيو<ref name=" علوي " />. پاڻ غزوہ بنو مصطلق ۾ ھٿ آيل قيدين ۾ شامل ھئي. نبي ڪريم {{درود}} جن کيس آزاد ڪري نڪاح ڪيو جنھن ۾ ۴۰۰ درھم حق مھر مقرر ٿيو<ref name=" ٺٽوي " />. نڪاح وقت بيبي صاحبه جي عمر ۲۰ سال ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال سندس والد حارث بن ابو ضرار مسلمان ٿيو<ref name=" ٺٽوي " />. ابن عباس مطابق بيبي صاحبه جو اصل نالو برہ بنت حارث ھيو<ref name=" علوي " />. سندس تعلق بنو خزاعہ جي پاڙي بنو مصطلق سان ھيو. سندس پيء پاڙي جو سردار ھيو جنھن سندس شادي پنھنجي خاندان جي نوجوان مسافع بن صفوان سان ڪرائي ھئي جيڪو غزوہ بنو مصطلق ۾ مارجي ويو. بيبي صاحبه مال غنيمت ۾ ثابت بن قيس ۽ سندس سؤٽ جي حصي ۾ آئي پر سردار جي نياڻي ھجڻ ڪري ھن انھن سان رھڻ پسند نہ ڪيو ۽ ۹ اوقيه سون جي قيمت تي پنھنجي آزادي جو معاھدو ڪيو. مدد لاء نبي ڪريم {{درود}} جن وٽ پيش ٿي ۽ نبي ڪريم {{درود}} جن رقم ڀري کيس آزاد ڪرايو جنھن بعد مسلمان ٿي ۽ پاڻ سڳورن کيس حرم ۾ شامل ڪرڻ جو فيصلو ڪيو ۽ نڪاح بعد ان جو نالو بره بدلائي جويريه رکيو. نڪاح بعد اصحابين نبي ڪريم {{درود}} جن جي ساھراڻي گھر ڀاتين ھئڻ ڪري بيبي صاحبه جي قبيلي جي سمورن فردن کي آزاد ڪري ڇڏيو<ref name=" علوي " />. ابن عبدالبر مطابق بيبي صاحبه ربيع الاول سن ۵۰ ھجري ۾ ۶۵ سالن جي ڄمار ۾ وفات ڪئي. سندس جنازي جي نماز مديني جي گورنر [[مروان بن حڪم]] پڙھائي ۽ کيس [[جنت البقيع]] ۾ دفنايو ويو<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه جو پاڻ سڳورن {{درود}} سان ازدواجي رفاقت ۵ سال تائين رھي. ھن بيبي سان ۷ حديثون منصوب ٿيل آھن. ===۱۰. بيبي رملہ (ام حبيبه) رضه=== سن ۷ ھجري ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن ابوسفيان جي ڌيءَ ام حبيبه سان نڪاح ڪيو<ref name="ٺٽوي " />. بيبي صاحبه جو تعلق بنو اميه خاندان سان هو. سندس اصل نالو رملہ بنت ابو سفيان ھو<ref name=" علوي" />. سندس ماء جو نالو صفيه بنت ابوالعاص ھو<ref name="علوي " />. بيبي صاحبه حضرت عثمان جي پڦاٽ، امير معاويه جي ماٽيلي ڀيڻ ۽ يزيد بن ابو سفيان جي سڳي ڀيڻ ھئي<ref name=" علوي" />. بعثت کان ۱۷ سال اڳ مڪي ۾ پيدا ٿيندڙ بيبي صاحبه جي پھرين شادي بنو خزيمه جي عبدالله بن جحش سان ٿي<ref name=" علوي " />. ابتدائي دور ۾ ئي ٻئي مسلمان ٿيا ۽ حبشه ڏانھن ٻہ ڀيرا ھجرت ڪيائون. حبشه ۾ کين ھڪ نياڻي حبيبه نالي ڄائي جنھن جي نالي تي ان جي ڪنيت ان حبيبه ٿي وئي<ref name=" علوي " />. سندس مڙس حبشه ۾ عيسائي ٿي ويو جنھن ڪري ان کان طلاق ورتائي. ان جي حالات جي خبر پوڻ بعد مديني مان پاڻ سڳورن عمرو بڻ اميہ کي نڪاح جي بندوبست لاء حبشه موڪليو<ref name=" علوي" />. نڪاح وقت بيبي صاحبه جي عمر ۳۷ سال ھئي. نڪاح جو خطبو اصحمہ نجاشي پاڻ پڙھيو ۽ نبي ڪريم {{درود}} جن طرفان حق مھر ۴۰ اوقيه جي برابر قيمت يا ۴۰۰ دينار پڻ نجاشي ادا ڪيو<ref name=" علوي " />. ان حبيبه بعد ۾ مديني نبي ڪريم {{درود}} جن وٽ منتقل ٿي<ref name=" علوي " />. ابن بر ۽ ابن جوزي مطابق بيبي صاحبه سن ۴۴ ھجري ۾ امير معاويه جي دور حڪومت ۾ ۷۳ يا ۷۴ سالن جي عمر ۾ مديني ۾ وفات ڪئي ۽ کيس جنت البقيع ۾ دفنايو ويو<ref name=" علوي" />. ===۱۱.بيبي صفيه رضه=== سن ۷ ھجري ۾ صفر جي مھيني ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن جو نڪاح بيبي صفيه رضه جن سان <ref name="ٺٽوي " /> صھبا ۾ ٿيو ۽ ان وقت بيبي صاحبه جي عمر ۱۷ سال ھئي<ref name=" علوي " />. ھي ي بيبي غزوہ خيبر ۾ ھٿ آيل قيدي عورتن ۾ شامل ھئي ۽ ورھاست ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} جي حصي ۾ آئي پر پاڻ سڳورن {{درود}} کيس آزاد ڪري نڪاح ڪيو ۽ سندس آزادي کي ان جو مھر مقرر ڪيو<ref name=" ٺٽوي " />. بيبي صاحبه جي ان نڪاح جي ڪري سندس سمورن مٽن مائٽن کي آزاد ڪيو ويو جيڪي ۾ ۷۰۰ ڄڻا ۽ ۱۰۰ گھرن جا ڀاتي ھيا<ref name=" ٺٽوي " />. بيبي صاحبه بنو نضير قبيلي جي سردار حيي بن اخطب جي نياڻي ھئي، سندس والده جو نالو برہ بنت سموئيل ھو. بيبي صاحبه جو جو اصل نالو زينب ھيو. زرقاني مطابق عربن جي رواج ۾ غنيمت جي مال جو حصو جيڪو سردار کي ملندو هو ان کي صفيه سڏيندا ھيا اھڙي طرح پاڻ سڳورن کي غنيمت جي حصي ۾ ملڻ ڪري کيس صفيه جو نالو ڏنو ويو<ref name="علوي " />. پر اڪثريت جي راء مطابق سندس اصل نالو صفيه ھو<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه جي پھرين شادي ننڍي عمر ۾ ناناڻي گھر جي ھڪ امير نوجوان سلام بن مشڪم سان ڪرائي وئي پر اھو سخت مزاج ھيو جنھن ڪري سندن علحدگي ٿي وئي. سندس ٻي شادي ڪنانہ بن ربيع سان ٿي. بنو نضير جي مديني مان نيڪالي بعد سندس خاندان خيبر لڏي آيو جتي سندس پيءُ کي چڱو مڙس بڻايو ويو<ref name=" علوي " />. ھڪ روايت مطابق خيبر جي فتح بعد دحيہ ڪلبي جي حصي ۾ آئي پر پوء اصحابين فيصلو ڪيو ته سردار جي ڌي ۽ ٻئي قبيلي جي سردار جي ننھن ھجڻ ڪري مسلمان سردار وٽ ھجڻ کپي ۽ اھڙي طر طرح نبي ڪريم {{درود}} جن جي حصي ۾ آئي<ref name=" علوي " />. کيس لذيذ کاڌا پچائڻ ۾ وڏي مھارت ھئي<ref name="علوي " />. بيبي صاحبه ۲ رمضان سن ۵۰ ھجري ۾ مديني ۾ وفات ڪئي ۽ کيس جنت البقيع ۾ دفنايو ويو<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه جي پاڻ سڳورن {{درود}} جن سان ازدواجي رفاقت اٽڪل پوڻا چار سال تائين رھي. ان سان ۱۰ حديثون منصوب ٿيل آھن. ===۱۲.بيبي برہ يا ميمونه رضه=== سن ۷ ھجري ۾ ذوالقعد جي مھيني ۾ پاڻ سڳورا {{درود}} صلح حديبيه ڪري قضا ٿيل عمري جي ادائيگي لاء روانا ٿيا ۽ ۴ ذوالحج تي صبح جو مڪي ۾ پھتا. ٽي راتيون اتي ترسيا ۽ پوء مديني طرف روانا ٿيا ۽ ان سفر دوران بيبي ميمونه رضه جن سان نڪاح ڪيائون<ref name=" ٺٽوي " />. امام احمد حنبل مطابق مديني ڏانهن سفر دوران سرف نالي ڳوٺ ۾ ٿيو<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه پاڻ سڳورن {{درود}} جي آخري گھرواري ھئي جنھن بعد پاڻ سڳورن {{درود}} ڪو ٻيو نڪاح ڪانه ڪيو<ref name=" علوي" /><ref name=" ٺٽوي " />. ابو ھريرہ ، مجاھد ۽ ابن عباس جي رواايتن مطابق سندس اصل نالو بره ھيو پر نبي ڪريم {{درود}} جن اھو نالو مٽائي ميمونه رکيو<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه جو تعلق بنو ھلال قبيلي سان ھو. سندس پيءُ جو نالو حارث بن حزن ۽ ماء جو نالو ھند بنت عوف ھيو<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه جي پھرين شادي ابورھم بن عبدالعزہ عامري سان ٿي جيڪو ۷ ھجري جي شروعات ۾ وفات ڪري ويو جنھن بعد عباس بن عبدالمطلب يا جعفر رضه جي مشوري تي نبي ڪريم {{درود}} جن ساڻس نڪاح ڪيو. ان وقت بيبي صاحبه جي عمر ۳۶ سال ھئي ۽ نڪاح جو خطبو عباس بن عبدالمطلب پڙھيو<ref name=" علوي " />. حق مھر ۵۰۰ درھم مقرر ٿيو<ref name=" علوي" />. حضرت عمر رضه جي دؤر ۾ ٻين امھات المومنين وانگر کيس بہ ساليانو ۱۰ ھزار درھم وظيفو ملندو هو. سن ۵۱ ھ ۾ سرف ۾ ئي وفات ڪئي ۽ ان وقت سندس عمر ۸۰ سال ھئي<ref name=" علوي " />. سندس جنازي جي نماز ڀاڻيجي عبدالله بن عباس پڙھائي<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه جي پاڻ سڳورن {{درود}} جن سان ازدواجي رفاقت اٽڪل ۳ سال رھي ۽ ساڻس ۷۶ حديثون منصوب ٿيل آھن<ref name="علوي " />. ===بيبي ماريه قبطيہ رضه=== بيبي صاحبه ٻانھي ھئي جيڪا مصر اسڪندريہ جي حاڪم پاڻ سڳورن {{درود}} جن ڏانھن سوکڙي طور موڪلي ھئي. آمين ھجري ۾ ان مان پاڻ سڳورن {{درود}} جن کي ھڪ پٽ ابراھيم رضه نالي ڄائو<ref name=" ٺٽوي " />. اھو نالو حضرت ابراهيم عليه السلام جي نالي تان رکيو ويو. ستين ڏينھن تي ٻن دنبن جي قرباني بہ ڪئي وئي ۽ ان جي جھنڊ لھرائڻ جو حڪم پڻ ڏنو<ref name=" ٺٽوي " />. اھو ٻار ابورافع جي گھرواري سلمیٰ رضہ ڄڻايو ۽ اھا خبر ابورافع پاڻ سڳورن {{درود}} جن کي ٻڌائي جنھن تي کيس ھڪ غلام مبارڪي ۾ مليو<ref name=" ٺٽوي " />. ===فاطمه بن ضحاڪ سان شادي ۽ طلاق=== سن ۸ ھجري ۾ ذوالقعد جي مھيني ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن جي شادي فاطمه بنت ضحاڪ ڪلبي سان ٿي. شادي بعد جڏھن پاڻ ڪريم {{درود}} جن سندس ويجھو ويا تہ چوڻ لڳي: "مان اوھان کان الله جي پناھ گھران ٿي". اھو ٻڌي نبي ڪريم {{درود}} کيس فرمايو تہ: " تو پناھ گھري، ھاڻي پنھنجي مائٽن ڏانهن موٽي وڃ"<ref name=" ٺٽوي " /><ref name =" حجر۲" > الاصابہ، ابن حجر، جلد ۴, صہ ۳۸۲ </ref><ref name =" قسطلاني ۳" > المواھب اللدنيہ، قسطلاني، جلد ۲, صه ۹۶</ref><ref name =" ڪثير ۳" > البدايہ والنھايہ، ابن ڪثير، جلد ۴, صہ ۳۷۴ </ref>. ===مليڪہ بنت ڪعب سان شادي ۽ طلاق=== سن ۸ ھجري رمضان جي مھيني جي پڄاڻي تي پاڻ ڪريم {{درود}} جن جي شادي مليڪہ بنت ڪعب ليثي ڪنائي/ڪندي سان ٿي. فتح مڪه وقت نبي ڪريم {{درود}} جي حڪم تي سندس پيءُ کي قتل ڪيو ويو ھو جيڪو ڏوراپو ڪجھ عورتن کيس ڏنو جنھن تي ان عورت بہ الله جي پناھ گھري ۽ نبي ڪريم {{درود}} جن کيس فارغ ڪري ڇڏيو<ref name=" ٺٽوي " /><ref name =" الاصابہ ۲" > الاصابہ، ابن حجر، جلد ۴, صہ ۴۱۰</ref><ref name ="خميس ۲ " > تاريخ الخميس، ديار بڪري، جلد ۲, صہ ۹۶</ref><ref name =" شامي ۴" > سبل الھدہ والرشاد، شامي، جلد ۱۱، صہ ۲۳۰ ۽ ۲۳۱ </ref>. ==مڪي زندگي== === نبوت کان اڳ واري زندگي=== جڏھن سندن عمر ۳۵ سال ٿي تہ قريش ڪعبي جي نئين سر تعمير ڪرائي ۽ جڏھن حجر اسود کي نصب ڪرڻ جو وقت آيو تہ انھن ۾ ھڪ تنازعو شروع ٿي ويو ھر قبيلي چاھيو پئي تہ اھو اعزاز انھن جي سردار کي ملي. ڪنھن ڏاھي بزرگ کين صلاح ڏني تہ جيڪو صبح ٿيڻ وقت سڀ کان اول ڪعبي ۾ داخل ٿئي ان کان فيصلو ڪرايو وڃي. جڏھن اھو وقت آيو تہ اھو داخل ٿيندڙ شخص نبي ڪريم {{درود}} ھيو ۽ انھن ڏسڻ سان ئي چوڻ شروع ڪيو تہ اھو امين ۽ سچو آھي. نبي ڪريم {{درود}} کين مشورو ڏنو ته حجر اسود کي چادر تي رکي سڀني قبيلن جا سردار گڏجي کڻن ۽ جڏھن انھن ايئن ڪيو ته نبي ڪريم {{درود}} اھو پٿر جتن ۾ کڻي نصب ڪيو<ref name=" Awan " />. مڪي ۾ ڏڪار اچڻ وقت ابوطالب جي اولاد مان علي جي سنڀال جو ذمو نبي ڪريم {{درود}} کنيو ۽ سندس مشوري تي جعفر بن ابوطالب ۽ ان جي خاندان جو ذمو عباس بن عبدالمطلب کنيو ھو <ref name=" Awan " />. بيبي خديجه رضه جي ڀائٽي مڪي جي بازار مان ھڪ اغوا بعد غلام بڻايل زيد بن حارث نالي ٻار خريد ڪري کيس تعفي ۾ ڏنو بيبي صاحبه اھو نبي ڪريم {{درود}} جي خدمت لاء سندن حوالي ڪيو. سندن شفقت ۽ محبت ڪري ٻار جي پاڻ سڳورن سان دل لڳي وئي. بعد ۾ حارث پٽ کي مڪي ۾ ڳولي لڌو تہ نبي ڪريم {{درود}} کان کيس خريد ڪري واپس حاصل ڪرڻ پئي چاھيو. نبي پاڪ حارث ۽ سندس ڀاء کي فرمايو تہ جيڪڏهن ٻار توھان سان وڃڻ چاھي تہ توھان بغير معاوضي جي کيس وٺي وڃو. جڏھن ٻار کي پيءُ ۽ چاچي ھلڻ لاء چيو تہ ان کين ۽ نبي پاڪ {{درود}} ڏانھن نھاريو ۽ وڃڻ کان انڪار ڪندي نبي ڪريم {{درود}} جي غلامي ۾ رھڻ پسند ڪيو. نبي ڪريم {{درود}} کيس آزاد ڪري پنھنجو گود ورتل پٽ بڻائڻ جو اعلان ڪري ڇڏيو<ref name=" Awan " />. شادي کان پوءِ ڪيترائي سال مڪي کان ڪجھ ميلن جي فاصلي تي جبل حرا ۾ واقع ھڪ غار ۾ عبادت ڪندا رھيا ان جبل کي ان ڪري جبل نور جو نالو ڏنو ويو<ref name=" Awan" />. اھا غار ۲۰۰۰ فٽ جي اوچائي تي واقع آھي. رمضان جو اڪثر پورو مھينو اتي گذاريندا هئا جتي ھڪ رات جبرائيل نازل ٿيو ۽ قرآن جي نزول جي شروعات ٿي <ref name=" Awan " />. [[Image:Cave Hira.jpg|thumb|left|upright=0.8|جبل نور ۾ واقع غار حرا جتي محمد صہ عبادت ڪندو ھو ۽ پھرين وحي نازل ٿي.]] === نبوت جو آغاز=== جڏھن پاڻ ڪريمن {{درود}} جن پنھنجي عمر مبارڪ جا چاليھ ورھيه پورا ڪيا، تڏهن کين نبوت جي نعمت سان نوازيو ويو<ref name ="شامي " > سبل الھدیٰ والرشاد فی سیرۃ خیرالعباد شامی از: محمد بن یوسف بن علی بن یوسف صالحی دمشقی المعروف شامی، جلد ۲ صہ ۲۲۵ </ref><ref name =" ٺٽوي" > بذل القوۃ فی حوادث سنی النبوۃ (سيرت هاشمي)، از: امام العصر مخدوم محمد ھاشم محدث ٺٽوي، ترجمو: پروفيسر اسرار احمد علوي، مھراڻ اڪيڊمي شڪارپور، ڇاپو ٻيو جولائي 2004ع </ref>. ان روايت تي عالمن جي اڪثريت کي اتفاق رھيو آھي<ref name=" ٺٽوي " />. جڏھن تہ ڪي ٿوريون روايتون اھڙيون بہ مليون آهن ، جن ۾ بعثت وقت عمر مبارڪ چاليھ ورھين کان ھڪ ڏينھن مٿي يا ڏھ ڏينھن مٿي يا وري ٻه مھينا مٿي بہ ٻڌائي وئي آھي<ref name=" ٺٽوي " />. پر پھرين روايت ئي سڀني کان وڌيڪ مشھور ۽ مقبول آهي<ref name=" ٺٽوي " />. محمد بن يوسف دمشقي المعروف شامي سميت مالڪي مسلڪ جي ابو عبدالله محمد بن عبدالباقي المعروف زرقاني پڻ پنھنجي ڪتاب ''شرح علیٰ المواھب اللدنیہ'' ۾ چاليھ سالن جي روايت کي صحيح ڄاڻايو آهي<ref name=" ٺٽوي" />. صحيح بخاري ۽ صحيح مسلم ۾ پڻ حضرت ابن عباس ۽ انس رضي اللّٰہ تعالیٰ عنھما کان پڻ ساڳي روايت نقل ڪيل آھي<ref name="ٺٽوي " />. سندن بعثت ھڪڙن راوين ربيع الاول ۽ ٻين رمضان شريف جي مھيني ۾ بيان ڪئي آھي<ref name=" ٺٽوي " />. ابن اسحاق، بيھقي، ابن ڪثير، ذھبي، قسطلاني، شامي ۽ زرقاني پنھنجي ڪتابن ۾ بعثت جو آغاز ربيع الاول ۾ سچن خوابن کي قرار ڏنو آهي<ref name=" علوي " />. قرآن مجيد ۾ سورة البقرہ جي آيت ۱۸۵ مطابق "رمضان اھو مھينو آھي جنھن ۾ قرآن نازل ڪيو ويو"<ref name="ٺٽوي " />. صحيح مسلم ۾ حضرت طابوقتادہ رضہ جي روايت مطابق بعثت سومر جي ڏينهن ٿي ھئي<ref name =" مسلم" > صحيح مسلم، جلد ۱, صہ ۳۶۸ </ref><ref name="ٺٽوي " />. مسلم روايتن مطابق ليلة القدر واري رات غار حرا ۾ ملائڪ جبرائيل سندس خدمت ۾ وحي کڻي آيو<ref name=" ٺٽوي " />. وحي ۾ سڀ کان پھريون جبرائيل سورة علق جون پھريون پنج آيتون پڙھيون جيڪي نبي ڪريم {{درود}} جن ورجايون<ref name=" ٺٽوي " /> <ref name ="بخاري " > صحيح بخاري، "ڪيف ڪان بدءالوحي"، جلد ۱ صہ ۶ ۽ ۷ </ref>. جبرائيل پھرين وحي مھل انساني شڪل ۾ آيو هو<ref name=" ٺٽوي " />. غار حرا مان موٽندي پاڻ سڳورو {{درود}} حضرت خديجه وٽ آيو ۽ ڏڪڻ لڳو ۽ فرمايائون ته مون کي چادر ڍڪايو جيڪا ڍڪائي وئي ۽ جڏھن اھا ڪيفيت ختم ٿي تہ سورة مدٽر جون پھريون پنج آيتون نازل ٿيون<ref name="ٺٽوي " /><ref name=" بخاري " />. خوف واري حالت ۾ بيبي سانئڻ کين تسلي ڏني جنھن بعد کيس پنھنجي سؤٽ ورقه بن نوفل ڏي وٺي آئي<ref name="ٺٽوي " />.سمورن مردن ۽ عورتن کان اڳ حضرت خديجه رضہ پاڻ سڳورن تي ايمان آندو ۽ سمورا مسلمان ان روايت بابت ساڳي راء رکن ٿا<ref name ="ابن الاثير " > اسد الغابہ، ابن الاثیر، جلد ۵ صہ ۴۳۴ </ref><ref name ="روض " > الروض الانف سھيلي، جلد ۱, صہ ۲۷۷-۷۸ </ref><ref name ="زرقاني " > شرح علي المواھب، زرقاني، جلد ۱, صہ ۲۳۷ </ref><ref name =" قسطلاني" > المواھب اللدنيہ، قسطلاني، جلد ۱ ، صه ۲۱۷ </ref>. بيبي سانئڻ جي اسلام آڻڻ کانپوءِ سندس چارئي نياڻيون: سيدہ زينب رضه، سيدہ رقيه رضه، سيدہ ام ڪلثوم رضه ۽ سيدہ فاطمه الزهراء رضه بہ اسلام جي دائري ۾ داخل ٿيون<ref name="ٺٽوي " />. اھا روايت زرقاني '''شرح اعلیٰ المواھب''' ۾ سيرت ابن اسحاق ۽ سيرت شامي جي حوالي سان نقل ڪئي آهي<ref name=" ٺٽوي " />. ھڪ روايت مطابق بيبي خديجه رضه کان بعد پھرين ايمان آڻيندڙ عورت [[فاطمه بنت خطاب]] ھئي <ref name ="زرقاني ۱ " > شرح علي المواھب اللدنيہ، زرقاني، جلد ۱, صہ ۲۴۶ </ref><ref name="ٺٽوي " />. مردن ۾ ابوبڪر صديق ساڳي بعثت واري سومر ڏينھن شام جي وقت اسلام قبول ڪيو<ref name="ٺٽوي " />. جنھن بعد ٻارن ۾ حضرت علي ڏھن سالن جي عمر ۾ اسلام قبول ڪيو<ref name=" ٺٽوي " />. ھڪ روايت مطابق حضرت علي، ابوبڪر صديق کان اڳ اسلام قبول ڪيو<ref name="ٺٽوي " />. عثمان غني، زبير بن عوام، عبدالرحمان بن عوف، سعد بن ابي وقاص ، طلحه بن عبيد پڻ حضرت ابوبڪر صديق رضه جي ذريعي اسلام ۾ داخل ٿيا<ref name=" ٺٽوي " /> ساڳي سال زيد بن حارث ۽ بلال حبشي، عامر بن فھيرا، ابوذر غفاري (جندب بن جنادہ) ۽ سندس وڏو ڀاءُ انيس بن جنادہ، ابو فڪيھه، عمار بن ياسر ۽ سندس پيءُ ياسر بن عامر ۽ ماء سميه بنت خباط ۽ ڀاء عبدالله بن ياسر، صھيب رومي، مصعب بن عمير، عياش بن ربيعه، ارقم بن ابي ارقم، عثمان بن مظعون ۽ سندس ٻہ ڀائر قدامه ۽ عبدالله، ۽ ابو عبيده، ابو سلمه عبدالله ۽ سندس ماء بره، عامر بن ابي وقاص، عبدالله بن مسعود ھذلي، جعفر بن ابو طالب، خنيس بن حذافه سھمي، عبيده بن حارث، سعيد بن زيد معيقيب بن ابي فاطمه، خالد بن سعيد، فاطمه بنت خطاب، اسامه بن زيد جي ماء ام ايمن حبشيه، عبدالله بن عباس جي ماء ام الفضل عرف لبابه، عبدالله بن مسعود جي ماء ام عبد پڻ اسلام ۾ داخل ٿيا<ref name=" ٺٽوي " />. پھرين وحي جي نزول بعد بيبي خديجه رضه پاڻ سڳورن {{درود}} کي ورقه بن نوفل ڏي وٺي آئي جنھن وحي جو احوال ٻڌي سندس نبوت جي تصديق ڪئي جنھن ڪري کيس مسلمان سمجھيو وڃي ٿو<ref name=" ٺٽوي " />. زرقاني '''شرح علیٰ المواھب اللدنيہ''' ۾ ورقه کي قطعي طور صحابي مڃيو آھي<ref name="ٺٽوي " />. ===تبليغ ۽ تڪليفون=== سن ۳ نبوي ۾ ۽ ڪن روايتن مطابق ۴ نبوي ۾ کين سورة الحجر جي آيت ۹۴ ذريعي کين کليل دعوت جو حڪم ڏنو ويو ۽ پاڻ سڳورن {{درود}} صفا واري ٽڪريءَ تي چڙهي قريش قبيلي وارن کي وڏي واڪي سڏ ڪري کلي عام اسلام جي دعوت ڏني جتي ابولھب سندن مخالفت ڪئي جنھن ڪري سورة الھب نازل ٿي<ref name=" ٺٽوي" />. مڪي جي مشرڪن سندن مخالفت شروع ڪئي پر ساڻس ابو طالب جي مڪمل تائيد ۽ حمايت حاصل هئي<ref name=" ٺٽوي" />. سن ۵ نبوي (615ع<ref name=" Awan " />) ۾ مسلمانن مڪي وارن جي ڏاڍ کان تنگ ٿي حبشه ڏانھن پھرين ھجرت ڪئي جن ۾ حضرت عثمان ، بيبي رقيه ، عبدالرحمان بن عوف، زبير بن عوام ، مصعب بن عمير ، ابو سلمه عبدالله ۽ ام سلمه سميت ٻارھن مرد ۽ پنج عورتون شامل ھيا<ref name=" ٺٽوي " /><ref name ="بيھقي " > دلائل النبوة بيھقي، جلد ۲, صه ۲۹۷ </ref><ref name =" ارقم" > زادالمعاد ابن قيم، جلد ۱, صه ۹۷ ۽ ۹۸ </ref>. ساڳي سال بيت الله ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} سورة نجم جي تلاوت شروع ڪئي جنھن وقت مشرڪن جو ھڪ وڏو ميڙ موجود ھيو ۽ جڏھن سجدي واري آيت آئي تہ نبي سڳورو {{درود}} سجدي ۾ ھليو ويو ۽ اتي موجود مسلمان پڻ سجدي ۾ ڪري پيا انھن سان گڏوگڏ سواء اميه بن خلف جي سمورن مشرڪن پڻ سجدو ڏنو<ref name=" ٺٽوي " /><ref name =" ھشام" > سيرت ابن ھشام جلد ۱ </ref><ref name=" جلد " /><ref name =" صحيح" > صحيح بخاري، جلد ۲ صه ۷۲۱</ref>. سن ۶ نبوي جي شروعات ۾ مسلمانن حبشه ڏانھن ٻيون ڀيرو ھجرت ڪئي. ان قافلي ۾ ۸۳ مرد ۽ ۱۸ عورتون شامل هيون<ref name =" اللدنيہ" > شرح المواھب اللدنيہ ، جلد ۱, صه ۲۸۷ </ref><ref name=" ارقم " /><ref name="ٺٽوي " />. قافلي ۾ جعفر بن ابو طالب سندس زال اسما بنت عميس، خنيس بن حذافه سھمي، مصعب بن عمير، معيقيب بن ابو فاطمه، مقداد بن اسود ڪندي، ابو عبيده بن جراح، خالد بن حزام، ام المومنين سودہ بنت زمعه پڻ شامل هئا<ref name =" سبل" > سبل الھدیٰ والرشاد، شامي، جلد ۲, صه ۳۶۳,۳۹۷ ۽ ۴۰۹ </ref>. ساڳي سال مشرڪن مسجد الحرام ۾ گڏجاڻي ڪئي جنھن ۾ ابوجھل، شيبه، عتبه، وليد بن عتبه، عمار بن وليد، عقبه بن ابي معيط، اميه بن خلف وغيره شامل هئا. رسول {{درود}} جن ڪعبي ۾ نماز پڙھي رھيا ھئا. ان مھل مسجد ٻاھران ميدان ۾ قرباني لاء اٺ ڪٺو ويو ھو. ان ميٽنگ مان ھم صلاح ٿيندي عقبه بن ابي معيط اٿيو ۽ اوجھ سان ڀريل اوجھري آڻي پاڻ سڳورن {{درود}} جي پٺي مٿان رکي. ان واقعي جي پروڙ ڏھن ورھين<ref name=" علوي " /> جي سيدہ فاطمه کي پئي ته مسجد ۾ ھلي آئي ۽ پنھنجي بابي جي پٺي تان غلاظت ھٽائي<ref name="ٺٽوي " />. ان وقت حضرت ابوبڪر صديق پڻ اتي پھتو<ref name="ٺٽوي " />. ساڳي سال عمار بن ياسر جي ماء سميه بنت خباط کي ابوجھل نيزو ھڻي شھيد ڪيو ويو<ref name="ٺٽوي " />. سن ۶ نبوي ۾ پاڻ سڳورا {{درود}} صحابي ارقم بن ابي ارقم جي گھر اچي ترسيا جتي مسلمان گڏ ٿي نماز پڙھندا ھيا جيڪو سلسلو حضرت عمر بن خطاب جي اسلام ۾ داخل ٿيڻ تائين جاري رھيو جنھن بعد مسلمانن گڏجي ڪعبي اندر نماز پڙھڻ جي شروعات ڪئي<ref name="ٺٽوي " />. مخدوم محمد هاشم ٺٽوي لکي ٿو تہ دار ارقم مسجد الحرام لڳ صفا جي ٽڪري وٽ موجود ھيو جنھن کي خليفي ھارون رشيد جي حبشي نسل واري ماء خيزران نئين سر جوڙائي تبرڪ طور ھڪ مسجد قائم ڪئي جنھن ڪري ھاڻي اھو دار خيزران سڏجي ٿو<ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال ھڪ روايت مطابق حضرت حمزہ اسلام ۾ داخل ٿيو ۽ ٽي ڏينهن بعد حضرت عمر بن خطاب دار ارقم ۾ اچي اسلام قبوليو<ref name=" ٺٽوي " />. ان کان اڳ نبي ڪريم {{درود}} جن دعا گھري ھئي تہ: {{quote| "اي الله! عمرو بن ھشام ۽ عمر بن خطاب مان جيڪو توکي وڌيڪ پيارو ھجي، ان جي ذريعي اسلام کي سگھ بخش."|<ref name ="ابن حجر " > الاصابہ، ابن حجر، جلد ۲, صه ۵۱۸ </ref>|}} ھڪ روايت مطابق ساڳي سال عبدالله بن عمر پڻ مسلمان ٿيو ھو<ref name=" ٺٽوي " />. ان کان سواءِ ان الخير سلمه پڻ دار الارقم ۾ اچي مسلمان ٿي جيڪا ابوبڪر صديق جي ماء ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۷ نبوي ۾<ref name ="حجر " > فتح الباري، حافظ ابن حجر، جلد ۷, صه ۱۴۷ </ref> ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق ۸ نبوي ۾ محرم جي چنڊ ڏسڻ سان ئي قريش وارن بنو جو ھاشم ۽ بنو عبدالمطلب سان مڪمل بائڪاٽ جو اعلان ڪيو جنھن سبب نبي ڪريم {{درود}} جن کي شعب ابوطالب ۾ نظر بند ٿيڻو پيو<ref name=" ٺٽوي " />. شعب ابوطالب جبل ابو قبيس جي وچان ھڪ جابلو لڪ ھيو جيڪو بنو هاشم جي مورثي ملڪيت ھو<ref name ="عاصم " > سفرنامہ ارض القرآن (اردو)، محمد عاصم، صہ ۱۵۴ </ref>. بائڪاٽ جي ڪاروائي لکت ۾ ڪئي وئي جنھن کي بيت الله ۾ لٽڪايو ويو جنھن ۾ لکيل ھو ته<ref name=" ٺٽوي " />: {{quote|محمد {{درود}} کي بنو ھاشم بنو مطلب سان گڏ مڪي مان شھر نيڪالي ڏني ويندي. ڪوبه ماڻھو ساڻن مٽي مائٽي يا سڱابندي وغيره نہ ڪندو. کاڌي پيتي جي ڪابہ جنس وٽن پھچڻ نہ ڏني ويندي. ڪوبه ماڻھو نہ کانئن ڪجھ خريد ڪندو ۽ نہ وري ڪا شئي کين وڪرو ڪري سگھندو. مسلمانن سان ان وقت تائين ڪنھن بہ قسم جو ڪو ٺاھ يا ساڻن ڪابہ نرمي نہ ڪئي ويندي، جيستائين ھو محمد {{درود}} کي قريش وارن جي حوالي نہ ڪندا |<ref name =" سيرت" > سيرة ابن ھشام، جلد ۲، صه ۱۴ </ref>|}} سن ۸ نبوي ۾ مشرڪن آسماني نشاني جو مطالبو ڪيو ۽ نبي ڪريم {{درود}} جن کين چوڏھين جي چنڊ واري رات شق القمر وارو معجزو ڏيکاريو<ref name=" ٺٽوي " />. مسلمانن جي عقيدي مطابق پاڻ سڳورن {{درود}} چنڊ ڏانھن پنھنجي آڱر سان اشارو ڪيو جنھن سان چنڊ ٻہ الگ اڌ ٿي ٿي ويو. پر مشرڪن ان کي وڏو جادو قرار ڏنو<ref name=" ٺٽوي " />. عبدالله بن عباس جي ولادت شعب ابوطالب ۾ ٿي جنھن بعد ساڳي سال بائڪاٽ واري دستاويز کي سن ۱۰ نبوي اڏھي کائي وئي ۽ اھو احوال ابو طالب پاڻ سڳورن {{درود}} جن کي ٻڌايو<ref name=" سيرت " /><ref name =" الروض" > الروض الانف سھيلي، جلد ۲, صه ۱۲۷ ۽ ۱۲۸ </ref><ref name =" دلائل۱" > دلائل النبوة، بيھقي، جلد ۲, صه ۳۱۱-۳۱۵ </ref><ref name ="ابن سعد " > الطبقات الڪبریٰ، ابن سعد، جلد ۱, صه ۱۳۱, </ref>. مشرڪ ان واقعي تي لڄي ٿيا ۽ ٽي سالن جي ظلم ۽ ڏاڍ بعد ابو طالب جي زندگي دوران ان معاهدي تان پاڻ ئي ھٿ کڻي ويا جنھن بعد نبي ڪريم {{درود}} جن پنھنجي ڪڙم قبيلي سان گڏجي مڪي اندر پنھنجي اباڻن گھرن ڏانھن موٽي آيا<ref name=" ٺٽوي " />. ان بعد معراج جو واقعو پيش آيو<ref name=" Awan " />. ساڳي سال رمضان جي ۷ تاريخ تي ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق ذوالحج جي مھيني ۾ ابو طالب جو انتقال ٿيو<ref name="ٺٽوي " />. ابو طالب جي انتقال بعد ابو لھب ملي ڀگت سان پاڻ کي بنو ھاشم جو سردار قرار ڏئي نبي ڪريم {{درود}} کي بنوھاشم قبيلي مان نيڪالي ڏيڻ جو اعلان ڪيو جنھن جو مطلب کين قبيلائي تحفظ کان محروم ڪري سندن قتل لاء راھ ھموار ڪرڻ ھيو<ref name="Awan " />. ساڳي سال شوال جي ۲۷ تاريخ تي پاڻ سڳورا {{درود}} جن طائف ويا جتي ثقيف قبيلي وارن کي اسلام جي دعوت ڏني. اتي ۲۶ ڏينهن ترسيا پر طائف وارن کين ستايو ۽ تڪليفون ڏنيون<ref name=" ٺٽوي " />. مسلمانن جي عقيدي مطابق طائف مان واپسي تي نخلہ نالي ڳوٺ ۾ منزل ڪئي جتي ۷ جنن جو وفد ساڻن مليو جن اسلام جي دعوت قبول ڪئي<ref name=" ٺٽوي " />. ڪجھ صاحب علم ماڻھن جو خيال آهي تہ لفظ جن معني غائب آھي جيڪو لفظ ريگستان جي خانه بدوش بدوي قبيلن لاء پڻ استعمال ڪيو ويندو ھو ڇوته اھي عربن جي تمدني زندگي ۾ ڪٿي بہ ڏسڻ ۾ نہ ايندا ھيا. محمد هاشم ٺٽوي ڪتاب آڪام المرجان جو حوالو ڏيندي لکيو آهي ته مڪي ۽ مديني ۾ جنن جا مختلف وفد ڇھ ڀيرا جدا وقتن تي پاڻ سڳورن {{درود}} جي جي خدمت ۾ حاضر ٿيا<ref name="ٺٽوي " /><ref name =" شبلي" > آڪام المرجان، ابو عبدالله شبلي، صه ۴۶ </ref>. سن ۱۱ نبوي (620ع<ref name=" Awan" />) ۾ مديني کان آيل حاجين (منیٰ ۾<ref name=" Awan " />) عقبه جي ويجھو رسول {{درود}} جي ھٿ مبارڪ تي بيعت ڪئي جنھن سان مديني وارن اسلام ۾ داخل ٿيڻ جي شروعات ڪئي<ref name=" ٺٽوي " />. ان کي بيعت عقبه سڏيو ويندو آهي. ان ۾ روايتن مطابق ۶ يا ۸ ڄڻا شامل هئا جن ۾ ابو اسامه اسد بن زرارہ خزرجي، برآء بن معرور بن صخر اوسي ، ابوالھيثم بن تيھان، معاذ بن حارث ۽ ان جا ٻہ ڀائر جن ۾ عوف بن حارث پڻ شامل ھئا<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۱۲ نبوي ۾ معراج وارو واقعو پيش آيو<ref name="ٺٽوي " />. ساڳي سال رجب جي مھيني ۾ عقبه جي مقام لڳ ٻين بيعت ڪئي وئي جنھن ۾ مديني کان آيل ۱۳ ڄڻا ھرھڪ بشير بن سعد، سعد بن معاذ، عبدالله بن عمرو ۽ سندس ننڍڙو پٽ جابر بن عبدالله، اسيد بن حضير، ابي بن ڪعب، عبادہ بن صامت، ابو مسعود عقبه بن عمرو، ذڪوان بن عبد قيس زرقي، رافع بن مالڪ، قطبہ بن عامر، عتبہ بن عامر ۽ عويد بن ساعدہ شامل هئا<ref name=" ٺٽوي " />. ان زماني ۾ حج رجب جي مھيني ۾ ان ڪري ٿيندو ھو جو مشرڪن ۾ جھالت سبب نسي جو رواج ھو يعني ھو پنھنجي مرضيءَ موجب ڦيرڦار ڪري ان کي اڳي پوء ڪندا ھئا<ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال مصعب بن عمير کي مديني قرآن ۽ نماز پڙھائڻ لاء موڪليو ويو<ref name=" ٺٽوي" />. سن ۱۳ نبوي ۾ ذوالحج جي مھيني ۾ عقبه وٽ ٽين بيعت ڪئي وئي<ref name=" ٺٽوي " />. بيعت ڪندڙ جماعت ۾ ۷۳ مرد ۽ ۲ عورتون شامل هيون جن ۾ ابو رفاعہ رافع بن مالڪ عجلاني، ابو لبابه رفاعہ بن عبدالمنذر اوسي، ابو طلحه زيد بن سھل خزرجي، سعد بن ربيع خزرجي، عبدالله بن جبير، عبدالله بن رواحہ، عبدالله بن زيد حارثي، مشھور شاعر ڪعب بن مالڪ، معاذ بن جبل شامل هئا<ref name=" ٺٽوي " />. == مدني زندگي== ===يثرب ڏانھن ھجرت=== سن ۱ ھجري ۾ خميس ڏينهن ربيع الاول جو چنڊ ڏسي نبي ڪريم {{درود}} جن مڪي کان يثرب ڏانھن ھجرت شروع ڪئي. ان وقت ساڻس گڏ حضرت ابوبڪر صديق رضه ۽ ان جو غلام عامر بن فھيرہ ۽ ھڪ ٽيون شخص عبدالله بن اريقط ديلي پڻ گڏ ھيا<ref name=" ٺٽوي" /><ref name ="الھشام " > السيرة النبويه، ابن ھشام، جلد ۲, صه ۱۲۹ </ref><ref name =" البدايہ" > البدايہ والنھايہ، ابن ڪثير، جلد ۳, صه ۱۷۶ </ref><ref name ="سمھودي " > وفاءالوفا، علامه سمھودي، جلد ۱, صه ۲۳۸ </ref><ref name ="قتيبہ " > المعارف، ابن قتيبه، صه ۸۹</ref><ref name ="بڪري " > تاريخ الخميس، ديار بڪري، جلد ۱, صه ۳۲۴</ref>. ان وقت عبدالله بن اريقط غير مسلم ھيو<ref name=" ٺٽوي " />. ھي جابلو توڙي ميداني رستن جي وڏي ڄاڻ رکندڙ ھيو ۽ ھجرت وقت غار ثور لڳ ٻہ ڏاچين سميت اتي پھتو ھو ۽ کين ڳاڙهي سمنڊ واري غير معروف رستي کان يثرب وٺي آيو<ref name="علوي " />. ھجرت وقت پاڻ سڳورن {{درود}} جن دعا گھري تہ: {{quote|اللهم اعنى علیٰ هول الدنيا وعوآئق الدهر و مصآئب اللیالی والایام۔<br/> "اي منھنجا مالڪ، منھنجي مدد فرماءِ، دنيا جي مصيبتن کان، زماني جي رڪاوٽن کان ۽ رات ڏينھن جي گردشن کان" |<ref name=" ٺٽوي " /><ref name=" البدايہ " />|}} غار ثور ۾ جمعي ، ڇنچر ۽ آچر واريون ٽي راتيون ترسيا<ref name=" ٺٽوي " /><ref name ="فتح باري " > فتح باري، حافظ ابن حجر عسقلاني، جلد ۷, صه ۱۶۸ </ref> ۽ پوءِ سومر واري رات چنڊ جي پنجين تاريخ ان غار مان نڪري پنڌ شروع ڪيو ۽ ربيع الاول جي ٻارھين تاريخ سومر ڏينھن ڪچڙي منجھند مھل مديني لڳ قبا ۾ داخل ٿيا جتي ڏھن راتين کان مٿي ترسيا ۽ مسجد قبا جوڙائي پوء جمعي جي ڏينهن ربيع الاول جي ۲۳ تاريخ تي مديني ۾ اندر داخل ٿيا<ref name="ٺٽوي " />. ۱۶ ربيع الاول ۱ ھ تي جمعي جي ڏينھن 2 جولاء 622ع تي يثرب جي سرزمين تي قدم رکيو ۽ پھريون قيام يثرب کان 2 ميل پري قبا جي مقام تي ڪيو<ref name=" Awan " />. علي بن ابي طالب پڻ پيادل ھجرت ڪري ان. مقام تي انھن سان مليو<ref name=" Awan " />. اھا اسلام جي پھرين مسجد ھئي<ref name=" علوي " />. ھڪ ٻي روايت مطابق ۱۲ ربيع الاول تي مديني ۾ داخل ٿيا<ref name=" ٺٽوي " />. حضرت علي ڪرم الله وجهه ھجرت ڪري قبا ۾ پھتا. قبا ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} جن حڪم ڏنو ته ھجرت واري ڏينھن کان اسلامي تاريخ جي شروعات ڪئي وڃي ۽ سال جو پھريون مھينو محرم مقرر ڪيو وڃي<ref name =" اسيرة" > السيرة النبويہ، ابن ڪثير، جلد ۲, صه ۲۸۸ </ref>. بني عامر بن عوف وارن جي دعوت تي قبا ۾ 14 ڏينھن ترسيا<ref name=" Awan " />. ===مديني ۾ آجيان ۽ مسجد نبوي جي قيام=== سن ۱ ھجري ۾ جمعي جي ڏينهن قبا کان مديني وڃڻ وقت ۲۳ ربيع الاول تي سالم بن عوف وارن جي ڳوٺ ۾ جمعي جي نماز پڙھي پوء مديني پھتا<ref name=" ٺٽوي " />. مديني ۾ مردن، عورتن ۽ ٻارن خوشي ۾ ٻاھر نڪري سندن آجيان ڪئي. پاڻ سڳورا {{درود}} ڏاچِي تي سوار ھيا. ھر قبيلي جي ماڻھن ڏاچِي جي مھار جھلي کين سندن مھمان ٿيڻ لاء عرض ڪري رھيا ھئا. پاڻ {{درود}} فرمايو تہ " توھان ڏاچِي کي ڇڏيو! ھوءَ الله جي امر سان ئي ويھندي"<ref name=" ٺٽوي " /><ref name =" سيرت ابن ھشام" > سيرت، ابن ھشام، جلد ۲, صه ۱۴۱ </ref>. ڏاچِي ابو ايوب انصاري جي گھر آڏو پھچي اتي ويھي رھي. پاڻ {{درود}} جن ابو ايوب انصاري جي گھر ست مھينا ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق ھڪ مھيني کان گھٽ ترسيا ۽ حجرن ۽ ڪمرن جي اڏاوت جو ڪم شروع ڪرايو پوء اتي منتقل ٿيا. جنھن بعد مسجد نبوي جو بنياد رکيو ويو<ref name=" ٺٽوي " />. [[File:Dalailkhayrat.jpg|220 px|thumb|پندرھين صدي ۾ مسجد نبوي جي ٺاھيل دستاويزي تصوير ]] ===رياست جو قيام=== مسجد نبوي عبادتن جي روحاني مرڪز، ديني تعليم جي اداري ھجڻ سميت سياسي ۽ فوجي معاملن لاء رياستي صدر مقام پڻ ھئي جتي نبي ڪريم {{درود}} جن رياستي معاملا طئي ڪرڻ ۾ مشغول رھندا ھيا<ref name="Awan " />. ===ميثاق مدينه=== مديني جي ٻاھران يھودي قبيلا بنو قريظه ، بنو نضير ۽ بنو قينقاع رھندڙ ھيا جن سان نبي ڪريم {{درود}} جن ھڪ معاھدو ڪيو جنھن کي ميثاق مدينه جو نالو ڏنو ويو جنھن مطابق مسلمان ۽ يھودي پاڻ ۾ اتحادي رھندا ۽ ڪنھن بہ ٻاھرين جي حملي وقت پاڻ ۾ گڏجي شھر جو دفاع ڪندا <ref name=" Awan " />. ان معاهدي تحت يھودين کي جان ، مال ، آبرو ، مذھبي آزادي ۽ سندن داخلي معاملن ۾ مڪمل خودمختياري جو تحفظ ڏنو ويو<ref name=" Awan " />. ===مدني دؤر=== سن پھرين ھجري ۾ اذان ۽ اقامت جي شروعات ڪئي وئي<ref name="ٺٽوي " />. ساڳي سال عبدالله بن زبير قبا ۾ ڄائو جيڪو ھجرت ۾ ڄمندڙ پھريون ٻار ھيو<ref name=" ٺٽوي " />. ھڪ روايت مطابق ساڳي سال زڪوات فرض ڪئي وئي ۽ ٻي روايت مطابق ۲ ھجري ۾ رمضان جي روزن بعد فطري ادا ڪرڻ جو حڪم آيو جنھن بعد زڪوات کي فرض ڪيو ويو<ref name=" ٺٽوي " />. ۱ ھجري ۾ شوال جي مھيني دوران ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق ۲ ھجري ۾ بيبي عائشه رضه جي رخصتي ٿي<ref name="ٺٽوي " />. ۱ ھجري ۾ جڏهن نبي ڪريم {{درود}} جن ابو ايوب انصاري جي گھر پھتا ان وقت عبدالله بن سلام پنھنجي خاندان سميت اسلام ۾ داخل ٿيو. ساڳي سال يھودين جي بنو قريظه قبيلي جي عثمان بن اشھل قرظي جو کجين جي باغ ۾ نوڪري ڪندڙ سلمان فارسي رضه ۽ ڏھن سالن جو انس بن مالڪ انصاري خزرجي پڻ اسلام ۾ داخل ٿيا. پاڻ سڳورن {{درود}} جي نياڻي سيده رقيه رضه رمضان جي مھيني سن ۲ ھجري ۾ وفات ڪئي. سن ۲ ھجري ۾ بطن رابغ ۾ عبيدہ بن حارث جي اڳواڻي ۾ پاڻ سڳورن طرفان موڪليل جھادي مھم دوران بطن رابغ ۾ الله جي راھ ۾ پھريون تير سعد بن ابي وقاص ھلايو<ref name="ٺٽوي " /><ref name =" دنيہ" > المواھب اللدنيہ، قسطلاني، جلد ۲, صہ ۶۱</ref>. ساڳي سال قبلي جي تبديلي جو واقعو ٿيو جنھن تحت بيت المقدس جي جاء تي ڪعبة الله کي مسلمانن جو قبلو مقرر ڪيو ويو. اھو اڱاري جو ڏينهن ھيو ۽ پاڻ سڳورا {{درود}} جن بنو سلمه وارن جي مسجد ۾ ٻنپھرن جي نماز پڙھائي رھيا ھئا ۽ جڏھن پھريون ۲ رڪعتون پوريون ڪيائون تہ ان وچ ۾ حڪم نازل ٿيو<ref name ="طبري " > تاريخ طبري، جلد ۲, صه ۱۶۸</ref><ref name=" ٺٽوي " />. ۽ نماز دوران پاڻ سڳورن {{درود}} جن رخ ڦيرائي ڪعبي طرف ڪيو ۽ مقتدين بہ ان عمل کي ورجايو<ref name=" ٺٽوي " /> ۽ باقي ۲ رڪعتون ڪعبي طرف منھن ڪري پڙھيون ويون جنھن ڪري ان مسجد تي مسجد قبلتين جو نالو پئجي ويو. ساڳي سال پاڻ سڳورن {{درود}} جن عاشوري جي ڏينهن روزو رکيو ۽ ماڻھن کي فرمايو تہ روزو انھن تي واجب آهي<ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال يعني ۲ ھجري ۾ رمضان جا روزا فرض ڪيا ويا ۽ ساڳي سال نبي ڪريم {{درود}} جن تي صلوات پڙھڻ جو حڪم آيو<ref name="ٺٽوي " />. ھن سال فطري ادا ڪرڻ جو حڪم ۽ ٻنھي عيدن تي عيد نماز پڙهڻ جو حڪم پڻ نازل ٿيو. نبي ڪريم {{درود}} جن عيد الفطر جي پھرين نماز ۽ عيد الاضحي جي پھرين نماز پڻ ھن سال پڙھايون ۽ ساڳي سال قرباني ڪرڻ جو حڪم ڏنو ويو<ref name="ٺٽوي " />. ساڳي سال عبدالله بن مسعود حبشه مان مديني موٽي آيو. ھن سال اسلامي تاريخ جو ڪنھن بہ سريا جي پھرين سپه سالار عبدالله بن جحش واري سريه ۾ مسلمانن ھٿان پھريون مشرڪ ماريو ويو جنھن جو نالو عمرو بن العلاء حضرمي ھيو ۽ ان سريا ۾ مشرڪن جا پھريون دفعو ٻہ ماڻھو قيدي ٿيا جن ۾ حڪم بن ڪيسان ۽ عثمان بن عبدالله شامل هئا <ref name=" ٺٽوي " />. ھن سال جنگ بدر لاء تياري دوران سعد بن عبادہ ھڪ زرہ '''ذات الفضول''' جي نالي سان نبي ڪريم {{درود}} جن جي حوالي ڪئي جيڪا سڄي ڄمار پاڻ سڳورن {{درود}} جن وٽ رھي<ref name=" ٺٽوي " />. آخري زماني ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} اھا زرہ 30 سير جون (barley) جي عيوض ابو شحم نالي يھودي وٽ گروي رکي ھئي، جيڪا سندن وصال بعد ابوبڪر صديق رضه اھو قرض ادا ڪري ڇڏائي<ref name=" ٺٽوي " />. ۱۲ رمضان سن ۲ ھجري (624ع) تي ۳۰۰ مسلمانن جي لشڪر سان، جن ۾ ۶۰ مھاجر ۽ باقي انصار شامل هئا، مديني مان بدر طرف روانا ٿيا<ref name=" Awan " />. ,نڪرڻ وقت ابولبابہ کي مديني جو گورنر مقرر ڪيو ويو<ref name=" Awan " />. بدر ڳوٺ واپاري قافلن واري رستي لڳ مديني کان ۸۰ ميلن جي فاصلي تي واقع ھيو<ref name="Awan " />. مڪي جي قريش جي لشڪر ۾ سازوسامان سميت ھڪ ھزار ماڻھو ھيا جن جو سپه سالار عتبه ابن ربيعه ھيو. ان لشڪر ۾ ۱۰۰ گھوڙيسوار پڻ ھيا<ref name=" Awan " />. غزوه بدر ۾ جڏھن مسلمان روحا ٽپي صفراء ويجھو پھتا تہ پاڻ سڳورن {{درود}} اصحابين سان مشورو ڪيو. جنگ دوران عڪاشہ بن محصن اسدي جي تلوار ٽٽي پئي ته پاڻ سڳورن {{درود}} جن ان کي کجي جي ھڪ ڳاني ڏئي ان جي مدد سان مقابلو ڪيو<ref name="ٺٽوي " />. ھن اھا ڳاني مرڻ گھڙي تائين پاڻ وٽ سنڀالي رکي ھئي. بدر جي جنگ ۾ عبدالله بن سھيل ڪافرن جو لشڪر ڇڏي مسلمان ٿي اسلامي لشڪر ۾ شامل ٿيو. ھن سال غنيمت جو مال مسلمانن لاء حلال ڪيو ويو. جنگ بدر ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن کي ذوالفقار نالي تلوار ھٿ آئي جيڪا مشرڪن مان عاص بن منبه يا ھڪ ٻي روايت مطابق نبيه بن حجاج جي ملڪيت ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. اھي ٻئي غزوہ بدر ۾ مارجي ويا هئا. ھڪ روايت مطابق بعد ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} جن اھا تلوار حضرت علي ڪرم الله وجهه کي عطا ڪئي ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. غزوه بدر ۾ ۱۴ مسلمان شھيد ٿيا جن ۾ ۶ مھاجر ۽ ۸ انصار ھيا. ابو جھل، عتبہ بن ربيعه، شيبه بن ربيعه، اميہ بن خلف، ۽ وليد بن عتبہ سميت ۷۰ ڄڻا ھن جنگ ۾ مارجي ويا. ابو جھل زخمي ٿيل پوئين پساهن ۾ ھيو عبدالله بن مسعود تلوار سان سر قلم ڪيو<ref name=" ٺٽوي " />. ۷۰ ڄڻا قيد ڪيا ويا جن ۾ عباس بن عبدالمطلب ، عقيلي بن ابو طالب ، نوفل، اسود ابن عامر پڻ شامل هئا. رسول ڪريم {{درود}} مسلمانن کي سختي سان تاڪيد ڪئي تہ قيدين سان نرمي وارو ورتاءُ رکن<ref name=" Awan " />. سن ۲ ھجري ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن حضرت علي ڪرم الله وجهه جي ڪنيت ابو تراب تجويز ڪئي<ref name=" ٺٽوي " />. غزوه بدر کان پوءِ ساڳي سال ابو لهب عدسہ نالي ھڪ موذي ۽ وچڙندڙ چمڙي جي بيماري ۾ فوت ٿي ويو<ref name ="الھدہ " > سبل الھدہ والرشاد، شامي، صہ ۶۷ </ref><ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال پاڻ سڳورن {{درود}} پنھنجي نياڻي سيدہ فاطمه الزهراء رضه جو نڪاح حضرت علي ڪرم الله وجهه سان ڪرايو. سن ۳ ھجري ۾ شعبان جي مھيني ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن جو بيبي حفصه بنت عمر سان نڪاح ٿيو. ساڳي سال رمضان جي مھيني ۾ سندن نڪاح بيبي زينب بنت خزيمه ھلاليه سان ٿيو. ھن سال پاڻ سڳورن {{درود}} جن جو ڏھوٽو عبدالله بن عثمان بن عفان وفات ڪري ويو<ref name="ٺٽوي " />. ربيع الاول جي مھيني ۾ ساڳي سال سندن نياڻي سيدہ ام ڪلثوم جو نڪاح عثمان بن عفان رضه سان ٿيو ۽ ساڳي سال امام حسن رضه جو جنم ٿيو. ان جو نالو والدين حرب رکيو پر نبي ڪريم {{درود}} جن کيس حسن جو نالو ڏنو<ref name=" علوي" />. شبر، شبير ۽ مشبر ھارون نبي جي پٽن جا نالا ھيا جيڪي عبراني زبان جا لفظ ھيا انھن جو عربي بدل حسن ، حسين ۽ محسن ھيا<ref name="علوي " />. سن ۳ ھجري ۾ ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق ۴ ھجري ۾ شراب کي حرام ڪيو ويو<ref name=" طبري " />. ساڳي سال شوال جي مھيني ۾ غزوه احد وارو واقعو پيش آيو جنھن ۾ ۷۰ اصحابي شھيد ٿيا جن ۾ حمزہ رضه، مصعب بن عمير رضه ، عبدالله بن جحش رضه پڻ شامل هئا<ref name="ٺٽوي " />. بدر جي شڪست ھڪ سال پوء قريش مڪي مان ۳۰۰۰ ماڻھن جو لشڪر مديني تي حملي لاء موڪليو ۽ مسلمانن جو ۱۰۰۰ ماڻھن جو لشڪر مديني مان نڪتو جنھن مان عبدالله بن ابي ۽ سندس ۳۰۰ ساٿي شوط واري مقام لڳ رستي مان ئي واپس مديني موٽي ويا جنھن سبب بنو سلمه ۽ بنو حارثه قبيلن جا ماڻھو پڻ دلشڪستا ٿيا ۽ انھن پڻ موٽڻ جو ارادو ڪيو ھو پر پوء باقي ۷۰۰ ڄڻا جبل احد جي ڪڇ لڳ مديني کان ۴ ميلن جي فاصلي تي پھتا جتي جنگ لڳي<ref name =" مودودي" > تفھيم القرآن، مولانا ابوالاعلیٰ مودوي، جلد ۱, صه ۲۳۰، ۲۸۴, ۲۸۵، ۳۰۰, ۳۵ ايڊيشن، </ref>. قريش جو لشڪر ۱۲ شوال سن ۳ ھجري (20 مارچ 625ع) تي جبل احد لڳ اربع جي ڏينهن خيما کوڙيا ۽ مسلمانن جو لشڪر جمعي ڏينهن مديني مان روانو ٿيو<ref name=" Awan " />. مسلمانن جي پٺيان احد جبل ھيو ۽ سامھون مڪي وارن جو لشڪر ، پاسي ۾ ھڪ جابلو لنگھ تي عبدالله بن جبير جي قيادت ۾ ۵۰ تيراندازن جو جٿو ويھاريو ويو جن کي حڪم ھيو تہ ڪنھن کي بہ مسلمانن جي لشڪر طرف اچڻ نه ڏين ، ڪنھن صورت ۾ بہ اتان نہ ھٽن ڀلي کڻي پکين کي انھن جون ٻوٽيون نوچيندي ڇونہ ڏسن پر جاء تان ھرگز نه ھٽن<ref name=" مودودي " />. نبي ڪريم {{درود}} جن عبدالله بن جبير جي سرواڻي ۾ پنجاھ کن تيراندازن کي ٻن جبلن وچ واري گھاٽ تي مقرر ڪيو ھو ۽ حڪم ڏنو ھو تہ ھر حالت ۾ پير پٺتي نہ ھٽائين پوء کڻي سوڀ ٿئي يا نہ ٿئي. عبدالله بن جبير ۽ ڪجھ ڄڻا حڪم تي ڪاربند رھيا باقي ٻيا سڀ مال غنيمت جي ميڙڻ ۾ لڳي ويا. عبدالله بن جبير پنھنجي مقام تي ئي شھيد ٿي ويو<ref name=" ٺٽوي" /><ref name ="دلائل " > دلائل النبوة، بيھقي، جلد ۳, صه ۲۲۹</ref><ref name=" مودودي " />. ،،مشرڪن جي لشڪر ۾ خالد بن وليد رسالدار ھيو جنھن صورتحال جو فائدو وٺندي ۱۰۰ گھوڙي سوارن جي دستي کي احد جبل جي پٺيان ڦيرائي ان جابلو لنگھ کان مسلمانن جي لشڪر تي حملو ڪيو جنھن سان بازي ڦري وئي ۽ ڀڄي ويل دشمن پڻ موٽي اچي حملي آور ٿيا<ref name=" مودودي " />. رڳو ڪجھ جانثار مقابلي ۾ ڄمي بيٺا باقي مسلمانن ۾ ڀاڄ پئجي وئي<ref name=" مودودي " />. جنگ ۾ اھو اڃان تائين حل نہ ٿي سگھندڙ معمو بڻيل آهي تہ آخر مڪي وارا مڪمل فتح کان اڳ ڇو اتان پوئتي موٽي ھليا ويا<ref name=" مودودي " />. غزوه احد ۾ عتبه بن ابي وقاص پاڻ سڳورن {{درود}} کي پٿر ھيون جنھن سان اڳين ڏندن مان ساڄي پاسي ھيٺيون ڏند مبارڪ شھيد ٿيو<ref name="ٺٽوي " />. ابي بن خلف پاڻ سڳورن {{درود}} مٿان تلوار سان حملو ڪيو ان وقت پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي ھٿ ۾ ھڪ ننڍڙو نيزو ھيو، جڏھن ويجھو ٿيو تہ ان مشرڪ کي اھو نيزو ھنيو جنھن سان سندس پاسيراٽيون ڀڄي پيون جيڪو پوء مڪي کان ھڪ ڏينھن جي پنڌ تي واقع مرالظھران نالي ڳوٺ ۾ فوت ٿي ويو<ref name=" ٺٽوي " />. مشرڪن جي لشڪر مان عبدالله بن شھاب پاڻ سڳورن {{درود}} ڏانھن تير اڇلائي کين زخمي ڪيو. اھو بعد ۾ مسلمان ٿيو ۽ امام زھري جو ڏاڏو ھيو<ref name="ٺٽوي " />. کيس عبدالله اصغر پڻ سڏيندا هئا<ref name ="سيرتون " > سيرة ابن اسحاق، صه ۳۰۵ ۽ سيرت ابن ڪثير جي جلد ۳ ، صه ۵۹</ref>. غزوہ احد ۾ عبدالرحمان بن عوف کي ۲۱ زخم رسيا<ref name=" ٺٽوي " /><ref name ="ھشام ابن " > سيرت ابن ھشام، جلد ۲, صہ ۸۸ </ref>. احد جي جنگ ۾ ۷۰ مسلمان شھيد ٿيا<ref name=" مودودي " />. ابوسفيان ويندي وقت مسلمانن کي چيلينج ڪيو تہ ايندڙ سال بدر جي ي مقام تي انھن سان مقابلو ٿيندو.<ref name=" مودودي " /> احد جي شھيدن مان نبي ڪريم {{درود}} جن پھريان حمزه رضه جي نماز جنازه پڙھائي ۽ بعد ۾ سڀني شھيدن جي. ھر شھيد کي آڻي حمزه رضه جي ميت ڀرسان رکيائون پوء ان جي نماز پڙھي وئي اھڙي طرح حمزه رضه جي مٿان ۷۰ ڀيرا نماز پڙھي وئي. ان روايت جي بنياد تي حنفين ويجھو شھيد جي نماز پڙھي ويندي آهي<ref name=" ٺٽوي " />. ھڪ روايت مطابق نبي ڪريم {{درود}} جن شھيدن جي جنازي جي نماز نہ پڙھائي ھئي ان ڪري شافعين ۾ شھيدن جي جنازي جي نماز نہ پڙھي ويندي آهي<ref name=" ٺٽوي " />. سن ن ۴ ھجري ۾ غزوه بنو نضير جو واقعو پيش آيو جنھن جي پڄاڻي بعد ان قبيلي جي ماڻهن کي سندن گھرن ۽ گھاٽين مان تڙي ڪڍيو ويو<ref name=" ٺٽوي" />. ھڪ روايت مطابق ساڳي سال شراب جي حرمت جو حڪم آيو<ref name="ٺٽوي " />. سن ۴ ھجري ۾ ام المؤمنين بيبي زينب رضه وفات ڪئي. ساڳي سال نماز ۾ قصر جو حڪم آيو. سن ۵ ھجري ۾ غزوه خندق واقع ٿي. جنگ ۾ مخالف لشڪر مان حبان بن قيس جو تير سعد بن معاذ کي پٺي واري ڦڻي ۾ لڳو جيڪو غزوہ خندق ۽ غزوہ بنو قريظه جي پڄاڻي کانپوءِ وفات ڪري ويو<ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال غزوہ بنو قريظه ۾ يھودين جو سردار ۽ بيبي صفيه رضه جو پيءُ حيي بن اخطب مارجي ويو<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۵ ھجري ۾ بنو مزينہ وارن جي وفد ۽ عبدالقيس واري وفد نبي ڪريم {{درود}} جن سان ملاقات ڪري اسلام ۾ داخل ٿيا. ساڳي سال ذوالحج جي مھيني ۾ رسول الله {{درود}} پنھنجي گھوڙي تي سوار ٿي غابہ ڏانھن وڃي رھيا ھئا تہ گھوڙي تان ڪري پيا جنھن ڪري سندن پير مڙي پيو ۽ پاسي ۾ رھڙا بہ آيا جنھن ڪري ڪيترا ڏينھن گھر کان ٻاهر نه نڪتا ۽ مسجد ۾ بہ نہ وڃي سگھيا ۽ نماز گھر ۾ ويٺي ادا ڪئي<ref name="ٺٽوي " /><ref name =" شرح" > شرح علیٰ المواھب اللدنيہ، زرقاني، جلد ۳, ص ۹۷ </ref>. سن ۵ ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق سن ۶ ھجري ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن مديني ۾ گھوڙن جي گوء ڪرائي<ref name=" ٺٽوي " /><ref name ="جلد ۴ " > سبل الھدہ والرشاد، شامي، جلد ۴, صہ ۳۵۳</ref><ref name ="ابن الاثير ۱ " > اسد الغابہ، ابن الاثير، جلد ۱, صہ ۲۳</ref>. سن ۵ يا ھڪ روايت مطابق ۶ ھجري ۾ غزوه بني مصطلق واقع ٿي جنھن بعد بيبي عائشه رضه مٿان بھتان وارو افڪ جو واقعو پيش آيو<ref name=" ٺٽوي " />. افڪ معني آهي اھڙي ڳالھ ڪرڻ جيڪا حقيقت جي ابتڙ ھجي<ref name=" علوي " />. سن ۶ يا ۷ ھجري ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن اھڙي منڊي تيار ڪرڻ جو حڪم ڏنو جنھن ۾ ٽن سٽن ۾ محمد رسول الله کليل ھجي. اھڙيءَ طرح يعلیٰ بن اميہ نالي صحابي اھا منڊي تيار ڪئي جنھن جي مھر ۾ مٿين سٽ ۾ الله وچين ۾ رسول ۽ ھيٺين سٽ ۾ محمد اڪريو ويو. منڊي تيار ٿيڻ بعد نبي ڪريم {{درود}} جن عجمي حاڪمن کي ۶ خط موڪلي دين جي دعوت ڏني<ref name=" ٺٽوي " />. اھي خط عمرو بن اميه ذريعي حبش جي حاڪم نجاشي ڏانھن، دحيہ بن خليفه ڪلبي ذريعي روم جي قيصر (سيزر) ھرقل ڏانھن ، عبدالله بن خذافہ سھمي ذريعي ايران جي ڪسرا ( خسرو) پرويز بن ھرمز بن نوشيروان ڏانھن، حاطب بن ابي بلتعہ لخمي ذريعي مصر ۽ اسڪندريہ جي حاڪم مقوقس ڏانھن ۽ شجاع بن وھب ذريعي دمشق جي ھڪ ماڳ غوطہ جي حاڪم حارث بن ابوشمر غساني ڏانهن ۽ سليط بن عمرو ذريعي يمامہ جي حاڪم ھوذہ بن علي حنفي ڏانهن روانا ڪيا<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۶ ھجري ۾ نبي ڪريم {{درود}} طرفان اٺن جي گوء پڻ ڪرائي وئي جنھن ۾ پاڻ سڳورن جي ڏاچِي قصواء پڻ شامل ھئي پر ان کان ھڪ اعرابي جو توڏو گوء کڻي ويو<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۷ ھجري ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن عمرةالقضاء ادا ڪيو ۽ ڏاچي تي سوار ٿي مڪي ۾ داخل ٿيا جنھن جي مھار عبدالله بن رواحہ جي ھٿ ۾ ھئي. جڏھن بيت الله جي طواف لاء مسجد الحرام ۾ ۾ داخل ٿيا تہ ڪافر ڪنڊ ۾ ويٺا هئا<ref name=" ٺٽوي " />. ان وقت پاڻ سڳورن {{درود}} جن بلال رضه کي حڪم ڏنو ته ڪعبي جي ڇت تي بيھي اذان چوي<ref name=" ٺٽوي " /><ref name =" البدايہ ۲" > البدايہ والنھايہ، جلد ۱, صہ ۲۳۲ </ref> <ref name =" بڪري ۲" > تاريخ الخميس، ديار بڪري، جلد ۲, صه ۶۳ </ref><ref name =" شامي ۵" > سبل الھدہ والرشاد، شامي، جلد ۵, صه ۱۹۳ </ref>. پاڻ سڳورا {{درود}} جن تڏھن ڪعبي ۾ بتن جي ھجڻ ڪري داخل نہ ٿيا ۽ اٺين ھجري ۾ مڪي جي فتح وقت بتن ٽوڙڻ بعد ان ۾ داخل ٿيا<ref name=" ٺٽوي " /> <ref name ="المغازي ۱ " > المغازي، واقدي، جلد ۲, صه ۷۳۸</ref><ref name =" قسطلاني ۲" > شرح علي المواھب اللدنيہ، قسطلاني، جلد ۲, صه ۶۵۷ ۽ ۶۵۸ </ref>. عمرة القضاء جي ادائيگي بعد حمزه رضه جي ننڍڙي نياڻي امامه يا عمارہ پاڻ سڳورن {{درود}} جن کي چاچا چاچا سڏيندي ڪڍ آئي جيڪا مديني تائين بيبي فاطمه الزهراء رضه وٽ رھي جنھن کي بعد ۾ سندس سؤٽ جعفر رضه جي سنڀال گهٽ آندو ويو جنھن جي گھرواري عمارہ جي ماسي ھئي ۽ نبي ڪريم {{درود}} جن فرمايو تہ ماسي ماء جي جاء تي آهي<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۷ يا ۸ يا ۱۰ ھجري ۾ رسول الله {{درود}} جن غسان جي حاڪم جبلہ بن ايھم ڏي دين جي دعوت جو خط موڪليو جنھن جي جواب ۾ اھو مسلمان ٿيو<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۷ ھجري ۾ مصر ۽ اسڪندريہ جي حاڪم مقوقس قبطي پاڻ سڳورن {{درود}} جي خدمت ۾ سوکڙيون موڪليون جن ۾ ٻه ٻانھيون ماريه قبطيہ ۽ سندس ڀيڻ سيرين ، يعفور نالي گڏھ، دلدل نالي ھڪ خچر ، ۲۰ عدد نفيس ململ جا ٿان، ھزار مثقال سون ، اعلي قسم جي ماکي ، ھڪ ڪاٺي جي ٺھيل شامي سرمي داڻي ، آئينو ، ڦڻي شامل ھيا<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۸ ھجري ۾ صفر جي مهيني ۾ عمرو بن العاص ، خالد بن وليد ۽ عثمان بن ابو طلحه مديني اچي پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي ھٿ تي مسلمان ٿيا جن مان ٻہ مھينن بعد خالد بن وڏو ليد جنگ موته ۾ شرڪت ڪئي ۽ فتح تي کيس نبي ڪريم {{درود}} جن سيف الله جو لقب ڏنو<ref name=" ٺٽوي " />. == غزوات== الله جي راھ ۾ اھا جنگ يا جنگي مھم يا جھادي مھم جنھن ۾ رسول الله {{درود}} جن شرڪت ڪئي ان کي غزوہ سڏيو ويندو آهي. زيد بن ارقم غزوات جو ڪل تعداد ۱۹, جابر بن عبدالله وري ۲۱ ٻڌايو آھي<ref name="علوي " />. موسیٰ بن عقبه، ابن اسحاق، واقدي، ابن سعد، قسطلاني، ابن جوزي ۽ دمياطي انھن جو تعداد ۲۷ ۽ علامه ابو عبدالله شامي پنھنجي ڪتاب ''سبل الھدیٰ والرشاد'' ۾ تعداد ۲۸ ڄاڻايو آهي<ref name=" علوي " /> جن ۾ [[ودان]] جي مقام تي [[غزوه ابوآء]] يا غزوه ودان (۱۱ صفر ۲ ھجري)، [[بواط]] جي مقام تي [[غزوه بواط]] (ربيع الاول ۲ ھجري)، [[بدر]] جي مقام تي [[غزوه سفوان]] يا غزوه بدر اولا ( ربيع الاول ۲ ھجري)، [[عشيره]] جي مقام تي [[غزوه عشيره]] ( جمادالاول ۲ ھجري)، بدر جي مقام تي [[غزوه بدر]] ( ۱۷ رمضان ۲ ھجري)، [[قرقرة الڪدر]] جي مقام تي [[غزوه قرقرة الڪدر]] يا غزوہ بني سليم (شوال ۲ ھجري)، [[عريض]] جي مقام تي [[غزوه سويق]] (۵ ذوالحج ھجري)، [[نجد]] جي مقام تي [[غزوه ذي امر]] يا غزوہ غطفان (محرم ۳ ھجري)، [[بحران جو مقام|بحران جي مقام]] تي [[غزوه فرع]] (ربيع الاول ۳ ھجري)، [[مدينه منوره ]] جي مقام تي [[غزوه بنو قينقاع]] (جماد الاول يا شوال ۳ ھجري)، [[احد جبل|جبل احد]] جي مقام تي [[غزوه احد]] ( شوال ۳ ھجري)، [[حمراء الاسد ]] جي مقام تي [[غزوه حمراء الاسد]] (۱۷ شوال ۳ ھجري)، عاليه جي مقام تي [[غزوه بنو نضير]] (ربيع الاول ۴ ھجري)، بدر جي مقام تي [[غزوه بدرالآخيرہ]] يا بدراموعد (شعبان ۴ ھجري)، [[دومة الجندل]] جي مقام تي [[غزوه دومة الجندل]] (ربيع الاول ۵ ھجري)، [[مريسيع]] جي مقام تي [[غزوه بنو مصطلق]] يا غزوه مريسيع (شعبان ۵ ھجري)، مدينه منوره جي مقام تي [[غزوه خندق]] (شوال ۵ ھجري)، [[غران]] جي مقام تي [[غزوه بنو قريظه]] (ذوالقعد ۵ ھجري)، [[نجران]] جي مقام تي [[غزوه بنو لحيان]] (رجب 6 ھجري)، [[حديبيه]] جي مقام تي [[غزوه حديبيه]] (ذوالقعد 6 ھجري)، [[ذي قرد]] جي مقام تي [[غزوہ ذي قرد]] ( ذوالحج 6 ھجري)، [[خيبر]] جي مقام تي [[غزوہ خيبر]] ( محرم ۷ ھجري), [[واديء القریٰ]] جي مقام تي [[غزوہ واديءِ القریٰ]] ( صفر ۷ ھجري)، نجد جي مقام تي [[غزوہ ذات الرقاع]] يا غزوہ محارب و بني ثعبله ( ۱۰ ربيع الاول ۷ ھجري), مڪي شريف جي مقام تي غزوہ [[فتح مڪه]] (۱۰ رمضان ۸ ھجري), [[حنين]] جي مقام تي [[غزوہ حنين]] ( 6 شوال ۸ ھجري), [[طائف]] جي مقام تي [[غزوہ طائف]] ( شوال ۸ ھجري), [[تبوڪ]] جي مقام تي [[غزوہ تبوڪ]] ( رجب ۹ ھجري). جيڪي لشڪر رسول الله {{درود}} جن اصحابين جي اڳواڻي ۾ جھاد لاء روانا ڪيا پر پاڻ شرڪت نہ ڪئي ان جنگي مھم کي سرايا يا بعوث سڏيندا آهن. اھڙين جنگي مھمن جو تعداد اٽڪل ۷۹ ھيو. ===صلح حديبيه=== سن ۶ ھجري ۾ سومر جي ڏينهن ذوالقعد جو چنڊ ڏسي نبي ڪريم {{درود}} جن احرام ٻڌو ۽ عمري جي نيت سان ۱۳۰۰ ھڪ روايت مطابق ۱۴۰۰ يا ۱۵۰۰ مسلمانن ۽ قرباني لاءِ ۷۰ اٺن سميت مڪي ڏانھن روانا ٿيا ۽ جڏھن حديبيه پھتا تہ مشرڪن سندن رستي روڪ ڪئي جنھن بعد صلح ٿي ۽ مسلمانن بغير عمري جي موٽي ويا<ref name=" ٺٽوي " />. حديبيه ۾ صحابين ھڪ ٻٻر جي وڻ جي ھيٺان ويھي نبي ڪريم {{درود}} جن جي ھٿ تي ھٿ رکي بيعت ھنن لفظن ۾ ڪئي تہ "جي موت بہ آيو تہ پٺتي نہ ھٽنداسون". بيعت ۾ سڀ کان پھريون شخص ابو سنان وھب بن محصن اسدي ھيو<ref name="ٺٽوي " />. صلح واري موقعي تي معاھدو ڪيو ويو ته ڌريون ڏھن سالن تائين جنگ نہ ڪنديون. معاھدو حضرت علي ڪرم الله وجهه جن لکيو<ref name=" ٺٽوي " />. واپسي ۾ رستي ۾ سورة الفتح نازل ٿي === خيبر جي فتح=== سن ۷ ھجري ۾ غزوه خيبر واقع ٿي<ref name=" ٺٽوي" />. خيبر ۾ يھودين جا ۶ قلعا واقع ھيا جن مان سڀ کان مضبوط قلعو قموس ھيو جنھن جو مالڪ مرحب نالي سردار ھيو<ref name=" علوي" />. غزوه خيبر جي موقعي تي نبي ڪريم {{درود}} فرمايو تہ:"سڀاڻي اسان اسلامي جھنڊو ان شخص جي حوالي ڪنداسون جيڪو الله ۽ ان جي رسول سان محبت ڪندڙ ھوندو ۽ الله ۽ ان جو رسول ان سان محبت ڪندڙ ھوندا". ٻئي ڏينهن اھو جھنڊو علي بن ابي طالب رضہ کي ڏيندي فرمايو تہ: " اي علي! ھتان جي رھاڪن سان وڙھڻ ۾ تڪڙ نہ ڪجانء، پھريان سندن آڏو دين جي دعوت ۽ الله جي حقن جي ڄاڻ رکجان. پوء رب سائين ھڪ ماڻھو کي به تنھنجي ھتان ھدايت تي ھلايو تہ تنھنجي لاء اھو ڳاڙھن اٺن کان بہ ڀلو آھي"<ref name=" ٺٽوي " />. ھن غزوہ ۾ مسلمانن جي لشڪر مان ۱۵ ماڻھو فوت ٿيا جڏھن ته يھودين جا ۹۳ ڄڻا مارجي ويا جن ۾ انھن جا جنگي جوڌا مرحب ۽ سندس ڀاء حارث، ٻہ سردار عامر ۽ ياسر پڻ شامل هئا<ref name=" ٺٽوي " />. مرحب ، حارث ۽ عامر کي علي بن ابي طالب رضہ ۽ ياسر کي زبير بن عوام ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق علي بن ابي طالب رضہ قتل ڪيو<ref name=" ٺٽوي " />. مرحب سان ويڙھ دوران علي بن ابي طالب تلوار جو زوردار وار مرحب جي مٿي تي ڪيو جيڪو ان جي لوھي ٽوپلي، ۽ مٿي کي چيري سندس ڏندن تائين لڳو ۽ مرحب مارجي ويو<ref name=" Awan " />. جنگ ۾ جڏھن ڇتي ويڙھ شروع ٿي تہ پاڻ سڳورن {{درود}} فرمايو ته "ھاڻي تنور تتو آھي"<ref name=" ٺٽوي " />. خيبر جي فتح بعد مرحب جي ڀائٽي ۽ ھڪ امير سلام بن مشڪم جي زال زينب بنت حارث نبي ڪريم {{درود}} جن دعوت ڪئي جنھن ۾ ٻاڪري گوشت جي ڀاڄي ۾ زھر وجھي کين کارايو پر نبي ڪريم {{درود}} جن کيس معاف ڪري ڇڏيو ۽ بعد ۾ اھا عورت مسلمان ٿي وئي<ref name=" ٺٽوي " /><ref name =" الاصابہ ۱" > الاصابہ، ابن حجر، جلد ۴, صہ ۳۱۴ </ref>. ھڪ ٻي روايت مطابق جڏھن بعد ۾ زھر سبب بشر بن براء فوت ٿي ويو تہ ان جي قصاص ۾ کيس قتل ڪيو ويو<ref name="ٺٽوي " /><ref name ="البدايہ ۱ " > البدايہ والنھايہ، ابن ڪثير، جلد ۴, صہ ۲۱۰ </ref>. === مڪي جي فتح=== صلح حديبيه کان پوء مسلمانن کي امن سان تبليغ جو موقعو ملي ويو. قريش جي بڇ تي سندن اتحادي بنو بڪر قبيلي وارن بنو خزاعہ وارن تي حملو ڪيو جنھن ۾ قريش جا عڪرمہ بن ابوجھل ۽ صفوان بن اميه وارا شناخت مٽائي بنو بڪر وارن سان گڏجي وڙھيا. انھن حرم ۾ پناھ ورتي پر کين اتي قتل ڪيو ويو. بنو خزاعہ وارا مديني ۾ نبي ڪريم {{درود}} وٽ دانھن کڻي آيا ۽ انصاف جي گھر ڪئي. نبي ڪريم {{درود}} قريش ڏانھن ھيٺين ٽن شرطن مان ڪو به ھڪ قبول ڪرڻ جو مطالبو ڪيو: <br/> # جن کي قتل ڪيو ويو انھن جي خون بھا ادا ڪيو.<br/> # قريش بنو بڪر قبيلي سان اتحاد ختم ڪن.<br/> #صلح حديبيه جي منسوخي جو اعلان ڪن.<br/> قريشن صلح حديبيه جي منسوخي جو شرط قبول ڪيو. جڏھن مسلم نمائندو واپس ھليو ويو تہ پوء انھن ارادو تبديل ڪيو ۽ ابوسفيان مديني ۾ نبي ڪريم {{درود}} سان صلح حديبيه جي ٻيھر بحالي لاء ملڻ آيو پر نبي ڪريم {{درود}} ساڻس نه مليو. ھن صحابين کي منٿ ڪئي تہ سندس مدد ڪن پر ڪجھ نہ وريس<ref name="Awan " />. ۱۰ رمضان سن ۸ ھجري تي مسلمانن جي ڏھ ھزار ماڻھن جي لشڪر سان نبي ڪريم {{درود}} مڪي ڏانھن روانو ٿيو. حرم ۾ رتوچاڻ کان بچڻ خاطر ان روانگي کي مخفي رکيو ويو تہ جيئن مڪي وارن کي تعجب ۾ وجھجي. جڏھن مڪي ٻاھران خيما کوڙيا ته رات جو لشڪر جي ھر سپاھي کي الڳ باھ ٻارڻ جو حڪم ڏنو. ان وقت باھ جي ھڪ مچ جو مطلب ۱۰ کان ۱۵ ماڻھن جي بيٺڪ سمجھيو ويندو ھو<ref name=" Awan " />. ابوسفيان ، حاڪم اب حزام ۽ بديل ابن ورقه صلح جي لاء مسلمانن جي ڪئمپ ۾ پھتا پر ھاڻي اھو وقت ڪانه رھيو. ان بعد ابوسفيان عباس بن عبدالمطلب جي مدد سان نبي ڪريم {{درود}} وٽ معافي لاء پيش ٿيو. عمر بن خطاب کيس اسلام جو سخت دشمن ھجڻ ڪري مارڻ لاء زور ڀريو پر نبي ڪريم ان تي رحم ڪندي فرمايو تہ ڊپ نہ ڪر. ان کي اسلام ۾ داخل ٿيڻ جي دعوت ڏني وئي پر ھو ان لاء راضي نہ ھيو. جڏھن ٻئي ڏينهن تي اسلامي لشڪر جا جٿا مڪي ۾ داخل ٿيندي ڏٺا تہ پوء مسلمان ٿيو<ref name=" Awan" />. مڪي وارن مقابلو نہ ڪيو پر عڪرمہ جي ٽولي خالد بن وليد واري جٿي تي حملو ڪري ٽن مسلمانن کي ماريو ۽ عڪرمہ جي جٿي مان ۱۳ ڄڻا مارجي ويا ۽ عڪرمہ ڀڄڻ تي مجبور ٿي ويو. ڪعبي ۾ موجود ۳۶۰ بتن کي ڊاٿو ويو<ref name=" Awan " />. اعلان ڪيو ويو تي جيڪي گھرن جي اندر در بند ڪري ويھندا، جيڪي ھٿيار ڦٽي ڪندا يا جيڪي ابوسفيان جي گھر ۾ پناھ وٺندا انھن لاء عام معافي ھوندي. جن جن نبي ڪريم {{درود}} سان مجرمانه زيادتيون ڪيون ھيون نبي ڪريم {{درود}} انھن سڀني کي معاف ڪري ڇڏيو<ref name=" Awan " />. مڪي جي فتح بعد مديني ڏانهن ھجرت ڪرڻ جي فرض جي حڪم کي رد ڪيو ويو<ref name=" ٺٽوي " />. ===طائف جي فتح=== مڪي جو فتح بعد طائف وارا بدوين جا ھوازين، ٽقف ۽ ٻيا مشرڪ قبيلا مسلمانن تي حملي جو منصوبو جوڙڻ لڳا. نبي ڪريم {{درود}} جن سندن مڪي تي چڙھائي کان اڳ ساڻن جنگ جي تياري ڪئي ۽ شوال سن ۸ ھجري ۾ ٻارھن ھزار مسلمانن جي لشڪر سان طائف طرف روانا ٿيا ۽ جڏھن حنين جي اونھي ۽ سوڙھي وادي ۾ مڪي کان ۱۰ ميلن جي فاصلي تي طائف واري رستي تي پھتا تہ مٿانھن پاسن کان سندن مٿان تيرن جي برسات ڪئي وئي<ref name=" Awan " />. مسلمانن جي لشڪر ۾ ڀاڄ پئي رسول ڪريم {{درود}} کين سڏيندو رھيو. مؤمن ڀاڄ وارن مان رستو ڪڍي گھوڙا پڻ ڇڏي پيغمبر طرف وڌي ويڙھ شروع ڪئي جنھن بعد مشرڪن ۾ ڀاڄ پئي ۽ ثقف وارن طائف ۾ پناھ ورتي<ref name=" Awan" />. مسلمانن اڳتي وڌي طائف جو محاصرو ڪيو جنھن بعد طائف فتح ٿي ويو. قيدين کي آزاد ڪيو ويو ۽ طائف وارن قبيلن کي معافي ڏني وئي جن جي وڏي اڪثريت اسلام ۾ داخل ٿي وئي. مال غنيمت کي مڪي جي تازو اسلام ۾ داخل ٿيندڙن ۾ ورھايو ويو<ref name=" Awan " />. == سندس آخري وقت ۽ وڇوڙو == ==قرآن ۾ سندس تعارف== "اسان توھان کي حق جي علم سان خوشخبري ڏيڻ وارو ۽ ڊيڄارڻ وارو ڪري موڪليو"..(سورة البقرہ جي آيت ۱۱۹). "مان توھان جي وچ ۾ توھان مان ئي ھڪ رسول موڪليو، جيڪو توھان کي منھنجون آيتون ٻڌائي ٿو ، توھان جي زندگين کي سنواري ٿو ، توھان کي ڪتاب ۽ حڪمت جي تعليم ڏئي ٿو، ۽ توھان کي اھي ڳالھيون سيکاري ٿو جيڪي توھان نہ ڄاڻيندا هئا"...(سورة البقرہ آيت ۱۵۱). "اسان توکي ماڻھن لاء ھڪ رسول بڻائي موڪليو آهي. جنھن رسول جي اطاعت ڪئي ان دراصل الله جي اطاعت ڪئي".. (سورة النساء آيت ۸۰). "تون الله جي راھ ۾ وڙھ، تون پنھنجي ذات کانسواءِ ڪنھن ٻئي لاء ذميدار ناھين" (سورة النساء آيت ۸۳). "اي پيغمبر! جيڪو ڪجھ رب طرفان توتي نازل ڪيو ويو آهي اھو ماڻھن تائين پھچاء، جيڪڏهن تون ايئن نہ ڪيو ته تو پنھنجي پيغمبري جو حق ادا نہ ڪيو". ( سورة المائدہ ، آيت ۶۷). " محمد ان کانسواءِ ڪجھ ناھي بس ھڪ رسول آھي ، ان کان اڳ ٻيا رسول بہ گذاري چڪا آهن"... ( سورة آل عمران ، آيت ۱۴۴). "( اي پيغمبر) اھا الله جي رحمت آ جو تون ھنن ماڻھن لاء ڏاڍو نرم مزاج آھين " (سورة آل عمران ، آيت ۱۵۹). " درحقيقت مومنن تي الله اھو وڏو احسان ڪيو آھي جو سندن وچ ۾ انھن منجھان ھڪ اھڙو رسول اٿاريو جيڪو کين ان جون آيتون ٻڌائي ٿو ، سندن زندگين کي سنواري ٿو ۽ کين ڪتاب ۽ حڪمت جي تعليم ڏئي ٿو..." ( سورة آل عمران ، آيت ۱۶۴). == حجت الوداع جو خطبو== == سندس ڇڏيل ورثو== ==روضو مبارڪ== == توھين رسالت جا واقعا ۽ قانون== ==سيرت تي لکيل مستند ڪتاب== ===حديثن وارا مستند ڪتاب=== ==حضرت محمد صه ۽ مغربي فلاسافر== [[فائل:Muhammad Seal.svg|thumb|left|upright=0.8|حضرت محمد {{درود}} جي مھر جيڪا منڊي ۾ جڙيل ھئي ۽ سرڪاري خط و ڪتابت ۾ استعمال ڪئي ويندي ھئي]] ” پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي باري ۾ گوئٽي هڪ ڊگهو نظم لکيو جيڪو '''Mahomet's Gesang''' جي نالي سان مشهور آهي. ان نظم ۾ گوئٽي پاڻ سڳورن {{درود}} جي چهري جي هڪ محبت ڀري تصوير چٽي آهي هن نظم آخر ۾ گوئٽي لکيو آهي ته: ”پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي چهري مبارڪ تي نظر پوڻ سان انسان سندن مفتون ٿي پوندو.“ جرمن فيلسوف لائبنز (Leibniz) (1646-1716ع) متعلق پروفيسر اشپيز لکيو آهي ته پاڻ سڳورن {{درود}} جن کي ’دين الفطرت‘ جو باني سمجهندو هو.<ref>ڊاڪٽر قاضي نبي بخش؛ رسالو:مهراڻ؛ ڇپيندڙ:سنڌي ادبي بورڊ؛ 1962ع</ref> ==درود ۽ صلوات== [[فائل:Salavat of the prophet.png|thumb|left|upright=1.5|صلوات]] ==حوالا== {{حوالا}} [[زمرو:اسلام]] [[زمرو:محمد|*]] dhvligpycwpz35z4fabmh7e5fy64tcm 240399 240398 2022-08-28T08:22:56Z Intisar Ali 8681 wikitext text/x-wiki {{Infobox person | honorific_prefix = ابوالقاسم | name = '''<span style='color: Green'>مُحَمَّدٌ</span>''' <!-- include middle initial, if not specified in birth_name --> | honorific_suffix = صلي الله عليه وآله وسلم | image =Dark vignette Al-Masjid AL-Nabawi Door800x600x300.jpg | image_size = 300px | alt = | caption = سندن نالو خوش خطاطي ۾ لکيل | native_name = ابوالقاسم | native_name_lang = عربي | birth_name = <!-- only use if different from name above --> | birth_date = {{birth date |570|04|20}} | birth_place = مڪو | baptised = <!-- will not display if birth_date is entered --> | disappeared_date = <!-- {{disappeared date and age|YYYY|MM|DD|YYYY|MM|DD}} (disappeared date then birth date) --> | disappeared_place = | disappeared_status = | death_date = {{death date and age|632|06|08|570|04|20}} | death_place = مدينو | death_cause = سخت بخار | body_discovered = | resting_place = مسجد نبوي، مدينو منور | resting_place_coordinates = <!-- {{coord|LAT|LONG|type:landmark|display=inline}} --> | monuments = مسجد نبوي | residence = مڪو پوء مدہنو | nationality = عرب | other_names = 99 نالا: مجتبیٰ، مصطفیٰ، بشیر، نذیر، احمد وغیرہ | ethnicity = <!-- Ethnicity should be supported with a citation from a reliable source --> | citizenship = حجاز | education = اُمِي | alma_mater = | occupation = واپار ، حاڪم ، قاضي، فوجي ڪمانڊر، معلم | years_active = | era = | employer = | organization = | agent = | known_for = اسلام جو پيغمبر | notable_works = *خدا جو ڏنل قرآن پھچائڻ * مديني جي رياست جو بنياد وجھندڙ * مسجد نبوي جو معمار *اسلام جي تعليم ڏنائين * حديث | style = | home_town = مڪو | salary = | net_worth = <!-- Net worth should be supported with a citation from a reliable source --> | height = <!-- "X cm", "X m" or "X ft Y in" plus optional reference (conversions are automatic) --> | weight = <!-- "X kg", "X lb" or "X st Y lb" plus optional reference (conversions are automatic) --> | television = | title = | term = | predecessor = عيسيٰ مسيح | successor = ڪو بہ نہ | party = | movement = | opponents = عربستان جا مشرڪ ۽ يھودي | boards = | religion = <!-- Religion should be supported with a citation from a reliable source --> | denomination = <!-- Denomination should be supported with a citation from a reliable source --> | criminal_charge = <!-- Criminality parameters should be supported with citations from reliable sources --> | criminal_penalty = | criminal_status = | spouse =* خديجه بنت خويلد (595–619) *سوده بنت زمعه (619–632) *حفصه بنت عمر (624–632) *جويريه بنت حارث (628–632) *عائشه (619–632) *زينب بنت جحش (627–632) *صفيه بنت حيي (629–632) *زينب بنت خزيمه (625–627) *ام سلمه (629–632) *ام حبيبه (628–632) *ريحانه بنت زيد (629–631) *ماريه قبطيه (630–632) *ميمونه بنت حارث (630–632) | partner = <!-- (unmarried long-term partner) --> | children = *عبد الله بن محمد، *قاسم بن محمد، *ابراهيم بن محمد، *زينب بنت محمد، *رقيه بنت محمد، *ام ڪلثوم بنت محمد، *فاطمه زهرا رضہ | parents = *عبد الله بن عبد المطلب * آمنہ بنت وھب | relatives = * عبدالمطلب (ڏاڏو) *ابوطالب (چاچو) * حمزہ (چاچو)رضہ *ابو لھب (چاچو) *علي رضہ (ڀائٽو، ۽ ڄاٽو) *عباس رضه (،چاچو) * ابو بڪر رضہ (سھرو) * عمر فاروق رضه (سھرو) *ابوسفيان (سھرو) | callsign = | awards = رحمته العالمين | module = آخري نبي | module2 = | module3 = | module4 = | module5 = | module6 = | signature =Muhammad Seal.svg | signature_alt = | signature_size = 50px | website = <!-- {{URL|example.com}} --> | footnotes = }} <br/> '''حضرت مُحَمَّد''' {{درود}} {{ٻيا نالا|انگريزي= '''Hazrat Muhammad '''pbuh}}(اپریل570ع - جون 632ع) مسلمانن جي عقيدي مطابق الله سبحان و تعالیٰ جو آخري نبي ۽ رسول ھيو جنھن تي [[آسماني ڪتابن جا نالا|آسماني ڪتاب]] [[قرآن| قرآن مجيد]] نازل ٿيو. 40 سالن جي عمر ۾ [[عربستان]] جي شھر [[مڪو| مڪي]] ۾ نبوت جو اظھار ڪندي اسلام جي توحيد واري عقيدي جي تبليغ جو آغاز ڪيو. سندس ڏنل تعليم عربن جي ان خطي ۾ ھڪ زبردست انقلاب برپا ڪيو. قرآن مجيد ۾ سندس زندگي مبارڪ کي '''اسوه''' سڏيو ويو آهي<ref name =" علوي" > بذل القوۃ فی حوادث سنی النبوۃ (سيرت هاشمي)، از: امام العصر مخدوم محمد ھاشم محدث ٺٽوي، ترجمو: پروفيسر اسرار احمد علوي، مھراڻ اڪيڊمي شڪارپور، ڇاپو ٻيو جولائي 2004ع ۾ لکيل مترجم جو نوٽ: تقديم </ref>. سورة الاحزاب جي آيت 21 ۾ فرمان آھي ته:'''لقد کان لکم فی رسول اللہ اسوۃ حسنہ''': ترجمو: "بيشڪ اوھان جي لاء خدا جي رسول {{درود}} جي ذات ۾ ھڪ بھترين نمونو آھي." لفظ اسوة جي عام معنیٰ طريقو يا نمونو آھي<ref name=" علوي " />. اسوہ انسان جي ان حالت کي چيو ويندو آهي جيڪا ھو ڪنھن ٻئي انسان جي پيروي ڪندي اختيار ڪري<ref name ="راغب " > مفردات الفاظ القرآن, از: ابو القاسم راغب اصفھانی صہ ۱۴۰ </ref>. اسلامي عقيدي مطابق محمد رسول الله {{درود}} جن جي اطاعت مسلمانن جي ايمان جو لازمي جز ۽ فرض آهي ۽ ان جي اطاعت کي قرآن مجيد ۾ الله جي اطاعت جي مثل سڏيو ويو آهي. سورة النساء جي آيت ۶۴ ۾ قرآن فرمائي ٿو ته: ''' وما ارسلنا من رسول الا لیطاع باذن اللّٰہ''': ترجمو: "۽ اسان موڪليا جيڪي رسول تہ انھن جي پيروي ڪئي وڃي، الله جي حڪم سان". دين جي عالمن ۽ قرآن جي شارحن جو اھو عقيدو آهي ته قرآن ھڪ تحريري دستور آھي جنھن جي عملي صورت سرور ڪونين {{درود}} جن جي ذات آھي، جن جو ڪوبه قول ۽ فعل حڪم خداوندئ کان وار برابر بہ ھيڏي ھوڏي ھٽيل نه آهي<ref name=" علوي " />. ايليا (بيت المقدس) ۾ ھجرت جي پنجين سال [[ھرقل|ھرقل اعظم]] (Hercules) جي درٻار ۾ سندس بدترين دشمن [[ابوسفيان]] پڇا ڪرڻ تي ٻڌايو ھو تہ "نبوت کان اڳ بہ اوھان {{ درود}} ڪڏهن ڪوڙ نہ ڳالھايو آھي"<ref name=" علوي " />. پاڻ ڪريمن پنھنجي بيمثال ڪردار وسيلي ڪٺور قلبن کي نرم ڪري انھن جو تزڪيو ڪيو<ref name=" علوي " />. سندن ھر عمل جي تقليد کي اسلامي دين ۾ سنت جو مقام حاصل آهي<ref name="علوي " />. مولانا ابوالڪلام آزاد مطابق:"قرآن ۽ نبي سائين {{درود}} جن جي زندگي ساڳي شئي آھي، قرآن متن آھي تہ سيرة ان جي تشريح ۽ قرآن علم آھي تہ سيرة ان جو عمل. ان ڪري انسانيت جي سمورن اھنجن ۽ آزارن جو علاج ان سيرت جي مطالعي ۾ ئي ملي سگھندو"<ref name ="آزاد " > سیرۃ کے عملی پہلو (اردو) ، از: مولانا ابوالڪلام آزاد، صہ ۹</ref>. == قبيلو ۽ گھراڻو == حضرت محمد {{درود}} جو قبيلو [[قريش]] ۽ گھراڻو [[بنو هاشم]] ھيا جيڪي حضرت ابراهيم جي بيبي ھاجرہ {{ٻيا نالا|عبراني= ''' Hagar '''}} مان وڏي پٽ حضرت اسماعيل جي اولاد مان ھيا. حضرت [[ابراهيم]] پنھنجي وڏي پٽ حضرت [[اسماعيل]] ۽ سندس ماء کي مڪي جي ويران وادي ۾ رھايو جتي ٻنھي پيء ۽ پٽ گڏجي [[ڪعبو]] تعمير ڪيو. ان ويراني ۾ [[زمزم]] جي چشمي جي برآمد ٿيڻ سان جرھوم جي قبيلو سندن مرضي سان اتي آباد ٿيو ۽ اڳتي هلي اسماعيل جي شادي ٿي ۽ کيس ٻارھن پٽ ڄاوا جن مان وڏي پٽ جو نالو قدار ھيو. آھستي آھستي اسماعيلين جو تعداد وڌندو ويو.<ref name ="سعيد" >The Life of Muhammad, the Prophet , by:Syed Saeed Akhtar Rizvi, page ،9,7,8,6,</ref> بائيبل مطابق خدا جو واعدو ٿيل ھيو تہ اسماعيل جي اولاد کي تيزي سان وڌائيندو <ref>{Genesis 21:13}</ref> اھي پوري حجاز ۾ ڦھلجي ويا. عیسیٰ مسیح جي پيدائش کان 200 سال اڳ قدار جي اولاد مان عدنان مشھوري ماڻي ٻنھي جي وچ واري شجري جي اڃان ڪا پڪ نہ ٿي سگھي آھي ڇو تہ عربن گھڻا شجرا بيان ڪيا آهن.محمد صہ انھن شجرن تي تبصرو ڪندي فرمايو ھيو تہ {{quote|جڏهن منھجو شجرو عدنان تائين پھچي تہ بس ڪريو|محمد صہ<ref name = " سعيد"/>|}} ٽين صدي عيسويءَ ۾ عدنان جي اولاد مان ھڪ سردار ٿيو جنھن جو نالو فاھر ھيو جنھن لاء خيال آهي تہ ان کي [[قريش]] سڏيندا ھيا ڪن جو وري خيال آھي تہ فاھر جي پنجين پيڙهيءَ ۾ پنجين صدي عيسويءَ ۾ [[قصي بن ڪلاب]] بن مرہ بن لوئي، بن غالب بن فاھر نالي ھڪ طاقتور شخص مشھور ٿيو جنھن کي قريش سڏيندا ھيا ء ان جي اولاد [[قريشي]] سڏبا ھيا. علامہ شبلي نعماني، علامہ طبري مطابق قصي ئي پھريون شخص ھيو جنھن کي قريش سڏيو ويو. قصي سڀني اسماعلين کي گڏ ڪري قائل ڪيو تہ خانہ بدوشي ترڪ ڪري ڪعبي جي چؤطرف مستقل رھائش اختيار ڪن. قصي ڪعبي جي نگران خزاہ قبيلي جي ھليل نالي ھڪ شخص جي نياڻي سان شادي ڪئي ۽ ھليل جي وصيت ذريعي ڪعبي جي نگراني جي ذميداري قصي جي حوالي ٿي جنھن کوڙ ادارن کي قائم ڪيو جن ۾ دارالندواہ (گڏجاڻي واري جاء) شامل ھئي جتي ويھي جنگ ۽ امن سميت اھم معاملن جا فيصلا ، شادين جا اجتماع ٿيندا هئا. قافلن جي روانگي پن ٿيندي هئي.ھن سقايہ ( حاجين کي پاڻي فراهم ڪرڻ جو بندوبست)، رفادہ ( حاجين کي کاڌخوراڪ فراھم ڪرڻ جو بندوبست) پڻ قائم ڪيا<ref name = "سعيد "/> ھن حاجين جو مشاعرالحرم ۾ رات ٽڪائڻ جو بندوبست ء پوري واديءَ کي بتين سان منور ڪري کين سھولتن فراھم ڪرڻ جي شروعات ڪئي. زمزم جو چشمو صديون پھرين لٽجي ويو ھو ھن ان کي ڳولي پھريون دفعو کوھ کوٽايو ۽ پاڻي جي بحالي ٿي. ھن ڪعبي جي ٻيھر تعمير ڪرائي. ھن جي وفات بعد ماڻھو حاجون (موجوده جنت المولا واري قبرستان) ۾ سندس قبر جي زيارت لاءِ ويندا ھئا. ھن کي ڪعبي جون ڇھ ذميداريون ھيون جيڪي ھن پنھنجي وفات کان اڳ پنھنجي وڏي پٽ عبدالدار کي سونپيون. قصي کي پنج پٽ ء ھڪ ڌيءُ ھئي. سندس ٻئي پٽ مغيرہ کي عبداالمناف سڏيندا ھيا، جيڪو قبيلن ۾ معتبر ۽ قائدانہ صلاحيتن وارو ليکيو ويو. عبدالمناف کي ڇھ پٽ ٿيا جن ۾ ھاشم، مطلب، عبد شمس ۽ نوفل مشھور ٿيا. عبدالدار ۽ عبداالمناف جي وفات کان پوءِ ڪعبي جي ذميداري سنڀالڻ ۾ سندن اولاد ۾ تڪرار شروع ٿيو پر پوء ٺاھ ٿي وين. اھو طئي ٿيو تہ پاڻي پيارڻ ، کاڌ خوراڪ فراھم ڪرڻ ۽ جنگ ۾ قيادت جي ذميداري عبداالمناف جي اولاد ڏي منتقل ٿي. ليوا ۽ حجابہ جي ذميداري عبدالدار جي اولاد کي ملي باقي دارالندواہ جي سربراهي ٻنھي جي خاندانن ۾ رھي. انھن مان ھاشم گھڻو نالو ڪڍيو جنھن کي کاڌي کارائڻ جي ذميداري ملي. ھڪ ڀيري مڪي ۾ وڏو ڏڪار آيو تہ ھاشم پنھنجي سموري دولت کڻي شام ويو اتان اٽو ۽ سڪل ماني خريد ڪري مڪي آيو ۽ روزانو اٺن کي ڪھي انھن مان ٻوڙ ٺاھي ماني جا ٽڪرا ان ۾ ملائي سموري قبيلي کي گھرائي کارائيندو هو ڏڪار جي خاتمي تائين ھن قبيلي جي مدد جاري رکي کوڙ ماڻھن کي مرڻ کان بچائي ورتو.ان خدمت جي بدلي ئي کيس ھاشم جو نالو مليو جنھن جي معني ( مانيءَ کي ) ٽڪر ڪندڙ آھي. ھاشم جو اصل نالو امر{{ٻيا نالا|انگريزي=Amr}} ھيو. ھاشم مڪي جي واپاري قافلن جو بنياد وجھندڙ پڻ ھيو. ھن باظنتيني شھنشاھ کان حڪمنامو حاصل ڪيو جنھن تحت قريش قبيلي کي ھر قسم جي ٽئڪس ۽ ڊيوٽي کان آزاد ڪري انھن جي ڪنٽرول وارن ملڪن ۾ آزاد اچ وڃ جي اجازت ڏنل ھئي<ref name = " سعيد "/> ھن اھا ساڳي سھولت ايٿوپيا جي بادشاھ کان پڻ حاصل ڪئي ۽ ان وقت يمن ايٿوپيا جو حصو ھيو.اھڙي طرح قريش جا واپاري قافلا يمن کان شام ۽ بازنظيني شھر انقرہ تائين وڃڻ شروع ٿيا.<ref name = "سعيد "/> ھاشم جڏهن 25 سالن جو ھيو تہ سن 488 عيسويءَ ۾ فلسطين جي غزہ واري ھنڌ وفات ڪري ويو ۽ کيس اتي ئي دفن ڪيو ويو. اھا جاء غزہ ھاشم يا ھاشم جي غزہ سڏجڻ شروع ٿي وئي. ھن يثرب جي عدي بنو نجار قبيلي جي سلمیٰ بنت امر سان پرڻو ڪيو جنھن مان عبدالمطلب پيدا ٿيو جيڪو اڃان ننڍڙو ھيو تہ ھاشم وفات ڪري ويو.ان کان سواءِ ھاشم کي چار ٻيا پٽ پڻ ھيا جن ۾ اسد، نضلا، سئفي ۽ ابو سئفي شامل ھيا جن مان پوين ٽن کي اولاد ڪانہ ٿي باقي اسد کي [[فاطمه بنت اسد]] نالي نياڻي ڄائي جيڪا علي رضہ بن ابي طالب جي ماء ھئي. ھاشم جو اھڙي طرح نسل عبدالمطلب مان اڳتي ھليو<ref name = " سعيد"/>. عبدالمطلب يثرب ۾ پنھنجي ناني جي گھر ۾ پيدا ٿيو. ھاشم جي وفات بعد سندس ڀاء مطلب خاندان جو وڏو بڻيو جيڪو پنھنجي ننڍي ڀائٽي عبدالمطلب بن ھاشم کي مڪي وٺي آيو جڏھن مطلب اٺ تي مڪي ۾ داخل ٿيو تہ ماڻھن ڇوڪري کي مطلب جو غلام سمجھي عبدالمطلب چوڻ شروع ڪيو ۽ مطلب وضاحت ڪندو رھيو تہ اھو سندس ڀائٽيو آھي پر ھاشم جي ان پٽ تي عبدالمطلب نالو پئجي ويو<ref name = " سعيد "/>. عبدالمطلب جو اصل نالو شعيبت الحمد ھيو. مطلبجي وفات بعد سقايہ ۽ رفادہ جي ذميداري عبدالمطلب جي حصي ۾ آئي. ھن 82 سالن تائين عمر ماڻي ۽ پوئين وقت ھن کي مڪي جي سربراھ جو خطاب پڻ مليو<ref name = " سعيد"/> ==والدين== نبي ڪريم {{درود}} جي والد جو نالو عبدالله بن عبدالمطلب ھيو جنھن سندس ولادت کان ڪجھ مھينا اڳ يثرب ۾ ۲۵ سالن جي عمر ۾ وفات ڪئي<ref name =" Awan" > Siraj u Munira, By: Muhammad Ikramun Nabi Awan and Ms Nusrat Tiwana, 1st edition, Nov 2014, Pages: 23, 25 ,27, 28, 39,40 to 86 </ref>. ==جنم== نبي ڪريم {{درود}} جن ۱۲ ربيع الاول تي فجر جي وقت بمطابق ۳۰ اپريل ۵۷۱ع ۾ پيدا ٿيا<ref name ="الفضل " > [ https://www.alfazlonline.org/07/01/2020/9519/] الفضل آن لائين</ref>. سندس ولادت ابرہ جي لشڪر جي تباھي کان ۵۵ ڏينھن بعد ٿي<ref name=" Awan " />. ڏاڏي عبدالمطلب سندس نالو محمد رکيو<ref name=" Awan " />. == ننڍپڻ== عربن جي اميرن جي رواج مطابق پرورش لاء ڏاڏي کيس بدو عربن جي بني سعد قبيلي سان تعلق رکندڙ حليمه سعديه جي حوالي ڪيو<ref name=" Awan " />. حليمه ۽ سندس مڙس حارث ٻار وٺڻ وقت الجھن ۾ ھيا تہ شايد کين مناسب معاوضو نہ ملي سگھي پر جلد ئي کين ٻار جي ڀلاري ھجڻ جي سمجھ آئي<ref name=" Awan" />. حليمه جي نياڻي شيماء سندس پرورش ۾ ماء جي مدد ڪئي<ref name=" Awan " />. ننڍپڻ ۾ پنھنجي رضاعي ڀائرن ۽ ان رضاعي ڀيڻ سان گڏجي ٻڪريون پڻ چاريندو ھو<ref name="Awan " />. جڏھن ۶ سالن جو ٿيو تہ ماء آمنه کيس سندس پيءُ جي قبر جي زيارت ۽ سندس ناناڻي گھر گھمائڻ لاء يثرب وٺي آئي<ref name="Awan " />. واپسي ۾ بيمار ٿي پئي ۽ آبوا جي مقام تي وفات ڪري وئي. تدفين بعد مائٽن کي نظر نہ آيو ۽ جڏھن کيس ڳوليائون تہ پنھنجي ماء جي قبر وٽ ويٺل روئندي ڏٺائونس <ref name=" Awan" />. بعد ۾ جڏھن اصحابين سان گڏ ماء جي قبر تي آيا تہ سندس قبر جي مٽي تي ھٿ ڦيرائيندي ڏاڍو رنا ھيا ۽ ان وقت اصحابي ڪافي پري بيٺا ھئا ۽ کين اھو چوندي ٻڌو تہ سندس ماء جي شفقت جي يادن کيس روئاري وڌو<ref name="Awan " />. ماءُ جي وفات بعد ھن يتيم ٻار جي پرورش جي ذميداري سندس ڏاڏي عبدالمطلب سنڀالي. ۵۷۹ع ۾ عبدالمطلب پڻ وفات ڪري ويو ۽ پوء سندس پرورش جي ذميداري سندس سڳي چاچي ابو طالب سنڀالي<ref name=" Awan " /> ابوطالب ۽ سندس زال فاطمه مٿن ڏاڍا مھربان رھيا<ref name=" Awan " />. پنھنجي ان چاچي ۽ پاڙيسرين جو مال چارڻ شروع ڪيو<ref name="Awan " />. ٻارھن<ref name=" Awan " /> يا يارھن ورھين جي عمر ۾ چاچي حضرت ابوطالب سان گڏ واپار سانگي شام ويا هئا<ref name=" ٺٽوي " /> جڏھن بصري پھتا تہ اتي ھڪ راھبن واري خانقاھ ۾ ترسيا<ref name="Awan " /> جتي بحيرا نالي ھڪ عيسائي راھب سندس نبوت جي تصديق ڪئي ۽ ان وقت حضرت ابوبڪر صديق پڻ ساڻن گڏ ھيو هئي<ref name=" ٺٽوي" />. == زالون ۽ اولاد == ===۱.بيبي خديجه رضه=== 25 سالن جي ڄمار ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي پھرين شادي [[بنو اسد]] گھراڻي جي [[خويلد بن اسد]] ۽ [[فاطمه بنت زائدہ]] جي نياڻي 40 سالا حضرت خديجة الڪبریٰ رضه سان 695 ۾ ٿي جيڪا بيواہ ھئي ۽ سندس اھا ٽين شادي ھئي<ref name=" علوي " />. سندس لقب طاھرہ ۽ ڪنيت ان ھند ھئي<ref name=" علوي " />. بيبي سانئڻ جو پھريون نڪاح [[ھند بن زرارہ]] سان ٿيو جنھن مان کيس ھڪ نياڻي ۽ ٻہ پٽ ٿيا جيڪو پوء گذاري ويو. سندس ٻيون نڪاح [[عتيق بن عائذ]] سان ڪرايو ويو جنھن مان کيس ھڪ نياڻي ھند جي نالي سان ھئي پر ڪجھ وقت کان پوءِ عتيق پڻ گذاري ويو<ref name=" علوي " />. جڏھن 35 سالن جي ٿي تہ سندس والد خويلد پڻ گذاري ويو<ref name="علوي " />. پاڻ مالدار عورت ھئي ۽ سندس ڪاروباري قافلا [[عراق]]، [[شام]] ۽ [[فلسطين]] تائين ويندا ھيا. سندس ھڪ غلام [[ميسرہ]] ايماندار ھيو جيڪو سندس ڪاروبار جو جنرل مينيجر ھيو<ref name=" علوي" />. پاڻ سڳورن {{درود}} جن ان وقت ايمانداري ۾ وڏي شھرت حاصل ڪئي هئي ۽ ميسرہ ذريعي بيبي سانئڻ وٽ اھڙو احوال پھتل ھو ۽ ان کين سندس ڪاروبار ۾ شامل ٿيڻ جي پيشڪش ڪئي جيڪا پاڻ سڳورن {{درود}} قبول ڪئي ۽ ان جي تجارتي قافلي سان شام ويا جنھن بعد بيبي سانئڻ کين شادي جو پيغام موڪليو ۽ ان وقت بيبي صاحبه جي عمر ۴۰ سال ھئي<ref name=" علوي " />. شادي ۲۵ صفر تي مڪي ۾ ٿي جنھن ۾ حضرت ابو طالب ، حضرت حمزہ رضه، بيبي صاحبه جو چاچو [[عمرو بن اسد]]، سؤٽ [[ورقه بن نوفل]] پڻ شامل ٿيا<ref name=" علوي " />. حق مھر ساڍا ٻارھن [[اوقيه]] سون مقرر ڪيو ويو جنھن جي قيمت ۵۰۰ درھم ھئي<ref name=" علوي" />. ھڪ روايت مطابق حق مھر ۲۰ وٽ ٻڌايو ويو آهي<ref name=" علوي " />. نڪاح جو خطبو سيدنا [[ابو طالب]] پڙھيو. اھو خطبو يعقوبي ، شامي ، قسطلاني ، ۽ علامه عامري پنھنجي ڪتابن ۾ نقل ڪيو آهي<ref name=" علوي " />. نڪاح بعد پاڻ سڳورن {{درود}} ھڪ اٺ ذبح ڪرائي مھمانن جي دعوت ڪئي. بيبي سانئڻ زندگي جا 25 سال پاڻ سڳورن {{درود}} سان گذاريا<ref name=" علوي " />. سندس حياتيءَ ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} ٻي ڪا شادي نہ ڪئي<ref name=" علوي " />. پاڻ سڳورن {{درود}} جي پٽ ابراھيم کان سواءِ سموري اولاد بيبي سانئڻ مان ٿي ۽ سڀ سواء بيبي فاطمه الزهراء رضه جي سندن حياتي مبارڪ دوران وفات ڪري ويا<ref name=" علوي " />. [[فائل:The altar of prayer of the Prophet in the demolished house of Khadijeh 01.jpg|thumb|left|upright=0.8|بيبي خديجہ جي مڪي ۾ ڊاٿل گھر اندر اھا جاء جتي حضرت محمد{{درود}} ساڻس شادي کان پوء رھائش دوران عبادت ڪندو ھو]] نبي ڪريم {{درود}} کي چار نياڻيون ھيون جن مان وڏي سيدہ زينب ، ٻيون نمبر سيدہ رقيه ، ٽيون نمبر سيدہ ام ڪلثوم ۽ چوٿون نمبر آخري نياڻي سيده فاطمه الزهراء ھئي<ref name=" علوي " />. چئني مديني ھجرت ڪئي ۽ اتي وفات ڪيائون ۽ چارئي جنت البقيع ۾ دفن ٿيل آھن<ref name=" علوي " />. سيده زينب رضه 30 ميلادي ڌاري مڪي ۾ ڄائي ۽ سن ۸ ھجري ۾ مديني ۾ وفات ڪئي. سندس نڪاح بعثت کان اڳ پنھنجي ماسات ابوالعاص بن ربيع قرشي سان ڪرايو ويو جيڪو بيبي خديجه جي ڀيڻ ھند بنت خويلد جو پٽ ھيو ۽ سندس اصل نالو لقيط ھو<ref name=" علوي " />. ڪجھ رويتن مطابق سندس نالو ھشيم ۽ مھشم ھيو. پاڻ سڳورن {{درود}} جي ھجرت وقت اھي طائف ۾ رھندا ھئا. بدر جي جنگ بعد پاڻ سڳورن {{درود}} کيس مديني گھرايو ۽ بعد ۾ ابوالعاص جڏهن اسلام قبول ڪيو تہ اھو پڻ مديني ۾ آيو. سيده زينب کي ھڪ پٽ علي ۽ ھڪ نياڻي امامه ٿيا<ref name=" علوي" />. علي ننڍپڻ ۾ ئي فوت ٿي ويو. امامه جي پرورش بعد ۾ ابوالعاص جي ماروٽ حضرت زبير بن عوام ڪئي جنهن بيبي فاطمه الزهراء جي وفات بعد امامه جو نڪاح حضرت علي ڪرم الله وجهه سان ڪرايو<ref name=" علوي " />. [[فائل:The altar of prayer of the Prophet in the demolished house of Khadijeh.jpg|thumb|left|upright=0.8|بيبي خديجہ جي سعودي حڪومت پاران ڊاٿل گھر ۾ محراب جو ھڪ ٻيو منظر جتي پاڻ سڳورو عبادت ڪندو ھو]] سيده رقيه رضه ۳۳ ميلادي ڌاري ڄائي ۽ ان جو نڪاح حضرت عثمان غني رضه سان ڪرايو ويو. نبوت جي پنجين سال مڙس سان گڏ حبشه ھجرت ڪئي جتي ست سال رھيا اتي کيس ھڪ پٽ عبدالله نالي ڄائو. مڪي واپسي بعد مديني ڏانهن ھجرت ڪئي. بدر جي جنگ وقت بيمار ٿي پئي ۽ اٽڪل ۲۰ ڏينھن بعد وفات ڪري وئي. ان جي بيماري سبب نبي ڪريم {{درود}} جن حضرت [[عثمان غني]] رضه ۽ حضرت اسامه بن زيد رضه کي مديني ڇڏي ويا ھئا. جنگ جي فتح جي خبر جڏهن مديني پھتي تہ بيبي سانئڻ جي تدفين ٿي رھي ھئي<ref name=" علوي " />. سندس پٽ عبدالله پڻ ننڍپڻ ۾ گذاري ويو<ref name=" علوي " />. [[فائل:The House of Khadijah, The Porphet Mohammad's Wife in Mecca before Demolition 01.jpg|thumb|left|upright=0.8|بيبي خديجہ جو گھر جتي حضرت محمد {{درود}} مڪي زندگيءَ جو ھڪ دؤر گذاريو جيڪو سعودي حڪومت ڊھرائي ڇڏيو]] سيدہ ام ڪلثوم اھل بيت جي مديني ھجرت وقت بيبي فاطمه الزهراء رضه ۽ سيدہ سوده رضه سان گڏ ھئي. سيدہ رقيه رضه جي وفات کان ست يا ٽن مھينن بعد پاڻ سڳورن {{درود}} سندس نڪاح حضرت عثمان غني رضه سان ڪرايو ۽ سندس رخصتي جمادالآخر ۾ دوران ۱۹ سالن جي عمر ۾ ٿي<ref name=" علوي " />. کيس ڪا بہ اولاد ڪانه ٿي. حضرت عثمان سان ھن پنھنجي زندگي جا اٽڪل ساڍا ڇھ ورھيه گذاريا<ref name=" علوي " />. سن ۹ ھجري ۾ شعبان جي مھيني دوران وفات ڪئي. سندس جنازي نماز پاڻ سڳورن {{درود}} جن پڙھائي<ref name=" علوي " />. [[فائل:The House of Khadijah, The Prophet Mohammad's Wife in Mecca after Demolition 01.jpg|thumb|left|upright=0.8|بيبي خديجہ وارو گھر ڊھڻ کان پوءِ واري حالت ۾. ھن گھر پاڻ سڳورن زندگي جو ھڪ دور گذارہو]] بيبي فاطمه الزهراء رضه ۴۱ ميلادي ۾ نبوت جي بعثت واري سال پيدا ٿي ۽ جڏهن ۱۰ ورھين جي ھئي تہ سندس والدہ وفات ڪئي جنھن ڪري ننڍي عمر ۾ ئي والد سان وابسته رھي<ref name="علوي " />. والد کي تمام پياري ھئي. سندس عادات ، اطوار ، رفتار توڙي گفتار جو انداز والد سان مشابهت رکندڙ ھيو ۽ شڪل ۾ والده جھڙي ھئي<ref name=" علوي " />. سندس شادي پندرهن سال پنج مھينن جي عمر حضرت علي ڪرم الله وجهه سان مديني ۾ جنگ بدر کان بعد ڪرائي وئي. نڪاح جي تقريب مسجد نبوي ۾ ٿي ۽ پاڻ سڳورن{{درود}} سندن نڪاح پڙھايو. حق مھر ۵۰۰ درھم مقرر ٿيو ۽ رخصتي احد جي جنگ بعد عمل ۾ آئي<ref name=" علوي" />. سندس حياتيءَ دوران حضرت علي ڪرم الله وجهه ٻي شادي ڪانه ڪئي. کيس پنج ٻار جن ۾ ٽي پٽ امام حسن، امام حسين ، امام محسن ۽ ٻہ ڌيئر ڄاوا. امام محسن ننڍپڻ ۾ ئي وفات ڪئي<ref name=" علوي " />. پاڻ پردي جي سخت پابند ھئي. سندس جنازي نماز حضرت علي ڪرم الله وجهه پڙھائي<ref name="علوي " />. [[فائل:Khadija tomb (1).jpg|thumb|left|upright=0.8|خديجہ جو مڪي م واقع مقبرو جيڪو سعودي حڪومت ڊھرائي ڇڏيو]] بيبي خديجه رضه مان پاڻ سڳورن {{درود}} کي ٻہ پٽ پڻ ڄاوا جن جا نالا قاسم ۽ عبدالله ھيا. قاسم کي طاھر ۽ عبدالله کي طيب پڻ سڏيندا هئا<ref name=" علوي " />. روايت مطابق سندن وفات نبوت کان اڳ ننڍپڻ ۾ ٿي ھئي<ref name=" علوي" />. بيبي صاحبه ۱۱ رمضان سن ۱۰ نبوي ۾ ٦۵ ورھين جي ڄمار ۾ مڪي ۾ وفات ڪئي. کيس حجون مڪي شريف ۾ دفنايو ويو. ان وقت اڃان جنازي جي نماز جو حڪم نہ آيو ھو<ref name=" علوي" />. ===۲.بيبي سوده رضه=== سن ۱۰ نبوي ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} جن جو پاڻ کان عمر ۾ ۳۰ سال وڏي بيوہ<ref name=" علوي " /> سودہ بنت زمعه سان نڪاح ٿيو. مديني ڏانهن ھجرت وقت فقط ھيء گھرواري ساڻن گڏ ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. سندس والد جو نالو زمعه بن قيس ۽ ماء جو نالو شموس بنت قيس نجاري ھيو ۽ ان جو تعلق بنو عامر قبيلي سان ھو<ref name="علوي " />. روايت مطابق ھڪ دفعي خوله بنت حڪيم نبي ڪريم {{درود}} جن کي ٻي شادي ڪرڻ جي تجويز ڏني ۽ کين بيبي عائشه ۽ حبشه کان ھجرت ڪري موٽي آيل مھاجرن مان بيبي سودہ جا نالا پيش ڪيا<ref name="علوي " />. پاڻ سڳورن اھا تجويز قبول ڪئي ۽ ٻنھي طرفن کان آڇ قبول ڪئي وئي. بيبي صاحبه جي نڪاح وقت عمر ۳۲ سال ھئي ۽ بيبي سوده سان نڪاح جو خطبو زمعه بن قيس پڙھيو<ref name=" علوي " />. حق مھر ۴۰۰ درھم مقرر ٿيو<ref name =" جلد" > شرح مواھب ، زرقاني ، جلد ۳, صه ۲۹۷ </ref>. ھن جا ۱۲ سال نبي ڪريم {{درود}} جي صحبت ۾ گذريا ۽ سندس رفاقت ۾ حج ۽ عمرو ادا ڪيو<ref name=" علوي " />. کيس پاڻ سڳورن {{درود}} مان ڪا اولاد ڪانه ٿي پر کيس پھرين مڙس سڪران مان عبدالرحمان نالي پٽ ڄائو جيڪو حضرت عمر رضه جي دؤر ۾ جنگ جلولاء ۾ شھيد ٿيو<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه جي ڪنيت ان عبدالرحمان ھئي<ref name=" علوي" />.بلاذري مطابق بيبي صاحبه سن ۲۲ ھجري ۾ مديني ۾ وفات ڪئي<ref name=" علوي " />. ابن سعد مطابق سن ۵۴ ھجري ۾ وفات ڪئي<ref name="علوي " />. ان وقت جنازي جي نماز جو حڪم اڃان ڪانہ ٿيو ھو. بيبي صاحبه کي جنت البقيع ۾ دفنايو ويو. ھن جي رفاقت نبي ڪريم {{درود}} جن سان ۱۴ سالن تائين ھئي<ref name=" علوي " />. ===۳.بيبي عائشه رضه=== بيبي صاحبه جو تعلق بنو تيم قبيلي سان ھيو. سندس والد جو نالو ابوبڪر صديق ۽ والدہ جو نالو ان رومان بنت عامر ھو. بيبي صاحبه جو لقب صديقه ۽ حميرا ھيو ۽ سندس ڪنيت ان عبدالله ھئي<ref name=" علوي " />. سن ۱۰ نبوي شوال جي مھيني ۾ بيبي عائشه رضه جو پاڻ سڳورن {{درود}} جن سان نڪاح مڪي ۾ سندس والد ابوبڪر صديق پڙھيو<ref name=" علوي " />. حق مھر ۵۰۰ درھم مقرر ٿيو.ان وقت سندس عمر ۶ سال ھئي ۽ رخصتي شوال جي مھيني ۾ ھجرت جي پھرين سال ۹ ورھين جي عمر ۾ مديني ٿي<ref name=" ٺٽوي" />. نڪاح ۽ رخصتي وقت بيبي صاحبه جي عمر بابت متضاد روايتون آھن جن ۾ ھڪ روايت مطابق رخصتي وقت بيبي صاحبه جي عمر ۱۸ سال ھئي. نڪاح مڪي ۾ ٿيو ۽ رخصتي ھجرت جي پھرين سال ٿي ان وقت بيبيءَ جي عمر ۱۷ يا ۱۹ سال ھئي ۽ محمد {{درود}} جن جي عمر ۵۴ سال ھئي<ref name =" الفتوا" > [https://www.thefatwa.com/urdu/questionID/3775/%D8%A7%D8%B2%D9%88%D8%A7%D8%AC-%D9%85%D8%B7%DB%81%D8%B1%D8%A7%D8%AA-%DA%A9%DB%8C-%D8%AA%D8%B9%D8%AF%D8%A7%D8%AF-%DA%A9%D8%AA%D9%86%DB%8C-%DB%81%DB%92-%D8%A7%D9%88%D8%B1-%D8%B9%D9%82%D8%AF-%D9%86%D8%A8%D9%88%DB%8C-%D9%85%DB%8C%DA%BA-%D8%A2%D9%86%DB%92-%DA%A9%DB%92-%D9%88%D9%82%D8%AA-%D8%A7%D9%86-%DA%A9%DB%8C-%D8%B9%D9%85%D8%B1%DB%8C%DA%BA-%DA%A9%DB%8C%D8%A7-%D8%AA%DA%BE%DB%8C%DA%BA/ ] Alfatwa.com</ref>. بيبي صاحبه پنھنجي ڀيڻ اسماء بنت ابوبڪر کان عمر ۾ ۱۰ سال ننڍي ھئي جيڪا پنھجي پٽ عبدالله بن زبير جي شھادت (سن ۷۳ ھجري) کان ۵ يا ۱۰ ڏينھن بعد گذاري وئي. ان جي عمر ھجرت وقت ۲۷ سال ھئي تہ بيبي صاحبه جي عمر ۱۰ سالن جي فرق سان ان وقت ۱۷ سال ھئي<ref name=" الفتوا " />. روایت مطابق مديني پھچڻ کان ڪجھ وقت پوءِ پاڻ سڳورن {{درود}} جن زيد بن حارث ۽ ابو رافع کي مڪي مان ابوبڪر صديق رضه جي گھروارن کي وٺي اچڻ لاءِ موڪليو اھڙي طرح اھي قبا تائين پھتا. بيبي اسماء بنت ابوبڪر اميد سان ھئي ۽ اتي ان عبدالله بن زبير کي جنم ڏنو. ساڳي سال شوال ۾ بيبي عائشه رضه جو گھر مديني جي پاڙي سنح ۾ حارث بن خزرج وارن جي گھرن لڳ واقع ھيو جيڪو نبي ڪريم {{درود}} جي گھر کان ھڪ ميل جي فاصلي تي ھو. ان گھر ۾ سندس شادي ۽ رخصتي ٿي<ref name ="ياقوت " > معجم البلدان، ياقوت، جلد ۳, صه ۲۶۵ </ref>. بيبي صاحبه جو وصال ۱۷ رمضان سن ۵۷ يا ۵۸ ھجري ۾ بنو اميه واري دؤر ۾ ٿيو. پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي زالن ۾ ھيء بيبي سڀ کان وڌيڪ فقيھ ۽ علم واري عورت ھئي ۽ سندس رسول الله {{درود}} جن سان رفاقت ۹ سالن تائين رھي. پاڻ جنت البقيع ۾ دفن ٿيل آهي. حديثن جون ۲۲۱۰ روايتون بيبي صاحبه سان منصوب آھن<ref name=" علوي " />. ===۴.بيبي حفصه رضه=== بنو عدي قبيلي سان تعلق رکندڙ بيبي حفصه حضرت عمر فاروق رضه ۽ سندس زال زينب بنت مظعون جي نياڻي ھئي جيڪا بعثت نبوي کان پنج سال اڳ پيدا ٿي<ref name=" علوي " />. ننڍي عمر ۾ سندس نڪاح سھم قبيلي جي ھڪ فرد خنيس بن حذافه بن قيس سان ٿيو جيڪو بدر جي جنگ ۾ مسلمانن جي لشڪر ۾ شامل ھو ۽ زخمي ٿي پيو ۽ سن ۲ھجري ۾ وفات ڪري ويو ۽ ھڪ روايت مطابق احد جي جنگ ۾ شھيد ٿيو<ref name=" علوي " />. ان بعد شوال سن ۲ ھجري<ref name=" علوي " /> يا ۳ ھجري<ref name=" ٺٽوي " /> ۾ بيبي حفصه جي شادي نبي ڪريم {{درود}} جن سان<ref name="ٺٽوي " /> مديني ۾ ٿي<ref name="علوي " />. ان وقت بيبيءَ جي عمر ۱۸ سال<ref name="علوي " /> يا ۲۱ سال <ref name=" الفتوا " /> ھئي ۽ نڪاح ۾ مھر ۴۰ يا ۵۰۰ درھم مقرر ٿيو<ref name=" علوي" />. ابو دائود ، نسائي ۽ ابن ماجه وغيره ۾ ابن عمر جي روايت مطابق نبي ڪريم {{درود}} جن کيس ھڪ دفعو طلاق (رجعي) ڏني ھئي. طبراني پڻ اھڙو ذڪر ڪيو<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه شعبان سن ۴۵ ھجري ۾ ۶۳ ورھين جي عمر ۾ وفات ڪئي<ref name=" علوي " /><ref name="الفتوا " />. وفات وقت پنھنجي ننڍي ڀاءُ عبدالله بن عمر رضه کي وصيت ڪئي ھئي تہ سندس مديني جي اتر ۾ شام واري رستي تي واقع غابہ نالي ديھ واري ملڪيت خيرات لاء وقف ڪري<ref name=" علوي " />. سندس جنازي نماز مديني جي گورنر مروان بن حڪم پڙھائي ۽ کيس جنت البقيع ۾ دفنايو ويو<ref name=" علوي " />. نبي ڪريم {{درود}} جن سان ان جي رفاقت ۷ سال رھي. ان سان منصوب حديثن جي روايتن جو تعداد ۶۰ آھي<ref name=" علوي " />. ===۵.بيبي زينب بنت خزيمه رضه=== بيبي صاحبه جو تعلق بنوھلال قبيلي سان ھو. سندس والد جو نالو خزيمه بن عبدالله ۽ ماء جو نالو ھند ھو<ref name="علوي " />. رمضان، سن ۳ ھجري ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} جن جو نڪاح بيبي زينب بنت خزيمه ھلاليه سان<ref name=" ٺٽوي" /> مديني ۾ ٿيو ۽ ان وقت سندس عمر ۳۰ سال ھئي<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه کي خير خيرات جي ڪثرت سبب ام المساڪين يعني مسڪينن جي ماء سڏيو ويندو هو<ref name="ٺٽوي " />. ھجرت نبوي {{درود}} کان ۱۴ يا ۱۵ سال اڳ مڪي ۾ ڄائي بيبي صاحبه جو پھريون مڙس نبي ڪريم {{درود}} جو پڦاٽ عبدالله بن جحش رضه ھو جنھن سان گڏ بيبي صاحبه مديني ھجرت ڪئي جيڪو ساڳ شوال سن ۳ ھجري ۾ غزوہ احد ۾ شھيد ٿيو ھو ۽ عدت گذارڻ بعد سندس ٻي شادي پاڻ سڳورن {{درود}} جن سان ٿي پر سن ۴ ھجري ۾ ربيع الاول يا ربيع الآخر ۾ بيبي صاحبه وفات ڪري وئي<ref name=" ٺٽوي " />. وفات وقت سندس عمر ۳۰ يا ۳۱ سال کن ھئي<ref name=" علوي " />.اھو پاڻ سڳورن {{درود}} جن جو پنجون نڪاح ھيو جنھن ۾ حق مھر ۵۰۰ درھم مقرر ٿيو<ref name=" علوي" />. قتادہ بن دعامہ کان روايت مطابق سندس پھريون نڪاح پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي سؤٽ طفيل بن حارث سان ٿيل ھو جنھن ڪجھ وقت پوء کيس طلاق ڏني ۽ سندس ٻيو نڪاح طفيل جي ڀاءُ عبيدہ بن حارث سان ٿيو<ref name=" علوي " />. امھات المومنين ۾ بيبي زينب رضه واحد عورت ھئي جنھن جو جنازو نبي ڪريم {{درود}} جن پڙھايو <ref name=" علوي " />. سندس پاڻ سڳورن {{درود}} جن سان رفاقت ۸ مھينا رھي<ref name=" علوي " />. ===۶.بيبي ھند رضه=== بيبي صاحبه جو تعلق بنومخزوم قبيلي سان ھو. سندس والد جو نالو ابواميہ سھيل بن مغيرہ ھو ۽ والده جو نالو عاتڪہ بنت عامر ھيو. بيبي صاحبه جي ڪنيت ام سلمه ھئي<ref name="علوي " />. بيبي صاحبه جو نڪاح رسول الله {{درود}} جن سان شوال ، سن ۴ ھجري ۾ مديني ۾ ٿيو جنھن وقت بيبي صاحبه جي عمر ۲۶ سال ھئي. حق مھر ۾ ڪجھ گھريلو سامان شامل ھو<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه ۶۲ ھجري ۾ ۸۴ ورھين جي ڄمار ۾ وفات ڪئي. سعيد بن زيد سندس جنازي نماز پڙھائي ۽ کيس جنت البقيع ۾ دفنايو ويو. پاڻ سڳورن {{درود}} سان سندس رفاقت ۷ سال رھي<ref name=" علوي " />. اٽڪل ۳۷۸ حديثن جون روايتون ھن بيبيءَ سان منصوب ٿيل آھن<ref name=" علوي " />. ===۷.بيبي زينب بنت جحش رضه=== بيبي صاحبه جو تعلق بنو اسد بن خزيمه قبيلي سان ھو. سندس والد جو نالو جحش بن رئاب ۽ والدہ جو نالو اميمہ بنت عبدالمطلب ھيو. بيبي صاحبه جي ڪنيت ام الحڪم ھئي<ref name=" علوي" />. سن ۴ ھجري ۾ ذوالقعد جي مھيني ۾ چنڊ واري رات پاڻ ڪريم {{درود}} جن جو نڪاح زينب بنت جحش رضه سان ٿيو. ھڪ ٻي روايت مطابق ۵ ھجري ۾<ref name=" ٺٽوي " /> مديني ۾ ۴۰۰ درھم حق مھر عيوض ٿيو<ref name=" علوي " />. ان وقت بيبيءَ جي عمر ۳۵ ورھيه ھئي ۽ نبي ڪريم {{درود}} جي وفات بعد سندس زالن مان اھا پھرين وفات ڪندڙ ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. شادي واري وقت ھن. سال پردي جو حڪم نازل ٿيو<ref name=" ٺٽوي " />. ھن بيب جو تعلق قريش جي اسد بن خزيمه واري شاخ سان ھيو<ref name=" علوي " />. ھي بيبي نبي ڪريم {{درود}} جن جي رشتي ۾ پڦاٽ ھئي. ھجرت جي پھرين سال ئي بيبي صاحبه جو خاندان مديني پھتو ھو. نبي ڪريم {{درود}} جن ان جو نڪاح زيد بن حارث رضه سان ڪرايو ھو پر اھا شادي ڪامياب نہ ٿي سگھي ۽ زيد کيس طلاق ڏني<ref name=" علوي " />. ان وقت بيبيءَ جي عمر ۳۴ سال ھئي. ان بعد قرآن جي آيت جي حڪم تحت سندس عدت بعد شادي نبي ڪريم {{درود}} جن سان ٿي<ref name=" علوي" />. بيبي صاحبه جو نالو برہ ھيو ۽ شادي وقت سندس نالو نبي ڪريم {{درود}} جن زينب رکيو<ref name=" علوي " />. نبي ڪريم {{درود}} جي وصال کان ۷ سال بعد سن ۲۰ ھجري ۾ حضرت عمر رضه جي دؤر ۾ بيبي صاحبه ۵۳ ورھين جي ڄمار ۾ وفات ڪئي ۽ سندس جنازي جي نماز حضرت عمر رضه پڙھائي ۽ کيس جنت البقيع ۾ دفنايو ويو<ref name=" علوي " />. سندس رفاقت نبي ڪريم {{درود}} جن سان ۶ سال تائين رھي. ساڻس ۱۱ حديثن جون روايتون منصوب ٿيل آھن<ref name=" علوي" />. ===۸.بيبي ريحانه رضه=== بيبي صاحبه جو تعلق روايتن مطابق بنو نضير يا بنو قريظه سان ھيو جن مان بنو قريظه جي روايت مشھور آھي. ھڪ روايت مطابق ڄائي بنو نضير قبيلي ۾ ۽ سندس شادي بنو قريظه ۾ ٿي ۽ شمعون يا زيد بن عمرو جي نياڻي ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. غزوہ بنو قريظه جي موقعي تي قيد ٿي ٻانھپ ۾ شامل ٿي ۽ نبي ڪريم {{درود}} جن جي حصي ۾ آئي<ref name="ٺٽوي " />. پاڻ سڳورن {{درود}} کيس آزاد ڪري سن ۵ ھجري ۾ محرم جي مھيني ۾ ساڻس نڪاح ڪيو<ref name="ٺٽوي " />. سندس اصل نالو ربيعه بنت شمعون بن زيد بن عمرو ھيو. ابن حجر سندس تعلق بنو قريظه سان ۽ ابن اسحاق بنو نضير سان ڏيکاريو آھي<ref name=" علوي" />. سندس شادي بنو قريظه جي حڪم نالي شخص سان ٿي جيڪو غزوه بنو قريظه ۾ مارجي ويو<ref name="علوي " />. محمد بن ڪعب جي روايت مطابق ھن بيبي پردي جو حڪم مڃڻ کان انڪار ڪيو ھو جنھن ڪري کيس نبي ڪريم {{درود}} جن طلاق ڏني ھئي پر پوء رجوع ڪيو ۽ بعد ۾ پردي جي پابندي سان زندگي گذاري<ref name=" علوي " />. سن ۱۰ ھجري ۾ جڏهن نبي ڪريم {{درود}} جن حج تان واپس آيا تہ مديني ۾ وفات ڪري وئي ۽ کيس جنت البقيع ۾ دفنايو ويو<ref name=" علوي " />. ابن الاثير ،ابن ڪثير ، شامي وغيره بيبي صاحبه جو شمار ٻانھين ۾ ڪيو آهي<ref name=" علوي " />. ===۹.بيبي جويريه رضه=== سن ۵ ھجري ۾ غزوه بنو مصطلق بعد يا سن ۶ ھجري ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن جو نڪاح بيبي جويريه رضه سان<ref name=" ٺٽوي " /> مديني ۾ ٿيو<ref name=" علوي " />. پاڻ غزوہ بنو مصطلق ۾ ھٿ آيل قيدين ۾ شامل ھئي. نبي ڪريم {{درود}} جن کيس آزاد ڪري نڪاح ڪيو جنھن ۾ ۴۰۰ درھم حق مھر مقرر ٿيو<ref name=" ٺٽوي " />. نڪاح وقت بيبي صاحبه جي عمر ۲۰ سال ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال سندس والد حارث بن ابو ضرار مسلمان ٿيو<ref name=" ٺٽوي " />. ابن عباس مطابق بيبي صاحبه جو اصل نالو برہ بنت حارث ھيو<ref name=" علوي " />. سندس تعلق بنو خزاعہ جي پاڙي بنو مصطلق سان ھيو. سندس پيء پاڙي جو سردار ھيو جنھن سندس شادي پنھنجي خاندان جي نوجوان مسافع بن صفوان سان ڪرائي ھئي جيڪو غزوہ بنو مصطلق ۾ مارجي ويو. بيبي صاحبه مال غنيمت ۾ ثابت بن قيس ۽ سندس سؤٽ جي حصي ۾ آئي پر سردار جي نياڻي ھجڻ ڪري ھن انھن سان رھڻ پسند نہ ڪيو ۽ ۹ اوقيه سون جي قيمت تي پنھنجي آزادي جو معاھدو ڪيو. مدد لاء نبي ڪريم {{درود}} جن وٽ پيش ٿي ۽ نبي ڪريم {{درود}} جن رقم ڀري کيس آزاد ڪرايو جنھن بعد مسلمان ٿي ۽ پاڻ سڳورن کيس حرم ۾ شامل ڪرڻ جو فيصلو ڪيو ۽ نڪاح بعد ان جو نالو بره بدلائي جويريه رکيو. نڪاح بعد اصحابين نبي ڪريم {{درود}} جن جي ساھراڻي گھر ڀاتين ھئڻ ڪري بيبي صاحبه جي قبيلي جي سمورن فردن کي آزاد ڪري ڇڏيو<ref name=" علوي " />. ابن عبدالبر مطابق بيبي صاحبه ربيع الاول سن ۵۰ ھجري ۾ ۶۵ سالن جي ڄمار ۾ وفات ڪئي. سندس جنازي جي نماز مديني جي گورنر [[مروان بن حڪم]] پڙھائي ۽ کيس [[جنت البقيع]] ۾ دفنايو ويو<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه جو پاڻ سڳورن {{درود}} سان ازدواجي رفاقت ۵ سال تائين رھي. ھن بيبي سان ۷ حديثون منصوب ٿيل آھن. ===۱۰. بيبي رملہ (ام حبيبه) رضه=== سن ۷ ھجري ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن ابوسفيان جي ڌيءَ ام حبيبه سان نڪاح ڪيو<ref name="ٺٽوي " />. بيبي صاحبه جو تعلق بنو اميه خاندان سان هو. سندس اصل نالو رملہ بنت ابو سفيان ھو<ref name=" علوي" />. سندس ماء جو نالو صفيه بنت ابوالعاص ھو<ref name="علوي " />. بيبي صاحبه حضرت عثمان جي پڦاٽ، امير معاويه جي ماٽيلي ڀيڻ ۽ يزيد بن ابو سفيان جي سڳي ڀيڻ ھئي<ref name=" علوي" />. بعثت کان ۱۷ سال اڳ مڪي ۾ پيدا ٿيندڙ بيبي صاحبه جي پھرين شادي بنو خزيمه جي عبدالله بن جحش سان ٿي<ref name=" علوي " />. ابتدائي دور ۾ ئي ٻئي مسلمان ٿيا ۽ حبشه ڏانھن ٻہ ڀيرا ھجرت ڪيائون. حبشه ۾ کين ھڪ نياڻي حبيبه نالي ڄائي جنھن جي نالي تي ان جي ڪنيت ان حبيبه ٿي وئي<ref name=" علوي " />. سندس مڙس حبشه ۾ عيسائي ٿي ويو جنھن ڪري ان کان طلاق ورتائي. ان جي حالات جي خبر پوڻ بعد مديني مان پاڻ سڳورن عمرو بڻ اميہ کي نڪاح جي بندوبست لاء حبشه موڪليو<ref name=" علوي" />. نڪاح وقت بيبي صاحبه جي عمر ۳۷ سال ھئي. نڪاح جو خطبو اصحمہ نجاشي پاڻ پڙھيو ۽ نبي ڪريم {{درود}} جن طرفان حق مھر ۴۰ اوقيه جي برابر قيمت يا ۴۰۰ دينار پڻ نجاشي ادا ڪيو<ref name=" علوي " />. ان حبيبه بعد ۾ مديني نبي ڪريم {{درود}} جن وٽ منتقل ٿي<ref name=" علوي " />. ابن بر ۽ ابن جوزي مطابق بيبي صاحبه سن ۴۴ ھجري ۾ امير معاويه جي دور حڪومت ۾ ۷۳ يا ۷۴ سالن جي عمر ۾ مديني ۾ وفات ڪئي ۽ کيس جنت البقيع ۾ دفنايو ويو<ref name=" علوي" />. ===۱۱.بيبي صفيه رضه=== سن ۷ ھجري ۾ صفر جي مھيني ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن جو نڪاح بيبي صفيه رضه جن سان <ref name="ٺٽوي " /> صھبا ۾ ٿيو ۽ ان وقت بيبي صاحبه جي عمر ۱۷ سال ھئي<ref name=" علوي " />. ھي ي بيبي غزوہ خيبر ۾ ھٿ آيل قيدي عورتن ۾ شامل ھئي ۽ ورھاست ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} جي حصي ۾ آئي پر پاڻ سڳورن {{درود}} کيس آزاد ڪري نڪاح ڪيو ۽ سندس آزادي کي ان جو مھر مقرر ڪيو<ref name=" ٺٽوي " />. بيبي صاحبه جي ان نڪاح جي ڪري سندس سمورن مٽن مائٽن کي آزاد ڪيو ويو جيڪي ۾ ۷۰۰ ڄڻا ۽ ۱۰۰ گھرن جا ڀاتي ھيا<ref name=" ٺٽوي " />. بيبي صاحبه بنو نضير قبيلي جي سردار حيي بن اخطب جي نياڻي ھئي، سندس والده جو نالو برہ بنت سموئيل ھو. بيبي صاحبه جو جو اصل نالو زينب ھيو. زرقاني مطابق عربن جي رواج ۾ غنيمت جي مال جو حصو جيڪو سردار کي ملندو هو ان کي صفيه سڏيندا ھيا اھڙي طرح پاڻ سڳورن کي غنيمت جي حصي ۾ ملڻ ڪري کيس صفيه جو نالو ڏنو ويو<ref name="علوي " />. پر اڪثريت جي راء مطابق سندس اصل نالو صفيه ھو<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه جي پھرين شادي ننڍي عمر ۾ ناناڻي گھر جي ھڪ امير نوجوان سلام بن مشڪم سان ڪرائي وئي پر اھو سخت مزاج ھيو جنھن ڪري سندن علحدگي ٿي وئي. سندس ٻي شادي ڪنانہ بن ربيع سان ٿي. بنو نضير جي مديني مان نيڪالي بعد سندس خاندان خيبر لڏي آيو جتي سندس پيءُ کي چڱو مڙس بڻايو ويو<ref name=" علوي " />. ھڪ روايت مطابق خيبر جي فتح بعد دحيہ ڪلبي جي حصي ۾ آئي پر پوء اصحابين فيصلو ڪيو ته سردار جي ڌي ۽ ٻئي قبيلي جي سردار جي ننھن ھجڻ ڪري مسلمان سردار وٽ ھجڻ کپي ۽ اھڙي طر طرح نبي ڪريم {{درود}} جن جي حصي ۾ آئي<ref name=" علوي " />. کيس لذيذ کاڌا پچائڻ ۾ وڏي مھارت ھئي<ref name="علوي " />. بيبي صاحبه ۲ رمضان سن ۵۰ ھجري ۾ مديني ۾ وفات ڪئي ۽ کيس جنت البقيع ۾ دفنايو ويو<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه جي پاڻ سڳورن {{درود}} جن سان ازدواجي رفاقت اٽڪل پوڻا چار سال تائين رھي. ان سان ۱۰ حديثون منصوب ٿيل آھن. ===۱۲.بيبي برہ يا ميمونه رضه=== سن ۷ ھجري ۾ ذوالقعد جي مھيني ۾ پاڻ سڳورا {{درود}} صلح حديبيه ڪري قضا ٿيل عمري جي ادائيگي لاء روانا ٿيا ۽ ۴ ذوالحج تي صبح جو مڪي ۾ پھتا. ٽي راتيون اتي ترسيا ۽ پوء مديني طرف روانا ٿيا ۽ ان سفر دوران بيبي ميمونه رضه جن سان نڪاح ڪيائون<ref name=" ٺٽوي " />. امام احمد حنبل مطابق مديني ڏانهن سفر دوران سرف نالي ڳوٺ ۾ ٿيو<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه پاڻ سڳورن {{درود}} جي آخري گھرواري ھئي جنھن بعد پاڻ سڳورن {{درود}} ڪو ٻيو نڪاح ڪانه ڪيو<ref name=" علوي" /><ref name=" ٺٽوي " />. ابو ھريرہ ، مجاھد ۽ ابن عباس جي رواايتن مطابق سندس اصل نالو بره ھيو پر نبي ڪريم {{درود}} جن اھو نالو مٽائي ميمونه رکيو<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه جو تعلق بنو ھلال قبيلي سان ھو. سندس پيءُ جو نالو حارث بن حزن ۽ ماء جو نالو ھند بنت عوف ھيو<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه جي پھرين شادي ابورھم بن عبدالعزہ عامري سان ٿي جيڪو ۷ ھجري جي شروعات ۾ وفات ڪري ويو جنھن بعد عباس بن عبدالمطلب يا جعفر رضه جي مشوري تي نبي ڪريم {{درود}} جن ساڻس نڪاح ڪيو. ان وقت بيبي صاحبه جي عمر ۳۶ سال ھئي ۽ نڪاح جو خطبو عباس بن عبدالمطلب پڙھيو<ref name=" علوي " />. حق مھر ۵۰۰ درھم مقرر ٿيو<ref name=" علوي" />. حضرت عمر رضه جي دؤر ۾ ٻين امھات المومنين وانگر کيس بہ ساليانو ۱۰ ھزار درھم وظيفو ملندو هو. سن ۵۱ ھ ۾ سرف ۾ ئي وفات ڪئي ۽ ان وقت سندس عمر ۸۰ سال ھئي<ref name=" علوي " />. سندس جنازي جي نماز ڀاڻيجي عبدالله بن عباس پڙھائي<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه جي پاڻ سڳورن {{درود}} جن سان ازدواجي رفاقت اٽڪل ۳ سال رھي ۽ ساڻس ۷۶ حديثون منصوب ٿيل آھن<ref name="علوي " />. ===بيبي ماريه قبطيہ رضه=== بيبي صاحبه ٻانھي ھئي جيڪا مصر اسڪندريہ جي حاڪم پاڻ سڳورن {{درود}} جن ڏانھن سوکڙي طور موڪلي ھئي. آمين ھجري ۾ ان مان پاڻ سڳورن {{درود}} جن کي ھڪ پٽ ابراھيم رضه نالي ڄائو<ref name=" ٺٽوي " />. اھو نالو حضرت ابراهيم عليه السلام جي نالي تان رکيو ويو. ستين ڏينھن تي ٻن دنبن جي قرباني بہ ڪئي وئي ۽ ان جي جھنڊ لھرائڻ جو حڪم پڻ ڏنو<ref name=" ٺٽوي " />. اھو ٻار ابورافع جي گھرواري سلمیٰ رضہ ڄڻايو ۽ اھا خبر ابورافع پاڻ سڳورن {{درود}} جن کي ٻڌائي جنھن تي کيس ھڪ غلام مبارڪي ۾ مليو<ref name=" ٺٽوي " />. ===فاطمه بن ضحاڪ سان شادي ۽ طلاق=== سن ۸ ھجري ۾ ذوالقعد جي مھيني ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن جي شادي فاطمه بنت ضحاڪ ڪلبي سان ٿي. شادي بعد جڏھن پاڻ ڪريم {{درود}} جن سندس ويجھو ويا تہ چوڻ لڳي: "مان اوھان کان الله جي پناھ گھران ٿي". اھو ٻڌي نبي ڪريم {{درود}} کيس فرمايو تہ: " تو پناھ گھري، ھاڻي پنھنجي مائٽن ڏانهن موٽي وڃ"<ref name=" ٺٽوي " /><ref name =" حجر۲" > الاصابہ، ابن حجر، جلد ۴, صہ ۳۸۲ </ref><ref name =" قسطلاني ۳" > المواھب اللدنيہ، قسطلاني، جلد ۲, صه ۹۶</ref><ref name =" ڪثير ۳" > البدايہ والنھايہ، ابن ڪثير، جلد ۴, صہ ۳۷۴ </ref>. ===مليڪہ بنت ڪعب سان شادي ۽ طلاق=== سن ۸ ھجري رمضان جي مھيني جي پڄاڻي تي پاڻ ڪريم {{درود}} جن جي شادي مليڪہ بنت ڪعب ليثي ڪنائي/ڪندي سان ٿي. فتح مڪه وقت نبي ڪريم {{درود}} جي حڪم تي سندس پيءُ کي قتل ڪيو ويو ھو جيڪو ڏوراپو ڪجھ عورتن کيس ڏنو جنھن تي ان عورت بہ الله جي پناھ گھري ۽ نبي ڪريم {{درود}} جن کيس فارغ ڪري ڇڏيو<ref name=" ٺٽوي " /><ref name =" الاصابہ ۲" > الاصابہ، ابن حجر، جلد ۴, صہ ۴۱۰</ref><ref name ="خميس ۲ " > تاريخ الخميس، ديار بڪري، جلد ۲, صہ ۹۶</ref><ref name =" شامي ۴" > سبل الھدہ والرشاد، شامي، جلد ۱۱، صہ ۲۳۰ ۽ ۲۳۱ </ref>. ==مڪي زندگي== === نبوت کان اڳ واري زندگي=== جڏھن سندن عمر ۳۵ سال ٿي تہ قريش ڪعبي جي نئين سر تعمير ڪرائي ۽ جڏھن حجر اسود کي نصب ڪرڻ جو وقت آيو تہ انھن ۾ ھڪ تنازعو شروع ٿي ويو ھر قبيلي چاھيو پئي تہ اھو اعزاز انھن جي سردار کي ملي. ڪنھن ڏاھي بزرگ کين صلاح ڏني تہ جيڪو صبح ٿيڻ وقت سڀ کان اول ڪعبي ۾ داخل ٿئي ان کان فيصلو ڪرايو وڃي. جڏھن اھو وقت آيو تہ اھو داخل ٿيندڙ شخص نبي ڪريم {{درود}} ھيو ۽ انھن ڏسڻ سان ئي چوڻ شروع ڪيو تہ اھو امين ۽ سچو آھي. نبي ڪريم {{درود}} کين مشورو ڏنو ته حجر اسود کي چادر تي رکي سڀني قبيلن جا سردار گڏجي کڻن ۽ جڏھن انھن ايئن ڪيو ته نبي ڪريم {{درود}} اھو پٿر جتن ۾ کڻي نصب ڪيو<ref name=" Awan " />. مڪي ۾ ڏڪار اچڻ وقت ابوطالب جي اولاد مان علي جي سنڀال جو ذمو نبي ڪريم {{درود}} کنيو ۽ سندس مشوري تي جعفر بن ابوطالب ۽ ان جي خاندان جو ذمو عباس بن عبدالمطلب کنيو ھو <ref name=" Awan " />. بيبي خديجه رضه جي ڀائٽي مڪي جي بازار مان ھڪ اغوا بعد غلام بڻايل زيد بن حارث نالي ٻار خريد ڪري کيس تعفي ۾ ڏنو بيبي صاحبه اھو نبي ڪريم {{درود}} جي خدمت لاء سندن حوالي ڪيو. سندن شفقت ۽ محبت ڪري ٻار جي پاڻ سڳورن سان دل لڳي وئي. بعد ۾ حارث پٽ کي مڪي ۾ ڳولي لڌو تہ نبي ڪريم {{درود}} کان کيس خريد ڪري واپس حاصل ڪرڻ پئي چاھيو. نبي پاڪ حارث ۽ سندس ڀاء کي فرمايو تہ جيڪڏهن ٻار توھان سان وڃڻ چاھي تہ توھان بغير معاوضي جي کيس وٺي وڃو. جڏھن ٻار کي پيءُ ۽ چاچي ھلڻ لاء چيو تہ ان کين ۽ نبي پاڪ {{درود}} ڏانھن نھاريو ۽ وڃڻ کان انڪار ڪندي نبي ڪريم {{درود}} جي غلامي ۾ رھڻ پسند ڪيو. نبي ڪريم {{درود}} کيس آزاد ڪري پنھنجو گود ورتل پٽ بڻائڻ جو اعلان ڪري ڇڏيو<ref name=" Awan " />. شادي کان پوءِ ڪيترائي سال مڪي کان ڪجھ ميلن جي فاصلي تي جبل حرا ۾ واقع ھڪ غار ۾ عبادت ڪندا رھيا ان جبل کي ان ڪري جبل نور جو نالو ڏنو ويو<ref name=" Awan" />. اھا غار ۲۰۰۰ فٽ جي اوچائي تي واقع آھي. رمضان جو اڪثر پورو مھينو اتي گذاريندا هئا جتي ھڪ رات جبرائيل نازل ٿيو ۽ قرآن جي نزول جي شروعات ٿي <ref name=" Awan " />. [[Image:Cave Hira.jpg|thumb|left|upright=0.8|جبل نور ۾ واقع غار حرا جتي محمد صہ عبادت ڪندو ھو ۽ پھرين وحي نازل ٿي.]] === نبوت جو آغاز=== جڏھن پاڻ ڪريمن {{درود}} جن پنھنجي عمر مبارڪ جا چاليھ ورھيه پورا ڪيا، تڏهن کين نبوت جي نعمت سان نوازيو ويو<ref name ="شامي " > سبل الھدیٰ والرشاد فی سیرۃ خیرالعباد شامی از: محمد بن یوسف بن علی بن یوسف صالحی دمشقی المعروف شامی، جلد ۲ صہ ۲۲۵ </ref><ref name =" ٺٽوي" > بذل القوۃ فی حوادث سنی النبوۃ (سيرت هاشمي)، از: امام العصر مخدوم محمد ھاشم محدث ٺٽوي، ترجمو: پروفيسر اسرار احمد علوي، مھراڻ اڪيڊمي شڪارپور، ڇاپو ٻيو جولائي 2004ع </ref>. ان روايت تي عالمن جي اڪثريت کي اتفاق رھيو آھي<ref name=" ٺٽوي " />. جڏھن تہ ڪي ٿوريون روايتون اھڙيون بہ مليون آهن ، جن ۾ بعثت وقت عمر مبارڪ چاليھ ورھين کان ھڪ ڏينھن مٿي يا ڏھ ڏينھن مٿي يا وري ٻه مھينا مٿي بہ ٻڌائي وئي آھي<ref name=" ٺٽوي " />. پر پھرين روايت ئي سڀني کان وڌيڪ مشھور ۽ مقبول آهي<ref name=" ٺٽوي " />. محمد بن يوسف دمشقي المعروف شامي سميت مالڪي مسلڪ جي ابو عبدالله محمد بن عبدالباقي المعروف زرقاني پڻ پنھنجي ڪتاب ''شرح علیٰ المواھب اللدنیہ'' ۾ چاليھ سالن جي روايت کي صحيح ڄاڻايو آهي<ref name=" ٺٽوي" />. صحيح بخاري ۽ صحيح مسلم ۾ پڻ حضرت ابن عباس ۽ انس رضي اللّٰہ تعالیٰ عنھما کان پڻ ساڳي روايت نقل ڪيل آھي<ref name="ٺٽوي " />. سندن بعثت ھڪڙن راوين ربيع الاول ۽ ٻين رمضان شريف جي مھيني ۾ بيان ڪئي آھي<ref name=" ٺٽوي " />. ابن اسحاق، بيھقي، ابن ڪثير، ذھبي، قسطلاني، شامي ۽ زرقاني پنھنجي ڪتابن ۾ بعثت جو آغاز ربيع الاول ۾ سچن خوابن کي قرار ڏنو آهي<ref name=" علوي " />. قرآن مجيد ۾ سورة البقرہ جي آيت ۱۸۵ مطابق "رمضان اھو مھينو آھي جنھن ۾ قرآن نازل ڪيو ويو"<ref name="ٺٽوي " />. صحيح مسلم ۾ حضرت طابوقتادہ رضہ جي روايت مطابق بعثت سومر جي ڏينهن ٿي ھئي<ref name =" مسلم" > صحيح مسلم، جلد ۱, صہ ۳۶۸ </ref><ref name="ٺٽوي " />. مسلم روايتن مطابق ليلة القدر واري رات غار حرا ۾ ملائڪ جبرائيل سندس خدمت ۾ وحي کڻي آيو<ref name=" ٺٽوي " />. وحي ۾ سڀ کان پھريون جبرائيل سورة علق جون پھريون پنج آيتون پڙھيون جيڪي نبي ڪريم {{درود}} جن ورجايون<ref name=" ٺٽوي " /> <ref name ="بخاري " > صحيح بخاري، "ڪيف ڪان بدءالوحي"، جلد ۱ صہ ۶ ۽ ۷ </ref>. جبرائيل پھرين وحي مھل انساني شڪل ۾ آيو هو<ref name=" ٺٽوي " />. غار حرا مان موٽندي پاڻ سڳورو {{درود}} حضرت خديجه وٽ آيو ۽ ڏڪڻ لڳو ۽ فرمايائون ته مون کي چادر ڍڪايو جيڪا ڍڪائي وئي ۽ جڏھن اھا ڪيفيت ختم ٿي تہ سورة مدٽر جون پھريون پنج آيتون نازل ٿيون<ref name="ٺٽوي " /><ref name=" بخاري " />. خوف واري حالت ۾ بيبي سانئڻ کين تسلي ڏني جنھن بعد کيس پنھنجي سؤٽ ورقه بن نوفل ڏي وٺي آئي<ref name="ٺٽوي " />.سمورن مردن ۽ عورتن کان اڳ حضرت خديجه رضہ پاڻ سڳورن تي ايمان آندو ۽ سمورا مسلمان ان روايت بابت ساڳي راء رکن ٿا<ref name ="ابن الاثير " > اسد الغابہ، ابن الاثیر، جلد ۵ صہ ۴۳۴ </ref><ref name ="روض " > الروض الانف سھيلي، جلد ۱, صہ ۲۷۷-۷۸ </ref><ref name ="زرقاني " > شرح علي المواھب، زرقاني، جلد ۱, صہ ۲۳۷ </ref><ref name =" قسطلاني" > المواھب اللدنيہ، قسطلاني، جلد ۱ ، صه ۲۱۷ </ref>. بيبي سانئڻ جي اسلام آڻڻ کانپوءِ سندس چارئي نياڻيون: سيدہ زينب رضه، سيدہ رقيه رضه، سيدہ ام ڪلثوم رضه ۽ سيدہ فاطمه الزهراء رضه بہ اسلام جي دائري ۾ داخل ٿيون<ref name="ٺٽوي " />. اھا روايت زرقاني '''شرح اعلیٰ المواھب''' ۾ سيرت ابن اسحاق ۽ سيرت شامي جي حوالي سان نقل ڪئي آهي<ref name=" ٺٽوي " />. ھڪ روايت مطابق بيبي خديجه رضه کان بعد پھرين ايمان آڻيندڙ عورت [[فاطمه بنت خطاب]] ھئي <ref name ="زرقاني ۱ " > شرح علي المواھب اللدنيہ، زرقاني، جلد ۱, صہ ۲۴۶ </ref><ref name="ٺٽوي " />. مردن ۾ ابوبڪر صديق ساڳي بعثت واري سومر ڏينھن شام جي وقت اسلام قبول ڪيو<ref name="ٺٽوي " />. جنھن بعد ٻارن ۾ حضرت علي ڏھن سالن جي عمر ۾ اسلام قبول ڪيو<ref name=" ٺٽوي " />. ھڪ روايت مطابق حضرت علي، ابوبڪر صديق کان اڳ اسلام قبول ڪيو<ref name="ٺٽوي " />. عثمان غني، زبير بن عوام، عبدالرحمان بن عوف، سعد بن ابي وقاص ، طلحه بن عبيد پڻ حضرت ابوبڪر صديق رضه جي ذريعي اسلام ۾ داخل ٿيا<ref name=" ٺٽوي " /> ساڳي سال زيد بن حارث ۽ بلال حبشي، عامر بن فھيرا، ابوذر غفاري (جندب بن جنادہ) ۽ سندس وڏو ڀاءُ انيس بن جنادہ، ابو فڪيھه، عمار بن ياسر ۽ سندس پيءُ ياسر بن عامر ۽ ماء سميه بنت خباط ۽ ڀاء عبدالله بن ياسر، صھيب رومي، مصعب بن عمير، عياش بن ربيعه، ارقم بن ابي ارقم، عثمان بن مظعون ۽ سندس ٻہ ڀائر قدامه ۽ عبدالله، ۽ ابو عبيده، ابو سلمه عبدالله ۽ سندس ماء بره، عامر بن ابي وقاص، عبدالله بن مسعود ھذلي، جعفر بن ابو طالب، خنيس بن حذافه سھمي، عبيده بن حارث، سعيد بن زيد معيقيب بن ابي فاطمه، خالد بن سعيد، فاطمه بنت خطاب، اسامه بن زيد جي ماء ام ايمن حبشيه، عبدالله بن عباس جي ماء ام الفضل عرف لبابه، عبدالله بن مسعود جي ماء ام عبد پڻ اسلام ۾ داخل ٿيا<ref name=" ٺٽوي " />. پھرين وحي جي نزول بعد بيبي خديجه رضه پاڻ سڳورن {{درود}} کي ورقه بن نوفل ڏي وٺي آئي جنھن وحي جو احوال ٻڌي سندس نبوت جي تصديق ڪئي جنھن ڪري کيس مسلمان سمجھيو وڃي ٿو<ref name=" ٺٽوي " />. زرقاني '''شرح علیٰ المواھب اللدنيہ''' ۾ ورقه کي قطعي طور صحابي مڃيو آھي<ref name="ٺٽوي " />. ===تبليغ ۽ تڪليفون=== سن ۳ نبوي ۾ ۽ ڪن روايتن مطابق ۴ نبوي ۾ کين سورة الحجر جي آيت ۹۴ ذريعي کين کليل دعوت جو حڪم ڏنو ويو ۽ پاڻ سڳورن {{درود}} صفا واري ٽڪريءَ تي چڙهي قريش قبيلي وارن کي وڏي واڪي سڏ ڪري کلي عام اسلام جي دعوت ڏني جتي ابولھب سندن مخالفت ڪئي جنھن ڪري سورة الھب نازل ٿي<ref name=" ٺٽوي" />. مڪي جي مشرڪن سندن مخالفت شروع ڪئي پر ساڻس ابو طالب جي مڪمل تائيد ۽ حمايت حاصل هئي<ref name=" ٺٽوي" />. سن ۵ نبوي (615ع<ref name=" Awan " />) ۾ مسلمانن مڪي وارن جي ڏاڍ کان تنگ ٿي حبشه ڏانھن پھرين ھجرت ڪئي جن ۾ حضرت عثمان ، بيبي رقيه ، عبدالرحمان بن عوف، زبير بن عوام ، مصعب بن عمير ، ابو سلمه عبدالله ۽ ام سلمه سميت ٻارھن مرد ۽ پنج عورتون شامل ھيا<ref name=" ٺٽوي " /><ref name ="بيھقي " > دلائل النبوة بيھقي، جلد ۲, صه ۲۹۷ </ref><ref name =" ارقم" > زادالمعاد ابن قيم، جلد ۱, صه ۹۷ ۽ ۹۸ </ref>. ساڳي سال بيت الله ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} سورة نجم جي تلاوت شروع ڪئي جنھن وقت مشرڪن جو ھڪ وڏو ميڙ موجود ھيو ۽ جڏھن سجدي واري آيت آئي تہ نبي سڳورو {{درود}} سجدي ۾ ھليو ويو ۽ اتي موجود مسلمان پڻ سجدي ۾ ڪري پيا انھن سان گڏوگڏ سواء اميه بن خلف جي سمورن مشرڪن پڻ سجدو ڏنو<ref name=" ٺٽوي " /><ref name =" ھشام" > سيرت ابن ھشام جلد ۱ </ref><ref name=" جلد " /><ref name =" صحيح" > صحيح بخاري، جلد ۲ صه ۷۲۱</ref>. سن ۶ نبوي جي شروعات ۾ مسلمانن حبشه ڏانھن ٻيون ڀيرو ھجرت ڪئي. ان قافلي ۾ ۸۳ مرد ۽ ۱۸ عورتون شامل هيون<ref name =" اللدنيہ" > شرح المواھب اللدنيہ ، جلد ۱, صه ۲۸۷ </ref><ref name=" ارقم " /><ref name="ٺٽوي " />. قافلي ۾ جعفر بن ابو طالب سندس زال اسما بنت عميس، خنيس بن حذافه سھمي، مصعب بن عمير، معيقيب بن ابو فاطمه، مقداد بن اسود ڪندي، ابو عبيده بن جراح، خالد بن حزام، ام المومنين سودہ بنت زمعه پڻ شامل هئا<ref name =" سبل" > سبل الھدیٰ والرشاد، شامي، جلد ۲, صه ۳۶۳,۳۹۷ ۽ ۴۰۹ </ref>. ساڳي سال مشرڪن مسجد الحرام ۾ گڏجاڻي ڪئي جنھن ۾ ابوجھل، شيبه، عتبه، وليد بن عتبه، عمار بن وليد، عقبه بن ابي معيط، اميه بن خلف وغيره شامل هئا. رسول {{درود}} جن ڪعبي ۾ نماز پڙھي رھيا ھئا. ان مھل مسجد ٻاھران ميدان ۾ قرباني لاء اٺ ڪٺو ويو ھو. ان ميٽنگ مان ھم صلاح ٿيندي عقبه بن ابي معيط اٿيو ۽ اوجھ سان ڀريل اوجھري آڻي پاڻ سڳورن {{درود}} جي پٺي مٿان رکي. ان واقعي جي پروڙ ڏھن ورھين<ref name=" علوي " /> جي سيدہ فاطمه کي پئي ته مسجد ۾ ھلي آئي ۽ پنھنجي بابي جي پٺي تان غلاظت ھٽائي<ref name="ٺٽوي " />. ان وقت حضرت ابوبڪر صديق پڻ اتي پھتو<ref name="ٺٽوي " />. ساڳي سال عمار بن ياسر جي ماء سميه بنت خباط کي ابوجھل نيزو ھڻي شھيد ڪيو ويو<ref name="ٺٽوي " />. سن ۶ نبوي ۾ پاڻ سڳورا {{درود}} صحابي ارقم بن ابي ارقم جي گھر اچي ترسيا جتي مسلمان گڏ ٿي نماز پڙھندا ھيا جيڪو سلسلو حضرت عمر بن خطاب جي اسلام ۾ داخل ٿيڻ تائين جاري رھيو جنھن بعد مسلمانن گڏجي ڪعبي اندر نماز پڙھڻ جي شروعات ڪئي<ref name="ٺٽوي " />. مخدوم محمد هاشم ٺٽوي لکي ٿو تہ دار ارقم مسجد الحرام لڳ صفا جي ٽڪري وٽ موجود ھيو جنھن کي خليفي ھارون رشيد جي حبشي نسل واري ماء خيزران نئين سر جوڙائي تبرڪ طور ھڪ مسجد قائم ڪئي جنھن ڪري ھاڻي اھو دار خيزران سڏجي ٿو<ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال ھڪ روايت مطابق حضرت حمزہ اسلام ۾ داخل ٿيو ۽ ٽي ڏينهن بعد حضرت عمر بن خطاب دار ارقم ۾ اچي اسلام قبوليو<ref name=" ٺٽوي " />. ان کان اڳ نبي ڪريم {{درود}} جن دعا گھري ھئي تہ: {{quote| "اي الله! عمرو بن ھشام ۽ عمر بن خطاب مان جيڪو توکي وڌيڪ پيارو ھجي، ان جي ذريعي اسلام کي سگھ بخش."|<ref name ="ابن حجر " > الاصابہ، ابن حجر، جلد ۲, صه ۵۱۸ </ref>|}} ھڪ روايت مطابق ساڳي سال عبدالله بن عمر پڻ مسلمان ٿيو ھو<ref name=" ٺٽوي " />. ان کان سواءِ ان الخير سلمه پڻ دار الارقم ۾ اچي مسلمان ٿي جيڪا ابوبڪر صديق جي ماء ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۷ نبوي ۾<ref name ="حجر " > فتح الباري، حافظ ابن حجر، جلد ۷, صه ۱۴۷ </ref> ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق ۸ نبوي ۾ محرم جي چنڊ ڏسڻ سان ئي قريش وارن بنو جو ھاشم ۽ بنو عبدالمطلب سان مڪمل بائڪاٽ جو اعلان ڪيو جنھن سبب نبي ڪريم {{درود}} جن کي شعب ابوطالب ۾ نظر بند ٿيڻو پيو<ref name=" ٺٽوي " />. شعب ابوطالب جبل ابو قبيس جي وچان ھڪ جابلو لڪ ھيو جيڪو بنو هاشم جي مورثي ملڪيت ھو<ref name ="عاصم " > سفرنامہ ارض القرآن (اردو)، محمد عاصم، صہ ۱۵۴ </ref>. بائڪاٽ جي ڪاروائي لکت ۾ ڪئي وئي جنھن کي بيت الله ۾ لٽڪايو ويو جنھن ۾ لکيل ھو ته<ref name=" ٺٽوي " />: {{quote|محمد {{درود}} کي بنو ھاشم بنو مطلب سان گڏ مڪي مان شھر نيڪالي ڏني ويندي. ڪوبه ماڻھو ساڻن مٽي مائٽي يا سڱابندي وغيره نہ ڪندو. کاڌي پيتي جي ڪابہ جنس وٽن پھچڻ نہ ڏني ويندي. ڪوبه ماڻھو نہ کانئن ڪجھ خريد ڪندو ۽ نہ وري ڪا شئي کين وڪرو ڪري سگھندو. مسلمانن سان ان وقت تائين ڪنھن بہ قسم جو ڪو ٺاھ يا ساڻن ڪابہ نرمي نہ ڪئي ويندي، جيستائين ھو محمد {{درود}} کي قريش وارن جي حوالي نہ ڪندا |<ref name =" سيرت" > سيرة ابن ھشام، جلد ۲، صه ۱۴ </ref>|}} سن ۸ نبوي ۾ مشرڪن آسماني نشاني جو مطالبو ڪيو ۽ نبي ڪريم {{درود}} جن کين چوڏھين جي چنڊ واري رات شق القمر وارو معجزو ڏيکاريو<ref name=" ٺٽوي " />. مسلمانن جي عقيدي مطابق پاڻ سڳورن {{درود}} چنڊ ڏانھن پنھنجي آڱر سان اشارو ڪيو جنھن سان چنڊ ٻہ الگ اڌ ٿي ٿي ويو. پر مشرڪن ان کي وڏو جادو قرار ڏنو<ref name=" ٺٽوي " />. عبدالله بن عباس جي ولادت شعب ابوطالب ۾ ٿي جنھن بعد ساڳي سال بائڪاٽ واري دستاويز کي سن ۱۰ نبوي اڏھي کائي وئي ۽ اھو احوال ابو طالب پاڻ سڳورن {{درود}} جن کي ٻڌايو<ref name=" سيرت " /><ref name =" الروض" > الروض الانف سھيلي، جلد ۲, صه ۱۲۷ ۽ ۱۲۸ </ref><ref name =" دلائل۱" > دلائل النبوة، بيھقي، جلد ۲, صه ۳۱۱-۳۱۵ </ref><ref name ="ابن سعد " > الطبقات الڪبریٰ، ابن سعد، جلد ۱, صه ۱۳۱, </ref>. مشرڪ ان واقعي تي لڄي ٿيا ۽ ٽي سالن جي ظلم ۽ ڏاڍ بعد ابو طالب جي زندگي دوران ان معاهدي تان پاڻ ئي ھٿ کڻي ويا جنھن بعد نبي ڪريم {{درود}} جن پنھنجي ڪڙم قبيلي سان گڏجي مڪي اندر پنھنجي اباڻن گھرن ڏانھن موٽي آيا<ref name=" ٺٽوي " />. ان بعد معراج جو واقعو پيش آيو<ref name=" Awan " />. ساڳي سال رمضان جي ۷ تاريخ تي ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق ذوالحج جي مھيني ۾ ابو طالب جو انتقال ٿيو<ref name="ٺٽوي " />. ابو طالب جي انتقال بعد ابو لھب ملي ڀگت سان پاڻ کي بنو ھاشم جو سردار قرار ڏئي نبي ڪريم {{درود}} کي بنوھاشم قبيلي مان نيڪالي ڏيڻ جو اعلان ڪيو جنھن جو مطلب کين قبيلائي تحفظ کان محروم ڪري سندن قتل لاء راھ ھموار ڪرڻ ھيو<ref name="Awan " />. ساڳي سال شوال جي ۲۷ تاريخ تي پاڻ سڳورا {{درود}} جن طائف ويا جتي ثقيف قبيلي وارن کي اسلام جي دعوت ڏني. اتي ۲۶ ڏينهن ترسيا پر طائف وارن کين ستايو ۽ تڪليفون ڏنيون<ref name=" ٺٽوي " />. مسلمانن جي عقيدي مطابق طائف مان واپسي تي نخلہ نالي ڳوٺ ۾ منزل ڪئي جتي ۷ جنن جو وفد ساڻن مليو جن اسلام جي دعوت قبول ڪئي<ref name=" ٺٽوي " />. ڪجھ صاحب علم ماڻھن جو خيال آهي تہ لفظ جن معني غائب آھي جيڪو لفظ ريگستان جي خانه بدوش بدوي قبيلن لاء پڻ استعمال ڪيو ويندو ھو ڇوته اھي عربن جي تمدني زندگي ۾ ڪٿي بہ ڏسڻ ۾ نہ ايندا ھيا. محمد هاشم ٺٽوي ڪتاب آڪام المرجان جو حوالو ڏيندي لکيو آهي ته مڪي ۽ مديني ۾ جنن جا مختلف وفد ڇھ ڀيرا جدا وقتن تي پاڻ سڳورن {{درود}} جي جي خدمت ۾ حاضر ٿيا<ref name="ٺٽوي " /><ref name =" شبلي" > آڪام المرجان، ابو عبدالله شبلي، صه ۴۶ </ref>. سن ۱۱ نبوي (620ع<ref name=" Awan" />) ۾ مديني کان آيل حاجين (منیٰ ۾<ref name=" Awan " />) عقبه جي ويجھو رسول {{درود}} جي ھٿ مبارڪ تي بيعت ڪئي جنھن سان مديني وارن اسلام ۾ داخل ٿيڻ جي شروعات ڪئي<ref name=" ٺٽوي " />. ان کي بيعت عقبه سڏيو ويندو آهي. ان ۾ روايتن مطابق ۶ يا ۸ ڄڻا شامل هئا جن ۾ ابو اسامه اسد بن زرارہ خزرجي، برآء بن معرور بن صخر اوسي ، ابوالھيثم بن تيھان، معاذ بن حارث ۽ ان جا ٻہ ڀائر جن ۾ عوف بن حارث پڻ شامل ھئا<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۱۲ نبوي ۾ معراج وارو واقعو پيش آيو<ref name="ٺٽوي " />. ساڳي سال رجب جي مھيني ۾ عقبه جي مقام لڳ ٻين بيعت ڪئي وئي جنھن ۾ مديني کان آيل ۱۳ ڄڻا ھرھڪ بشير بن سعد، سعد بن معاذ، عبدالله بن عمرو ۽ سندس ننڍڙو پٽ جابر بن عبدالله، اسيد بن حضير، ابي بن ڪعب، عبادہ بن صامت، ابو مسعود عقبه بن عمرو، ذڪوان بن عبد قيس زرقي، رافع بن مالڪ، قطبہ بن عامر، عتبہ بن عامر ۽ عويد بن ساعدہ شامل هئا<ref name=" ٺٽوي " />. ان زماني ۾ حج رجب جي مھيني ۾ ان ڪري ٿيندو ھو جو مشرڪن ۾ جھالت سبب نسي جو رواج ھو يعني ھو پنھنجي مرضيءَ موجب ڦيرڦار ڪري ان کي اڳي پوء ڪندا ھئا<ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال مصعب بن عمير کي مديني قرآن ۽ نماز پڙھائڻ لاء موڪليو ويو<ref name=" ٺٽوي" />. سن ۱۳ نبوي ۾ ذوالحج جي مھيني ۾ عقبه وٽ ٽين بيعت ڪئي وئي<ref name=" ٺٽوي " />. بيعت ڪندڙ جماعت ۾ ۷۳ مرد ۽ ۲ عورتون شامل هيون جن ۾ ابو رفاعہ رافع بن مالڪ عجلاني، ابو لبابه رفاعہ بن عبدالمنذر اوسي، ابو طلحه زيد بن سھل خزرجي، سعد بن ربيع خزرجي، عبدالله بن جبير، عبدالله بن رواحہ، عبدالله بن زيد حارثي، مشھور شاعر ڪعب بن مالڪ، معاذ بن جبل شامل هئا<ref name=" ٺٽوي " />. == مدني زندگي== ===يثرب ڏانھن ھجرت=== سن ۱ ھجري ۾ خميس ڏينهن ربيع الاول جو چنڊ ڏسي نبي ڪريم {{درود}} جن مڪي کان يثرب ڏانھن ھجرت شروع ڪئي. ان وقت ساڻس گڏ حضرت ابوبڪر صديق رضه ۽ ان جو غلام عامر بن فھيرہ ۽ ھڪ ٽيون شخص عبدالله بن اريقط ديلي پڻ گڏ ھيا<ref name=" ٺٽوي" /><ref name ="الھشام " > السيرة النبويه، ابن ھشام، جلد ۲, صه ۱۲۹ </ref><ref name =" البدايہ" > البدايہ والنھايہ، ابن ڪثير، جلد ۳, صه ۱۷۶ </ref><ref name ="سمھودي " > وفاءالوفا، علامه سمھودي، جلد ۱, صه ۲۳۸ </ref><ref name ="قتيبہ " > المعارف، ابن قتيبه، صه ۸۹</ref><ref name ="بڪري " > تاريخ الخميس، ديار بڪري، جلد ۱, صه ۳۲۴</ref>. ان وقت عبدالله بن اريقط غير مسلم ھيو<ref name=" ٺٽوي " />. ھي جابلو توڙي ميداني رستن جي وڏي ڄاڻ رکندڙ ھيو ۽ ھجرت وقت غار ثور لڳ ٻہ ڏاچين سميت اتي پھتو ھو ۽ کين ڳاڙهي سمنڊ واري غير معروف رستي کان يثرب وٺي آيو<ref name="علوي " />. ھجرت وقت پاڻ سڳورن {{درود}} جن دعا گھري تہ: {{quote|اللهم اعنى علیٰ هول الدنيا وعوآئق الدهر و مصآئب اللیالی والایام۔<br/> "اي منھنجا مالڪ، منھنجي مدد فرماءِ، دنيا جي مصيبتن کان، زماني جي رڪاوٽن کان ۽ رات ڏينھن جي گردشن کان" |<ref name=" ٺٽوي " /><ref name=" البدايہ " />|}} غار ثور ۾ جمعي ، ڇنچر ۽ آچر واريون ٽي راتيون ترسيا<ref name=" ٺٽوي " /><ref name ="فتح باري " > فتح باري، حافظ ابن حجر عسقلاني، جلد ۷, صه ۱۶۸ </ref> ۽ پوءِ سومر واري رات چنڊ جي پنجين تاريخ ان غار مان نڪري پنڌ شروع ڪيو ۽ ربيع الاول جي ٻارھين تاريخ سومر ڏينھن ڪچڙي منجھند مھل مديني لڳ قبا ۾ داخل ٿيا جتي ڏھن راتين کان مٿي ترسيا ۽ مسجد قبا جوڙائي پوء جمعي جي ڏينهن ربيع الاول جي ۲۳ تاريخ تي مديني ۾ اندر داخل ٿيا<ref name="ٺٽوي " />. ۱۶ ربيع الاول ۱ ھ تي جمعي جي ڏينھن 2 جولاء 622ع تي يثرب جي سرزمين تي قدم رکيو ۽ پھريون قيام يثرب کان 2 ميل پري قبا جي مقام تي ڪيو<ref name=" Awan " />. علي بن ابي طالب پڻ پيادل ھجرت ڪري ان. مقام تي انھن سان مليو<ref name=" Awan " />. اھا اسلام جي پھرين مسجد ھئي<ref name=" علوي " />. ھڪ ٻي روايت مطابق ۱۲ ربيع الاول تي مديني ۾ داخل ٿيا<ref name=" ٺٽوي " />. حضرت علي ڪرم الله وجهه ھجرت ڪري قبا ۾ پھتا. قبا ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} جن حڪم ڏنو ته ھجرت واري ڏينھن کان اسلامي تاريخ جي شروعات ڪئي وڃي ۽ سال جو پھريون مھينو محرم مقرر ڪيو وڃي<ref name =" اسيرة" > السيرة النبويہ، ابن ڪثير، جلد ۲, صه ۲۸۸ </ref>. بني عامر بن عوف وارن جي دعوت تي قبا ۾ 14 ڏينھن ترسيا<ref name=" Awan " />. ===مديني ۾ آجيان ۽ مسجد نبوي جي قيام=== سن ۱ ھجري ۾ جمعي جي ڏينهن قبا کان مديني وڃڻ وقت ۲۳ ربيع الاول تي سالم بن عوف وارن جي ڳوٺ ۾ جمعي جي نماز پڙھي پوء مديني پھتا<ref name=" ٺٽوي " />. مديني ۾ مردن، عورتن ۽ ٻارن خوشي ۾ ٻاھر نڪري سندن آجيان ڪئي. پاڻ سڳورا {{درود}} ڏاچِي تي سوار ھيا. ھر قبيلي جي ماڻھن ڏاچِي جي مھار جھلي کين سندن مھمان ٿيڻ لاء عرض ڪري رھيا ھئا. پاڻ {{درود}} فرمايو تہ " توھان ڏاچِي کي ڇڏيو! ھوءَ الله جي امر سان ئي ويھندي"<ref name=" ٺٽوي " /><ref name =" سيرت ابن ھشام" > سيرت، ابن ھشام، جلد ۲, صه ۱۴۱ </ref>. ڏاچِي ابو ايوب انصاري جي گھر آڏو پھچي اتي ويھي رھي. پاڻ {{درود}} جن ابو ايوب انصاري جي گھر ست مھينا ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق ھڪ مھيني کان گھٽ ترسيا ۽ حجرن ۽ ڪمرن جي اڏاوت جو ڪم شروع ڪرايو پوء اتي منتقل ٿيا. جنھن بعد مسجد نبوي جو بنياد رکيو ويو<ref name=" ٺٽوي " />. [[File:Dalailkhayrat.jpg|220 px|thumb|پندرھين صدي ۾ مسجد نبوي جي ٺاھيل دستاويزي تصوير ]] ===رياست جو قيام=== مسجد نبوي عبادتن جي روحاني مرڪز، ديني تعليم جي اداري ھجڻ سميت سياسي ۽ فوجي معاملن لاء رياستي صدر مقام پڻ ھئي جتي نبي ڪريم {{درود}} جن رياستي معاملا طئي ڪرڻ ۾ مشغول رھندا ھيا<ref name="Awan " />. ===ميثاق مدينه=== مديني جي ٻاھران يھودي قبيلا بنو قريظه ، بنو نضير ۽ بنو قينقاع رھندڙ ھيا جن سان نبي ڪريم {{درود}} جن ھڪ معاھدو ڪيو جنھن کي ميثاق مدينه جو نالو ڏنو ويو جنھن مطابق مسلمان ۽ يھودي پاڻ ۾ اتحادي رھندا ۽ ڪنھن بہ ٻاھرين جي حملي وقت پاڻ ۾ گڏجي شھر جو دفاع ڪندا <ref name=" Awan " />. ان معاهدي تحت يھودين کي جان ، مال ، آبرو ، مذھبي آزادي ۽ سندن داخلي معاملن ۾ مڪمل خودمختياري جو تحفظ ڏنو ويو<ref name=" Awan " />. ===مدني دؤر=== سن پھرين ھجري ۾ اذان ۽ اقامت جي شروعات ڪئي وئي<ref name="ٺٽوي " />. ساڳي سال عبدالله بن زبير قبا ۾ ڄائو جيڪو ھجرت ۾ ڄمندڙ پھريون ٻار ھيو<ref name=" ٺٽوي " />. ھڪ روايت مطابق ساڳي سال زڪوات فرض ڪئي وئي ۽ ٻي روايت مطابق ۲ ھجري ۾ رمضان جي روزن بعد فطري ادا ڪرڻ جو حڪم آيو جنھن بعد زڪوات کي فرض ڪيو ويو<ref name=" ٺٽوي " />. ۱ ھجري ۾ شوال جي مھيني دوران ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق ۲ ھجري ۾ بيبي عائشه رضه جي رخصتي ٿي<ref name="ٺٽوي " />. ۱ ھجري ۾ جڏهن نبي ڪريم {{درود}} جن ابو ايوب انصاري جي گھر پھتا ان وقت عبدالله بن سلام پنھنجي خاندان سميت اسلام ۾ داخل ٿيو. ساڳي سال يھودين جي بنو قريظه قبيلي جي عثمان بن اشھل قرظي جو کجين جي باغ ۾ نوڪري ڪندڙ سلمان فارسي رضه ۽ ڏھن سالن جو انس بن مالڪ انصاري خزرجي پڻ اسلام ۾ داخل ٿيا. پاڻ سڳورن {{درود}} جي نياڻي سيده رقيه رضه رمضان جي مھيني سن ۲ ھجري ۾ وفات ڪئي. سن ۲ ھجري ۾ بطن رابغ ۾ عبيدہ بن حارث جي اڳواڻي ۾ پاڻ سڳورن طرفان موڪليل جھادي مھم دوران بطن رابغ ۾ الله جي راھ ۾ پھريون تير سعد بن ابي وقاص ھلايو<ref name="ٺٽوي " /><ref name =" دنيہ" > المواھب اللدنيہ، قسطلاني، جلد ۲, صہ ۶۱</ref>. ساڳي سال قبلي جي تبديلي جو واقعو ٿيو جنھن تحت بيت المقدس جي جاء تي ڪعبة الله کي مسلمانن جو قبلو مقرر ڪيو ويو. اھو اڱاري جو ڏينهن ھيو ۽ پاڻ سڳورا {{درود}} جن بنو سلمه وارن جي مسجد ۾ ٻنپھرن جي نماز پڙھائي رھيا ھئا ۽ جڏھن پھريون ۲ رڪعتون پوريون ڪيائون تہ ان وچ ۾ حڪم نازل ٿيو<ref name ="طبري " > تاريخ طبري، جلد ۲, صه ۱۶۸</ref><ref name=" ٺٽوي " />. ۽ نماز دوران پاڻ سڳورن {{درود}} جن رخ ڦيرائي ڪعبي طرف ڪيو ۽ مقتدين بہ ان عمل کي ورجايو<ref name=" ٺٽوي " /> ۽ باقي ۲ رڪعتون ڪعبي طرف منھن ڪري پڙھيون ويون جنھن ڪري ان مسجد تي مسجد قبلتين جو نالو پئجي ويو. ساڳي سال پاڻ سڳورن {{درود}} جن عاشوري جي ڏينهن روزو رکيو ۽ ماڻھن کي فرمايو تہ روزو انھن تي واجب آهي<ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال يعني ۲ ھجري ۾ رمضان جا روزا فرض ڪيا ويا ۽ ساڳي سال نبي ڪريم {{درود}} جن تي صلوات پڙھڻ جو حڪم آيو<ref name="ٺٽوي " />. ھن سال فطري ادا ڪرڻ جو حڪم ۽ ٻنھي عيدن تي عيد نماز پڙهڻ جو حڪم پڻ نازل ٿيو. نبي ڪريم {{درود}} جن عيد الفطر جي پھرين نماز ۽ عيد الاضحي جي پھرين نماز پڻ ھن سال پڙھايون ۽ ساڳي سال قرباني ڪرڻ جو حڪم ڏنو ويو<ref name="ٺٽوي " />. ساڳي سال عبدالله بن مسعود حبشه مان مديني موٽي آيو. ھن سال اسلامي تاريخ جو ڪنھن بہ سريا جي پھرين سپه سالار عبدالله بن جحش واري سريه ۾ مسلمانن ھٿان پھريون مشرڪ ماريو ويو جنھن جو نالو عمرو بن العلاء حضرمي ھيو ۽ ان سريا ۾ مشرڪن جا پھريون دفعو ٻہ ماڻھو قيدي ٿيا جن ۾ حڪم بن ڪيسان ۽ عثمان بن عبدالله شامل هئا <ref name=" ٺٽوي " />. ھن سال جنگ بدر لاء تياري دوران سعد بن عبادہ ھڪ زرہ '''ذات الفضول''' جي نالي سان نبي ڪريم {{درود}} جن جي حوالي ڪئي جيڪا سڄي ڄمار پاڻ سڳورن {{درود}} جن وٽ رھي<ref name=" ٺٽوي " />. آخري زماني ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} اھا زرہ 30 سير جون (barley) جي عيوض ابو شحم نالي يھودي وٽ گروي رکي ھئي، جيڪا سندن وصال بعد ابوبڪر صديق رضه اھو قرض ادا ڪري ڇڏائي<ref name=" ٺٽوي " />. ۱۲ رمضان سن ۲ ھجري (624ع) تي ۳۰۰ مسلمانن جي لشڪر سان، جن ۾ ۶۰ مھاجر ۽ باقي انصار شامل هئا، مديني مان بدر طرف روانا ٿيا<ref name=" Awan " />. ,نڪرڻ وقت ابولبابہ کي مديني جو گورنر مقرر ڪيو ويو<ref name=" Awan " />. بدر ڳوٺ واپاري قافلن واري رستي لڳ مديني کان ۸۰ ميلن جي فاصلي تي واقع ھيو<ref name="Awan " />. مڪي جي قريش جي لشڪر ۾ سازوسامان سميت ھڪ ھزار ماڻھو ھيا جن جو سپه سالار عتبه ابن ربيعه ھيو. ان لشڪر ۾ ۱۰۰ گھوڙيسوار پڻ ھيا<ref name=" Awan " />. غزوه بدر ۾ جڏھن مسلمان روحا ٽپي صفراء ويجھو پھتا تہ پاڻ سڳورن {{درود}} اصحابين سان مشورو ڪيو. جنگ دوران عڪاشہ بن محصن اسدي جي تلوار ٽٽي پئي ته پاڻ سڳورن {{درود}} جن ان کي کجي جي ھڪ ڳاني ڏئي ان جي مدد سان مقابلو ڪيو<ref name="ٺٽوي " />. ھن اھا ڳاني مرڻ گھڙي تائين پاڻ وٽ سنڀالي رکي ھئي. بدر جي جنگ ۾ عبدالله بن سھيل ڪافرن جو لشڪر ڇڏي مسلمان ٿي اسلامي لشڪر ۾ شامل ٿيو. ھن سال غنيمت جو مال مسلمانن لاء حلال ڪيو ويو. جنگ بدر ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن کي ذوالفقار نالي تلوار ھٿ آئي جيڪا مشرڪن مان عاص بن منبه يا ھڪ ٻي روايت مطابق نبيه بن حجاج جي ملڪيت ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. اھي ٻئي غزوہ بدر ۾ مارجي ويا هئا. ھڪ روايت مطابق بعد ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} جن اھا تلوار حضرت علي ڪرم الله وجهه کي عطا ڪئي ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. غزوه بدر ۾ ۱۴ مسلمان شھيد ٿيا جن ۾ ۶ مھاجر ۽ ۸ انصار ھيا. ابو جھل، عتبہ بن ربيعه، شيبه بن ربيعه، اميہ بن خلف، ۽ وليد بن عتبہ سميت ۷۰ ڄڻا ھن جنگ ۾ مارجي ويا. ابو جھل زخمي ٿيل پوئين پساهن ۾ ھيو عبدالله بن مسعود تلوار سان سر قلم ڪيو<ref name=" ٺٽوي " />. ۷۰ ڄڻا قيد ڪيا ويا جن ۾ عباس بن عبدالمطلب ، عقيلي بن ابو طالب ، نوفل، اسود ابن عامر پڻ شامل هئا. رسول ڪريم {{درود}} مسلمانن کي سختي سان تاڪيد ڪئي تہ قيدين سان نرمي وارو ورتاءُ رکن<ref name=" Awan " />. سن ۲ ھجري ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن حضرت علي ڪرم الله وجهه جي ڪنيت ابو تراب تجويز ڪئي<ref name=" ٺٽوي " />. غزوه بدر کان پوءِ ساڳي سال ابو لهب عدسہ نالي ھڪ موذي ۽ وچڙندڙ چمڙي جي بيماري ۾ فوت ٿي ويو<ref name ="الھدہ " > سبل الھدہ والرشاد، شامي، صہ ۶۷ </ref><ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال پاڻ سڳورن {{درود}} پنھنجي نياڻي سيدہ فاطمه الزهراء رضه جو نڪاح حضرت علي ڪرم الله وجهه سان ڪرايو. سن ۳ ھجري ۾ شعبان جي مھيني ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن جو بيبي حفصه بنت عمر سان نڪاح ٿيو. ساڳي سال رمضان جي مھيني ۾ سندن نڪاح بيبي زينب بنت خزيمه ھلاليه سان ٿيو. ھن سال پاڻ سڳورن {{درود}} جن جو ڏھوٽو عبدالله بن عثمان بن عفان وفات ڪري ويو<ref name="ٺٽوي " />. ربيع الاول جي مھيني ۾ ساڳي سال سندن نياڻي سيدہ ام ڪلثوم جو نڪاح عثمان بن عفان رضه سان ٿيو ۽ ساڳي سال امام حسن رضه جو جنم ٿيو. ان جو نالو والدين حرب رکيو پر نبي ڪريم {{درود}} جن کيس حسن جو نالو ڏنو<ref name=" علوي" />. شبر، شبير ۽ مشبر ھارون نبي جي پٽن جا نالا ھيا جيڪي عبراني زبان جا لفظ ھيا انھن جو عربي بدل حسن ، حسين ۽ محسن ھيا<ref name="علوي " />. سن ۳ ھجري ۾ ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق ۴ ھجري ۾ شراب کي حرام ڪيو ويو<ref name=" طبري " />. ساڳي سال شوال جي مھيني ۾ غزوه احد وارو واقعو پيش آيو جنھن ۾ ۷۰ اصحابي شھيد ٿيا جن ۾ حمزہ رضه، مصعب بن عمير رضه ، عبدالله بن جحش رضه پڻ شامل هئا<ref name="ٺٽوي " />. بدر جي شڪست ھڪ سال پوء قريش مڪي مان ۳۰۰۰ ماڻھن جو لشڪر مديني تي حملي لاء موڪليو ۽ مسلمانن جو ۱۰۰۰ ماڻھن جو لشڪر مديني مان نڪتو جنھن مان عبدالله بن ابي ۽ سندس ۳۰۰ ساٿي شوط واري مقام لڳ رستي مان ئي واپس مديني موٽي ويا جنھن سبب بنو سلمه ۽ بنو حارثه قبيلن جا ماڻھو پڻ دلشڪستا ٿيا ۽ انھن پڻ موٽڻ جو ارادو ڪيو ھو پر پوء باقي ۷۰۰ ڄڻا جبل احد جي ڪڇ لڳ مديني کان ۴ ميلن جي فاصلي تي پھتا جتي جنگ لڳي<ref name =" مودودي" > تفھيم القرآن، مولانا ابوالاعلیٰ مودوي، جلد ۱, صه ۲۳۰، ۲۸۴, ۲۸۵، ۳۰۰, ۳۵ ايڊيشن، </ref>. قريش جو لشڪر ۱۲ شوال سن ۳ ھجري (20 مارچ 625ع) تي جبل احد لڳ اربع جي ڏينهن خيما کوڙيا ۽ مسلمانن جو لشڪر جمعي ڏينهن مديني مان روانو ٿيو<ref name=" Awan " />. مسلمانن جي پٺيان احد جبل ھيو ۽ سامھون مڪي وارن جو لشڪر ، پاسي ۾ ھڪ جابلو لنگھ تي عبدالله بن جبير جي قيادت ۾ ۵۰ تيراندازن جو جٿو ويھاريو ويو جن کي حڪم ھيو تہ ڪنھن کي بہ مسلمانن جي لشڪر طرف اچڻ نه ڏين ، ڪنھن صورت ۾ بہ اتان نہ ھٽن ڀلي کڻي پکين کي انھن جون ٻوٽيون نوچيندي ڇونہ ڏسن پر جاء تان ھرگز نه ھٽن<ref name=" مودودي " />. نبي ڪريم {{درود}} جن عبدالله بن جبير جي سرواڻي ۾ پنجاھ کن تيراندازن کي ٻن جبلن وچ واري گھاٽ تي مقرر ڪيو ھو ۽ حڪم ڏنو ھو تہ ھر حالت ۾ پير پٺتي نہ ھٽائين پوء کڻي سوڀ ٿئي يا نہ ٿئي. عبدالله بن جبير ۽ ڪجھ ڄڻا حڪم تي ڪاربند رھيا باقي ٻيا سڀ مال غنيمت جي ميڙڻ ۾ لڳي ويا. عبدالله بن جبير پنھنجي مقام تي ئي شھيد ٿي ويو<ref name=" ٺٽوي" /><ref name ="دلائل " > دلائل النبوة، بيھقي، جلد ۳, صه ۲۲۹</ref><ref name=" مودودي " />. ،،مشرڪن جي لشڪر ۾ خالد بن وليد رسالدار ھيو جنھن صورتحال جو فائدو وٺندي ۱۰۰ گھوڙي سوارن جي دستي کي احد جبل جي پٺيان ڦيرائي ان جابلو لنگھ کان مسلمانن جي لشڪر تي حملو ڪيو جنھن سان بازي ڦري وئي ۽ ڀڄي ويل دشمن پڻ موٽي اچي حملي آور ٿيا<ref name=" مودودي " />. رڳو ڪجھ جانثار مقابلي ۾ ڄمي بيٺا باقي مسلمانن ۾ ڀاڄ پئجي وئي<ref name=" مودودي " />. جنگ ۾ اھو اڃان تائين حل نہ ٿي سگھندڙ معمو بڻيل آهي تہ آخر مڪي وارا مڪمل فتح کان اڳ ڇو اتان پوئتي موٽي ھليا ويا<ref name=" مودودي " />. غزوه احد ۾ عتبه بن ابي وقاص پاڻ سڳورن {{درود}} کي پٿر ھيون جنھن سان اڳين ڏندن مان ساڄي پاسي ھيٺيون ڏند مبارڪ شھيد ٿيو<ref name="ٺٽوي " />. ابي بن خلف پاڻ سڳورن {{درود}} مٿان تلوار سان حملو ڪيو ان وقت پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي ھٿ ۾ ھڪ ننڍڙو نيزو ھيو، جڏھن ويجھو ٿيو تہ ان مشرڪ کي اھو نيزو ھنيو جنھن سان سندس پاسيراٽيون ڀڄي پيون جيڪو پوء مڪي کان ھڪ ڏينھن جي پنڌ تي واقع مرالظھران نالي ڳوٺ ۾ فوت ٿي ويو<ref name=" ٺٽوي " />. مشرڪن جي لشڪر مان عبدالله بن شھاب پاڻ سڳورن {{درود}} ڏانھن تير اڇلائي کين زخمي ڪيو. اھو بعد ۾ مسلمان ٿيو ۽ امام زھري جو ڏاڏو ھيو<ref name="ٺٽوي " />. کيس عبدالله اصغر پڻ سڏيندا هئا<ref name ="سيرتون " > سيرة ابن اسحاق، صه ۳۰۵ ۽ سيرت ابن ڪثير جي جلد ۳ ، صه ۵۹</ref>. غزوہ احد ۾ عبدالرحمان بن عوف کي ۲۱ زخم رسيا<ref name=" ٺٽوي " /><ref name ="ھشام ابن " > سيرت ابن ھشام، جلد ۲, صہ ۸۸ </ref>. احد جي جنگ ۾ ۷۰ مسلمان شھيد ٿيا<ref name=" مودودي " />. ابوسفيان ويندي وقت مسلمانن کي چيلينج ڪيو تہ ايندڙ سال بدر جي ي مقام تي انھن سان مقابلو ٿيندو.<ref name=" مودودي " /> احد جي شھيدن مان نبي ڪريم {{درود}} جن پھريان حمزه رضه جي نماز جنازه پڙھائي ۽ بعد ۾ سڀني شھيدن جي. ھر شھيد کي آڻي حمزه رضه جي ميت ڀرسان رکيائون پوء ان جي نماز پڙھي وئي اھڙي طرح حمزه رضه جي مٿان ۷۰ ڀيرا نماز پڙھي وئي. ان روايت جي بنياد تي حنفين ويجھو شھيد جي نماز پڙھي ويندي آهي<ref name=" ٺٽوي " />. ھڪ روايت مطابق نبي ڪريم {{درود}} جن شھيدن جي جنازي جي نماز نہ پڙھائي ھئي ان ڪري شافعين ۾ شھيدن جي جنازي جي نماز نہ پڙھي ويندي آهي<ref name=" ٺٽوي " />. سن ن ۴ ھجري ۾ غزوه بنو نضير جو واقعو پيش آيو جنھن جي پڄاڻي بعد ان قبيلي جي ماڻهن کي سندن گھرن ۽ گھاٽين مان تڙي ڪڍيو ويو<ref name=" ٺٽوي" />. ھڪ روايت مطابق ساڳي سال شراب جي حرمت جو حڪم آيو<ref name="ٺٽوي " />. سن ۴ ھجري ۾ ام المؤمنين بيبي زينب رضه وفات ڪئي. ساڳي سال نماز ۾ قصر جو حڪم آيو. سن ۵ ھجري ۾ غزوه خندق واقع ٿي. جنگ ۾ مخالف لشڪر مان حبان بن قيس جو تير سعد بن معاذ کي پٺي واري ڦڻي ۾ لڳو جيڪو غزوہ خندق ۽ غزوہ بنو قريظه جي پڄاڻي کانپوءِ وفات ڪري ويو<ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال غزوہ بنو قريظه ۾ يھودين جو سردار ۽ بيبي صفيه رضه جو پيءُ حيي بن اخطب مارجي ويو<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۵ ھجري ۾ بنو مزينہ وارن جي وفد ۽ عبدالقيس واري وفد نبي ڪريم {{درود}} جن سان ملاقات ڪري اسلام ۾ داخل ٿيا. ساڳي سال ذوالحج جي مھيني ۾ رسول الله {{درود}} پنھنجي گھوڙي تي سوار ٿي غابہ ڏانھن وڃي رھيا ھئا تہ گھوڙي تان ڪري پيا جنھن ڪري سندن پير مڙي پيو ۽ پاسي ۾ رھڙا بہ آيا جنھن ڪري ڪيترا ڏينھن گھر کان ٻاهر نه نڪتا ۽ مسجد ۾ بہ نہ وڃي سگھيا ۽ نماز گھر ۾ ويٺي ادا ڪئي<ref name="ٺٽوي " /><ref name =" شرح" > شرح علیٰ المواھب اللدنيہ، زرقاني، جلد ۳, ص ۹۷ </ref>. سن ۵ ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق سن ۶ ھجري ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن مديني ۾ گھوڙن جي گوء ڪرائي<ref name=" ٺٽوي " /><ref name ="جلد ۴ " > سبل الھدہ والرشاد، شامي، جلد ۴, صہ ۳۵۳</ref><ref name ="ابن الاثير ۱ " > اسد الغابہ، ابن الاثير، جلد ۱, صہ ۲۳</ref>. سن ۵ يا ھڪ روايت مطابق ۶ ھجري ۾ غزوه بني مصطلق واقع ٿي جنھن بعد بيبي عائشه رضه مٿان بھتان وارو افڪ جو واقعو پيش آيو<ref name=" ٺٽوي " />. افڪ معني آهي اھڙي ڳالھ ڪرڻ جيڪا حقيقت جي ابتڙ ھجي<ref name=" علوي " />. سن ۶ يا ۷ ھجري ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن اھڙي منڊي تيار ڪرڻ جو حڪم ڏنو جنھن ۾ ٽن سٽن ۾ محمد رسول الله کليل ھجي. اھڙيءَ طرح يعلیٰ بن اميہ نالي صحابي اھا منڊي تيار ڪئي جنھن جي مھر ۾ مٿين سٽ ۾ الله وچين ۾ رسول ۽ ھيٺين سٽ ۾ محمد اڪريو ويو. منڊي تيار ٿيڻ بعد نبي ڪريم {{درود}} جن عجمي حاڪمن کي ۶ خط موڪلي دين جي دعوت ڏني<ref name=" ٺٽوي " />. اھي خط عمرو بن اميه ذريعي حبش جي حاڪم نجاشي ڏانھن، دحيہ بن خليفه ڪلبي ذريعي روم جي قيصر (سيزر) ھرقل ڏانھن ، عبدالله بن خذافہ سھمي ذريعي ايران جي ڪسرا ( خسرو) پرويز بن ھرمز بن نوشيروان ڏانھن، حاطب بن ابي بلتعہ لخمي ذريعي مصر ۽ اسڪندريہ جي حاڪم مقوقس ڏانھن ۽ شجاع بن وھب ذريعي دمشق جي ھڪ ماڳ غوطہ جي حاڪم حارث بن ابوشمر غساني ڏانهن ۽ سليط بن عمرو ذريعي يمامہ جي حاڪم ھوذہ بن علي حنفي ڏانهن روانا ڪيا<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۶ ھجري ۾ نبي ڪريم {{درود}} طرفان اٺن جي گوء پڻ ڪرائي وئي جنھن ۾ پاڻ سڳورن جي ڏاچِي قصواء پڻ شامل ھئي پر ان کان ھڪ اعرابي جو توڏو گوء کڻي ويو<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۷ ھجري ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن عمرةالقضاء ادا ڪيو ۽ ڏاچي تي سوار ٿي مڪي ۾ داخل ٿيا جنھن جي مھار عبدالله بن رواحہ جي ھٿ ۾ ھئي. جڏھن بيت الله جي طواف لاء مسجد الحرام ۾ ۾ داخل ٿيا تہ ڪافر ڪنڊ ۾ ويٺا هئا<ref name=" ٺٽوي " />. ان وقت پاڻ سڳورن {{درود}} جن بلال رضه کي حڪم ڏنو ته ڪعبي جي ڇت تي بيھي اذان چوي<ref name=" ٺٽوي " /><ref name =" البدايہ ۲" > البدايہ والنھايہ، جلد ۱, صہ ۲۳۲ </ref> <ref name =" بڪري ۲" > تاريخ الخميس، ديار بڪري، جلد ۲, صه ۶۳ </ref><ref name =" شامي ۵" > سبل الھدہ والرشاد، شامي، جلد ۵, صه ۱۹۳ </ref>. پاڻ سڳورا {{درود}} جن تڏھن ڪعبي ۾ بتن جي ھجڻ ڪري داخل نہ ٿيا ۽ اٺين ھجري ۾ مڪي جي فتح وقت بتن ٽوڙڻ بعد ان ۾ داخل ٿيا<ref name=" ٺٽوي " /> <ref name ="المغازي ۱ " > المغازي، واقدي، جلد ۲, صه ۷۳۸</ref><ref name =" قسطلاني ۲" > شرح علي المواھب اللدنيہ، قسطلاني، جلد ۲, صه ۶۵۷ ۽ ۶۵۸ </ref>. عمرة القضاء جي ادائيگي بعد حمزه رضه جي ننڍڙي نياڻي امامه يا عمارہ پاڻ سڳورن {{درود}} جن کي چاچا چاچا سڏيندي ڪڍ آئي جيڪا مديني تائين بيبي فاطمه الزهراء رضه وٽ رھي جنھن کي بعد ۾ سندس سؤٽ جعفر رضه جي سنڀال گهٽ آندو ويو جنھن جي گھرواري عمارہ جي ماسي ھئي ۽ نبي ڪريم {{درود}} جن فرمايو تہ ماسي ماء جي جاء تي آهي<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۷ يا ۸ يا ۱۰ ھجري ۾ رسول الله {{درود}} جن غسان جي حاڪم جبلہ بن ايھم ڏي دين جي دعوت جو خط موڪليو جنھن جي جواب ۾ اھو مسلمان ٿيو<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۷ ھجري ۾ مصر ۽ اسڪندريہ جي حاڪم مقوقس قبطي پاڻ سڳورن {{درود}} جي خدمت ۾ سوکڙيون موڪليون جن ۾ ٻه ٻانھيون ماريه قبطيہ ۽ سندس ڀيڻ سيرين ، يعفور نالي گڏھ، دلدل نالي ھڪ خچر ، ۲۰ عدد نفيس ململ جا ٿان، ھزار مثقال سون ، اعلي قسم جي ماکي ، ھڪ ڪاٺي جي ٺھيل شامي سرمي داڻي ، آئينو ، ڦڻي شامل ھيا<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۸ ھجري ۾ صفر جي مهيني ۾ عمرو بن العاص ، خالد بن وليد ۽ عثمان بن ابو طلحه مديني اچي پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي ھٿ تي مسلمان ٿيا جن مان ٻہ مھينن بعد خالد بن وڏو ليد جنگ موته ۾ شرڪت ڪئي ۽ فتح تي کيس نبي ڪريم {{درود}} جن سيف الله جو لقب ڏنو<ref name=" ٺٽوي " />. == غزوات== الله جي راھ ۾ اھا جنگ يا جنگي مھم يا جھادي مھم جنھن ۾ رسول الله {{درود}} جن شرڪت ڪئي ان کي غزوہ سڏيو ويندو آهي. زيد بن ارقم غزوات جو ڪل تعداد ۱۹, جابر بن عبدالله وري ۲۱ ٻڌايو آھي<ref name="علوي " />. موسیٰ بن عقبه، ابن اسحاق، واقدي، ابن سعد، قسطلاني، ابن جوزي ۽ دمياطي انھن جو تعداد ۲۷ ۽ علامه ابو عبدالله شامي پنھنجي ڪتاب ''سبل الھدیٰ والرشاد'' ۾ تعداد ۲۸ ڄاڻايو آهي<ref name=" علوي " /> جن ۾ [[ودان]] جي مقام تي [[غزوه ابوآء]] يا غزوه ودان (۱۱ صفر ۲ ھجري)، [[بواط]] جي مقام تي [[غزوه بواط]] (ربيع الاول ۲ ھجري)، [[بدر]] جي مقام تي [[غزوه سفوان]] يا غزوه بدر اولا ( ربيع الاول ۲ ھجري)، [[عشيره]] جي مقام تي [[غزوه عشيره]] ( جمادالاول ۲ ھجري)، بدر جي مقام تي [[غزوه بدر]] ( ۱۷ رمضان ۲ ھجري)، [[قرقرة الڪدر]] جي مقام تي [[غزوه قرقرة الڪدر]] يا غزوہ بني سليم (شوال ۲ ھجري)، [[عريض]] جي مقام تي [[غزوه سويق]] (۵ ذوالحج ھجري)، [[نجد]] جي مقام تي [[غزوه ذي امر]] يا غزوہ غطفان (محرم ۳ ھجري)، [[بحران جو مقام|بحران جي مقام]] تي [[غزوه فرع]] (ربيع الاول ۳ ھجري)، [[مدينه منوره ]] جي مقام تي [[غزوه بنو قينقاع]] (جماد الاول يا شوال ۳ ھجري)، [[احد جبل|جبل احد]] جي مقام تي [[غزوه احد]] ( شوال ۳ ھجري)، [[حمراء الاسد ]] جي مقام تي [[غزوه حمراء الاسد]] (۱۷ شوال ۳ ھجري)، عاليه جي مقام تي [[غزوه بنو نضير]] (ربيع الاول ۴ ھجري)، بدر جي مقام تي [[غزوه بدرالآخيرہ]] يا بدراموعد (شعبان ۴ ھجري)، [[دومة الجندل]] جي مقام تي [[غزوه دومة الجندل]] (ربيع الاول ۵ ھجري)، [[مريسيع]] جي مقام تي [[غزوه بنو مصطلق]] يا غزوه مريسيع (شعبان ۵ ھجري)، مدينه منوره جي مقام تي [[غزوه خندق]] (شوال ۵ ھجري)، [[غران]] جي مقام تي [[غزوه بنو قريظه]] (ذوالقعد ۵ ھجري)، [[نجران]] جي مقام تي [[غزوه بنو لحيان]] (رجب 6 ھجري)، [[حديبيه]] جي مقام تي [[غزوه حديبيه]] (ذوالقعد 6 ھجري)، [[ذي قرد]] جي مقام تي [[غزوہ ذي قرد]] ( ذوالحج 6 ھجري)، [[خيبر]] جي مقام تي [[غزوہ خيبر]] ( محرم ۷ ھجري), [[واديء القریٰ]] جي مقام تي [[غزوہ واديءِ القریٰ]] ( صفر ۷ ھجري)، نجد جي مقام تي [[غزوہ ذات الرقاع]] يا غزوہ محارب و بني ثعبله ( ۱۰ ربيع الاول ۷ ھجري), مڪي شريف جي مقام تي غزوہ [[فتح مڪه]] (۱۰ رمضان ۸ ھجري), [[حنين]] جي مقام تي [[غزوہ حنين]] ( 6 شوال ۸ ھجري), [[طائف]] جي مقام تي [[غزوہ طائف]] ( شوال ۸ ھجري), [[تبوڪ]] جي مقام تي [[غزوہ تبوڪ]] ( رجب ۹ ھجري). جيڪي لشڪر رسول الله {{درود}} جن اصحابين جي اڳواڻي ۾ جھاد لاء روانا ڪيا پر پاڻ شرڪت نہ ڪئي ان جنگي مھم کي سرايا يا بعوث سڏيندا آهن. اھڙين جنگي مھمن جو تعداد اٽڪل ۷۹ ھيو. ===صلح حديبيه=== سن ۶ ھجري ۾ سومر جي ڏينهن ذوالقعد جو چنڊ ڏسي نبي ڪريم {{درود}} جن احرام ٻڌو ۽ عمري جي نيت سان ۱۳۰۰ ھڪ روايت مطابق ۱۴۰۰ يا ۱۵۰۰ مسلمانن ۽ قرباني لاءِ ۷۰ اٺن سميت مڪي ڏانھن روانا ٿيا ۽ جڏھن حديبيه پھتا تہ مشرڪن سندن رستي روڪ ڪئي جنھن بعد صلح ٿي ۽ مسلمانن بغير عمري جي موٽي ويا<ref name=" ٺٽوي " />. حديبيه ۾ صحابين ھڪ ٻٻر جي وڻ جي ھيٺان ويھي نبي ڪريم {{درود}} جن جي ھٿ تي ھٿ رکي بيعت ھنن لفظن ۾ ڪئي تہ "جي موت بہ آيو تہ پٺتي نہ ھٽنداسون". بيعت ۾ سڀ کان پھريون شخص ابو سنان وھب بن محصن اسدي ھيو<ref name="ٺٽوي " />. صلح واري موقعي تي معاھدو ڪيو ويو ته ڌريون ڏھن سالن تائين جنگ نہ ڪنديون. معاھدو حضرت علي ڪرم الله وجهه جن لکيو<ref name=" ٺٽوي " />. واپسي ۾ رستي ۾ سورة الفتح نازل ٿي === خيبر جي فتح=== سن ۷ ھجري ۾ غزوه خيبر واقع ٿي<ref name=" ٺٽوي" />. خيبر ۾ يھودين جا ۶ قلعا واقع ھيا جن مان سڀ کان مضبوط قلعو قموس ھيو جنھن جو مالڪ مرحب نالي سردار ھيو<ref name=" علوي" />. غزوه خيبر جي موقعي تي نبي ڪريم {{درود}} فرمايو تہ:"سڀاڻي اسان اسلامي جھنڊو ان شخص جي حوالي ڪنداسون جيڪو الله ۽ ان جي رسول سان محبت ڪندڙ ھوندو ۽ الله ۽ ان جو رسول ان سان محبت ڪندڙ ھوندا". ٻئي ڏينهن اھو جھنڊو علي بن ابي طالب رضہ کي ڏيندي فرمايو تہ: " اي علي! ھتان جي رھاڪن سان وڙھڻ ۾ تڪڙ نہ ڪجانء، پھريان سندن آڏو دين جي دعوت ۽ الله جي حقن جي ڄاڻ رکجان. پوء رب سائين ھڪ ماڻھو کي به تنھنجي ھتان ھدايت تي ھلايو تہ تنھنجي لاء اھو ڳاڙھن اٺن کان بہ ڀلو آھي"<ref name=" ٺٽوي " />. ھن غزوہ ۾ مسلمانن جي لشڪر مان ۱۵ ماڻھو فوت ٿيا جڏھن ته يھودين جا ۹۳ ڄڻا مارجي ويا جن ۾ انھن جا جنگي جوڌا مرحب ۽ سندس ڀاء حارث، ٻہ سردار عامر ۽ ياسر پڻ شامل هئا<ref name=" ٺٽوي " />. مرحب ، حارث ۽ عامر کي علي بن ابي طالب رضہ ۽ ياسر کي زبير بن عوام ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق علي بن ابي طالب رضہ قتل ڪيو<ref name=" ٺٽوي " />. مرحب سان ويڙھ دوران علي بن ابي طالب تلوار جو زوردار وار مرحب جي مٿي تي ڪيو جيڪو ان جي لوھي ٽوپلي، ۽ مٿي کي چيري سندس ڏندن تائين لڳو ۽ مرحب مارجي ويو<ref name=" Awan " />. جنگ ۾ جڏھن ڇتي ويڙھ شروع ٿي تہ پاڻ سڳورن {{درود}} فرمايو ته "ھاڻي تنور تتو آھي"<ref name=" ٺٽوي " />. سخت ويڙھ بعد قاموس قلعو مسلمانن جي قبضي ۾ آيو تہ يھودين رحم جي درخواست ڪئي جيڪا قبول ڪئي وئي<ref name=" Awan " />. خيبر جي فتح بعد مرحب جي ڀائٽي ۽ ھڪ امير سلام بن مشڪم جي زال زينب بنت حارث نبي ڪريم {{درود}} جن دعوت ڪئي جنھن ۾ ٻاڪري گوشت جي ڀاڄي ۾ زھر وجھي کين کارايو پر نبي ڪريم {{درود}} جن کيس معاف ڪري ڇڏيو ۽ بعد ۾ اھا عورت مسلمان ٿي وئي<ref name=" ٺٽوي " /><ref name =" الاصابہ ۱" > الاصابہ، ابن حجر، جلد ۴, صہ ۳۱۴ </ref>. ھڪ ٻي روايت مطابق جڏھن بعد ۾ زھر سبب بشر بن براء فوت ٿي ويو تہ ان جي قصاص ۾ کيس قتل ڪيو ويو<ref name="ٺٽوي " /><ref name ="البدايہ ۱ " > البدايہ والنھايہ، ابن ڪثير، جلد ۴, صہ ۲۱۰ </ref>. === مڪي جي فتح=== صلح حديبيه کان پوء مسلمانن کي امن سان تبليغ جو موقعو ملي ويو. قريش جي بڇ تي سندن اتحادي بنو بڪر قبيلي وارن بنو خزاعہ وارن تي حملو ڪيو جنھن ۾ قريش جا عڪرمہ بن ابوجھل ۽ صفوان بن اميه وارا شناخت مٽائي بنو بڪر وارن سان گڏجي وڙھيا. انھن حرم ۾ پناھ ورتي پر کين اتي قتل ڪيو ويو. بنو خزاعہ وارا مديني ۾ نبي ڪريم {{درود}} وٽ دانھن کڻي آيا ۽ انصاف جي گھر ڪئي. نبي ڪريم {{درود}} قريش ڏانھن ھيٺين ٽن شرطن مان ڪو به ھڪ قبول ڪرڻ جو مطالبو ڪيو: <br/> # جن کي قتل ڪيو ويو انھن جي خون بھا ادا ڪيو.<br/> # قريش بنو بڪر قبيلي سان اتحاد ختم ڪن.<br/> #صلح حديبيه جي منسوخي جو اعلان ڪن.<br/> قريشن صلح حديبيه جي منسوخي جو شرط قبول ڪيو. جڏھن مسلم نمائندو واپس ھليو ويو تہ پوء انھن ارادو تبديل ڪيو ۽ ابوسفيان مديني ۾ نبي ڪريم {{درود}} سان صلح حديبيه جي ٻيھر بحالي لاء ملڻ آيو پر نبي ڪريم {{درود}} ساڻس نه مليو. ھن صحابين کي منٿ ڪئي تہ سندس مدد ڪن پر ڪجھ نہ وريس<ref name="Awan " />. ۱۰ رمضان سن ۸ ھجري تي مسلمانن جي ڏھ ھزار ماڻھن جي لشڪر سان نبي ڪريم {{درود}} مڪي ڏانھن روانو ٿيو. حرم ۾ رتوچاڻ کان بچڻ خاطر ان روانگي کي مخفي رکيو ويو تہ جيئن مڪي وارن کي تعجب ۾ وجھجي. جڏھن مڪي ٻاھران خيما کوڙيا ته رات جو لشڪر جي ھر سپاھي کي الڳ باھ ٻارڻ جو حڪم ڏنو. ان وقت باھ جي ھڪ مچ جو مطلب ۱۰ کان ۱۵ ماڻھن جي بيٺڪ سمجھيو ويندو ھو<ref name=" Awan " />. ابوسفيان ، حاڪم اب حزام ۽ بديل ابن ورقه صلح جي لاء مسلمانن جي ڪئمپ ۾ پھتا پر ھاڻي اھو وقت ڪانه رھيو. ان بعد ابوسفيان عباس بن عبدالمطلب جي مدد سان نبي ڪريم {{درود}} وٽ معافي لاء پيش ٿيو. عمر بن خطاب کيس اسلام جو سخت دشمن ھجڻ ڪري مارڻ لاء زور ڀريو پر نبي ڪريم ان تي رحم ڪندي فرمايو تہ ڊپ نہ ڪر. ان کي اسلام ۾ داخل ٿيڻ جي دعوت ڏني وئي پر ھو ان لاء راضي نہ ھيو. جڏھن ٻئي ڏينهن تي اسلامي لشڪر جا جٿا مڪي ۾ داخل ٿيندي ڏٺا تہ پوء مسلمان ٿيو<ref name=" Awan" />. مڪي وارن مقابلو نہ ڪيو پر عڪرمہ جي ٽولي خالد بن وليد واري جٿي تي حملو ڪري ٽن مسلمانن کي ماريو ۽ عڪرمہ جي جٿي مان ۱۳ ڄڻا مارجي ويا ۽ عڪرمہ ڀڄڻ تي مجبور ٿي ويو. ڪعبي ۾ موجود ۳۶۰ بتن کي ڊاٿو ويو<ref name=" Awan " />. اعلان ڪيو ويو تي جيڪي گھرن جي اندر در بند ڪري ويھندا، جيڪي ھٿيار ڦٽي ڪندا يا جيڪي ابوسفيان جي گھر ۾ پناھ وٺندا انھن لاء عام معافي ھوندي. جن جن نبي ڪريم {{درود}} سان مجرمانه زيادتيون ڪيون ھيون نبي ڪريم {{درود}} انھن سڀني کي معاف ڪري ڇڏيو<ref name=" Awan " />. مڪي جي فتح بعد مديني ڏانهن ھجرت ڪرڻ جي فرض جي حڪم کي رد ڪيو ويو<ref name=" ٺٽوي " />. ===طائف جي فتح=== مڪي جو فتح بعد طائف وارا بدوين جا ھوازين، ٽقف ۽ ٻيا مشرڪ قبيلا مسلمانن تي حملي جو منصوبو جوڙڻ لڳا. نبي ڪريم {{درود}} جن سندن مڪي تي چڙھائي کان اڳ ساڻن جنگ جي تياري ڪئي ۽ شوال سن ۸ ھجري ۾ ٻارھن ھزار مسلمانن جي لشڪر سان طائف طرف روانا ٿيا ۽ جڏھن حنين جي اونھي ۽ سوڙھي وادي ۾ مڪي کان ۱۰ ميلن جي فاصلي تي طائف واري رستي تي پھتا تہ مٿانھن پاسن کان سندن مٿان تيرن جي برسات ڪئي وئي<ref name=" Awan " />. مسلمانن جي لشڪر ۾ ڀاڄ پئي رسول ڪريم {{درود}} کين سڏيندو رھيو. مؤمن ڀاڄ وارن مان رستو ڪڍي گھوڙا پڻ ڇڏي پيغمبر طرف وڌي ويڙھ شروع ڪئي جنھن بعد مشرڪن ۾ ڀاڄ پئي ۽ ثقف وارن طائف ۾ پناھ ورتي<ref name=" Awan" />. مسلمانن اڳتي وڌي طائف جو محاصرو ڪيو جنھن بعد طائف فتح ٿي ويو. قيدين کي آزاد ڪيو ويو ۽ طائف وارن قبيلن کي معافي ڏني وئي جن جي وڏي اڪثريت اسلام ۾ داخل ٿي وئي. مال غنيمت کي مڪي جي تازو اسلام ۾ داخل ٿيندڙن ۾ ورھايو ويو<ref name=" Awan " />. == سندس آخري وقت ۽ وڇوڙو == ==قرآن ۾ سندس تعارف== "اسان توھان کي حق جي علم سان خوشخبري ڏيڻ وارو ۽ ڊيڄارڻ وارو ڪري موڪليو"..(سورة البقرہ جي آيت ۱۱۹). "مان توھان جي وچ ۾ توھان مان ئي ھڪ رسول موڪليو، جيڪو توھان کي منھنجون آيتون ٻڌائي ٿو ، توھان جي زندگين کي سنواري ٿو ، توھان کي ڪتاب ۽ حڪمت جي تعليم ڏئي ٿو، ۽ توھان کي اھي ڳالھيون سيکاري ٿو جيڪي توھان نہ ڄاڻيندا هئا"...(سورة البقرہ آيت ۱۵۱). "اسان توکي ماڻھن لاء ھڪ رسول بڻائي موڪليو آهي. جنھن رسول جي اطاعت ڪئي ان دراصل الله جي اطاعت ڪئي".. (سورة النساء آيت ۸۰). "تون الله جي راھ ۾ وڙھ، تون پنھنجي ذات کانسواءِ ڪنھن ٻئي لاء ذميدار ناھين" (سورة النساء آيت ۸۳). "اي پيغمبر! جيڪو ڪجھ رب طرفان توتي نازل ڪيو ويو آهي اھو ماڻھن تائين پھچاء، جيڪڏهن تون ايئن نہ ڪيو ته تو پنھنجي پيغمبري جو حق ادا نہ ڪيو". ( سورة المائدہ ، آيت ۶۷). " محمد ان کانسواءِ ڪجھ ناھي بس ھڪ رسول آھي ، ان کان اڳ ٻيا رسول بہ گذاري چڪا آهن"... ( سورة آل عمران ، آيت ۱۴۴). "( اي پيغمبر) اھا الله جي رحمت آ جو تون ھنن ماڻھن لاء ڏاڍو نرم مزاج آھين " (سورة آل عمران ، آيت ۱۵۹). " درحقيقت مومنن تي الله اھو وڏو احسان ڪيو آھي جو سندن وچ ۾ انھن منجھان ھڪ اھڙو رسول اٿاريو جيڪو کين ان جون آيتون ٻڌائي ٿو ، سندن زندگين کي سنواري ٿو ۽ کين ڪتاب ۽ حڪمت جي تعليم ڏئي ٿو..." ( سورة آل عمران ، آيت ۱۶۴). == حجت الوداع جو خطبو== == سندس ڇڏيل ورثو== ==روضو مبارڪ== == توھين رسالت جا واقعا ۽ قانون== ==سيرت تي لکيل مستند ڪتاب== ===حديثن وارا مستند ڪتاب=== ==حضرت محمد صه ۽ مغربي فلاسافر== [[فائل:Muhammad Seal.svg|thumb|left|upright=0.8|حضرت محمد {{درود}} جي مھر جيڪا منڊي ۾ جڙيل ھئي ۽ سرڪاري خط و ڪتابت ۾ استعمال ڪئي ويندي ھئي]] ” پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي باري ۾ گوئٽي هڪ ڊگهو نظم لکيو جيڪو '''Mahomet's Gesang''' جي نالي سان مشهور آهي. ان نظم ۾ گوئٽي پاڻ سڳورن {{درود}} جي چهري جي هڪ محبت ڀري تصوير چٽي آهي هن نظم آخر ۾ گوئٽي لکيو آهي ته: ”پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي چهري مبارڪ تي نظر پوڻ سان انسان سندن مفتون ٿي پوندو.“ جرمن فيلسوف لائبنز (Leibniz) (1646-1716ع) متعلق پروفيسر اشپيز لکيو آهي ته پاڻ سڳورن {{درود}} جن کي ’دين الفطرت‘ جو باني سمجهندو هو.<ref>ڊاڪٽر قاضي نبي بخش؛ رسالو:مهراڻ؛ ڇپيندڙ:سنڌي ادبي بورڊ؛ 1962ع</ref> ==درود ۽ صلوات== [[فائل:Salavat of the prophet.png|thumb|left|upright=1.5|صلوات]] ==حوالا== {{حوالا}} [[زمرو:اسلام]] [[زمرو:محمد|*]] dwwfy7cddx5wdt6hwtsz2ihgiqvz3uz 240400 240399 2022-08-28T08:31:39Z Intisar Ali 8681 wikitext text/x-wiki {{Infobox person | honorific_prefix = ابوالقاسم | name = '''<span style='color: Green'>مُحَمَّدٌ</span>''' <!-- include middle initial, if not specified in birth_name --> | honorific_suffix = صلي الله عليه وآله وسلم | image =Dark vignette Al-Masjid AL-Nabawi Door800x600x300.jpg | image_size = 300px | alt = | caption = سندن نالو خوش خطاطي ۾ لکيل | native_name = ابوالقاسم | native_name_lang = عربي | birth_name = <!-- only use if different from name above --> | birth_date = {{birth date |570|04|20}} | birth_place = مڪو | baptised = <!-- will not display if birth_date is entered --> | disappeared_date = <!-- {{disappeared date and age|YYYY|MM|DD|YYYY|MM|DD}} (disappeared date then birth date) --> | disappeared_place = | disappeared_status = | death_date = {{death date and age|632|06|08|570|04|20}} | death_place = مدينو | death_cause = سخت بخار | body_discovered = | resting_place = مسجد نبوي، مدينو منور | resting_place_coordinates = <!-- {{coord|LAT|LONG|type:landmark|display=inline}} --> | monuments = مسجد نبوي | residence = مڪو پوء مدہنو | nationality = عرب | other_names = 99 نالا: مجتبیٰ، مصطفیٰ، بشیر، نذیر، احمد وغیرہ | ethnicity = <!-- Ethnicity should be supported with a citation from a reliable source --> | citizenship = حجاز | education = اُمِي | alma_mater = | occupation = واپار ، حاڪم ، قاضي، فوجي ڪمانڊر، معلم | years_active = | era = | employer = | organization = | agent = | known_for = اسلام جو پيغمبر | notable_works = *خدا جو ڏنل قرآن پھچائڻ * مديني جي رياست جو بنياد وجھندڙ * مسجد نبوي جو معمار *اسلام جي تعليم ڏنائين * حديث | style = | home_town = مڪو | salary = | net_worth = <!-- Net worth should be supported with a citation from a reliable source --> | height = <!-- "X cm", "X m" or "X ft Y in" plus optional reference (conversions are automatic) --> | weight = <!-- "X kg", "X lb" or "X st Y lb" plus optional reference (conversions are automatic) --> | television = | title = | term = | predecessor = عيسيٰ مسيح | successor = ڪو بہ نہ | party = | movement = | opponents = عربستان جا مشرڪ ۽ يھودي | boards = | religion = <!-- Religion should be supported with a citation from a reliable source --> | denomination = <!-- Denomination should be supported with a citation from a reliable source --> | criminal_charge = <!-- Criminality parameters should be supported with citations from reliable sources --> | criminal_penalty = | criminal_status = | spouse =* خديجه بنت خويلد (595–619) *سوده بنت زمعه (619–632) *حفصه بنت عمر (624–632) *جويريه بنت حارث (628–632) *عائشه (619–632) *زينب بنت جحش (627–632) *صفيه بنت حيي (629–632) *زينب بنت خزيمه (625–627) *ام سلمه (629–632) *ام حبيبه (628–632) *ريحانه بنت زيد (629–631) *ماريه قبطيه (630–632) *ميمونه بنت حارث (630–632) | partner = <!-- (unmarried long-term partner) --> | children = *عبد الله بن محمد، *قاسم بن محمد، *ابراهيم بن محمد، *زينب بنت محمد، *رقيه بنت محمد، *ام ڪلثوم بنت محمد، *فاطمه زهرا رضہ | parents = *عبد الله بن عبد المطلب * آمنہ بنت وھب | relatives = * عبدالمطلب (ڏاڏو) *ابوطالب (چاچو) * حمزہ (چاچو)رضہ *ابو لھب (چاچو) *علي رضہ (ڀائٽو، ۽ ڄاٽو) *عباس رضه (،چاچو) * ابو بڪر رضہ (سھرو) * عمر فاروق رضه (سھرو) *ابوسفيان (سھرو) | callsign = | awards = رحمته العالمين | module = آخري نبي | module2 = | module3 = | module4 = | module5 = | module6 = | signature =Muhammad Seal.svg | signature_alt = | signature_size = 50px | website = <!-- {{URL|example.com}} --> | footnotes = }} <br/> '''حضرت مُحَمَّد''' {{درود}} {{ٻيا نالا|انگريزي= '''Hazrat Muhammad '''pbuh}}(اپریل570ع - جون 632ع) مسلمانن جي عقيدي مطابق الله سبحان و تعالیٰ جو آخري نبي ۽ رسول ھيو جنھن تي [[آسماني ڪتابن جا نالا|آسماني ڪتاب]] [[قرآن| قرآن مجيد]] نازل ٿيو. 40 سالن جي عمر ۾ [[عربستان]] جي شھر [[مڪو| مڪي]] ۾ نبوت جو اظھار ڪندي اسلام جي توحيد واري عقيدي جي تبليغ جو آغاز ڪيو. سندس ڏنل تعليم عربن جي ان خطي ۾ ھڪ زبردست انقلاب برپا ڪيو. قرآن مجيد ۾ سندس زندگي مبارڪ کي '''اسوه''' سڏيو ويو آهي<ref name =" علوي" > بذل القوۃ فی حوادث سنی النبوۃ (سيرت هاشمي)، از: امام العصر مخدوم محمد ھاشم محدث ٺٽوي، ترجمو: پروفيسر اسرار احمد علوي، مھراڻ اڪيڊمي شڪارپور، ڇاپو ٻيو جولائي 2004ع ۾ لکيل مترجم جو نوٽ: تقديم </ref>. سورة الاحزاب جي آيت 21 ۾ فرمان آھي ته:'''لقد کان لکم فی رسول اللہ اسوۃ حسنہ''': ترجمو: "بيشڪ اوھان جي لاء خدا جي رسول {{درود}} جي ذات ۾ ھڪ بھترين نمونو آھي." لفظ اسوة جي عام معنیٰ طريقو يا نمونو آھي<ref name=" علوي " />. اسوہ انسان جي ان حالت کي چيو ويندو آهي جيڪا ھو ڪنھن ٻئي انسان جي پيروي ڪندي اختيار ڪري<ref name ="راغب " > مفردات الفاظ القرآن, از: ابو القاسم راغب اصفھانی صہ ۱۴۰ </ref>. اسلامي عقيدي مطابق محمد رسول الله {{درود}} جن جي اطاعت مسلمانن جي ايمان جو لازمي جز ۽ فرض آهي ۽ ان جي اطاعت کي قرآن مجيد ۾ الله جي اطاعت جي مثل سڏيو ويو آهي. سورة النساء جي آيت ۶۴ ۾ قرآن فرمائي ٿو ته: ''' وما ارسلنا من رسول الا لیطاع باذن اللّٰہ''': ترجمو: "۽ اسان موڪليا جيڪي رسول تہ انھن جي پيروي ڪئي وڃي، الله جي حڪم سان". دين جي عالمن ۽ قرآن جي شارحن جو اھو عقيدو آهي ته قرآن ھڪ تحريري دستور آھي جنھن جي عملي صورت سرور ڪونين {{درود}} جن جي ذات آھي، جن جو ڪوبه قول ۽ فعل حڪم خداوندئ کان وار برابر بہ ھيڏي ھوڏي ھٽيل نه آهي<ref name=" علوي " />. ايليا (بيت المقدس) ۾ ھجرت جي پنجين سال [[ھرقل|ھرقل اعظم]] (Hercules) جي درٻار ۾ سندس بدترين دشمن [[ابوسفيان]] پڇا ڪرڻ تي ٻڌايو ھو تہ "نبوت کان اڳ بہ اوھان {{ درود}} ڪڏهن ڪوڙ نہ ڳالھايو آھي"<ref name=" علوي " />. پاڻ ڪريمن پنھنجي بيمثال ڪردار وسيلي ڪٺور قلبن کي نرم ڪري انھن جو تزڪيو ڪيو<ref name=" علوي " />. سندن ھر عمل جي تقليد کي اسلامي دين ۾ سنت جو مقام حاصل آهي<ref name="علوي " />. مولانا ابوالڪلام آزاد مطابق:"قرآن ۽ نبي سائين {{درود}} جن جي زندگي ساڳي شئي آھي، قرآن متن آھي تہ سيرة ان جي تشريح ۽ قرآن علم آھي تہ سيرة ان جو عمل. ان ڪري انسانيت جي سمورن اھنجن ۽ آزارن جو علاج ان سيرت جي مطالعي ۾ ئي ملي سگھندو"<ref name ="آزاد " > سیرۃ کے عملی پہلو (اردو) ، از: مولانا ابوالڪلام آزاد، صہ ۹</ref>. == قبيلو ۽ گھراڻو == حضرت محمد {{درود}} جو قبيلو [[قريش]] ۽ گھراڻو [[بنو هاشم]] ھيا جيڪي حضرت ابراهيم جي بيبي ھاجرہ {{ٻيا نالا|عبراني= ''' Hagar '''}} مان وڏي پٽ حضرت اسماعيل جي اولاد مان ھيا. حضرت [[ابراهيم]] پنھنجي وڏي پٽ حضرت [[اسماعيل]] ۽ سندس ماء کي مڪي جي ويران وادي ۾ رھايو جتي ٻنھي پيء ۽ پٽ گڏجي [[ڪعبو]] تعمير ڪيو. ان ويراني ۾ [[زمزم]] جي چشمي جي برآمد ٿيڻ سان جرھوم جي قبيلو سندن مرضي سان اتي آباد ٿيو ۽ اڳتي هلي اسماعيل جي شادي ٿي ۽ کيس ٻارھن پٽ ڄاوا جن مان وڏي پٽ جو نالو قدار ھيو. آھستي آھستي اسماعيلين جو تعداد وڌندو ويو.<ref name ="سعيد" >The Life of Muhammad, the Prophet , by:Syed Saeed Akhtar Rizvi, page ،9,7,8,6,</ref> بائيبل مطابق خدا جو واعدو ٿيل ھيو تہ اسماعيل جي اولاد کي تيزي سان وڌائيندو <ref>{Genesis 21:13}</ref> اھي پوري حجاز ۾ ڦھلجي ويا. عیسیٰ مسیح جي پيدائش کان 200 سال اڳ قدار جي اولاد مان عدنان مشھوري ماڻي ٻنھي جي وچ واري شجري جي اڃان ڪا پڪ نہ ٿي سگھي آھي ڇو تہ عربن گھڻا شجرا بيان ڪيا آهن.محمد صہ انھن شجرن تي تبصرو ڪندي فرمايو ھيو تہ {{quote|جڏهن منھجو شجرو عدنان تائين پھچي تہ بس ڪريو|محمد صہ<ref name = " سعيد"/>|}} ٽين صدي عيسويءَ ۾ عدنان جي اولاد مان ھڪ سردار ٿيو جنھن جو نالو فاھر ھيو جنھن لاء خيال آهي تہ ان کي [[قريش]] سڏيندا ھيا ڪن جو وري خيال آھي تہ فاھر جي پنجين پيڙهيءَ ۾ پنجين صدي عيسويءَ ۾ [[قصي بن ڪلاب]] بن مرہ بن لوئي، بن غالب بن فاھر نالي ھڪ طاقتور شخص مشھور ٿيو جنھن کي قريش سڏيندا ھيا ء ان جي اولاد [[قريشي]] سڏبا ھيا. علامہ شبلي نعماني، علامہ طبري مطابق قصي ئي پھريون شخص ھيو جنھن کي قريش سڏيو ويو. قصي سڀني اسماعلين کي گڏ ڪري قائل ڪيو تہ خانہ بدوشي ترڪ ڪري ڪعبي جي چؤطرف مستقل رھائش اختيار ڪن. قصي ڪعبي جي نگران خزاہ قبيلي جي ھليل نالي ھڪ شخص جي نياڻي سان شادي ڪئي ۽ ھليل جي وصيت ذريعي ڪعبي جي نگراني جي ذميداري قصي جي حوالي ٿي جنھن کوڙ ادارن کي قائم ڪيو جن ۾ دارالندواہ (گڏجاڻي واري جاء) شامل ھئي جتي ويھي جنگ ۽ امن سميت اھم معاملن جا فيصلا ، شادين جا اجتماع ٿيندا هئا. قافلن جي روانگي پن ٿيندي هئي.ھن سقايہ ( حاجين کي پاڻي فراهم ڪرڻ جو بندوبست)، رفادہ ( حاجين کي کاڌخوراڪ فراھم ڪرڻ جو بندوبست) پڻ قائم ڪيا<ref name = "سعيد "/> ھن حاجين جو مشاعرالحرم ۾ رات ٽڪائڻ جو بندوبست ء پوري واديءَ کي بتين سان منور ڪري کين سھولتن فراھم ڪرڻ جي شروعات ڪئي. زمزم جو چشمو صديون پھرين لٽجي ويو ھو ھن ان کي ڳولي پھريون دفعو کوھ کوٽايو ۽ پاڻي جي بحالي ٿي. ھن ڪعبي جي ٻيھر تعمير ڪرائي. ھن جي وفات بعد ماڻھو حاجون (موجوده جنت المولا واري قبرستان) ۾ سندس قبر جي زيارت لاءِ ويندا ھئا. ھن کي ڪعبي جون ڇھ ذميداريون ھيون جيڪي ھن پنھنجي وفات کان اڳ پنھنجي وڏي پٽ عبدالدار کي سونپيون. قصي کي پنج پٽ ء ھڪ ڌيءُ ھئي. سندس ٻئي پٽ مغيرہ کي عبداالمناف سڏيندا ھيا، جيڪو قبيلن ۾ معتبر ۽ قائدانہ صلاحيتن وارو ليکيو ويو. عبدالمناف کي ڇھ پٽ ٿيا جن ۾ ھاشم، مطلب، عبد شمس ۽ نوفل مشھور ٿيا. عبدالدار ۽ عبداالمناف جي وفات کان پوءِ ڪعبي جي ذميداري سنڀالڻ ۾ سندن اولاد ۾ تڪرار شروع ٿيو پر پوء ٺاھ ٿي وين. اھو طئي ٿيو تہ پاڻي پيارڻ ، کاڌ خوراڪ فراھم ڪرڻ ۽ جنگ ۾ قيادت جي ذميداري عبداالمناف جي اولاد ڏي منتقل ٿي. ليوا ۽ حجابہ جي ذميداري عبدالدار جي اولاد کي ملي باقي دارالندواہ جي سربراهي ٻنھي جي خاندانن ۾ رھي. انھن مان ھاشم گھڻو نالو ڪڍيو جنھن کي کاڌي کارائڻ جي ذميداري ملي. ھڪ ڀيري مڪي ۾ وڏو ڏڪار آيو تہ ھاشم پنھنجي سموري دولت کڻي شام ويو اتان اٽو ۽ سڪل ماني خريد ڪري مڪي آيو ۽ روزانو اٺن کي ڪھي انھن مان ٻوڙ ٺاھي ماني جا ٽڪرا ان ۾ ملائي سموري قبيلي کي گھرائي کارائيندو هو ڏڪار جي خاتمي تائين ھن قبيلي جي مدد جاري رکي کوڙ ماڻھن کي مرڻ کان بچائي ورتو.ان خدمت جي بدلي ئي کيس ھاشم جو نالو مليو جنھن جي معني ( مانيءَ کي ) ٽڪر ڪندڙ آھي. ھاشم جو اصل نالو امر{{ٻيا نالا|انگريزي=Amr}} ھيو. ھاشم مڪي جي واپاري قافلن جو بنياد وجھندڙ پڻ ھيو. ھن باظنتيني شھنشاھ کان حڪمنامو حاصل ڪيو جنھن تحت قريش قبيلي کي ھر قسم جي ٽئڪس ۽ ڊيوٽي کان آزاد ڪري انھن جي ڪنٽرول وارن ملڪن ۾ آزاد اچ وڃ جي اجازت ڏنل ھئي<ref name = " سعيد "/> ھن اھا ساڳي سھولت ايٿوپيا جي بادشاھ کان پڻ حاصل ڪئي ۽ ان وقت يمن ايٿوپيا جو حصو ھيو.اھڙي طرح قريش جا واپاري قافلا يمن کان شام ۽ بازنظيني شھر انقرہ تائين وڃڻ شروع ٿيا.<ref name = "سعيد "/> ھاشم جڏهن 25 سالن جو ھيو تہ سن 488 عيسويءَ ۾ فلسطين جي غزہ واري ھنڌ وفات ڪري ويو ۽ کيس اتي ئي دفن ڪيو ويو. اھا جاء غزہ ھاشم يا ھاشم جي غزہ سڏجڻ شروع ٿي وئي. ھن يثرب جي عدي بنو نجار قبيلي جي سلمیٰ بنت امر سان پرڻو ڪيو جنھن مان عبدالمطلب پيدا ٿيو جيڪو اڃان ننڍڙو ھيو تہ ھاشم وفات ڪري ويو.ان کان سواءِ ھاشم کي چار ٻيا پٽ پڻ ھيا جن ۾ اسد، نضلا، سئفي ۽ ابو سئفي شامل ھيا جن مان پوين ٽن کي اولاد ڪانہ ٿي باقي اسد کي [[فاطمه بنت اسد]] نالي نياڻي ڄائي جيڪا علي رضہ بن ابي طالب جي ماء ھئي. ھاشم جو اھڙي طرح نسل عبدالمطلب مان اڳتي ھليو<ref name = " سعيد"/>. عبدالمطلب يثرب ۾ پنھنجي ناني جي گھر ۾ پيدا ٿيو. ھاشم جي وفات بعد سندس ڀاء مطلب خاندان جو وڏو بڻيو جيڪو پنھنجي ننڍي ڀائٽي عبدالمطلب بن ھاشم کي مڪي وٺي آيو جڏھن مطلب اٺ تي مڪي ۾ داخل ٿيو تہ ماڻھن ڇوڪري کي مطلب جو غلام سمجھي عبدالمطلب چوڻ شروع ڪيو ۽ مطلب وضاحت ڪندو رھيو تہ اھو سندس ڀائٽيو آھي پر ھاشم جي ان پٽ تي عبدالمطلب نالو پئجي ويو<ref name = " سعيد "/>. عبدالمطلب جو اصل نالو شعيبت الحمد ھيو. مطلبجي وفات بعد سقايہ ۽ رفادہ جي ذميداري عبدالمطلب جي حصي ۾ آئي. ھن 82 سالن تائين عمر ماڻي ۽ پوئين وقت ھن کي مڪي جي سربراھ جو خطاب پڻ مليو<ref name = " سعيد"/> ==والدين== نبي ڪريم {{درود}} جي والد جو نالو عبدالله بن عبدالمطلب ھيو جنھن سندس ولادت کان ڪجھ مھينا اڳ يثرب ۾ ۲۵ سالن جي عمر ۾ وفات ڪئي<ref name =" Awan" > Siraj u Munira, By: Muhammad Ikramun Nabi Awan and Ms Nusrat Tiwana, 1st edition, Nov 2014, Pages: 23, 25 ,27, 28, 39,40 to 86 </ref>. ==جنم== نبي ڪريم {{درود}} جن ۱۲ ربيع الاول تي فجر جي وقت بمطابق ۳۰ اپريل ۵۷۱ع ۾ پيدا ٿيا<ref name ="الفضل " > [ https://www.alfazlonline.org/07/01/2020/9519/] الفضل آن لائين</ref>. سندس ولادت ابرہ جي لشڪر جي تباھي کان ۵۵ ڏينھن بعد ٿي<ref name=" Awan " />. ڏاڏي عبدالمطلب سندس نالو محمد رکيو<ref name=" Awan " />. == ننڍپڻ== عربن جي اميرن جي رواج مطابق پرورش لاء ڏاڏي کيس بدو عربن جي بني سعد قبيلي سان تعلق رکندڙ حليمه سعديه جي حوالي ڪيو<ref name=" Awan " />. حليمه ۽ سندس مڙس حارث ٻار وٺڻ وقت الجھن ۾ ھيا تہ شايد کين مناسب معاوضو نہ ملي سگھي پر جلد ئي کين ٻار جي ڀلاري ھجڻ جي سمجھ آئي<ref name=" Awan" />. حليمه جي نياڻي شيماء سندس پرورش ۾ ماء جي مدد ڪئي<ref name=" Awan " />. ننڍپڻ ۾ پنھنجي رضاعي ڀائرن ۽ ان رضاعي ڀيڻ سان گڏجي ٻڪريون پڻ چاريندو ھو<ref name="Awan " />. جڏھن ۶ سالن جو ٿيو تہ ماء آمنه کيس سندس پيءُ جي قبر جي زيارت ۽ سندس ناناڻي گھر گھمائڻ لاء يثرب وٺي آئي<ref name="Awan " />. واپسي ۾ بيمار ٿي پئي ۽ آبوا جي مقام تي وفات ڪري وئي. تدفين بعد مائٽن کي نظر نہ آيو ۽ جڏھن کيس ڳوليائون تہ پنھنجي ماء جي قبر وٽ ويٺل روئندي ڏٺائونس <ref name=" Awan" />. بعد ۾ جڏھن اصحابين سان گڏ ماء جي قبر تي آيا تہ سندس قبر جي مٽي تي ھٿ ڦيرائيندي ڏاڍو رنا ھيا ۽ ان وقت اصحابي ڪافي پري بيٺا ھئا ۽ کين اھو چوندي ٻڌو تہ سندس ماء جي شفقت جي يادن کيس روئاري وڌو<ref name="Awan " />. ماءُ جي وفات بعد ھن يتيم ٻار جي پرورش جي ذميداري سندس ڏاڏي عبدالمطلب سنڀالي. ۵۷۹ع ۾ عبدالمطلب پڻ وفات ڪري ويو ۽ پوء سندس پرورش جي ذميداري سندس سڳي چاچي ابو طالب سنڀالي<ref name=" Awan " /> ابوطالب ۽ سندس زال فاطمه مٿن ڏاڍا مھربان رھيا<ref name=" Awan " />. پنھنجي ان چاچي ۽ پاڙيسرين جو مال چارڻ شروع ڪيو<ref name="Awan " />. ٻارھن<ref name=" Awan " /> يا يارھن ورھين جي عمر ۾ چاچي حضرت ابوطالب سان گڏ واپار سانگي شام ويا هئا<ref name=" ٺٽوي " /> جڏھن بصري پھتا تہ اتي ھڪ راھبن واري خانقاھ ۾ ترسيا<ref name="Awan " /> جتي بحيرا نالي ھڪ عيسائي راھب سندس نبوت جي تصديق ڪئي ۽ ان وقت حضرت ابوبڪر صديق پڻ ساڻن گڏ ھيو هئي<ref name=" ٺٽوي" />. == زالون ۽ اولاد == ===۱.بيبي خديجه رضه=== 25 سالن جي ڄمار ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي پھرين شادي [[بنو اسد]] گھراڻي جي [[خويلد بن اسد]] ۽ [[فاطمه بنت زائدہ]] جي نياڻي 40 سالا حضرت خديجة الڪبریٰ رضه سان 695 ۾ ٿي جيڪا بيواہ ھئي ۽ سندس اھا ٽين شادي ھئي<ref name=" علوي " />. سندس لقب طاھرہ ۽ ڪنيت ان ھند ھئي<ref name=" علوي " />. بيبي سانئڻ جو پھريون نڪاح [[ھند بن زرارہ]] سان ٿيو جنھن مان کيس ھڪ نياڻي ۽ ٻہ پٽ ٿيا جيڪو پوء گذاري ويو. سندس ٻيون نڪاح [[عتيق بن عائذ]] سان ڪرايو ويو جنھن مان کيس ھڪ نياڻي ھند جي نالي سان ھئي پر ڪجھ وقت کان پوءِ عتيق پڻ گذاري ويو<ref name=" علوي " />. جڏھن 35 سالن جي ٿي تہ سندس والد خويلد پڻ گذاري ويو<ref name="علوي " />. پاڻ مالدار عورت ھئي ۽ سندس ڪاروباري قافلا [[عراق]]، [[شام]] ۽ [[فلسطين]] تائين ويندا ھيا. سندس ھڪ غلام [[ميسرہ]] ايماندار ھيو جيڪو سندس ڪاروبار جو جنرل مينيجر ھيو<ref name=" علوي" />. پاڻ سڳورن {{درود}} جن ان وقت ايمانداري ۾ وڏي شھرت حاصل ڪئي هئي ۽ ميسرہ ذريعي بيبي سانئڻ وٽ اھڙو احوال پھتل ھو ۽ ان کين سندس ڪاروبار ۾ شامل ٿيڻ جي پيشڪش ڪئي جيڪا پاڻ سڳورن {{درود}} قبول ڪئي ۽ ان جي تجارتي قافلي سان شام ويا جنھن بعد بيبي سانئڻ کين شادي جو پيغام موڪليو ۽ ان وقت بيبي صاحبه جي عمر ۴۰ سال ھئي<ref name=" علوي " />. شادي ۲۵ صفر تي مڪي ۾ ٿي جنھن ۾ حضرت ابو طالب ، حضرت حمزہ رضه، بيبي صاحبه جو چاچو [[عمرو بن اسد]]، سؤٽ [[ورقه بن نوفل]] پڻ شامل ٿيا<ref name=" علوي " />. حق مھر ساڍا ٻارھن [[اوقيه]] سون مقرر ڪيو ويو جنھن جي قيمت ۵۰۰ درھم ھئي<ref name=" علوي" />. ھڪ روايت مطابق حق مھر ۲۰ وٽ ٻڌايو ويو آهي<ref name=" علوي " />. نڪاح جو خطبو سيدنا [[ابو طالب]] پڙھيو. اھو خطبو يعقوبي ، شامي ، قسطلاني ، ۽ علامه عامري پنھنجي ڪتابن ۾ نقل ڪيو آهي<ref name=" علوي " />. نڪاح بعد پاڻ سڳورن {{درود}} ھڪ اٺ ذبح ڪرائي مھمانن جي دعوت ڪئي. بيبي سانئڻ زندگي جا 25 سال پاڻ سڳورن {{درود}} سان گذاريا<ref name=" علوي " />. سندس حياتيءَ ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} ٻي ڪا شادي نہ ڪئي<ref name=" علوي " />. پاڻ سڳورن {{درود}} جي پٽ ابراھيم کان سواءِ سموري اولاد بيبي سانئڻ مان ٿي ۽ سڀ سواء بيبي فاطمه الزهراء رضه جي سندن حياتي مبارڪ دوران وفات ڪري ويا<ref name=" علوي " />. [[فائل:The altar of prayer of the Prophet in the demolished house of Khadijeh 01.jpg|thumb|left|upright=0.8|بيبي خديجہ جي مڪي ۾ ڊاٿل گھر اندر اھا جاء جتي حضرت محمد{{درود}} ساڻس شادي کان پوء رھائش دوران عبادت ڪندو ھو]] نبي ڪريم {{درود}} کي چار نياڻيون ھيون جن مان وڏي سيدہ زينب ، ٻيون نمبر سيدہ رقيه ، ٽيون نمبر سيدہ ام ڪلثوم ۽ چوٿون نمبر آخري نياڻي سيده فاطمه الزهراء ھئي<ref name=" علوي " />. چئني مديني ھجرت ڪئي ۽ اتي وفات ڪيائون ۽ چارئي جنت البقيع ۾ دفن ٿيل آھن<ref name=" علوي " />. سيده زينب رضه 30 ميلادي ڌاري مڪي ۾ ڄائي ۽ سن ۸ ھجري ۾ مديني ۾ وفات ڪئي. سندس نڪاح بعثت کان اڳ پنھنجي ماسات ابوالعاص بن ربيع قرشي سان ڪرايو ويو جيڪو بيبي خديجه جي ڀيڻ ھند بنت خويلد جو پٽ ھيو ۽ سندس اصل نالو لقيط ھو<ref name=" علوي " />. ڪجھ رويتن مطابق سندس نالو ھشيم ۽ مھشم ھيو. پاڻ سڳورن {{درود}} جي ھجرت وقت اھي طائف ۾ رھندا ھئا. بدر جي جنگ بعد پاڻ سڳورن {{درود}} کيس مديني گھرايو ۽ بعد ۾ ابوالعاص جڏهن اسلام قبول ڪيو تہ اھو پڻ مديني ۾ آيو. سيده زينب کي ھڪ پٽ علي ۽ ھڪ نياڻي امامه ٿيا<ref name=" علوي" />. علي ننڍپڻ ۾ ئي فوت ٿي ويو. امامه جي پرورش بعد ۾ ابوالعاص جي ماروٽ حضرت زبير بن عوام ڪئي جنهن بيبي فاطمه الزهراء جي وفات بعد امامه جو نڪاح حضرت علي ڪرم الله وجهه سان ڪرايو<ref name=" علوي " />. [[فائل:The altar of prayer of the Prophet in the demolished house of Khadijeh.jpg|thumb|left|upright=0.8|بيبي خديجہ جي سعودي حڪومت پاران ڊاٿل گھر ۾ محراب جو ھڪ ٻيو منظر جتي پاڻ سڳورو عبادت ڪندو ھو]] سيده رقيه رضه ۳۳ ميلادي ڌاري ڄائي ۽ ان جو نڪاح حضرت عثمان غني رضه سان ڪرايو ويو. نبوت جي پنجين سال مڙس سان گڏ حبشه ھجرت ڪئي جتي ست سال رھيا اتي کيس ھڪ پٽ عبدالله نالي ڄائو. مڪي واپسي بعد مديني ڏانهن ھجرت ڪئي. بدر جي جنگ وقت بيمار ٿي پئي ۽ اٽڪل ۲۰ ڏينھن بعد وفات ڪري وئي. ان جي بيماري سبب نبي ڪريم {{درود}} جن حضرت [[عثمان غني]] رضه ۽ حضرت اسامه بن زيد رضه کي مديني ڇڏي ويا ھئا. جنگ جي فتح جي خبر جڏهن مديني پھتي تہ بيبي سانئڻ جي تدفين ٿي رھي ھئي<ref name=" علوي " />. سندس پٽ عبدالله پڻ ننڍپڻ ۾ گذاري ويو<ref name=" علوي " />. [[فائل:The House of Khadijah, The Porphet Mohammad's Wife in Mecca before Demolition 01.jpg|thumb|left|upright=0.8|بيبي خديجہ جو گھر جتي حضرت محمد {{درود}} مڪي زندگيءَ جو ھڪ دؤر گذاريو جيڪو سعودي حڪومت ڊھرائي ڇڏيو]] سيدہ ام ڪلثوم اھل بيت جي مديني ھجرت وقت بيبي فاطمه الزهراء رضه ۽ سيدہ سوده رضه سان گڏ ھئي. سيدہ رقيه رضه جي وفات کان ست يا ٽن مھينن بعد پاڻ سڳورن {{درود}} سندس نڪاح حضرت عثمان غني رضه سان ڪرايو ۽ سندس رخصتي جمادالآخر ۾ دوران ۱۹ سالن جي عمر ۾ ٿي<ref name=" علوي " />. کيس ڪا بہ اولاد ڪانه ٿي. حضرت عثمان سان ھن پنھنجي زندگي جا اٽڪل ساڍا ڇھ ورھيه گذاريا<ref name=" علوي " />. سن ۹ ھجري ۾ شعبان جي مھيني دوران وفات ڪئي. سندس جنازي نماز پاڻ سڳورن {{درود}} جن پڙھائي<ref name=" علوي " />. [[فائل:The House of Khadijah, The Prophet Mohammad's Wife in Mecca after Demolition 01.jpg|thumb|left|upright=0.8|بيبي خديجہ وارو گھر ڊھڻ کان پوءِ واري حالت ۾. ھن گھر پاڻ سڳورن زندگي جو ھڪ دور گذارہو]] بيبي فاطمه الزهراء رضه ۴۱ ميلادي ۾ نبوت جي بعثت واري سال پيدا ٿي ۽ جڏهن ۱۰ ورھين جي ھئي تہ سندس والدہ وفات ڪئي جنھن ڪري ننڍي عمر ۾ ئي والد سان وابسته رھي<ref name="علوي " />. والد کي تمام پياري ھئي. سندس عادات ، اطوار ، رفتار توڙي گفتار جو انداز والد سان مشابهت رکندڙ ھيو ۽ شڪل ۾ والده جھڙي ھئي<ref name=" علوي " />. سندس شادي پندرهن سال پنج مھينن جي عمر حضرت علي ڪرم الله وجهه سان مديني ۾ جنگ بدر کان بعد ڪرائي وئي. نڪاح جي تقريب مسجد نبوي ۾ ٿي ۽ پاڻ سڳورن{{درود}} سندن نڪاح پڙھايو. حق مھر ۵۰۰ درھم مقرر ٿيو ۽ رخصتي احد جي جنگ بعد عمل ۾ آئي<ref name=" علوي" />. سندس حياتيءَ دوران حضرت علي ڪرم الله وجهه ٻي شادي ڪانه ڪئي. کيس پنج ٻار جن ۾ ٽي پٽ امام حسن، امام حسين ، امام محسن ۽ ٻہ ڌيئر ڄاوا. امام محسن ننڍپڻ ۾ ئي وفات ڪئي<ref name=" علوي " />. پاڻ پردي جي سخت پابند ھئي. سندس جنازي نماز حضرت علي ڪرم الله وجهه پڙھائي<ref name="علوي " />. [[فائل:Khadija tomb (1).jpg|thumb|left|upright=0.8|خديجہ جو مڪي م واقع مقبرو جيڪو سعودي حڪومت ڊھرائي ڇڏيو]] بيبي خديجه رضه مان پاڻ سڳورن {{درود}} کي ٻہ پٽ پڻ ڄاوا جن جا نالا قاسم ۽ عبدالله ھيا. قاسم کي طاھر ۽ عبدالله کي طيب پڻ سڏيندا هئا<ref name=" علوي " />. روايت مطابق سندن وفات نبوت کان اڳ ننڍپڻ ۾ ٿي ھئي<ref name=" علوي" />. بيبي صاحبه ۱۱ رمضان سن ۱۰ نبوي ۾ ٦۵ ورھين جي ڄمار ۾ مڪي ۾ وفات ڪئي. کيس حجون مڪي شريف ۾ دفنايو ويو. ان وقت اڃان جنازي جي نماز جو حڪم نہ آيو ھو<ref name=" علوي" />. ===۲.بيبي سوده رضه=== سن ۱۰ نبوي ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} جن جو پاڻ کان عمر ۾ ۳۰ سال وڏي بيوہ<ref name=" علوي " /> سودہ بنت زمعه سان نڪاح ٿيو. مديني ڏانهن ھجرت وقت فقط ھيء گھرواري ساڻن گڏ ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. سندس والد جو نالو زمعه بن قيس ۽ ماء جو نالو شموس بنت قيس نجاري ھيو ۽ ان جو تعلق بنو عامر قبيلي سان ھو<ref name="علوي " />. روايت مطابق ھڪ دفعي خوله بنت حڪيم نبي ڪريم {{درود}} جن کي ٻي شادي ڪرڻ جي تجويز ڏني ۽ کين بيبي عائشه ۽ حبشه کان ھجرت ڪري موٽي آيل مھاجرن مان بيبي سودہ جا نالا پيش ڪيا<ref name="علوي " />. پاڻ سڳورن اھا تجويز قبول ڪئي ۽ ٻنھي طرفن کان آڇ قبول ڪئي وئي. بيبي صاحبه جي نڪاح وقت عمر ۳۲ سال ھئي ۽ بيبي سوده سان نڪاح جو خطبو زمعه بن قيس پڙھيو<ref name=" علوي " />. حق مھر ۴۰۰ درھم مقرر ٿيو<ref name =" جلد" > شرح مواھب ، زرقاني ، جلد ۳, صه ۲۹۷ </ref>. ھن جا ۱۲ سال نبي ڪريم {{درود}} جي صحبت ۾ گذريا ۽ سندس رفاقت ۾ حج ۽ عمرو ادا ڪيو<ref name=" علوي " />. کيس پاڻ سڳورن {{درود}} مان ڪا اولاد ڪانه ٿي پر کيس پھرين مڙس سڪران مان عبدالرحمان نالي پٽ ڄائو جيڪو حضرت عمر رضه جي دؤر ۾ جنگ جلولاء ۾ شھيد ٿيو<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه جي ڪنيت ان عبدالرحمان ھئي<ref name=" علوي" />.بلاذري مطابق بيبي صاحبه سن ۲۲ ھجري ۾ مديني ۾ وفات ڪئي<ref name=" علوي " />. ابن سعد مطابق سن ۵۴ ھجري ۾ وفات ڪئي<ref name="علوي " />. ان وقت جنازي جي نماز جو حڪم اڃان ڪانہ ٿيو ھو. بيبي صاحبه کي جنت البقيع ۾ دفنايو ويو. ھن جي رفاقت نبي ڪريم {{درود}} جن سان ۱۴ سالن تائين ھئي<ref name=" علوي " />. ===۳.بيبي عائشه رضه=== بيبي صاحبه جو تعلق بنو تيم قبيلي سان ھيو. سندس والد جو نالو ابوبڪر صديق ۽ والدہ جو نالو ان رومان بنت عامر ھو. بيبي صاحبه جو لقب صديقه ۽ حميرا ھيو ۽ سندس ڪنيت ان عبدالله ھئي<ref name=" علوي " />. سن ۱۰ نبوي شوال جي مھيني ۾ بيبي عائشه رضه جو پاڻ سڳورن {{درود}} جن سان نڪاح مڪي ۾ سندس والد ابوبڪر صديق پڙھيو<ref name=" علوي " />. حق مھر ۵۰۰ درھم مقرر ٿيو.ان وقت سندس عمر ۶ سال ھئي ۽ رخصتي شوال جي مھيني ۾ ھجرت جي پھرين سال ۹ ورھين جي عمر ۾ مديني ٿي<ref name=" ٺٽوي" />. نڪاح ۽ رخصتي وقت بيبي صاحبه جي عمر بابت متضاد روايتون آھن جن ۾ ھڪ روايت مطابق رخصتي وقت بيبي صاحبه جي عمر ۱۸ سال ھئي. نڪاح مڪي ۾ ٿيو ۽ رخصتي ھجرت جي پھرين سال ٿي ان وقت بيبيءَ جي عمر ۱۷ يا ۱۹ سال ھئي ۽ محمد {{درود}} جن جي عمر ۵۴ سال ھئي<ref name =" الفتوا" > [https://www.thefatwa.com/urdu/questionID/3775/%D8%A7%D8%B2%D9%88%D8%A7%D8%AC-%D9%85%D8%B7%DB%81%D8%B1%D8%A7%D8%AA-%DA%A9%DB%8C-%D8%AA%D8%B9%D8%AF%D8%A7%D8%AF-%DA%A9%D8%AA%D9%86%DB%8C-%DB%81%DB%92-%D8%A7%D9%88%D8%B1-%D8%B9%D9%82%D8%AF-%D9%86%D8%A8%D9%88%DB%8C-%D9%85%DB%8C%DA%BA-%D8%A2%D9%86%DB%92-%DA%A9%DB%92-%D9%88%D9%82%D8%AA-%D8%A7%D9%86-%DA%A9%DB%8C-%D8%B9%D9%85%D8%B1%DB%8C%DA%BA-%DA%A9%DB%8C%D8%A7-%D8%AA%DA%BE%DB%8C%DA%BA/ ] Alfatwa.com</ref>. بيبي صاحبه پنھنجي ڀيڻ اسماء بنت ابوبڪر کان عمر ۾ ۱۰ سال ننڍي ھئي جيڪا پنھجي پٽ عبدالله بن زبير جي شھادت (سن ۷۳ ھجري) کان ۵ يا ۱۰ ڏينھن بعد گذاري وئي. ان جي عمر ھجرت وقت ۲۷ سال ھئي تہ بيبي صاحبه جي عمر ۱۰ سالن جي فرق سان ان وقت ۱۷ سال ھئي<ref name=" الفتوا " />. روایت مطابق مديني پھچڻ کان ڪجھ وقت پوءِ پاڻ سڳورن {{درود}} جن زيد بن حارث ۽ ابو رافع کي مڪي مان ابوبڪر صديق رضه جي گھروارن کي وٺي اچڻ لاءِ موڪليو اھڙي طرح اھي قبا تائين پھتا. بيبي اسماء بنت ابوبڪر اميد سان ھئي ۽ اتي ان عبدالله بن زبير کي جنم ڏنو. ساڳي سال شوال ۾ بيبي عائشه رضه جو گھر مديني جي پاڙي سنح ۾ حارث بن خزرج وارن جي گھرن لڳ واقع ھيو جيڪو نبي ڪريم {{درود}} جي گھر کان ھڪ ميل جي فاصلي تي ھو. ان گھر ۾ سندس شادي ۽ رخصتي ٿي<ref name ="ياقوت " > معجم البلدان، ياقوت، جلد ۳, صه ۲۶۵ </ref>. بيبي صاحبه جو وصال ۱۷ رمضان سن ۵۷ يا ۵۸ ھجري ۾ بنو اميه واري دؤر ۾ ٿيو. پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي زالن ۾ ھيء بيبي سڀ کان وڌيڪ فقيھ ۽ علم واري عورت ھئي ۽ سندس رسول الله {{درود}} جن سان رفاقت ۹ سالن تائين رھي. پاڻ جنت البقيع ۾ دفن ٿيل آهي. حديثن جون ۲۲۱۰ روايتون بيبي صاحبه سان منصوب آھن<ref name=" علوي " />. ===۴.بيبي حفصه رضه=== بنو عدي قبيلي سان تعلق رکندڙ بيبي حفصه حضرت عمر فاروق رضه ۽ سندس زال زينب بنت مظعون جي نياڻي ھئي جيڪا بعثت نبوي کان پنج سال اڳ پيدا ٿي<ref name=" علوي " />. ننڍي عمر ۾ سندس نڪاح سھم قبيلي جي ھڪ فرد خنيس بن حذافه بن قيس سان ٿيو جيڪو بدر جي جنگ ۾ مسلمانن جي لشڪر ۾ شامل ھو ۽ زخمي ٿي پيو ۽ سن ۲ھجري ۾ وفات ڪري ويو ۽ ھڪ روايت مطابق احد جي جنگ ۾ شھيد ٿيو<ref name=" علوي " />. ان بعد شوال سن ۲ ھجري<ref name=" علوي " /> يا ۳ ھجري<ref name=" ٺٽوي " /> ۾ بيبي حفصه جي شادي نبي ڪريم {{درود}} جن سان<ref name="ٺٽوي " /> مديني ۾ ٿي<ref name="علوي " />. ان وقت بيبيءَ جي عمر ۱۸ سال<ref name="علوي " /> يا ۲۱ سال <ref name=" الفتوا " /> ھئي ۽ نڪاح ۾ مھر ۴۰ يا ۵۰۰ درھم مقرر ٿيو<ref name=" علوي" />. ابو دائود ، نسائي ۽ ابن ماجه وغيره ۾ ابن عمر جي روايت مطابق نبي ڪريم {{درود}} جن کيس ھڪ دفعو طلاق (رجعي) ڏني ھئي. طبراني پڻ اھڙو ذڪر ڪيو<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه شعبان سن ۴۵ ھجري ۾ ۶۳ ورھين جي عمر ۾ وفات ڪئي<ref name=" علوي " /><ref name="الفتوا " />. وفات وقت پنھنجي ننڍي ڀاءُ عبدالله بن عمر رضه کي وصيت ڪئي ھئي تہ سندس مديني جي اتر ۾ شام واري رستي تي واقع غابہ نالي ديھ واري ملڪيت خيرات لاء وقف ڪري<ref name=" علوي " />. سندس جنازي نماز مديني جي گورنر مروان بن حڪم پڙھائي ۽ کيس جنت البقيع ۾ دفنايو ويو<ref name=" علوي " />. نبي ڪريم {{درود}} جن سان ان جي رفاقت ۷ سال رھي. ان سان منصوب حديثن جي روايتن جو تعداد ۶۰ آھي<ref name=" علوي " />. ===۵.بيبي زينب بنت خزيمه رضه=== بيبي صاحبه جو تعلق بنوھلال قبيلي سان ھو. سندس والد جو نالو خزيمه بن عبدالله ۽ ماء جو نالو ھند ھو<ref name="علوي " />. رمضان، سن ۳ ھجري ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} جن جو نڪاح بيبي زينب بنت خزيمه ھلاليه سان<ref name=" ٺٽوي" /> مديني ۾ ٿيو ۽ ان وقت سندس عمر ۳۰ سال ھئي<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه کي خير خيرات جي ڪثرت سبب ام المساڪين يعني مسڪينن جي ماء سڏيو ويندو هو<ref name="ٺٽوي " />. ھجرت نبوي {{درود}} کان ۱۴ يا ۱۵ سال اڳ مڪي ۾ ڄائي بيبي صاحبه جو پھريون مڙس نبي ڪريم {{درود}} جو پڦاٽ عبدالله بن جحش رضه ھو جنھن سان گڏ بيبي صاحبه مديني ھجرت ڪئي جيڪو ساڳ شوال سن ۳ ھجري ۾ غزوہ احد ۾ شھيد ٿيو ھو ۽ عدت گذارڻ بعد سندس ٻي شادي پاڻ سڳورن {{درود}} جن سان ٿي پر سن ۴ ھجري ۾ ربيع الاول يا ربيع الآخر ۾ بيبي صاحبه وفات ڪري وئي<ref name=" ٺٽوي " />. وفات وقت سندس عمر ۳۰ يا ۳۱ سال کن ھئي<ref name=" علوي " />.اھو پاڻ سڳورن {{درود}} جن جو پنجون نڪاح ھيو جنھن ۾ حق مھر ۵۰۰ درھم مقرر ٿيو<ref name=" علوي" />. قتادہ بن دعامہ کان روايت مطابق سندس پھريون نڪاح پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي سؤٽ طفيل بن حارث سان ٿيل ھو جنھن ڪجھ وقت پوء کيس طلاق ڏني ۽ سندس ٻيو نڪاح طفيل جي ڀاءُ عبيدہ بن حارث سان ٿيو<ref name=" علوي " />. امھات المومنين ۾ بيبي زينب رضه واحد عورت ھئي جنھن جو جنازو نبي ڪريم {{درود}} جن پڙھايو <ref name=" علوي " />. سندس پاڻ سڳورن {{درود}} جن سان رفاقت ۸ مھينا رھي<ref name=" علوي " />. ===۶.بيبي ھند رضه=== بيبي صاحبه جو تعلق بنومخزوم قبيلي سان ھو. سندس والد جو نالو ابواميہ سھيل بن مغيرہ ھو ۽ والده جو نالو عاتڪہ بنت عامر ھيو. بيبي صاحبه جي ڪنيت ام سلمه ھئي<ref name="علوي " />. بيبي صاحبه جو نڪاح رسول الله {{درود}} جن سان شوال ، سن ۴ ھجري ۾ مديني ۾ ٿيو جنھن وقت بيبي صاحبه جي عمر ۲۶ سال ھئي. حق مھر ۾ ڪجھ گھريلو سامان شامل ھو<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه ۶۲ ھجري ۾ ۸۴ ورھين جي ڄمار ۾ وفات ڪئي. سعيد بن زيد سندس جنازي نماز پڙھائي ۽ کيس جنت البقيع ۾ دفنايو ويو. پاڻ سڳورن {{درود}} سان سندس رفاقت ۷ سال رھي<ref name=" علوي " />. اٽڪل ۳۷۸ حديثن جون روايتون ھن بيبيءَ سان منصوب ٿيل آھن<ref name=" علوي " />. ===۷.بيبي زينب بنت جحش رضه=== بيبي صاحبه جو تعلق بنو اسد بن خزيمه قبيلي سان ھو. سندس والد جو نالو جحش بن رئاب ۽ والدہ جو نالو اميمہ بنت عبدالمطلب ھيو. بيبي صاحبه جي ڪنيت ام الحڪم ھئي<ref name=" علوي" />. سن ۴ ھجري ۾ ذوالقعد جي مھيني ۾ چنڊ واري رات پاڻ ڪريم {{درود}} جن جو نڪاح زينب بنت جحش رضه سان ٿيو. ھڪ ٻي روايت مطابق ۵ ھجري ۾<ref name=" ٺٽوي " /> مديني ۾ ۴۰۰ درھم حق مھر عيوض ٿيو<ref name=" علوي " />. ان وقت بيبيءَ جي عمر ۳۵ ورھيه ھئي ۽ نبي ڪريم {{درود}} جي وفات بعد سندس زالن مان اھا پھرين وفات ڪندڙ ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. شادي واري وقت ھن. سال پردي جو حڪم نازل ٿيو<ref name=" ٺٽوي " />. ھن بيب جو تعلق قريش جي اسد بن خزيمه واري شاخ سان ھيو<ref name=" علوي " />. ھي بيبي نبي ڪريم {{درود}} جن جي رشتي ۾ پڦاٽ ھئي. ھجرت جي پھرين سال ئي بيبي صاحبه جو خاندان مديني پھتو ھو. نبي ڪريم {{درود}} جن ان جو نڪاح زيد بن حارث رضه سان ڪرايو ھو پر اھا شادي ڪامياب نہ ٿي سگھي ۽ زيد کيس طلاق ڏني<ref name=" علوي " />. ان وقت بيبيءَ جي عمر ۳۴ سال ھئي. ان بعد قرآن جي آيت جي حڪم تحت سندس عدت بعد شادي نبي ڪريم {{درود}} جن سان ٿي<ref name=" علوي" />. بيبي صاحبه جو نالو برہ ھيو ۽ شادي وقت سندس نالو نبي ڪريم {{درود}} جن زينب رکيو<ref name=" علوي " />. نبي ڪريم {{درود}} جي وصال کان ۷ سال بعد سن ۲۰ ھجري ۾ حضرت عمر رضه جي دؤر ۾ بيبي صاحبه ۵۳ ورھين جي ڄمار ۾ وفات ڪئي ۽ سندس جنازي جي نماز حضرت عمر رضه پڙھائي ۽ کيس جنت البقيع ۾ دفنايو ويو<ref name=" علوي " />. سندس رفاقت نبي ڪريم {{درود}} جن سان ۶ سال تائين رھي. ساڻس ۱۱ حديثن جون روايتون منصوب ٿيل آھن<ref name=" علوي" />. ===۸.بيبي ريحانه رضه=== بيبي صاحبه جو تعلق روايتن مطابق بنو نضير يا بنو قريظه سان ھيو جن مان بنو قريظه جي روايت مشھور آھي. ھڪ روايت مطابق ڄائي بنو نضير قبيلي ۾ ۽ سندس شادي بنو قريظه ۾ ٿي ۽ شمعون يا زيد بن عمرو جي نياڻي ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. غزوہ بنو قريظه جي موقعي تي قيد ٿي ٻانھپ ۾ شامل ٿي ۽ نبي ڪريم {{درود}} جن جي حصي ۾ آئي<ref name="ٺٽوي " />. پاڻ سڳورن {{درود}} کيس آزاد ڪري سن ۵ ھجري ۾ محرم جي مھيني ۾ ساڻس نڪاح ڪيو<ref name="ٺٽوي " />. سندس اصل نالو ربيعه بنت شمعون بن زيد بن عمرو ھيو. ابن حجر سندس تعلق بنو قريظه سان ۽ ابن اسحاق بنو نضير سان ڏيکاريو آھي<ref name=" علوي" />. سندس شادي بنو قريظه جي حڪم نالي شخص سان ٿي جيڪو غزوه بنو قريظه ۾ مارجي ويو<ref name="علوي " />. محمد بن ڪعب جي روايت مطابق ھن بيبي پردي جو حڪم مڃڻ کان انڪار ڪيو ھو جنھن ڪري کيس نبي ڪريم {{درود}} جن طلاق ڏني ھئي پر پوء رجوع ڪيو ۽ بعد ۾ پردي جي پابندي سان زندگي گذاري<ref name=" علوي " />. سن ۱۰ ھجري ۾ جڏهن نبي ڪريم {{درود}} جن حج تان واپس آيا تہ مديني ۾ وفات ڪري وئي ۽ کيس جنت البقيع ۾ دفنايو ويو<ref name=" علوي " />. ابن الاثير ،ابن ڪثير ، شامي وغيره بيبي صاحبه جو شمار ٻانھين ۾ ڪيو آهي<ref name=" علوي " />. ===۹.بيبي جويريه رضه=== سن ۵ ھجري ۾ غزوه بنو مصطلق بعد يا سن ۶ ھجري ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن جو نڪاح بيبي جويريه رضه سان<ref name=" ٺٽوي " /> مديني ۾ ٿيو<ref name=" علوي " />. پاڻ غزوہ بنو مصطلق ۾ ھٿ آيل قيدين ۾ شامل ھئي. نبي ڪريم {{درود}} جن کيس آزاد ڪري نڪاح ڪيو جنھن ۾ ۴۰۰ درھم حق مھر مقرر ٿيو<ref name=" ٺٽوي " />. نڪاح وقت بيبي صاحبه جي عمر ۲۰ سال ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال سندس والد حارث بن ابو ضرار مسلمان ٿيو<ref name=" ٺٽوي " />. ابن عباس مطابق بيبي صاحبه جو اصل نالو برہ بنت حارث ھيو<ref name=" علوي " />. سندس تعلق بنو خزاعہ جي پاڙي بنو مصطلق سان ھيو. سندس پيء پاڙي جو سردار ھيو جنھن سندس شادي پنھنجي خاندان جي نوجوان مسافع بن صفوان سان ڪرائي ھئي جيڪو غزوہ بنو مصطلق ۾ مارجي ويو. بيبي صاحبه مال غنيمت ۾ ثابت بن قيس ۽ سندس سؤٽ جي حصي ۾ آئي پر سردار جي نياڻي ھجڻ ڪري ھن انھن سان رھڻ پسند نہ ڪيو ۽ ۹ اوقيه سون جي قيمت تي پنھنجي آزادي جو معاھدو ڪيو. مدد لاء نبي ڪريم {{درود}} جن وٽ پيش ٿي ۽ نبي ڪريم {{درود}} جن رقم ڀري کيس آزاد ڪرايو جنھن بعد مسلمان ٿي ۽ پاڻ سڳورن کيس حرم ۾ شامل ڪرڻ جو فيصلو ڪيو ۽ نڪاح بعد ان جو نالو بره بدلائي جويريه رکيو. نڪاح بعد اصحابين نبي ڪريم {{درود}} جن جي ساھراڻي گھر ڀاتين ھئڻ ڪري بيبي صاحبه جي قبيلي جي سمورن فردن کي آزاد ڪري ڇڏيو<ref name=" علوي " />. ابن عبدالبر مطابق بيبي صاحبه ربيع الاول سن ۵۰ ھجري ۾ ۶۵ سالن جي ڄمار ۾ وفات ڪئي. سندس جنازي جي نماز مديني جي گورنر [[مروان بن حڪم]] پڙھائي ۽ کيس [[جنت البقيع]] ۾ دفنايو ويو<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه جو پاڻ سڳورن {{درود}} سان ازدواجي رفاقت ۵ سال تائين رھي. ھن بيبي سان ۷ حديثون منصوب ٿيل آھن. ===۱۰. بيبي رملہ (ام حبيبه) رضه=== سن ۷ ھجري ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن ابوسفيان جي ڌيءَ ام حبيبه سان نڪاح ڪيو<ref name="ٺٽوي " />. بيبي صاحبه جو تعلق بنو اميه خاندان سان هو. سندس اصل نالو رملہ بنت ابو سفيان ھو<ref name=" علوي" />. سندس ماء جو نالو صفيه بنت ابوالعاص ھو<ref name="علوي " />. بيبي صاحبه حضرت عثمان جي پڦاٽ، امير معاويه جي ماٽيلي ڀيڻ ۽ يزيد بن ابو سفيان جي سڳي ڀيڻ ھئي<ref name=" علوي" />. بعثت کان ۱۷ سال اڳ مڪي ۾ پيدا ٿيندڙ بيبي صاحبه جي پھرين شادي بنو خزيمه جي عبدالله بن جحش سان ٿي<ref name=" علوي " />. ابتدائي دور ۾ ئي ٻئي مسلمان ٿيا ۽ حبشه ڏانھن ٻہ ڀيرا ھجرت ڪيائون. حبشه ۾ کين ھڪ نياڻي حبيبه نالي ڄائي جنھن جي نالي تي ان جي ڪنيت ان حبيبه ٿي وئي<ref name=" علوي " />. سندس مڙس حبشه ۾ عيسائي ٿي ويو جنھن ڪري ان کان طلاق ورتائي. ان جي حالات جي خبر پوڻ بعد مديني مان پاڻ سڳورن عمرو بڻ اميہ کي نڪاح جي بندوبست لاء حبشه موڪليو<ref name=" علوي" />. نڪاح وقت بيبي صاحبه جي عمر ۳۷ سال ھئي. نڪاح جو خطبو اصحمہ نجاشي پاڻ پڙھيو ۽ نبي ڪريم {{درود}} جن طرفان حق مھر ۴۰ اوقيه جي برابر قيمت يا ۴۰۰ دينار پڻ نجاشي ادا ڪيو<ref name=" علوي " />. ان حبيبه بعد ۾ مديني نبي ڪريم {{درود}} جن وٽ منتقل ٿي<ref name=" علوي " />. ابن بر ۽ ابن جوزي مطابق بيبي صاحبه سن ۴۴ ھجري ۾ امير معاويه جي دور حڪومت ۾ ۷۳ يا ۷۴ سالن جي عمر ۾ مديني ۾ وفات ڪئي ۽ کيس جنت البقيع ۾ دفنايو ويو<ref name=" علوي" />. ===۱۱.بيبي صفيه رضه=== سن ۷ ھجري ۾ صفر جي مھيني ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن جو نڪاح بيبي صفيه رضه جن سان <ref name="ٺٽوي " /> صھبا ۾ ٿيو ۽ ان وقت بيبي صاحبه جي عمر ۱۷ سال ھئي<ref name=" علوي " />. ھي ي بيبي غزوہ خيبر ۾ ھٿ آيل قيدي عورتن ۾ شامل ھئي ۽ ورھاست ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} جي حصي ۾ آئي پر پاڻ سڳورن {{درود}} کيس آزاد ڪري نڪاح ڪيو ۽ سندس آزادي کي ان جو مھر مقرر ڪيو<ref name=" ٺٽوي " />. بيبي صاحبه جي ان نڪاح جي ڪري سندس سمورن مٽن مائٽن کي آزاد ڪيو ويو جيڪي ۾ ۷۰۰ ڄڻا ۽ ۱۰۰ گھرن جا ڀاتي ھيا<ref name=" ٺٽوي " />. بيبي صاحبه بنو نضير قبيلي جي سردار حيي بن اخطب جي نياڻي ھئي، سندس والده جو نالو برہ بنت سموئيل ھو. بيبي صاحبه جو جو اصل نالو زينب ھيو. زرقاني مطابق عربن جي رواج ۾ غنيمت جي مال جو حصو جيڪو سردار کي ملندو هو ان کي صفيه سڏيندا ھيا اھڙي طرح پاڻ سڳورن کي غنيمت جي حصي ۾ ملڻ ڪري کيس صفيه جو نالو ڏنو ويو<ref name="علوي " />. پر اڪثريت جي راء مطابق سندس اصل نالو صفيه ھو<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه جي پھرين شادي ننڍي عمر ۾ ناناڻي گھر جي ھڪ امير نوجوان سلام بن مشڪم سان ڪرائي وئي پر اھو سخت مزاج ھيو جنھن ڪري سندن علحدگي ٿي وئي. سندس ٻي شادي ڪنانہ بن ربيع سان ٿي. بنو نضير جي مديني مان نيڪالي بعد سندس خاندان خيبر لڏي آيو جتي سندس پيءُ کي چڱو مڙس بڻايو ويو<ref name=" علوي " />. ھڪ روايت مطابق خيبر جي فتح بعد دحيہ ڪلبي جي حصي ۾ آئي پر پوء اصحابين فيصلو ڪيو ته سردار جي ڌي ۽ ٻئي قبيلي جي سردار جي ننھن ھجڻ ڪري مسلمان سردار وٽ ھجڻ کپي ۽ اھڙي طر طرح نبي ڪريم {{درود}} جن جي حصي ۾ آئي<ref name=" علوي " />. کيس لذيذ کاڌا پچائڻ ۾ وڏي مھارت ھئي<ref name="علوي " />. بيبي صاحبه ۲ رمضان سن ۵۰ ھجري ۾ مديني ۾ وفات ڪئي ۽ کيس جنت البقيع ۾ دفنايو ويو<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه جي پاڻ سڳورن {{درود}} جن سان ازدواجي رفاقت اٽڪل پوڻا چار سال تائين رھي. ان سان ۱۰ حديثون منصوب ٿيل آھن. ===۱۲.بيبي برہ يا ميمونه رضه=== سن ۷ ھجري ۾ ذوالقعد جي مھيني ۾ پاڻ سڳورا {{درود}} صلح حديبيه ڪري قضا ٿيل عمري جي ادائيگي لاء روانا ٿيا ۽ ۴ ذوالحج تي صبح جو مڪي ۾ پھتا. ٽي راتيون اتي ترسيا ۽ پوء مديني طرف روانا ٿيا ۽ ان سفر دوران بيبي ميمونه رضه جن سان نڪاح ڪيائون<ref name=" ٺٽوي " />. امام احمد حنبل مطابق مديني ڏانهن سفر دوران سرف نالي ڳوٺ ۾ ٿيو<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه پاڻ سڳورن {{درود}} جي آخري گھرواري ھئي جنھن بعد پاڻ سڳورن {{درود}} ڪو ٻيو نڪاح ڪانه ڪيو<ref name=" علوي" /><ref name=" ٺٽوي " />. ابو ھريرہ ، مجاھد ۽ ابن عباس جي رواايتن مطابق سندس اصل نالو بره ھيو پر نبي ڪريم {{درود}} جن اھو نالو مٽائي ميمونه رکيو<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه جو تعلق بنو ھلال قبيلي سان ھو. سندس پيءُ جو نالو حارث بن حزن ۽ ماء جو نالو ھند بنت عوف ھيو<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه جي پھرين شادي ابورھم بن عبدالعزہ عامري سان ٿي جيڪو ۷ ھجري جي شروعات ۾ وفات ڪري ويو جنھن بعد عباس بن عبدالمطلب يا جعفر رضه جي مشوري تي نبي ڪريم {{درود}} جن ساڻس نڪاح ڪيو. ان وقت بيبي صاحبه جي عمر ۳۶ سال ھئي ۽ نڪاح جو خطبو عباس بن عبدالمطلب پڙھيو<ref name=" علوي " />. حق مھر ۵۰۰ درھم مقرر ٿيو<ref name=" علوي" />. حضرت عمر رضه جي دؤر ۾ ٻين امھات المومنين وانگر کيس بہ ساليانو ۱۰ ھزار درھم وظيفو ملندو هو. سن ۵۱ ھ ۾ سرف ۾ ئي وفات ڪئي ۽ ان وقت سندس عمر ۸۰ سال ھئي<ref name=" علوي " />. سندس جنازي جي نماز ڀاڻيجي عبدالله بن عباس پڙھائي<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه جي پاڻ سڳورن {{درود}} جن سان ازدواجي رفاقت اٽڪل ۳ سال رھي ۽ ساڻس ۷۶ حديثون منصوب ٿيل آھن<ref name="علوي " />. ===بيبي ماريه قبطيہ رضه=== بيبي صاحبه ٻانھي ھئي جيڪا مصر اسڪندريہ جي حاڪم پاڻ سڳورن {{درود}} جن ڏانھن سوکڙي طور موڪلي ھئي. آمين ھجري ۾ ان مان پاڻ سڳورن {{درود}} جن کي ھڪ پٽ ابراھيم رضه نالي ڄائو<ref name=" ٺٽوي " />. اھو نالو حضرت ابراهيم عليه السلام جي نالي تان رکيو ويو. ستين ڏينھن تي ٻن دنبن جي قرباني بہ ڪئي وئي ۽ ان جي جھنڊ لھرائڻ جو حڪم پڻ ڏنو<ref name=" ٺٽوي " />. اھو ٻار ابورافع جي گھرواري سلمیٰ رضہ ڄڻايو ۽ اھا خبر ابورافع پاڻ سڳورن {{درود}} جن کي ٻڌائي جنھن تي کيس ھڪ غلام مبارڪي ۾ مليو<ref name=" ٺٽوي " />. ===فاطمه بن ضحاڪ سان شادي ۽ طلاق=== سن ۸ ھجري ۾ ذوالقعد جي مھيني ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن جي شادي فاطمه بنت ضحاڪ ڪلبي سان ٿي. شادي بعد جڏھن پاڻ ڪريم {{درود}} جن سندس ويجھو ويا تہ چوڻ لڳي: "مان اوھان کان الله جي پناھ گھران ٿي". اھو ٻڌي نبي ڪريم {{درود}} کيس فرمايو تہ: " تو پناھ گھري، ھاڻي پنھنجي مائٽن ڏانهن موٽي وڃ"<ref name=" ٺٽوي " /><ref name =" حجر۲" > الاصابہ، ابن حجر، جلد ۴, صہ ۳۸۲ </ref><ref name =" قسطلاني ۳" > المواھب اللدنيہ، قسطلاني، جلد ۲, صه ۹۶</ref><ref name =" ڪثير ۳" > البدايہ والنھايہ، ابن ڪثير، جلد ۴, صہ ۳۷۴ </ref>. ===مليڪہ بنت ڪعب سان شادي ۽ طلاق=== سن ۸ ھجري رمضان جي مھيني جي پڄاڻي تي پاڻ ڪريم {{درود}} جن جي شادي مليڪہ بنت ڪعب ليثي ڪنائي/ڪندي سان ٿي. فتح مڪه وقت نبي ڪريم {{درود}} جي حڪم تي سندس پيءُ کي قتل ڪيو ويو ھو جيڪو ڏوراپو ڪجھ عورتن کيس ڏنو جنھن تي ان عورت بہ الله جي پناھ گھري ۽ نبي ڪريم {{درود}} جن کيس فارغ ڪري ڇڏيو<ref name=" ٺٽوي " /><ref name =" الاصابہ ۲" > الاصابہ، ابن حجر، جلد ۴, صہ ۴۱۰</ref><ref name ="خميس ۲ " > تاريخ الخميس، ديار بڪري، جلد ۲, صہ ۹۶</ref><ref name =" شامي ۴" > سبل الھدہ والرشاد، شامي، جلد ۱۱، صہ ۲۳۰ ۽ ۲۳۱ </ref>. ==مڪي زندگي== === نبوت کان اڳ واري زندگي=== جڏھن سندن عمر ۳۵ سال ٿي تہ قريش ڪعبي جي نئين سر تعمير ڪرائي ۽ جڏھن حجر اسود کي نصب ڪرڻ جو وقت آيو تہ انھن ۾ ھڪ تنازعو شروع ٿي ويو ھر قبيلي چاھيو پئي تہ اھو اعزاز انھن جي سردار کي ملي. ڪنھن ڏاھي بزرگ کين صلاح ڏني تہ جيڪو صبح ٿيڻ وقت سڀ کان اول ڪعبي ۾ داخل ٿئي ان کان فيصلو ڪرايو وڃي. جڏھن اھو وقت آيو تہ اھو داخل ٿيندڙ شخص نبي ڪريم {{درود}} ھيو ۽ انھن ڏسڻ سان ئي چوڻ شروع ڪيو تہ اھو امين ۽ سچو آھي. نبي ڪريم {{درود}} کين مشورو ڏنو ته حجر اسود کي چادر تي رکي سڀني قبيلن جا سردار گڏجي کڻن ۽ جڏھن انھن ايئن ڪيو ته نبي ڪريم {{درود}} اھو پٿر جتن ۾ کڻي نصب ڪيو<ref name=" Awan " />. مڪي ۾ ڏڪار اچڻ وقت ابوطالب جي اولاد مان علي جي سنڀال جو ذمو نبي ڪريم {{درود}} کنيو ۽ سندس مشوري تي جعفر بن ابوطالب ۽ ان جي خاندان جو ذمو عباس بن عبدالمطلب کنيو ھو <ref name=" Awan " />. بيبي خديجه رضه جي ڀائٽي مڪي جي بازار مان ھڪ اغوا بعد غلام بڻايل زيد بن حارث نالي ٻار خريد ڪري کيس تعفي ۾ ڏنو بيبي صاحبه اھو نبي ڪريم {{درود}} جي خدمت لاء سندن حوالي ڪيو. سندن شفقت ۽ محبت ڪري ٻار جي پاڻ سڳورن سان دل لڳي وئي. بعد ۾ حارث پٽ کي مڪي ۾ ڳولي لڌو تہ نبي ڪريم {{درود}} کان کيس خريد ڪري واپس حاصل ڪرڻ پئي چاھيو. نبي پاڪ حارث ۽ سندس ڀاء کي فرمايو تہ جيڪڏهن ٻار توھان سان وڃڻ چاھي تہ توھان بغير معاوضي جي کيس وٺي وڃو. جڏھن ٻار کي پيءُ ۽ چاچي ھلڻ لاء چيو تہ ان کين ۽ نبي پاڪ {{درود}} ڏانھن نھاريو ۽ وڃڻ کان انڪار ڪندي نبي ڪريم {{درود}} جي غلامي ۾ رھڻ پسند ڪيو. نبي ڪريم {{درود}} کيس آزاد ڪري پنھنجو گود ورتل پٽ بڻائڻ جو اعلان ڪري ڇڏيو<ref name=" Awan " />. شادي کان پوءِ ڪيترائي سال مڪي کان ڪجھ ميلن جي فاصلي تي جبل حرا ۾ واقع ھڪ غار ۾ عبادت ڪندا رھيا ان جبل کي ان ڪري جبل نور جو نالو ڏنو ويو<ref name=" Awan" />. اھا غار ۲۰۰۰ فٽ جي اوچائي تي واقع آھي. رمضان جو اڪثر پورو مھينو اتي گذاريندا هئا جتي ھڪ رات جبرائيل نازل ٿيو ۽ قرآن جي نزول جي شروعات ٿي <ref name=" Awan " />. [[Image:Cave Hira.jpg|thumb|left|upright=0.8|جبل نور ۾ واقع غار حرا جتي محمد صہ عبادت ڪندو ھو ۽ پھرين وحي نازل ٿي.]] === نبوت جو آغاز=== جڏھن پاڻ ڪريمن {{درود}} جن پنھنجي عمر مبارڪ جا چاليھ ورھيه پورا ڪيا، تڏهن کين نبوت جي نعمت سان نوازيو ويو<ref name ="شامي " > سبل الھدیٰ والرشاد فی سیرۃ خیرالعباد شامی از: محمد بن یوسف بن علی بن یوسف صالحی دمشقی المعروف شامی، جلد ۲ صہ ۲۲۵ </ref><ref name =" ٺٽوي" > بذل القوۃ فی حوادث سنی النبوۃ (سيرت هاشمي)، از: امام العصر مخدوم محمد ھاشم محدث ٺٽوي، ترجمو: پروفيسر اسرار احمد علوي، مھراڻ اڪيڊمي شڪارپور، ڇاپو ٻيو جولائي 2004ع </ref>. ان روايت تي عالمن جي اڪثريت کي اتفاق رھيو آھي<ref name=" ٺٽوي " />. جڏھن تہ ڪي ٿوريون روايتون اھڙيون بہ مليون آهن ، جن ۾ بعثت وقت عمر مبارڪ چاليھ ورھين کان ھڪ ڏينھن مٿي يا ڏھ ڏينھن مٿي يا وري ٻه مھينا مٿي بہ ٻڌائي وئي آھي<ref name=" ٺٽوي " />. پر پھرين روايت ئي سڀني کان وڌيڪ مشھور ۽ مقبول آهي<ref name=" ٺٽوي " />. محمد بن يوسف دمشقي المعروف شامي سميت مالڪي مسلڪ جي ابو عبدالله محمد بن عبدالباقي المعروف زرقاني پڻ پنھنجي ڪتاب ''شرح علیٰ المواھب اللدنیہ'' ۾ چاليھ سالن جي روايت کي صحيح ڄاڻايو آهي<ref name=" ٺٽوي" />. صحيح بخاري ۽ صحيح مسلم ۾ پڻ حضرت ابن عباس ۽ انس رضي اللّٰہ تعالیٰ عنھما کان پڻ ساڳي روايت نقل ڪيل آھي<ref name="ٺٽوي " />. سندن بعثت ھڪڙن راوين ربيع الاول ۽ ٻين رمضان شريف جي مھيني ۾ بيان ڪئي آھي<ref name=" ٺٽوي " />. ابن اسحاق، بيھقي، ابن ڪثير، ذھبي، قسطلاني، شامي ۽ زرقاني پنھنجي ڪتابن ۾ بعثت جو آغاز ربيع الاول ۾ سچن خوابن کي قرار ڏنو آهي<ref name=" علوي " />. قرآن مجيد ۾ سورة البقرہ جي آيت ۱۸۵ مطابق "رمضان اھو مھينو آھي جنھن ۾ قرآن نازل ڪيو ويو"<ref name="ٺٽوي " />. صحيح مسلم ۾ حضرت طابوقتادہ رضہ جي روايت مطابق بعثت سومر جي ڏينهن ٿي ھئي<ref name =" مسلم" > صحيح مسلم، جلد ۱, صہ ۳۶۸ </ref><ref name="ٺٽوي " />. مسلم روايتن مطابق ليلة القدر واري رات غار حرا ۾ ملائڪ جبرائيل سندس خدمت ۾ وحي کڻي آيو<ref name=" ٺٽوي " />. وحي ۾ سڀ کان پھريون جبرائيل سورة علق جون پھريون پنج آيتون پڙھيون جيڪي نبي ڪريم {{درود}} جن ورجايون<ref name=" ٺٽوي " /> <ref name ="بخاري " > صحيح بخاري، "ڪيف ڪان بدءالوحي"، جلد ۱ صہ ۶ ۽ ۷ </ref>. جبرائيل پھرين وحي مھل انساني شڪل ۾ آيو هو<ref name=" ٺٽوي " />. غار حرا مان موٽندي پاڻ سڳورو {{درود}} حضرت خديجه وٽ آيو ۽ ڏڪڻ لڳو ۽ فرمايائون ته مون کي چادر ڍڪايو جيڪا ڍڪائي وئي ۽ جڏھن اھا ڪيفيت ختم ٿي تہ سورة مدٽر جون پھريون پنج آيتون نازل ٿيون<ref name="ٺٽوي " /><ref name=" بخاري " />. خوف واري حالت ۾ بيبي سانئڻ کين تسلي ڏني جنھن بعد کيس پنھنجي سؤٽ ورقه بن نوفل ڏي وٺي آئي<ref name="ٺٽوي " />.سمورن مردن ۽ عورتن کان اڳ حضرت خديجه رضہ پاڻ سڳورن تي ايمان آندو ۽ سمورا مسلمان ان روايت بابت ساڳي راء رکن ٿا<ref name ="ابن الاثير " > اسد الغابہ، ابن الاثیر، جلد ۵ صہ ۴۳۴ </ref><ref name ="روض " > الروض الانف سھيلي، جلد ۱, صہ ۲۷۷-۷۸ </ref><ref name ="زرقاني " > شرح علي المواھب، زرقاني، جلد ۱, صہ ۲۳۷ </ref><ref name =" قسطلاني" > المواھب اللدنيہ، قسطلاني، جلد ۱ ، صه ۲۱۷ </ref>. بيبي سانئڻ جي اسلام آڻڻ کانپوءِ سندس چارئي نياڻيون: سيدہ زينب رضه، سيدہ رقيه رضه، سيدہ ام ڪلثوم رضه ۽ سيدہ فاطمه الزهراء رضه بہ اسلام جي دائري ۾ داخل ٿيون<ref name="ٺٽوي " />. اھا روايت زرقاني '''شرح اعلیٰ المواھب''' ۾ سيرت ابن اسحاق ۽ سيرت شامي جي حوالي سان نقل ڪئي آهي<ref name=" ٺٽوي " />. ھڪ روايت مطابق بيبي خديجه رضه کان بعد پھرين ايمان آڻيندڙ عورت [[فاطمه بنت خطاب]] ھئي <ref name ="زرقاني ۱ " > شرح علي المواھب اللدنيہ، زرقاني، جلد ۱, صہ ۲۴۶ </ref><ref name="ٺٽوي " />. مردن ۾ ابوبڪر صديق ساڳي بعثت واري سومر ڏينھن شام جي وقت اسلام قبول ڪيو<ref name="ٺٽوي " />. جنھن بعد ٻارن ۾ حضرت علي ڏھن سالن جي عمر ۾ اسلام قبول ڪيو<ref name=" ٺٽوي " />. ھڪ روايت مطابق حضرت علي، ابوبڪر صديق کان اڳ اسلام قبول ڪيو<ref name="ٺٽوي " />. عثمان غني، زبير بن عوام، عبدالرحمان بن عوف، سعد بن ابي وقاص ، طلحه بن عبيد پڻ حضرت ابوبڪر صديق رضه جي ذريعي اسلام ۾ داخل ٿيا<ref name=" ٺٽوي " /> ساڳي سال زيد بن حارث ۽ بلال حبشي، عامر بن فھيرا، ابوذر غفاري (جندب بن جنادہ) ۽ سندس وڏو ڀاءُ انيس بن جنادہ، ابو فڪيھه، عمار بن ياسر ۽ سندس پيءُ ياسر بن عامر ۽ ماء سميه بنت خباط ۽ ڀاء عبدالله بن ياسر، صھيب رومي، مصعب بن عمير، عياش بن ربيعه، ارقم بن ابي ارقم، عثمان بن مظعون ۽ سندس ٻہ ڀائر قدامه ۽ عبدالله، ۽ ابو عبيده، ابو سلمه عبدالله ۽ سندس ماء بره، عامر بن ابي وقاص، عبدالله بن مسعود ھذلي، جعفر بن ابو طالب، خنيس بن حذافه سھمي، عبيده بن حارث، سعيد بن زيد معيقيب بن ابي فاطمه، خالد بن سعيد، فاطمه بنت خطاب، اسامه بن زيد جي ماء ام ايمن حبشيه، عبدالله بن عباس جي ماء ام الفضل عرف لبابه، عبدالله بن مسعود جي ماء ام عبد پڻ اسلام ۾ داخل ٿيا<ref name=" ٺٽوي " />. پھرين وحي جي نزول بعد بيبي خديجه رضه پاڻ سڳورن {{درود}} کي ورقه بن نوفل ڏي وٺي آئي جنھن وحي جو احوال ٻڌي سندس نبوت جي تصديق ڪئي جنھن ڪري کيس مسلمان سمجھيو وڃي ٿو<ref name=" ٺٽوي " />. زرقاني '''شرح علیٰ المواھب اللدنيہ''' ۾ ورقه کي قطعي طور صحابي مڃيو آھي<ref name="ٺٽوي " />. ===تبليغ ۽ تڪليفون=== سن ۳ نبوي ۾ ۽ ڪن روايتن مطابق ۴ نبوي ۾ کين سورة الحجر جي آيت ۹۴ ذريعي کين کليل دعوت جو حڪم ڏنو ويو ۽ پاڻ سڳورن {{درود}} صفا واري ٽڪريءَ تي چڙهي قريش قبيلي وارن کي وڏي واڪي سڏ ڪري کلي عام اسلام جي دعوت ڏني جتي ابولھب سندن مخالفت ڪئي جنھن ڪري سورة الھب نازل ٿي<ref name=" ٺٽوي" />. مڪي جي مشرڪن سندن مخالفت شروع ڪئي پر ساڻس ابو طالب جي مڪمل تائيد ۽ حمايت حاصل هئي<ref name=" ٺٽوي" />. سن ۵ نبوي (615ع<ref name=" Awan " />) ۾ مسلمانن مڪي وارن جي ڏاڍ کان تنگ ٿي حبشه ڏانھن پھرين ھجرت ڪئي جن ۾ حضرت عثمان ، بيبي رقيه ، عبدالرحمان بن عوف، زبير بن عوام ، مصعب بن عمير ، ابو سلمه عبدالله ۽ ام سلمه سميت ٻارھن مرد ۽ پنج عورتون شامل ھيا<ref name=" ٺٽوي " /><ref name ="بيھقي " > دلائل النبوة بيھقي، جلد ۲, صه ۲۹۷ </ref><ref name =" ارقم" > زادالمعاد ابن قيم، جلد ۱, صه ۹۷ ۽ ۹۸ </ref>. ساڳي سال بيت الله ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} سورة نجم جي تلاوت شروع ڪئي جنھن وقت مشرڪن جو ھڪ وڏو ميڙ موجود ھيو ۽ جڏھن سجدي واري آيت آئي تہ نبي سڳورو {{درود}} سجدي ۾ ھليو ويو ۽ اتي موجود مسلمان پڻ سجدي ۾ ڪري پيا انھن سان گڏوگڏ سواء اميه بن خلف جي سمورن مشرڪن پڻ سجدو ڏنو<ref name=" ٺٽوي " /><ref name =" ھشام" > سيرت ابن ھشام جلد ۱ </ref><ref name=" جلد " /><ref name =" صحيح" > صحيح بخاري، جلد ۲ صه ۷۲۱</ref>. سن ۶ نبوي جي شروعات ۾ مسلمانن حبشه ڏانھن ٻيون ڀيرو ھجرت ڪئي. ان قافلي ۾ ۸۳ مرد ۽ ۱۸ عورتون شامل هيون<ref name =" اللدنيہ" > شرح المواھب اللدنيہ ، جلد ۱, صه ۲۸۷ </ref><ref name=" ارقم " /><ref name="ٺٽوي " />. قافلي ۾ جعفر بن ابو طالب سندس زال اسما بنت عميس، خنيس بن حذافه سھمي، مصعب بن عمير، معيقيب بن ابو فاطمه، مقداد بن اسود ڪندي، ابو عبيده بن جراح، خالد بن حزام، ام المومنين سودہ بنت زمعه پڻ شامل هئا<ref name =" سبل" > سبل الھدیٰ والرشاد، شامي، جلد ۲, صه ۳۶۳,۳۹۷ ۽ ۴۰۹ </ref>. ساڳي سال مشرڪن مسجد الحرام ۾ گڏجاڻي ڪئي جنھن ۾ ابوجھل، شيبه، عتبه، وليد بن عتبه، عمار بن وليد، عقبه بن ابي معيط، اميه بن خلف وغيره شامل هئا. رسول {{درود}} جن ڪعبي ۾ نماز پڙھي رھيا ھئا. ان مھل مسجد ٻاھران ميدان ۾ قرباني لاء اٺ ڪٺو ويو ھو. ان ميٽنگ مان ھم صلاح ٿيندي عقبه بن ابي معيط اٿيو ۽ اوجھ سان ڀريل اوجھري آڻي پاڻ سڳورن {{درود}} جي پٺي مٿان رکي. ان واقعي جي پروڙ ڏھن ورھين<ref name=" علوي " /> جي سيدہ فاطمه کي پئي ته مسجد ۾ ھلي آئي ۽ پنھنجي بابي جي پٺي تان غلاظت ھٽائي<ref name="ٺٽوي " />. ان وقت حضرت ابوبڪر صديق پڻ اتي پھتو<ref name="ٺٽوي " />. ساڳي سال عمار بن ياسر جي ماء سميه بنت خباط کي ابوجھل نيزو ھڻي شھيد ڪيو ويو<ref name="ٺٽوي " />. سن ۶ نبوي ۾ پاڻ سڳورا {{درود}} صحابي ارقم بن ابي ارقم جي گھر اچي ترسيا جتي مسلمان گڏ ٿي نماز پڙھندا ھيا جيڪو سلسلو حضرت عمر بن خطاب جي اسلام ۾ داخل ٿيڻ تائين جاري رھيو جنھن بعد مسلمانن گڏجي ڪعبي اندر نماز پڙھڻ جي شروعات ڪئي<ref name="ٺٽوي " />. مخدوم محمد هاشم ٺٽوي لکي ٿو تہ دار ارقم مسجد الحرام لڳ صفا جي ٽڪري وٽ موجود ھيو جنھن کي خليفي ھارون رشيد جي حبشي نسل واري ماء خيزران نئين سر جوڙائي تبرڪ طور ھڪ مسجد قائم ڪئي جنھن ڪري ھاڻي اھو دار خيزران سڏجي ٿو<ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال ھڪ روايت مطابق حضرت حمزہ اسلام ۾ داخل ٿيو ۽ ٽي ڏينهن بعد حضرت عمر بن خطاب دار ارقم ۾ اچي اسلام قبوليو<ref name=" ٺٽوي " />. ان کان اڳ نبي ڪريم {{درود}} جن دعا گھري ھئي تہ: {{quote| "اي الله! عمرو بن ھشام ۽ عمر بن خطاب مان جيڪو توکي وڌيڪ پيارو ھجي، ان جي ذريعي اسلام کي سگھ بخش."|<ref name ="ابن حجر " > الاصابہ، ابن حجر، جلد ۲, صه ۵۱۸ </ref>|}} ھڪ روايت مطابق ساڳي سال عبدالله بن عمر پڻ مسلمان ٿيو ھو<ref name=" ٺٽوي " />. ان کان سواءِ ان الخير سلمه پڻ دار الارقم ۾ اچي مسلمان ٿي جيڪا ابوبڪر صديق جي ماء ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۷ نبوي ۾<ref name ="حجر " > فتح الباري، حافظ ابن حجر، جلد ۷, صه ۱۴۷ </ref> ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق ۸ نبوي ۾ محرم جي چنڊ ڏسڻ سان ئي قريش وارن بنو جو ھاشم ۽ بنو عبدالمطلب سان مڪمل بائڪاٽ جو اعلان ڪيو جنھن سبب نبي ڪريم {{درود}} جن کي شعب ابوطالب ۾ نظر بند ٿيڻو پيو<ref name=" ٺٽوي " />. شعب ابوطالب جبل ابو قبيس جي وچان ھڪ جابلو لڪ ھيو جيڪو بنو هاشم جي مورثي ملڪيت ھو<ref name ="عاصم " > سفرنامہ ارض القرآن (اردو)، محمد عاصم، صہ ۱۵۴ </ref>. بائڪاٽ جي ڪاروائي لکت ۾ ڪئي وئي جنھن کي بيت الله ۾ لٽڪايو ويو جنھن ۾ لکيل ھو ته<ref name=" ٺٽوي " />: {{quote|محمد {{درود}} کي بنو ھاشم بنو مطلب سان گڏ مڪي مان شھر نيڪالي ڏني ويندي. ڪوبه ماڻھو ساڻن مٽي مائٽي يا سڱابندي وغيره نہ ڪندو. کاڌي پيتي جي ڪابہ جنس وٽن پھچڻ نہ ڏني ويندي. ڪوبه ماڻھو نہ کانئن ڪجھ خريد ڪندو ۽ نہ وري ڪا شئي کين وڪرو ڪري سگھندو. مسلمانن سان ان وقت تائين ڪنھن بہ قسم جو ڪو ٺاھ يا ساڻن ڪابہ نرمي نہ ڪئي ويندي، جيستائين ھو محمد {{درود}} کي قريش وارن جي حوالي نہ ڪندا |<ref name =" سيرت" > سيرة ابن ھشام، جلد ۲، صه ۱۴ </ref>|}} سن ۸ نبوي ۾ مشرڪن آسماني نشاني جو مطالبو ڪيو ۽ نبي ڪريم {{درود}} جن کين چوڏھين جي چنڊ واري رات شق القمر وارو معجزو ڏيکاريو<ref name=" ٺٽوي " />. مسلمانن جي عقيدي مطابق پاڻ سڳورن {{درود}} چنڊ ڏانھن پنھنجي آڱر سان اشارو ڪيو جنھن سان چنڊ ٻہ الگ اڌ ٿي ٿي ويو. پر مشرڪن ان کي وڏو جادو قرار ڏنو<ref name=" ٺٽوي " />. عبدالله بن عباس جي ولادت شعب ابوطالب ۾ ٿي جنھن بعد ساڳي سال بائڪاٽ واري دستاويز کي سن ۱۰ نبوي اڏھي کائي وئي ۽ اھو احوال ابو طالب پاڻ سڳورن {{درود}} جن کي ٻڌايو<ref name=" سيرت " /><ref name =" الروض" > الروض الانف سھيلي، جلد ۲, صه ۱۲۷ ۽ ۱۲۸ </ref><ref name =" دلائل۱" > دلائل النبوة، بيھقي، جلد ۲, صه ۳۱۱-۳۱۵ </ref><ref name ="ابن سعد " > الطبقات الڪبریٰ، ابن سعد، جلد ۱, صه ۱۳۱, </ref>. مشرڪ ان واقعي تي لڄي ٿيا ۽ ٽي سالن جي ظلم ۽ ڏاڍ بعد ابو طالب جي زندگي دوران ان معاهدي تان پاڻ ئي ھٿ کڻي ويا جنھن بعد نبي ڪريم {{درود}} جن پنھنجي ڪڙم قبيلي سان گڏجي مڪي اندر پنھنجي اباڻن گھرن ڏانھن موٽي آيا<ref name=" ٺٽوي " />. ان بعد معراج جو واقعو پيش آيو<ref name=" Awan " />. ساڳي سال رمضان جي ۷ تاريخ تي ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق ذوالحج جي مھيني ۾ ابو طالب جو انتقال ٿيو<ref name="ٺٽوي " />. ابو طالب جي انتقال بعد ابو لھب ملي ڀگت سان پاڻ کي بنو ھاشم جو سردار قرار ڏئي نبي ڪريم {{درود}} کي بنوھاشم قبيلي مان نيڪالي ڏيڻ جو اعلان ڪيو جنھن جو مطلب کين قبيلائي تحفظ کان محروم ڪري سندن قتل لاء راھ ھموار ڪرڻ ھيو<ref name="Awan " />. ساڳي سال شوال جي ۲۷ تاريخ تي پاڻ سڳورا {{درود}} جن طائف ويا جتي ثقيف قبيلي وارن کي اسلام جي دعوت ڏني. اتي ۲۶ ڏينهن ترسيا پر طائف وارن کين ستايو ۽ تڪليفون ڏنيون<ref name=" ٺٽوي " />. مسلمانن جي عقيدي مطابق طائف مان واپسي تي نخلہ نالي ڳوٺ ۾ منزل ڪئي جتي ۷ جنن جو وفد ساڻن مليو جن اسلام جي دعوت قبول ڪئي<ref name=" ٺٽوي " />. ڪجھ صاحب علم ماڻھن جو خيال آهي تہ لفظ جن معني غائب آھي جيڪو لفظ ريگستان جي خانه بدوش بدوي قبيلن لاء پڻ استعمال ڪيو ويندو ھو ڇوته اھي عربن جي تمدني زندگي ۾ ڪٿي بہ ڏسڻ ۾ نہ ايندا ھيا. محمد هاشم ٺٽوي ڪتاب آڪام المرجان جو حوالو ڏيندي لکيو آهي ته مڪي ۽ مديني ۾ جنن جا مختلف وفد ڇھ ڀيرا جدا وقتن تي پاڻ سڳورن {{درود}} جي جي خدمت ۾ حاضر ٿيا<ref name="ٺٽوي " /><ref name =" شبلي" > آڪام المرجان، ابو عبدالله شبلي، صه ۴۶ </ref>. سن ۱۱ نبوي (620ع<ref name=" Awan" />) ۾ مديني کان آيل حاجين (منیٰ ۾<ref name=" Awan " />) عقبه جي ويجھو رسول {{درود}} جي ھٿ مبارڪ تي بيعت ڪئي جنھن سان مديني وارن اسلام ۾ داخل ٿيڻ جي شروعات ڪئي<ref name=" ٺٽوي " />. ان کي بيعت عقبه سڏيو ويندو آهي. ان ۾ روايتن مطابق ۶ يا ۸ ڄڻا شامل هئا جن ۾ ابو اسامه اسد بن زرارہ خزرجي، برآء بن معرور بن صخر اوسي ، ابوالھيثم بن تيھان، معاذ بن حارث ۽ ان جا ٻہ ڀائر جن ۾ عوف بن حارث پڻ شامل ھئا<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۱۲ نبوي ۾ معراج وارو واقعو پيش آيو<ref name="ٺٽوي " />. ساڳي سال رجب جي مھيني ۾ عقبه جي مقام لڳ ٻين بيعت ڪئي وئي جنھن ۾ مديني کان آيل ۱۳ ڄڻا ھرھڪ بشير بن سعد، سعد بن معاذ، عبدالله بن عمرو ۽ سندس ننڍڙو پٽ جابر بن عبدالله، اسيد بن حضير، ابي بن ڪعب، عبادہ بن صامت، ابو مسعود عقبه بن عمرو، ذڪوان بن عبد قيس زرقي، رافع بن مالڪ، قطبہ بن عامر، عتبہ بن عامر ۽ عويد بن ساعدہ شامل هئا<ref name=" ٺٽوي " />. ان زماني ۾ حج رجب جي مھيني ۾ ان ڪري ٿيندو ھو جو مشرڪن ۾ جھالت سبب نسي جو رواج ھو يعني ھو پنھنجي مرضيءَ موجب ڦيرڦار ڪري ان کي اڳي پوء ڪندا ھئا<ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال مصعب بن عمير کي مديني قرآن ۽ نماز پڙھائڻ لاء موڪليو ويو<ref name=" ٺٽوي" />. سن ۱۳ نبوي ۾ ذوالحج جي مھيني ۾ عقبه وٽ ٽين بيعت ڪئي وئي<ref name=" ٺٽوي " />. بيعت ڪندڙ جماعت ۾ ۷۳ مرد ۽ ۲ عورتون شامل هيون جن ۾ ابو رفاعہ رافع بن مالڪ عجلاني، ابو لبابه رفاعہ بن عبدالمنذر اوسي، ابو طلحه زيد بن سھل خزرجي، سعد بن ربيع خزرجي، عبدالله بن جبير، عبدالله بن رواحہ، عبدالله بن زيد حارثي، مشھور شاعر ڪعب بن مالڪ، معاذ بن جبل شامل هئا<ref name=" ٺٽوي " />. == مدني زندگي== ===يثرب ڏانھن ھجرت=== سن ۱ ھجري ۾ خميس ڏينهن ربيع الاول جو چنڊ ڏسي نبي ڪريم {{درود}} جن مڪي کان يثرب ڏانھن ھجرت شروع ڪئي. ان وقت ساڻس گڏ حضرت ابوبڪر صديق رضه ۽ ان جو غلام عامر بن فھيرہ ۽ ھڪ ٽيون شخص عبدالله بن اريقط ديلي پڻ گڏ ھيا<ref name=" ٺٽوي" /><ref name ="الھشام " > السيرة النبويه، ابن ھشام، جلد ۲, صه ۱۲۹ </ref><ref name =" البدايہ" > البدايہ والنھايہ، ابن ڪثير، جلد ۳, صه ۱۷۶ </ref><ref name ="سمھودي " > وفاءالوفا، علامه سمھودي، جلد ۱, صه ۲۳۸ </ref><ref name ="قتيبہ " > المعارف، ابن قتيبه، صه ۸۹</ref><ref name ="بڪري " > تاريخ الخميس، ديار بڪري، جلد ۱, صه ۳۲۴</ref>. ان وقت عبدالله بن اريقط غير مسلم ھيو<ref name=" ٺٽوي " />. ھي جابلو توڙي ميداني رستن جي وڏي ڄاڻ رکندڙ ھيو ۽ ھجرت وقت غار ثور لڳ ٻہ ڏاچين سميت اتي پھتو ھو ۽ کين ڳاڙهي سمنڊ واري غير معروف رستي کان يثرب وٺي آيو<ref name="علوي " />. ھجرت وقت پاڻ سڳورن {{درود}} جن دعا گھري تہ: {{quote|اللهم اعنى علیٰ هول الدنيا وعوآئق الدهر و مصآئب اللیالی والایام۔<br/> "اي منھنجا مالڪ، منھنجي مدد فرماءِ، دنيا جي مصيبتن کان، زماني جي رڪاوٽن کان ۽ رات ڏينھن جي گردشن کان" |<ref name=" ٺٽوي " /><ref name=" البدايہ " />|}} غار ثور ۾ جمعي ، ڇنچر ۽ آچر واريون ٽي راتيون ترسيا<ref name=" ٺٽوي " /><ref name ="فتح باري " > فتح باري، حافظ ابن حجر عسقلاني، جلد ۷, صه ۱۶۸ </ref> ۽ پوءِ سومر واري رات چنڊ جي پنجين تاريخ ان غار مان نڪري پنڌ شروع ڪيو ۽ ربيع الاول جي ٻارھين تاريخ سومر ڏينھن ڪچڙي منجھند مھل مديني لڳ قبا ۾ داخل ٿيا جتي ڏھن راتين کان مٿي ترسيا ۽ مسجد قبا جوڙائي پوء جمعي جي ڏينهن ربيع الاول جي ۲۳ تاريخ تي مديني ۾ اندر داخل ٿيا<ref name="ٺٽوي " />. ۱۶ ربيع الاول ۱ ھ تي جمعي جي ڏينھن 2 جولاء 622ع تي يثرب جي سرزمين تي قدم رکيو ۽ پھريون قيام يثرب کان 2 ميل پري قبا جي مقام تي ڪيو<ref name=" Awan " />. علي بن ابي طالب پڻ پيادل ھجرت ڪري ان. مقام تي انھن سان مليو<ref name=" Awan " />. اھا اسلام جي پھرين مسجد ھئي<ref name=" علوي " />. ھڪ ٻي روايت مطابق ۱۲ ربيع الاول تي مديني ۾ داخل ٿيا<ref name=" ٺٽوي " />. حضرت علي ڪرم الله وجهه ھجرت ڪري قبا ۾ پھتا. قبا ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} جن حڪم ڏنو ته ھجرت واري ڏينھن کان اسلامي تاريخ جي شروعات ڪئي وڃي ۽ سال جو پھريون مھينو محرم مقرر ڪيو وڃي<ref name =" اسيرة" > السيرة النبويہ، ابن ڪثير، جلد ۲, صه ۲۸۸ </ref>. بني عامر بن عوف وارن جي دعوت تي قبا ۾ 14 ڏينھن ترسيا<ref name=" Awan " />. ===مديني ۾ آجيان ۽ مسجد نبوي جي قيام=== سن ۱ ھجري ۾ جمعي جي ڏينهن قبا کان مديني وڃڻ وقت ۲۳ ربيع الاول تي سالم بن عوف وارن جي ڳوٺ ۾ جمعي جي نماز پڙھي پوء مديني پھتا<ref name=" ٺٽوي " />. مديني ۾ مردن، عورتن ۽ ٻارن خوشي ۾ ٻاھر نڪري سندن آجيان ڪئي. پاڻ سڳورا {{درود}} ڏاچِي تي سوار ھيا. ھر قبيلي جي ماڻھن ڏاچِي جي مھار جھلي کين سندن مھمان ٿيڻ لاء عرض ڪري رھيا ھئا. پاڻ {{درود}} فرمايو تہ " توھان ڏاچِي کي ڇڏيو! ھوءَ الله جي امر سان ئي ويھندي"<ref name=" ٺٽوي " /><ref name =" سيرت ابن ھشام" > سيرت، ابن ھشام، جلد ۲, صه ۱۴۱ </ref>. ڏاچِي ابو ايوب انصاري جي گھر آڏو پھچي اتي ويھي رھي. پاڻ {{درود}} جن ابو ايوب انصاري جي گھر ست مھينا ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق ھڪ مھيني کان گھٽ ترسيا ۽ حجرن ۽ ڪمرن جي اڏاوت جو ڪم شروع ڪرايو پوء اتي منتقل ٿيا. جنھن بعد مسجد نبوي جو بنياد رکيو ويو<ref name=" ٺٽوي " />. [[File:Dalailkhayrat.jpg|220 px|thumb|پندرھين صدي ۾ مسجد نبوي جي ٺاھيل دستاويزي تصوير ]] ===رياست جو قيام=== مسجد نبوي عبادتن جي روحاني مرڪز، ديني تعليم جي اداري ھجڻ سميت سياسي ۽ فوجي معاملن لاء رياستي صدر مقام پڻ ھئي جتي نبي ڪريم {{درود}} جن رياستي معاملا طئي ڪرڻ ۾ مشغول رھندا ھيا<ref name="Awan " />. ===ميثاق مدينه=== مديني جي ٻاھران يھودي قبيلا بنو قريظه ، بنو نضير ۽ بنو قينقاع رھندڙ ھيا جن سان نبي ڪريم {{درود}} جن ھڪ معاھدو ڪيو جنھن کي ميثاق مدينه جو نالو ڏنو ويو جنھن مطابق مسلمان ۽ يھودي پاڻ ۾ اتحادي رھندا ۽ ڪنھن بہ ٻاھرين جي حملي وقت پاڻ ۾ گڏجي شھر جو دفاع ڪندا <ref name=" Awan " />. ان معاهدي تحت يھودين کي جان ، مال ، آبرو ، مذھبي آزادي ۽ سندن داخلي معاملن ۾ مڪمل خودمختياري جو تحفظ ڏنو ويو<ref name=" Awan " />. ===مدني دؤر=== سن پھرين ھجري ۾ اذان ۽ اقامت جي شروعات ڪئي وئي<ref name="ٺٽوي " />. ساڳي سال عبدالله بن زبير قبا ۾ ڄائو جيڪو ھجرت ۾ ڄمندڙ پھريون ٻار ھيو<ref name=" ٺٽوي " />. ھڪ روايت مطابق ساڳي سال زڪوات فرض ڪئي وئي ۽ ٻي روايت مطابق ۲ ھجري ۾ رمضان جي روزن بعد فطري ادا ڪرڻ جو حڪم آيو جنھن بعد زڪوات کي فرض ڪيو ويو<ref name=" ٺٽوي " />. ۱ ھجري ۾ شوال جي مھيني دوران ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق ۲ ھجري ۾ بيبي عائشه رضه جي رخصتي ٿي<ref name="ٺٽوي " />. ۱ ھجري ۾ جڏهن نبي ڪريم {{درود}} جن ابو ايوب انصاري جي گھر پھتا ان وقت عبدالله بن سلام پنھنجي خاندان سميت اسلام ۾ داخل ٿيو. ساڳي سال يھودين جي بنو قريظه قبيلي جي عثمان بن اشھل قرظي جو کجين جي باغ ۾ نوڪري ڪندڙ سلمان فارسي رضه ۽ ڏھن سالن جو انس بن مالڪ انصاري خزرجي پڻ اسلام ۾ داخل ٿيا. پاڻ سڳورن {{درود}} جي نياڻي سيده رقيه رضه رمضان جي مھيني سن ۲ ھجري ۾ وفات ڪئي. سن ۲ ھجري ۾ بطن رابغ ۾ عبيدہ بن حارث جي اڳواڻي ۾ پاڻ سڳورن طرفان موڪليل جھادي مھم دوران بطن رابغ ۾ الله جي راھ ۾ پھريون تير سعد بن ابي وقاص ھلايو<ref name="ٺٽوي " /><ref name =" دنيہ" > المواھب اللدنيہ، قسطلاني، جلد ۲, صہ ۶۱</ref>. ساڳي سال قبلي جي تبديلي جو واقعو ٿيو جنھن تحت بيت المقدس جي جاء تي ڪعبة الله کي مسلمانن جو قبلو مقرر ڪيو ويو. اھو اڱاري جو ڏينهن ھيو ۽ پاڻ سڳورا {{درود}} جن بنو سلمه وارن جي مسجد ۾ ٻنپھرن جي نماز پڙھائي رھيا ھئا ۽ جڏھن پھريون ۲ رڪعتون پوريون ڪيائون تہ ان وچ ۾ حڪم نازل ٿيو<ref name ="طبري " > تاريخ طبري، جلد ۲, صه ۱۶۸</ref><ref name=" ٺٽوي " />. ۽ نماز دوران پاڻ سڳورن {{درود}} جن رخ ڦيرائي ڪعبي طرف ڪيو ۽ مقتدين بہ ان عمل کي ورجايو<ref name=" ٺٽوي " /> ۽ باقي ۲ رڪعتون ڪعبي طرف منھن ڪري پڙھيون ويون جنھن ڪري ان مسجد تي مسجد قبلتين جو نالو پئجي ويو. ساڳي سال پاڻ سڳورن {{درود}} جن عاشوري جي ڏينهن روزو رکيو ۽ ماڻھن کي فرمايو تہ روزو انھن تي واجب آهي<ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال يعني ۲ ھجري ۾ رمضان جا روزا فرض ڪيا ويا ۽ ساڳي سال نبي ڪريم {{درود}} جن تي صلوات پڙھڻ جو حڪم آيو<ref name="ٺٽوي " />. ھن سال فطري ادا ڪرڻ جو حڪم ۽ ٻنھي عيدن تي عيد نماز پڙهڻ جو حڪم پڻ نازل ٿيو. نبي ڪريم {{درود}} جن عيد الفطر جي پھرين نماز ۽ عيد الاضحي جي پھرين نماز پڻ ھن سال پڙھايون ۽ ساڳي سال قرباني ڪرڻ جو حڪم ڏنو ويو<ref name="ٺٽوي " />. ساڳي سال عبدالله بن مسعود حبشه مان مديني موٽي آيو. ھن سال اسلامي تاريخ جو ڪنھن بہ سريا جي پھرين سپه سالار عبدالله بن جحش واري سريه ۾ مسلمانن ھٿان پھريون مشرڪ ماريو ويو جنھن جو نالو عمرو بن العلاء حضرمي ھيو ۽ ان سريا ۾ مشرڪن جا پھريون دفعو ٻہ ماڻھو قيدي ٿيا جن ۾ حڪم بن ڪيسان ۽ عثمان بن عبدالله شامل هئا <ref name=" ٺٽوي " />. ھن سال جنگ بدر لاء تياري دوران سعد بن عبادہ ھڪ زرہ '''ذات الفضول''' جي نالي سان نبي ڪريم {{درود}} جن جي حوالي ڪئي جيڪا سڄي ڄمار پاڻ سڳورن {{درود}} جن وٽ رھي<ref name=" ٺٽوي " />. آخري زماني ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} اھا زرہ 30 سير جون (barley) جي عيوض ابو شحم نالي يھودي وٽ گروي رکي ھئي، جيڪا سندن وصال بعد ابوبڪر صديق رضه اھو قرض ادا ڪري ڇڏائي<ref name=" ٺٽوي " />. ۱۲ رمضان سن ۲ ھجري (624ع) تي ۳۰۰ مسلمانن جي لشڪر سان، جن ۾ ۶۰ مھاجر ۽ باقي انصار شامل هئا، مديني مان بدر طرف روانا ٿيا<ref name=" Awan " />. ,نڪرڻ وقت ابولبابہ کي مديني جو گورنر مقرر ڪيو ويو<ref name=" Awan " />. بدر ڳوٺ واپاري قافلن واري رستي لڳ مديني کان ۸۰ ميلن جي فاصلي تي واقع ھيو<ref name="Awan " />. مڪي جي قريش جي لشڪر ۾ سازوسامان سميت ھڪ ھزار ماڻھو ھيا جن جو سپه سالار عتبه ابن ربيعه ھيو. ان لشڪر ۾ ۱۰۰ گھوڙيسوار پڻ ھيا<ref name=" Awan " />. غزوه بدر ۾ جڏھن مسلمان روحا ٽپي صفراء ويجھو پھتا تہ پاڻ سڳورن {{درود}} اصحابين سان مشورو ڪيو. جنگ دوران عڪاشہ بن محصن اسدي جي تلوار ٽٽي پئي ته پاڻ سڳورن {{درود}} جن ان کي کجي جي ھڪ ڳاني ڏئي ان جي مدد سان مقابلو ڪيو<ref name="ٺٽوي " />. ھن اھا ڳاني مرڻ گھڙي تائين پاڻ وٽ سنڀالي رکي ھئي. بدر جي جنگ ۾ عبدالله بن سھيل ڪافرن جو لشڪر ڇڏي مسلمان ٿي اسلامي لشڪر ۾ شامل ٿيو. ھن سال غنيمت جو مال مسلمانن لاء حلال ڪيو ويو. جنگ بدر ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن کي ذوالفقار نالي تلوار ھٿ آئي جيڪا مشرڪن مان عاص بن منبه يا ھڪ ٻي روايت مطابق نبيه بن حجاج جي ملڪيت ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. اھي ٻئي غزوہ بدر ۾ مارجي ويا هئا. ھڪ روايت مطابق بعد ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} جن اھا تلوار حضرت علي ڪرم الله وجهه کي عطا ڪئي ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. غزوه بدر ۾ ۱۴ مسلمان شھيد ٿيا جن ۾ ۶ مھاجر ۽ ۸ انصار ھيا. ابو جھل، عتبہ بن ربيعه، شيبه بن ربيعه، اميہ بن خلف، ۽ وليد بن عتبہ سميت ۷۰ ڄڻا ھن جنگ ۾ مارجي ويا. ابو جھل زخمي ٿيل پوئين پساهن ۾ ھيو عبدالله بن مسعود تلوار سان سر قلم ڪيو<ref name=" ٺٽوي " />. ۷۰ ڄڻا قيد ڪيا ويا جن ۾ عباس بن عبدالمطلب ، عقيلي بن ابو طالب ، نوفل، اسود ابن عامر پڻ شامل هئا. رسول ڪريم {{درود}} مسلمانن کي سختي سان تاڪيد ڪئي تہ قيدين سان نرمي وارو ورتاءُ رکن<ref name=" Awan " />. سن ۲ ھجري ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن حضرت علي ڪرم الله وجهه جي ڪنيت ابو تراب تجويز ڪئي<ref name=" ٺٽوي " />. غزوه بدر کان پوءِ ساڳي سال ابو لهب عدسہ نالي ھڪ موذي ۽ وچڙندڙ چمڙي جي بيماري ۾ فوت ٿي ويو<ref name ="الھدہ " > سبل الھدہ والرشاد، شامي، صہ ۶۷ </ref><ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال پاڻ سڳورن {{درود}} پنھنجي نياڻي سيدہ فاطمه الزهراء رضه جو نڪاح حضرت علي ڪرم الله وجهه سان ڪرايو. سن ۳ ھجري ۾ شعبان جي مھيني ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن جو بيبي حفصه بنت عمر سان نڪاح ٿيو. ساڳي سال رمضان جي مھيني ۾ سندن نڪاح بيبي زينب بنت خزيمه ھلاليه سان ٿيو. ھن سال پاڻ سڳورن {{درود}} جن جو ڏھوٽو عبدالله بن عثمان بن عفان وفات ڪري ويو<ref name="ٺٽوي " />. ربيع الاول جي مھيني ۾ ساڳي سال سندن نياڻي سيدہ ام ڪلثوم جو نڪاح عثمان بن عفان رضه سان ٿيو ۽ ساڳي سال امام حسن رضه جو جنم ٿيو. ان جو نالو والدين حرب رکيو پر نبي ڪريم {{درود}} جن کيس حسن جو نالو ڏنو<ref name=" علوي" />. شبر، شبير ۽ مشبر ھارون نبي جي پٽن جا نالا ھيا جيڪي عبراني زبان جا لفظ ھيا انھن جو عربي بدل حسن ، حسين ۽ محسن ھيا<ref name="علوي " />. سن ۳ ھجري ۾ ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق ۴ ھجري ۾ شراب کي حرام ڪيو ويو<ref name=" طبري " />. ساڳي سال شوال جي مھيني ۾ غزوه احد وارو واقعو پيش آيو جنھن ۾ ۷۰ اصحابي شھيد ٿيا جن ۾ حمزہ رضه، مصعب بن عمير رضه ، عبدالله بن جحش رضه پڻ شامل هئا<ref name="ٺٽوي " />. بدر جي شڪست ھڪ سال پوء قريش مڪي مان ۳۰۰۰ ماڻھن جو لشڪر مديني تي حملي لاء موڪليو ۽ مسلمانن جو ۱۰۰۰ ماڻھن جو لشڪر مديني مان نڪتو جنھن مان عبدالله بن ابي ۽ سندس ۳۰۰ ساٿي شوط واري مقام لڳ رستي مان ئي واپس مديني موٽي ويا جنھن سبب بنو سلمه ۽ بنو حارثه قبيلن جا ماڻھو پڻ دلشڪستا ٿيا ۽ انھن پڻ موٽڻ جو ارادو ڪيو ھو پر پوء باقي ۷۰۰ ڄڻا جبل احد جي ڪڇ لڳ مديني کان ۴ ميلن جي فاصلي تي پھتا جتي جنگ لڳي<ref name =" مودودي" > تفھيم القرآن، مولانا ابوالاعلیٰ مودوي، جلد ۱, صه ۲۳۰، ۲۸۴, ۲۸۵، ۳۰۰, ۳۵ ايڊيشن، </ref>. قريش جو لشڪر ۱۲ شوال سن ۳ ھجري (20 مارچ 625ع) تي جبل احد لڳ اربع جي ڏينهن خيما کوڙيا ۽ مسلمانن جو لشڪر جمعي ڏينهن مديني مان روانو ٿيو<ref name=" Awan " />. مسلمانن جي پٺيان احد جبل ھيو ۽ سامھون مڪي وارن جو لشڪر ، پاسي ۾ ھڪ جابلو لنگھ تي عبدالله بن جبير جي قيادت ۾ ۵۰ تيراندازن جو جٿو ويھاريو ويو جن کي حڪم ھيو تہ ڪنھن کي بہ مسلمانن جي لشڪر طرف اچڻ نه ڏين ، ڪنھن صورت ۾ بہ اتان نہ ھٽن ڀلي کڻي پکين کي انھن جون ٻوٽيون نوچيندي ڇونہ ڏسن پر جاء تان ھرگز نه ھٽن<ref name=" مودودي " />. نبي ڪريم {{درود}} جن عبدالله بن جبير جي سرواڻي ۾ پنجاھ کن تيراندازن کي ٻن جبلن وچ واري گھاٽ تي مقرر ڪيو ھو ۽ حڪم ڏنو ھو تہ ھر حالت ۾ پير پٺتي نہ ھٽائين پوء کڻي سوڀ ٿئي يا نہ ٿئي. عبدالله بن جبير ۽ ڪجھ ڄڻا حڪم تي ڪاربند رھيا باقي ٻيا سڀ مال غنيمت جي ميڙڻ ۾ لڳي ويا. عبدالله بن جبير پنھنجي مقام تي ئي شھيد ٿي ويو<ref name=" ٺٽوي" /><ref name ="دلائل " > دلائل النبوة، بيھقي، جلد ۳, صه ۲۲۹</ref><ref name=" مودودي " />. ،،مشرڪن جي لشڪر ۾ خالد بن وليد رسالدار ھيو جنھن صورتحال جو فائدو وٺندي ۱۰۰ گھوڙي سوارن جي دستي کي احد جبل جي پٺيان ڦيرائي ان جابلو لنگھ کان مسلمانن جي لشڪر تي حملو ڪيو جنھن سان بازي ڦري وئي ۽ ڀڄي ويل دشمن پڻ موٽي اچي حملي آور ٿيا<ref name=" مودودي " />. رڳو ڪجھ جانثار مقابلي ۾ ڄمي بيٺا باقي مسلمانن ۾ ڀاڄ پئجي وئي<ref name=" مودودي " />. جنگ ۾ اھو اڃان تائين حل نہ ٿي سگھندڙ معمو بڻيل آهي تہ آخر مڪي وارا مڪمل فتح کان اڳ ڇو اتان پوئتي موٽي ھليا ويا<ref name=" مودودي " />. غزوه احد ۾ عتبه بن ابي وقاص پاڻ سڳورن {{درود}} کي پٿر ھيون جنھن سان اڳين ڏندن مان ساڄي پاسي ھيٺيون ڏند مبارڪ شھيد ٿيو<ref name="ٺٽوي " />. ابي بن خلف پاڻ سڳورن {{درود}} مٿان تلوار سان حملو ڪيو ان وقت پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي ھٿ ۾ ھڪ ننڍڙو نيزو ھيو، جڏھن ويجھو ٿيو تہ ان مشرڪ کي اھو نيزو ھنيو جنھن سان سندس پاسيراٽيون ڀڄي پيون جيڪو پوء مڪي کان ھڪ ڏينھن جي پنڌ تي واقع مرالظھران نالي ڳوٺ ۾ فوت ٿي ويو<ref name=" ٺٽوي " />. مشرڪن جي لشڪر مان عبدالله بن شھاب پاڻ سڳورن {{درود}} ڏانھن تير اڇلائي کين زخمي ڪيو. اھو بعد ۾ مسلمان ٿيو ۽ امام زھري جو ڏاڏو ھيو<ref name="ٺٽوي " />. کيس عبدالله اصغر پڻ سڏيندا هئا<ref name ="سيرتون " > سيرة ابن اسحاق، صه ۳۰۵ ۽ سيرت ابن ڪثير جي جلد ۳ ، صه ۵۹</ref>. غزوہ احد ۾ عبدالرحمان بن عوف کي ۲۱ زخم رسيا<ref name=" ٺٽوي " /><ref name ="ھشام ابن " > سيرت ابن ھشام، جلد ۲, صہ ۸۸ </ref>. احد جي جنگ ۾ ۷۰ مسلمان شھيد ٿيا<ref name=" مودودي " />. ابوسفيان ويندي وقت مسلمانن کي چيلينج ڪيو تہ ايندڙ سال بدر جي ي مقام تي انھن سان مقابلو ٿيندو.<ref name=" مودودي " /> احد جي شھيدن مان نبي ڪريم {{درود}} جن پھريان حمزه رضه جي نماز جنازه پڙھائي ۽ بعد ۾ سڀني شھيدن جي. ھر شھيد کي آڻي حمزه رضه جي ميت ڀرسان رکيائون پوء ان جي نماز پڙھي وئي اھڙي طرح حمزه رضه جي مٿان ۷۰ ڀيرا نماز پڙھي وئي. ان روايت جي بنياد تي حنفين ويجھو شھيد جي نماز پڙھي ويندي آهي<ref name=" ٺٽوي " />. ھڪ روايت مطابق نبي ڪريم {{درود}} جن شھيدن جي جنازي جي نماز نہ پڙھائي ھئي ان ڪري شافعين ۾ شھيدن جي جنازي جي نماز نہ پڙھي ويندي آهي<ref name=" ٺٽوي " />. سن ن ۴ ھجري ۾ غزوه بنو نضير جو واقعو پيش آيو جنھن جي پڄاڻي بعد ان قبيلي جي ماڻهن کي سندن گھرن ۽ گھاٽين مان تڙي ڪڍيو ويو<ref name=" ٺٽوي" />. ھڪ روايت مطابق ساڳي سال شراب جي حرمت جو حڪم آيو<ref name="ٺٽوي " />. سن ۴ ھجري ۾ ام المؤمنين بيبي زينب رضه وفات ڪئي. ساڳي سال نماز ۾ قصر جو حڪم آيو. سن ۵ ھجري ۾ غزوه خندق واقع ٿي. جنگ ۾ مخالف لشڪر مان حبان بن قيس جو تير سعد بن معاذ کي پٺي واري ڦڻي ۾ لڳو جيڪو غزوہ خندق ۽ غزوہ بنو قريظه جي پڄاڻي کانپوءِ وفات ڪري ويو<ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال غزوہ بنو قريظه ۾ يھودين جو سردار ۽ بيبي صفيه رضه جو پيءُ حيي بن اخطب مارجي ويو<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۵ ھجري ۾ بنو مزينہ وارن جي وفد ۽ عبدالقيس واري وفد نبي ڪريم {{درود}} جن سان ملاقات ڪري اسلام ۾ داخل ٿيا. ساڳي سال ذوالحج جي مھيني ۾ رسول الله {{درود}} پنھنجي گھوڙي تي سوار ٿي غابہ ڏانھن وڃي رھيا ھئا تہ گھوڙي تان ڪري پيا جنھن ڪري سندن پير مڙي پيو ۽ پاسي ۾ رھڙا بہ آيا جنھن ڪري ڪيترا ڏينھن گھر کان ٻاهر نه نڪتا ۽ مسجد ۾ بہ نہ وڃي سگھيا ۽ نماز گھر ۾ ويٺي ادا ڪئي<ref name="ٺٽوي " /><ref name =" شرح" > شرح علیٰ المواھب اللدنيہ، زرقاني، جلد ۳, ص ۹۷ </ref>. سن ۵ ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق سن ۶ ھجري ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن مديني ۾ گھوڙن جي گوء ڪرائي<ref name=" ٺٽوي " /><ref name ="جلد ۴ " > سبل الھدہ والرشاد، شامي، جلد ۴, صہ ۳۵۳</ref><ref name ="ابن الاثير ۱ " > اسد الغابہ، ابن الاثير، جلد ۱, صہ ۲۳</ref>. سن ۵ يا ھڪ روايت مطابق ۶ ھجري ۾ غزوه بني مصطلق واقع ٿي جنھن بعد بيبي عائشه رضه مٿان بھتان وارو افڪ جو واقعو پيش آيو<ref name=" ٺٽوي " />. افڪ معني آهي اھڙي ڳالھ ڪرڻ جيڪا حقيقت جي ابتڙ ھجي<ref name=" علوي " />. سن ۶ يا ۷ ھجري ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن اھڙي منڊي تيار ڪرڻ جو حڪم ڏنو جنھن ۾ ٽن سٽن ۾ محمد رسول الله کليل ھجي. اھڙيءَ طرح يعلیٰ بن اميہ نالي صحابي اھا منڊي تيار ڪئي جنھن جي مھر ۾ مٿين سٽ ۾ الله وچين ۾ رسول ۽ ھيٺين سٽ ۾ محمد اڪريو ويو. منڊي تيار ٿيڻ بعد نبي ڪريم {{درود}} جن عجمي حاڪمن کي ۶ خط موڪلي دين جي دعوت ڏني<ref name=" ٺٽوي " />. اھي خط عمرو بن اميه ذريعي حبش جي حاڪم نجاشي ڏانھن، دحيہ بن خليفه ڪلبي ذريعي روم جي قيصر (سيزر) ھرقل ڏانھن ، عبدالله بن خذافہ سھمي ذريعي ايران جي ڪسرا ( خسرو) پرويز بن ھرمز بن نوشيروان ڏانھن، حاطب بن ابي بلتعہ لخمي ذريعي مصر ۽ اسڪندريہ جي حاڪم مقوقس ڏانھن ۽ شجاع بن وھب ذريعي دمشق جي ھڪ ماڳ غوطہ جي حاڪم حارث بن ابوشمر غساني ڏانهن ۽ سليط بن عمرو ذريعي يمامہ جي حاڪم ھوذہ بن علي حنفي ڏانهن روانا ڪيا<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۶ ھجري ۾ نبي ڪريم {{درود}} طرفان اٺن جي گوء پڻ ڪرائي وئي جنھن ۾ پاڻ سڳورن جي ڏاچِي قصواء پڻ شامل ھئي پر ان کان ھڪ اعرابي جو توڏو گوء کڻي ويو<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۷ ھجري ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن عمرةالقضاء ادا ڪيو ۽ ڏاچي تي سوار ٿي مڪي ۾ داخل ٿيا جنھن جي مھار عبدالله بن رواحہ جي ھٿ ۾ ھئي. جڏھن بيت الله جي طواف لاء مسجد الحرام ۾ ۾ داخل ٿيا تہ ڪافر ڪنڊ ۾ ويٺا هئا<ref name=" ٺٽوي " />. ان وقت پاڻ سڳورن {{درود}} جن بلال رضه کي حڪم ڏنو ته ڪعبي جي ڇت تي بيھي اذان چوي<ref name=" ٺٽوي " /><ref name =" البدايہ ۲" > البدايہ والنھايہ، جلد ۱, صہ ۲۳۲ </ref> <ref name =" بڪري ۲" > تاريخ الخميس، ديار بڪري، جلد ۲, صه ۶۳ </ref><ref name =" شامي ۵" > سبل الھدہ والرشاد، شامي، جلد ۵, صه ۱۹۳ </ref>. پاڻ سڳورا {{درود}} جن تڏھن ڪعبي ۾ بتن جي ھجڻ ڪري داخل نہ ٿيا ۽ اٺين ھجري ۾ مڪي جي فتح وقت بتن ٽوڙڻ بعد ان ۾ داخل ٿيا<ref name=" ٺٽوي " /> <ref name ="المغازي ۱ " > المغازي، واقدي، جلد ۲, صه ۷۳۸</ref><ref name =" قسطلاني ۲" > شرح علي المواھب اللدنيہ، قسطلاني، جلد ۲, صه ۶۵۷ ۽ ۶۵۸ </ref>. عمرة القضاء جي ادائيگي بعد حمزه رضه جي ننڍڙي نياڻي امامه يا عمارہ پاڻ سڳورن {{درود}} جن کي چاچا چاچا سڏيندي ڪڍ آئي جيڪا مديني تائين بيبي فاطمه الزهراء رضه وٽ رھي جنھن کي بعد ۾ سندس سؤٽ جعفر رضه جي سنڀال گهٽ آندو ويو جنھن جي گھرواري عمارہ جي ماسي ھئي ۽ نبي ڪريم {{درود}} جن فرمايو تہ ماسي ماء جي جاء تي آهي<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۷ يا ۸ يا ۱۰ ھجري ۾ رسول الله {{درود}} جن غسان جي حاڪم جبلہ بن ايھم ڏي دين جي دعوت جو خط موڪليو جنھن جي جواب ۾ اھو مسلمان ٿيو<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۷ ھجري ۾ مصر ۽ اسڪندريہ جي حاڪم مقوقس قبطي پاڻ سڳورن {{درود}} جي خدمت ۾ سوکڙيون موڪليون جن ۾ ٻه ٻانھيون ماريه قبطيہ ۽ سندس ڀيڻ سيرين ، يعفور نالي گڏھ، دلدل نالي ھڪ خچر ، ۲۰ عدد نفيس ململ جا ٿان، ھزار مثقال سون ، اعلي قسم جي ماکي ، ھڪ ڪاٺي جي ٺھيل شامي سرمي داڻي ، آئينو ، ڦڻي شامل ھيا<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۸ ھجري ۾ صفر جي مهيني ۾ عمرو بن العاص ، خالد بن وليد ۽ عثمان بن ابو طلحه مديني اچي پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي ھٿ تي مسلمان ٿيا جن مان ٻہ مھينن بعد خالد بن وڏو ليد جنگ موته ۾ شرڪت ڪئي ۽ فتح تي کيس نبي ڪريم {{درود}} جن سيف الله جو لقب ڏنو<ref name=" ٺٽوي " />. == غزوات== الله جي راھ ۾ اھا جنگ يا جنگي مھم يا جھادي مھم جنھن ۾ رسول الله {{درود}} جن شرڪت ڪئي ان کي غزوہ سڏيو ويندو آهي. زيد بن ارقم غزوات جو ڪل تعداد ۱۹, جابر بن عبدالله وري ۲۱ ٻڌايو آھي<ref name="علوي " />. موسیٰ بن عقبه، ابن اسحاق، واقدي، ابن سعد، قسطلاني، ابن جوزي ۽ دمياطي انھن جو تعداد ۲۷ ۽ علامه ابو عبدالله شامي پنھنجي ڪتاب ''سبل الھدیٰ والرشاد'' ۾ تعداد ۲۸ ڄاڻايو آهي<ref name=" علوي " /> جن ۾ [[ودان]] جي مقام تي [[غزوه ابوآء]] يا غزوه ودان (۱۱ صفر ۲ ھجري)، [[بواط]] جي مقام تي [[غزوه بواط]] (ربيع الاول ۲ ھجري)، [[بدر]] جي مقام تي [[غزوه سفوان]] يا غزوه بدر اولا ( ربيع الاول ۲ ھجري)، [[عشيره]] جي مقام تي [[غزوه عشيره]] ( جمادالاول ۲ ھجري)، بدر جي مقام تي [[غزوه بدر]] ( ۱۷ رمضان ۲ ھجري)، [[قرقرة الڪدر]] جي مقام تي [[غزوه قرقرة الڪدر]] يا غزوہ بني سليم (شوال ۲ ھجري)، [[عريض]] جي مقام تي [[غزوه سويق]] (۵ ذوالحج ھجري)، [[نجد]] جي مقام تي [[غزوه ذي امر]] يا غزوہ غطفان (محرم ۳ ھجري)، [[بحران جو مقام|بحران جي مقام]] تي [[غزوه فرع]] (ربيع الاول ۳ ھجري)، [[مدينه منوره ]] جي مقام تي [[غزوه بنو قينقاع]] (جماد الاول يا شوال ۳ ھجري)، [[احد جبل|جبل احد]] جي مقام تي [[غزوه احد]] ( شوال ۳ ھجري)، [[حمراء الاسد ]] جي مقام تي [[غزوه حمراء الاسد]] (۱۷ شوال ۳ ھجري)، عاليه جي مقام تي [[غزوه بنو نضير]] (ربيع الاول ۴ ھجري)، بدر جي مقام تي [[غزوه بدرالآخيرہ]] يا بدراموعد (شعبان ۴ ھجري)، [[دومة الجندل]] جي مقام تي [[غزوه دومة الجندل]] (ربيع الاول ۵ ھجري)، [[مريسيع]] جي مقام تي [[غزوه بنو مصطلق]] يا غزوه مريسيع (شعبان ۵ ھجري)، مدينه منوره جي مقام تي [[غزوه خندق]] (شوال ۵ ھجري)، [[غران]] جي مقام تي [[غزوه بنو قريظه]] (ذوالقعد ۵ ھجري)، [[نجران]] جي مقام تي [[غزوه بنو لحيان]] (رجب 6 ھجري)، [[حديبيه]] جي مقام تي [[غزوه حديبيه]] (ذوالقعد 6 ھجري)، [[ذي قرد]] جي مقام تي [[غزوہ ذي قرد]] ( ذوالحج 6 ھجري)، [[خيبر]] جي مقام تي [[غزوہ خيبر]] ( محرم ۷ ھجري), [[واديء القریٰ]] جي مقام تي [[غزوہ واديءِ القریٰ]] ( صفر ۷ ھجري)، نجد جي مقام تي [[غزوہ ذات الرقاع]] يا غزوہ محارب و بني ثعبله ( ۱۰ ربيع الاول ۷ ھجري), مڪي شريف جي مقام تي غزوہ [[فتح مڪه]] (۱۰ رمضان ۸ ھجري), [[حنين]] جي مقام تي [[غزوہ حنين]] ( 6 شوال ۸ ھجري), [[طائف]] جي مقام تي [[غزوہ طائف]] ( شوال ۸ ھجري), [[تبوڪ]] جي مقام تي [[غزوہ تبوڪ]] ( رجب ۹ ھجري). جيڪي لشڪر رسول الله {{درود}} جن اصحابين جي اڳواڻي ۾ جھاد لاء روانا ڪيا پر پاڻ شرڪت نہ ڪئي ان جنگي مھم کي سرايا يا بعوث سڏيندا آهن. اھڙين جنگي مھمن جو تعداد اٽڪل ۷۹ ھيو. ===صلح حديبيه=== سن ۶ ھجري ۾ سومر جي ڏينهن ذوالقعد جو چنڊ ڏسي نبي ڪريم {{درود}} جن احرام ٻڌو ۽ عمري جي نيت سان ۱۳۰۰ ھڪ روايت مطابق ۱۴۰۰ يا ۱۵۰۰ مسلمانن ۽ قرباني لاءِ ۷۰ اٺن سميت مڪي ڏانھن روانا ٿيا ۽ جڏھن حديبيه پھتا تہ مشرڪن سندن رستي روڪ ڪئي جنھن بعد صلح ٿي ۽ مسلمانن بغير عمري جي موٽي ويا<ref name=" ٺٽوي " />. حديبيه ۾ صحابين ھڪ ٻٻر جي وڻ جي ھيٺان ويھي نبي ڪريم {{درود}} جن جي ھٿ تي ھٿ رکي بيعت ھنن لفظن ۾ ڪئي تہ "جي موت بہ آيو تہ پٺتي نہ ھٽنداسون". بيعت ۾ سڀ کان پھريون شخص ابو سنان وھب بن محصن اسدي ھيو<ref name="ٺٽوي " />. صلح واري موقعي تي معاھدو ڪيو ويو ته ڌريون ڏھن سالن تائين جنگ نہ ڪنديون. معاھدو حضرت علي ڪرم الله وجهه جن لکيو<ref name=" ٺٽوي " />. واپسي ۾ رستي ۾ سورة الفتح نازل ٿي === خيبر جي فتح=== سن ۷ ھجري ۾ غزوه خيبر واقع ٿي<ref name=" ٺٽوي" />. خيبر ۾ يھودين جا ۶ قلعا واقع ھيا جن مان سڀ کان مضبوط قلعو قموس ھيو جنھن جو مالڪ مرحب نالي سردار ھيو<ref name=" علوي" />. غزوه خيبر جي موقعي تي نبي ڪريم {{درود}} فرمايو تہ:"سڀاڻي اسان اسلامي جھنڊو ان شخص جي حوالي ڪنداسون جيڪو الله ۽ ان جي رسول سان محبت ڪندڙ ھوندو ۽ الله ۽ ان جو رسول ان سان محبت ڪندڙ ھوندا". ٻئي ڏينهن اھو جھنڊو علي بن ابي طالب رضہ کي ڏيندي فرمايو تہ: " اي علي! ھتان جي رھاڪن سان وڙھڻ ۾ تڪڙ نہ ڪجانء، پھريان سندن آڏو دين جي دعوت ۽ الله جي حقن جي ڄاڻ رکجان. پوء رب سائين ھڪ ماڻھو کي به تنھنجي ھتان ھدايت تي ھلايو تہ تنھنجي لاء اھو ڳاڙھن اٺن کان بہ ڀلو آھي"<ref name=" ٺٽوي " />. ھن غزوہ ۾ مسلمانن جي لشڪر مان ۱۵ ماڻھو فوت ٿيا جڏھن ته يھودين جا ۹۳ ڄڻا مارجي ويا جن ۾ انھن جا جنگي جوڌا مرحب ۽ سندس ڀاء حارث، ٻہ سردار عامر ۽ ياسر پڻ شامل هئا<ref name=" ٺٽوي " />. مرحب ، حارث ۽ عامر کي علي بن ابي طالب رضہ ۽ ياسر کي زبير بن عوام ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق علي بن ابي طالب رضہ قتل ڪيو<ref name=" ٺٽوي " />. مرحب سان ويڙھ دوران علي بن ابي طالب تلوار جو زوردار وار مرحب جي مٿي تي ڪيو جيڪو ان جي لوھي ٽوپلي، ۽ مٿي کي چيري سندس ڏندن تائين لڳو ۽ مرحب مارجي ويو<ref name=" Awan " />. جنگ ۾ جڏھن ڇتي ويڙھ شروع ٿي تہ پاڻ سڳورن {{درود}} فرمايو ته "ھاڻي تنور تتو آھي"<ref name=" ٺٽوي " />. سخت ويڙھ بعد قاموس قلعو مسلمانن جي قبضي ۾ آيو تہ يھودين رحم جي درخواست ڪئي جيڪا قبول ڪئي وئي<ref name=" Awan " />. خيبر جي فتح بعد مرحب جي ڀائٽي ۽ ھڪ امير سلام بن مشڪم جي زال زينب بنت حارث نبي ڪريم {{درود}} جن دعوت ڪئي جنھن ۾ ٻاڪري گوشت جي ڀاڄي ۾ زھر وجھي کين کارايو پر نبي ڪريم {{درود}} جن کيس معاف ڪري ڇڏيو ۽ بعد ۾ اھا عورت مسلمان ٿي وئي<ref name=" ٺٽوي " /><ref name =" الاصابہ ۱" > الاصابہ، ابن حجر، جلد ۴, صہ ۳۱۴ </ref>. ھڪ ٻي روايت مطابق جڏھن بعد ۾ زھر سبب بشر بن براء فوت ٿي ويو تہ ان جي قصاص ۾ کيس قتل ڪيو ويو<ref name="ٺٽوي " /><ref name ="البدايہ ۱ " > البدايہ والنھايہ، ابن ڪثير، جلد ۴, صہ ۲۱۰ </ref>. === مڪي جي فتح=== صلح حديبيه کان پوء مسلمانن کي امن سان تبليغ جو موقعو ملي ويو. قريش جي بڇ تي سندن اتحادي بنو بڪر قبيلي وارن بنو خزاعہ وارن تي حملو ڪيو جنھن ۾ قريش جا عڪرمہ بن ابوجھل ۽ صفوان بن اميه وارا شناخت مٽائي بنو بڪر وارن سان گڏجي وڙھيا. انھن حرم ۾ پناھ ورتي پر کين اتي قتل ڪيو ويو. بنو خزاعہ وارا مديني ۾ نبي ڪريم {{درود}} وٽ دانھن کڻي آيا ۽ انصاف جي گھر ڪئي. نبي ڪريم {{درود}} قريش ڏانھن ھيٺين ٽن شرطن مان ڪو به ھڪ قبول ڪرڻ جو مطالبو ڪيو: <br/> # جن کي قتل ڪيو ويو انھن جي خون بھا ادا ڪيو.<br/> # قريش بنو بڪر قبيلي سان اتحاد ختم ڪن.<br/> #صلح حديبيه جي منسوخي جو اعلان ڪن.<br/> قريشن صلح حديبيه جي منسوخي جو شرط قبول ڪيو. جڏھن مسلم نمائندو واپس ھليو ويو تہ پوء انھن ارادو تبديل ڪيو ۽ ابوسفيان مديني ۾ نبي ڪريم {{درود}} سان صلح حديبيه جي ٻيھر بحالي لاء ملڻ آيو پر نبي ڪريم {{درود}} ساڻس نه مليو. ھن صحابين کي منٿ ڪئي تہ سندس مدد ڪن پر ڪجھ نہ وريس<ref name="Awan " />. ۱۰ رمضان سن ۸ ھجري تي مسلمانن جي ڏھ ھزار ماڻھن جي لشڪر سان نبي ڪريم {{درود}} مڪي ڏانھن روانو ٿيو. حرم ۾ رتوچاڻ کان بچڻ خاطر ان روانگي کي مخفي رکيو ويو تہ جيئن مڪي وارن کي تعجب ۾ وجھجي. جڏھن مڪي ٻاھران خيما کوڙيا ته رات جو لشڪر جي ھر سپاھي کي الڳ باھ ٻارڻ جو حڪم ڏنو. ان وقت باھ جي ھڪ مچ جو مطلب ۱۰ کان ۱۵ ماڻھن جي بيٺڪ سمجھيو ويندو ھو<ref name=" Awan " />. ابوسفيان ، حاڪم اب حزام ۽ بديل ابن ورقه صلح جي لاء مسلمانن جي ڪئمپ ۾ پھتا پر ھاڻي اھو وقت ڪانه رھيو. ان بعد ابوسفيان عباس بن عبدالمطلب جي مدد سان نبي ڪريم {{درود}} وٽ معافي لاء پيش ٿيو. عمر بن خطاب کيس اسلام جو سخت دشمن ھجڻ ڪري مارڻ لاء زور ڀريو پر نبي ڪريم ان تي رحم ڪندي فرمايو تہ ڊپ نہ ڪر. ان کي اسلام ۾ داخل ٿيڻ جي دعوت ڏني وئي پر ھو ان لاء راضي نہ ھيو. جڏھن ٻئي ڏينهن تي اسلامي لشڪر جا جٿا مڪي ۾ داخل ٿيندي ڏٺا تہ پوء مسلمان ٿيو<ref name=" Awan" />. مڪي وارن مقابلو نہ ڪيو پر عڪرمہ جي ٽولي خالد بن وليد واري جٿي تي حملو ڪري ٽن مسلمانن کي ماريو ۽ عڪرمہ جي جٿي مان ۱۳ ڄڻا مارجي ويا ۽ عڪرمہ ڀڄڻ تي مجبور ٿي ويو. ڪعبي ۾ موجود ۳۶۰ بتن کي ڊاٿو ويو<ref name=" Awan " />. اعلان ڪيو ويو تي جيڪي گھرن جي اندر در بند ڪري ويھندا، جيڪي ھٿيار ڦٽي ڪندا يا جيڪي ابوسفيان جي گھر ۾ پناھ وٺندا انھن لاء عام معافي ھوندي. جن جن نبي ڪريم {{درود}} سان مجرمانه زيادتيون ڪيون ھيون نبي ڪريم {{درود}} انھن سڀني کي معاف ڪري ڇڏيو<ref name=" Awan " />. مڪي جي فتح بعد مديني ڏانهن ھجرت ڪرڻ جي فرض جي حڪم کي رد ڪيو ويو<ref name=" ٺٽوي " />. ===طائف جي فتح=== مڪي جو فتح بعد طائف وارا بدوين جا ھوازين، ٽقف ۽ ٻيا مشرڪ قبيلا مسلمانن تي حملي جو منصوبو جوڙڻ لڳا. نبي ڪريم {{درود}} جن سندن مڪي تي چڙھائي کان اڳ ساڻن جنگ جي تياري ڪئي ۽ شوال سن ۸ ھجري ۾ ٻارھن ھزار مسلمانن جي لشڪر سان طائف طرف روانا ٿيا ۽ جڏھن حنين جي اونھي ۽ سوڙھي وادي ۾ مڪي کان ۱۰ ميلن جي فاصلي تي طائف واري رستي تي پھتا تہ مٿانھن پاسن کان سندن مٿان تيرن جي برسات ڪئي وئي<ref name=" Awan " />. مسلمانن جي لشڪر ۾ ڀاڄ پئي رسول ڪريم {{درود}} کين سڏيندو رھيو. مؤمن ڀاڄ وارن مان رستو ڪڍي گھوڙا پڻ ڇڏي پيغمبر طرف وڌي ويڙھ شروع ڪئي جنھن بعد مشرڪن ۾ ڀاڄ پئي ۽ ثقف وارن طائف ۾ پناھ ورتي<ref name=" Awan" />. مسلمانن اڳتي وڌي طائف جو محاصرو ڪيو جنھن بعد طائف فتح ٿي ويو. قيدين کي آزاد ڪيو ويو ۽ طائف وارن قبيلن کي معافي ڏني وئي جن جي وڏي اڪثريت اسلام ۾ داخل ٿي وئي. مال غنيمت کي مڪي جي تازو اسلام ۾ داخل ٿيندڙن ۾ ورھايو ويو<ref name=" Awan " />. == سندس آخري وقت ۽ وڇوڙو == ==قرآن ۾ سندس تعارف== "اسان توھان کي حق جي علم سان خوشخبري ڏيڻ وارو ۽ ڊيڄارڻ وارو ڪري موڪليو"..(سورة البقرہ جي آيت ۱۱۹). "مان توھان جي وچ ۾ توھان مان ئي ھڪ رسول موڪليو، جيڪو توھان کي منھنجون آيتون ٻڌائي ٿو ، توھان جي زندگين کي سنواري ٿو ، توھان کي ڪتاب ۽ حڪمت جي تعليم ڏئي ٿو، ۽ توھان کي اھي ڳالھيون سيکاري ٿو جيڪي توھان نہ ڄاڻيندا هئا"...(سورة البقرہ آيت ۱۵۱). "اسان توکي ماڻھن لاء ھڪ رسول بڻائي موڪليو آهي. جنھن رسول جي اطاعت ڪئي ان دراصل الله جي اطاعت ڪئي".. (سورة النساء آيت ۸۰). "تون الله جي راھ ۾ وڙھ، تون پنھنجي ذات کانسواءِ ڪنھن ٻئي لاء ذميدار ناھين" (سورة النساء آيت ۸۳). "اي پيغمبر! جيڪو ڪجھ رب طرفان توتي نازل ڪيو ويو آهي اھو ماڻھن تائين پھچاء، جيڪڏهن تون ايئن نہ ڪيو ته تو پنھنجي پيغمبري جو حق ادا نہ ڪيو". ( سورة المائدہ ، آيت ۶۷). " محمد ان کانسواءِ ڪجھ ناھي بس ھڪ رسول آھي ، ان کان اڳ ٻيا رسول بہ گذاري چڪا آهن"... ( سورة آل عمران ، آيت ۱۴۴). "( اي پيغمبر) اھا الله جي رحمت آ جو تون ھنن ماڻھن لاء ڏاڍو نرم مزاج آھين " (سورة آل عمران ، آيت ۱۵۹). " درحقيقت مومنن تي الله اھو وڏو احسان ڪيو آھي جو سندن وچ ۾ انھن منجھان ھڪ اھڙو رسول اٿاريو جيڪو کين ان جون آيتون ٻڌائي ٿو ، سندن زندگين کي سنواري ٿو ۽ کين ڪتاب ۽ حڪمت جي تعليم ڏئي ٿو..." ( سورة آل عمران ، آيت ۱۶۴). == الوداعي حج == == سندس ڇڏيل ورثو== ==روضو مبارڪ== == توھين رسالت جا واقعا ۽ قانون== ==سيرت تي لکيل مستند ڪتاب== ===حديثن وارا مستند ڪتاب=== ==حضرت محمد صه ۽ مغربي فلاسافر== [[فائل:Muhammad Seal.svg|thumb|left|upright=0.8|حضرت محمد {{درود}} جي مھر جيڪا منڊي ۾ جڙيل ھئي ۽ سرڪاري خط و ڪتابت ۾ استعمال ڪئي ويندي ھئي]] ” پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي باري ۾ گوئٽي هڪ ڊگهو نظم لکيو جيڪو '''Mahomet's Gesang''' جي نالي سان مشهور آهي. ان نظم ۾ گوئٽي پاڻ سڳورن {{درود}} جي چهري جي هڪ محبت ڀري تصوير چٽي آهي هن نظم آخر ۾ گوئٽي لکيو آهي ته: ”پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي چهري مبارڪ تي نظر پوڻ سان انسان سندن مفتون ٿي پوندو.“ جرمن فيلسوف لائبنز (Leibniz) (1646-1716ع) متعلق پروفيسر اشپيز لکيو آهي ته پاڻ سڳورن {{درود}} جن کي ’دين الفطرت‘ جو باني سمجهندو هو.<ref>ڊاڪٽر قاضي نبي بخش؛ رسالو:مهراڻ؛ ڇپيندڙ:سنڌي ادبي بورڊ؛ 1962ع</ref> ==درود ۽ صلوات== [[فائل:Salavat of the prophet.png|thumb|left|upright=1.5|صلوات]] ==حوالا== {{حوالا}} [[زمرو:اسلام]] [[زمرو:محمد|*]] prr5pqc9hdynwwg3pa0vw09pk7ieng0 240401 240400 2022-08-28T08:41:48Z Intisar Ali 8681 wikitext text/x-wiki {{Infobox person | honorific_prefix = ابوالقاسم | name = '''<span style='color: Green'>مُحَمَّدٌ</span>''' <!-- include middle initial, if not specified in birth_name --> | honorific_suffix = صلي الله عليه وآله وسلم | image =Dark vignette Al-Masjid AL-Nabawi Door800x600x300.jpg | image_size = 300px | alt = | caption = سندن نالو خوش خطاطي ۾ لکيل | native_name = ابوالقاسم | native_name_lang = عربي | birth_name = <!-- only use if different from name above --> | birth_date = {{birth date |570|04|20}} | birth_place = مڪو | baptised = <!-- will not display if birth_date is entered --> | disappeared_date = <!-- {{disappeared date and age|YYYY|MM|DD|YYYY|MM|DD}} (disappeared date then birth date) --> | disappeared_place = | disappeared_status = | death_date = {{death date and age|632|06|08|570|04|20}} | death_place = مدينو | death_cause = سخت بخار | body_discovered = | resting_place = مسجد نبوي، مدينو منور | resting_place_coordinates = <!-- {{coord|LAT|LONG|type:landmark|display=inline}} --> | monuments = مسجد نبوي | residence = مڪو پوء مدہنو | nationality = عرب | other_names = 99 نالا: مجتبیٰ، مصطفیٰ، بشیر، نذیر، احمد وغیرہ | ethnicity = <!-- Ethnicity should be supported with a citation from a reliable source --> | citizenship = حجاز | education = اُمِي | alma_mater = | occupation = واپار ، حاڪم ، قاضي، فوجي ڪمانڊر، معلم | years_active = | era = | employer = | organization = | agent = | known_for = اسلام جو پيغمبر | notable_works = *خدا جو ڏنل قرآن پھچائڻ * مديني جي رياست جو بنياد وجھندڙ * مسجد نبوي جو معمار *اسلام جي تعليم ڏنائين * حديث | style = | home_town = مڪو | salary = | net_worth = <!-- Net worth should be supported with a citation from a reliable source --> | height = <!-- "X cm", "X m" or "X ft Y in" plus optional reference (conversions are automatic) --> | weight = <!-- "X kg", "X lb" or "X st Y lb" plus optional reference (conversions are automatic) --> | television = | title = | term = | predecessor = عيسيٰ مسيح | successor = ڪو بہ نہ | party = | movement = | opponents = عربستان جا مشرڪ ۽ يھودي | boards = | religion = <!-- Religion should be supported with a citation from a reliable source --> | denomination = <!-- Denomination should be supported with a citation from a reliable source --> | criminal_charge = <!-- Criminality parameters should be supported with citations from reliable sources --> | criminal_penalty = | criminal_status = | spouse =* خديجه بنت خويلد (595–619) *سوده بنت زمعه (619–632) *حفصه بنت عمر (624–632) *جويريه بنت حارث (628–632) *عائشه (619–632) *زينب بنت جحش (627–632) *صفيه بنت حيي (629–632) *زينب بنت خزيمه (625–627) *ام سلمه (629–632) *ام حبيبه (628–632) *ريحانه بنت زيد (629–631) *ماريه قبطيه (630–632) *ميمونه بنت حارث (630–632) | partner = <!-- (unmarried long-term partner) --> | children = *عبد الله بن محمد، *قاسم بن محمد، *ابراهيم بن محمد، *زينب بنت محمد، *رقيه بنت محمد، *ام ڪلثوم بنت محمد، *فاطمه زهرا رضہ | parents = *عبد الله بن عبد المطلب * آمنہ بنت وھب | relatives = * عبدالمطلب (ڏاڏو) *ابوطالب (چاچو) * حمزہ (چاچو)رضہ *ابو لھب (چاچو) *علي رضہ (ڀائٽو، ۽ ڄاٽو) *عباس رضه (،چاچو) * ابو بڪر رضہ (سھرو) * عمر فاروق رضه (سھرو) *ابوسفيان (سھرو) | callsign = | awards = رحمته العالمين | module = آخري نبي | module2 = | module3 = | module4 = | module5 = | module6 = | signature =Muhammad Seal.svg | signature_alt = | signature_size = 50px | website = <!-- {{URL|example.com}} --> | footnotes = }} <br/> '''حضرت مُحَمَّد''' {{درود}} {{ٻيا نالا|انگريزي= '''Hazrat Muhammad '''pbuh}}(اپریل570ع - جون 632ع) مسلمانن جي عقيدي مطابق الله سبحان و تعالیٰ جو آخري نبي ۽ رسول ھيو جنھن تي [[آسماني ڪتابن جا نالا|آسماني ڪتاب]] [[قرآن| قرآن مجيد]] نازل ٿيو. 40 سالن جي عمر ۾ [[عربستان]] جي شھر [[مڪو| مڪي]] ۾ نبوت جو اظھار ڪندي اسلام جي توحيد واري عقيدي جي تبليغ جو آغاز ڪيو. سندس ڏنل تعليم عربن جي ان خطي ۾ ھڪ زبردست انقلاب برپا ڪيو. قرآن مجيد ۾ سندس زندگي مبارڪ کي '''اسوه''' سڏيو ويو آهي<ref name =" علوي" > بذل القوۃ فی حوادث سنی النبوۃ (سيرت هاشمي)، از: امام العصر مخدوم محمد ھاشم محدث ٺٽوي، ترجمو: پروفيسر اسرار احمد علوي، مھراڻ اڪيڊمي شڪارپور، ڇاپو ٻيو جولائي 2004ع ۾ لکيل مترجم جو نوٽ: تقديم </ref>. سورة الاحزاب جي آيت 21 ۾ فرمان آھي ته:'''لقد کان لکم فی رسول اللہ اسوۃ حسنہ''': ترجمو: "بيشڪ اوھان جي لاء خدا جي رسول {{درود}} جي ذات ۾ ھڪ بھترين نمونو آھي." لفظ اسوة جي عام معنیٰ طريقو يا نمونو آھي<ref name=" علوي " />. اسوہ انسان جي ان حالت کي چيو ويندو آهي جيڪا ھو ڪنھن ٻئي انسان جي پيروي ڪندي اختيار ڪري<ref name ="راغب " > مفردات الفاظ القرآن, از: ابو القاسم راغب اصفھانی صہ ۱۴۰ </ref>. اسلامي عقيدي مطابق محمد رسول الله {{درود}} جن جي اطاعت مسلمانن جي ايمان جو لازمي جز ۽ فرض آهي ۽ ان جي اطاعت کي قرآن مجيد ۾ الله جي اطاعت جي مثل سڏيو ويو آهي. سورة النساء جي آيت ۶۴ ۾ قرآن فرمائي ٿو ته: ''' وما ارسلنا من رسول الا لیطاع باذن اللّٰہ''': ترجمو: "۽ اسان موڪليا جيڪي رسول تہ انھن جي پيروي ڪئي وڃي، الله جي حڪم سان". دين جي عالمن ۽ قرآن جي شارحن جو اھو عقيدو آهي ته قرآن ھڪ تحريري دستور آھي جنھن جي عملي صورت سرور ڪونين {{درود}} جن جي ذات آھي، جن جو ڪوبه قول ۽ فعل حڪم خداوندئ کان وار برابر بہ ھيڏي ھوڏي ھٽيل نه آهي<ref name=" علوي " />. ايليا (بيت المقدس) ۾ ھجرت جي پنجين سال [[ھرقل|ھرقل اعظم]] (Hercules) جي درٻار ۾ سندس بدترين دشمن [[ابوسفيان]] پڇا ڪرڻ تي ٻڌايو ھو تہ "نبوت کان اڳ بہ اوھان {{ درود}} ڪڏهن ڪوڙ نہ ڳالھايو آھي"<ref name=" علوي " />. پاڻ ڪريمن پنھنجي بيمثال ڪردار وسيلي ڪٺور قلبن کي نرم ڪري انھن جو تزڪيو ڪيو<ref name=" علوي " />. سندن ھر عمل جي تقليد کي اسلامي دين ۾ سنت جو مقام حاصل آهي<ref name="علوي " />. مولانا ابوالڪلام آزاد مطابق:"قرآن ۽ نبي سائين {{درود}} جن جي زندگي ساڳي شئي آھي، قرآن متن آھي تہ سيرة ان جي تشريح ۽ قرآن علم آھي تہ سيرة ان جو عمل. ان ڪري انسانيت جي سمورن اھنجن ۽ آزارن جو علاج ان سيرت جي مطالعي ۾ ئي ملي سگھندو"<ref name ="آزاد " > سیرۃ کے عملی پہلو (اردو) ، از: مولانا ابوالڪلام آزاد، صہ ۹</ref>. == قبيلو ۽ گھراڻو == حضرت محمد {{درود}} جو قبيلو [[قريش]] ۽ گھراڻو [[بنو هاشم]] ھيا جيڪي حضرت ابراهيم جي بيبي ھاجرہ {{ٻيا نالا|عبراني= ''' Hagar '''}} مان وڏي پٽ حضرت اسماعيل جي اولاد مان ھيا. حضرت [[ابراهيم]] پنھنجي وڏي پٽ حضرت [[اسماعيل]] ۽ سندس ماء کي مڪي جي ويران وادي ۾ رھايو جتي ٻنھي پيء ۽ پٽ گڏجي [[ڪعبو]] تعمير ڪيو. ان ويراني ۾ [[زمزم]] جي چشمي جي برآمد ٿيڻ سان جرھوم جي قبيلو سندن مرضي سان اتي آباد ٿيو ۽ اڳتي هلي اسماعيل جي شادي ٿي ۽ کيس ٻارھن پٽ ڄاوا جن مان وڏي پٽ جو نالو قدار ھيو. آھستي آھستي اسماعيلين جو تعداد وڌندو ويو.<ref name ="سعيد" >The Life of Muhammad, the Prophet , by:Syed Saeed Akhtar Rizvi, page ،9,7,8,6,</ref> بائيبل مطابق خدا جو واعدو ٿيل ھيو تہ اسماعيل جي اولاد کي تيزي سان وڌائيندو <ref>{Genesis 21:13}</ref> اھي پوري حجاز ۾ ڦھلجي ويا. عیسیٰ مسیح جي پيدائش کان 200 سال اڳ قدار جي اولاد مان عدنان مشھوري ماڻي ٻنھي جي وچ واري شجري جي اڃان ڪا پڪ نہ ٿي سگھي آھي ڇو تہ عربن گھڻا شجرا بيان ڪيا آهن.محمد صہ انھن شجرن تي تبصرو ڪندي فرمايو ھيو تہ {{quote|جڏهن منھجو شجرو عدنان تائين پھچي تہ بس ڪريو|محمد صہ<ref name = " سعيد"/>|}} ٽين صدي عيسويءَ ۾ عدنان جي اولاد مان ھڪ سردار ٿيو جنھن جو نالو فاھر ھيو جنھن لاء خيال آهي تہ ان کي [[قريش]] سڏيندا ھيا ڪن جو وري خيال آھي تہ فاھر جي پنجين پيڙهيءَ ۾ پنجين صدي عيسويءَ ۾ [[قصي بن ڪلاب]] بن مرہ بن لوئي، بن غالب بن فاھر نالي ھڪ طاقتور شخص مشھور ٿيو جنھن کي قريش سڏيندا ھيا ء ان جي اولاد [[قريشي]] سڏبا ھيا. علامہ شبلي نعماني، علامہ طبري مطابق قصي ئي پھريون شخص ھيو جنھن کي قريش سڏيو ويو. قصي سڀني اسماعلين کي گڏ ڪري قائل ڪيو تہ خانہ بدوشي ترڪ ڪري ڪعبي جي چؤطرف مستقل رھائش اختيار ڪن. قصي ڪعبي جي نگران خزاہ قبيلي جي ھليل نالي ھڪ شخص جي نياڻي سان شادي ڪئي ۽ ھليل جي وصيت ذريعي ڪعبي جي نگراني جي ذميداري قصي جي حوالي ٿي جنھن کوڙ ادارن کي قائم ڪيو جن ۾ دارالندواہ (گڏجاڻي واري جاء) شامل ھئي جتي ويھي جنگ ۽ امن سميت اھم معاملن جا فيصلا ، شادين جا اجتماع ٿيندا هئا. قافلن جي روانگي پن ٿيندي هئي.ھن سقايہ ( حاجين کي پاڻي فراهم ڪرڻ جو بندوبست)، رفادہ ( حاجين کي کاڌخوراڪ فراھم ڪرڻ جو بندوبست) پڻ قائم ڪيا<ref name = "سعيد "/> ھن حاجين جو مشاعرالحرم ۾ رات ٽڪائڻ جو بندوبست ء پوري واديءَ کي بتين سان منور ڪري کين سھولتن فراھم ڪرڻ جي شروعات ڪئي. زمزم جو چشمو صديون پھرين لٽجي ويو ھو ھن ان کي ڳولي پھريون دفعو کوھ کوٽايو ۽ پاڻي جي بحالي ٿي. ھن ڪعبي جي ٻيھر تعمير ڪرائي. ھن جي وفات بعد ماڻھو حاجون (موجوده جنت المولا واري قبرستان) ۾ سندس قبر جي زيارت لاءِ ويندا ھئا. ھن کي ڪعبي جون ڇھ ذميداريون ھيون جيڪي ھن پنھنجي وفات کان اڳ پنھنجي وڏي پٽ عبدالدار کي سونپيون. قصي کي پنج پٽ ء ھڪ ڌيءُ ھئي. سندس ٻئي پٽ مغيرہ کي عبداالمناف سڏيندا ھيا، جيڪو قبيلن ۾ معتبر ۽ قائدانہ صلاحيتن وارو ليکيو ويو. عبدالمناف کي ڇھ پٽ ٿيا جن ۾ ھاشم، مطلب، عبد شمس ۽ نوفل مشھور ٿيا. عبدالدار ۽ عبداالمناف جي وفات کان پوءِ ڪعبي جي ذميداري سنڀالڻ ۾ سندن اولاد ۾ تڪرار شروع ٿيو پر پوء ٺاھ ٿي وين. اھو طئي ٿيو تہ پاڻي پيارڻ ، کاڌ خوراڪ فراھم ڪرڻ ۽ جنگ ۾ قيادت جي ذميداري عبداالمناف جي اولاد ڏي منتقل ٿي. ليوا ۽ حجابہ جي ذميداري عبدالدار جي اولاد کي ملي باقي دارالندواہ جي سربراهي ٻنھي جي خاندانن ۾ رھي. انھن مان ھاشم گھڻو نالو ڪڍيو جنھن کي کاڌي کارائڻ جي ذميداري ملي. ھڪ ڀيري مڪي ۾ وڏو ڏڪار آيو تہ ھاشم پنھنجي سموري دولت کڻي شام ويو اتان اٽو ۽ سڪل ماني خريد ڪري مڪي آيو ۽ روزانو اٺن کي ڪھي انھن مان ٻوڙ ٺاھي ماني جا ٽڪرا ان ۾ ملائي سموري قبيلي کي گھرائي کارائيندو هو ڏڪار جي خاتمي تائين ھن قبيلي جي مدد جاري رکي کوڙ ماڻھن کي مرڻ کان بچائي ورتو.ان خدمت جي بدلي ئي کيس ھاشم جو نالو مليو جنھن جي معني ( مانيءَ کي ) ٽڪر ڪندڙ آھي. ھاشم جو اصل نالو امر{{ٻيا نالا|انگريزي=Amr}} ھيو. ھاشم مڪي جي واپاري قافلن جو بنياد وجھندڙ پڻ ھيو. ھن باظنتيني شھنشاھ کان حڪمنامو حاصل ڪيو جنھن تحت قريش قبيلي کي ھر قسم جي ٽئڪس ۽ ڊيوٽي کان آزاد ڪري انھن جي ڪنٽرول وارن ملڪن ۾ آزاد اچ وڃ جي اجازت ڏنل ھئي<ref name = " سعيد "/> ھن اھا ساڳي سھولت ايٿوپيا جي بادشاھ کان پڻ حاصل ڪئي ۽ ان وقت يمن ايٿوپيا جو حصو ھيو.اھڙي طرح قريش جا واپاري قافلا يمن کان شام ۽ بازنظيني شھر انقرہ تائين وڃڻ شروع ٿيا.<ref name = "سعيد "/> ھاشم جڏهن 25 سالن جو ھيو تہ سن 488 عيسويءَ ۾ فلسطين جي غزہ واري ھنڌ وفات ڪري ويو ۽ کيس اتي ئي دفن ڪيو ويو. اھا جاء غزہ ھاشم يا ھاشم جي غزہ سڏجڻ شروع ٿي وئي. ھن يثرب جي عدي بنو نجار قبيلي جي سلمیٰ بنت امر سان پرڻو ڪيو جنھن مان عبدالمطلب پيدا ٿيو جيڪو اڃان ننڍڙو ھيو تہ ھاشم وفات ڪري ويو.ان کان سواءِ ھاشم کي چار ٻيا پٽ پڻ ھيا جن ۾ اسد، نضلا، سئفي ۽ ابو سئفي شامل ھيا جن مان پوين ٽن کي اولاد ڪانہ ٿي باقي اسد کي [[فاطمه بنت اسد]] نالي نياڻي ڄائي جيڪا علي رضہ بن ابي طالب جي ماء ھئي. ھاشم جو اھڙي طرح نسل عبدالمطلب مان اڳتي ھليو<ref name = " سعيد"/>. عبدالمطلب يثرب ۾ پنھنجي ناني جي گھر ۾ پيدا ٿيو. ھاشم جي وفات بعد سندس ڀاء مطلب خاندان جو وڏو بڻيو جيڪو پنھنجي ننڍي ڀائٽي عبدالمطلب بن ھاشم کي مڪي وٺي آيو جڏھن مطلب اٺ تي مڪي ۾ داخل ٿيو تہ ماڻھن ڇوڪري کي مطلب جو غلام سمجھي عبدالمطلب چوڻ شروع ڪيو ۽ مطلب وضاحت ڪندو رھيو تہ اھو سندس ڀائٽيو آھي پر ھاشم جي ان پٽ تي عبدالمطلب نالو پئجي ويو<ref name = " سعيد "/>. عبدالمطلب جو اصل نالو شعيبت الحمد ھيو. مطلبجي وفات بعد سقايہ ۽ رفادہ جي ذميداري عبدالمطلب جي حصي ۾ آئي. ھن 82 سالن تائين عمر ماڻي ۽ پوئين وقت ھن کي مڪي جي سربراھ جو خطاب پڻ مليو<ref name = " سعيد"/> ==والدين== نبي ڪريم {{درود}} جي والد جو نالو عبدالله بن عبدالمطلب ھيو جنھن سندس ولادت کان ڪجھ مھينا اڳ يثرب ۾ ۲۵ سالن جي عمر ۾ وفات ڪئي<ref name =" Awan" > Siraj u Munira, By: Muhammad Ikramun Nabi Awan and Ms Nusrat Tiwana, 1st edition, Nov 2014, Pages: 23, 25 ,27, 28, 39,40 to 86 </ref>. ==جنم== نبي ڪريم {{درود}} جن ۱۲ ربيع الاول تي فجر جي وقت بمطابق ۳۰ اپريل ۵۷۱ع ۾ پيدا ٿيا<ref name ="الفضل " > [ https://www.alfazlonline.org/07/01/2020/9519/] الفضل آن لائين</ref>. سندس ولادت ابرہ جي لشڪر جي تباھي کان ۵۵ ڏينھن بعد ٿي<ref name=" Awan " />. ڏاڏي عبدالمطلب سندس نالو محمد رکيو<ref name=" Awan " />. == ننڍپڻ== عربن جي اميرن جي رواج مطابق پرورش لاء ڏاڏي کيس بدو عربن جي بني سعد قبيلي سان تعلق رکندڙ حليمه سعديه جي حوالي ڪيو<ref name=" Awan " />. حليمه ۽ سندس مڙس حارث ٻار وٺڻ وقت الجھن ۾ ھيا تہ شايد کين مناسب معاوضو نہ ملي سگھي پر جلد ئي کين ٻار جي ڀلاري ھجڻ جي سمجھ آئي<ref name=" Awan" />. حليمه جي نياڻي شيماء سندس پرورش ۾ ماء جي مدد ڪئي<ref name=" Awan " />. ننڍپڻ ۾ پنھنجي رضاعي ڀائرن ۽ ان رضاعي ڀيڻ سان گڏجي ٻڪريون پڻ چاريندو ھو<ref name="Awan " />. جڏھن ۶ سالن جو ٿيو تہ ماء آمنه کيس سندس پيءُ جي قبر جي زيارت ۽ سندس ناناڻي گھر گھمائڻ لاء يثرب وٺي آئي<ref name="Awan " />. واپسي ۾ بيمار ٿي پئي ۽ آبوا جي مقام تي وفات ڪري وئي. تدفين بعد مائٽن کي نظر نہ آيو ۽ جڏھن کيس ڳوليائون تہ پنھنجي ماء جي قبر وٽ ويٺل روئندي ڏٺائونس <ref name=" Awan" />. بعد ۾ جڏھن اصحابين سان گڏ ماء جي قبر تي آيا تہ سندس قبر جي مٽي تي ھٿ ڦيرائيندي ڏاڍو رنا ھيا ۽ ان وقت اصحابي ڪافي پري بيٺا ھئا ۽ کين اھو چوندي ٻڌو تہ سندس ماء جي شفقت جي يادن کيس روئاري وڌو<ref name="Awan " />. ماءُ جي وفات بعد ھن يتيم ٻار جي پرورش جي ذميداري سندس ڏاڏي عبدالمطلب سنڀالي. ۵۷۹ع ۾ عبدالمطلب پڻ وفات ڪري ويو ۽ پوء سندس پرورش جي ذميداري سندس سڳي چاچي ابو طالب سنڀالي<ref name=" Awan " /> ابوطالب ۽ سندس زال فاطمه مٿن ڏاڍا مھربان رھيا<ref name=" Awan " />. پنھنجي ان چاچي ۽ پاڙيسرين جو مال چارڻ شروع ڪيو<ref name="Awan " />. ٻارھن<ref name=" Awan " /> يا يارھن ورھين جي عمر ۾ چاچي حضرت ابوطالب سان گڏ واپار سانگي شام ويا هئا<ref name=" ٺٽوي " /> جڏھن بصري پھتا تہ اتي ھڪ راھبن واري خانقاھ ۾ ترسيا<ref name="Awan " /> جتي بحيرا نالي ھڪ عيسائي راھب سندس نبوت جي تصديق ڪئي ۽ ان وقت حضرت ابوبڪر صديق پڻ ساڻن گڏ ھيو هئي<ref name=" ٺٽوي" />. == زالون ۽ اولاد == ===۱.بيبي خديجه رضه=== 25 سالن جي ڄمار ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي پھرين شادي [[بنو اسد]] گھراڻي جي [[خويلد بن اسد]] ۽ [[فاطمه بنت زائدہ]] جي نياڻي 40 سالا حضرت خديجة الڪبریٰ رضه سان 695 ۾ ٿي جيڪا بيواہ ھئي ۽ سندس اھا ٽين شادي ھئي<ref name=" علوي " />. سندس لقب طاھرہ ۽ ڪنيت ان ھند ھئي<ref name=" علوي " />. بيبي سانئڻ جو پھريون نڪاح [[ھند بن زرارہ]] سان ٿيو جنھن مان کيس ھڪ نياڻي ۽ ٻہ پٽ ٿيا جيڪو پوء گذاري ويو. سندس ٻيون نڪاح [[عتيق بن عائذ]] سان ڪرايو ويو جنھن مان کيس ھڪ نياڻي ھند جي نالي سان ھئي پر ڪجھ وقت کان پوءِ عتيق پڻ گذاري ويو<ref name=" علوي " />. جڏھن 35 سالن جي ٿي تہ سندس والد خويلد پڻ گذاري ويو<ref name="علوي " />. پاڻ مالدار عورت ھئي ۽ سندس ڪاروباري قافلا [[عراق]]، [[شام]] ۽ [[فلسطين]] تائين ويندا ھيا. سندس ھڪ غلام [[ميسرہ]] ايماندار ھيو جيڪو سندس ڪاروبار جو جنرل مينيجر ھيو<ref name=" علوي" />. پاڻ سڳورن {{درود}} جن ان وقت ايمانداري ۾ وڏي شھرت حاصل ڪئي هئي ۽ ميسرہ ذريعي بيبي سانئڻ وٽ اھڙو احوال پھتل ھو ۽ ان کين سندس ڪاروبار ۾ شامل ٿيڻ جي پيشڪش ڪئي جيڪا پاڻ سڳورن {{درود}} قبول ڪئي ۽ ان جي تجارتي قافلي سان شام ويا جنھن بعد بيبي سانئڻ کين شادي جو پيغام موڪليو ۽ ان وقت بيبي صاحبه جي عمر ۴۰ سال ھئي<ref name=" علوي " />. شادي ۲۵ صفر تي مڪي ۾ ٿي جنھن ۾ حضرت ابو طالب ، حضرت حمزہ رضه، بيبي صاحبه جو چاچو [[عمرو بن اسد]]، سؤٽ [[ورقه بن نوفل]] پڻ شامل ٿيا<ref name=" علوي " />. حق مھر ساڍا ٻارھن [[اوقيه]] سون مقرر ڪيو ويو جنھن جي قيمت ۵۰۰ درھم ھئي<ref name=" علوي" />. ھڪ روايت مطابق حق مھر ۲۰ وٽ ٻڌايو ويو آهي<ref name=" علوي " />. نڪاح جو خطبو سيدنا [[ابو طالب]] پڙھيو. اھو خطبو يعقوبي ، شامي ، قسطلاني ، ۽ علامه عامري پنھنجي ڪتابن ۾ نقل ڪيو آهي<ref name=" علوي " />. نڪاح بعد پاڻ سڳورن {{درود}} ھڪ اٺ ذبح ڪرائي مھمانن جي دعوت ڪئي. بيبي سانئڻ زندگي جا 25 سال پاڻ سڳورن {{درود}} سان گذاريا<ref name=" علوي " />. سندس حياتيءَ ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} ٻي ڪا شادي نہ ڪئي<ref name=" علوي " />. پاڻ سڳورن {{درود}} جي پٽ ابراھيم کان سواءِ سموري اولاد بيبي سانئڻ مان ٿي ۽ سڀ سواء بيبي فاطمه الزهراء رضه جي سندن حياتي مبارڪ دوران وفات ڪري ويا<ref name=" علوي " />. [[فائل:The altar of prayer of the Prophet in the demolished house of Khadijeh 01.jpg|thumb|left|upright=0.8|بيبي خديجہ جي مڪي ۾ ڊاٿل گھر اندر اھا جاء جتي حضرت محمد{{درود}} ساڻس شادي کان پوء رھائش دوران عبادت ڪندو ھو]] نبي ڪريم {{درود}} کي چار نياڻيون ھيون جن مان وڏي سيدہ زينب ، ٻيون نمبر سيدہ رقيه ، ٽيون نمبر سيدہ ام ڪلثوم ۽ چوٿون نمبر آخري نياڻي سيده فاطمه الزهراء ھئي<ref name=" علوي " />. چئني مديني ھجرت ڪئي ۽ اتي وفات ڪيائون ۽ چارئي جنت البقيع ۾ دفن ٿيل آھن<ref name=" علوي " />. سيده زينب رضه 30 ميلادي ڌاري مڪي ۾ ڄائي ۽ سن ۸ ھجري ۾ مديني ۾ وفات ڪئي. سندس نڪاح بعثت کان اڳ پنھنجي ماسات ابوالعاص بن ربيع قرشي سان ڪرايو ويو جيڪو بيبي خديجه جي ڀيڻ ھند بنت خويلد جو پٽ ھيو ۽ سندس اصل نالو لقيط ھو<ref name=" علوي " />. ڪجھ رويتن مطابق سندس نالو ھشيم ۽ مھشم ھيو. پاڻ سڳورن {{درود}} جي ھجرت وقت اھي طائف ۾ رھندا ھئا. بدر جي جنگ بعد پاڻ سڳورن {{درود}} کيس مديني گھرايو ۽ بعد ۾ ابوالعاص جڏهن اسلام قبول ڪيو تہ اھو پڻ مديني ۾ آيو. سيده زينب کي ھڪ پٽ علي ۽ ھڪ نياڻي امامه ٿيا<ref name=" علوي" />. علي ننڍپڻ ۾ ئي فوت ٿي ويو. امامه جي پرورش بعد ۾ ابوالعاص جي ماروٽ حضرت زبير بن عوام ڪئي جنهن بيبي فاطمه الزهراء جي وفات بعد امامه جو نڪاح حضرت علي ڪرم الله وجهه سان ڪرايو<ref name=" علوي " />. [[فائل:The altar of prayer of the Prophet in the demolished house of Khadijeh.jpg|thumb|left|upright=0.8|بيبي خديجہ جي سعودي حڪومت پاران ڊاٿل گھر ۾ محراب جو ھڪ ٻيو منظر جتي پاڻ سڳورو عبادت ڪندو ھو]] سيده رقيه رضه ۳۳ ميلادي ڌاري ڄائي ۽ ان جو نڪاح حضرت عثمان غني رضه سان ڪرايو ويو. نبوت جي پنجين سال مڙس سان گڏ حبشه ھجرت ڪئي جتي ست سال رھيا اتي کيس ھڪ پٽ عبدالله نالي ڄائو. مڪي واپسي بعد مديني ڏانهن ھجرت ڪئي. بدر جي جنگ وقت بيمار ٿي پئي ۽ اٽڪل ۲۰ ڏينھن بعد وفات ڪري وئي. ان جي بيماري سبب نبي ڪريم {{درود}} جن حضرت [[عثمان غني]] رضه ۽ حضرت اسامه بن زيد رضه کي مديني ڇڏي ويا ھئا. جنگ جي فتح جي خبر جڏهن مديني پھتي تہ بيبي سانئڻ جي تدفين ٿي رھي ھئي<ref name=" علوي " />. سندس پٽ عبدالله پڻ ننڍپڻ ۾ گذاري ويو<ref name=" علوي " />. [[فائل:The House of Khadijah, The Porphet Mohammad's Wife in Mecca before Demolition 01.jpg|thumb|left|upright=0.8|بيبي خديجہ جو گھر جتي حضرت محمد {{درود}} مڪي زندگيءَ جو ھڪ دؤر گذاريو جيڪو سعودي حڪومت ڊھرائي ڇڏيو]] سيدہ ام ڪلثوم اھل بيت جي مديني ھجرت وقت بيبي فاطمه الزهراء رضه ۽ سيدہ سوده رضه سان گڏ ھئي. سيدہ رقيه رضه جي وفات کان ست يا ٽن مھينن بعد پاڻ سڳورن {{درود}} سندس نڪاح حضرت عثمان غني رضه سان ڪرايو ۽ سندس رخصتي جمادالآخر ۾ دوران ۱۹ سالن جي عمر ۾ ٿي<ref name=" علوي " />. کيس ڪا بہ اولاد ڪانه ٿي. حضرت عثمان سان ھن پنھنجي زندگي جا اٽڪل ساڍا ڇھ ورھيه گذاريا<ref name=" علوي " />. سن ۹ ھجري ۾ شعبان جي مھيني دوران وفات ڪئي. سندس جنازي نماز پاڻ سڳورن {{درود}} جن پڙھائي<ref name=" علوي " />. [[فائل:The House of Khadijah, The Prophet Mohammad's Wife in Mecca after Demolition 01.jpg|thumb|left|upright=0.8|بيبي خديجہ وارو گھر ڊھڻ کان پوءِ واري حالت ۾. ھن گھر پاڻ سڳورن زندگي جو ھڪ دور گذارہو]] بيبي فاطمه الزهراء رضه ۴۱ ميلادي ۾ نبوت جي بعثت واري سال پيدا ٿي ۽ جڏهن ۱۰ ورھين جي ھئي تہ سندس والدہ وفات ڪئي جنھن ڪري ننڍي عمر ۾ ئي والد سان وابسته رھي<ref name="علوي " />. والد کي تمام پياري ھئي. سندس عادات ، اطوار ، رفتار توڙي گفتار جو انداز والد سان مشابهت رکندڙ ھيو ۽ شڪل ۾ والده جھڙي ھئي<ref name=" علوي " />. سندس شادي پندرهن سال پنج مھينن جي عمر حضرت علي ڪرم الله وجهه سان مديني ۾ جنگ بدر کان بعد ڪرائي وئي. نڪاح جي تقريب مسجد نبوي ۾ ٿي ۽ پاڻ سڳورن{{درود}} سندن نڪاح پڙھايو. حق مھر ۵۰۰ درھم مقرر ٿيو ۽ رخصتي احد جي جنگ بعد عمل ۾ آئي<ref name=" علوي" />. سندس حياتيءَ دوران حضرت علي ڪرم الله وجهه ٻي شادي ڪانه ڪئي. کيس پنج ٻار جن ۾ ٽي پٽ امام حسن، امام حسين ، امام محسن ۽ ٻہ ڌيئر ڄاوا. امام محسن ننڍپڻ ۾ ئي وفات ڪئي<ref name=" علوي " />. پاڻ پردي جي سخت پابند ھئي. سندس جنازي نماز حضرت علي ڪرم الله وجهه پڙھائي<ref name="علوي " />. [[فائل:Khadija tomb (1).jpg|thumb|left|upright=0.8|خديجہ جو مڪي م واقع مقبرو جيڪو سعودي حڪومت ڊھرائي ڇڏيو]] بيبي خديجه رضه مان پاڻ سڳورن {{درود}} کي ٻہ پٽ پڻ ڄاوا جن جا نالا قاسم ۽ عبدالله ھيا. قاسم کي طاھر ۽ عبدالله کي طيب پڻ سڏيندا هئا<ref name=" علوي " />. روايت مطابق سندن وفات نبوت کان اڳ ننڍپڻ ۾ ٿي ھئي<ref name=" علوي" />. بيبي صاحبه ۱۱ رمضان سن ۱۰ نبوي ۾ ٦۵ ورھين جي ڄمار ۾ مڪي ۾ وفات ڪئي. کيس حجون مڪي شريف ۾ دفنايو ويو. ان وقت اڃان جنازي جي نماز جو حڪم نہ آيو ھو<ref name=" علوي" />. ===۲.بيبي سوده رضه=== سن ۱۰ نبوي ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} جن جو پاڻ کان عمر ۾ ۳۰ سال وڏي بيوہ<ref name=" علوي " /> سودہ بنت زمعه سان نڪاح ٿيو. مديني ڏانهن ھجرت وقت فقط ھيء گھرواري ساڻن گڏ ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. سندس والد جو نالو زمعه بن قيس ۽ ماء جو نالو شموس بنت قيس نجاري ھيو ۽ ان جو تعلق بنو عامر قبيلي سان ھو<ref name="علوي " />. روايت مطابق ھڪ دفعي خوله بنت حڪيم نبي ڪريم {{درود}} جن کي ٻي شادي ڪرڻ جي تجويز ڏني ۽ کين بيبي عائشه ۽ حبشه کان ھجرت ڪري موٽي آيل مھاجرن مان بيبي سودہ جا نالا پيش ڪيا<ref name="علوي " />. پاڻ سڳورن اھا تجويز قبول ڪئي ۽ ٻنھي طرفن کان آڇ قبول ڪئي وئي. بيبي صاحبه جي نڪاح وقت عمر ۳۲ سال ھئي ۽ بيبي سوده سان نڪاح جو خطبو زمعه بن قيس پڙھيو<ref name=" علوي " />. حق مھر ۴۰۰ درھم مقرر ٿيو<ref name =" جلد" > شرح مواھب ، زرقاني ، جلد ۳, صه ۲۹۷ </ref>. ھن جا ۱۲ سال نبي ڪريم {{درود}} جي صحبت ۾ گذريا ۽ سندس رفاقت ۾ حج ۽ عمرو ادا ڪيو<ref name=" علوي " />. کيس پاڻ سڳورن {{درود}} مان ڪا اولاد ڪانه ٿي پر کيس پھرين مڙس سڪران مان عبدالرحمان نالي پٽ ڄائو جيڪو حضرت عمر رضه جي دؤر ۾ جنگ جلولاء ۾ شھيد ٿيو<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه جي ڪنيت ان عبدالرحمان ھئي<ref name=" علوي" />.بلاذري مطابق بيبي صاحبه سن ۲۲ ھجري ۾ مديني ۾ وفات ڪئي<ref name=" علوي " />. ابن سعد مطابق سن ۵۴ ھجري ۾ وفات ڪئي<ref name="علوي " />. ان وقت جنازي جي نماز جو حڪم اڃان ڪانہ ٿيو ھو. بيبي صاحبه کي جنت البقيع ۾ دفنايو ويو. ھن جي رفاقت نبي ڪريم {{درود}} جن سان ۱۴ سالن تائين ھئي<ref name=" علوي " />. ===۳.بيبي عائشه رضه=== بيبي صاحبه جو تعلق بنو تيم قبيلي سان ھيو. سندس والد جو نالو ابوبڪر صديق ۽ والدہ جو نالو ان رومان بنت عامر ھو. بيبي صاحبه جو لقب صديقه ۽ حميرا ھيو ۽ سندس ڪنيت ان عبدالله ھئي<ref name=" علوي " />. سن ۱۰ نبوي شوال جي مھيني ۾ بيبي عائشه رضه جو پاڻ سڳورن {{درود}} جن سان نڪاح مڪي ۾ سندس والد ابوبڪر صديق پڙھيو<ref name=" علوي " />. حق مھر ۵۰۰ درھم مقرر ٿيو.ان وقت سندس عمر ۶ سال ھئي ۽ رخصتي شوال جي مھيني ۾ ھجرت جي پھرين سال ۹ ورھين جي عمر ۾ مديني ٿي<ref name=" ٺٽوي" />. نڪاح ۽ رخصتي وقت بيبي صاحبه جي عمر بابت متضاد روايتون آھن جن ۾ ھڪ روايت مطابق رخصتي وقت بيبي صاحبه جي عمر ۱۸ سال ھئي. نڪاح مڪي ۾ ٿيو ۽ رخصتي ھجرت جي پھرين سال ٿي ان وقت بيبيءَ جي عمر ۱۷ يا ۱۹ سال ھئي ۽ محمد {{درود}} جن جي عمر ۵۴ سال ھئي<ref name =" الفتوا" > [https://www.thefatwa.com/urdu/questionID/3775/%D8%A7%D8%B2%D9%88%D8%A7%D8%AC-%D9%85%D8%B7%DB%81%D8%B1%D8%A7%D8%AA-%DA%A9%DB%8C-%D8%AA%D8%B9%D8%AF%D8%A7%D8%AF-%DA%A9%D8%AA%D9%86%DB%8C-%DB%81%DB%92-%D8%A7%D9%88%D8%B1-%D8%B9%D9%82%D8%AF-%D9%86%D8%A8%D9%88%DB%8C-%D9%85%DB%8C%DA%BA-%D8%A2%D9%86%DB%92-%DA%A9%DB%92-%D9%88%D9%82%D8%AA-%D8%A7%D9%86-%DA%A9%DB%8C-%D8%B9%D9%85%D8%B1%DB%8C%DA%BA-%DA%A9%DB%8C%D8%A7-%D8%AA%DA%BE%DB%8C%DA%BA/ ] Alfatwa.com</ref>. بيبي صاحبه پنھنجي ڀيڻ اسماء بنت ابوبڪر کان عمر ۾ ۱۰ سال ننڍي ھئي جيڪا پنھجي پٽ عبدالله بن زبير جي شھادت (سن ۷۳ ھجري) کان ۵ يا ۱۰ ڏينھن بعد گذاري وئي. ان جي عمر ھجرت وقت ۲۷ سال ھئي تہ بيبي صاحبه جي عمر ۱۰ سالن جي فرق سان ان وقت ۱۷ سال ھئي<ref name=" الفتوا " />. روایت مطابق مديني پھچڻ کان ڪجھ وقت پوءِ پاڻ سڳورن {{درود}} جن زيد بن حارث ۽ ابو رافع کي مڪي مان ابوبڪر صديق رضه جي گھروارن کي وٺي اچڻ لاءِ موڪليو اھڙي طرح اھي قبا تائين پھتا. بيبي اسماء بنت ابوبڪر اميد سان ھئي ۽ اتي ان عبدالله بن زبير کي جنم ڏنو. ساڳي سال شوال ۾ بيبي عائشه رضه جو گھر مديني جي پاڙي سنح ۾ حارث بن خزرج وارن جي گھرن لڳ واقع ھيو جيڪو نبي ڪريم {{درود}} جي گھر کان ھڪ ميل جي فاصلي تي ھو. ان گھر ۾ سندس شادي ۽ رخصتي ٿي<ref name ="ياقوت " > معجم البلدان، ياقوت، جلد ۳, صه ۲۶۵ </ref>. بيبي صاحبه جو وصال ۱۷ رمضان سن ۵۷ يا ۵۸ ھجري ۾ بنو اميه واري دؤر ۾ ٿيو. پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي زالن ۾ ھيء بيبي سڀ کان وڌيڪ فقيھ ۽ علم واري عورت ھئي ۽ سندس رسول الله {{درود}} جن سان رفاقت ۹ سالن تائين رھي. پاڻ جنت البقيع ۾ دفن ٿيل آهي. حديثن جون ۲۲۱۰ روايتون بيبي صاحبه سان منصوب آھن<ref name=" علوي " />. ===۴.بيبي حفصه رضه=== بنو عدي قبيلي سان تعلق رکندڙ بيبي حفصه حضرت عمر فاروق رضه ۽ سندس زال زينب بنت مظعون جي نياڻي ھئي جيڪا بعثت نبوي کان پنج سال اڳ پيدا ٿي<ref name=" علوي " />. ننڍي عمر ۾ سندس نڪاح سھم قبيلي جي ھڪ فرد خنيس بن حذافه بن قيس سان ٿيو جيڪو بدر جي جنگ ۾ مسلمانن جي لشڪر ۾ شامل ھو ۽ زخمي ٿي پيو ۽ سن ۲ھجري ۾ وفات ڪري ويو ۽ ھڪ روايت مطابق احد جي جنگ ۾ شھيد ٿيو<ref name=" علوي " />. ان بعد شوال سن ۲ ھجري<ref name=" علوي " /> يا ۳ ھجري<ref name=" ٺٽوي " /> ۾ بيبي حفصه جي شادي نبي ڪريم {{درود}} جن سان<ref name="ٺٽوي " /> مديني ۾ ٿي<ref name="علوي " />. ان وقت بيبيءَ جي عمر ۱۸ سال<ref name="علوي " /> يا ۲۱ سال <ref name=" الفتوا " /> ھئي ۽ نڪاح ۾ مھر ۴۰ يا ۵۰۰ درھم مقرر ٿيو<ref name=" علوي" />. ابو دائود ، نسائي ۽ ابن ماجه وغيره ۾ ابن عمر جي روايت مطابق نبي ڪريم {{درود}} جن کيس ھڪ دفعو طلاق (رجعي) ڏني ھئي. طبراني پڻ اھڙو ذڪر ڪيو<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه شعبان سن ۴۵ ھجري ۾ ۶۳ ورھين جي عمر ۾ وفات ڪئي<ref name=" علوي " /><ref name="الفتوا " />. وفات وقت پنھنجي ننڍي ڀاءُ عبدالله بن عمر رضه کي وصيت ڪئي ھئي تہ سندس مديني جي اتر ۾ شام واري رستي تي واقع غابہ نالي ديھ واري ملڪيت خيرات لاء وقف ڪري<ref name=" علوي " />. سندس جنازي نماز مديني جي گورنر مروان بن حڪم پڙھائي ۽ کيس جنت البقيع ۾ دفنايو ويو<ref name=" علوي " />. نبي ڪريم {{درود}} جن سان ان جي رفاقت ۷ سال رھي. ان سان منصوب حديثن جي روايتن جو تعداد ۶۰ آھي<ref name=" علوي " />. ===۵.بيبي زينب بنت خزيمه رضه=== بيبي صاحبه جو تعلق بنوھلال قبيلي سان ھو. سندس والد جو نالو خزيمه بن عبدالله ۽ ماء جو نالو ھند ھو<ref name="علوي " />. رمضان، سن ۳ ھجري ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} جن جو نڪاح بيبي زينب بنت خزيمه ھلاليه سان<ref name=" ٺٽوي" /> مديني ۾ ٿيو ۽ ان وقت سندس عمر ۳۰ سال ھئي<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه کي خير خيرات جي ڪثرت سبب ام المساڪين يعني مسڪينن جي ماء سڏيو ويندو هو<ref name="ٺٽوي " />. ھجرت نبوي {{درود}} کان ۱۴ يا ۱۵ سال اڳ مڪي ۾ ڄائي بيبي صاحبه جو پھريون مڙس نبي ڪريم {{درود}} جو پڦاٽ عبدالله بن جحش رضه ھو جنھن سان گڏ بيبي صاحبه مديني ھجرت ڪئي جيڪو ساڳ شوال سن ۳ ھجري ۾ غزوہ احد ۾ شھيد ٿيو ھو ۽ عدت گذارڻ بعد سندس ٻي شادي پاڻ سڳورن {{درود}} جن سان ٿي پر سن ۴ ھجري ۾ ربيع الاول يا ربيع الآخر ۾ بيبي صاحبه وفات ڪري وئي<ref name=" ٺٽوي " />. وفات وقت سندس عمر ۳۰ يا ۳۱ سال کن ھئي<ref name=" علوي " />.اھو پاڻ سڳورن {{درود}} جن جو پنجون نڪاح ھيو جنھن ۾ حق مھر ۵۰۰ درھم مقرر ٿيو<ref name=" علوي" />. قتادہ بن دعامہ کان روايت مطابق سندس پھريون نڪاح پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي سؤٽ طفيل بن حارث سان ٿيل ھو جنھن ڪجھ وقت پوء کيس طلاق ڏني ۽ سندس ٻيو نڪاح طفيل جي ڀاءُ عبيدہ بن حارث سان ٿيو<ref name=" علوي " />. امھات المومنين ۾ بيبي زينب رضه واحد عورت ھئي جنھن جو جنازو نبي ڪريم {{درود}} جن پڙھايو <ref name=" علوي " />. سندس پاڻ سڳورن {{درود}} جن سان رفاقت ۸ مھينا رھي<ref name=" علوي " />. ===۶.بيبي ھند رضه=== بيبي صاحبه جو تعلق بنومخزوم قبيلي سان ھو. سندس والد جو نالو ابواميہ سھيل بن مغيرہ ھو ۽ والده جو نالو عاتڪہ بنت عامر ھيو. بيبي صاحبه جي ڪنيت ام سلمه ھئي<ref name="علوي " />. بيبي صاحبه جو نڪاح رسول الله {{درود}} جن سان شوال ، سن ۴ ھجري ۾ مديني ۾ ٿيو جنھن وقت بيبي صاحبه جي عمر ۲۶ سال ھئي. حق مھر ۾ ڪجھ گھريلو سامان شامل ھو<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه ۶۲ ھجري ۾ ۸۴ ورھين جي ڄمار ۾ وفات ڪئي. سعيد بن زيد سندس جنازي نماز پڙھائي ۽ کيس جنت البقيع ۾ دفنايو ويو. پاڻ سڳورن {{درود}} سان سندس رفاقت ۷ سال رھي<ref name=" علوي " />. اٽڪل ۳۷۸ حديثن جون روايتون ھن بيبيءَ سان منصوب ٿيل آھن<ref name=" علوي " />. ===۷.بيبي زينب بنت جحش رضه=== بيبي صاحبه جو تعلق بنو اسد بن خزيمه قبيلي سان ھو. سندس والد جو نالو جحش بن رئاب ۽ والدہ جو نالو اميمہ بنت عبدالمطلب ھيو. بيبي صاحبه جي ڪنيت ام الحڪم ھئي<ref name=" علوي" />. سن ۴ ھجري ۾ ذوالقعد جي مھيني ۾ چنڊ واري رات پاڻ ڪريم {{درود}} جن جو نڪاح زينب بنت جحش رضه سان ٿيو. ھڪ ٻي روايت مطابق ۵ ھجري ۾<ref name=" ٺٽوي " /> مديني ۾ ۴۰۰ درھم حق مھر عيوض ٿيو<ref name=" علوي " />. ان وقت بيبيءَ جي عمر ۳۵ ورھيه ھئي ۽ نبي ڪريم {{درود}} جي وفات بعد سندس زالن مان اھا پھرين وفات ڪندڙ ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. شادي واري وقت ھن. سال پردي جو حڪم نازل ٿيو<ref name=" ٺٽوي " />. ھن بيب جو تعلق قريش جي اسد بن خزيمه واري شاخ سان ھيو<ref name=" علوي " />. ھي بيبي نبي ڪريم {{درود}} جن جي رشتي ۾ پڦاٽ ھئي. ھجرت جي پھرين سال ئي بيبي صاحبه جو خاندان مديني پھتو ھو. نبي ڪريم {{درود}} جن ان جو نڪاح زيد بن حارث رضه سان ڪرايو ھو پر اھا شادي ڪامياب نہ ٿي سگھي ۽ زيد کيس طلاق ڏني<ref name=" علوي " />. ان وقت بيبيءَ جي عمر ۳۴ سال ھئي. ان بعد قرآن جي آيت جي حڪم تحت سندس عدت بعد شادي نبي ڪريم {{درود}} جن سان ٿي<ref name=" علوي" />. بيبي صاحبه جو نالو برہ ھيو ۽ شادي وقت سندس نالو نبي ڪريم {{درود}} جن زينب رکيو<ref name=" علوي " />. نبي ڪريم {{درود}} جي وصال کان ۷ سال بعد سن ۲۰ ھجري ۾ حضرت عمر رضه جي دؤر ۾ بيبي صاحبه ۵۳ ورھين جي ڄمار ۾ وفات ڪئي ۽ سندس جنازي جي نماز حضرت عمر رضه پڙھائي ۽ کيس جنت البقيع ۾ دفنايو ويو<ref name=" علوي " />. سندس رفاقت نبي ڪريم {{درود}} جن سان ۶ سال تائين رھي. ساڻس ۱۱ حديثن جون روايتون منصوب ٿيل آھن<ref name=" علوي" />. ===۸.بيبي ريحانه رضه=== بيبي صاحبه جو تعلق روايتن مطابق بنو نضير يا بنو قريظه سان ھيو جن مان بنو قريظه جي روايت مشھور آھي. ھڪ روايت مطابق ڄائي بنو نضير قبيلي ۾ ۽ سندس شادي بنو قريظه ۾ ٿي ۽ شمعون يا زيد بن عمرو جي نياڻي ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. غزوہ بنو قريظه جي موقعي تي قيد ٿي ٻانھپ ۾ شامل ٿي ۽ نبي ڪريم {{درود}} جن جي حصي ۾ آئي<ref name="ٺٽوي " />. پاڻ سڳورن {{درود}} کيس آزاد ڪري سن ۵ ھجري ۾ محرم جي مھيني ۾ ساڻس نڪاح ڪيو<ref name="ٺٽوي " />. سندس اصل نالو ربيعه بنت شمعون بن زيد بن عمرو ھيو. ابن حجر سندس تعلق بنو قريظه سان ۽ ابن اسحاق بنو نضير سان ڏيکاريو آھي<ref name=" علوي" />. سندس شادي بنو قريظه جي حڪم نالي شخص سان ٿي جيڪو غزوه بنو قريظه ۾ مارجي ويو<ref name="علوي " />. محمد بن ڪعب جي روايت مطابق ھن بيبي پردي جو حڪم مڃڻ کان انڪار ڪيو ھو جنھن ڪري کيس نبي ڪريم {{درود}} جن طلاق ڏني ھئي پر پوء رجوع ڪيو ۽ بعد ۾ پردي جي پابندي سان زندگي گذاري<ref name=" علوي " />. سن ۱۰ ھجري ۾ جڏهن نبي ڪريم {{درود}} جن حج تان واپس آيا تہ مديني ۾ وفات ڪري وئي ۽ کيس جنت البقيع ۾ دفنايو ويو<ref name=" علوي " />. ابن الاثير ،ابن ڪثير ، شامي وغيره بيبي صاحبه جو شمار ٻانھين ۾ ڪيو آهي<ref name=" علوي " />. ===۹.بيبي جويريه رضه=== سن ۵ ھجري ۾ غزوه بنو مصطلق بعد يا سن ۶ ھجري ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن جو نڪاح بيبي جويريه رضه سان<ref name=" ٺٽوي " /> مديني ۾ ٿيو<ref name=" علوي " />. پاڻ غزوہ بنو مصطلق ۾ ھٿ آيل قيدين ۾ شامل ھئي. نبي ڪريم {{درود}} جن کيس آزاد ڪري نڪاح ڪيو جنھن ۾ ۴۰۰ درھم حق مھر مقرر ٿيو<ref name=" ٺٽوي " />. نڪاح وقت بيبي صاحبه جي عمر ۲۰ سال ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال سندس والد حارث بن ابو ضرار مسلمان ٿيو<ref name=" ٺٽوي " />. ابن عباس مطابق بيبي صاحبه جو اصل نالو برہ بنت حارث ھيو<ref name=" علوي " />. سندس تعلق بنو خزاعہ جي پاڙي بنو مصطلق سان ھيو. سندس پيء پاڙي جو سردار ھيو جنھن سندس شادي پنھنجي خاندان جي نوجوان مسافع بن صفوان سان ڪرائي ھئي جيڪو غزوہ بنو مصطلق ۾ مارجي ويو. بيبي صاحبه مال غنيمت ۾ ثابت بن قيس ۽ سندس سؤٽ جي حصي ۾ آئي پر سردار جي نياڻي ھجڻ ڪري ھن انھن سان رھڻ پسند نہ ڪيو ۽ ۹ اوقيه سون جي قيمت تي پنھنجي آزادي جو معاھدو ڪيو. مدد لاء نبي ڪريم {{درود}} جن وٽ پيش ٿي ۽ نبي ڪريم {{درود}} جن رقم ڀري کيس آزاد ڪرايو جنھن بعد مسلمان ٿي ۽ پاڻ سڳورن کيس حرم ۾ شامل ڪرڻ جو فيصلو ڪيو ۽ نڪاح بعد ان جو نالو بره بدلائي جويريه رکيو. نڪاح بعد اصحابين نبي ڪريم {{درود}} جن جي ساھراڻي گھر ڀاتين ھئڻ ڪري بيبي صاحبه جي قبيلي جي سمورن فردن کي آزاد ڪري ڇڏيو<ref name=" علوي " />. ابن عبدالبر مطابق بيبي صاحبه ربيع الاول سن ۵۰ ھجري ۾ ۶۵ سالن جي ڄمار ۾ وفات ڪئي. سندس جنازي جي نماز مديني جي گورنر [[مروان بن حڪم]] پڙھائي ۽ کيس [[جنت البقيع]] ۾ دفنايو ويو<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه جو پاڻ سڳورن {{درود}} سان ازدواجي رفاقت ۵ سال تائين رھي. ھن بيبي سان ۷ حديثون منصوب ٿيل آھن. ===۱۰. بيبي رملہ (ام حبيبه) رضه=== سن ۷ ھجري ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن ابوسفيان جي ڌيءَ ام حبيبه سان نڪاح ڪيو<ref name="ٺٽوي " />. بيبي صاحبه جو تعلق بنو اميه خاندان سان هو. سندس اصل نالو رملہ بنت ابو سفيان ھو<ref name=" علوي" />. سندس ماء جو نالو صفيه بنت ابوالعاص ھو<ref name="علوي " />. بيبي صاحبه حضرت عثمان جي پڦاٽ، امير معاويه جي ماٽيلي ڀيڻ ۽ يزيد بن ابو سفيان جي سڳي ڀيڻ ھئي<ref name=" علوي" />. بعثت کان ۱۷ سال اڳ مڪي ۾ پيدا ٿيندڙ بيبي صاحبه جي پھرين شادي بنو خزيمه جي عبدالله بن جحش سان ٿي<ref name=" علوي " />. ابتدائي دور ۾ ئي ٻئي مسلمان ٿيا ۽ حبشه ڏانھن ٻہ ڀيرا ھجرت ڪيائون. حبشه ۾ کين ھڪ نياڻي حبيبه نالي ڄائي جنھن جي نالي تي ان جي ڪنيت ان حبيبه ٿي وئي<ref name=" علوي " />. سندس مڙس حبشه ۾ عيسائي ٿي ويو جنھن ڪري ان کان طلاق ورتائي. ان جي حالات جي خبر پوڻ بعد مديني مان پاڻ سڳورن عمرو بڻ اميہ کي نڪاح جي بندوبست لاء حبشه موڪليو<ref name=" علوي" />. نڪاح وقت بيبي صاحبه جي عمر ۳۷ سال ھئي. نڪاح جو خطبو اصحمہ نجاشي پاڻ پڙھيو ۽ نبي ڪريم {{درود}} جن طرفان حق مھر ۴۰ اوقيه جي برابر قيمت يا ۴۰۰ دينار پڻ نجاشي ادا ڪيو<ref name=" علوي " />. ان حبيبه بعد ۾ مديني نبي ڪريم {{درود}} جن وٽ منتقل ٿي<ref name=" علوي " />. ابن بر ۽ ابن جوزي مطابق بيبي صاحبه سن ۴۴ ھجري ۾ امير معاويه جي دور حڪومت ۾ ۷۳ يا ۷۴ سالن جي عمر ۾ مديني ۾ وفات ڪئي ۽ کيس جنت البقيع ۾ دفنايو ويو<ref name=" علوي" />. ===۱۱.بيبي صفيه رضه=== سن ۷ ھجري ۾ صفر جي مھيني ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن جو نڪاح بيبي صفيه رضه جن سان <ref name="ٺٽوي " /> صھبا ۾ ٿيو ۽ ان وقت بيبي صاحبه جي عمر ۱۷ سال ھئي<ref name=" علوي " />. ھي ي بيبي غزوہ خيبر ۾ ھٿ آيل قيدي عورتن ۾ شامل ھئي ۽ ورھاست ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} جي حصي ۾ آئي پر پاڻ سڳورن {{درود}} کيس آزاد ڪري نڪاح ڪيو ۽ سندس آزادي کي ان جو مھر مقرر ڪيو<ref name=" ٺٽوي " />. بيبي صاحبه جي ان نڪاح جي ڪري سندس سمورن مٽن مائٽن کي آزاد ڪيو ويو جيڪي ۾ ۷۰۰ ڄڻا ۽ ۱۰۰ گھرن جا ڀاتي ھيا<ref name=" ٺٽوي " />. بيبي صاحبه بنو نضير قبيلي جي سردار حيي بن اخطب جي نياڻي ھئي، سندس والده جو نالو برہ بنت سموئيل ھو. بيبي صاحبه جو جو اصل نالو زينب ھيو. زرقاني مطابق عربن جي رواج ۾ غنيمت جي مال جو حصو جيڪو سردار کي ملندو هو ان کي صفيه سڏيندا ھيا اھڙي طرح پاڻ سڳورن کي غنيمت جي حصي ۾ ملڻ ڪري کيس صفيه جو نالو ڏنو ويو<ref name="علوي " />. پر اڪثريت جي راء مطابق سندس اصل نالو صفيه ھو<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه جي پھرين شادي ننڍي عمر ۾ ناناڻي گھر جي ھڪ امير نوجوان سلام بن مشڪم سان ڪرائي وئي پر اھو سخت مزاج ھيو جنھن ڪري سندن علحدگي ٿي وئي. سندس ٻي شادي ڪنانہ بن ربيع سان ٿي. بنو نضير جي مديني مان نيڪالي بعد سندس خاندان خيبر لڏي آيو جتي سندس پيءُ کي چڱو مڙس بڻايو ويو<ref name=" علوي " />. ھڪ روايت مطابق خيبر جي فتح بعد دحيہ ڪلبي جي حصي ۾ آئي پر پوء اصحابين فيصلو ڪيو ته سردار جي ڌي ۽ ٻئي قبيلي جي سردار جي ننھن ھجڻ ڪري مسلمان سردار وٽ ھجڻ کپي ۽ اھڙي طر طرح نبي ڪريم {{درود}} جن جي حصي ۾ آئي<ref name=" علوي " />. کيس لذيذ کاڌا پچائڻ ۾ وڏي مھارت ھئي<ref name="علوي " />. بيبي صاحبه ۲ رمضان سن ۵۰ ھجري ۾ مديني ۾ وفات ڪئي ۽ کيس جنت البقيع ۾ دفنايو ويو<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه جي پاڻ سڳورن {{درود}} جن سان ازدواجي رفاقت اٽڪل پوڻا چار سال تائين رھي. ان سان ۱۰ حديثون منصوب ٿيل آھن. ===۱۲.بيبي برہ يا ميمونه رضه=== سن ۷ ھجري ۾ ذوالقعد جي مھيني ۾ پاڻ سڳورا {{درود}} صلح حديبيه ڪري قضا ٿيل عمري جي ادائيگي لاء روانا ٿيا ۽ ۴ ذوالحج تي صبح جو مڪي ۾ پھتا. ٽي راتيون اتي ترسيا ۽ پوء مديني طرف روانا ٿيا ۽ ان سفر دوران بيبي ميمونه رضه جن سان نڪاح ڪيائون<ref name=" ٺٽوي " />. امام احمد حنبل مطابق مديني ڏانهن سفر دوران سرف نالي ڳوٺ ۾ ٿيو<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه پاڻ سڳورن {{درود}} جي آخري گھرواري ھئي جنھن بعد پاڻ سڳورن {{درود}} ڪو ٻيو نڪاح ڪانه ڪيو<ref name=" علوي" /><ref name=" ٺٽوي " />. ابو ھريرہ ، مجاھد ۽ ابن عباس جي رواايتن مطابق سندس اصل نالو بره ھيو پر نبي ڪريم {{درود}} جن اھو نالو مٽائي ميمونه رکيو<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه جو تعلق بنو ھلال قبيلي سان ھو. سندس پيءُ جو نالو حارث بن حزن ۽ ماء جو نالو ھند بنت عوف ھيو<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه جي پھرين شادي ابورھم بن عبدالعزہ عامري سان ٿي جيڪو ۷ ھجري جي شروعات ۾ وفات ڪري ويو جنھن بعد عباس بن عبدالمطلب يا جعفر رضه جي مشوري تي نبي ڪريم {{درود}} جن ساڻس نڪاح ڪيو. ان وقت بيبي صاحبه جي عمر ۳۶ سال ھئي ۽ نڪاح جو خطبو عباس بن عبدالمطلب پڙھيو<ref name=" علوي " />. حق مھر ۵۰۰ درھم مقرر ٿيو<ref name=" علوي" />. حضرت عمر رضه جي دؤر ۾ ٻين امھات المومنين وانگر کيس بہ ساليانو ۱۰ ھزار درھم وظيفو ملندو هو. سن ۵۱ ھ ۾ سرف ۾ ئي وفات ڪئي ۽ ان وقت سندس عمر ۸۰ سال ھئي<ref name=" علوي " />. سندس جنازي جي نماز ڀاڻيجي عبدالله بن عباس پڙھائي<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه جي پاڻ سڳورن {{درود}} جن سان ازدواجي رفاقت اٽڪل ۳ سال رھي ۽ ساڻس ۷۶ حديثون منصوب ٿيل آھن<ref name="علوي " />. ===بيبي ماريه قبطيہ رضه=== بيبي صاحبه ٻانھي ھئي جيڪا مصر اسڪندريہ جي حاڪم پاڻ سڳورن {{درود}} جن ڏانھن سوکڙي طور موڪلي ھئي. آمين ھجري ۾ ان مان پاڻ سڳورن {{درود}} جن کي ھڪ پٽ ابراھيم رضه نالي ڄائو<ref name=" ٺٽوي " />. اھو نالو حضرت ابراهيم عليه السلام جي نالي تان رکيو ويو. ستين ڏينھن تي ٻن دنبن جي قرباني بہ ڪئي وئي ۽ ان جي جھنڊ لھرائڻ جو حڪم پڻ ڏنو<ref name=" ٺٽوي " />. اھو ٻار ابورافع جي گھرواري سلمیٰ رضہ ڄڻايو ۽ اھا خبر ابورافع پاڻ سڳورن {{درود}} جن کي ٻڌائي جنھن تي کيس ھڪ غلام مبارڪي ۾ مليو<ref name=" ٺٽوي " />. ===فاطمه بن ضحاڪ سان شادي ۽ طلاق=== سن ۸ ھجري ۾ ذوالقعد جي مھيني ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن جي شادي فاطمه بنت ضحاڪ ڪلبي سان ٿي. شادي بعد جڏھن پاڻ ڪريم {{درود}} جن سندس ويجھو ويا تہ چوڻ لڳي: "مان اوھان کان الله جي پناھ گھران ٿي". اھو ٻڌي نبي ڪريم {{درود}} کيس فرمايو تہ: " تو پناھ گھري، ھاڻي پنھنجي مائٽن ڏانهن موٽي وڃ"<ref name=" ٺٽوي " /><ref name =" حجر۲" > الاصابہ، ابن حجر، جلد ۴, صہ ۳۸۲ </ref><ref name =" قسطلاني ۳" > المواھب اللدنيہ، قسطلاني، جلد ۲, صه ۹۶</ref><ref name =" ڪثير ۳" > البدايہ والنھايہ، ابن ڪثير، جلد ۴, صہ ۳۷۴ </ref>. ===مليڪہ بنت ڪعب سان شادي ۽ طلاق=== سن ۸ ھجري رمضان جي مھيني جي پڄاڻي تي پاڻ ڪريم {{درود}} جن جي شادي مليڪہ بنت ڪعب ليثي ڪنائي/ڪندي سان ٿي. فتح مڪه وقت نبي ڪريم {{درود}} جي حڪم تي سندس پيءُ کي قتل ڪيو ويو ھو جيڪو ڏوراپو ڪجھ عورتن کيس ڏنو جنھن تي ان عورت بہ الله جي پناھ گھري ۽ نبي ڪريم {{درود}} جن کيس فارغ ڪري ڇڏيو<ref name=" ٺٽوي " /><ref name =" الاصابہ ۲" > الاصابہ، ابن حجر، جلد ۴, صہ ۴۱۰</ref><ref name ="خميس ۲ " > تاريخ الخميس، ديار بڪري، جلد ۲, صہ ۹۶</ref><ref name =" شامي ۴" > سبل الھدہ والرشاد، شامي، جلد ۱۱، صہ ۲۳۰ ۽ ۲۳۱ </ref>. ==مڪي زندگي== === نبوت کان اڳ واري زندگي=== جڏھن سندن عمر ۳۵ سال ٿي تہ قريش ڪعبي جي نئين سر تعمير ڪرائي ۽ جڏھن حجر اسود کي نصب ڪرڻ جو وقت آيو تہ انھن ۾ ھڪ تنازعو شروع ٿي ويو ھر قبيلي چاھيو پئي تہ اھو اعزاز انھن جي سردار کي ملي. ڪنھن ڏاھي بزرگ کين صلاح ڏني تہ جيڪو صبح ٿيڻ وقت سڀ کان اول ڪعبي ۾ داخل ٿئي ان کان فيصلو ڪرايو وڃي. جڏھن اھو وقت آيو تہ اھو داخل ٿيندڙ شخص نبي ڪريم {{درود}} ھيو ۽ انھن ڏسڻ سان ئي چوڻ شروع ڪيو تہ اھو امين ۽ سچو آھي. نبي ڪريم {{درود}} کين مشورو ڏنو ته حجر اسود کي چادر تي رکي سڀني قبيلن جا سردار گڏجي کڻن ۽ جڏھن انھن ايئن ڪيو ته نبي ڪريم {{درود}} اھو پٿر جتن ۾ کڻي نصب ڪيو<ref name=" Awan " />. مڪي ۾ ڏڪار اچڻ وقت ابوطالب جي اولاد مان علي جي سنڀال جو ذمو نبي ڪريم {{درود}} کنيو ۽ سندس مشوري تي جعفر بن ابوطالب ۽ ان جي خاندان جو ذمو عباس بن عبدالمطلب کنيو ھو <ref name=" Awan " />. بيبي خديجه رضه جي ڀائٽي مڪي جي بازار مان ھڪ اغوا بعد غلام بڻايل زيد بن حارث نالي ٻار خريد ڪري کيس تعفي ۾ ڏنو بيبي صاحبه اھو نبي ڪريم {{درود}} جي خدمت لاء سندن حوالي ڪيو. سندن شفقت ۽ محبت ڪري ٻار جي پاڻ سڳورن سان دل لڳي وئي. بعد ۾ حارث پٽ کي مڪي ۾ ڳولي لڌو تہ نبي ڪريم {{درود}} کان کيس خريد ڪري واپس حاصل ڪرڻ پئي چاھيو. نبي پاڪ حارث ۽ سندس ڀاء کي فرمايو تہ جيڪڏهن ٻار توھان سان وڃڻ چاھي تہ توھان بغير معاوضي جي کيس وٺي وڃو. جڏھن ٻار کي پيءُ ۽ چاچي ھلڻ لاء چيو تہ ان کين ۽ نبي پاڪ {{درود}} ڏانھن نھاريو ۽ وڃڻ کان انڪار ڪندي نبي ڪريم {{درود}} جي غلامي ۾ رھڻ پسند ڪيو. نبي ڪريم {{درود}} کيس آزاد ڪري پنھنجو گود ورتل پٽ بڻائڻ جو اعلان ڪري ڇڏيو<ref name=" Awan " />. شادي کان پوءِ ڪيترائي سال مڪي کان ڪجھ ميلن جي فاصلي تي جبل حرا ۾ واقع ھڪ غار ۾ عبادت ڪندا رھيا ان جبل کي ان ڪري جبل نور جو نالو ڏنو ويو<ref name=" Awan" />. اھا غار ۲۰۰۰ فٽ جي اوچائي تي واقع آھي. رمضان جو اڪثر پورو مھينو اتي گذاريندا هئا جتي ھڪ رات جبرائيل نازل ٿيو ۽ قرآن جي نزول جي شروعات ٿي <ref name=" Awan " />. [[Image:Cave Hira.jpg|thumb|left|upright=0.8|جبل نور ۾ واقع غار حرا جتي محمد صہ عبادت ڪندو ھو ۽ پھرين وحي نازل ٿي.]] === نبوت جو آغاز=== جڏھن پاڻ ڪريمن {{درود}} جن پنھنجي عمر مبارڪ جا چاليھ ورھيه پورا ڪيا، تڏهن کين نبوت جي نعمت سان نوازيو ويو<ref name ="شامي " > سبل الھدیٰ والرشاد فی سیرۃ خیرالعباد شامی از: محمد بن یوسف بن علی بن یوسف صالحی دمشقی المعروف شامی، جلد ۲ صہ ۲۲۵ </ref><ref name =" ٺٽوي" > بذل القوۃ فی حوادث سنی النبوۃ (سيرت هاشمي)، از: امام العصر مخدوم محمد ھاشم محدث ٺٽوي، ترجمو: پروفيسر اسرار احمد علوي، مھراڻ اڪيڊمي شڪارپور، ڇاپو ٻيو جولائي 2004ع </ref>. ان روايت تي عالمن جي اڪثريت کي اتفاق رھيو آھي<ref name=" ٺٽوي " />. جڏھن تہ ڪي ٿوريون روايتون اھڙيون بہ مليون آهن ، جن ۾ بعثت وقت عمر مبارڪ چاليھ ورھين کان ھڪ ڏينھن مٿي يا ڏھ ڏينھن مٿي يا وري ٻه مھينا مٿي بہ ٻڌائي وئي آھي<ref name=" ٺٽوي " />. پر پھرين روايت ئي سڀني کان وڌيڪ مشھور ۽ مقبول آهي<ref name=" ٺٽوي " />. محمد بن يوسف دمشقي المعروف شامي سميت مالڪي مسلڪ جي ابو عبدالله محمد بن عبدالباقي المعروف زرقاني پڻ پنھنجي ڪتاب ''شرح علیٰ المواھب اللدنیہ'' ۾ چاليھ سالن جي روايت کي صحيح ڄاڻايو آهي<ref name=" ٺٽوي" />. صحيح بخاري ۽ صحيح مسلم ۾ پڻ حضرت ابن عباس ۽ انس رضي اللّٰہ تعالیٰ عنھما کان پڻ ساڳي روايت نقل ڪيل آھي<ref name="ٺٽوي " />. سندن بعثت ھڪڙن راوين ربيع الاول ۽ ٻين رمضان شريف جي مھيني ۾ بيان ڪئي آھي<ref name=" ٺٽوي " />. ابن اسحاق، بيھقي، ابن ڪثير، ذھبي، قسطلاني، شامي ۽ زرقاني پنھنجي ڪتابن ۾ بعثت جو آغاز ربيع الاول ۾ سچن خوابن کي قرار ڏنو آهي<ref name=" علوي " />. قرآن مجيد ۾ سورة البقرہ جي آيت ۱۸۵ مطابق "رمضان اھو مھينو آھي جنھن ۾ قرآن نازل ڪيو ويو"<ref name="ٺٽوي " />. صحيح مسلم ۾ حضرت طابوقتادہ رضہ جي روايت مطابق بعثت سومر جي ڏينهن ٿي ھئي<ref name =" مسلم" > صحيح مسلم، جلد ۱, صہ ۳۶۸ </ref><ref name="ٺٽوي " />. مسلم روايتن مطابق ليلة القدر واري رات غار حرا ۾ ملائڪ جبرائيل سندس خدمت ۾ وحي کڻي آيو<ref name=" ٺٽوي " />. وحي ۾ سڀ کان پھريون جبرائيل سورة علق جون پھريون پنج آيتون پڙھيون جيڪي نبي ڪريم {{درود}} جن ورجايون<ref name=" ٺٽوي " /> <ref name ="بخاري " > صحيح بخاري، "ڪيف ڪان بدءالوحي"، جلد ۱ صہ ۶ ۽ ۷ </ref>. جبرائيل پھرين وحي مھل انساني شڪل ۾ آيو هو<ref name=" ٺٽوي " />. غار حرا مان موٽندي پاڻ سڳورو {{درود}} حضرت خديجه وٽ آيو ۽ ڏڪڻ لڳو ۽ فرمايائون ته مون کي چادر ڍڪايو جيڪا ڍڪائي وئي ۽ جڏھن اھا ڪيفيت ختم ٿي تہ سورة مدٽر جون پھريون پنج آيتون نازل ٿيون<ref name="ٺٽوي " /><ref name=" بخاري " />. خوف واري حالت ۾ بيبي سانئڻ کين تسلي ڏني جنھن بعد کيس پنھنجي سؤٽ ورقه بن نوفل ڏي وٺي آئي<ref name="ٺٽوي " />.سمورن مردن ۽ عورتن کان اڳ حضرت خديجه رضہ پاڻ سڳورن تي ايمان آندو ۽ سمورا مسلمان ان روايت بابت ساڳي راء رکن ٿا<ref name ="ابن الاثير " > اسد الغابہ، ابن الاثیر، جلد ۵ صہ ۴۳۴ </ref><ref name ="روض " > الروض الانف سھيلي، جلد ۱, صہ ۲۷۷-۷۸ </ref><ref name ="زرقاني " > شرح علي المواھب، زرقاني، جلد ۱, صہ ۲۳۷ </ref><ref name =" قسطلاني" > المواھب اللدنيہ، قسطلاني، جلد ۱ ، صه ۲۱۷ </ref>. بيبي سانئڻ جي اسلام آڻڻ کانپوءِ سندس چارئي نياڻيون: سيدہ زينب رضه، سيدہ رقيه رضه، سيدہ ام ڪلثوم رضه ۽ سيدہ فاطمه الزهراء رضه بہ اسلام جي دائري ۾ داخل ٿيون<ref name="ٺٽوي " />. اھا روايت زرقاني '''شرح اعلیٰ المواھب''' ۾ سيرت ابن اسحاق ۽ سيرت شامي جي حوالي سان نقل ڪئي آهي<ref name=" ٺٽوي " />. ھڪ روايت مطابق بيبي خديجه رضه کان بعد پھرين ايمان آڻيندڙ عورت [[فاطمه بنت خطاب]] ھئي <ref name ="زرقاني ۱ " > شرح علي المواھب اللدنيہ، زرقاني، جلد ۱, صہ ۲۴۶ </ref><ref name="ٺٽوي " />. مردن ۾ ابوبڪر صديق ساڳي بعثت واري سومر ڏينھن شام جي وقت اسلام قبول ڪيو<ref name="ٺٽوي " />. جنھن بعد ٻارن ۾ حضرت علي ڏھن سالن جي عمر ۾ اسلام قبول ڪيو<ref name=" ٺٽوي " />. ھڪ روايت مطابق حضرت علي، ابوبڪر صديق کان اڳ اسلام قبول ڪيو<ref name="ٺٽوي " />. عثمان غني، زبير بن عوام، عبدالرحمان بن عوف، سعد بن ابي وقاص ، طلحه بن عبيد پڻ حضرت ابوبڪر صديق رضه جي ذريعي اسلام ۾ داخل ٿيا<ref name=" ٺٽوي " /> ساڳي سال زيد بن حارث ۽ بلال حبشي، عامر بن فھيرا، ابوذر غفاري (جندب بن جنادہ) ۽ سندس وڏو ڀاءُ انيس بن جنادہ، ابو فڪيھه، عمار بن ياسر ۽ سندس پيءُ ياسر بن عامر ۽ ماء سميه بنت خباط ۽ ڀاء عبدالله بن ياسر، صھيب رومي، مصعب بن عمير، عياش بن ربيعه، ارقم بن ابي ارقم، عثمان بن مظعون ۽ سندس ٻہ ڀائر قدامه ۽ عبدالله، ۽ ابو عبيده، ابو سلمه عبدالله ۽ سندس ماء بره، عامر بن ابي وقاص، عبدالله بن مسعود ھذلي، جعفر بن ابو طالب، خنيس بن حذافه سھمي، عبيده بن حارث، سعيد بن زيد معيقيب بن ابي فاطمه، خالد بن سعيد، فاطمه بنت خطاب، اسامه بن زيد جي ماء ام ايمن حبشيه، عبدالله بن عباس جي ماء ام الفضل عرف لبابه، عبدالله بن مسعود جي ماء ام عبد پڻ اسلام ۾ داخل ٿيا<ref name=" ٺٽوي " />. پھرين وحي جي نزول بعد بيبي خديجه رضه پاڻ سڳورن {{درود}} کي ورقه بن نوفل ڏي وٺي آئي جنھن وحي جو احوال ٻڌي سندس نبوت جي تصديق ڪئي جنھن ڪري کيس مسلمان سمجھيو وڃي ٿو<ref name=" ٺٽوي " />. زرقاني '''شرح علیٰ المواھب اللدنيہ''' ۾ ورقه کي قطعي طور صحابي مڃيو آھي<ref name="ٺٽوي " />. ===تبليغ ۽ تڪليفون=== سن ۳ نبوي ۾ ۽ ڪن روايتن مطابق ۴ نبوي ۾ کين سورة الحجر جي آيت ۹۴ ذريعي کين کليل دعوت جو حڪم ڏنو ويو ۽ پاڻ سڳورن {{درود}} صفا واري ٽڪريءَ تي چڙهي قريش قبيلي وارن کي وڏي واڪي سڏ ڪري کلي عام اسلام جي دعوت ڏني جتي ابولھب سندن مخالفت ڪئي جنھن ڪري سورة الھب نازل ٿي<ref name=" ٺٽوي" />. مڪي جي مشرڪن سندن مخالفت شروع ڪئي پر ساڻس ابو طالب جي مڪمل تائيد ۽ حمايت حاصل هئي<ref name=" ٺٽوي" />. سن ۵ نبوي (615ع<ref name=" Awan " />) ۾ مسلمانن مڪي وارن جي ڏاڍ کان تنگ ٿي حبشه ڏانھن پھرين ھجرت ڪئي جن ۾ حضرت عثمان ، بيبي رقيه ، عبدالرحمان بن عوف، زبير بن عوام ، مصعب بن عمير ، ابو سلمه عبدالله ۽ ام سلمه سميت ٻارھن مرد ۽ پنج عورتون شامل ھيا<ref name=" ٺٽوي " /><ref name ="بيھقي " > دلائل النبوة بيھقي، جلد ۲, صه ۲۹۷ </ref><ref name =" ارقم" > زادالمعاد ابن قيم، جلد ۱, صه ۹۷ ۽ ۹۸ </ref>. ساڳي سال بيت الله ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} سورة نجم جي تلاوت شروع ڪئي جنھن وقت مشرڪن جو ھڪ وڏو ميڙ موجود ھيو ۽ جڏھن سجدي واري آيت آئي تہ نبي سڳورو {{درود}} سجدي ۾ ھليو ويو ۽ اتي موجود مسلمان پڻ سجدي ۾ ڪري پيا انھن سان گڏوگڏ سواء اميه بن خلف جي سمورن مشرڪن پڻ سجدو ڏنو<ref name=" ٺٽوي " /><ref name =" ھشام" > سيرت ابن ھشام جلد ۱ </ref><ref name=" جلد " /><ref name =" صحيح" > صحيح بخاري، جلد ۲ صه ۷۲۱</ref>. سن ۶ نبوي جي شروعات ۾ مسلمانن حبشه ڏانھن ٻيون ڀيرو ھجرت ڪئي. ان قافلي ۾ ۸۳ مرد ۽ ۱۸ عورتون شامل هيون<ref name =" اللدنيہ" > شرح المواھب اللدنيہ ، جلد ۱, صه ۲۸۷ </ref><ref name=" ارقم " /><ref name="ٺٽوي " />. قافلي ۾ جعفر بن ابو طالب سندس زال اسما بنت عميس، خنيس بن حذافه سھمي، مصعب بن عمير، معيقيب بن ابو فاطمه، مقداد بن اسود ڪندي، ابو عبيده بن جراح، خالد بن حزام، ام المومنين سودہ بنت زمعه پڻ شامل هئا<ref name =" سبل" > سبل الھدیٰ والرشاد، شامي، جلد ۲, صه ۳۶۳,۳۹۷ ۽ ۴۰۹ </ref>. ساڳي سال مشرڪن مسجد الحرام ۾ گڏجاڻي ڪئي جنھن ۾ ابوجھل، شيبه، عتبه، وليد بن عتبه، عمار بن وليد، عقبه بن ابي معيط، اميه بن خلف وغيره شامل هئا. رسول {{درود}} جن ڪعبي ۾ نماز پڙھي رھيا ھئا. ان مھل مسجد ٻاھران ميدان ۾ قرباني لاء اٺ ڪٺو ويو ھو. ان ميٽنگ مان ھم صلاح ٿيندي عقبه بن ابي معيط اٿيو ۽ اوجھ سان ڀريل اوجھري آڻي پاڻ سڳورن {{درود}} جي پٺي مٿان رکي. ان واقعي جي پروڙ ڏھن ورھين<ref name=" علوي " /> جي سيدہ فاطمه کي پئي ته مسجد ۾ ھلي آئي ۽ پنھنجي بابي جي پٺي تان غلاظت ھٽائي<ref name="ٺٽوي " />. ان وقت حضرت ابوبڪر صديق پڻ اتي پھتو<ref name="ٺٽوي " />. ساڳي سال عمار بن ياسر جي ماء سميه بنت خباط کي ابوجھل نيزو ھڻي شھيد ڪيو ويو<ref name="ٺٽوي " />. سن ۶ نبوي ۾ پاڻ سڳورا {{درود}} صحابي ارقم بن ابي ارقم جي گھر اچي ترسيا جتي مسلمان گڏ ٿي نماز پڙھندا ھيا جيڪو سلسلو حضرت عمر بن خطاب جي اسلام ۾ داخل ٿيڻ تائين جاري رھيو جنھن بعد مسلمانن گڏجي ڪعبي اندر نماز پڙھڻ جي شروعات ڪئي<ref name="ٺٽوي " />. مخدوم محمد هاشم ٺٽوي لکي ٿو تہ دار ارقم مسجد الحرام لڳ صفا جي ٽڪري وٽ موجود ھيو جنھن کي خليفي ھارون رشيد جي حبشي نسل واري ماء خيزران نئين سر جوڙائي تبرڪ طور ھڪ مسجد قائم ڪئي جنھن ڪري ھاڻي اھو دار خيزران سڏجي ٿو<ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال ھڪ روايت مطابق حضرت حمزہ اسلام ۾ داخل ٿيو ۽ ٽي ڏينهن بعد حضرت عمر بن خطاب دار ارقم ۾ اچي اسلام قبوليو<ref name=" ٺٽوي " />. ان کان اڳ نبي ڪريم {{درود}} جن دعا گھري ھئي تہ: {{quote| "اي الله! عمرو بن ھشام ۽ عمر بن خطاب مان جيڪو توکي وڌيڪ پيارو ھجي، ان جي ذريعي اسلام کي سگھ بخش."|<ref name ="ابن حجر " > الاصابہ، ابن حجر، جلد ۲, صه ۵۱۸ </ref>|}} ھڪ روايت مطابق ساڳي سال عبدالله بن عمر پڻ مسلمان ٿيو ھو<ref name=" ٺٽوي " />. ان کان سواءِ ان الخير سلمه پڻ دار الارقم ۾ اچي مسلمان ٿي جيڪا ابوبڪر صديق جي ماء ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۷ نبوي ۾<ref name ="حجر " > فتح الباري، حافظ ابن حجر، جلد ۷, صه ۱۴۷ </ref> ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق ۸ نبوي ۾ محرم جي چنڊ ڏسڻ سان ئي قريش وارن بنو جو ھاشم ۽ بنو عبدالمطلب سان مڪمل بائڪاٽ جو اعلان ڪيو جنھن سبب نبي ڪريم {{درود}} جن کي شعب ابوطالب ۾ نظر بند ٿيڻو پيو<ref name=" ٺٽوي " />. شعب ابوطالب جبل ابو قبيس جي وچان ھڪ جابلو لڪ ھيو جيڪو بنو هاشم جي مورثي ملڪيت ھو<ref name ="عاصم " > سفرنامہ ارض القرآن (اردو)، محمد عاصم، صہ ۱۵۴ </ref>. بائڪاٽ جي ڪاروائي لکت ۾ ڪئي وئي جنھن کي بيت الله ۾ لٽڪايو ويو جنھن ۾ لکيل ھو ته<ref name=" ٺٽوي " />: {{quote|محمد {{درود}} کي بنو ھاشم بنو مطلب سان گڏ مڪي مان شھر نيڪالي ڏني ويندي. ڪوبه ماڻھو ساڻن مٽي مائٽي يا سڱابندي وغيره نہ ڪندو. کاڌي پيتي جي ڪابہ جنس وٽن پھچڻ نہ ڏني ويندي. ڪوبه ماڻھو نہ کانئن ڪجھ خريد ڪندو ۽ نہ وري ڪا شئي کين وڪرو ڪري سگھندو. مسلمانن سان ان وقت تائين ڪنھن بہ قسم جو ڪو ٺاھ يا ساڻن ڪابہ نرمي نہ ڪئي ويندي، جيستائين ھو محمد {{درود}} کي قريش وارن جي حوالي نہ ڪندا |<ref name =" سيرت" > سيرة ابن ھشام، جلد ۲، صه ۱۴ </ref>|}} سن ۸ نبوي ۾ مشرڪن آسماني نشاني جو مطالبو ڪيو ۽ نبي ڪريم {{درود}} جن کين چوڏھين جي چنڊ واري رات شق القمر وارو معجزو ڏيکاريو<ref name=" ٺٽوي " />. مسلمانن جي عقيدي مطابق پاڻ سڳورن {{درود}} چنڊ ڏانھن پنھنجي آڱر سان اشارو ڪيو جنھن سان چنڊ ٻہ الگ اڌ ٿي ٿي ويو. پر مشرڪن ان کي وڏو جادو قرار ڏنو<ref name=" ٺٽوي " />. عبدالله بن عباس جي ولادت شعب ابوطالب ۾ ٿي جنھن بعد ساڳي سال بائڪاٽ واري دستاويز کي سن ۱۰ نبوي اڏھي کائي وئي ۽ اھو احوال ابو طالب پاڻ سڳورن {{درود}} جن کي ٻڌايو<ref name=" سيرت " /><ref name =" الروض" > الروض الانف سھيلي، جلد ۲, صه ۱۲۷ ۽ ۱۲۸ </ref><ref name =" دلائل۱" > دلائل النبوة، بيھقي، جلد ۲, صه ۳۱۱-۳۱۵ </ref><ref name ="ابن سعد " > الطبقات الڪبریٰ، ابن سعد، جلد ۱, صه ۱۳۱, </ref>. مشرڪ ان واقعي تي لڄي ٿيا ۽ ٽي سالن جي ظلم ۽ ڏاڍ بعد ابو طالب جي زندگي دوران ان معاهدي تان پاڻ ئي ھٿ کڻي ويا جنھن بعد نبي ڪريم {{درود}} جن پنھنجي ڪڙم قبيلي سان گڏجي مڪي اندر پنھنجي اباڻن گھرن ڏانھن موٽي آيا<ref name=" ٺٽوي " />. ان بعد معراج جو واقعو پيش آيو<ref name=" Awan " />. ساڳي سال رمضان جي ۷ تاريخ تي ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق ذوالحج جي مھيني ۾ ابو طالب جو انتقال ٿيو<ref name="ٺٽوي " />. ابو طالب جي انتقال بعد ابو لھب ملي ڀگت سان پاڻ کي بنو ھاشم جو سردار قرار ڏئي نبي ڪريم {{درود}} کي بنوھاشم قبيلي مان نيڪالي ڏيڻ جو اعلان ڪيو جنھن جو مطلب کين قبيلائي تحفظ کان محروم ڪري سندن قتل لاء راھ ھموار ڪرڻ ھيو<ref name="Awan " />. ساڳي سال شوال جي ۲۷ تاريخ تي پاڻ سڳورا {{درود}} جن طائف ويا جتي ثقيف قبيلي وارن کي اسلام جي دعوت ڏني. اتي ۲۶ ڏينهن ترسيا پر طائف وارن کين ستايو ۽ تڪليفون ڏنيون<ref name=" ٺٽوي " />. مسلمانن جي عقيدي مطابق طائف مان واپسي تي نخلہ نالي ڳوٺ ۾ منزل ڪئي جتي ۷ جنن جو وفد ساڻن مليو جن اسلام جي دعوت قبول ڪئي<ref name=" ٺٽوي " />. ڪجھ صاحب علم ماڻھن جو خيال آهي تہ لفظ جن معني غائب آھي جيڪو لفظ ريگستان جي خانه بدوش بدوي قبيلن لاء پڻ استعمال ڪيو ويندو ھو ڇوته اھي عربن جي تمدني زندگي ۾ ڪٿي بہ ڏسڻ ۾ نہ ايندا ھيا. محمد هاشم ٺٽوي ڪتاب آڪام المرجان جو حوالو ڏيندي لکيو آهي ته مڪي ۽ مديني ۾ جنن جا مختلف وفد ڇھ ڀيرا جدا وقتن تي پاڻ سڳورن {{درود}} جي جي خدمت ۾ حاضر ٿيا<ref name="ٺٽوي " /><ref name =" شبلي" > آڪام المرجان، ابو عبدالله شبلي، صه ۴۶ </ref>. سن ۱۱ نبوي (620ع<ref name=" Awan" />) ۾ مديني کان آيل حاجين (منیٰ ۾<ref name=" Awan " />) عقبه جي ويجھو رسول {{درود}} جي ھٿ مبارڪ تي بيعت ڪئي جنھن سان مديني وارن اسلام ۾ داخل ٿيڻ جي شروعات ڪئي<ref name=" ٺٽوي " />. ان کي بيعت عقبه سڏيو ويندو آهي. ان ۾ روايتن مطابق ۶ يا ۸ ڄڻا شامل هئا جن ۾ ابو اسامه اسد بن زرارہ خزرجي، برآء بن معرور بن صخر اوسي ، ابوالھيثم بن تيھان، معاذ بن حارث ۽ ان جا ٻہ ڀائر جن ۾ عوف بن حارث پڻ شامل ھئا<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۱۲ نبوي ۾ معراج وارو واقعو پيش آيو<ref name="ٺٽوي " />. ساڳي سال رجب جي مھيني ۾ عقبه جي مقام لڳ ٻين بيعت ڪئي وئي جنھن ۾ مديني کان آيل ۱۳ ڄڻا ھرھڪ بشير بن سعد، سعد بن معاذ، عبدالله بن عمرو ۽ سندس ننڍڙو پٽ جابر بن عبدالله، اسيد بن حضير، ابي بن ڪعب، عبادہ بن صامت، ابو مسعود عقبه بن عمرو، ذڪوان بن عبد قيس زرقي، رافع بن مالڪ، قطبہ بن عامر، عتبہ بن عامر ۽ عويد بن ساعدہ شامل هئا<ref name=" ٺٽوي " />. ان زماني ۾ حج رجب جي مھيني ۾ ان ڪري ٿيندو ھو جو مشرڪن ۾ جھالت سبب نسي جو رواج ھو يعني ھو پنھنجي مرضيءَ موجب ڦيرڦار ڪري ان کي اڳي پوء ڪندا ھئا<ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال مصعب بن عمير کي مديني قرآن ۽ نماز پڙھائڻ لاء موڪليو ويو<ref name=" ٺٽوي" />. سن ۱۳ نبوي ۾ ذوالحج جي مھيني ۾ عقبه وٽ ٽين بيعت ڪئي وئي<ref name=" ٺٽوي " />. بيعت ڪندڙ جماعت ۾ ۷۳ مرد ۽ ۲ عورتون شامل هيون جن ۾ ابو رفاعہ رافع بن مالڪ عجلاني، ابو لبابه رفاعہ بن عبدالمنذر اوسي، ابو طلحه زيد بن سھل خزرجي، سعد بن ربيع خزرجي، عبدالله بن جبير، عبدالله بن رواحہ، عبدالله بن زيد حارثي، مشھور شاعر ڪعب بن مالڪ، معاذ بن جبل شامل هئا<ref name=" ٺٽوي " />. == مدني زندگي== ===يثرب ڏانھن ھجرت=== سن ۱ ھجري ۾ خميس ڏينهن ربيع الاول جو چنڊ ڏسي نبي ڪريم {{درود}} جن مڪي کان يثرب ڏانھن ھجرت شروع ڪئي. ان وقت ساڻس گڏ حضرت ابوبڪر صديق رضه ۽ ان جو غلام عامر بن فھيرہ ۽ ھڪ ٽيون شخص عبدالله بن اريقط ديلي پڻ گڏ ھيا<ref name=" ٺٽوي" /><ref name ="الھشام " > السيرة النبويه، ابن ھشام، جلد ۲, صه ۱۲۹ </ref><ref name =" البدايہ" > البدايہ والنھايہ، ابن ڪثير، جلد ۳, صه ۱۷۶ </ref><ref name ="سمھودي " > وفاءالوفا، علامه سمھودي، جلد ۱, صه ۲۳۸ </ref><ref name ="قتيبہ " > المعارف، ابن قتيبه، صه ۸۹</ref><ref name ="بڪري " > تاريخ الخميس، ديار بڪري، جلد ۱, صه ۳۲۴</ref>. ان وقت عبدالله بن اريقط غير مسلم ھيو<ref name=" ٺٽوي " />. ھي جابلو توڙي ميداني رستن جي وڏي ڄاڻ رکندڙ ھيو ۽ ھجرت وقت غار ثور لڳ ٻہ ڏاچين سميت اتي پھتو ھو ۽ کين ڳاڙهي سمنڊ واري غير معروف رستي کان يثرب وٺي آيو<ref name="علوي " />. ھجرت وقت پاڻ سڳورن {{درود}} جن دعا گھري تہ: {{quote|اللهم اعنى علیٰ هول الدنيا وعوآئق الدهر و مصآئب اللیالی والایام۔<br/> "اي منھنجا مالڪ، منھنجي مدد فرماءِ، دنيا جي مصيبتن کان، زماني جي رڪاوٽن کان ۽ رات ڏينھن جي گردشن کان" |<ref name=" ٺٽوي " /><ref name=" البدايہ " />|}} غار ثور ۾ جمعي ، ڇنچر ۽ آچر واريون ٽي راتيون ترسيا<ref name=" ٺٽوي " /><ref name ="فتح باري " > فتح باري، حافظ ابن حجر عسقلاني، جلد ۷, صه ۱۶۸ </ref> ۽ پوءِ سومر واري رات چنڊ جي پنجين تاريخ ان غار مان نڪري پنڌ شروع ڪيو ۽ ربيع الاول جي ٻارھين تاريخ سومر ڏينھن ڪچڙي منجھند مھل مديني لڳ قبا ۾ داخل ٿيا جتي ڏھن راتين کان مٿي ترسيا ۽ مسجد قبا جوڙائي پوء جمعي جي ڏينهن ربيع الاول جي ۲۳ تاريخ تي مديني ۾ اندر داخل ٿيا<ref name="ٺٽوي " />. ۱۶ ربيع الاول ۱ ھ تي جمعي جي ڏينھن 2 جولاء 622ع تي يثرب جي سرزمين تي قدم رکيو ۽ پھريون قيام يثرب کان 2 ميل پري قبا جي مقام تي ڪيو<ref name=" Awan " />. علي بن ابي طالب پڻ پيادل ھجرت ڪري ان. مقام تي انھن سان مليو<ref name=" Awan " />. اھا اسلام جي پھرين مسجد ھئي<ref name=" علوي " />. ھڪ ٻي روايت مطابق ۱۲ ربيع الاول تي مديني ۾ داخل ٿيا<ref name=" ٺٽوي " />. حضرت علي ڪرم الله وجهه ھجرت ڪري قبا ۾ پھتا. قبا ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} جن حڪم ڏنو ته ھجرت واري ڏينھن کان اسلامي تاريخ جي شروعات ڪئي وڃي ۽ سال جو پھريون مھينو محرم مقرر ڪيو وڃي<ref name =" اسيرة" > السيرة النبويہ، ابن ڪثير، جلد ۲, صه ۲۸۸ </ref>. بني عامر بن عوف وارن جي دعوت تي قبا ۾ 14 ڏينھن ترسيا<ref name=" Awan " />. ===مديني ۾ آجيان ۽ مسجد نبوي جي قيام=== سن ۱ ھجري ۾ جمعي جي ڏينهن قبا کان مديني وڃڻ وقت ۲۳ ربيع الاول تي سالم بن عوف وارن جي ڳوٺ ۾ جمعي جي نماز پڙھي پوء مديني پھتا<ref name=" ٺٽوي " />. مديني ۾ مردن، عورتن ۽ ٻارن خوشي ۾ ٻاھر نڪري سندن آجيان ڪئي. پاڻ سڳورا {{درود}} ڏاچِي تي سوار ھيا. ھر قبيلي جي ماڻھن ڏاچِي جي مھار جھلي کين سندن مھمان ٿيڻ لاء عرض ڪري رھيا ھئا. پاڻ {{درود}} فرمايو تہ " توھان ڏاچِي کي ڇڏيو! ھوءَ الله جي امر سان ئي ويھندي"<ref name=" ٺٽوي " /><ref name =" سيرت ابن ھشام" > سيرت، ابن ھشام، جلد ۲, صه ۱۴۱ </ref>. ڏاچِي ابو ايوب انصاري جي گھر آڏو پھچي اتي ويھي رھي. پاڻ {{درود}} جن ابو ايوب انصاري جي گھر ست مھينا ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق ھڪ مھيني کان گھٽ ترسيا ۽ حجرن ۽ ڪمرن جي اڏاوت جو ڪم شروع ڪرايو پوء اتي منتقل ٿيا. جنھن بعد مسجد نبوي جو بنياد رکيو ويو<ref name=" ٺٽوي " />. [[File:Dalailkhayrat.jpg|220 px|thumb|پندرھين صدي ۾ مسجد نبوي جي ٺاھيل دستاويزي تصوير ]] ===رياست جو قيام=== مسجد نبوي عبادتن جي روحاني مرڪز، ديني تعليم جي اداري ھجڻ سميت سياسي ۽ فوجي معاملن لاء رياستي صدر مقام پڻ ھئي جتي نبي ڪريم {{درود}} جن رياستي معاملا طئي ڪرڻ ۾ مشغول رھندا ھيا<ref name="Awan " />. ===ميثاق مدينه=== مديني جي ٻاھران يھودي قبيلا بنو قريظه ، بنو نضير ۽ بنو قينقاع رھندڙ ھيا جن سان نبي ڪريم {{درود}} جن ھڪ معاھدو ڪيو جنھن کي ميثاق مدينه جو نالو ڏنو ويو جنھن مطابق مسلمان ۽ يھودي پاڻ ۾ اتحادي رھندا ۽ ڪنھن بہ ٻاھرين جي حملي وقت پاڻ ۾ گڏجي شھر جو دفاع ڪندا <ref name=" Awan " />. ان معاهدي تحت يھودين کي جان ، مال ، آبرو ، مذھبي آزادي ۽ سندن داخلي معاملن ۾ مڪمل خودمختياري جو تحفظ ڏنو ويو<ref name=" Awan " />. ===مدني دؤر=== سن پھرين ھجري ۾ اذان ۽ اقامت جي شروعات ڪئي وئي<ref name="ٺٽوي " />. ساڳي سال عبدالله بن زبير قبا ۾ ڄائو جيڪو ھجرت ۾ ڄمندڙ پھريون ٻار ھيو<ref name=" ٺٽوي " />. ھڪ روايت مطابق ساڳي سال زڪوات فرض ڪئي وئي ۽ ٻي روايت مطابق ۲ ھجري ۾ رمضان جي روزن بعد فطري ادا ڪرڻ جو حڪم آيو جنھن بعد زڪوات کي فرض ڪيو ويو<ref name=" ٺٽوي " />. ۱ ھجري ۾ شوال جي مھيني دوران ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق ۲ ھجري ۾ بيبي عائشه رضه جي رخصتي ٿي<ref name="ٺٽوي " />. ۱ ھجري ۾ جڏهن نبي ڪريم {{درود}} جن ابو ايوب انصاري جي گھر پھتا ان وقت عبدالله بن سلام پنھنجي خاندان سميت اسلام ۾ داخل ٿيو. ساڳي سال يھودين جي بنو قريظه قبيلي جي عثمان بن اشھل قرظي جو کجين جي باغ ۾ نوڪري ڪندڙ سلمان فارسي رضه ۽ ڏھن سالن جو انس بن مالڪ انصاري خزرجي پڻ اسلام ۾ داخل ٿيا. پاڻ سڳورن {{درود}} جي نياڻي سيده رقيه رضه رمضان جي مھيني سن ۲ ھجري ۾ وفات ڪئي. سن ۲ ھجري ۾ بطن رابغ ۾ عبيدہ بن حارث جي اڳواڻي ۾ پاڻ سڳورن طرفان موڪليل جھادي مھم دوران بطن رابغ ۾ الله جي راھ ۾ پھريون تير سعد بن ابي وقاص ھلايو<ref name="ٺٽوي " /><ref name =" دنيہ" > المواھب اللدنيہ، قسطلاني، جلد ۲, صہ ۶۱</ref>. ساڳي سال قبلي جي تبديلي جو واقعو ٿيو جنھن تحت بيت المقدس جي جاء تي ڪعبة الله کي مسلمانن جو قبلو مقرر ڪيو ويو. اھو اڱاري جو ڏينهن ھيو ۽ پاڻ سڳورا {{درود}} جن بنو سلمه وارن جي مسجد ۾ ٻنپھرن جي نماز پڙھائي رھيا ھئا ۽ جڏھن پھريون ۲ رڪعتون پوريون ڪيائون تہ ان وچ ۾ حڪم نازل ٿيو<ref name ="طبري " > تاريخ طبري، جلد ۲, صه ۱۶۸</ref><ref name=" ٺٽوي " />. ۽ نماز دوران پاڻ سڳورن {{درود}} جن رخ ڦيرائي ڪعبي طرف ڪيو ۽ مقتدين بہ ان عمل کي ورجايو<ref name=" ٺٽوي " /> ۽ باقي ۲ رڪعتون ڪعبي طرف منھن ڪري پڙھيون ويون جنھن ڪري ان مسجد تي مسجد قبلتين جو نالو پئجي ويو. ساڳي سال پاڻ سڳورن {{درود}} جن عاشوري جي ڏينهن روزو رکيو ۽ ماڻھن کي فرمايو تہ روزو انھن تي واجب آهي<ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال يعني ۲ ھجري ۾ رمضان جا روزا فرض ڪيا ويا ۽ ساڳي سال نبي ڪريم {{درود}} جن تي صلوات پڙھڻ جو حڪم آيو<ref name="ٺٽوي " />. ھن سال فطري ادا ڪرڻ جو حڪم ۽ ٻنھي عيدن تي عيد نماز پڙهڻ جو حڪم پڻ نازل ٿيو. نبي ڪريم {{درود}} جن عيد الفطر جي پھرين نماز ۽ عيد الاضحي جي پھرين نماز پڻ ھن سال پڙھايون ۽ ساڳي سال قرباني ڪرڻ جو حڪم ڏنو ويو<ref name="ٺٽوي " />. ساڳي سال عبدالله بن مسعود حبشه مان مديني موٽي آيو. ھن سال اسلامي تاريخ جو ڪنھن بہ سريا جي پھرين سپه سالار عبدالله بن جحش واري سريه ۾ مسلمانن ھٿان پھريون مشرڪ ماريو ويو جنھن جو نالو عمرو بن العلاء حضرمي ھيو ۽ ان سريا ۾ مشرڪن جا پھريون دفعو ٻہ ماڻھو قيدي ٿيا جن ۾ حڪم بن ڪيسان ۽ عثمان بن عبدالله شامل هئا <ref name=" ٺٽوي " />. ھن سال جنگ بدر لاء تياري دوران سعد بن عبادہ ھڪ زرہ '''ذات الفضول''' جي نالي سان نبي ڪريم {{درود}} جن جي حوالي ڪئي جيڪا سڄي ڄمار پاڻ سڳورن {{درود}} جن وٽ رھي<ref name=" ٺٽوي " />. آخري زماني ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} اھا زرہ 30 سير جون (barley) جي عيوض ابو شحم نالي يھودي وٽ گروي رکي ھئي، جيڪا سندن وصال بعد ابوبڪر صديق رضه اھو قرض ادا ڪري ڇڏائي<ref name=" ٺٽوي " />. ۱۲ رمضان سن ۲ ھجري (624ع) تي ۳۰۰ مسلمانن جي لشڪر سان، جن ۾ ۶۰ مھاجر ۽ باقي انصار شامل هئا، مديني مان بدر طرف روانا ٿيا<ref name=" Awan " />. ,نڪرڻ وقت ابولبابہ کي مديني جو گورنر مقرر ڪيو ويو<ref name=" Awan " />. بدر ڳوٺ واپاري قافلن واري رستي لڳ مديني کان ۸۰ ميلن جي فاصلي تي واقع ھيو<ref name="Awan " />. مڪي جي قريش جي لشڪر ۾ سازوسامان سميت ھڪ ھزار ماڻھو ھيا جن جو سپه سالار عتبه ابن ربيعه ھيو. ان لشڪر ۾ ۱۰۰ گھوڙيسوار پڻ ھيا<ref name=" Awan " />. غزوه بدر ۾ جڏھن مسلمان روحا ٽپي صفراء ويجھو پھتا تہ پاڻ سڳورن {{درود}} اصحابين سان مشورو ڪيو. جنگ دوران عڪاشہ بن محصن اسدي جي تلوار ٽٽي پئي ته پاڻ سڳورن {{درود}} جن ان کي کجي جي ھڪ ڳاني ڏئي ان جي مدد سان مقابلو ڪيو<ref name="ٺٽوي " />. ھن اھا ڳاني مرڻ گھڙي تائين پاڻ وٽ سنڀالي رکي ھئي. بدر جي جنگ ۾ عبدالله بن سھيل ڪافرن جو لشڪر ڇڏي مسلمان ٿي اسلامي لشڪر ۾ شامل ٿيو. ھن سال غنيمت جو مال مسلمانن لاء حلال ڪيو ويو. جنگ بدر ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن کي ذوالفقار نالي تلوار ھٿ آئي جيڪا مشرڪن مان عاص بن منبه يا ھڪ ٻي روايت مطابق نبيه بن حجاج جي ملڪيت ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. اھي ٻئي غزوہ بدر ۾ مارجي ويا هئا. ھڪ روايت مطابق بعد ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} جن اھا تلوار حضرت علي ڪرم الله وجهه کي عطا ڪئي ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. غزوه بدر ۾ ۱۴ مسلمان شھيد ٿيا جن ۾ ۶ مھاجر ۽ ۸ انصار ھيا. ابو جھل، عتبہ بن ربيعه، شيبه بن ربيعه، اميہ بن خلف، ۽ وليد بن عتبہ سميت ۷۰ ڄڻا ھن جنگ ۾ مارجي ويا. ابو جھل زخمي ٿيل پوئين پساهن ۾ ھيو عبدالله بن مسعود تلوار سان سر قلم ڪيو<ref name=" ٺٽوي " />. ۷۰ ڄڻا قيد ڪيا ويا جن ۾ عباس بن عبدالمطلب ، عقيلي بن ابو طالب ، نوفل، اسود ابن عامر پڻ شامل هئا. رسول ڪريم {{درود}} مسلمانن کي سختي سان تاڪيد ڪئي تہ قيدين سان نرمي وارو ورتاءُ رکن<ref name=" Awan " />. سن ۲ ھجري ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن حضرت علي ڪرم الله وجهه جي ڪنيت ابو تراب تجويز ڪئي<ref name=" ٺٽوي " />. غزوه بدر کان پوءِ ساڳي سال ابو لهب عدسہ نالي ھڪ موذي ۽ وچڙندڙ چمڙي جي بيماري ۾ فوت ٿي ويو<ref name ="الھدہ " > سبل الھدہ والرشاد، شامي، صہ ۶۷ </ref><ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال پاڻ سڳورن {{درود}} پنھنجي نياڻي سيدہ فاطمه الزهراء رضه جو نڪاح حضرت علي ڪرم الله وجهه سان ڪرايو. سن ۳ ھجري ۾ شعبان جي مھيني ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن جو بيبي حفصه بنت عمر سان نڪاح ٿيو. ساڳي سال رمضان جي مھيني ۾ سندن نڪاح بيبي زينب بنت خزيمه ھلاليه سان ٿيو. ھن سال پاڻ سڳورن {{درود}} جن جو ڏھوٽو عبدالله بن عثمان بن عفان وفات ڪري ويو<ref name="ٺٽوي " />. ربيع الاول جي مھيني ۾ ساڳي سال سندن نياڻي سيدہ ام ڪلثوم جو نڪاح عثمان بن عفان رضه سان ٿيو ۽ ساڳي سال امام حسن رضه جو جنم ٿيو. ان جو نالو والدين حرب رکيو پر نبي ڪريم {{درود}} جن کيس حسن جو نالو ڏنو<ref name=" علوي" />. شبر، شبير ۽ مشبر ھارون نبي جي پٽن جا نالا ھيا جيڪي عبراني زبان جا لفظ ھيا انھن جو عربي بدل حسن ، حسين ۽ محسن ھيا<ref name="علوي " />. سن ۳ ھجري ۾ ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق ۴ ھجري ۾ شراب کي حرام ڪيو ويو<ref name=" طبري " />. ساڳي سال شوال جي مھيني ۾ غزوه احد وارو واقعو پيش آيو جنھن ۾ ۷۰ اصحابي شھيد ٿيا جن ۾ حمزہ رضه، مصعب بن عمير رضه ، عبدالله بن جحش رضه پڻ شامل هئا<ref name="ٺٽوي " />. بدر جي شڪست ھڪ سال پوء قريش مڪي مان ۳۰۰۰ ماڻھن جو لشڪر مديني تي حملي لاء موڪليو ۽ مسلمانن جو ۱۰۰۰ ماڻھن جو لشڪر مديني مان نڪتو جنھن مان عبدالله بن ابي ۽ سندس ۳۰۰ ساٿي شوط واري مقام لڳ رستي مان ئي واپس مديني موٽي ويا جنھن سبب بنو سلمه ۽ بنو حارثه قبيلن جا ماڻھو پڻ دلشڪستا ٿيا ۽ انھن پڻ موٽڻ جو ارادو ڪيو ھو پر پوء باقي ۷۰۰ ڄڻا جبل احد جي ڪڇ لڳ مديني کان ۴ ميلن جي فاصلي تي پھتا جتي جنگ لڳي<ref name =" مودودي" > تفھيم القرآن، مولانا ابوالاعلیٰ مودوي، جلد ۱, صه ۲۳۰، ۲۸۴, ۲۸۵، ۳۰۰, ۳۵ ايڊيشن، </ref>. قريش جو لشڪر ۱۲ شوال سن ۳ ھجري (20 مارچ 625ع) تي جبل احد لڳ اربع جي ڏينهن خيما کوڙيا ۽ مسلمانن جو لشڪر جمعي ڏينهن مديني مان روانو ٿيو<ref name=" Awan " />. مسلمانن جي پٺيان احد جبل ھيو ۽ سامھون مڪي وارن جو لشڪر ، پاسي ۾ ھڪ جابلو لنگھ تي عبدالله بن جبير جي قيادت ۾ ۵۰ تيراندازن جو جٿو ويھاريو ويو جن کي حڪم ھيو تہ ڪنھن کي بہ مسلمانن جي لشڪر طرف اچڻ نه ڏين ، ڪنھن صورت ۾ بہ اتان نہ ھٽن ڀلي کڻي پکين کي انھن جون ٻوٽيون نوچيندي ڇونہ ڏسن پر جاء تان ھرگز نه ھٽن<ref name=" مودودي " />. نبي ڪريم {{درود}} جن عبدالله بن جبير جي سرواڻي ۾ پنجاھ کن تيراندازن کي ٻن جبلن وچ واري گھاٽ تي مقرر ڪيو ھو ۽ حڪم ڏنو ھو تہ ھر حالت ۾ پير پٺتي نہ ھٽائين پوء کڻي سوڀ ٿئي يا نہ ٿئي. عبدالله بن جبير ۽ ڪجھ ڄڻا حڪم تي ڪاربند رھيا باقي ٻيا سڀ مال غنيمت جي ميڙڻ ۾ لڳي ويا. عبدالله بن جبير پنھنجي مقام تي ئي شھيد ٿي ويو<ref name=" ٺٽوي" /><ref name ="دلائل " > دلائل النبوة، بيھقي، جلد ۳, صه ۲۲۹</ref><ref name=" مودودي " />. ،،مشرڪن جي لشڪر ۾ خالد بن وليد رسالدار ھيو جنھن صورتحال جو فائدو وٺندي ۱۰۰ گھوڙي سوارن جي دستي کي احد جبل جي پٺيان ڦيرائي ان جابلو لنگھ کان مسلمانن جي لشڪر تي حملو ڪيو جنھن سان بازي ڦري وئي ۽ ڀڄي ويل دشمن پڻ موٽي اچي حملي آور ٿيا<ref name=" مودودي " />. رڳو ڪجھ جانثار مقابلي ۾ ڄمي بيٺا باقي مسلمانن ۾ ڀاڄ پئجي وئي<ref name=" مودودي " />. جنگ ۾ اھو اڃان تائين حل نہ ٿي سگھندڙ معمو بڻيل آهي تہ آخر مڪي وارا مڪمل فتح کان اڳ ڇو اتان پوئتي موٽي ھليا ويا<ref name=" مودودي " />. غزوه احد ۾ عتبه بن ابي وقاص پاڻ سڳورن {{درود}} کي پٿر ھيون جنھن سان اڳين ڏندن مان ساڄي پاسي ھيٺيون ڏند مبارڪ شھيد ٿيو<ref name="ٺٽوي " />. ابي بن خلف پاڻ سڳورن {{درود}} مٿان تلوار سان حملو ڪيو ان وقت پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي ھٿ ۾ ھڪ ننڍڙو نيزو ھيو، جڏھن ويجھو ٿيو تہ ان مشرڪ کي اھو نيزو ھنيو جنھن سان سندس پاسيراٽيون ڀڄي پيون جيڪو پوء مڪي کان ھڪ ڏينھن جي پنڌ تي واقع مرالظھران نالي ڳوٺ ۾ فوت ٿي ويو<ref name=" ٺٽوي " />. مشرڪن جي لشڪر مان عبدالله بن شھاب پاڻ سڳورن {{درود}} ڏانھن تير اڇلائي کين زخمي ڪيو. اھو بعد ۾ مسلمان ٿيو ۽ امام زھري جو ڏاڏو ھيو<ref name="ٺٽوي " />. کيس عبدالله اصغر پڻ سڏيندا هئا<ref name ="سيرتون " > سيرة ابن اسحاق، صه ۳۰۵ ۽ سيرت ابن ڪثير جي جلد ۳ ، صه ۵۹</ref>. غزوہ احد ۾ عبدالرحمان بن عوف کي ۲۱ زخم رسيا<ref name=" ٺٽوي " /><ref name ="ھشام ابن " > سيرت ابن ھشام، جلد ۲, صہ ۸۸ </ref>. احد جي جنگ ۾ ۷۰ مسلمان شھيد ٿيا<ref name=" مودودي " />. ابوسفيان ويندي وقت مسلمانن کي چيلينج ڪيو تہ ايندڙ سال بدر جي ي مقام تي انھن سان مقابلو ٿيندو.<ref name=" مودودي " /> احد جي شھيدن مان نبي ڪريم {{درود}} جن پھريان حمزه رضه جي نماز جنازه پڙھائي ۽ بعد ۾ سڀني شھيدن جي. ھر شھيد کي آڻي حمزه رضه جي ميت ڀرسان رکيائون پوء ان جي نماز پڙھي وئي اھڙي طرح حمزه رضه جي مٿان ۷۰ ڀيرا نماز پڙھي وئي. ان روايت جي بنياد تي حنفين ويجھو شھيد جي نماز پڙھي ويندي آهي<ref name=" ٺٽوي " />. ھڪ روايت مطابق نبي ڪريم {{درود}} جن شھيدن جي جنازي جي نماز نہ پڙھائي ھئي ان ڪري شافعين ۾ شھيدن جي جنازي جي نماز نہ پڙھي ويندي آهي<ref name=" ٺٽوي " />. سن ن ۴ ھجري ۾ غزوه بنو نضير جو واقعو پيش آيو جنھن جي پڄاڻي بعد ان قبيلي جي ماڻهن کي سندن گھرن ۽ گھاٽين مان تڙي ڪڍيو ويو<ref name=" ٺٽوي" />. ھڪ روايت مطابق ساڳي سال شراب جي حرمت جو حڪم آيو<ref name="ٺٽوي " />. سن ۴ ھجري ۾ ام المؤمنين بيبي زينب رضه وفات ڪئي. ساڳي سال نماز ۾ قصر جو حڪم آيو. سن ۵ ھجري ۾ غزوه خندق واقع ٿي. جنگ ۾ مخالف لشڪر مان حبان بن قيس جو تير سعد بن معاذ کي پٺي واري ڦڻي ۾ لڳو جيڪو غزوہ خندق ۽ غزوہ بنو قريظه جي پڄاڻي کانپوءِ وفات ڪري ويو<ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال غزوہ بنو قريظه ۾ يھودين جو سردار ۽ بيبي صفيه رضه جو پيءُ حيي بن اخطب مارجي ويو<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۵ ھجري ۾ بنو مزينہ وارن جي وفد ۽ عبدالقيس واري وفد نبي ڪريم {{درود}} جن سان ملاقات ڪري اسلام ۾ داخل ٿيا. ساڳي سال ذوالحج جي مھيني ۾ رسول الله {{درود}} پنھنجي گھوڙي تي سوار ٿي غابہ ڏانھن وڃي رھيا ھئا تہ گھوڙي تان ڪري پيا جنھن ڪري سندن پير مڙي پيو ۽ پاسي ۾ رھڙا بہ آيا جنھن ڪري ڪيترا ڏينھن گھر کان ٻاهر نه نڪتا ۽ مسجد ۾ بہ نہ وڃي سگھيا ۽ نماز گھر ۾ ويٺي ادا ڪئي<ref name="ٺٽوي " /><ref name =" شرح" > شرح علیٰ المواھب اللدنيہ، زرقاني، جلد ۳, ص ۹۷ </ref>. سن ۵ ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق سن ۶ ھجري ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن مديني ۾ گھوڙن جي گوء ڪرائي<ref name=" ٺٽوي " /><ref name ="جلد ۴ " > سبل الھدہ والرشاد، شامي، جلد ۴, صہ ۳۵۳</ref><ref name ="ابن الاثير ۱ " > اسد الغابہ، ابن الاثير، جلد ۱, صہ ۲۳</ref>. سن ۵ يا ھڪ روايت مطابق ۶ ھجري ۾ غزوه بني مصطلق واقع ٿي جنھن بعد بيبي عائشه رضه مٿان بھتان وارو افڪ جو واقعو پيش آيو<ref name=" ٺٽوي " />. افڪ معني آهي اھڙي ڳالھ ڪرڻ جيڪا حقيقت جي ابتڙ ھجي<ref name=" علوي " />. سن ۶ يا ۷ ھجري ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن اھڙي منڊي تيار ڪرڻ جو حڪم ڏنو جنھن ۾ ٽن سٽن ۾ محمد رسول الله کليل ھجي. اھڙيءَ طرح يعلیٰ بن اميہ نالي صحابي اھا منڊي تيار ڪئي جنھن جي مھر ۾ مٿين سٽ ۾ الله وچين ۾ رسول ۽ ھيٺين سٽ ۾ محمد اڪريو ويو. منڊي تيار ٿيڻ بعد نبي ڪريم {{درود}} جن عجمي حاڪمن کي ۶ خط موڪلي دين جي دعوت ڏني<ref name=" ٺٽوي " />. اھي خط عمرو بن اميه ذريعي حبش جي حاڪم نجاشي ڏانھن، دحيہ بن خليفه ڪلبي ذريعي روم جي قيصر (سيزر) ھرقل ڏانھن ، عبدالله بن خذافہ سھمي ذريعي ايران جي ڪسرا ( خسرو) پرويز بن ھرمز بن نوشيروان ڏانھن، حاطب بن ابي بلتعہ لخمي ذريعي مصر ۽ اسڪندريہ جي حاڪم مقوقس ڏانھن ۽ شجاع بن وھب ذريعي دمشق جي ھڪ ماڳ غوطہ جي حاڪم حارث بن ابوشمر غساني ڏانهن ۽ سليط بن عمرو ذريعي يمامہ جي حاڪم ھوذہ بن علي حنفي ڏانهن روانا ڪيا<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۶ ھجري ۾ نبي ڪريم {{درود}} طرفان اٺن جي گوء پڻ ڪرائي وئي جنھن ۾ پاڻ سڳورن جي ڏاچِي قصواء پڻ شامل ھئي پر ان کان ھڪ اعرابي جو توڏو گوء کڻي ويو<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۷ ھجري ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن عمرةالقضاء ادا ڪيو ۽ ڏاچي تي سوار ٿي مڪي ۾ داخل ٿيا جنھن جي مھار عبدالله بن رواحہ جي ھٿ ۾ ھئي. جڏھن بيت الله جي طواف لاء مسجد الحرام ۾ ۾ داخل ٿيا تہ ڪافر ڪنڊ ۾ ويٺا هئا<ref name=" ٺٽوي " />. ان وقت پاڻ سڳورن {{درود}} جن بلال رضه کي حڪم ڏنو ته ڪعبي جي ڇت تي بيھي اذان چوي<ref name=" ٺٽوي " /><ref name =" البدايہ ۲" > البدايہ والنھايہ، جلد ۱, صہ ۲۳۲ </ref> <ref name =" بڪري ۲" > تاريخ الخميس، ديار بڪري، جلد ۲, صه ۶۳ </ref><ref name =" شامي ۵" > سبل الھدہ والرشاد، شامي، جلد ۵, صه ۱۹۳ </ref>. پاڻ سڳورا {{درود}} جن تڏھن ڪعبي ۾ بتن جي ھجڻ ڪري داخل نہ ٿيا ۽ اٺين ھجري ۾ مڪي جي فتح وقت بتن ٽوڙڻ بعد ان ۾ داخل ٿيا<ref name=" ٺٽوي " /> <ref name ="المغازي ۱ " > المغازي، واقدي، جلد ۲, صه ۷۳۸</ref><ref name =" قسطلاني ۲" > شرح علي المواھب اللدنيہ، قسطلاني، جلد ۲, صه ۶۵۷ ۽ ۶۵۸ </ref>. عمرة القضاء جي ادائيگي بعد حمزه رضه جي ننڍڙي نياڻي امامه يا عمارہ پاڻ سڳورن {{درود}} جن کي چاچا چاچا سڏيندي ڪڍ آئي جيڪا مديني تائين بيبي فاطمه الزهراء رضه وٽ رھي جنھن کي بعد ۾ سندس سؤٽ جعفر رضه جي سنڀال گهٽ آندو ويو جنھن جي گھرواري عمارہ جي ماسي ھئي ۽ نبي ڪريم {{درود}} جن فرمايو تہ ماسي ماء جي جاء تي آهي<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۷ يا ۸ يا ۱۰ ھجري ۾ رسول الله {{درود}} جن غسان جي حاڪم جبلہ بن ايھم ڏي دين جي دعوت جو خط موڪليو جنھن جي جواب ۾ اھو مسلمان ٿيو<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۷ ھجري ۾ مصر ۽ اسڪندريہ جي حاڪم مقوقس قبطي پاڻ سڳورن {{درود}} جي خدمت ۾ سوکڙيون موڪليون جن ۾ ٻه ٻانھيون ماريه قبطيہ ۽ سندس ڀيڻ سيرين ، يعفور نالي گڏھ، دلدل نالي ھڪ خچر ، ۲۰ عدد نفيس ململ جا ٿان، ھزار مثقال سون ، اعلي قسم جي ماکي ، ھڪ ڪاٺي جي ٺھيل شامي سرمي داڻي ، آئينو ، ڦڻي شامل ھيا<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۸ ھجري ۾ صفر جي مهيني ۾ عمرو بن العاص ، خالد بن وليد ۽ عثمان بن ابو طلحه مديني اچي پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي ھٿ تي مسلمان ٿيا جن مان ٻہ مھينن بعد خالد بن وڏو ليد جنگ موته ۾ شرڪت ڪئي ۽ فتح تي کيس نبي ڪريم {{درود}} جن سيف الله جو لقب ڏنو<ref name=" ٺٽوي " />. == غزوات== الله جي راھ ۾ اھا جنگ يا جنگي مھم يا جھادي مھم جنھن ۾ رسول الله {{درود}} جن شرڪت ڪئي ان کي غزوہ سڏيو ويندو آهي. زيد بن ارقم غزوات جو ڪل تعداد ۱۹, جابر بن عبدالله وري ۲۱ ٻڌايو آھي<ref name="علوي " />. موسیٰ بن عقبه، ابن اسحاق، واقدي، ابن سعد، قسطلاني، ابن جوزي ۽ دمياطي انھن جو تعداد ۲۷ ۽ علامه ابو عبدالله شامي پنھنجي ڪتاب ''سبل الھدیٰ والرشاد'' ۾ تعداد ۲۸ ڄاڻايو آهي<ref name=" علوي " /> جن ۾ [[ودان]] جي مقام تي [[غزوه ابوآء]] يا غزوه ودان (۱۱ صفر ۲ ھجري)، [[بواط]] جي مقام تي [[غزوه بواط]] (ربيع الاول ۲ ھجري)، [[بدر]] جي مقام تي [[غزوه سفوان]] يا غزوه بدر اولا ( ربيع الاول ۲ ھجري)، [[عشيره]] جي مقام تي [[غزوه عشيره]] ( جمادالاول ۲ ھجري)، بدر جي مقام تي [[غزوه بدر]] ( ۱۷ رمضان ۲ ھجري)، [[قرقرة الڪدر]] جي مقام تي [[غزوه قرقرة الڪدر]] يا غزوہ بني سليم (شوال ۲ ھجري)، [[عريض]] جي مقام تي [[غزوه سويق]] (۵ ذوالحج ھجري)، [[نجد]] جي مقام تي [[غزوه ذي امر]] يا غزوہ غطفان (محرم ۳ ھجري)، [[بحران جو مقام|بحران جي مقام]] تي [[غزوه فرع]] (ربيع الاول ۳ ھجري)، [[مدينه منوره ]] جي مقام تي [[غزوه بنو قينقاع]] (جماد الاول يا شوال ۳ ھجري)، [[احد جبل|جبل احد]] جي مقام تي [[غزوه احد]] ( شوال ۳ ھجري)، [[حمراء الاسد ]] جي مقام تي [[غزوه حمراء الاسد]] (۱۷ شوال ۳ ھجري)، عاليه جي مقام تي [[غزوه بنو نضير]] (ربيع الاول ۴ ھجري)، بدر جي مقام تي [[غزوه بدرالآخيرہ]] يا بدراموعد (شعبان ۴ ھجري)، [[دومة الجندل]] جي مقام تي [[غزوه دومة الجندل]] (ربيع الاول ۵ ھجري)، [[مريسيع]] جي مقام تي [[غزوه بنو مصطلق]] يا غزوه مريسيع (شعبان ۵ ھجري)، مدينه منوره جي مقام تي [[غزوه خندق]] (شوال ۵ ھجري)، [[غران]] جي مقام تي [[غزوه بنو قريظه]] (ذوالقعد ۵ ھجري)، [[نجران]] جي مقام تي [[غزوه بنو لحيان]] (رجب 6 ھجري)، [[حديبيه]] جي مقام تي [[غزوه حديبيه]] (ذوالقعد 6 ھجري)، [[ذي قرد]] جي مقام تي [[غزوہ ذي قرد]] ( ذوالحج 6 ھجري)، [[خيبر]] جي مقام تي [[غزوہ خيبر]] ( محرم ۷ ھجري), [[واديء القریٰ]] جي مقام تي [[غزوہ واديءِ القریٰ]] ( صفر ۷ ھجري)، نجد جي مقام تي [[غزوہ ذات الرقاع]] يا غزوہ محارب و بني ثعبله ( ۱۰ ربيع الاول ۷ ھجري), مڪي شريف جي مقام تي غزوہ [[فتح مڪه]] (۱۰ رمضان ۸ ھجري), [[حنين]] جي مقام تي [[غزوہ حنين]] ( 6 شوال ۸ ھجري), [[طائف]] جي مقام تي [[غزوہ طائف]] ( شوال ۸ ھجري), [[تبوڪ]] جي مقام تي [[غزوہ تبوڪ]] ( رجب ۹ ھجري). جيڪي لشڪر رسول الله {{درود}} جن اصحابين جي اڳواڻي ۾ جھاد لاء روانا ڪيا پر پاڻ شرڪت نہ ڪئي ان جنگي مھم کي سرايا يا بعوث سڏيندا آهن. اھڙين جنگي مھمن جو تعداد اٽڪل ۷۹ ھيو. ===صلح حديبيه=== سن ۶ ھجري ۾ سومر جي ڏينهن ذوالقعد جو چنڊ ڏسي نبي ڪريم {{درود}} جن احرام ٻڌو ۽ عمري جي نيت سان ۱۳۰۰ ھڪ روايت مطابق ۱۴۰۰ يا ۱۵۰۰ مسلمانن ۽ قرباني لاءِ ۷۰ اٺن سميت مڪي ڏانھن روانا ٿيا ۽ جڏھن حديبيه پھتا تہ مشرڪن سندن رستي روڪ ڪئي جنھن بعد صلح ٿي ۽ مسلمانن بغير عمري جي موٽي ويا<ref name=" ٺٽوي " />. حديبيه ۾ صحابين ھڪ ٻٻر جي وڻ جي ھيٺان ويھي نبي ڪريم {{درود}} جن جي ھٿ تي ھٿ رکي بيعت ھنن لفظن ۾ ڪئي تہ "جي موت بہ آيو تہ پٺتي نہ ھٽنداسون". بيعت ۾ سڀ کان پھريون شخص ابو سنان وھب بن محصن اسدي ھيو<ref name="ٺٽوي " />. صلح واري موقعي تي معاھدو ڪيو ويو ته ڌريون ڏھن سالن تائين جنگ نہ ڪنديون. معاھدو حضرت علي ڪرم الله وجهه جن لکيو<ref name=" ٺٽوي " />. واپسي ۾ رستي ۾ سورة الفتح نازل ٿي === خيبر جي فتح=== سن ۷ ھجري ۾ غزوه خيبر واقع ٿي<ref name=" ٺٽوي" />. خيبر ۾ يھودين جا ۶ قلعا واقع ھيا جن مان سڀ کان مضبوط قلعو قموس ھيو جنھن جو مالڪ مرحب نالي سردار ھيو<ref name=" علوي" />. غزوه خيبر جي موقعي تي نبي ڪريم {{درود}} فرمايو تہ:"سڀاڻي اسان اسلامي جھنڊو ان شخص جي حوالي ڪنداسون جيڪو الله ۽ ان جي رسول سان محبت ڪندڙ ھوندو ۽ الله ۽ ان جو رسول ان سان محبت ڪندڙ ھوندا". ٻئي ڏينهن اھو جھنڊو علي بن ابي طالب رضہ کي ڏيندي فرمايو تہ: " اي علي! ھتان جي رھاڪن سان وڙھڻ ۾ تڪڙ نہ ڪجانء، پھريان سندن آڏو دين جي دعوت ۽ الله جي حقن جي ڄاڻ رکجان. پوء رب سائين ھڪ ماڻھو کي به تنھنجي ھتان ھدايت تي ھلايو تہ تنھنجي لاء اھو ڳاڙھن اٺن کان بہ ڀلو آھي"<ref name=" ٺٽوي " />. ھن غزوہ ۾ مسلمانن جي لشڪر مان ۱۵ ماڻھو فوت ٿيا جڏھن ته يھودين جا ۹۳ ڄڻا مارجي ويا جن ۾ انھن جا جنگي جوڌا مرحب ۽ سندس ڀاء حارث، ٻہ سردار عامر ۽ ياسر پڻ شامل هئا<ref name=" ٺٽوي " />. مرحب ، حارث ۽ عامر کي علي بن ابي طالب رضہ ۽ ياسر کي زبير بن عوام ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق علي بن ابي طالب رضہ قتل ڪيو<ref name=" ٺٽوي " />. مرحب سان ويڙھ دوران علي بن ابي طالب تلوار جو زوردار وار مرحب جي مٿي تي ڪيو جيڪو ان جي لوھي ٽوپلي، ۽ مٿي کي چيري سندس ڏندن تائين لڳو ۽ مرحب مارجي ويو<ref name=" Awan " />. جنگ ۾ جڏھن ڇتي ويڙھ شروع ٿي تہ پاڻ سڳورن {{درود}} فرمايو ته "ھاڻي تنور تتو آھي"<ref name=" ٺٽوي " />. سخت ويڙھ بعد قاموس قلعو مسلمانن جي قبضي ۾ آيو تہ يھودين رحم جي درخواست ڪئي جيڪا قبول ڪئي وئي<ref name=" Awan " />. خيبر جي فتح بعد مرحب جي ڀائٽي ۽ ھڪ امير سلام بن مشڪم جي زال زينب بنت حارث نبي ڪريم {{درود}} جن دعوت ڪئي جنھن ۾ ٻاڪري گوشت جي ڀاڄي ۾ زھر وجھي کين کارايو پر نبي ڪريم {{درود}} جن کيس معاف ڪري ڇڏيو ۽ بعد ۾ اھا عورت مسلمان ٿي وئي<ref name=" ٺٽوي " /><ref name =" الاصابہ ۱" > الاصابہ، ابن حجر، جلد ۴, صہ ۳۱۴ </ref>. ھڪ ٻي روايت مطابق جڏھن بعد ۾ زھر سبب بشر بن براء فوت ٿي ويو تہ ان جي قصاص ۾ کيس قتل ڪيو ويو<ref name="ٺٽوي " /><ref name ="البدايہ ۱ " > البدايہ والنھايہ، ابن ڪثير، جلد ۴, صہ ۲۱۰ </ref>. === مڪي جي فتح=== صلح حديبيه کان پوء مسلمانن کي امن سان تبليغ جو موقعو ملي ويو. قريش جي بڇ تي سندن اتحادي بنو بڪر قبيلي وارن بنو خزاعہ وارن تي حملو ڪيو جنھن ۾ قريش جا عڪرمہ بن ابوجھل ۽ صفوان بن اميه وارا شناخت مٽائي بنو بڪر وارن سان گڏجي وڙھيا. انھن حرم ۾ پناھ ورتي پر کين اتي قتل ڪيو ويو. بنو خزاعہ وارا مديني ۾ نبي ڪريم {{درود}} وٽ دانھن کڻي آيا ۽ انصاف جي گھر ڪئي. نبي ڪريم {{درود}} قريش ڏانھن ھيٺين ٽن شرطن مان ڪو به ھڪ قبول ڪرڻ جو مطالبو ڪيو: <br/> # جن کي قتل ڪيو ويو انھن جي خون بھا ادا ڪيو.<br/> # قريش بنو بڪر قبيلي سان اتحاد ختم ڪن.<br/> #صلح حديبيه جي منسوخي جو اعلان ڪن.<br/> قريشن صلح حديبيه جي منسوخي جو شرط قبول ڪيو. جڏھن مسلم نمائندو واپس ھليو ويو تہ پوء انھن ارادو تبديل ڪيو ۽ ابوسفيان مديني ۾ نبي ڪريم {{درود}} سان صلح حديبيه جي ٻيھر بحالي لاء ملڻ آيو پر نبي ڪريم {{درود}} ساڻس نه مليو. ھن صحابين کي منٿ ڪئي تہ سندس مدد ڪن پر ڪجھ نہ وريس<ref name="Awan " />. ۱۰ رمضان سن ۸ ھجري تي مسلمانن جي ڏھ ھزار ماڻھن جي لشڪر سان نبي ڪريم {{درود}} مڪي ڏانھن روانو ٿيو. حرم ۾ رتوچاڻ کان بچڻ خاطر ان روانگي کي مخفي رکيو ويو تہ جيئن مڪي وارن کي تعجب ۾ وجھجي. جڏھن مڪي ٻاھران خيما کوڙيا ته رات جو لشڪر جي ھر سپاھي کي الڳ باھ ٻارڻ جو حڪم ڏنو. ان وقت باھ جي ھڪ مچ جو مطلب ۱۰ کان ۱۵ ماڻھن جي بيٺڪ سمجھيو ويندو ھو<ref name=" Awan " />. ابوسفيان ، حاڪم اب حزام ۽ بديل ابن ورقه صلح جي لاء مسلمانن جي ڪئمپ ۾ پھتا پر ھاڻي اھو وقت ڪانه رھيو. ان بعد ابوسفيان عباس بن عبدالمطلب جي مدد سان نبي ڪريم {{درود}} وٽ معافي لاء پيش ٿيو. عمر بن خطاب کيس اسلام جو سخت دشمن ھجڻ ڪري مارڻ لاء زور ڀريو پر نبي ڪريم ان تي رحم ڪندي فرمايو تہ ڊپ نہ ڪر. ان کي اسلام ۾ داخل ٿيڻ جي دعوت ڏني وئي پر ھو ان لاء راضي نہ ھيو. جڏھن ٻئي ڏينهن تي اسلامي لشڪر جا جٿا مڪي ۾ داخل ٿيندي ڏٺا تہ پوء مسلمان ٿيو<ref name=" Awan" />. مڪي وارن مقابلو نہ ڪيو پر عڪرمہ جي ٽولي خالد بن وليد واري جٿي تي حملو ڪري ٽن مسلمانن کي ماريو ۽ عڪرمہ جي جٿي مان ۱۳ ڄڻا مارجي ويا ۽ عڪرمہ ڀڄڻ تي مجبور ٿي ويو. ڪعبي ۾ موجود ۳۶۰ بتن کي ڊاٿو ويو<ref name=" Awan " />. اعلان ڪيو ويو تي جيڪي گھرن جي اندر در بند ڪري ويھندا، جيڪي ھٿيار ڦٽي ڪندا يا جيڪي ابوسفيان جي گھر ۾ پناھ وٺندا انھن لاء عام معافي ھوندي. جن جن نبي ڪريم {{درود}} سان مجرمانه زيادتيون ڪيون ھيون نبي ڪريم {{درود}} انھن سڀني کي معاف ڪري ڇڏيو<ref name=" Awan " />. مڪي جي فتح بعد مديني ڏانهن ھجرت ڪرڻ جي فرض جي حڪم کي رد ڪيو ويو<ref name=" ٺٽوي " />. ===طائف جي فتح=== مڪي جو فتح بعد طائف وارا بدوين جا ھوازين، ٽقف ۽ ٻيا مشرڪ قبيلا مسلمانن تي حملي جو منصوبو جوڙڻ لڳا. نبي ڪريم {{درود}} جن سندن مڪي تي چڙھائي کان اڳ ساڻن جنگ جي تياري ڪئي ۽ شوال سن ۸ ھجري ۾ ٻارھن ھزار مسلمانن جي لشڪر سان طائف طرف روانا ٿيا ۽ جڏھن حنين جي اونھي ۽ سوڙھي وادي ۾ مڪي کان ۱۰ ميلن جي فاصلي تي طائف واري رستي تي پھتا تہ مٿانھن پاسن کان سندن مٿان تيرن جي برسات ڪئي وئي<ref name=" Awan " />. مسلمانن جي لشڪر ۾ ڀاڄ پئي رسول ڪريم {{درود}} کين سڏيندو رھيو. مؤمن ڀاڄ وارن مان رستو ڪڍي گھوڙا پڻ ڇڏي پيغمبر طرف وڌي ويڙھ شروع ڪئي جنھن بعد مشرڪن ۾ ڀاڄ پئي ۽ ثقف وارن طائف ۾ پناھ ورتي<ref name=" Awan" />. مسلمانن اڳتي وڌي طائف جو محاصرو ڪيو جنھن بعد طائف فتح ٿي ويو. قيدين کي آزاد ڪيو ويو ۽ طائف وارن قبيلن کي معافي ڏني وئي جن جي وڏي اڪثريت اسلام ۾ داخل ٿي وئي. مال غنيمت کي مڪي جي تازو اسلام ۾ داخل ٿيندڙن ۾ ورھايو ويو<ref name=" Awan " />. == سندس آخري وقت ۽ وڇوڙو == ==قرآن ۾ سندس تعارف== "اسان توھان کي حق جي علم سان خوشخبري ڏيڻ وارو ۽ ڊيڄارڻ وارو ڪري موڪليو"..(سورة البقرہ جي آيت ۱۱۹). "مان توھان جي وچ ۾ توھان مان ئي ھڪ رسول موڪليو، جيڪو توھان کي منھنجون آيتون ٻڌائي ٿو ، توھان جي زندگين کي سنواري ٿو ، توھان کي ڪتاب ۽ حڪمت جي تعليم ڏئي ٿو، ۽ توھان کي اھي ڳالھيون سيکاري ٿو جيڪي توھان نہ ڄاڻيندا هئا"...(سورة البقرہ آيت ۱۵۱). "اسان توکي ماڻھن لاء ھڪ رسول بڻائي موڪليو آهي. جنھن رسول جي اطاعت ڪئي ان دراصل الله جي اطاعت ڪئي".. (سورة النساء آيت ۸۰). "تون الله جي راھ ۾ وڙھ، تون پنھنجي ذات کانسواءِ ڪنھن ٻئي لاء ذميدار ناھين" (سورة النساء آيت ۸۳). "اي پيغمبر! جيڪو ڪجھ رب طرفان توتي نازل ڪيو ويو آهي اھو ماڻھن تائين پھچاء، جيڪڏهن تون ايئن نہ ڪيو ته تو پنھنجي پيغمبري جو حق ادا نہ ڪيو". ( سورة المائدہ ، آيت ۶۷). " محمد ان کانسواءِ ڪجھ ناھي بس ھڪ رسول آھي ، ان کان اڳ ٻيا رسول بہ گذاري چڪا آهن"... ( سورة آل عمران ، آيت ۱۴۴). "( اي پيغمبر) اھا الله جي رحمت آ جو تون ھنن ماڻھن لاء ڏاڍو نرم مزاج آھين " (سورة آل عمران ، آيت ۱۵۹). " درحقيقت مومنن تي الله اھو وڏو احسان ڪيو آھي جو سندن وچ ۾ انھن منجھان ھڪ اھڙو رسول اٿاريو جيڪو کين ان جون آيتون ٻڌائي ٿو ، سندن زندگين کي سنواري ٿو ۽ کين ڪتاب ۽ حڪمت جي تعليم ڏئي ٿو..." ( سورة آل عمران ، آيت ۱۶۴). == الوداعي حج == ۲۵ ذوالقعد ۱۰ ھجري (23 فيبروري 632) تي نبي ڪريم {{درود}} حج جي لاء مڪي مان مسلمانن جي ھڪ تمام وڏي اڪثريت سان گڏجي روانا ٿيا ۽ ۴ ذوالحج تي مڪي ۾ داخل ٿيا<ref name=" Awan " />. ۸ ذوالحج تي منا پھتا جتي ۹ ذوالحج جي صبح تائين ترسيا ۽ پوء عرفات پھتا جتي نمرا ۾ خيما کوڙيا ويا<ref name=" Awan" />. اتي مسلمانن جو مجموعو ھڪ لک چاليھ ھزار جي لڳ ڀڳ ھيو. اھو حجةالبلاغ ( وڏو حج) ۽ حجة الوداع (الوداعي حج) سڏيو ويو<ref name="Awan " />. == سندس ڇڏيل ورثو== ==روضو مبارڪ== == توھين رسالت جا واقعا ۽ قانون== ==سيرت تي لکيل مستند ڪتاب== ===حديثن وارا مستند ڪتاب=== ==حضرت محمد صه ۽ مغربي فلاسافر== [[فائل:Muhammad Seal.svg|thumb|left|upright=0.8|حضرت محمد {{درود}} جي مھر جيڪا منڊي ۾ جڙيل ھئي ۽ سرڪاري خط و ڪتابت ۾ استعمال ڪئي ويندي ھئي]] ” پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي باري ۾ گوئٽي هڪ ڊگهو نظم لکيو جيڪو '''Mahomet's Gesang''' جي نالي سان مشهور آهي. ان نظم ۾ گوئٽي پاڻ سڳورن {{درود}} جي چهري جي هڪ محبت ڀري تصوير چٽي آهي هن نظم آخر ۾ گوئٽي لکيو آهي ته: ”پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي چهري مبارڪ تي نظر پوڻ سان انسان سندن مفتون ٿي پوندو.“ جرمن فيلسوف لائبنز (Leibniz) (1646-1716ع) متعلق پروفيسر اشپيز لکيو آهي ته پاڻ سڳورن {{درود}} جن کي ’دين الفطرت‘ جو باني سمجهندو هو.<ref>ڊاڪٽر قاضي نبي بخش؛ رسالو:مهراڻ؛ ڇپيندڙ:سنڌي ادبي بورڊ؛ 1962ع</ref> ==درود ۽ صلوات== [[فائل:Salavat of the prophet.png|thumb|left|upright=1.5|صلوات]] ==حوالا== {{حوالا}} [[زمرو:اسلام]] [[زمرو:محمد|*]] pvnbugscfqv0qpuwx2mxm6rmntge2w6 240402 240401 2022-08-28T08:47:01Z Intisar Ali 8681 wikitext text/x-wiki {{Infobox person | honorific_prefix = ابوالقاسم | name = '''<span style='color: Green'>مُحَمَّدٌ</span>''' <!-- include middle initial, if not specified in birth_name --> | honorific_suffix = صلي الله عليه وآله وسلم | image =Dark vignette Al-Masjid AL-Nabawi Door800x600x300.jpg | image_size = 300px | alt = | caption = سندن نالو خوش خطاطي ۾ لکيل | native_name = ابوالقاسم | native_name_lang = عربي | birth_name = <!-- only use if different from name above --> | birth_date = {{birth date |570|04|20}} | birth_place = مڪو | baptised = <!-- will not display if birth_date is entered --> | disappeared_date = <!-- {{disappeared date and age|YYYY|MM|DD|YYYY|MM|DD}} (disappeared date then birth date) --> | disappeared_place = | disappeared_status = | death_date = {{death date and age|632|06|08|570|04|20}} | death_place = مدينو | death_cause = سخت بخار | body_discovered = | resting_place = مسجد نبوي، مدينو منور | resting_place_coordinates = <!-- {{coord|LAT|LONG|type:landmark|display=inline}} --> | monuments = مسجد نبوي | residence = مڪو پوء مدہنو | nationality = عرب | other_names = 99 نالا: مجتبیٰ، مصطفیٰ، بشیر، نذیر، احمد وغیرہ | ethnicity = <!-- Ethnicity should be supported with a citation from a reliable source --> | citizenship = حجاز | education = اُمِي | alma_mater = | occupation = واپار ، حاڪم ، قاضي، فوجي ڪمانڊر، معلم | years_active = | era = | employer = | organization = | agent = | known_for = اسلام جو پيغمبر | notable_works = *خدا جو ڏنل قرآن پھچائڻ * مديني جي رياست جو بنياد وجھندڙ * مسجد نبوي جو معمار *اسلام جي تعليم ڏنائين * حديث | style = | home_town = مڪو | salary = | net_worth = <!-- Net worth should be supported with a citation from a reliable source --> | height = <!-- "X cm", "X m" or "X ft Y in" plus optional reference (conversions are automatic) --> | weight = <!-- "X kg", "X lb" or "X st Y lb" plus optional reference (conversions are automatic) --> | television = | title = | term = | predecessor = عيسيٰ مسيح | successor = ڪو بہ نہ | party = | movement = | opponents = عربستان جا مشرڪ ۽ يھودي | boards = | religion = <!-- Religion should be supported with a citation from a reliable source --> | denomination = <!-- Denomination should be supported with a citation from a reliable source --> | criminal_charge = <!-- Criminality parameters should be supported with citations from reliable sources --> | criminal_penalty = | criminal_status = | spouse =* خديجه بنت خويلد (595–619) *سوده بنت زمعه (619–632) *حفصه بنت عمر (624–632) *جويريه بنت حارث (628–632) *عائشه (619–632) *زينب بنت جحش (627–632) *صفيه بنت حيي (629–632) *زينب بنت خزيمه (625–627) *ام سلمه (629–632) *ام حبيبه (628–632) *ريحانه بنت زيد (629–631) *ماريه قبطيه (630–632) *ميمونه بنت حارث (630–632) | partner = <!-- (unmarried long-term partner) --> | children = *عبد الله بن محمد، *قاسم بن محمد، *ابراهيم بن محمد، *زينب بنت محمد، *رقيه بنت محمد، *ام ڪلثوم بنت محمد، *فاطمه زهرا رضہ | parents = *عبد الله بن عبد المطلب * آمنہ بنت وھب | relatives = * عبدالمطلب (ڏاڏو) *ابوطالب (چاچو) * حمزہ (چاچو)رضہ *ابو لھب (چاچو) *علي رضہ (ڀائٽو، ۽ ڄاٽو) *عباس رضه (،چاچو) * ابو بڪر رضہ (سھرو) * عمر فاروق رضه (سھرو) *ابوسفيان (سھرو) | callsign = | awards = رحمته العالمين | module = آخري نبي | module2 = | module3 = | module4 = | module5 = | module6 = | signature =Muhammad Seal.svg | signature_alt = | signature_size = 50px | website = <!-- {{URL|example.com}} --> | footnotes = }} <br/> '''حضرت مُحَمَّد''' {{درود}} {{ٻيا نالا|انگريزي= '''Hazrat Muhammad '''pbuh}}(اپریل570ع - جون 632ع) مسلمانن جي عقيدي مطابق الله سبحان و تعالیٰ جو آخري نبي ۽ رسول ھيو جنھن تي [[آسماني ڪتابن جا نالا|آسماني ڪتاب]] [[قرآن| قرآن مجيد]] نازل ٿيو. 40 سالن جي عمر ۾ [[عربستان]] جي شھر [[مڪو| مڪي]] ۾ نبوت جو اظھار ڪندي اسلام جي توحيد واري عقيدي جي تبليغ جو آغاز ڪيو. سندس ڏنل تعليم عربن جي ان خطي ۾ ھڪ زبردست انقلاب برپا ڪيو. قرآن مجيد ۾ سندس زندگي مبارڪ کي '''اسوه''' سڏيو ويو آهي<ref name =" علوي" > بذل القوۃ فی حوادث سنی النبوۃ (سيرت هاشمي)، از: امام العصر مخدوم محمد ھاشم محدث ٺٽوي، ترجمو: پروفيسر اسرار احمد علوي، مھراڻ اڪيڊمي شڪارپور، ڇاپو ٻيو جولائي 2004ع ۾ لکيل مترجم جو نوٽ: تقديم </ref>. سورة الاحزاب جي آيت 21 ۾ فرمان آھي ته:'''لقد کان لکم فی رسول اللہ اسوۃ حسنہ''': ترجمو: "بيشڪ اوھان جي لاء خدا جي رسول {{درود}} جي ذات ۾ ھڪ بھترين نمونو آھي." لفظ اسوة جي عام معنیٰ طريقو يا نمونو آھي<ref name=" علوي " />. اسوہ انسان جي ان حالت کي چيو ويندو آهي جيڪا ھو ڪنھن ٻئي انسان جي پيروي ڪندي اختيار ڪري<ref name ="راغب " > مفردات الفاظ القرآن, از: ابو القاسم راغب اصفھانی صہ ۱۴۰ </ref>. اسلامي عقيدي مطابق محمد رسول الله {{درود}} جن جي اطاعت مسلمانن جي ايمان جو لازمي جز ۽ فرض آهي ۽ ان جي اطاعت کي قرآن مجيد ۾ الله جي اطاعت جي مثل سڏيو ويو آهي. سورة النساء جي آيت ۶۴ ۾ قرآن فرمائي ٿو ته: ''' وما ارسلنا من رسول الا لیطاع باذن اللّٰہ''': ترجمو: "۽ اسان موڪليا جيڪي رسول تہ انھن جي پيروي ڪئي وڃي، الله جي حڪم سان". دين جي عالمن ۽ قرآن جي شارحن جو اھو عقيدو آهي ته قرآن ھڪ تحريري دستور آھي جنھن جي عملي صورت سرور ڪونين {{درود}} جن جي ذات آھي، جن جو ڪوبه قول ۽ فعل حڪم خداوندئ کان وار برابر بہ ھيڏي ھوڏي ھٽيل نه آهي<ref name=" علوي " />. ايليا (بيت المقدس) ۾ ھجرت جي پنجين سال [[ھرقل|ھرقل اعظم]] (Hercules) جي درٻار ۾ سندس بدترين دشمن [[ابوسفيان]] پڇا ڪرڻ تي ٻڌايو ھو تہ "نبوت کان اڳ بہ اوھان {{ درود}} ڪڏهن ڪوڙ نہ ڳالھايو آھي"<ref name=" علوي " />. پاڻ ڪريمن پنھنجي بيمثال ڪردار وسيلي ڪٺور قلبن کي نرم ڪري انھن جو تزڪيو ڪيو<ref name=" علوي " />. سندن ھر عمل جي تقليد کي اسلامي دين ۾ سنت جو مقام حاصل آهي<ref name="علوي " />. مولانا ابوالڪلام آزاد مطابق:"قرآن ۽ نبي سائين {{درود}} جن جي زندگي ساڳي شئي آھي، قرآن متن آھي تہ سيرة ان جي تشريح ۽ قرآن علم آھي تہ سيرة ان جو عمل. ان ڪري انسانيت جي سمورن اھنجن ۽ آزارن جو علاج ان سيرت جي مطالعي ۾ ئي ملي سگھندو"<ref name ="آزاد " > سیرۃ کے عملی پہلو (اردو) ، از: مولانا ابوالڪلام آزاد، صہ ۹</ref>. == قبيلو ۽ گھراڻو == حضرت محمد {{درود}} جو قبيلو [[قريش]] ۽ گھراڻو [[بنو هاشم]] ھيا جيڪي حضرت ابراهيم جي بيبي ھاجرہ {{ٻيا نالا|عبراني= ''' Hagar '''}} مان وڏي پٽ حضرت اسماعيل جي اولاد مان ھيا. حضرت [[ابراهيم]] پنھنجي وڏي پٽ حضرت [[اسماعيل]] ۽ سندس ماء کي مڪي جي ويران وادي ۾ رھايو جتي ٻنھي پيء ۽ پٽ گڏجي [[ڪعبو]] تعمير ڪيو. ان ويراني ۾ [[زمزم]] جي چشمي جي برآمد ٿيڻ سان جرھوم جي قبيلو سندن مرضي سان اتي آباد ٿيو ۽ اڳتي هلي اسماعيل جي شادي ٿي ۽ کيس ٻارھن پٽ ڄاوا جن مان وڏي پٽ جو نالو قدار ھيو. آھستي آھستي اسماعيلين جو تعداد وڌندو ويو.<ref name ="سعيد" >The Life of Muhammad, the Prophet , by:Syed Saeed Akhtar Rizvi, page ،9,7,8,6,</ref> بائيبل مطابق خدا جو واعدو ٿيل ھيو تہ اسماعيل جي اولاد کي تيزي سان وڌائيندو <ref>{Genesis 21:13}</ref> اھي پوري حجاز ۾ ڦھلجي ويا. عیسیٰ مسیح جي پيدائش کان 200 سال اڳ قدار جي اولاد مان عدنان مشھوري ماڻي ٻنھي جي وچ واري شجري جي اڃان ڪا پڪ نہ ٿي سگھي آھي ڇو تہ عربن گھڻا شجرا بيان ڪيا آهن.محمد صہ انھن شجرن تي تبصرو ڪندي فرمايو ھيو تہ {{quote|جڏهن منھجو شجرو عدنان تائين پھچي تہ بس ڪريو|محمد صہ<ref name = " سعيد"/>|}} ٽين صدي عيسويءَ ۾ عدنان جي اولاد مان ھڪ سردار ٿيو جنھن جو نالو فاھر ھيو جنھن لاء خيال آهي تہ ان کي [[قريش]] سڏيندا ھيا ڪن جو وري خيال آھي تہ فاھر جي پنجين پيڙهيءَ ۾ پنجين صدي عيسويءَ ۾ [[قصي بن ڪلاب]] بن مرہ بن لوئي، بن غالب بن فاھر نالي ھڪ طاقتور شخص مشھور ٿيو جنھن کي قريش سڏيندا ھيا ء ان جي اولاد [[قريشي]] سڏبا ھيا. علامہ شبلي نعماني، علامہ طبري مطابق قصي ئي پھريون شخص ھيو جنھن کي قريش سڏيو ويو. قصي سڀني اسماعلين کي گڏ ڪري قائل ڪيو تہ خانہ بدوشي ترڪ ڪري ڪعبي جي چؤطرف مستقل رھائش اختيار ڪن. قصي ڪعبي جي نگران خزاہ قبيلي جي ھليل نالي ھڪ شخص جي نياڻي سان شادي ڪئي ۽ ھليل جي وصيت ذريعي ڪعبي جي نگراني جي ذميداري قصي جي حوالي ٿي جنھن کوڙ ادارن کي قائم ڪيو جن ۾ دارالندواہ (گڏجاڻي واري جاء) شامل ھئي جتي ويھي جنگ ۽ امن سميت اھم معاملن جا فيصلا ، شادين جا اجتماع ٿيندا هئا. قافلن جي روانگي پن ٿيندي هئي.ھن سقايہ ( حاجين کي پاڻي فراهم ڪرڻ جو بندوبست)، رفادہ ( حاجين کي کاڌخوراڪ فراھم ڪرڻ جو بندوبست) پڻ قائم ڪيا<ref name = "سعيد "/> ھن حاجين جو مشاعرالحرم ۾ رات ٽڪائڻ جو بندوبست ء پوري واديءَ کي بتين سان منور ڪري کين سھولتن فراھم ڪرڻ جي شروعات ڪئي. زمزم جو چشمو صديون پھرين لٽجي ويو ھو ھن ان کي ڳولي پھريون دفعو کوھ کوٽايو ۽ پاڻي جي بحالي ٿي. ھن ڪعبي جي ٻيھر تعمير ڪرائي. ھن جي وفات بعد ماڻھو حاجون (موجوده جنت المولا واري قبرستان) ۾ سندس قبر جي زيارت لاءِ ويندا ھئا. ھن کي ڪعبي جون ڇھ ذميداريون ھيون جيڪي ھن پنھنجي وفات کان اڳ پنھنجي وڏي پٽ عبدالدار کي سونپيون. قصي کي پنج پٽ ء ھڪ ڌيءُ ھئي. سندس ٻئي پٽ مغيرہ کي عبداالمناف سڏيندا ھيا، جيڪو قبيلن ۾ معتبر ۽ قائدانہ صلاحيتن وارو ليکيو ويو. عبدالمناف کي ڇھ پٽ ٿيا جن ۾ ھاشم، مطلب، عبد شمس ۽ نوفل مشھور ٿيا. عبدالدار ۽ عبداالمناف جي وفات کان پوءِ ڪعبي جي ذميداري سنڀالڻ ۾ سندن اولاد ۾ تڪرار شروع ٿيو پر پوء ٺاھ ٿي وين. اھو طئي ٿيو تہ پاڻي پيارڻ ، کاڌ خوراڪ فراھم ڪرڻ ۽ جنگ ۾ قيادت جي ذميداري عبداالمناف جي اولاد ڏي منتقل ٿي. ليوا ۽ حجابہ جي ذميداري عبدالدار جي اولاد کي ملي باقي دارالندواہ جي سربراهي ٻنھي جي خاندانن ۾ رھي. انھن مان ھاشم گھڻو نالو ڪڍيو جنھن کي کاڌي کارائڻ جي ذميداري ملي. ھڪ ڀيري مڪي ۾ وڏو ڏڪار آيو تہ ھاشم پنھنجي سموري دولت کڻي شام ويو اتان اٽو ۽ سڪل ماني خريد ڪري مڪي آيو ۽ روزانو اٺن کي ڪھي انھن مان ٻوڙ ٺاھي ماني جا ٽڪرا ان ۾ ملائي سموري قبيلي کي گھرائي کارائيندو هو ڏڪار جي خاتمي تائين ھن قبيلي جي مدد جاري رکي کوڙ ماڻھن کي مرڻ کان بچائي ورتو.ان خدمت جي بدلي ئي کيس ھاشم جو نالو مليو جنھن جي معني ( مانيءَ کي ) ٽڪر ڪندڙ آھي. ھاشم جو اصل نالو امر{{ٻيا نالا|انگريزي=Amr}} ھيو. ھاشم مڪي جي واپاري قافلن جو بنياد وجھندڙ پڻ ھيو. ھن باظنتيني شھنشاھ کان حڪمنامو حاصل ڪيو جنھن تحت قريش قبيلي کي ھر قسم جي ٽئڪس ۽ ڊيوٽي کان آزاد ڪري انھن جي ڪنٽرول وارن ملڪن ۾ آزاد اچ وڃ جي اجازت ڏنل ھئي<ref name = " سعيد "/> ھن اھا ساڳي سھولت ايٿوپيا جي بادشاھ کان پڻ حاصل ڪئي ۽ ان وقت يمن ايٿوپيا جو حصو ھيو.اھڙي طرح قريش جا واپاري قافلا يمن کان شام ۽ بازنظيني شھر انقرہ تائين وڃڻ شروع ٿيا.<ref name = "سعيد "/> ھاشم جڏهن 25 سالن جو ھيو تہ سن 488 عيسويءَ ۾ فلسطين جي غزہ واري ھنڌ وفات ڪري ويو ۽ کيس اتي ئي دفن ڪيو ويو. اھا جاء غزہ ھاشم يا ھاشم جي غزہ سڏجڻ شروع ٿي وئي. ھن يثرب جي عدي بنو نجار قبيلي جي سلمیٰ بنت امر سان پرڻو ڪيو جنھن مان عبدالمطلب پيدا ٿيو جيڪو اڃان ننڍڙو ھيو تہ ھاشم وفات ڪري ويو.ان کان سواءِ ھاشم کي چار ٻيا پٽ پڻ ھيا جن ۾ اسد، نضلا، سئفي ۽ ابو سئفي شامل ھيا جن مان پوين ٽن کي اولاد ڪانہ ٿي باقي اسد کي [[فاطمه بنت اسد]] نالي نياڻي ڄائي جيڪا علي رضہ بن ابي طالب جي ماء ھئي. ھاشم جو اھڙي طرح نسل عبدالمطلب مان اڳتي ھليو<ref name = " سعيد"/>. عبدالمطلب يثرب ۾ پنھنجي ناني جي گھر ۾ پيدا ٿيو. ھاشم جي وفات بعد سندس ڀاء مطلب خاندان جو وڏو بڻيو جيڪو پنھنجي ننڍي ڀائٽي عبدالمطلب بن ھاشم کي مڪي وٺي آيو جڏھن مطلب اٺ تي مڪي ۾ داخل ٿيو تہ ماڻھن ڇوڪري کي مطلب جو غلام سمجھي عبدالمطلب چوڻ شروع ڪيو ۽ مطلب وضاحت ڪندو رھيو تہ اھو سندس ڀائٽيو آھي پر ھاشم جي ان پٽ تي عبدالمطلب نالو پئجي ويو<ref name = " سعيد "/>. عبدالمطلب جو اصل نالو شعيبت الحمد ھيو. مطلبجي وفات بعد سقايہ ۽ رفادہ جي ذميداري عبدالمطلب جي حصي ۾ آئي. ھن 82 سالن تائين عمر ماڻي ۽ پوئين وقت ھن کي مڪي جي سربراھ جو خطاب پڻ مليو<ref name = " سعيد"/> ==والدين== نبي ڪريم {{درود}} جي والد جو نالو عبدالله بن عبدالمطلب ھيو جنھن سندس ولادت کان ڪجھ مھينا اڳ يثرب ۾ ۲۵ سالن جي عمر ۾ وفات ڪئي<ref name =" Awan" > Siraj u Munira, By: Muhammad Ikramun Nabi Awan and Ms Nusrat Tiwana, 1st edition, Nov 2014, Pages: 23, 25 ,27, 28, 39,40 to 86 </ref>. ==جنم== نبي ڪريم {{درود}} جن ۱۲ ربيع الاول تي فجر جي وقت بمطابق ۳۰ اپريل ۵۷۱ع ۾ پيدا ٿيا<ref name ="الفضل " > [ https://www.alfazlonline.org/07/01/2020/9519/] الفضل آن لائين</ref>. سندس ولادت ابرہ جي لشڪر جي تباھي کان ۵۵ ڏينھن بعد ٿي<ref name=" Awan " />. ڏاڏي عبدالمطلب سندس نالو محمد رکيو<ref name=" Awan " />. == ننڍپڻ== عربن جي اميرن جي رواج مطابق پرورش لاء ڏاڏي کيس بدو عربن جي بني سعد قبيلي سان تعلق رکندڙ حليمه سعديه جي حوالي ڪيو<ref name=" Awan " />. حليمه ۽ سندس مڙس حارث ٻار وٺڻ وقت الجھن ۾ ھيا تہ شايد کين مناسب معاوضو نہ ملي سگھي پر جلد ئي کين ٻار جي ڀلاري ھجڻ جي سمجھ آئي<ref name=" Awan" />. حليمه جي نياڻي شيماء سندس پرورش ۾ ماء جي مدد ڪئي<ref name=" Awan " />. ننڍپڻ ۾ پنھنجي رضاعي ڀائرن ۽ ان رضاعي ڀيڻ سان گڏجي ٻڪريون پڻ چاريندو ھو<ref name="Awan " />. جڏھن ۶ سالن جو ٿيو تہ ماء آمنه کيس سندس پيءُ جي قبر جي زيارت ۽ سندس ناناڻي گھر گھمائڻ لاء يثرب وٺي آئي<ref name="Awan " />. واپسي ۾ بيمار ٿي پئي ۽ آبوا جي مقام تي وفات ڪري وئي. تدفين بعد مائٽن کي نظر نہ آيو ۽ جڏھن کيس ڳوليائون تہ پنھنجي ماء جي قبر وٽ ويٺل روئندي ڏٺائونس <ref name=" Awan" />. بعد ۾ جڏھن اصحابين سان گڏ ماء جي قبر تي آيا تہ سندس قبر جي مٽي تي ھٿ ڦيرائيندي ڏاڍو رنا ھيا ۽ ان وقت اصحابي ڪافي پري بيٺا ھئا ۽ کين اھو چوندي ٻڌو تہ سندس ماء جي شفقت جي يادن کيس روئاري وڌو<ref name="Awan " />. ماءُ جي وفات بعد ھن يتيم ٻار جي پرورش جي ذميداري سندس ڏاڏي عبدالمطلب سنڀالي. ۵۷۹ع ۾ عبدالمطلب پڻ وفات ڪري ويو ۽ پوء سندس پرورش جي ذميداري سندس سڳي چاچي ابو طالب سنڀالي<ref name=" Awan " /> ابوطالب ۽ سندس زال فاطمه مٿن ڏاڍا مھربان رھيا<ref name=" Awan " />. پنھنجي ان چاچي ۽ پاڙيسرين جو مال چارڻ شروع ڪيو<ref name="Awan " />. ٻارھن<ref name=" Awan " /> يا يارھن ورھين جي عمر ۾ چاچي حضرت ابوطالب سان گڏ واپار سانگي شام ويا هئا<ref name=" ٺٽوي " /> جڏھن بصري پھتا تہ اتي ھڪ راھبن واري خانقاھ ۾ ترسيا<ref name="Awan " /> جتي بحيرا نالي ھڪ عيسائي راھب سندس نبوت جي تصديق ڪئي ۽ ان وقت حضرت ابوبڪر صديق پڻ ساڻن گڏ ھيو هئي<ref name=" ٺٽوي" />. == زالون ۽ اولاد == ===۱.بيبي خديجه رضه=== 25 سالن جي ڄمار ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي پھرين شادي [[بنو اسد]] گھراڻي جي [[خويلد بن اسد]] ۽ [[فاطمه بنت زائدہ]] جي نياڻي 40 سالا حضرت خديجة الڪبریٰ رضه سان 695 ۾ ٿي جيڪا بيواہ ھئي ۽ سندس اھا ٽين شادي ھئي<ref name=" علوي " />. سندس لقب طاھرہ ۽ ڪنيت ان ھند ھئي<ref name=" علوي " />. بيبي سانئڻ جو پھريون نڪاح [[ھند بن زرارہ]] سان ٿيو جنھن مان کيس ھڪ نياڻي ۽ ٻہ پٽ ٿيا جيڪو پوء گذاري ويو. سندس ٻيون نڪاح [[عتيق بن عائذ]] سان ڪرايو ويو جنھن مان کيس ھڪ نياڻي ھند جي نالي سان ھئي پر ڪجھ وقت کان پوءِ عتيق پڻ گذاري ويو<ref name=" علوي " />. جڏھن 35 سالن جي ٿي تہ سندس والد خويلد پڻ گذاري ويو<ref name="علوي " />. پاڻ مالدار عورت ھئي ۽ سندس ڪاروباري قافلا [[عراق]]، [[شام]] ۽ [[فلسطين]] تائين ويندا ھيا. سندس ھڪ غلام [[ميسرہ]] ايماندار ھيو جيڪو سندس ڪاروبار جو جنرل مينيجر ھيو<ref name=" علوي" />. پاڻ سڳورن {{درود}} جن ان وقت ايمانداري ۾ وڏي شھرت حاصل ڪئي هئي ۽ ميسرہ ذريعي بيبي سانئڻ وٽ اھڙو احوال پھتل ھو ۽ ان کين سندس ڪاروبار ۾ شامل ٿيڻ جي پيشڪش ڪئي جيڪا پاڻ سڳورن {{درود}} قبول ڪئي ۽ ان جي تجارتي قافلي سان شام ويا جنھن بعد بيبي سانئڻ کين شادي جو پيغام موڪليو ۽ ان وقت بيبي صاحبه جي عمر ۴۰ سال ھئي<ref name=" علوي " />. شادي ۲۵ صفر تي مڪي ۾ ٿي جنھن ۾ حضرت ابو طالب ، حضرت حمزہ رضه، بيبي صاحبه جو چاچو [[عمرو بن اسد]]، سؤٽ [[ورقه بن نوفل]] پڻ شامل ٿيا<ref name=" علوي " />. حق مھر ساڍا ٻارھن [[اوقيه]] سون مقرر ڪيو ويو جنھن جي قيمت ۵۰۰ درھم ھئي<ref name=" علوي" />. ھڪ روايت مطابق حق مھر ۲۰ وٽ ٻڌايو ويو آهي<ref name=" علوي " />. نڪاح جو خطبو سيدنا [[ابو طالب]] پڙھيو. اھو خطبو يعقوبي ، شامي ، قسطلاني ، ۽ علامه عامري پنھنجي ڪتابن ۾ نقل ڪيو آهي<ref name=" علوي " />. نڪاح بعد پاڻ سڳورن {{درود}} ھڪ اٺ ذبح ڪرائي مھمانن جي دعوت ڪئي. بيبي سانئڻ زندگي جا 25 سال پاڻ سڳورن {{درود}} سان گذاريا<ref name=" علوي " />. سندس حياتيءَ ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} ٻي ڪا شادي نہ ڪئي<ref name=" علوي " />. پاڻ سڳورن {{درود}} جي پٽ ابراھيم کان سواءِ سموري اولاد بيبي سانئڻ مان ٿي ۽ سڀ سواء بيبي فاطمه الزهراء رضه جي سندن حياتي مبارڪ دوران وفات ڪري ويا<ref name=" علوي " />. [[فائل:The altar of prayer of the Prophet in the demolished house of Khadijeh 01.jpg|thumb|left|upright=0.8|بيبي خديجہ جي مڪي ۾ ڊاٿل گھر اندر اھا جاء جتي حضرت محمد{{درود}} ساڻس شادي کان پوء رھائش دوران عبادت ڪندو ھو]] نبي ڪريم {{درود}} کي چار نياڻيون ھيون جن مان وڏي سيدہ زينب ، ٻيون نمبر سيدہ رقيه ، ٽيون نمبر سيدہ ام ڪلثوم ۽ چوٿون نمبر آخري نياڻي سيده فاطمه الزهراء ھئي<ref name=" علوي " />. چئني مديني ھجرت ڪئي ۽ اتي وفات ڪيائون ۽ چارئي جنت البقيع ۾ دفن ٿيل آھن<ref name=" علوي " />. سيده زينب رضه 30 ميلادي ڌاري مڪي ۾ ڄائي ۽ سن ۸ ھجري ۾ مديني ۾ وفات ڪئي. سندس نڪاح بعثت کان اڳ پنھنجي ماسات ابوالعاص بن ربيع قرشي سان ڪرايو ويو جيڪو بيبي خديجه جي ڀيڻ ھند بنت خويلد جو پٽ ھيو ۽ سندس اصل نالو لقيط ھو<ref name=" علوي " />. ڪجھ رويتن مطابق سندس نالو ھشيم ۽ مھشم ھيو. پاڻ سڳورن {{درود}} جي ھجرت وقت اھي طائف ۾ رھندا ھئا. بدر جي جنگ بعد پاڻ سڳورن {{درود}} کيس مديني گھرايو ۽ بعد ۾ ابوالعاص جڏهن اسلام قبول ڪيو تہ اھو پڻ مديني ۾ آيو. سيده زينب کي ھڪ پٽ علي ۽ ھڪ نياڻي امامه ٿيا<ref name=" علوي" />. علي ننڍپڻ ۾ ئي فوت ٿي ويو. امامه جي پرورش بعد ۾ ابوالعاص جي ماروٽ حضرت زبير بن عوام ڪئي جنهن بيبي فاطمه الزهراء جي وفات بعد امامه جو نڪاح حضرت علي ڪرم الله وجهه سان ڪرايو<ref name=" علوي " />. [[فائل:The altar of prayer of the Prophet in the demolished house of Khadijeh.jpg|thumb|left|upright=0.8|بيبي خديجہ جي سعودي حڪومت پاران ڊاٿل گھر ۾ محراب جو ھڪ ٻيو منظر جتي پاڻ سڳورو عبادت ڪندو ھو]] سيده رقيه رضه ۳۳ ميلادي ڌاري ڄائي ۽ ان جو نڪاح حضرت عثمان غني رضه سان ڪرايو ويو. نبوت جي پنجين سال مڙس سان گڏ حبشه ھجرت ڪئي جتي ست سال رھيا اتي کيس ھڪ پٽ عبدالله نالي ڄائو. مڪي واپسي بعد مديني ڏانهن ھجرت ڪئي. بدر جي جنگ وقت بيمار ٿي پئي ۽ اٽڪل ۲۰ ڏينھن بعد وفات ڪري وئي. ان جي بيماري سبب نبي ڪريم {{درود}} جن حضرت [[عثمان غني]] رضه ۽ حضرت اسامه بن زيد رضه کي مديني ڇڏي ويا ھئا. جنگ جي فتح جي خبر جڏهن مديني پھتي تہ بيبي سانئڻ جي تدفين ٿي رھي ھئي<ref name=" علوي " />. سندس پٽ عبدالله پڻ ننڍپڻ ۾ گذاري ويو<ref name=" علوي " />. [[فائل:The House of Khadijah, The Porphet Mohammad's Wife in Mecca before Demolition 01.jpg|thumb|left|upright=0.8|بيبي خديجہ جو گھر جتي حضرت محمد {{درود}} مڪي زندگيءَ جو ھڪ دؤر گذاريو جيڪو سعودي حڪومت ڊھرائي ڇڏيو]] سيدہ ام ڪلثوم اھل بيت جي مديني ھجرت وقت بيبي فاطمه الزهراء رضه ۽ سيدہ سوده رضه سان گڏ ھئي. سيدہ رقيه رضه جي وفات کان ست يا ٽن مھينن بعد پاڻ سڳورن {{درود}} سندس نڪاح حضرت عثمان غني رضه سان ڪرايو ۽ سندس رخصتي جمادالآخر ۾ دوران ۱۹ سالن جي عمر ۾ ٿي<ref name=" علوي " />. کيس ڪا بہ اولاد ڪانه ٿي. حضرت عثمان سان ھن پنھنجي زندگي جا اٽڪل ساڍا ڇھ ورھيه گذاريا<ref name=" علوي " />. سن ۹ ھجري ۾ شعبان جي مھيني دوران وفات ڪئي. سندس جنازي نماز پاڻ سڳورن {{درود}} جن پڙھائي<ref name=" علوي " />. [[فائل:The House of Khadijah, The Prophet Mohammad's Wife in Mecca after Demolition 01.jpg|thumb|left|upright=0.8|بيبي خديجہ وارو گھر ڊھڻ کان پوءِ واري حالت ۾. ھن گھر پاڻ سڳورن زندگي جو ھڪ دور گذارہو]] بيبي فاطمه الزهراء رضه ۴۱ ميلادي ۾ نبوت جي بعثت واري سال پيدا ٿي ۽ جڏهن ۱۰ ورھين جي ھئي تہ سندس والدہ وفات ڪئي جنھن ڪري ننڍي عمر ۾ ئي والد سان وابسته رھي<ref name="علوي " />. والد کي تمام پياري ھئي. سندس عادات ، اطوار ، رفتار توڙي گفتار جو انداز والد سان مشابهت رکندڙ ھيو ۽ شڪل ۾ والده جھڙي ھئي<ref name=" علوي " />. سندس شادي پندرهن سال پنج مھينن جي عمر حضرت علي ڪرم الله وجهه سان مديني ۾ جنگ بدر کان بعد ڪرائي وئي. نڪاح جي تقريب مسجد نبوي ۾ ٿي ۽ پاڻ سڳورن{{درود}} سندن نڪاح پڙھايو. حق مھر ۵۰۰ درھم مقرر ٿيو ۽ رخصتي احد جي جنگ بعد عمل ۾ آئي<ref name=" علوي" />. سندس حياتيءَ دوران حضرت علي ڪرم الله وجهه ٻي شادي ڪانه ڪئي. کيس پنج ٻار جن ۾ ٽي پٽ امام حسن، امام حسين ، امام محسن ۽ ٻہ ڌيئر ڄاوا. امام محسن ننڍپڻ ۾ ئي وفات ڪئي<ref name=" علوي " />. پاڻ پردي جي سخت پابند ھئي. سندس جنازي نماز حضرت علي ڪرم الله وجهه پڙھائي<ref name="علوي " />. [[فائل:Khadija tomb (1).jpg|thumb|left|upright=0.8|خديجہ جو مڪي م واقع مقبرو جيڪو سعودي حڪومت ڊھرائي ڇڏيو]] بيبي خديجه رضه مان پاڻ سڳورن {{درود}} کي ٻہ پٽ پڻ ڄاوا جن جا نالا قاسم ۽ عبدالله ھيا. قاسم کي طاھر ۽ عبدالله کي طيب پڻ سڏيندا هئا<ref name=" علوي " />. روايت مطابق سندن وفات نبوت کان اڳ ننڍپڻ ۾ ٿي ھئي<ref name=" علوي" />. بيبي صاحبه ۱۱ رمضان سن ۱۰ نبوي ۾ ٦۵ ورھين جي ڄمار ۾ مڪي ۾ وفات ڪئي. کيس حجون مڪي شريف ۾ دفنايو ويو. ان وقت اڃان جنازي جي نماز جو حڪم نہ آيو ھو<ref name=" علوي" />. ===۲.بيبي سوده رضه=== سن ۱۰ نبوي ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} جن جو پاڻ کان عمر ۾ ۳۰ سال وڏي بيوہ<ref name=" علوي " /> سودہ بنت زمعه سان نڪاح ٿيو. مديني ڏانهن ھجرت وقت فقط ھيء گھرواري ساڻن گڏ ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. سندس والد جو نالو زمعه بن قيس ۽ ماء جو نالو شموس بنت قيس نجاري ھيو ۽ ان جو تعلق بنو عامر قبيلي سان ھو<ref name="علوي " />. روايت مطابق ھڪ دفعي خوله بنت حڪيم نبي ڪريم {{درود}} جن کي ٻي شادي ڪرڻ جي تجويز ڏني ۽ کين بيبي عائشه ۽ حبشه کان ھجرت ڪري موٽي آيل مھاجرن مان بيبي سودہ جا نالا پيش ڪيا<ref name="علوي " />. پاڻ سڳورن اھا تجويز قبول ڪئي ۽ ٻنھي طرفن کان آڇ قبول ڪئي وئي. بيبي صاحبه جي نڪاح وقت عمر ۳۲ سال ھئي ۽ بيبي سوده سان نڪاح جو خطبو زمعه بن قيس پڙھيو<ref name=" علوي " />. حق مھر ۴۰۰ درھم مقرر ٿيو<ref name =" جلد" > شرح مواھب ، زرقاني ، جلد ۳, صه ۲۹۷ </ref>. ھن جا ۱۲ سال نبي ڪريم {{درود}} جي صحبت ۾ گذريا ۽ سندس رفاقت ۾ حج ۽ عمرو ادا ڪيو<ref name=" علوي " />. کيس پاڻ سڳورن {{درود}} مان ڪا اولاد ڪانه ٿي پر کيس پھرين مڙس سڪران مان عبدالرحمان نالي پٽ ڄائو جيڪو حضرت عمر رضه جي دؤر ۾ جنگ جلولاء ۾ شھيد ٿيو<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه جي ڪنيت ان عبدالرحمان ھئي<ref name=" علوي" />.بلاذري مطابق بيبي صاحبه سن ۲۲ ھجري ۾ مديني ۾ وفات ڪئي<ref name=" علوي " />. ابن سعد مطابق سن ۵۴ ھجري ۾ وفات ڪئي<ref name="علوي " />. ان وقت جنازي جي نماز جو حڪم اڃان ڪانہ ٿيو ھو. بيبي صاحبه کي جنت البقيع ۾ دفنايو ويو. ھن جي رفاقت نبي ڪريم {{درود}} جن سان ۱۴ سالن تائين ھئي<ref name=" علوي " />. ===۳.بيبي عائشه رضه=== بيبي صاحبه جو تعلق بنو تيم قبيلي سان ھيو. سندس والد جو نالو ابوبڪر صديق ۽ والدہ جو نالو ان رومان بنت عامر ھو. بيبي صاحبه جو لقب صديقه ۽ حميرا ھيو ۽ سندس ڪنيت ان عبدالله ھئي<ref name=" علوي " />. سن ۱۰ نبوي شوال جي مھيني ۾ بيبي عائشه رضه جو پاڻ سڳورن {{درود}} جن سان نڪاح مڪي ۾ سندس والد ابوبڪر صديق پڙھيو<ref name=" علوي " />. حق مھر ۵۰۰ درھم مقرر ٿيو.ان وقت سندس عمر ۶ سال ھئي ۽ رخصتي شوال جي مھيني ۾ ھجرت جي پھرين سال ۹ ورھين جي عمر ۾ مديني ٿي<ref name=" ٺٽوي" />. نڪاح ۽ رخصتي وقت بيبي صاحبه جي عمر بابت متضاد روايتون آھن جن ۾ ھڪ روايت مطابق رخصتي وقت بيبي صاحبه جي عمر ۱۸ سال ھئي. نڪاح مڪي ۾ ٿيو ۽ رخصتي ھجرت جي پھرين سال ٿي ان وقت بيبيءَ جي عمر ۱۷ يا ۱۹ سال ھئي ۽ محمد {{درود}} جن جي عمر ۵۴ سال ھئي<ref name =" الفتوا" > [https://www.thefatwa.com/urdu/questionID/3775/%D8%A7%D8%B2%D9%88%D8%A7%D8%AC-%D9%85%D8%B7%DB%81%D8%B1%D8%A7%D8%AA-%DA%A9%DB%8C-%D8%AA%D8%B9%D8%AF%D8%A7%D8%AF-%DA%A9%D8%AA%D9%86%DB%8C-%DB%81%DB%92-%D8%A7%D9%88%D8%B1-%D8%B9%D9%82%D8%AF-%D9%86%D8%A8%D9%88%DB%8C-%D9%85%DB%8C%DA%BA-%D8%A2%D9%86%DB%92-%DA%A9%DB%92-%D9%88%D9%82%D8%AA-%D8%A7%D9%86-%DA%A9%DB%8C-%D8%B9%D9%85%D8%B1%DB%8C%DA%BA-%DA%A9%DB%8C%D8%A7-%D8%AA%DA%BE%DB%8C%DA%BA/ ] Alfatwa.com</ref>. بيبي صاحبه پنھنجي ڀيڻ اسماء بنت ابوبڪر کان عمر ۾ ۱۰ سال ننڍي ھئي جيڪا پنھجي پٽ عبدالله بن زبير جي شھادت (سن ۷۳ ھجري) کان ۵ يا ۱۰ ڏينھن بعد گذاري وئي. ان جي عمر ھجرت وقت ۲۷ سال ھئي تہ بيبي صاحبه جي عمر ۱۰ سالن جي فرق سان ان وقت ۱۷ سال ھئي<ref name=" الفتوا " />. روایت مطابق مديني پھچڻ کان ڪجھ وقت پوءِ پاڻ سڳورن {{درود}} جن زيد بن حارث ۽ ابو رافع کي مڪي مان ابوبڪر صديق رضه جي گھروارن کي وٺي اچڻ لاءِ موڪليو اھڙي طرح اھي قبا تائين پھتا. بيبي اسماء بنت ابوبڪر اميد سان ھئي ۽ اتي ان عبدالله بن زبير کي جنم ڏنو. ساڳي سال شوال ۾ بيبي عائشه رضه جو گھر مديني جي پاڙي سنح ۾ حارث بن خزرج وارن جي گھرن لڳ واقع ھيو جيڪو نبي ڪريم {{درود}} جي گھر کان ھڪ ميل جي فاصلي تي ھو. ان گھر ۾ سندس شادي ۽ رخصتي ٿي<ref name ="ياقوت " > معجم البلدان، ياقوت، جلد ۳, صه ۲۶۵ </ref>. بيبي صاحبه جو وصال ۱۷ رمضان سن ۵۷ يا ۵۸ ھجري ۾ بنو اميه واري دؤر ۾ ٿيو. پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي زالن ۾ ھيء بيبي سڀ کان وڌيڪ فقيھ ۽ علم واري عورت ھئي ۽ سندس رسول الله {{درود}} جن سان رفاقت ۹ سالن تائين رھي. پاڻ جنت البقيع ۾ دفن ٿيل آهي. حديثن جون ۲۲۱۰ روايتون بيبي صاحبه سان منصوب آھن<ref name=" علوي " />. ===۴.بيبي حفصه رضه=== بنو عدي قبيلي سان تعلق رکندڙ بيبي حفصه حضرت عمر فاروق رضه ۽ سندس زال زينب بنت مظعون جي نياڻي ھئي جيڪا بعثت نبوي کان پنج سال اڳ پيدا ٿي<ref name=" علوي " />. ننڍي عمر ۾ سندس نڪاح سھم قبيلي جي ھڪ فرد خنيس بن حذافه بن قيس سان ٿيو جيڪو بدر جي جنگ ۾ مسلمانن جي لشڪر ۾ شامل ھو ۽ زخمي ٿي پيو ۽ سن ۲ھجري ۾ وفات ڪري ويو ۽ ھڪ روايت مطابق احد جي جنگ ۾ شھيد ٿيو<ref name=" علوي " />. ان بعد شوال سن ۲ ھجري<ref name=" علوي " /> يا ۳ ھجري<ref name=" ٺٽوي " /> ۾ بيبي حفصه جي شادي نبي ڪريم {{درود}} جن سان<ref name="ٺٽوي " /> مديني ۾ ٿي<ref name="علوي " />. ان وقت بيبيءَ جي عمر ۱۸ سال<ref name="علوي " /> يا ۲۱ سال <ref name=" الفتوا " /> ھئي ۽ نڪاح ۾ مھر ۴۰ يا ۵۰۰ درھم مقرر ٿيو<ref name=" علوي" />. ابو دائود ، نسائي ۽ ابن ماجه وغيره ۾ ابن عمر جي روايت مطابق نبي ڪريم {{درود}} جن کيس ھڪ دفعو طلاق (رجعي) ڏني ھئي. طبراني پڻ اھڙو ذڪر ڪيو<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه شعبان سن ۴۵ ھجري ۾ ۶۳ ورھين جي عمر ۾ وفات ڪئي<ref name=" علوي " /><ref name="الفتوا " />. وفات وقت پنھنجي ننڍي ڀاءُ عبدالله بن عمر رضه کي وصيت ڪئي ھئي تہ سندس مديني جي اتر ۾ شام واري رستي تي واقع غابہ نالي ديھ واري ملڪيت خيرات لاء وقف ڪري<ref name=" علوي " />. سندس جنازي نماز مديني جي گورنر مروان بن حڪم پڙھائي ۽ کيس جنت البقيع ۾ دفنايو ويو<ref name=" علوي " />. نبي ڪريم {{درود}} جن سان ان جي رفاقت ۷ سال رھي. ان سان منصوب حديثن جي روايتن جو تعداد ۶۰ آھي<ref name=" علوي " />. ===۵.بيبي زينب بنت خزيمه رضه=== بيبي صاحبه جو تعلق بنوھلال قبيلي سان ھو. سندس والد جو نالو خزيمه بن عبدالله ۽ ماء جو نالو ھند ھو<ref name="علوي " />. رمضان، سن ۳ ھجري ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} جن جو نڪاح بيبي زينب بنت خزيمه ھلاليه سان<ref name=" ٺٽوي" /> مديني ۾ ٿيو ۽ ان وقت سندس عمر ۳۰ سال ھئي<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه کي خير خيرات جي ڪثرت سبب ام المساڪين يعني مسڪينن جي ماء سڏيو ويندو هو<ref name="ٺٽوي " />. ھجرت نبوي {{درود}} کان ۱۴ يا ۱۵ سال اڳ مڪي ۾ ڄائي بيبي صاحبه جو پھريون مڙس نبي ڪريم {{درود}} جو پڦاٽ عبدالله بن جحش رضه ھو جنھن سان گڏ بيبي صاحبه مديني ھجرت ڪئي جيڪو ساڳ شوال سن ۳ ھجري ۾ غزوہ احد ۾ شھيد ٿيو ھو ۽ عدت گذارڻ بعد سندس ٻي شادي پاڻ سڳورن {{درود}} جن سان ٿي پر سن ۴ ھجري ۾ ربيع الاول يا ربيع الآخر ۾ بيبي صاحبه وفات ڪري وئي<ref name=" ٺٽوي " />. وفات وقت سندس عمر ۳۰ يا ۳۱ سال کن ھئي<ref name=" علوي " />.اھو پاڻ سڳورن {{درود}} جن جو پنجون نڪاح ھيو جنھن ۾ حق مھر ۵۰۰ درھم مقرر ٿيو<ref name=" علوي" />. قتادہ بن دعامہ کان روايت مطابق سندس پھريون نڪاح پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي سؤٽ طفيل بن حارث سان ٿيل ھو جنھن ڪجھ وقت پوء کيس طلاق ڏني ۽ سندس ٻيو نڪاح طفيل جي ڀاءُ عبيدہ بن حارث سان ٿيو<ref name=" علوي " />. امھات المومنين ۾ بيبي زينب رضه واحد عورت ھئي جنھن جو جنازو نبي ڪريم {{درود}} جن پڙھايو <ref name=" علوي " />. سندس پاڻ سڳورن {{درود}} جن سان رفاقت ۸ مھينا رھي<ref name=" علوي " />. ===۶.بيبي ھند رضه=== بيبي صاحبه جو تعلق بنومخزوم قبيلي سان ھو. سندس والد جو نالو ابواميہ سھيل بن مغيرہ ھو ۽ والده جو نالو عاتڪہ بنت عامر ھيو. بيبي صاحبه جي ڪنيت ام سلمه ھئي<ref name="علوي " />. بيبي صاحبه جو نڪاح رسول الله {{درود}} جن سان شوال ، سن ۴ ھجري ۾ مديني ۾ ٿيو جنھن وقت بيبي صاحبه جي عمر ۲۶ سال ھئي. حق مھر ۾ ڪجھ گھريلو سامان شامل ھو<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه ۶۲ ھجري ۾ ۸۴ ورھين جي ڄمار ۾ وفات ڪئي. سعيد بن زيد سندس جنازي نماز پڙھائي ۽ کيس جنت البقيع ۾ دفنايو ويو. پاڻ سڳورن {{درود}} سان سندس رفاقت ۷ سال رھي<ref name=" علوي " />. اٽڪل ۳۷۸ حديثن جون روايتون ھن بيبيءَ سان منصوب ٿيل آھن<ref name=" علوي " />. ===۷.بيبي زينب بنت جحش رضه=== بيبي صاحبه جو تعلق بنو اسد بن خزيمه قبيلي سان ھو. سندس والد جو نالو جحش بن رئاب ۽ والدہ جو نالو اميمہ بنت عبدالمطلب ھيو. بيبي صاحبه جي ڪنيت ام الحڪم ھئي<ref name=" علوي" />. سن ۴ ھجري ۾ ذوالقعد جي مھيني ۾ چنڊ واري رات پاڻ ڪريم {{درود}} جن جو نڪاح زينب بنت جحش رضه سان ٿيو. ھڪ ٻي روايت مطابق ۵ ھجري ۾<ref name=" ٺٽوي " /> مديني ۾ ۴۰۰ درھم حق مھر عيوض ٿيو<ref name=" علوي " />. ان وقت بيبيءَ جي عمر ۳۵ ورھيه ھئي ۽ نبي ڪريم {{درود}} جي وفات بعد سندس زالن مان اھا پھرين وفات ڪندڙ ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. شادي واري وقت ھن. سال پردي جو حڪم نازل ٿيو<ref name=" ٺٽوي " />. ھن بيب جو تعلق قريش جي اسد بن خزيمه واري شاخ سان ھيو<ref name=" علوي " />. ھي بيبي نبي ڪريم {{درود}} جن جي رشتي ۾ پڦاٽ ھئي. ھجرت جي پھرين سال ئي بيبي صاحبه جو خاندان مديني پھتو ھو. نبي ڪريم {{درود}} جن ان جو نڪاح زيد بن حارث رضه سان ڪرايو ھو پر اھا شادي ڪامياب نہ ٿي سگھي ۽ زيد کيس طلاق ڏني<ref name=" علوي " />. ان وقت بيبيءَ جي عمر ۳۴ سال ھئي. ان بعد قرآن جي آيت جي حڪم تحت سندس عدت بعد شادي نبي ڪريم {{درود}} جن سان ٿي<ref name=" علوي" />. بيبي صاحبه جو نالو برہ ھيو ۽ شادي وقت سندس نالو نبي ڪريم {{درود}} جن زينب رکيو<ref name=" علوي " />. نبي ڪريم {{درود}} جي وصال کان ۷ سال بعد سن ۲۰ ھجري ۾ حضرت عمر رضه جي دؤر ۾ بيبي صاحبه ۵۳ ورھين جي ڄمار ۾ وفات ڪئي ۽ سندس جنازي جي نماز حضرت عمر رضه پڙھائي ۽ کيس جنت البقيع ۾ دفنايو ويو<ref name=" علوي " />. سندس رفاقت نبي ڪريم {{درود}} جن سان ۶ سال تائين رھي. ساڻس ۱۱ حديثن جون روايتون منصوب ٿيل آھن<ref name=" علوي" />. ===۸.بيبي ريحانه رضه=== بيبي صاحبه جو تعلق روايتن مطابق بنو نضير يا بنو قريظه سان ھيو جن مان بنو قريظه جي روايت مشھور آھي. ھڪ روايت مطابق ڄائي بنو نضير قبيلي ۾ ۽ سندس شادي بنو قريظه ۾ ٿي ۽ شمعون يا زيد بن عمرو جي نياڻي ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. غزوہ بنو قريظه جي موقعي تي قيد ٿي ٻانھپ ۾ شامل ٿي ۽ نبي ڪريم {{درود}} جن جي حصي ۾ آئي<ref name="ٺٽوي " />. پاڻ سڳورن {{درود}} کيس آزاد ڪري سن ۵ ھجري ۾ محرم جي مھيني ۾ ساڻس نڪاح ڪيو<ref name="ٺٽوي " />. سندس اصل نالو ربيعه بنت شمعون بن زيد بن عمرو ھيو. ابن حجر سندس تعلق بنو قريظه سان ۽ ابن اسحاق بنو نضير سان ڏيکاريو آھي<ref name=" علوي" />. سندس شادي بنو قريظه جي حڪم نالي شخص سان ٿي جيڪو غزوه بنو قريظه ۾ مارجي ويو<ref name="علوي " />. محمد بن ڪعب جي روايت مطابق ھن بيبي پردي جو حڪم مڃڻ کان انڪار ڪيو ھو جنھن ڪري کيس نبي ڪريم {{درود}} جن طلاق ڏني ھئي پر پوء رجوع ڪيو ۽ بعد ۾ پردي جي پابندي سان زندگي گذاري<ref name=" علوي " />. سن ۱۰ ھجري ۾ جڏهن نبي ڪريم {{درود}} جن حج تان واپس آيا تہ مديني ۾ وفات ڪري وئي ۽ کيس جنت البقيع ۾ دفنايو ويو<ref name=" علوي " />. ابن الاثير ،ابن ڪثير ، شامي وغيره بيبي صاحبه جو شمار ٻانھين ۾ ڪيو آهي<ref name=" علوي " />. ===۹.بيبي جويريه رضه=== سن ۵ ھجري ۾ غزوه بنو مصطلق بعد يا سن ۶ ھجري ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن جو نڪاح بيبي جويريه رضه سان<ref name=" ٺٽوي " /> مديني ۾ ٿيو<ref name=" علوي " />. پاڻ غزوہ بنو مصطلق ۾ ھٿ آيل قيدين ۾ شامل ھئي. نبي ڪريم {{درود}} جن کيس آزاد ڪري نڪاح ڪيو جنھن ۾ ۴۰۰ درھم حق مھر مقرر ٿيو<ref name=" ٺٽوي " />. نڪاح وقت بيبي صاحبه جي عمر ۲۰ سال ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال سندس والد حارث بن ابو ضرار مسلمان ٿيو<ref name=" ٺٽوي " />. ابن عباس مطابق بيبي صاحبه جو اصل نالو برہ بنت حارث ھيو<ref name=" علوي " />. سندس تعلق بنو خزاعہ جي پاڙي بنو مصطلق سان ھيو. سندس پيء پاڙي جو سردار ھيو جنھن سندس شادي پنھنجي خاندان جي نوجوان مسافع بن صفوان سان ڪرائي ھئي جيڪو غزوہ بنو مصطلق ۾ مارجي ويو. بيبي صاحبه مال غنيمت ۾ ثابت بن قيس ۽ سندس سؤٽ جي حصي ۾ آئي پر سردار جي نياڻي ھجڻ ڪري ھن انھن سان رھڻ پسند نہ ڪيو ۽ ۹ اوقيه سون جي قيمت تي پنھنجي آزادي جو معاھدو ڪيو. مدد لاء نبي ڪريم {{درود}} جن وٽ پيش ٿي ۽ نبي ڪريم {{درود}} جن رقم ڀري کيس آزاد ڪرايو جنھن بعد مسلمان ٿي ۽ پاڻ سڳورن کيس حرم ۾ شامل ڪرڻ جو فيصلو ڪيو ۽ نڪاح بعد ان جو نالو بره بدلائي جويريه رکيو. نڪاح بعد اصحابين نبي ڪريم {{درود}} جن جي ساھراڻي گھر ڀاتين ھئڻ ڪري بيبي صاحبه جي قبيلي جي سمورن فردن کي آزاد ڪري ڇڏيو<ref name=" علوي " />. ابن عبدالبر مطابق بيبي صاحبه ربيع الاول سن ۵۰ ھجري ۾ ۶۵ سالن جي ڄمار ۾ وفات ڪئي. سندس جنازي جي نماز مديني جي گورنر [[مروان بن حڪم]] پڙھائي ۽ کيس [[جنت البقيع]] ۾ دفنايو ويو<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه جو پاڻ سڳورن {{درود}} سان ازدواجي رفاقت ۵ سال تائين رھي. ھن بيبي سان ۷ حديثون منصوب ٿيل آھن. ===۱۰. بيبي رملہ (ام حبيبه) رضه=== سن ۷ ھجري ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن ابوسفيان جي ڌيءَ ام حبيبه سان نڪاح ڪيو<ref name="ٺٽوي " />. بيبي صاحبه جو تعلق بنو اميه خاندان سان هو. سندس اصل نالو رملہ بنت ابو سفيان ھو<ref name=" علوي" />. سندس ماء جو نالو صفيه بنت ابوالعاص ھو<ref name="علوي " />. بيبي صاحبه حضرت عثمان جي پڦاٽ، امير معاويه جي ماٽيلي ڀيڻ ۽ يزيد بن ابو سفيان جي سڳي ڀيڻ ھئي<ref name=" علوي" />. بعثت کان ۱۷ سال اڳ مڪي ۾ پيدا ٿيندڙ بيبي صاحبه جي پھرين شادي بنو خزيمه جي عبدالله بن جحش سان ٿي<ref name=" علوي " />. ابتدائي دور ۾ ئي ٻئي مسلمان ٿيا ۽ حبشه ڏانھن ٻہ ڀيرا ھجرت ڪيائون. حبشه ۾ کين ھڪ نياڻي حبيبه نالي ڄائي جنھن جي نالي تي ان جي ڪنيت ان حبيبه ٿي وئي<ref name=" علوي " />. سندس مڙس حبشه ۾ عيسائي ٿي ويو جنھن ڪري ان کان طلاق ورتائي. ان جي حالات جي خبر پوڻ بعد مديني مان پاڻ سڳورن عمرو بڻ اميہ کي نڪاح جي بندوبست لاء حبشه موڪليو<ref name=" علوي" />. نڪاح وقت بيبي صاحبه جي عمر ۳۷ سال ھئي. نڪاح جو خطبو اصحمہ نجاشي پاڻ پڙھيو ۽ نبي ڪريم {{درود}} جن طرفان حق مھر ۴۰ اوقيه جي برابر قيمت يا ۴۰۰ دينار پڻ نجاشي ادا ڪيو<ref name=" علوي " />. ان حبيبه بعد ۾ مديني نبي ڪريم {{درود}} جن وٽ منتقل ٿي<ref name=" علوي " />. ابن بر ۽ ابن جوزي مطابق بيبي صاحبه سن ۴۴ ھجري ۾ امير معاويه جي دور حڪومت ۾ ۷۳ يا ۷۴ سالن جي عمر ۾ مديني ۾ وفات ڪئي ۽ کيس جنت البقيع ۾ دفنايو ويو<ref name=" علوي" />. ===۱۱.بيبي صفيه رضه=== سن ۷ ھجري ۾ صفر جي مھيني ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن جو نڪاح بيبي صفيه رضه جن سان <ref name="ٺٽوي " /> صھبا ۾ ٿيو ۽ ان وقت بيبي صاحبه جي عمر ۱۷ سال ھئي<ref name=" علوي " />. ھي ي بيبي غزوہ خيبر ۾ ھٿ آيل قيدي عورتن ۾ شامل ھئي ۽ ورھاست ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} جي حصي ۾ آئي پر پاڻ سڳورن {{درود}} کيس آزاد ڪري نڪاح ڪيو ۽ سندس آزادي کي ان جو مھر مقرر ڪيو<ref name=" ٺٽوي " />. بيبي صاحبه جي ان نڪاح جي ڪري سندس سمورن مٽن مائٽن کي آزاد ڪيو ويو جيڪي ۾ ۷۰۰ ڄڻا ۽ ۱۰۰ گھرن جا ڀاتي ھيا<ref name=" ٺٽوي " />. بيبي صاحبه بنو نضير قبيلي جي سردار حيي بن اخطب جي نياڻي ھئي، سندس والده جو نالو برہ بنت سموئيل ھو. بيبي صاحبه جو جو اصل نالو زينب ھيو. زرقاني مطابق عربن جي رواج ۾ غنيمت جي مال جو حصو جيڪو سردار کي ملندو هو ان کي صفيه سڏيندا ھيا اھڙي طرح پاڻ سڳورن کي غنيمت جي حصي ۾ ملڻ ڪري کيس صفيه جو نالو ڏنو ويو<ref name="علوي " />. پر اڪثريت جي راء مطابق سندس اصل نالو صفيه ھو<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه جي پھرين شادي ننڍي عمر ۾ ناناڻي گھر جي ھڪ امير نوجوان سلام بن مشڪم سان ڪرائي وئي پر اھو سخت مزاج ھيو جنھن ڪري سندن علحدگي ٿي وئي. سندس ٻي شادي ڪنانہ بن ربيع سان ٿي. بنو نضير جي مديني مان نيڪالي بعد سندس خاندان خيبر لڏي آيو جتي سندس پيءُ کي چڱو مڙس بڻايو ويو<ref name=" علوي " />. ھڪ روايت مطابق خيبر جي فتح بعد دحيہ ڪلبي جي حصي ۾ آئي پر پوء اصحابين فيصلو ڪيو ته سردار جي ڌي ۽ ٻئي قبيلي جي سردار جي ننھن ھجڻ ڪري مسلمان سردار وٽ ھجڻ کپي ۽ اھڙي طر طرح نبي ڪريم {{درود}} جن جي حصي ۾ آئي<ref name=" علوي " />. کيس لذيذ کاڌا پچائڻ ۾ وڏي مھارت ھئي<ref name="علوي " />. بيبي صاحبه ۲ رمضان سن ۵۰ ھجري ۾ مديني ۾ وفات ڪئي ۽ کيس جنت البقيع ۾ دفنايو ويو<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه جي پاڻ سڳورن {{درود}} جن سان ازدواجي رفاقت اٽڪل پوڻا چار سال تائين رھي. ان سان ۱۰ حديثون منصوب ٿيل آھن. ===۱۲.بيبي برہ يا ميمونه رضه=== سن ۷ ھجري ۾ ذوالقعد جي مھيني ۾ پاڻ سڳورا {{درود}} صلح حديبيه ڪري قضا ٿيل عمري جي ادائيگي لاء روانا ٿيا ۽ ۴ ذوالحج تي صبح جو مڪي ۾ پھتا. ٽي راتيون اتي ترسيا ۽ پوء مديني طرف روانا ٿيا ۽ ان سفر دوران بيبي ميمونه رضه جن سان نڪاح ڪيائون<ref name=" ٺٽوي " />. امام احمد حنبل مطابق مديني ڏانهن سفر دوران سرف نالي ڳوٺ ۾ ٿيو<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه پاڻ سڳورن {{درود}} جي آخري گھرواري ھئي جنھن بعد پاڻ سڳورن {{درود}} ڪو ٻيو نڪاح ڪانه ڪيو<ref name=" علوي" /><ref name=" ٺٽوي " />. ابو ھريرہ ، مجاھد ۽ ابن عباس جي رواايتن مطابق سندس اصل نالو بره ھيو پر نبي ڪريم {{درود}} جن اھو نالو مٽائي ميمونه رکيو<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه جو تعلق بنو ھلال قبيلي سان ھو. سندس پيءُ جو نالو حارث بن حزن ۽ ماء جو نالو ھند بنت عوف ھيو<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه جي پھرين شادي ابورھم بن عبدالعزہ عامري سان ٿي جيڪو ۷ ھجري جي شروعات ۾ وفات ڪري ويو جنھن بعد عباس بن عبدالمطلب يا جعفر رضه جي مشوري تي نبي ڪريم {{درود}} جن ساڻس نڪاح ڪيو. ان وقت بيبي صاحبه جي عمر ۳۶ سال ھئي ۽ نڪاح جو خطبو عباس بن عبدالمطلب پڙھيو<ref name=" علوي " />. حق مھر ۵۰۰ درھم مقرر ٿيو<ref name=" علوي" />. حضرت عمر رضه جي دؤر ۾ ٻين امھات المومنين وانگر کيس بہ ساليانو ۱۰ ھزار درھم وظيفو ملندو هو. سن ۵۱ ھ ۾ سرف ۾ ئي وفات ڪئي ۽ ان وقت سندس عمر ۸۰ سال ھئي<ref name=" علوي " />. سندس جنازي جي نماز ڀاڻيجي عبدالله بن عباس پڙھائي<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه جي پاڻ سڳورن {{درود}} جن سان ازدواجي رفاقت اٽڪل ۳ سال رھي ۽ ساڻس ۷۶ حديثون منصوب ٿيل آھن<ref name="علوي " />. ===بيبي ماريه قبطيہ رضه=== بيبي صاحبه ٻانھي ھئي جيڪا مصر اسڪندريہ جي حاڪم پاڻ سڳورن {{درود}} جن ڏانھن سوکڙي طور موڪلي ھئي. آمين ھجري ۾ ان مان پاڻ سڳورن {{درود}} جن کي ھڪ پٽ ابراھيم رضه نالي ڄائو<ref name=" ٺٽوي " />. اھو نالو حضرت ابراهيم عليه السلام جي نالي تان رکيو ويو. ستين ڏينھن تي ٻن دنبن جي قرباني بہ ڪئي وئي ۽ ان جي جھنڊ لھرائڻ جو حڪم پڻ ڏنو<ref name=" ٺٽوي " />. اھو ٻار ابورافع جي گھرواري سلمیٰ رضہ ڄڻايو ۽ اھا خبر ابورافع پاڻ سڳورن {{درود}} جن کي ٻڌائي جنھن تي کيس ھڪ غلام مبارڪي ۾ مليو<ref name=" ٺٽوي " />. ===فاطمه بن ضحاڪ سان شادي ۽ طلاق=== سن ۸ ھجري ۾ ذوالقعد جي مھيني ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن جي شادي فاطمه بنت ضحاڪ ڪلبي سان ٿي. شادي بعد جڏھن پاڻ ڪريم {{درود}} جن سندس ويجھو ويا تہ چوڻ لڳي: "مان اوھان کان الله جي پناھ گھران ٿي". اھو ٻڌي نبي ڪريم {{درود}} کيس فرمايو تہ: " تو پناھ گھري، ھاڻي پنھنجي مائٽن ڏانهن موٽي وڃ"<ref name=" ٺٽوي " /><ref name =" حجر۲" > الاصابہ، ابن حجر، جلد ۴, صہ ۳۸۲ </ref><ref name =" قسطلاني ۳" > المواھب اللدنيہ، قسطلاني، جلد ۲, صه ۹۶</ref><ref name =" ڪثير ۳" > البدايہ والنھايہ، ابن ڪثير، جلد ۴, صہ ۳۷۴ </ref>. ===مليڪہ بنت ڪعب سان شادي ۽ طلاق=== سن ۸ ھجري رمضان جي مھيني جي پڄاڻي تي پاڻ ڪريم {{درود}} جن جي شادي مليڪہ بنت ڪعب ليثي ڪنائي/ڪندي سان ٿي. فتح مڪه وقت نبي ڪريم {{درود}} جي حڪم تي سندس پيءُ کي قتل ڪيو ويو ھو جيڪو ڏوراپو ڪجھ عورتن کيس ڏنو جنھن تي ان عورت بہ الله جي پناھ گھري ۽ نبي ڪريم {{درود}} جن کيس فارغ ڪري ڇڏيو<ref name=" ٺٽوي " /><ref name =" الاصابہ ۲" > الاصابہ، ابن حجر، جلد ۴, صہ ۴۱۰</ref><ref name ="خميس ۲ " > تاريخ الخميس، ديار بڪري، جلد ۲, صہ ۹۶</ref><ref name =" شامي ۴" > سبل الھدہ والرشاد، شامي، جلد ۱۱، صہ ۲۳۰ ۽ ۲۳۱ </ref>. ==مڪي زندگي== === نبوت کان اڳ واري زندگي=== جڏھن سندن عمر ۳۵ سال ٿي تہ قريش ڪعبي جي نئين سر تعمير ڪرائي ۽ جڏھن حجر اسود کي نصب ڪرڻ جو وقت آيو تہ انھن ۾ ھڪ تنازعو شروع ٿي ويو ھر قبيلي چاھيو پئي تہ اھو اعزاز انھن جي سردار کي ملي. ڪنھن ڏاھي بزرگ کين صلاح ڏني تہ جيڪو صبح ٿيڻ وقت سڀ کان اول ڪعبي ۾ داخل ٿئي ان کان فيصلو ڪرايو وڃي. جڏھن اھو وقت آيو تہ اھو داخل ٿيندڙ شخص نبي ڪريم {{درود}} ھيو ۽ انھن ڏسڻ سان ئي چوڻ شروع ڪيو تہ اھو امين ۽ سچو آھي. نبي ڪريم {{درود}} کين مشورو ڏنو ته حجر اسود کي چادر تي رکي سڀني قبيلن جا سردار گڏجي کڻن ۽ جڏھن انھن ايئن ڪيو ته نبي ڪريم {{درود}} اھو پٿر جتن ۾ کڻي نصب ڪيو<ref name=" Awan " />. مڪي ۾ ڏڪار اچڻ وقت ابوطالب جي اولاد مان علي جي سنڀال جو ذمو نبي ڪريم {{درود}} کنيو ۽ سندس مشوري تي جعفر بن ابوطالب ۽ ان جي خاندان جو ذمو عباس بن عبدالمطلب کنيو ھو <ref name=" Awan " />. بيبي خديجه رضه جي ڀائٽي مڪي جي بازار مان ھڪ اغوا بعد غلام بڻايل زيد بن حارث نالي ٻار خريد ڪري کيس تعفي ۾ ڏنو بيبي صاحبه اھو نبي ڪريم {{درود}} جي خدمت لاء سندن حوالي ڪيو. سندن شفقت ۽ محبت ڪري ٻار جي پاڻ سڳورن سان دل لڳي وئي. بعد ۾ حارث پٽ کي مڪي ۾ ڳولي لڌو تہ نبي ڪريم {{درود}} کان کيس خريد ڪري واپس حاصل ڪرڻ پئي چاھيو. نبي پاڪ حارث ۽ سندس ڀاء کي فرمايو تہ جيڪڏهن ٻار توھان سان وڃڻ چاھي تہ توھان بغير معاوضي جي کيس وٺي وڃو. جڏھن ٻار کي پيءُ ۽ چاچي ھلڻ لاء چيو تہ ان کين ۽ نبي پاڪ {{درود}} ڏانھن نھاريو ۽ وڃڻ کان انڪار ڪندي نبي ڪريم {{درود}} جي غلامي ۾ رھڻ پسند ڪيو. نبي ڪريم {{درود}} کيس آزاد ڪري پنھنجو گود ورتل پٽ بڻائڻ جو اعلان ڪري ڇڏيو<ref name=" Awan " />. شادي کان پوءِ ڪيترائي سال مڪي کان ڪجھ ميلن جي فاصلي تي جبل حرا ۾ واقع ھڪ غار ۾ عبادت ڪندا رھيا ان جبل کي ان ڪري جبل نور جو نالو ڏنو ويو<ref name=" Awan" />. اھا غار ۲۰۰۰ فٽ جي اوچائي تي واقع آھي. رمضان جو اڪثر پورو مھينو اتي گذاريندا هئا جتي ھڪ رات جبرائيل نازل ٿيو ۽ قرآن جي نزول جي شروعات ٿي <ref name=" Awan " />. [[Image:Cave Hira.jpg|thumb|left|upright=0.8|جبل نور ۾ واقع غار حرا جتي محمد صہ عبادت ڪندو ھو ۽ پھرين وحي نازل ٿي.]] === نبوت جو آغاز=== جڏھن پاڻ ڪريمن {{درود}} جن پنھنجي عمر مبارڪ جا چاليھ ورھيه پورا ڪيا، تڏهن کين نبوت جي نعمت سان نوازيو ويو<ref name ="شامي " > سبل الھدیٰ والرشاد فی سیرۃ خیرالعباد شامی از: محمد بن یوسف بن علی بن یوسف صالحی دمشقی المعروف شامی، جلد ۲ صہ ۲۲۵ </ref><ref name =" ٺٽوي" > بذل القوۃ فی حوادث سنی النبوۃ (سيرت هاشمي)، از: امام العصر مخدوم محمد ھاشم محدث ٺٽوي، ترجمو: پروفيسر اسرار احمد علوي، مھراڻ اڪيڊمي شڪارپور، ڇاپو ٻيو جولائي 2004ع </ref>. ان روايت تي عالمن جي اڪثريت کي اتفاق رھيو آھي<ref name=" ٺٽوي " />. جڏھن تہ ڪي ٿوريون روايتون اھڙيون بہ مليون آهن ، جن ۾ بعثت وقت عمر مبارڪ چاليھ ورھين کان ھڪ ڏينھن مٿي يا ڏھ ڏينھن مٿي يا وري ٻه مھينا مٿي بہ ٻڌائي وئي آھي<ref name=" ٺٽوي " />. پر پھرين روايت ئي سڀني کان وڌيڪ مشھور ۽ مقبول آهي<ref name=" ٺٽوي " />. محمد بن يوسف دمشقي المعروف شامي سميت مالڪي مسلڪ جي ابو عبدالله محمد بن عبدالباقي المعروف زرقاني پڻ پنھنجي ڪتاب ''شرح علیٰ المواھب اللدنیہ'' ۾ چاليھ سالن جي روايت کي صحيح ڄاڻايو آهي<ref name=" ٺٽوي" />. صحيح بخاري ۽ صحيح مسلم ۾ پڻ حضرت ابن عباس ۽ انس رضي اللّٰہ تعالیٰ عنھما کان پڻ ساڳي روايت نقل ڪيل آھي<ref name="ٺٽوي " />. سندن بعثت ھڪڙن راوين ربيع الاول ۽ ٻين رمضان شريف جي مھيني ۾ بيان ڪئي آھي<ref name=" ٺٽوي " />. ابن اسحاق، بيھقي، ابن ڪثير، ذھبي، قسطلاني، شامي ۽ زرقاني پنھنجي ڪتابن ۾ بعثت جو آغاز ربيع الاول ۾ سچن خوابن کي قرار ڏنو آهي<ref name=" علوي " />. قرآن مجيد ۾ سورة البقرہ جي آيت ۱۸۵ مطابق "رمضان اھو مھينو آھي جنھن ۾ قرآن نازل ڪيو ويو"<ref name="ٺٽوي " />. صحيح مسلم ۾ حضرت طابوقتادہ رضہ جي روايت مطابق بعثت سومر جي ڏينهن ٿي ھئي<ref name =" مسلم" > صحيح مسلم، جلد ۱, صہ ۳۶۸ </ref><ref name="ٺٽوي " />. مسلم روايتن مطابق ليلة القدر واري رات غار حرا ۾ ملائڪ جبرائيل سندس خدمت ۾ وحي کڻي آيو<ref name=" ٺٽوي " />. وحي ۾ سڀ کان پھريون جبرائيل سورة علق جون پھريون پنج آيتون پڙھيون جيڪي نبي ڪريم {{درود}} جن ورجايون<ref name=" ٺٽوي " /> <ref name ="بخاري " > صحيح بخاري، "ڪيف ڪان بدءالوحي"، جلد ۱ صہ ۶ ۽ ۷ </ref>. جبرائيل پھرين وحي مھل انساني شڪل ۾ آيو هو<ref name=" ٺٽوي " />. غار حرا مان موٽندي پاڻ سڳورو {{درود}} حضرت خديجه وٽ آيو ۽ ڏڪڻ لڳو ۽ فرمايائون ته مون کي چادر ڍڪايو جيڪا ڍڪائي وئي ۽ جڏھن اھا ڪيفيت ختم ٿي تہ سورة مدٽر جون پھريون پنج آيتون نازل ٿيون<ref name="ٺٽوي " /><ref name=" بخاري " />. خوف واري حالت ۾ بيبي سانئڻ کين تسلي ڏني جنھن بعد کيس پنھنجي سؤٽ ورقه بن نوفل ڏي وٺي آئي<ref name="ٺٽوي " />.سمورن مردن ۽ عورتن کان اڳ حضرت خديجه رضہ پاڻ سڳورن تي ايمان آندو ۽ سمورا مسلمان ان روايت بابت ساڳي راء رکن ٿا<ref name ="ابن الاثير " > اسد الغابہ، ابن الاثیر، جلد ۵ صہ ۴۳۴ </ref><ref name ="روض " > الروض الانف سھيلي، جلد ۱, صہ ۲۷۷-۷۸ </ref><ref name ="زرقاني " > شرح علي المواھب، زرقاني، جلد ۱, صہ ۲۳۷ </ref><ref name =" قسطلاني" > المواھب اللدنيہ، قسطلاني، جلد ۱ ، صه ۲۱۷ </ref>. بيبي سانئڻ جي اسلام آڻڻ کانپوءِ سندس چارئي نياڻيون: سيدہ زينب رضه، سيدہ رقيه رضه، سيدہ ام ڪلثوم رضه ۽ سيدہ فاطمه الزهراء رضه بہ اسلام جي دائري ۾ داخل ٿيون<ref name="ٺٽوي " />. اھا روايت زرقاني '''شرح اعلیٰ المواھب''' ۾ سيرت ابن اسحاق ۽ سيرت شامي جي حوالي سان نقل ڪئي آهي<ref name=" ٺٽوي " />. ھڪ روايت مطابق بيبي خديجه رضه کان بعد پھرين ايمان آڻيندڙ عورت [[فاطمه بنت خطاب]] ھئي <ref name ="زرقاني ۱ " > شرح علي المواھب اللدنيہ، زرقاني، جلد ۱, صہ ۲۴۶ </ref><ref name="ٺٽوي " />. مردن ۾ ابوبڪر صديق ساڳي بعثت واري سومر ڏينھن شام جي وقت اسلام قبول ڪيو<ref name="ٺٽوي " />. جنھن بعد ٻارن ۾ حضرت علي ڏھن سالن جي عمر ۾ اسلام قبول ڪيو<ref name=" ٺٽوي " />. ھڪ روايت مطابق حضرت علي، ابوبڪر صديق کان اڳ اسلام قبول ڪيو<ref name="ٺٽوي " />. عثمان غني، زبير بن عوام، عبدالرحمان بن عوف، سعد بن ابي وقاص ، طلحه بن عبيد پڻ حضرت ابوبڪر صديق رضه جي ذريعي اسلام ۾ داخل ٿيا<ref name=" ٺٽوي " /> ساڳي سال زيد بن حارث ۽ بلال حبشي، عامر بن فھيرا، ابوذر غفاري (جندب بن جنادہ) ۽ سندس وڏو ڀاءُ انيس بن جنادہ، ابو فڪيھه، عمار بن ياسر ۽ سندس پيءُ ياسر بن عامر ۽ ماء سميه بنت خباط ۽ ڀاء عبدالله بن ياسر، صھيب رومي، مصعب بن عمير، عياش بن ربيعه، ارقم بن ابي ارقم، عثمان بن مظعون ۽ سندس ٻہ ڀائر قدامه ۽ عبدالله، ۽ ابو عبيده، ابو سلمه عبدالله ۽ سندس ماء بره، عامر بن ابي وقاص، عبدالله بن مسعود ھذلي، جعفر بن ابو طالب، خنيس بن حذافه سھمي، عبيده بن حارث، سعيد بن زيد معيقيب بن ابي فاطمه، خالد بن سعيد، فاطمه بنت خطاب، اسامه بن زيد جي ماء ام ايمن حبشيه، عبدالله بن عباس جي ماء ام الفضل عرف لبابه، عبدالله بن مسعود جي ماء ام عبد پڻ اسلام ۾ داخل ٿيا<ref name=" ٺٽوي " />. پھرين وحي جي نزول بعد بيبي خديجه رضه پاڻ سڳورن {{درود}} کي ورقه بن نوفل ڏي وٺي آئي جنھن وحي جو احوال ٻڌي سندس نبوت جي تصديق ڪئي جنھن ڪري کيس مسلمان سمجھيو وڃي ٿو<ref name=" ٺٽوي " />. زرقاني '''شرح علیٰ المواھب اللدنيہ''' ۾ ورقه کي قطعي طور صحابي مڃيو آھي<ref name="ٺٽوي " />. ===تبليغ ۽ تڪليفون=== سن ۳ نبوي ۾ ۽ ڪن روايتن مطابق ۴ نبوي ۾ کين سورة الحجر جي آيت ۹۴ ذريعي کين کليل دعوت جو حڪم ڏنو ويو ۽ پاڻ سڳورن {{درود}} صفا واري ٽڪريءَ تي چڙهي قريش قبيلي وارن کي وڏي واڪي سڏ ڪري کلي عام اسلام جي دعوت ڏني جتي ابولھب سندن مخالفت ڪئي جنھن ڪري سورة الھب نازل ٿي<ref name=" ٺٽوي" />. مڪي جي مشرڪن سندن مخالفت شروع ڪئي پر ساڻس ابو طالب جي مڪمل تائيد ۽ حمايت حاصل هئي<ref name=" ٺٽوي" />. سن ۵ نبوي (615ع<ref name=" Awan " />) ۾ مسلمانن مڪي وارن جي ڏاڍ کان تنگ ٿي حبشه ڏانھن پھرين ھجرت ڪئي جن ۾ حضرت عثمان ، بيبي رقيه ، عبدالرحمان بن عوف، زبير بن عوام ، مصعب بن عمير ، ابو سلمه عبدالله ۽ ام سلمه سميت ٻارھن مرد ۽ پنج عورتون شامل ھيا<ref name=" ٺٽوي " /><ref name ="بيھقي " > دلائل النبوة بيھقي، جلد ۲, صه ۲۹۷ </ref><ref name =" ارقم" > زادالمعاد ابن قيم، جلد ۱, صه ۹۷ ۽ ۹۸ </ref>. ساڳي سال بيت الله ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} سورة نجم جي تلاوت شروع ڪئي جنھن وقت مشرڪن جو ھڪ وڏو ميڙ موجود ھيو ۽ جڏھن سجدي واري آيت آئي تہ نبي سڳورو {{درود}} سجدي ۾ ھليو ويو ۽ اتي موجود مسلمان پڻ سجدي ۾ ڪري پيا انھن سان گڏوگڏ سواء اميه بن خلف جي سمورن مشرڪن پڻ سجدو ڏنو<ref name=" ٺٽوي " /><ref name =" ھشام" > سيرت ابن ھشام جلد ۱ </ref><ref name=" جلد " /><ref name =" صحيح" > صحيح بخاري، جلد ۲ صه ۷۲۱</ref>. سن ۶ نبوي جي شروعات ۾ مسلمانن حبشه ڏانھن ٻيون ڀيرو ھجرت ڪئي. ان قافلي ۾ ۸۳ مرد ۽ ۱۸ عورتون شامل هيون<ref name =" اللدنيہ" > شرح المواھب اللدنيہ ، جلد ۱, صه ۲۸۷ </ref><ref name=" ارقم " /><ref name="ٺٽوي " />. قافلي ۾ جعفر بن ابو طالب سندس زال اسما بنت عميس، خنيس بن حذافه سھمي، مصعب بن عمير، معيقيب بن ابو فاطمه، مقداد بن اسود ڪندي، ابو عبيده بن جراح، خالد بن حزام، ام المومنين سودہ بنت زمعه پڻ شامل هئا<ref name =" سبل" > سبل الھدیٰ والرشاد، شامي، جلد ۲, صه ۳۶۳,۳۹۷ ۽ ۴۰۹ </ref>. ساڳي سال مشرڪن مسجد الحرام ۾ گڏجاڻي ڪئي جنھن ۾ ابوجھل، شيبه، عتبه، وليد بن عتبه، عمار بن وليد، عقبه بن ابي معيط، اميه بن خلف وغيره شامل هئا. رسول {{درود}} جن ڪعبي ۾ نماز پڙھي رھيا ھئا. ان مھل مسجد ٻاھران ميدان ۾ قرباني لاء اٺ ڪٺو ويو ھو. ان ميٽنگ مان ھم صلاح ٿيندي عقبه بن ابي معيط اٿيو ۽ اوجھ سان ڀريل اوجھري آڻي پاڻ سڳورن {{درود}} جي پٺي مٿان رکي. ان واقعي جي پروڙ ڏھن ورھين<ref name=" علوي " /> جي سيدہ فاطمه کي پئي ته مسجد ۾ ھلي آئي ۽ پنھنجي بابي جي پٺي تان غلاظت ھٽائي<ref name="ٺٽوي " />. ان وقت حضرت ابوبڪر صديق پڻ اتي پھتو<ref name="ٺٽوي " />. ساڳي سال عمار بن ياسر جي ماء سميه بنت خباط کي ابوجھل نيزو ھڻي شھيد ڪيو ويو<ref name="ٺٽوي " />. سن ۶ نبوي ۾ پاڻ سڳورا {{درود}} صحابي ارقم بن ابي ارقم جي گھر اچي ترسيا جتي مسلمان گڏ ٿي نماز پڙھندا ھيا جيڪو سلسلو حضرت عمر بن خطاب جي اسلام ۾ داخل ٿيڻ تائين جاري رھيو جنھن بعد مسلمانن گڏجي ڪعبي اندر نماز پڙھڻ جي شروعات ڪئي<ref name="ٺٽوي " />. مخدوم محمد هاشم ٺٽوي لکي ٿو تہ دار ارقم مسجد الحرام لڳ صفا جي ٽڪري وٽ موجود ھيو جنھن کي خليفي ھارون رشيد جي حبشي نسل واري ماء خيزران نئين سر جوڙائي تبرڪ طور ھڪ مسجد قائم ڪئي جنھن ڪري ھاڻي اھو دار خيزران سڏجي ٿو<ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال ھڪ روايت مطابق حضرت حمزہ اسلام ۾ داخل ٿيو ۽ ٽي ڏينهن بعد حضرت عمر بن خطاب دار ارقم ۾ اچي اسلام قبوليو<ref name=" ٺٽوي " />. ان کان اڳ نبي ڪريم {{درود}} جن دعا گھري ھئي تہ: {{quote| "اي الله! عمرو بن ھشام ۽ عمر بن خطاب مان جيڪو توکي وڌيڪ پيارو ھجي، ان جي ذريعي اسلام کي سگھ بخش."|<ref name ="ابن حجر " > الاصابہ، ابن حجر، جلد ۲, صه ۵۱۸ </ref>|}} ھڪ روايت مطابق ساڳي سال عبدالله بن عمر پڻ مسلمان ٿيو ھو<ref name=" ٺٽوي " />. ان کان سواءِ ان الخير سلمه پڻ دار الارقم ۾ اچي مسلمان ٿي جيڪا ابوبڪر صديق جي ماء ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۷ نبوي ۾<ref name ="حجر " > فتح الباري، حافظ ابن حجر، جلد ۷, صه ۱۴۷ </ref> ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق ۸ نبوي ۾ محرم جي چنڊ ڏسڻ سان ئي قريش وارن بنو جو ھاشم ۽ بنو عبدالمطلب سان مڪمل بائڪاٽ جو اعلان ڪيو جنھن سبب نبي ڪريم {{درود}} جن کي شعب ابوطالب ۾ نظر بند ٿيڻو پيو<ref name=" ٺٽوي " />. شعب ابوطالب جبل ابو قبيس جي وچان ھڪ جابلو لڪ ھيو جيڪو بنو هاشم جي مورثي ملڪيت ھو<ref name ="عاصم " > سفرنامہ ارض القرآن (اردو)، محمد عاصم، صہ ۱۵۴ </ref>. بائڪاٽ جي ڪاروائي لکت ۾ ڪئي وئي جنھن کي بيت الله ۾ لٽڪايو ويو جنھن ۾ لکيل ھو ته<ref name=" ٺٽوي " />: {{quote|محمد {{درود}} کي بنو ھاشم بنو مطلب سان گڏ مڪي مان شھر نيڪالي ڏني ويندي. ڪوبه ماڻھو ساڻن مٽي مائٽي يا سڱابندي وغيره نہ ڪندو. کاڌي پيتي جي ڪابہ جنس وٽن پھچڻ نہ ڏني ويندي. ڪوبه ماڻھو نہ کانئن ڪجھ خريد ڪندو ۽ نہ وري ڪا شئي کين وڪرو ڪري سگھندو. مسلمانن سان ان وقت تائين ڪنھن بہ قسم جو ڪو ٺاھ يا ساڻن ڪابہ نرمي نہ ڪئي ويندي، جيستائين ھو محمد {{درود}} کي قريش وارن جي حوالي نہ ڪندا |<ref name =" سيرت" > سيرة ابن ھشام، جلد ۲، صه ۱۴ </ref>|}} سن ۸ نبوي ۾ مشرڪن آسماني نشاني جو مطالبو ڪيو ۽ نبي ڪريم {{درود}} جن کين چوڏھين جي چنڊ واري رات شق القمر وارو معجزو ڏيکاريو<ref name=" ٺٽوي " />. مسلمانن جي عقيدي مطابق پاڻ سڳورن {{درود}} چنڊ ڏانھن پنھنجي آڱر سان اشارو ڪيو جنھن سان چنڊ ٻہ الگ اڌ ٿي ٿي ويو. پر مشرڪن ان کي وڏو جادو قرار ڏنو<ref name=" ٺٽوي " />. عبدالله بن عباس جي ولادت شعب ابوطالب ۾ ٿي جنھن بعد ساڳي سال بائڪاٽ واري دستاويز کي سن ۱۰ نبوي اڏھي کائي وئي ۽ اھو احوال ابو طالب پاڻ سڳورن {{درود}} جن کي ٻڌايو<ref name=" سيرت " /><ref name =" الروض" > الروض الانف سھيلي، جلد ۲, صه ۱۲۷ ۽ ۱۲۸ </ref><ref name =" دلائل۱" > دلائل النبوة، بيھقي، جلد ۲, صه ۳۱۱-۳۱۵ </ref><ref name ="ابن سعد " > الطبقات الڪبریٰ، ابن سعد، جلد ۱, صه ۱۳۱, </ref>. مشرڪ ان واقعي تي لڄي ٿيا ۽ ٽي سالن جي ظلم ۽ ڏاڍ بعد ابو طالب جي زندگي دوران ان معاهدي تان پاڻ ئي ھٿ کڻي ويا جنھن بعد نبي ڪريم {{درود}} جن پنھنجي ڪڙم قبيلي سان گڏجي مڪي اندر پنھنجي اباڻن گھرن ڏانھن موٽي آيا<ref name=" ٺٽوي " />. ان بعد معراج جو واقعو پيش آيو<ref name=" Awan " />. ساڳي سال رمضان جي ۷ تاريخ تي ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق ذوالحج جي مھيني ۾ ابو طالب جو انتقال ٿيو<ref name="ٺٽوي " />. ابو طالب جي انتقال بعد ابو لھب ملي ڀگت سان پاڻ کي بنو ھاشم جو سردار قرار ڏئي نبي ڪريم {{درود}} کي بنوھاشم قبيلي مان نيڪالي ڏيڻ جو اعلان ڪيو جنھن جو مطلب کين قبيلائي تحفظ کان محروم ڪري سندن قتل لاء راھ ھموار ڪرڻ ھيو<ref name="Awan " />. ساڳي سال شوال جي ۲۷ تاريخ تي پاڻ سڳورا {{درود}} جن طائف ويا جتي ثقيف قبيلي وارن کي اسلام جي دعوت ڏني. اتي ۲۶ ڏينهن ترسيا پر طائف وارن کين ستايو ۽ تڪليفون ڏنيون<ref name=" ٺٽوي " />. مسلمانن جي عقيدي مطابق طائف مان واپسي تي نخلہ نالي ڳوٺ ۾ منزل ڪئي جتي ۷ جنن جو وفد ساڻن مليو جن اسلام جي دعوت قبول ڪئي<ref name=" ٺٽوي " />. ڪجھ صاحب علم ماڻھن جو خيال آهي تہ لفظ جن معني غائب آھي جيڪو لفظ ريگستان جي خانه بدوش بدوي قبيلن لاء پڻ استعمال ڪيو ويندو ھو ڇوته اھي عربن جي تمدني زندگي ۾ ڪٿي بہ ڏسڻ ۾ نہ ايندا ھيا. محمد هاشم ٺٽوي ڪتاب آڪام المرجان جو حوالو ڏيندي لکيو آهي ته مڪي ۽ مديني ۾ جنن جا مختلف وفد ڇھ ڀيرا جدا وقتن تي پاڻ سڳورن {{درود}} جي جي خدمت ۾ حاضر ٿيا<ref name="ٺٽوي " /><ref name =" شبلي" > آڪام المرجان، ابو عبدالله شبلي، صه ۴۶ </ref>. سن ۱۱ نبوي (620ع<ref name=" Awan" />) ۾ مديني کان آيل حاجين (منیٰ ۾<ref name=" Awan " />) عقبه جي ويجھو رسول {{درود}} جي ھٿ مبارڪ تي بيعت ڪئي جنھن سان مديني وارن اسلام ۾ داخل ٿيڻ جي شروعات ڪئي<ref name=" ٺٽوي " />. ان کي بيعت عقبه سڏيو ويندو آهي. ان ۾ روايتن مطابق ۶ يا ۸ ڄڻا شامل هئا جن ۾ ابو اسامه اسد بن زرارہ خزرجي، برآء بن معرور بن صخر اوسي ، ابوالھيثم بن تيھان، معاذ بن حارث ۽ ان جا ٻہ ڀائر جن ۾ عوف بن حارث پڻ شامل ھئا<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۱۲ نبوي ۾ معراج وارو واقعو پيش آيو<ref name="ٺٽوي " />. ساڳي سال رجب جي مھيني ۾ عقبه جي مقام لڳ ٻين بيعت ڪئي وئي جنھن ۾ مديني کان آيل ۱۳ ڄڻا ھرھڪ بشير بن سعد، سعد بن معاذ، عبدالله بن عمرو ۽ سندس ننڍڙو پٽ جابر بن عبدالله، اسيد بن حضير، ابي بن ڪعب، عبادہ بن صامت، ابو مسعود عقبه بن عمرو، ذڪوان بن عبد قيس زرقي، رافع بن مالڪ، قطبہ بن عامر، عتبہ بن عامر ۽ عويد بن ساعدہ شامل هئا<ref name=" ٺٽوي " />. ان زماني ۾ حج رجب جي مھيني ۾ ان ڪري ٿيندو ھو جو مشرڪن ۾ جھالت سبب نسي جو رواج ھو يعني ھو پنھنجي مرضيءَ موجب ڦيرڦار ڪري ان کي اڳي پوء ڪندا ھئا<ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال مصعب بن عمير کي مديني قرآن ۽ نماز پڙھائڻ لاء موڪليو ويو<ref name=" ٺٽوي" />. سن ۱۳ نبوي ۾ ذوالحج جي مھيني ۾ عقبه وٽ ٽين بيعت ڪئي وئي<ref name=" ٺٽوي " />. بيعت ڪندڙ جماعت ۾ ۷۳ مرد ۽ ۲ عورتون شامل هيون جن ۾ ابو رفاعہ رافع بن مالڪ عجلاني، ابو لبابه رفاعہ بن عبدالمنذر اوسي، ابو طلحه زيد بن سھل خزرجي، سعد بن ربيع خزرجي، عبدالله بن جبير، عبدالله بن رواحہ، عبدالله بن زيد حارثي، مشھور شاعر ڪعب بن مالڪ، معاذ بن جبل شامل هئا<ref name=" ٺٽوي " />. == مدني زندگي== ===يثرب ڏانھن ھجرت=== سن ۱ ھجري ۾ خميس ڏينهن ربيع الاول جو چنڊ ڏسي نبي ڪريم {{درود}} جن مڪي کان يثرب ڏانھن ھجرت شروع ڪئي. ان وقت ساڻس گڏ حضرت ابوبڪر صديق رضه ۽ ان جو غلام عامر بن فھيرہ ۽ ھڪ ٽيون شخص عبدالله بن اريقط ديلي پڻ گڏ ھيا<ref name=" ٺٽوي" /><ref name ="الھشام " > السيرة النبويه، ابن ھشام، جلد ۲, صه ۱۲۹ </ref><ref name =" البدايہ" > البدايہ والنھايہ، ابن ڪثير، جلد ۳, صه ۱۷۶ </ref><ref name ="سمھودي " > وفاءالوفا، علامه سمھودي، جلد ۱, صه ۲۳۸ </ref><ref name ="قتيبہ " > المعارف، ابن قتيبه، صه ۸۹</ref><ref name ="بڪري " > تاريخ الخميس، ديار بڪري، جلد ۱, صه ۳۲۴</ref>. ان وقت عبدالله بن اريقط غير مسلم ھيو<ref name=" ٺٽوي " />. ھي جابلو توڙي ميداني رستن جي وڏي ڄاڻ رکندڙ ھيو ۽ ھجرت وقت غار ثور لڳ ٻہ ڏاچين سميت اتي پھتو ھو ۽ کين ڳاڙهي سمنڊ واري غير معروف رستي کان يثرب وٺي آيو<ref name="علوي " />. ھجرت وقت پاڻ سڳورن {{درود}} جن دعا گھري تہ: {{quote|اللهم اعنى علیٰ هول الدنيا وعوآئق الدهر و مصآئب اللیالی والایام۔<br/> "اي منھنجا مالڪ، منھنجي مدد فرماءِ، دنيا جي مصيبتن کان، زماني جي رڪاوٽن کان ۽ رات ڏينھن جي گردشن کان" |<ref name=" ٺٽوي " /><ref name=" البدايہ " />|}} غار ثور ۾ جمعي ، ڇنچر ۽ آچر واريون ٽي راتيون ترسيا<ref name=" ٺٽوي " /><ref name ="فتح باري " > فتح باري، حافظ ابن حجر عسقلاني، جلد ۷, صه ۱۶۸ </ref> ۽ پوءِ سومر واري رات چنڊ جي پنجين تاريخ ان غار مان نڪري پنڌ شروع ڪيو ۽ ربيع الاول جي ٻارھين تاريخ سومر ڏينھن ڪچڙي منجھند مھل مديني لڳ قبا ۾ داخل ٿيا جتي ڏھن راتين کان مٿي ترسيا ۽ مسجد قبا جوڙائي پوء جمعي جي ڏينهن ربيع الاول جي ۲۳ تاريخ تي مديني ۾ اندر داخل ٿيا<ref name="ٺٽوي " />. ۱۶ ربيع الاول ۱ ھ تي جمعي جي ڏينھن 2 جولاء 622ع تي يثرب جي سرزمين تي قدم رکيو ۽ پھريون قيام يثرب کان 2 ميل پري قبا جي مقام تي ڪيو<ref name=" Awan " />. علي بن ابي طالب پڻ پيادل ھجرت ڪري ان. مقام تي انھن سان مليو<ref name=" Awan " />. اھا اسلام جي پھرين مسجد ھئي<ref name=" علوي " />. ھڪ ٻي روايت مطابق ۱۲ ربيع الاول تي مديني ۾ داخل ٿيا<ref name=" ٺٽوي " />. حضرت علي ڪرم الله وجهه ھجرت ڪري قبا ۾ پھتا. قبا ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} جن حڪم ڏنو ته ھجرت واري ڏينھن کان اسلامي تاريخ جي شروعات ڪئي وڃي ۽ سال جو پھريون مھينو محرم مقرر ڪيو وڃي<ref name =" اسيرة" > السيرة النبويہ، ابن ڪثير، جلد ۲, صه ۲۸۸ </ref>. بني عامر بن عوف وارن جي دعوت تي قبا ۾ 14 ڏينھن ترسيا<ref name=" Awan " />. ===مديني ۾ آجيان ۽ مسجد نبوي جي قيام=== سن ۱ ھجري ۾ جمعي جي ڏينهن قبا کان مديني وڃڻ وقت ۲۳ ربيع الاول تي سالم بن عوف وارن جي ڳوٺ ۾ جمعي جي نماز پڙھي پوء مديني پھتا<ref name=" ٺٽوي " />. مديني ۾ مردن، عورتن ۽ ٻارن خوشي ۾ ٻاھر نڪري سندن آجيان ڪئي. پاڻ سڳورا {{درود}} ڏاچِي تي سوار ھيا. ھر قبيلي جي ماڻھن ڏاچِي جي مھار جھلي کين سندن مھمان ٿيڻ لاء عرض ڪري رھيا ھئا. پاڻ {{درود}} فرمايو تہ " توھان ڏاچِي کي ڇڏيو! ھوءَ الله جي امر سان ئي ويھندي"<ref name=" ٺٽوي " /><ref name =" سيرت ابن ھشام" > سيرت، ابن ھشام، جلد ۲, صه ۱۴۱ </ref>. ڏاچِي ابو ايوب انصاري جي گھر آڏو پھچي اتي ويھي رھي. پاڻ {{درود}} جن ابو ايوب انصاري جي گھر ست مھينا ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق ھڪ مھيني کان گھٽ ترسيا ۽ حجرن ۽ ڪمرن جي اڏاوت جو ڪم شروع ڪرايو پوء اتي منتقل ٿيا. جنھن بعد مسجد نبوي جو بنياد رکيو ويو<ref name=" ٺٽوي " />. [[File:Dalailkhayrat.jpg|220 px|thumb|پندرھين صدي ۾ مسجد نبوي جي ٺاھيل دستاويزي تصوير ]] ===رياست جو قيام=== مسجد نبوي عبادتن جي روحاني مرڪز، ديني تعليم جي اداري ھجڻ سميت سياسي ۽ فوجي معاملن لاء رياستي صدر مقام پڻ ھئي جتي نبي ڪريم {{درود}} جن رياستي معاملا طئي ڪرڻ ۾ مشغول رھندا ھيا<ref name="Awan " />. ===ميثاق مدينه=== مديني جي ٻاھران يھودي قبيلا بنو قريظه ، بنو نضير ۽ بنو قينقاع رھندڙ ھيا جن سان نبي ڪريم {{درود}} جن ھڪ معاھدو ڪيو جنھن کي ميثاق مدينه جو نالو ڏنو ويو جنھن مطابق مسلمان ۽ يھودي پاڻ ۾ اتحادي رھندا ۽ ڪنھن بہ ٻاھرين جي حملي وقت پاڻ ۾ گڏجي شھر جو دفاع ڪندا <ref name=" Awan " />. ان معاهدي تحت يھودين کي جان ، مال ، آبرو ، مذھبي آزادي ۽ سندن داخلي معاملن ۾ مڪمل خودمختياري جو تحفظ ڏنو ويو<ref name=" Awan " />. ===مدني دؤر=== سن پھرين ھجري ۾ اذان ۽ اقامت جي شروعات ڪئي وئي<ref name="ٺٽوي " />. ساڳي سال عبدالله بن زبير قبا ۾ ڄائو جيڪو ھجرت ۾ ڄمندڙ پھريون ٻار ھيو<ref name=" ٺٽوي " />. ھڪ روايت مطابق ساڳي سال زڪوات فرض ڪئي وئي ۽ ٻي روايت مطابق ۲ ھجري ۾ رمضان جي روزن بعد فطري ادا ڪرڻ جو حڪم آيو جنھن بعد زڪوات کي فرض ڪيو ويو<ref name=" ٺٽوي " />. ۱ ھجري ۾ شوال جي مھيني دوران ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق ۲ ھجري ۾ بيبي عائشه رضه جي رخصتي ٿي<ref name="ٺٽوي " />. ۱ ھجري ۾ جڏهن نبي ڪريم {{درود}} جن ابو ايوب انصاري جي گھر پھتا ان وقت عبدالله بن سلام پنھنجي خاندان سميت اسلام ۾ داخل ٿيو. ساڳي سال يھودين جي بنو قريظه قبيلي جي عثمان بن اشھل قرظي جو کجين جي باغ ۾ نوڪري ڪندڙ سلمان فارسي رضه ۽ ڏھن سالن جو انس بن مالڪ انصاري خزرجي پڻ اسلام ۾ داخل ٿيا. پاڻ سڳورن {{درود}} جي نياڻي سيده رقيه رضه رمضان جي مھيني سن ۲ ھجري ۾ وفات ڪئي. سن ۲ ھجري ۾ بطن رابغ ۾ عبيدہ بن حارث جي اڳواڻي ۾ پاڻ سڳورن طرفان موڪليل جھادي مھم دوران بطن رابغ ۾ الله جي راھ ۾ پھريون تير سعد بن ابي وقاص ھلايو<ref name="ٺٽوي " /><ref name =" دنيہ" > المواھب اللدنيہ، قسطلاني، جلد ۲, صہ ۶۱</ref>. ساڳي سال قبلي جي تبديلي جو واقعو ٿيو جنھن تحت بيت المقدس جي جاء تي ڪعبة الله کي مسلمانن جو قبلو مقرر ڪيو ويو. اھو اڱاري جو ڏينهن ھيو ۽ پاڻ سڳورا {{درود}} جن بنو سلمه وارن جي مسجد ۾ ٻنپھرن جي نماز پڙھائي رھيا ھئا ۽ جڏھن پھريون ۲ رڪعتون پوريون ڪيائون تہ ان وچ ۾ حڪم نازل ٿيو<ref name ="طبري " > تاريخ طبري، جلد ۲, صه ۱۶۸</ref><ref name=" ٺٽوي " />. ۽ نماز دوران پاڻ سڳورن {{درود}} جن رخ ڦيرائي ڪعبي طرف ڪيو ۽ مقتدين بہ ان عمل کي ورجايو<ref name=" ٺٽوي " /> ۽ باقي ۲ رڪعتون ڪعبي طرف منھن ڪري پڙھيون ويون جنھن ڪري ان مسجد تي مسجد قبلتين جو نالو پئجي ويو. ساڳي سال پاڻ سڳورن {{درود}} جن عاشوري جي ڏينهن روزو رکيو ۽ ماڻھن کي فرمايو تہ روزو انھن تي واجب آهي<ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال يعني ۲ ھجري ۾ رمضان جا روزا فرض ڪيا ويا ۽ ساڳي سال نبي ڪريم {{درود}} جن تي صلوات پڙھڻ جو حڪم آيو<ref name="ٺٽوي " />. ھن سال فطري ادا ڪرڻ جو حڪم ۽ ٻنھي عيدن تي عيد نماز پڙهڻ جو حڪم پڻ نازل ٿيو. نبي ڪريم {{درود}} جن عيد الفطر جي پھرين نماز ۽ عيد الاضحي جي پھرين نماز پڻ ھن سال پڙھايون ۽ ساڳي سال قرباني ڪرڻ جو حڪم ڏنو ويو<ref name="ٺٽوي " />. ساڳي سال عبدالله بن مسعود حبشه مان مديني موٽي آيو. ھن سال اسلامي تاريخ جو ڪنھن بہ سريا جي پھرين سپه سالار عبدالله بن جحش واري سريه ۾ مسلمانن ھٿان پھريون مشرڪ ماريو ويو جنھن جو نالو عمرو بن العلاء حضرمي ھيو ۽ ان سريا ۾ مشرڪن جا پھريون دفعو ٻہ ماڻھو قيدي ٿيا جن ۾ حڪم بن ڪيسان ۽ عثمان بن عبدالله شامل هئا <ref name=" ٺٽوي " />. ھن سال جنگ بدر لاء تياري دوران سعد بن عبادہ ھڪ زرہ '''ذات الفضول''' جي نالي سان نبي ڪريم {{درود}} جن جي حوالي ڪئي جيڪا سڄي ڄمار پاڻ سڳورن {{درود}} جن وٽ رھي<ref name=" ٺٽوي " />. آخري زماني ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} اھا زرہ 30 سير جون (barley) جي عيوض ابو شحم نالي يھودي وٽ گروي رکي ھئي، جيڪا سندن وصال بعد ابوبڪر صديق رضه اھو قرض ادا ڪري ڇڏائي<ref name=" ٺٽوي " />. ۱۲ رمضان سن ۲ ھجري (624ع) تي ۳۰۰ مسلمانن جي لشڪر سان، جن ۾ ۶۰ مھاجر ۽ باقي انصار شامل هئا، مديني مان بدر طرف روانا ٿيا<ref name=" Awan " />. ,نڪرڻ وقت ابولبابہ کي مديني جو گورنر مقرر ڪيو ويو<ref name=" Awan " />. بدر ڳوٺ واپاري قافلن واري رستي لڳ مديني کان ۸۰ ميلن جي فاصلي تي واقع ھيو<ref name="Awan " />. مڪي جي قريش جي لشڪر ۾ سازوسامان سميت ھڪ ھزار ماڻھو ھيا جن جو سپه سالار عتبه ابن ربيعه ھيو. ان لشڪر ۾ ۱۰۰ گھوڙيسوار پڻ ھيا<ref name=" Awan " />. غزوه بدر ۾ جڏھن مسلمان روحا ٽپي صفراء ويجھو پھتا تہ پاڻ سڳورن {{درود}} اصحابين سان مشورو ڪيو. جنگ دوران عڪاشہ بن محصن اسدي جي تلوار ٽٽي پئي ته پاڻ سڳورن {{درود}} جن ان کي کجي جي ھڪ ڳاني ڏئي ان جي مدد سان مقابلو ڪيو<ref name="ٺٽوي " />. ھن اھا ڳاني مرڻ گھڙي تائين پاڻ وٽ سنڀالي رکي ھئي. بدر جي جنگ ۾ عبدالله بن سھيل ڪافرن جو لشڪر ڇڏي مسلمان ٿي اسلامي لشڪر ۾ شامل ٿيو. ھن سال غنيمت جو مال مسلمانن لاء حلال ڪيو ويو. جنگ بدر ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن کي ذوالفقار نالي تلوار ھٿ آئي جيڪا مشرڪن مان عاص بن منبه يا ھڪ ٻي روايت مطابق نبيه بن حجاج جي ملڪيت ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. اھي ٻئي غزوہ بدر ۾ مارجي ويا هئا. ھڪ روايت مطابق بعد ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} جن اھا تلوار حضرت علي ڪرم الله وجهه کي عطا ڪئي ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. غزوه بدر ۾ ۱۴ مسلمان شھيد ٿيا جن ۾ ۶ مھاجر ۽ ۸ انصار ھيا. ابو جھل، عتبہ بن ربيعه، شيبه بن ربيعه، اميہ بن خلف، ۽ وليد بن عتبہ سميت ۷۰ ڄڻا ھن جنگ ۾ مارجي ويا. ابو جھل زخمي ٿيل پوئين پساهن ۾ ھيو عبدالله بن مسعود تلوار سان سر قلم ڪيو<ref name=" ٺٽوي " />. ۷۰ ڄڻا قيد ڪيا ويا جن ۾ عباس بن عبدالمطلب ، عقيلي بن ابو طالب ، نوفل، اسود ابن عامر پڻ شامل هئا. رسول ڪريم {{درود}} مسلمانن کي سختي سان تاڪيد ڪئي تہ قيدين سان نرمي وارو ورتاءُ رکن<ref name=" Awan " />. سن ۲ ھجري ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن حضرت علي ڪرم الله وجهه جي ڪنيت ابو تراب تجويز ڪئي<ref name=" ٺٽوي " />. غزوه بدر کان پوءِ ساڳي سال ابو لهب عدسہ نالي ھڪ موذي ۽ وچڙندڙ چمڙي جي بيماري ۾ فوت ٿي ويو<ref name ="الھدہ " > سبل الھدہ والرشاد، شامي، صہ ۶۷ </ref><ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال پاڻ سڳورن {{درود}} پنھنجي نياڻي سيدہ فاطمه الزهراء رضه جو نڪاح حضرت علي ڪرم الله وجهه سان ڪرايو. سن ۳ ھجري ۾ شعبان جي مھيني ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن جو بيبي حفصه بنت عمر سان نڪاح ٿيو. ساڳي سال رمضان جي مھيني ۾ سندن نڪاح بيبي زينب بنت خزيمه ھلاليه سان ٿيو. ھن سال پاڻ سڳورن {{درود}} جن جو ڏھوٽو عبدالله بن عثمان بن عفان وفات ڪري ويو<ref name="ٺٽوي " />. ربيع الاول جي مھيني ۾ ساڳي سال سندن نياڻي سيدہ ام ڪلثوم جو نڪاح عثمان بن عفان رضه سان ٿيو ۽ ساڳي سال امام حسن رضه جو جنم ٿيو. ان جو نالو والدين حرب رکيو پر نبي ڪريم {{درود}} جن کيس حسن جو نالو ڏنو<ref name=" علوي" />. شبر، شبير ۽ مشبر ھارون نبي جي پٽن جا نالا ھيا جيڪي عبراني زبان جا لفظ ھيا انھن جو عربي بدل حسن ، حسين ۽ محسن ھيا<ref name="علوي " />. سن ۳ ھجري ۾ ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق ۴ ھجري ۾ شراب کي حرام ڪيو ويو<ref name=" طبري " />. ساڳي سال شوال جي مھيني ۾ غزوه احد وارو واقعو پيش آيو جنھن ۾ ۷۰ اصحابي شھيد ٿيا جن ۾ حمزہ رضه، مصعب بن عمير رضه ، عبدالله بن جحش رضه پڻ شامل هئا<ref name="ٺٽوي " />. بدر جي شڪست ھڪ سال پوء قريش مڪي مان ۳۰۰۰ ماڻھن جو لشڪر مديني تي حملي لاء موڪليو ۽ مسلمانن جو ۱۰۰۰ ماڻھن جو لشڪر مديني مان نڪتو جنھن مان عبدالله بن ابي ۽ سندس ۳۰۰ ساٿي شوط واري مقام لڳ رستي مان ئي واپس مديني موٽي ويا جنھن سبب بنو سلمه ۽ بنو حارثه قبيلن جا ماڻھو پڻ دلشڪستا ٿيا ۽ انھن پڻ موٽڻ جو ارادو ڪيو ھو پر پوء باقي ۷۰۰ ڄڻا جبل احد جي ڪڇ لڳ مديني کان ۴ ميلن جي فاصلي تي پھتا جتي جنگ لڳي<ref name =" مودودي" > تفھيم القرآن، مولانا ابوالاعلیٰ مودوي، جلد ۱, صه ۲۳۰، ۲۸۴, ۲۸۵، ۳۰۰, ۳۵ ايڊيشن، </ref>. قريش جو لشڪر ۱۲ شوال سن ۳ ھجري (20 مارچ 625ع) تي جبل احد لڳ اربع جي ڏينهن خيما کوڙيا ۽ مسلمانن جو لشڪر جمعي ڏينهن مديني مان روانو ٿيو<ref name=" Awan " />. مسلمانن جي پٺيان احد جبل ھيو ۽ سامھون مڪي وارن جو لشڪر ، پاسي ۾ ھڪ جابلو لنگھ تي عبدالله بن جبير جي قيادت ۾ ۵۰ تيراندازن جو جٿو ويھاريو ويو جن کي حڪم ھيو تہ ڪنھن کي بہ مسلمانن جي لشڪر طرف اچڻ نه ڏين ، ڪنھن صورت ۾ بہ اتان نہ ھٽن ڀلي کڻي پکين کي انھن جون ٻوٽيون نوچيندي ڇونہ ڏسن پر جاء تان ھرگز نه ھٽن<ref name=" مودودي " />. نبي ڪريم {{درود}} جن عبدالله بن جبير جي سرواڻي ۾ پنجاھ کن تيراندازن کي ٻن جبلن وچ واري گھاٽ تي مقرر ڪيو ھو ۽ حڪم ڏنو ھو تہ ھر حالت ۾ پير پٺتي نہ ھٽائين پوء کڻي سوڀ ٿئي يا نہ ٿئي. عبدالله بن جبير ۽ ڪجھ ڄڻا حڪم تي ڪاربند رھيا باقي ٻيا سڀ مال غنيمت جي ميڙڻ ۾ لڳي ويا. عبدالله بن جبير پنھنجي مقام تي ئي شھيد ٿي ويو<ref name=" ٺٽوي" /><ref name ="دلائل " > دلائل النبوة، بيھقي، جلد ۳, صه ۲۲۹</ref><ref name=" مودودي " />. ،،مشرڪن جي لشڪر ۾ خالد بن وليد رسالدار ھيو جنھن صورتحال جو فائدو وٺندي ۱۰۰ گھوڙي سوارن جي دستي کي احد جبل جي پٺيان ڦيرائي ان جابلو لنگھ کان مسلمانن جي لشڪر تي حملو ڪيو جنھن سان بازي ڦري وئي ۽ ڀڄي ويل دشمن پڻ موٽي اچي حملي آور ٿيا<ref name=" مودودي " />. رڳو ڪجھ جانثار مقابلي ۾ ڄمي بيٺا باقي مسلمانن ۾ ڀاڄ پئجي وئي<ref name=" مودودي " />. جنگ ۾ اھو اڃان تائين حل نہ ٿي سگھندڙ معمو بڻيل آهي تہ آخر مڪي وارا مڪمل فتح کان اڳ ڇو اتان پوئتي موٽي ھليا ويا<ref name=" مودودي " />. غزوه احد ۾ عتبه بن ابي وقاص پاڻ سڳورن {{درود}} کي پٿر ھيون جنھن سان اڳين ڏندن مان ساڄي پاسي ھيٺيون ڏند مبارڪ شھيد ٿيو<ref name="ٺٽوي " />. ابي بن خلف پاڻ سڳورن {{درود}} مٿان تلوار سان حملو ڪيو ان وقت پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي ھٿ ۾ ھڪ ننڍڙو نيزو ھيو، جڏھن ويجھو ٿيو تہ ان مشرڪ کي اھو نيزو ھنيو جنھن سان سندس پاسيراٽيون ڀڄي پيون جيڪو پوء مڪي کان ھڪ ڏينھن جي پنڌ تي واقع مرالظھران نالي ڳوٺ ۾ فوت ٿي ويو<ref name=" ٺٽوي " />. مشرڪن جي لشڪر مان عبدالله بن شھاب پاڻ سڳورن {{درود}} ڏانھن تير اڇلائي کين زخمي ڪيو. اھو بعد ۾ مسلمان ٿيو ۽ امام زھري جو ڏاڏو ھيو<ref name="ٺٽوي " />. کيس عبدالله اصغر پڻ سڏيندا هئا<ref name ="سيرتون " > سيرة ابن اسحاق، صه ۳۰۵ ۽ سيرت ابن ڪثير جي جلد ۳ ، صه ۵۹</ref>. غزوہ احد ۾ عبدالرحمان بن عوف کي ۲۱ زخم رسيا<ref name=" ٺٽوي " /><ref name ="ھشام ابن " > سيرت ابن ھشام، جلد ۲, صہ ۸۸ </ref>. احد جي جنگ ۾ ۷۰ مسلمان شھيد ٿيا<ref name=" مودودي " />. ابوسفيان ويندي وقت مسلمانن کي چيلينج ڪيو تہ ايندڙ سال بدر جي ي مقام تي انھن سان مقابلو ٿيندو.<ref name=" مودودي " /> احد جي شھيدن مان نبي ڪريم {{درود}} جن پھريان حمزه رضه جي نماز جنازه پڙھائي ۽ بعد ۾ سڀني شھيدن جي. ھر شھيد کي آڻي حمزه رضه جي ميت ڀرسان رکيائون پوء ان جي نماز پڙھي وئي اھڙي طرح حمزه رضه جي مٿان ۷۰ ڀيرا نماز پڙھي وئي. ان روايت جي بنياد تي حنفين ويجھو شھيد جي نماز پڙھي ويندي آهي<ref name=" ٺٽوي " />. ھڪ روايت مطابق نبي ڪريم {{درود}} جن شھيدن جي جنازي جي نماز نہ پڙھائي ھئي ان ڪري شافعين ۾ شھيدن جي جنازي جي نماز نہ پڙھي ويندي آهي<ref name=" ٺٽوي " />. سن ن ۴ ھجري ۾ غزوه بنو نضير جو واقعو پيش آيو جنھن جي پڄاڻي بعد ان قبيلي جي ماڻهن کي سندن گھرن ۽ گھاٽين مان تڙي ڪڍيو ويو<ref name=" ٺٽوي" />. ھڪ روايت مطابق ساڳي سال شراب جي حرمت جو حڪم آيو<ref name="ٺٽوي " />. سن ۴ ھجري ۾ ام المؤمنين بيبي زينب رضه وفات ڪئي. ساڳي سال نماز ۾ قصر جو حڪم آيو. سن ۵ ھجري ۾ غزوه خندق واقع ٿي. جنگ ۾ مخالف لشڪر مان حبان بن قيس جو تير سعد بن معاذ کي پٺي واري ڦڻي ۾ لڳو جيڪو غزوہ خندق ۽ غزوہ بنو قريظه جي پڄاڻي کانپوءِ وفات ڪري ويو<ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال غزوہ بنو قريظه ۾ يھودين جو سردار ۽ بيبي صفيه رضه جو پيءُ حيي بن اخطب مارجي ويو<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۵ ھجري ۾ بنو مزينہ وارن جي وفد ۽ عبدالقيس واري وفد نبي ڪريم {{درود}} جن سان ملاقات ڪري اسلام ۾ داخل ٿيا. ساڳي سال ذوالحج جي مھيني ۾ رسول الله {{درود}} پنھنجي گھوڙي تي سوار ٿي غابہ ڏانھن وڃي رھيا ھئا تہ گھوڙي تان ڪري پيا جنھن ڪري سندن پير مڙي پيو ۽ پاسي ۾ رھڙا بہ آيا جنھن ڪري ڪيترا ڏينھن گھر کان ٻاهر نه نڪتا ۽ مسجد ۾ بہ نہ وڃي سگھيا ۽ نماز گھر ۾ ويٺي ادا ڪئي<ref name="ٺٽوي " /><ref name =" شرح" > شرح علیٰ المواھب اللدنيہ، زرقاني، جلد ۳, ص ۹۷ </ref>. سن ۵ ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق سن ۶ ھجري ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن مديني ۾ گھوڙن جي گوء ڪرائي<ref name=" ٺٽوي " /><ref name ="جلد ۴ " > سبل الھدہ والرشاد، شامي، جلد ۴, صہ ۳۵۳</ref><ref name ="ابن الاثير ۱ " > اسد الغابہ، ابن الاثير، جلد ۱, صہ ۲۳</ref>. سن ۵ يا ھڪ روايت مطابق ۶ ھجري ۾ غزوه بني مصطلق واقع ٿي جنھن بعد بيبي عائشه رضه مٿان بھتان وارو افڪ جو واقعو پيش آيو<ref name=" ٺٽوي " />. افڪ معني آهي اھڙي ڳالھ ڪرڻ جيڪا حقيقت جي ابتڙ ھجي<ref name=" علوي " />. سن ۶ يا ۷ ھجري ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن اھڙي منڊي تيار ڪرڻ جو حڪم ڏنو جنھن ۾ ٽن سٽن ۾ محمد رسول الله کليل ھجي. اھڙيءَ طرح يعلیٰ بن اميہ نالي صحابي اھا منڊي تيار ڪئي جنھن جي مھر ۾ مٿين سٽ ۾ الله وچين ۾ رسول ۽ ھيٺين سٽ ۾ محمد اڪريو ويو. منڊي تيار ٿيڻ بعد نبي ڪريم {{درود}} جن عجمي حاڪمن کي ۶ خط موڪلي دين جي دعوت ڏني<ref name=" ٺٽوي " />. اھي خط عمرو بن اميه ذريعي حبش جي حاڪم نجاشي ڏانھن، دحيہ بن خليفه ڪلبي ذريعي روم جي قيصر (سيزر) ھرقل ڏانھن ، عبدالله بن خذافہ سھمي ذريعي ايران جي ڪسرا ( خسرو) پرويز بن ھرمز بن نوشيروان ڏانھن، حاطب بن ابي بلتعہ لخمي ذريعي مصر ۽ اسڪندريہ جي حاڪم مقوقس ڏانھن ۽ شجاع بن وھب ذريعي دمشق جي ھڪ ماڳ غوطہ جي حاڪم حارث بن ابوشمر غساني ڏانهن ۽ سليط بن عمرو ذريعي يمامہ جي حاڪم ھوذہ بن علي حنفي ڏانهن روانا ڪيا<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۶ ھجري ۾ نبي ڪريم {{درود}} طرفان اٺن جي گوء پڻ ڪرائي وئي جنھن ۾ پاڻ سڳورن جي ڏاچِي قصواء پڻ شامل ھئي پر ان کان ھڪ اعرابي جو توڏو گوء کڻي ويو<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۷ ھجري ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن عمرةالقضاء ادا ڪيو ۽ ڏاچي تي سوار ٿي مڪي ۾ داخل ٿيا جنھن جي مھار عبدالله بن رواحہ جي ھٿ ۾ ھئي. جڏھن بيت الله جي طواف لاء مسجد الحرام ۾ ۾ داخل ٿيا تہ ڪافر ڪنڊ ۾ ويٺا هئا<ref name=" ٺٽوي " />. ان وقت پاڻ سڳورن {{درود}} جن بلال رضه کي حڪم ڏنو ته ڪعبي جي ڇت تي بيھي اذان چوي<ref name=" ٺٽوي " /><ref name =" البدايہ ۲" > البدايہ والنھايہ، جلد ۱, صہ ۲۳۲ </ref> <ref name =" بڪري ۲" > تاريخ الخميس، ديار بڪري، جلد ۲, صه ۶۳ </ref><ref name =" شامي ۵" > سبل الھدہ والرشاد، شامي، جلد ۵, صه ۱۹۳ </ref>. پاڻ سڳورا {{درود}} جن تڏھن ڪعبي ۾ بتن جي ھجڻ ڪري داخل نہ ٿيا ۽ اٺين ھجري ۾ مڪي جي فتح وقت بتن ٽوڙڻ بعد ان ۾ داخل ٿيا<ref name=" ٺٽوي " /> <ref name ="المغازي ۱ " > المغازي، واقدي، جلد ۲, صه ۷۳۸</ref><ref name =" قسطلاني ۲" > شرح علي المواھب اللدنيہ، قسطلاني، جلد ۲, صه ۶۵۷ ۽ ۶۵۸ </ref>. عمرة القضاء جي ادائيگي بعد حمزه رضه جي ننڍڙي نياڻي امامه يا عمارہ پاڻ سڳورن {{درود}} جن کي چاچا چاچا سڏيندي ڪڍ آئي جيڪا مديني تائين بيبي فاطمه الزهراء رضه وٽ رھي جنھن کي بعد ۾ سندس سؤٽ جعفر رضه جي سنڀال گهٽ آندو ويو جنھن جي گھرواري عمارہ جي ماسي ھئي ۽ نبي ڪريم {{درود}} جن فرمايو تہ ماسي ماء جي جاء تي آهي<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۷ يا ۸ يا ۱۰ ھجري ۾ رسول الله {{درود}} جن غسان جي حاڪم جبلہ بن ايھم ڏي دين جي دعوت جو خط موڪليو جنھن جي جواب ۾ اھو مسلمان ٿيو<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۷ ھجري ۾ مصر ۽ اسڪندريہ جي حاڪم مقوقس قبطي پاڻ سڳورن {{درود}} جي خدمت ۾ سوکڙيون موڪليون جن ۾ ٻه ٻانھيون ماريه قبطيہ ۽ سندس ڀيڻ سيرين ، يعفور نالي گڏھ، دلدل نالي ھڪ خچر ، ۲۰ عدد نفيس ململ جا ٿان، ھزار مثقال سون ، اعلي قسم جي ماکي ، ھڪ ڪاٺي جي ٺھيل شامي سرمي داڻي ، آئينو ، ڦڻي شامل ھيا<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۸ ھجري ۾ صفر جي مهيني ۾ عمرو بن العاص ، خالد بن وليد ۽ عثمان بن ابو طلحه مديني اچي پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي ھٿ تي مسلمان ٿيا جن مان ٻہ مھينن بعد خالد بن وڏو ليد جنگ موته ۾ شرڪت ڪئي ۽ فتح تي کيس نبي ڪريم {{درود}} جن سيف الله جو لقب ڏنو<ref name=" ٺٽوي " />. == غزوات== الله جي راھ ۾ اھا جنگ يا جنگي مھم يا جھادي مھم جنھن ۾ رسول الله {{درود}} جن شرڪت ڪئي ان کي غزوہ سڏيو ويندو آهي. زيد بن ارقم غزوات جو ڪل تعداد ۱۹, جابر بن عبدالله وري ۲۱ ٻڌايو آھي<ref name="علوي " />. موسیٰ بن عقبه، ابن اسحاق، واقدي، ابن سعد، قسطلاني، ابن جوزي ۽ دمياطي انھن جو تعداد ۲۷ ۽ علامه ابو عبدالله شامي پنھنجي ڪتاب ''سبل الھدیٰ والرشاد'' ۾ تعداد ۲۸ ڄاڻايو آهي<ref name=" علوي " /> جن ۾ [[ودان]] جي مقام تي [[غزوه ابوآء]] يا غزوه ودان (۱۱ صفر ۲ ھجري)، [[بواط]] جي مقام تي [[غزوه بواط]] (ربيع الاول ۲ ھجري)، [[بدر]] جي مقام تي [[غزوه سفوان]] يا غزوه بدر اولا ( ربيع الاول ۲ ھجري)، [[عشيره]] جي مقام تي [[غزوه عشيره]] ( جمادالاول ۲ ھجري)، بدر جي مقام تي [[غزوه بدر]] ( ۱۷ رمضان ۲ ھجري)، [[قرقرة الڪدر]] جي مقام تي [[غزوه قرقرة الڪدر]] يا غزوہ بني سليم (شوال ۲ ھجري)، [[عريض]] جي مقام تي [[غزوه سويق]] (۵ ذوالحج ھجري)، [[نجد]] جي مقام تي [[غزوه ذي امر]] يا غزوہ غطفان (محرم ۳ ھجري)، [[بحران جو مقام|بحران جي مقام]] تي [[غزوه فرع]] (ربيع الاول ۳ ھجري)، [[مدينه منوره ]] جي مقام تي [[غزوه بنو قينقاع]] (جماد الاول يا شوال ۳ ھجري)، [[احد جبل|جبل احد]] جي مقام تي [[غزوه احد]] ( شوال ۳ ھجري)، [[حمراء الاسد ]] جي مقام تي [[غزوه حمراء الاسد]] (۱۷ شوال ۳ ھجري)، عاليه جي مقام تي [[غزوه بنو نضير]] (ربيع الاول ۴ ھجري)، بدر جي مقام تي [[غزوه بدرالآخيرہ]] يا بدراموعد (شعبان ۴ ھجري)، [[دومة الجندل]] جي مقام تي [[غزوه دومة الجندل]] (ربيع الاول ۵ ھجري)، [[مريسيع]] جي مقام تي [[غزوه بنو مصطلق]] يا غزوه مريسيع (شعبان ۵ ھجري)، مدينه منوره جي مقام تي [[غزوه خندق]] (شوال ۵ ھجري)، [[غران]] جي مقام تي [[غزوه بنو قريظه]] (ذوالقعد ۵ ھجري)، [[نجران]] جي مقام تي [[غزوه بنو لحيان]] (رجب 6 ھجري)، [[حديبيه]] جي مقام تي [[غزوه حديبيه]] (ذوالقعد 6 ھجري)، [[ذي قرد]] جي مقام تي [[غزوہ ذي قرد]] ( ذوالحج 6 ھجري)، [[خيبر]] جي مقام تي [[غزوہ خيبر]] ( محرم ۷ ھجري), [[واديء القریٰ]] جي مقام تي [[غزوہ واديءِ القریٰ]] ( صفر ۷ ھجري)، نجد جي مقام تي [[غزوہ ذات الرقاع]] يا غزوہ محارب و بني ثعبله ( ۱۰ ربيع الاول ۷ ھجري), مڪي شريف جي مقام تي غزوہ [[فتح مڪه]] (۱۰ رمضان ۸ ھجري), [[حنين]] جي مقام تي [[غزوہ حنين]] ( 6 شوال ۸ ھجري), [[طائف]] جي مقام تي [[غزوہ طائف]] ( شوال ۸ ھجري), [[تبوڪ]] جي مقام تي [[غزوہ تبوڪ]] ( رجب ۹ ھجري). جيڪي لشڪر رسول الله {{درود}} جن اصحابين جي اڳواڻي ۾ جھاد لاء روانا ڪيا پر پاڻ شرڪت نہ ڪئي ان جنگي مھم کي سرايا يا بعوث سڏيندا آهن. اھڙين جنگي مھمن جو تعداد اٽڪل ۷۹ ھيو. ===صلح حديبيه=== سن ۶ ھجري ۾ سومر جي ڏينهن ذوالقعد جو چنڊ ڏسي نبي ڪريم {{درود}} جن احرام ٻڌو ۽ عمري جي نيت سان ۱۳۰۰ ھڪ روايت مطابق ۱۴۰۰ يا ۱۵۰۰ مسلمانن ۽ قرباني لاءِ ۷۰ اٺن سميت مڪي ڏانھن روانا ٿيا ۽ جڏھن حديبيه پھتا تہ مشرڪن سندن رستي روڪ ڪئي جنھن بعد صلح ٿي ۽ مسلمانن بغير عمري جي موٽي ويا<ref name=" ٺٽوي " />. حديبيه ۾ صحابين ھڪ ٻٻر جي وڻ جي ھيٺان ويھي نبي ڪريم {{درود}} جن جي ھٿ تي ھٿ رکي بيعت ھنن لفظن ۾ ڪئي تہ "جي موت بہ آيو تہ پٺتي نہ ھٽنداسون". بيعت ۾ سڀ کان پھريون شخص ابو سنان وھب بن محصن اسدي ھيو<ref name="ٺٽوي " />. صلح واري موقعي تي معاھدو ڪيو ويو ته ڌريون ڏھن سالن تائين جنگ نہ ڪنديون. معاھدو حضرت علي ڪرم الله وجهه جن لکيو<ref name=" ٺٽوي " />. واپسي ۾ رستي ۾ سورة الفتح نازل ٿي === خيبر جي فتح=== سن ۷ ھجري ۾ غزوه خيبر واقع ٿي<ref name=" ٺٽوي" />. خيبر ۾ يھودين جا ۶ قلعا واقع ھيا جن مان سڀ کان مضبوط قلعو قموس ھيو جنھن جو مالڪ مرحب نالي سردار ھيو<ref name=" علوي" />. غزوه خيبر جي موقعي تي نبي ڪريم {{درود}} فرمايو تہ:"سڀاڻي اسان اسلامي جھنڊو ان شخص جي حوالي ڪنداسون جيڪو الله ۽ ان جي رسول سان محبت ڪندڙ ھوندو ۽ الله ۽ ان جو رسول ان سان محبت ڪندڙ ھوندا". ٻئي ڏينهن اھو جھنڊو علي بن ابي طالب رضہ کي ڏيندي فرمايو تہ: " اي علي! ھتان جي رھاڪن سان وڙھڻ ۾ تڪڙ نہ ڪجانء، پھريان سندن آڏو دين جي دعوت ۽ الله جي حقن جي ڄاڻ رکجان. پوء رب سائين ھڪ ماڻھو کي به تنھنجي ھتان ھدايت تي ھلايو تہ تنھنجي لاء اھو ڳاڙھن اٺن کان بہ ڀلو آھي"<ref name=" ٺٽوي " />. ھن غزوہ ۾ مسلمانن جي لشڪر مان ۱۵ ماڻھو فوت ٿيا جڏھن ته يھودين جا ۹۳ ڄڻا مارجي ويا جن ۾ انھن جا جنگي جوڌا مرحب ۽ سندس ڀاء حارث، ٻہ سردار عامر ۽ ياسر پڻ شامل هئا<ref name=" ٺٽوي " />. مرحب ، حارث ۽ عامر کي علي بن ابي طالب رضہ ۽ ياسر کي زبير بن عوام ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق علي بن ابي طالب رضہ قتل ڪيو<ref name=" ٺٽوي " />. مرحب سان ويڙھ دوران علي بن ابي طالب تلوار جو زوردار وار مرحب جي مٿي تي ڪيو جيڪو ان جي لوھي ٽوپلي، ۽ مٿي کي چيري سندس ڏندن تائين لڳو ۽ مرحب مارجي ويو<ref name=" Awan " />. جنگ ۾ جڏھن ڇتي ويڙھ شروع ٿي تہ پاڻ سڳورن {{درود}} فرمايو ته "ھاڻي تنور تتو آھي"<ref name=" ٺٽوي " />. سخت ويڙھ بعد قاموس قلعو مسلمانن جي قبضي ۾ آيو تہ يھودين رحم جي درخواست ڪئي جيڪا قبول ڪئي وئي<ref name=" Awan " />. خيبر جي فتح بعد مرحب جي ڀائٽي ۽ ھڪ امير سلام بن مشڪم جي زال زينب بنت حارث نبي ڪريم {{درود}} جن دعوت ڪئي جنھن ۾ ٻاڪري گوشت جي ڀاڄي ۾ زھر وجھي کين کارايو پر نبي ڪريم {{درود}} جن کيس معاف ڪري ڇڏيو ۽ بعد ۾ اھا عورت مسلمان ٿي وئي<ref name=" ٺٽوي " /><ref name =" الاصابہ ۱" > الاصابہ، ابن حجر، جلد ۴, صہ ۳۱۴ </ref>. ھڪ ٻي روايت مطابق جڏھن بعد ۾ زھر سبب بشر بن براء فوت ٿي ويو تہ ان جي قصاص ۾ کيس قتل ڪيو ويو<ref name="ٺٽوي " /><ref name ="البدايہ ۱ " > البدايہ والنھايہ، ابن ڪثير، جلد ۴, صہ ۲۱۰ </ref>. === مڪي جي فتح=== صلح حديبيه کان پوء مسلمانن کي امن سان تبليغ جو موقعو ملي ويو. قريش جي بڇ تي سندن اتحادي بنو بڪر قبيلي وارن بنو خزاعہ وارن تي حملو ڪيو جنھن ۾ قريش جا عڪرمہ بن ابوجھل ۽ صفوان بن اميه وارا شناخت مٽائي بنو بڪر وارن سان گڏجي وڙھيا. انھن حرم ۾ پناھ ورتي پر کين اتي قتل ڪيو ويو. بنو خزاعہ وارا مديني ۾ نبي ڪريم {{درود}} وٽ دانھن کڻي آيا ۽ انصاف جي گھر ڪئي. نبي ڪريم {{درود}} قريش ڏانھن ھيٺين ٽن شرطن مان ڪو به ھڪ قبول ڪرڻ جو مطالبو ڪيو: <br/> # جن کي قتل ڪيو ويو انھن جي خون بھا ادا ڪيو.<br/> # قريش بنو بڪر قبيلي سان اتحاد ختم ڪن.<br/> #صلح حديبيه جي منسوخي جو اعلان ڪن.<br/> قريشن صلح حديبيه جي منسوخي جو شرط قبول ڪيو. جڏھن مسلم نمائندو واپس ھليو ويو تہ پوء انھن ارادو تبديل ڪيو ۽ ابوسفيان مديني ۾ نبي ڪريم {{درود}} سان صلح حديبيه جي ٻيھر بحالي لاء ملڻ آيو پر نبي ڪريم {{درود}} ساڻس نه مليو. ھن صحابين کي منٿ ڪئي تہ سندس مدد ڪن پر ڪجھ نہ وريس<ref name="Awan " />. ۱۰ رمضان سن ۸ ھجري تي مسلمانن جي ڏھ ھزار ماڻھن جي لشڪر سان نبي ڪريم {{درود}} مڪي ڏانھن روانو ٿيو. حرم ۾ رتوچاڻ کان بچڻ خاطر ان روانگي کي مخفي رکيو ويو تہ جيئن مڪي وارن کي تعجب ۾ وجھجي. جڏھن مڪي ٻاھران خيما کوڙيا ته رات جو لشڪر جي ھر سپاھي کي الڳ باھ ٻارڻ جو حڪم ڏنو. ان وقت باھ جي ھڪ مچ جو مطلب ۱۰ کان ۱۵ ماڻھن جي بيٺڪ سمجھيو ويندو ھو<ref name=" Awan " />. ابوسفيان ، حاڪم اب حزام ۽ بديل ابن ورقه صلح جي لاء مسلمانن جي ڪئمپ ۾ پھتا پر ھاڻي اھو وقت ڪانه رھيو. ان بعد ابوسفيان عباس بن عبدالمطلب جي مدد سان نبي ڪريم {{درود}} وٽ معافي لاء پيش ٿيو. عمر بن خطاب کيس اسلام جو سخت دشمن ھجڻ ڪري مارڻ لاء زور ڀريو پر نبي ڪريم ان تي رحم ڪندي فرمايو تہ ڊپ نہ ڪر. ان کي اسلام ۾ داخل ٿيڻ جي دعوت ڏني وئي پر ھو ان لاء راضي نہ ھيو. جڏھن ٻئي ڏينهن تي اسلامي لشڪر جا جٿا مڪي ۾ داخل ٿيندي ڏٺا تہ پوء مسلمان ٿيو<ref name=" Awan" />. مڪي وارن مقابلو نہ ڪيو پر عڪرمہ جي ٽولي خالد بن وليد واري جٿي تي حملو ڪري ٽن مسلمانن کي ماريو ۽ عڪرمہ جي جٿي مان ۱۳ ڄڻا مارجي ويا ۽ عڪرمہ ڀڄڻ تي مجبور ٿي ويو. ڪعبي ۾ موجود ۳۶۰ بتن کي ڊاٿو ويو<ref name=" Awan " />. اعلان ڪيو ويو تي جيڪي گھرن جي اندر در بند ڪري ويھندا، جيڪي ھٿيار ڦٽي ڪندا يا جيڪي ابوسفيان جي گھر ۾ پناھ وٺندا انھن لاء عام معافي ھوندي. جن جن نبي ڪريم {{درود}} سان مجرمانه زيادتيون ڪيون ھيون نبي ڪريم {{درود}} انھن سڀني کي معاف ڪري ڇڏيو<ref name=" Awan " />. مڪي جي فتح بعد مديني ڏانهن ھجرت ڪرڻ جي فرض جي حڪم کي رد ڪيو ويو<ref name=" ٺٽوي " />. ===طائف جي فتح=== مڪي جو فتح بعد طائف وارا بدوين جا ھوازين، ٽقف ۽ ٻيا مشرڪ قبيلا مسلمانن تي حملي جو منصوبو جوڙڻ لڳا. نبي ڪريم {{درود}} جن سندن مڪي تي چڙھائي کان اڳ ساڻن جنگ جي تياري ڪئي ۽ شوال سن ۸ ھجري ۾ ٻارھن ھزار مسلمانن جي لشڪر سان طائف طرف روانا ٿيا ۽ جڏھن حنين جي اونھي ۽ سوڙھي وادي ۾ مڪي کان ۱۰ ميلن جي فاصلي تي طائف واري رستي تي پھتا تہ مٿانھن پاسن کان سندن مٿان تيرن جي برسات ڪئي وئي<ref name=" Awan " />. مسلمانن جي لشڪر ۾ ڀاڄ پئي رسول ڪريم {{درود}} کين سڏيندو رھيو. مؤمن ڀاڄ وارن مان رستو ڪڍي گھوڙا پڻ ڇڏي پيغمبر طرف وڌي ويڙھ شروع ڪئي جنھن بعد مشرڪن ۾ ڀاڄ پئي ۽ ثقف وارن طائف ۾ پناھ ورتي<ref name=" Awan" />. مسلمانن اڳتي وڌي طائف جو محاصرو ڪيو جنھن بعد طائف فتح ٿي ويو. قيدين کي آزاد ڪيو ويو ۽ طائف وارن قبيلن کي معافي ڏني وئي جن جي وڏي اڪثريت اسلام ۾ داخل ٿي وئي. مال غنيمت کي مڪي جي تازو اسلام ۾ داخل ٿيندڙن ۾ ورھايو ويو<ref name=" Awan " />. == سندس آخري وقت ۽ وڇوڙو == ==قرآن ۾ سندس تعارف== "اسان توھان کي حق جي علم سان خوشخبري ڏيڻ وارو ۽ ڊيڄارڻ وارو ڪري موڪليو"..(سورة البقرہ جي آيت ۱۱۹). "مان توھان جي وچ ۾ توھان مان ئي ھڪ رسول موڪليو، جيڪو توھان کي منھنجون آيتون ٻڌائي ٿو ، توھان جي زندگين کي سنواري ٿو ، توھان کي ڪتاب ۽ حڪمت جي تعليم ڏئي ٿو، ۽ توھان کي اھي ڳالھيون سيکاري ٿو جيڪي توھان نہ ڄاڻيندا هئا"...(سورة البقرہ آيت ۱۵۱). "اسان توکي ماڻھن لاء ھڪ رسول بڻائي موڪليو آهي. جنھن رسول جي اطاعت ڪئي ان دراصل الله جي اطاعت ڪئي".. (سورة النساء آيت ۸۰). "تون الله جي راھ ۾ وڙھ، تون پنھنجي ذات کانسواءِ ڪنھن ٻئي لاء ذميدار ناھين" (سورة النساء آيت ۸۳). "اي پيغمبر! جيڪو ڪجھ رب طرفان توتي نازل ڪيو ويو آهي اھو ماڻھن تائين پھچاء، جيڪڏهن تون ايئن نہ ڪيو ته تو پنھنجي پيغمبري جو حق ادا نہ ڪيو". ( سورة المائدہ ، آيت ۶۷). " محمد ان کانسواءِ ڪجھ ناھي بس ھڪ رسول آھي ، ان کان اڳ ٻيا رسول بہ گذاري چڪا آهن"... ( سورة آل عمران ، آيت ۱۴۴). "( اي پيغمبر) اھا الله جي رحمت آ جو تون ھنن ماڻھن لاء ڏاڍو نرم مزاج آھين " (سورة آل عمران ، آيت ۱۵۹). " درحقيقت مومنن تي الله اھو وڏو احسان ڪيو آھي جو سندن وچ ۾ انھن منجھان ھڪ اھڙو رسول اٿاريو جيڪو کين ان جون آيتون ٻڌائي ٿو ، سندن زندگين کي سنواري ٿو ۽ کين ڪتاب ۽ حڪمت جي تعليم ڏئي ٿو..." ( سورة آل عمران ، آيت ۱۶۴). == الوداعي حج == ۲۵ ذوالقعد ۱۰ ھجري (23 فيبروري 632) تي نبي ڪريم {{درود}} حج جي لاء مڪي مان مسلمانن جي ھڪ تمام وڏي اڪثريت سان گڏجي روانا ٿيا ۽ ۴ ذوالحج تي مڪي ۾ داخل ٿيا<ref name=" Awan " />. ۸ ذوالحج تي منا پھتا جتي ۹ ذوالحج جي صبح تائين ترسيا ۽ پوء عرفات پھتا جتي نمرا ۾ خيما کوڙيا ويا<ref name=" Awan" />. اتي مسلمانن جو مجموعو ھڪ لک چاليھ ھزار جي لڳ ڀڳ ھيو. اھو حجةالبلاغ ( وڏو حج) ۽ حجة الوداع (الوداعي حج) سڏيو ويو<ref name="Awan " />. نبي ڪريم {{درود}} سٽ تي ويھي خطبو ڏنو. مقرر ٿيل ماڻھو وڏي آواز خطبي جي لفظن کي دھرائي رھيا ھئا تہ جيئن سمورن حاجين تائين خطبو پھچي<ref name=" Awan " />. == سندس ڇڏيل ورثو== ==روضو مبارڪ== == توھين رسالت جا واقعا ۽ قانون== ==سيرت تي لکيل مستند ڪتاب== ===حديثن وارا مستند ڪتاب=== ==حضرت محمد صه ۽ مغربي فلاسافر== [[فائل:Muhammad Seal.svg|thumb|left|upright=0.8|حضرت محمد {{درود}} جي مھر جيڪا منڊي ۾ جڙيل ھئي ۽ سرڪاري خط و ڪتابت ۾ استعمال ڪئي ويندي ھئي]] ” پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي باري ۾ گوئٽي هڪ ڊگهو نظم لکيو جيڪو '''Mahomet's Gesang''' جي نالي سان مشهور آهي. ان نظم ۾ گوئٽي پاڻ سڳورن {{درود}} جي چهري جي هڪ محبت ڀري تصوير چٽي آهي هن نظم آخر ۾ گوئٽي لکيو آهي ته: ”پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي چهري مبارڪ تي نظر پوڻ سان انسان سندن مفتون ٿي پوندو.“ جرمن فيلسوف لائبنز (Leibniz) (1646-1716ع) متعلق پروفيسر اشپيز لکيو آهي ته پاڻ سڳورن {{درود}} جن کي ’دين الفطرت‘ جو باني سمجهندو هو.<ref>ڊاڪٽر قاضي نبي بخش؛ رسالو:مهراڻ؛ ڇپيندڙ:سنڌي ادبي بورڊ؛ 1962ع</ref> ==درود ۽ صلوات== [[فائل:Salavat of the prophet.png|thumb|left|upright=1.5|صلوات]] ==حوالا== {{حوالا}} [[زمرو:اسلام]] [[زمرو:محمد|*]] n7x4v5aww5hr1h6ia7ybtlrkexwrwvc 240403 240402 2022-08-28T08:48:44Z Intisar Ali 8681 wikitext text/x-wiki {{Infobox person | honorific_prefix = ابوالقاسم | name = '''<span style='color: Green'>مُحَمَّدٌ</span>''' <!-- include middle initial, if not specified in birth_name --> | honorific_suffix = صلي الله عليه وآله وسلم | image =Dark vignette Al-Masjid AL-Nabawi Door800x600x300.jpg | image_size = 300px | alt = | caption = سندن نالو خوش خطاطي ۾ لکيل | native_name = ابوالقاسم | native_name_lang = عربي | birth_name = <!-- only use if different from name above --> | birth_date = {{birth date |570|04|20}} | birth_place = مڪو | baptised = <!-- will not display if birth_date is entered --> | disappeared_date = <!-- {{disappeared date and age|YYYY|MM|DD|YYYY|MM|DD}} (disappeared date then birth date) --> | disappeared_place = | disappeared_status = | death_date = {{death date and age|632|06|08|570|04|20}} | death_place = مدينو | death_cause = سخت بخار | body_discovered = | resting_place = مسجد نبوي، مدينو منور | resting_place_coordinates = <!-- {{coord|LAT|LONG|type:landmark|display=inline}} --> | monuments = مسجد نبوي | residence = مڪو پوء مدہنو | nationality = عرب | other_names = 99 نالا: مجتبیٰ، مصطفیٰ، بشیر، نذیر، احمد وغیرہ | ethnicity = <!-- Ethnicity should be supported with a citation from a reliable source --> | citizenship = حجاز | education = اُمِي | alma_mater = | occupation = واپار ، حاڪم ، قاضي، فوجي ڪمانڊر، معلم | years_active = | era = | employer = | organization = | agent = | known_for = اسلام جو پيغمبر | notable_works = *خدا جو ڏنل قرآن پھچائڻ * مديني جي رياست جو بنياد وجھندڙ * مسجد نبوي جو معمار *اسلام جي تعليم ڏنائين * حديث | style = | home_town = مڪو | salary = | net_worth = <!-- Net worth should be supported with a citation from a reliable source --> | height = <!-- "X cm", "X m" or "X ft Y in" plus optional reference (conversions are automatic) --> | weight = <!-- "X kg", "X lb" or "X st Y lb" plus optional reference (conversions are automatic) --> | television = | title = | term = | predecessor = عيسيٰ مسيح | successor = ڪو بہ نہ | party = | movement = | opponents = عربستان جا مشرڪ ۽ يھودي | boards = | religion = <!-- Religion should be supported with a citation from a reliable source --> | denomination = <!-- Denomination should be supported with a citation from a reliable source --> | criminal_charge = <!-- Criminality parameters should be supported with citations from reliable sources --> | criminal_penalty = | criminal_status = | spouse =* خديجه بنت خويلد (595–619) *سوده بنت زمعه (619–632) *حفصه بنت عمر (624–632) *جويريه بنت حارث (628–632) *عائشه (619–632) *زينب بنت جحش (627–632) *صفيه بنت حيي (629–632) *زينب بنت خزيمه (625–627) *ام سلمه (629–632) *ام حبيبه (628–632) *ريحانه بنت زيد (629–631) *ماريه قبطيه (630–632) *ميمونه بنت حارث (630–632) | partner = <!-- (unmarried long-term partner) --> | children = *عبد الله بن محمد، *قاسم بن محمد، *ابراهيم بن محمد، *زينب بنت محمد، *رقيه بنت محمد، *ام ڪلثوم بنت محمد، *فاطمه زهرا رضہ | parents = *عبد الله بن عبد المطلب * آمنہ بنت وھب | relatives = * عبدالمطلب (ڏاڏو) *ابوطالب (چاچو) * حمزہ (چاچو)رضہ *ابو لھب (چاچو) *علي رضہ (ڀائٽو، ۽ ڄاٽو) *عباس رضه (،چاچو) * ابو بڪر رضہ (سھرو) * عمر فاروق رضه (سھرو) *ابوسفيان (سھرو) | callsign = | awards = رحمته العالمين | module = آخري نبي | module2 = | module3 = | module4 = | module5 = | module6 = | signature =Muhammad Seal.svg | signature_alt = | signature_size = 50px | website = <!-- {{URL|example.com}} --> | footnotes = }} <br/> '''حضرت مُحَمَّد''' {{درود}} {{ٻيا نالا|انگريزي= '''Hazrat Muhammad '''pbuh}}(اپریل570ع - جون 632ع) مسلمانن جي عقيدي مطابق الله سبحان و تعالیٰ جو آخري نبي ۽ رسول ھيو جنھن تي [[آسماني ڪتابن جا نالا|آسماني ڪتاب]] [[قرآن| قرآن مجيد]] نازل ٿيو. 40 سالن جي عمر ۾ [[عربستان]] جي شھر [[مڪو| مڪي]] ۾ نبوت جو اظھار ڪندي اسلام جي توحيد واري عقيدي جي تبليغ جو آغاز ڪيو. سندس ڏنل تعليم عربن جي ان خطي ۾ ھڪ زبردست انقلاب برپا ڪيو. قرآن مجيد ۾ سندس زندگي مبارڪ کي '''اسوه''' سڏيو ويو آهي<ref name =" علوي" > بذل القوۃ فی حوادث سنی النبوۃ (سيرت هاشمي)، از: امام العصر مخدوم محمد ھاشم محدث ٺٽوي، ترجمو: پروفيسر اسرار احمد علوي، مھراڻ اڪيڊمي شڪارپور، ڇاپو ٻيو جولائي 2004ع ۾ لکيل مترجم جو نوٽ: تقديم </ref>. سورة الاحزاب جي آيت 21 ۾ فرمان آھي ته:'''لقد کان لکم فی رسول اللہ اسوۃ حسنہ''': ترجمو: "بيشڪ اوھان جي لاء خدا جي رسول {{درود}} جي ذات ۾ ھڪ بھترين نمونو آھي." لفظ اسوة جي عام معنیٰ طريقو يا نمونو آھي<ref name=" علوي " />. اسوہ انسان جي ان حالت کي چيو ويندو آهي جيڪا ھو ڪنھن ٻئي انسان جي پيروي ڪندي اختيار ڪري<ref name ="راغب " > مفردات الفاظ القرآن, از: ابو القاسم راغب اصفھانی صہ ۱۴۰ </ref>. اسلامي عقيدي مطابق محمد رسول الله {{درود}} جن جي اطاعت مسلمانن جي ايمان جو لازمي جز ۽ فرض آهي ۽ ان جي اطاعت کي قرآن مجيد ۾ الله جي اطاعت جي مثل سڏيو ويو آهي. سورة النساء جي آيت ۶۴ ۾ قرآن فرمائي ٿو ته: ''' وما ارسلنا من رسول الا لیطاع باذن اللّٰہ''': ترجمو: "۽ اسان موڪليا جيڪي رسول تہ انھن جي پيروي ڪئي وڃي، الله جي حڪم سان". دين جي عالمن ۽ قرآن جي شارحن جو اھو عقيدو آهي ته قرآن ھڪ تحريري دستور آھي جنھن جي عملي صورت سرور ڪونين {{درود}} جن جي ذات آھي، جن جو ڪوبه قول ۽ فعل حڪم خداوندئ کان وار برابر بہ ھيڏي ھوڏي ھٽيل نه آهي<ref name=" علوي " />. ايليا (بيت المقدس) ۾ ھجرت جي پنجين سال [[ھرقل|ھرقل اعظم]] (Hercules) جي درٻار ۾ سندس بدترين دشمن [[ابوسفيان]] پڇا ڪرڻ تي ٻڌايو ھو تہ "نبوت کان اڳ بہ اوھان {{ درود}} ڪڏهن ڪوڙ نہ ڳالھايو آھي"<ref name=" علوي " />. پاڻ ڪريمن پنھنجي بيمثال ڪردار وسيلي ڪٺور قلبن کي نرم ڪري انھن جو تزڪيو ڪيو<ref name=" علوي " />. سندن ھر عمل جي تقليد کي اسلامي دين ۾ سنت جو مقام حاصل آهي<ref name="علوي " />. مولانا ابوالڪلام آزاد مطابق:"قرآن ۽ نبي سائين {{درود}} جن جي زندگي ساڳي شئي آھي، قرآن متن آھي تہ سيرة ان جي تشريح ۽ قرآن علم آھي تہ سيرة ان جو عمل. ان ڪري انسانيت جي سمورن اھنجن ۽ آزارن جو علاج ان سيرت جي مطالعي ۾ ئي ملي سگھندو"<ref name ="آزاد " > سیرۃ کے عملی پہلو (اردو) ، از: مولانا ابوالڪلام آزاد، صہ ۹</ref>. == قبيلو ۽ گھراڻو == حضرت محمد {{درود}} جو قبيلو [[قريش]] ۽ گھراڻو [[بنو هاشم]] ھيا جيڪي حضرت ابراهيم جي بيبي ھاجرہ {{ٻيا نالا|عبراني= ''' Hagar '''}} مان وڏي پٽ حضرت اسماعيل جي اولاد مان ھيا. حضرت [[ابراهيم]] پنھنجي وڏي پٽ حضرت [[اسماعيل]] ۽ سندس ماء کي مڪي جي ويران وادي ۾ رھايو جتي ٻنھي پيء ۽ پٽ گڏجي [[ڪعبو]] تعمير ڪيو. ان ويراني ۾ [[زمزم]] جي چشمي جي برآمد ٿيڻ سان جرھوم جي قبيلو سندن مرضي سان اتي آباد ٿيو ۽ اڳتي هلي اسماعيل جي شادي ٿي ۽ کيس ٻارھن پٽ ڄاوا جن مان وڏي پٽ جو نالو قدار ھيو. آھستي آھستي اسماعيلين جو تعداد وڌندو ويو.<ref name ="سعيد" >The Life of Muhammad, the Prophet , by:Syed Saeed Akhtar Rizvi, page ،9,7,8,6,</ref> بائيبل مطابق خدا جو واعدو ٿيل ھيو تہ اسماعيل جي اولاد کي تيزي سان وڌائيندو <ref>{Genesis 21:13}</ref> اھي پوري حجاز ۾ ڦھلجي ويا. عیسیٰ مسیح جي پيدائش کان 200 سال اڳ قدار جي اولاد مان عدنان مشھوري ماڻي ٻنھي جي وچ واري شجري جي اڃان ڪا پڪ نہ ٿي سگھي آھي ڇو تہ عربن گھڻا شجرا بيان ڪيا آهن.محمد صہ انھن شجرن تي تبصرو ڪندي فرمايو ھيو تہ {{quote|جڏهن منھجو شجرو عدنان تائين پھچي تہ بس ڪريو|محمد صہ<ref name = " سعيد"/>|}} ٽين صدي عيسويءَ ۾ عدنان جي اولاد مان ھڪ سردار ٿيو جنھن جو نالو فاھر ھيو جنھن لاء خيال آهي تہ ان کي [[قريش]] سڏيندا ھيا ڪن جو وري خيال آھي تہ فاھر جي پنجين پيڙهيءَ ۾ پنجين صدي عيسويءَ ۾ [[قصي بن ڪلاب]] بن مرہ بن لوئي، بن غالب بن فاھر نالي ھڪ طاقتور شخص مشھور ٿيو جنھن کي قريش سڏيندا ھيا ء ان جي اولاد [[قريشي]] سڏبا ھيا. علامہ شبلي نعماني، علامہ طبري مطابق قصي ئي پھريون شخص ھيو جنھن کي قريش سڏيو ويو. قصي سڀني اسماعلين کي گڏ ڪري قائل ڪيو تہ خانہ بدوشي ترڪ ڪري ڪعبي جي چؤطرف مستقل رھائش اختيار ڪن. قصي ڪعبي جي نگران خزاہ قبيلي جي ھليل نالي ھڪ شخص جي نياڻي سان شادي ڪئي ۽ ھليل جي وصيت ذريعي ڪعبي جي نگراني جي ذميداري قصي جي حوالي ٿي جنھن کوڙ ادارن کي قائم ڪيو جن ۾ دارالندواہ (گڏجاڻي واري جاء) شامل ھئي جتي ويھي جنگ ۽ امن سميت اھم معاملن جا فيصلا ، شادين جا اجتماع ٿيندا هئا. قافلن جي روانگي پن ٿيندي هئي.ھن سقايہ ( حاجين کي پاڻي فراهم ڪرڻ جو بندوبست)، رفادہ ( حاجين کي کاڌخوراڪ فراھم ڪرڻ جو بندوبست) پڻ قائم ڪيا<ref name = "سعيد "/> ھن حاجين جو مشاعرالحرم ۾ رات ٽڪائڻ جو بندوبست ء پوري واديءَ کي بتين سان منور ڪري کين سھولتن فراھم ڪرڻ جي شروعات ڪئي. زمزم جو چشمو صديون پھرين لٽجي ويو ھو ھن ان کي ڳولي پھريون دفعو کوھ کوٽايو ۽ پاڻي جي بحالي ٿي. ھن ڪعبي جي ٻيھر تعمير ڪرائي. ھن جي وفات بعد ماڻھو حاجون (موجوده جنت المولا واري قبرستان) ۾ سندس قبر جي زيارت لاءِ ويندا ھئا. ھن کي ڪعبي جون ڇھ ذميداريون ھيون جيڪي ھن پنھنجي وفات کان اڳ پنھنجي وڏي پٽ عبدالدار کي سونپيون. قصي کي پنج پٽ ء ھڪ ڌيءُ ھئي. سندس ٻئي پٽ مغيرہ کي عبداالمناف سڏيندا ھيا، جيڪو قبيلن ۾ معتبر ۽ قائدانہ صلاحيتن وارو ليکيو ويو. عبدالمناف کي ڇھ پٽ ٿيا جن ۾ ھاشم، مطلب، عبد شمس ۽ نوفل مشھور ٿيا. عبدالدار ۽ عبداالمناف جي وفات کان پوءِ ڪعبي جي ذميداري سنڀالڻ ۾ سندن اولاد ۾ تڪرار شروع ٿيو پر پوء ٺاھ ٿي وين. اھو طئي ٿيو تہ پاڻي پيارڻ ، کاڌ خوراڪ فراھم ڪرڻ ۽ جنگ ۾ قيادت جي ذميداري عبداالمناف جي اولاد ڏي منتقل ٿي. ليوا ۽ حجابہ جي ذميداري عبدالدار جي اولاد کي ملي باقي دارالندواہ جي سربراهي ٻنھي جي خاندانن ۾ رھي. انھن مان ھاشم گھڻو نالو ڪڍيو جنھن کي کاڌي کارائڻ جي ذميداري ملي. ھڪ ڀيري مڪي ۾ وڏو ڏڪار آيو تہ ھاشم پنھنجي سموري دولت کڻي شام ويو اتان اٽو ۽ سڪل ماني خريد ڪري مڪي آيو ۽ روزانو اٺن کي ڪھي انھن مان ٻوڙ ٺاھي ماني جا ٽڪرا ان ۾ ملائي سموري قبيلي کي گھرائي کارائيندو هو ڏڪار جي خاتمي تائين ھن قبيلي جي مدد جاري رکي کوڙ ماڻھن کي مرڻ کان بچائي ورتو.ان خدمت جي بدلي ئي کيس ھاشم جو نالو مليو جنھن جي معني ( مانيءَ کي ) ٽڪر ڪندڙ آھي. ھاشم جو اصل نالو امر{{ٻيا نالا|انگريزي=Amr}} ھيو. ھاشم مڪي جي واپاري قافلن جو بنياد وجھندڙ پڻ ھيو. ھن باظنتيني شھنشاھ کان حڪمنامو حاصل ڪيو جنھن تحت قريش قبيلي کي ھر قسم جي ٽئڪس ۽ ڊيوٽي کان آزاد ڪري انھن جي ڪنٽرول وارن ملڪن ۾ آزاد اچ وڃ جي اجازت ڏنل ھئي<ref name = " سعيد "/> ھن اھا ساڳي سھولت ايٿوپيا جي بادشاھ کان پڻ حاصل ڪئي ۽ ان وقت يمن ايٿوپيا جو حصو ھيو.اھڙي طرح قريش جا واپاري قافلا يمن کان شام ۽ بازنظيني شھر انقرہ تائين وڃڻ شروع ٿيا.<ref name = "سعيد "/> ھاشم جڏهن 25 سالن جو ھيو تہ سن 488 عيسويءَ ۾ فلسطين جي غزہ واري ھنڌ وفات ڪري ويو ۽ کيس اتي ئي دفن ڪيو ويو. اھا جاء غزہ ھاشم يا ھاشم جي غزہ سڏجڻ شروع ٿي وئي. ھن يثرب جي عدي بنو نجار قبيلي جي سلمیٰ بنت امر سان پرڻو ڪيو جنھن مان عبدالمطلب پيدا ٿيو جيڪو اڃان ننڍڙو ھيو تہ ھاشم وفات ڪري ويو.ان کان سواءِ ھاشم کي چار ٻيا پٽ پڻ ھيا جن ۾ اسد، نضلا، سئفي ۽ ابو سئفي شامل ھيا جن مان پوين ٽن کي اولاد ڪانہ ٿي باقي اسد کي [[فاطمه بنت اسد]] نالي نياڻي ڄائي جيڪا علي رضہ بن ابي طالب جي ماء ھئي. ھاشم جو اھڙي طرح نسل عبدالمطلب مان اڳتي ھليو<ref name = " سعيد"/>. عبدالمطلب يثرب ۾ پنھنجي ناني جي گھر ۾ پيدا ٿيو. ھاشم جي وفات بعد سندس ڀاء مطلب خاندان جو وڏو بڻيو جيڪو پنھنجي ننڍي ڀائٽي عبدالمطلب بن ھاشم کي مڪي وٺي آيو جڏھن مطلب اٺ تي مڪي ۾ داخل ٿيو تہ ماڻھن ڇوڪري کي مطلب جو غلام سمجھي عبدالمطلب چوڻ شروع ڪيو ۽ مطلب وضاحت ڪندو رھيو تہ اھو سندس ڀائٽيو آھي پر ھاشم جي ان پٽ تي عبدالمطلب نالو پئجي ويو<ref name = " سعيد "/>. عبدالمطلب جو اصل نالو شعيبت الحمد ھيو. مطلبجي وفات بعد سقايہ ۽ رفادہ جي ذميداري عبدالمطلب جي حصي ۾ آئي. ھن 82 سالن تائين عمر ماڻي ۽ پوئين وقت ھن کي مڪي جي سربراھ جو خطاب پڻ مليو<ref name = " سعيد"/> ==والدين== نبي ڪريم {{درود}} جي والد جو نالو عبدالله بن عبدالمطلب ھيو جنھن سندس ولادت کان ڪجھ مھينا اڳ يثرب ۾ ۲۵ سالن جي عمر ۾ وفات ڪئي<ref name =" Awan" > Siraj u Munira, By: Muhammad Ikramun Nabi Awan and Ms Nusrat Tiwana, 1st edition, Nov 2014, Pages: 23, 25 ,27, 28, 39,40 to 86 </ref>. ==جنم== نبي ڪريم {{درود}} جن ۱۲ ربيع الاول تي فجر جي وقت بمطابق ۳۰ اپريل ۵۷۱ع ۾ پيدا ٿيا<ref name ="الفضل " > [ https://www.alfazlonline.org/07/01/2020/9519/] الفضل آن لائين</ref>. سندس ولادت ابرہ جي لشڪر جي تباھي کان ۵۵ ڏينھن بعد ٿي<ref name=" Awan " />. ڏاڏي عبدالمطلب سندس نالو محمد رکيو<ref name=" Awan " />. == ننڍپڻ== عربن جي اميرن جي رواج مطابق پرورش لاء ڏاڏي کيس بدو عربن جي بني سعد قبيلي سان تعلق رکندڙ حليمه سعديه جي حوالي ڪيو<ref name=" Awan " />. حليمه ۽ سندس مڙس حارث ٻار وٺڻ وقت الجھن ۾ ھيا تہ شايد کين مناسب معاوضو نہ ملي سگھي پر جلد ئي کين ٻار جي ڀلاري ھجڻ جي سمجھ آئي<ref name=" Awan" />. حليمه جي نياڻي شيماء سندس پرورش ۾ ماء جي مدد ڪئي<ref name=" Awan " />. ننڍپڻ ۾ پنھنجي رضاعي ڀائرن ۽ ان رضاعي ڀيڻ سان گڏجي ٻڪريون پڻ چاريندو ھو<ref name="Awan " />. جڏھن ۶ سالن جو ٿيو تہ ماء آمنه کيس سندس پيءُ جي قبر جي زيارت ۽ سندس ناناڻي گھر گھمائڻ لاء يثرب وٺي آئي<ref name="Awan " />. واپسي ۾ بيمار ٿي پئي ۽ آبوا جي مقام تي وفات ڪري وئي. تدفين بعد مائٽن کي نظر نہ آيو ۽ جڏھن کيس ڳوليائون تہ پنھنجي ماء جي قبر وٽ ويٺل روئندي ڏٺائونس <ref name=" Awan" />. بعد ۾ جڏھن اصحابين سان گڏ ماء جي قبر تي آيا تہ سندس قبر جي مٽي تي ھٿ ڦيرائيندي ڏاڍو رنا ھيا ۽ ان وقت اصحابي ڪافي پري بيٺا ھئا ۽ کين اھو چوندي ٻڌو تہ سندس ماء جي شفقت جي يادن کيس روئاري وڌو<ref name="Awan " />. ماءُ جي وفات بعد ھن يتيم ٻار جي پرورش جي ذميداري سندس ڏاڏي عبدالمطلب سنڀالي. ۵۷۹ع ۾ عبدالمطلب پڻ وفات ڪري ويو ۽ پوء سندس پرورش جي ذميداري سندس سڳي چاچي ابو طالب سنڀالي<ref name=" Awan " /> ابوطالب ۽ سندس زال فاطمه مٿن ڏاڍا مھربان رھيا<ref name=" Awan " />. پنھنجي ان چاچي ۽ پاڙيسرين جو مال چارڻ شروع ڪيو<ref name="Awan " />. ٻارھن<ref name=" Awan " /> يا يارھن ورھين جي عمر ۾ چاچي حضرت ابوطالب سان گڏ واپار سانگي شام ويا هئا<ref name=" ٺٽوي " /> جڏھن بصري پھتا تہ اتي ھڪ راھبن واري خانقاھ ۾ ترسيا<ref name="Awan " /> جتي بحيرا نالي ھڪ عيسائي راھب سندس نبوت جي تصديق ڪئي ۽ ان وقت حضرت ابوبڪر صديق پڻ ساڻن گڏ ھيو هئي<ref name=" ٺٽوي" />. == زالون ۽ اولاد == ===۱.بيبي خديجه رضه=== 25 سالن جي ڄمار ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي پھرين شادي [[بنو اسد]] گھراڻي جي [[خويلد بن اسد]] ۽ [[فاطمه بنت زائدہ]] جي نياڻي 40 سالا حضرت خديجة الڪبریٰ رضه سان 695 ۾ ٿي جيڪا بيواہ ھئي ۽ سندس اھا ٽين شادي ھئي<ref name=" علوي " />. سندس لقب طاھرہ ۽ ڪنيت ان ھند ھئي<ref name=" علوي " />. بيبي سانئڻ جو پھريون نڪاح [[ھند بن زرارہ]] سان ٿيو جنھن مان کيس ھڪ نياڻي ۽ ٻہ پٽ ٿيا جيڪو پوء گذاري ويو. سندس ٻيون نڪاح [[عتيق بن عائذ]] سان ڪرايو ويو جنھن مان کيس ھڪ نياڻي ھند جي نالي سان ھئي پر ڪجھ وقت کان پوءِ عتيق پڻ گذاري ويو<ref name=" علوي " />. جڏھن 35 سالن جي ٿي تہ سندس والد خويلد پڻ گذاري ويو<ref name="علوي " />. پاڻ مالدار عورت ھئي ۽ سندس ڪاروباري قافلا [[عراق]]، [[شام]] ۽ [[فلسطين]] تائين ويندا ھيا. سندس ھڪ غلام [[ميسرہ]] ايماندار ھيو جيڪو سندس ڪاروبار جو جنرل مينيجر ھيو<ref name=" علوي" />. پاڻ سڳورن {{درود}} جن ان وقت ايمانداري ۾ وڏي شھرت حاصل ڪئي هئي ۽ ميسرہ ذريعي بيبي سانئڻ وٽ اھڙو احوال پھتل ھو ۽ ان کين سندس ڪاروبار ۾ شامل ٿيڻ جي پيشڪش ڪئي جيڪا پاڻ سڳورن {{درود}} قبول ڪئي ۽ ان جي تجارتي قافلي سان شام ويا جنھن بعد بيبي سانئڻ کين شادي جو پيغام موڪليو ۽ ان وقت بيبي صاحبه جي عمر ۴۰ سال ھئي<ref name=" علوي " />. شادي ۲۵ صفر تي مڪي ۾ ٿي جنھن ۾ حضرت ابو طالب ، حضرت حمزہ رضه، بيبي صاحبه جو چاچو [[عمرو بن اسد]]، سؤٽ [[ورقه بن نوفل]] پڻ شامل ٿيا<ref name=" علوي " />. حق مھر ساڍا ٻارھن [[اوقيه]] سون مقرر ڪيو ويو جنھن جي قيمت ۵۰۰ درھم ھئي<ref name=" علوي" />. ھڪ روايت مطابق حق مھر ۲۰ وٽ ٻڌايو ويو آهي<ref name=" علوي " />. نڪاح جو خطبو سيدنا [[ابو طالب]] پڙھيو. اھو خطبو يعقوبي ، شامي ، قسطلاني ، ۽ علامه عامري پنھنجي ڪتابن ۾ نقل ڪيو آهي<ref name=" علوي " />. نڪاح بعد پاڻ سڳورن {{درود}} ھڪ اٺ ذبح ڪرائي مھمانن جي دعوت ڪئي. بيبي سانئڻ زندگي جا 25 سال پاڻ سڳورن {{درود}} سان گذاريا<ref name=" علوي " />. سندس حياتيءَ ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} ٻي ڪا شادي نہ ڪئي<ref name=" علوي " />. پاڻ سڳورن {{درود}} جي پٽ ابراھيم کان سواءِ سموري اولاد بيبي سانئڻ مان ٿي ۽ سڀ سواء بيبي فاطمه الزهراء رضه جي سندن حياتي مبارڪ دوران وفات ڪري ويا<ref name=" علوي " />. [[فائل:The altar of prayer of the Prophet in the demolished house of Khadijeh 01.jpg|thumb|left|upright=0.8|بيبي خديجہ جي مڪي ۾ ڊاٿل گھر اندر اھا جاء جتي حضرت محمد{{درود}} ساڻس شادي کان پوء رھائش دوران عبادت ڪندو ھو]] نبي ڪريم {{درود}} کي چار نياڻيون ھيون جن مان وڏي سيدہ زينب ، ٻيون نمبر سيدہ رقيه ، ٽيون نمبر سيدہ ام ڪلثوم ۽ چوٿون نمبر آخري نياڻي سيده فاطمه الزهراء ھئي<ref name=" علوي " />. چئني مديني ھجرت ڪئي ۽ اتي وفات ڪيائون ۽ چارئي جنت البقيع ۾ دفن ٿيل آھن<ref name=" علوي " />. سيده زينب رضه 30 ميلادي ڌاري مڪي ۾ ڄائي ۽ سن ۸ ھجري ۾ مديني ۾ وفات ڪئي. سندس نڪاح بعثت کان اڳ پنھنجي ماسات ابوالعاص بن ربيع قرشي سان ڪرايو ويو جيڪو بيبي خديجه جي ڀيڻ ھند بنت خويلد جو پٽ ھيو ۽ سندس اصل نالو لقيط ھو<ref name=" علوي " />. ڪجھ رويتن مطابق سندس نالو ھشيم ۽ مھشم ھيو. پاڻ سڳورن {{درود}} جي ھجرت وقت اھي طائف ۾ رھندا ھئا. بدر جي جنگ بعد پاڻ سڳورن {{درود}} کيس مديني گھرايو ۽ بعد ۾ ابوالعاص جڏهن اسلام قبول ڪيو تہ اھو پڻ مديني ۾ آيو. سيده زينب کي ھڪ پٽ علي ۽ ھڪ نياڻي امامه ٿيا<ref name=" علوي" />. علي ننڍپڻ ۾ ئي فوت ٿي ويو. امامه جي پرورش بعد ۾ ابوالعاص جي ماروٽ حضرت زبير بن عوام ڪئي جنهن بيبي فاطمه الزهراء جي وفات بعد امامه جو نڪاح حضرت علي ڪرم الله وجهه سان ڪرايو<ref name=" علوي " />. [[فائل:The altar of prayer of the Prophet in the demolished house of Khadijeh.jpg|thumb|left|upright=0.8|بيبي خديجہ جي سعودي حڪومت پاران ڊاٿل گھر ۾ محراب جو ھڪ ٻيو منظر جتي پاڻ سڳورو عبادت ڪندو ھو]] سيده رقيه رضه ۳۳ ميلادي ڌاري ڄائي ۽ ان جو نڪاح حضرت عثمان غني رضه سان ڪرايو ويو. نبوت جي پنجين سال مڙس سان گڏ حبشه ھجرت ڪئي جتي ست سال رھيا اتي کيس ھڪ پٽ عبدالله نالي ڄائو. مڪي واپسي بعد مديني ڏانهن ھجرت ڪئي. بدر جي جنگ وقت بيمار ٿي پئي ۽ اٽڪل ۲۰ ڏينھن بعد وفات ڪري وئي. ان جي بيماري سبب نبي ڪريم {{درود}} جن حضرت [[عثمان غني]] رضه ۽ حضرت اسامه بن زيد رضه کي مديني ڇڏي ويا ھئا. جنگ جي فتح جي خبر جڏهن مديني پھتي تہ بيبي سانئڻ جي تدفين ٿي رھي ھئي<ref name=" علوي " />. سندس پٽ عبدالله پڻ ننڍپڻ ۾ گذاري ويو<ref name=" علوي " />. [[فائل:The House of Khadijah, The Porphet Mohammad's Wife in Mecca before Demolition 01.jpg|thumb|left|upright=0.8|بيبي خديجہ جو گھر جتي حضرت محمد {{درود}} مڪي زندگيءَ جو ھڪ دؤر گذاريو جيڪو سعودي حڪومت ڊھرائي ڇڏيو]] سيدہ ام ڪلثوم اھل بيت جي مديني ھجرت وقت بيبي فاطمه الزهراء رضه ۽ سيدہ سوده رضه سان گڏ ھئي. سيدہ رقيه رضه جي وفات کان ست يا ٽن مھينن بعد پاڻ سڳورن {{درود}} سندس نڪاح حضرت عثمان غني رضه سان ڪرايو ۽ سندس رخصتي جمادالآخر ۾ دوران ۱۹ سالن جي عمر ۾ ٿي<ref name=" علوي " />. کيس ڪا بہ اولاد ڪانه ٿي. حضرت عثمان سان ھن پنھنجي زندگي جا اٽڪل ساڍا ڇھ ورھيه گذاريا<ref name=" علوي " />. سن ۹ ھجري ۾ شعبان جي مھيني دوران وفات ڪئي. سندس جنازي نماز پاڻ سڳورن {{درود}} جن پڙھائي<ref name=" علوي " />. [[فائل:The House of Khadijah, The Prophet Mohammad's Wife in Mecca after Demolition 01.jpg|thumb|left|upright=0.8|بيبي خديجہ وارو گھر ڊھڻ کان پوءِ واري حالت ۾. ھن گھر پاڻ سڳورن زندگي جو ھڪ دور گذارہو]] بيبي فاطمه الزهراء رضه ۴۱ ميلادي ۾ نبوت جي بعثت واري سال پيدا ٿي ۽ جڏهن ۱۰ ورھين جي ھئي تہ سندس والدہ وفات ڪئي جنھن ڪري ننڍي عمر ۾ ئي والد سان وابسته رھي<ref name="علوي " />. والد کي تمام پياري ھئي. سندس عادات ، اطوار ، رفتار توڙي گفتار جو انداز والد سان مشابهت رکندڙ ھيو ۽ شڪل ۾ والده جھڙي ھئي<ref name=" علوي " />. سندس شادي پندرهن سال پنج مھينن جي عمر حضرت علي ڪرم الله وجهه سان مديني ۾ جنگ بدر کان بعد ڪرائي وئي. نڪاح جي تقريب مسجد نبوي ۾ ٿي ۽ پاڻ سڳورن{{درود}} سندن نڪاح پڙھايو. حق مھر ۵۰۰ درھم مقرر ٿيو ۽ رخصتي احد جي جنگ بعد عمل ۾ آئي<ref name=" علوي" />. سندس حياتيءَ دوران حضرت علي ڪرم الله وجهه ٻي شادي ڪانه ڪئي. کيس پنج ٻار جن ۾ ٽي پٽ امام حسن، امام حسين ، امام محسن ۽ ٻہ ڌيئر ڄاوا. امام محسن ننڍپڻ ۾ ئي وفات ڪئي<ref name=" علوي " />. پاڻ پردي جي سخت پابند ھئي. سندس جنازي نماز حضرت علي ڪرم الله وجهه پڙھائي<ref name="علوي " />. [[فائل:Khadija tomb (1).jpg|thumb|left|upright=0.8|خديجہ جو مڪي م واقع مقبرو جيڪو سعودي حڪومت ڊھرائي ڇڏيو]] بيبي خديجه رضه مان پاڻ سڳورن {{درود}} کي ٻہ پٽ پڻ ڄاوا جن جا نالا قاسم ۽ عبدالله ھيا. قاسم کي طاھر ۽ عبدالله کي طيب پڻ سڏيندا هئا<ref name=" علوي " />. روايت مطابق سندن وفات نبوت کان اڳ ننڍپڻ ۾ ٿي ھئي<ref name=" علوي" />. بيبي صاحبه ۱۱ رمضان سن ۱۰ نبوي ۾ ٦۵ ورھين جي ڄمار ۾ مڪي ۾ وفات ڪئي. کيس حجون مڪي شريف ۾ دفنايو ويو. ان وقت اڃان جنازي جي نماز جو حڪم نہ آيو ھو<ref name=" علوي" />. ===۲.بيبي سوده رضه=== سن ۱۰ نبوي ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} جن جو پاڻ کان عمر ۾ ۳۰ سال وڏي بيوہ<ref name=" علوي " /> سودہ بنت زمعه سان نڪاح ٿيو. مديني ڏانهن ھجرت وقت فقط ھيء گھرواري ساڻن گڏ ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. سندس والد جو نالو زمعه بن قيس ۽ ماء جو نالو شموس بنت قيس نجاري ھيو ۽ ان جو تعلق بنو عامر قبيلي سان ھو<ref name="علوي " />. روايت مطابق ھڪ دفعي خوله بنت حڪيم نبي ڪريم {{درود}} جن کي ٻي شادي ڪرڻ جي تجويز ڏني ۽ کين بيبي عائشه ۽ حبشه کان ھجرت ڪري موٽي آيل مھاجرن مان بيبي سودہ جا نالا پيش ڪيا<ref name="علوي " />. پاڻ سڳورن اھا تجويز قبول ڪئي ۽ ٻنھي طرفن کان آڇ قبول ڪئي وئي. بيبي صاحبه جي نڪاح وقت عمر ۳۲ سال ھئي ۽ بيبي سوده سان نڪاح جو خطبو زمعه بن قيس پڙھيو<ref name=" علوي " />. حق مھر ۴۰۰ درھم مقرر ٿيو<ref name =" جلد" > شرح مواھب ، زرقاني ، جلد ۳, صه ۲۹۷ </ref>. ھن جا ۱۲ سال نبي ڪريم {{درود}} جي صحبت ۾ گذريا ۽ سندس رفاقت ۾ حج ۽ عمرو ادا ڪيو<ref name=" علوي " />. کيس پاڻ سڳورن {{درود}} مان ڪا اولاد ڪانه ٿي پر کيس پھرين مڙس سڪران مان عبدالرحمان نالي پٽ ڄائو جيڪو حضرت عمر رضه جي دؤر ۾ جنگ جلولاء ۾ شھيد ٿيو<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه جي ڪنيت ان عبدالرحمان ھئي<ref name=" علوي" />.بلاذري مطابق بيبي صاحبه سن ۲۲ ھجري ۾ مديني ۾ وفات ڪئي<ref name=" علوي " />. ابن سعد مطابق سن ۵۴ ھجري ۾ وفات ڪئي<ref name="علوي " />. ان وقت جنازي جي نماز جو حڪم اڃان ڪانہ ٿيو ھو. بيبي صاحبه کي جنت البقيع ۾ دفنايو ويو. ھن جي رفاقت نبي ڪريم {{درود}} جن سان ۱۴ سالن تائين ھئي<ref name=" علوي " />. ===۳.بيبي عائشه رضه=== بيبي صاحبه جو تعلق بنو تيم قبيلي سان ھيو. سندس والد جو نالو ابوبڪر صديق ۽ والدہ جو نالو ان رومان بنت عامر ھو. بيبي صاحبه جو لقب صديقه ۽ حميرا ھيو ۽ سندس ڪنيت ان عبدالله ھئي<ref name=" علوي " />. سن ۱۰ نبوي شوال جي مھيني ۾ بيبي عائشه رضه جو پاڻ سڳورن {{درود}} جن سان نڪاح مڪي ۾ سندس والد ابوبڪر صديق پڙھيو<ref name=" علوي " />. حق مھر ۵۰۰ درھم مقرر ٿيو.ان وقت سندس عمر ۶ سال ھئي ۽ رخصتي شوال جي مھيني ۾ ھجرت جي پھرين سال ۹ ورھين جي عمر ۾ مديني ٿي<ref name=" ٺٽوي" />. نڪاح ۽ رخصتي وقت بيبي صاحبه جي عمر بابت متضاد روايتون آھن جن ۾ ھڪ روايت مطابق رخصتي وقت بيبي صاحبه جي عمر ۱۸ سال ھئي. نڪاح مڪي ۾ ٿيو ۽ رخصتي ھجرت جي پھرين سال ٿي ان وقت بيبيءَ جي عمر ۱۷ يا ۱۹ سال ھئي ۽ محمد {{درود}} جن جي عمر ۵۴ سال ھئي<ref name =" الفتوا" > [https://www.thefatwa.com/urdu/questionID/3775/%D8%A7%D8%B2%D9%88%D8%A7%D8%AC-%D9%85%D8%B7%DB%81%D8%B1%D8%A7%D8%AA-%DA%A9%DB%8C-%D8%AA%D8%B9%D8%AF%D8%A7%D8%AF-%DA%A9%D8%AA%D9%86%DB%8C-%DB%81%DB%92-%D8%A7%D9%88%D8%B1-%D8%B9%D9%82%D8%AF-%D9%86%D8%A8%D9%88%DB%8C-%D9%85%DB%8C%DA%BA-%D8%A2%D9%86%DB%92-%DA%A9%DB%92-%D9%88%D9%82%D8%AA-%D8%A7%D9%86-%DA%A9%DB%8C-%D8%B9%D9%85%D8%B1%DB%8C%DA%BA-%DA%A9%DB%8C%D8%A7-%D8%AA%DA%BE%DB%8C%DA%BA/ ] Alfatwa.com</ref>. بيبي صاحبه پنھنجي ڀيڻ اسماء بنت ابوبڪر کان عمر ۾ ۱۰ سال ننڍي ھئي جيڪا پنھجي پٽ عبدالله بن زبير جي شھادت (سن ۷۳ ھجري) کان ۵ يا ۱۰ ڏينھن بعد گذاري وئي. ان جي عمر ھجرت وقت ۲۷ سال ھئي تہ بيبي صاحبه جي عمر ۱۰ سالن جي فرق سان ان وقت ۱۷ سال ھئي<ref name=" الفتوا " />. روایت مطابق مديني پھچڻ کان ڪجھ وقت پوءِ پاڻ سڳورن {{درود}} جن زيد بن حارث ۽ ابو رافع کي مڪي مان ابوبڪر صديق رضه جي گھروارن کي وٺي اچڻ لاءِ موڪليو اھڙي طرح اھي قبا تائين پھتا. بيبي اسماء بنت ابوبڪر اميد سان ھئي ۽ اتي ان عبدالله بن زبير کي جنم ڏنو. ساڳي سال شوال ۾ بيبي عائشه رضه جو گھر مديني جي پاڙي سنح ۾ حارث بن خزرج وارن جي گھرن لڳ واقع ھيو جيڪو نبي ڪريم {{درود}} جي گھر کان ھڪ ميل جي فاصلي تي ھو. ان گھر ۾ سندس شادي ۽ رخصتي ٿي<ref name ="ياقوت " > معجم البلدان، ياقوت، جلد ۳, صه ۲۶۵ </ref>. بيبي صاحبه جو وصال ۱۷ رمضان سن ۵۷ يا ۵۸ ھجري ۾ بنو اميه واري دؤر ۾ ٿيو. پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي زالن ۾ ھيء بيبي سڀ کان وڌيڪ فقيھ ۽ علم واري عورت ھئي ۽ سندس رسول الله {{درود}} جن سان رفاقت ۹ سالن تائين رھي. پاڻ جنت البقيع ۾ دفن ٿيل آهي. حديثن جون ۲۲۱۰ روايتون بيبي صاحبه سان منصوب آھن<ref name=" علوي " />. ===۴.بيبي حفصه رضه=== بنو عدي قبيلي سان تعلق رکندڙ بيبي حفصه حضرت عمر فاروق رضه ۽ سندس زال زينب بنت مظعون جي نياڻي ھئي جيڪا بعثت نبوي کان پنج سال اڳ پيدا ٿي<ref name=" علوي " />. ننڍي عمر ۾ سندس نڪاح سھم قبيلي جي ھڪ فرد خنيس بن حذافه بن قيس سان ٿيو جيڪو بدر جي جنگ ۾ مسلمانن جي لشڪر ۾ شامل ھو ۽ زخمي ٿي پيو ۽ سن ۲ھجري ۾ وفات ڪري ويو ۽ ھڪ روايت مطابق احد جي جنگ ۾ شھيد ٿيو<ref name=" علوي " />. ان بعد شوال سن ۲ ھجري<ref name=" علوي " /> يا ۳ ھجري<ref name=" ٺٽوي " /> ۾ بيبي حفصه جي شادي نبي ڪريم {{درود}} جن سان<ref name="ٺٽوي " /> مديني ۾ ٿي<ref name="علوي " />. ان وقت بيبيءَ جي عمر ۱۸ سال<ref name="علوي " /> يا ۲۱ سال <ref name=" الفتوا " /> ھئي ۽ نڪاح ۾ مھر ۴۰ يا ۵۰۰ درھم مقرر ٿيو<ref name=" علوي" />. ابو دائود ، نسائي ۽ ابن ماجه وغيره ۾ ابن عمر جي روايت مطابق نبي ڪريم {{درود}} جن کيس ھڪ دفعو طلاق (رجعي) ڏني ھئي. طبراني پڻ اھڙو ذڪر ڪيو<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه شعبان سن ۴۵ ھجري ۾ ۶۳ ورھين جي عمر ۾ وفات ڪئي<ref name=" علوي " /><ref name="الفتوا " />. وفات وقت پنھنجي ننڍي ڀاءُ عبدالله بن عمر رضه کي وصيت ڪئي ھئي تہ سندس مديني جي اتر ۾ شام واري رستي تي واقع غابہ نالي ديھ واري ملڪيت خيرات لاء وقف ڪري<ref name=" علوي " />. سندس جنازي نماز مديني جي گورنر مروان بن حڪم پڙھائي ۽ کيس جنت البقيع ۾ دفنايو ويو<ref name=" علوي " />. نبي ڪريم {{درود}} جن سان ان جي رفاقت ۷ سال رھي. ان سان منصوب حديثن جي روايتن جو تعداد ۶۰ آھي<ref name=" علوي " />. ===۵.بيبي زينب بنت خزيمه رضه=== بيبي صاحبه جو تعلق بنوھلال قبيلي سان ھو. سندس والد جو نالو خزيمه بن عبدالله ۽ ماء جو نالو ھند ھو<ref name="علوي " />. رمضان، سن ۳ ھجري ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} جن جو نڪاح بيبي زينب بنت خزيمه ھلاليه سان<ref name=" ٺٽوي" /> مديني ۾ ٿيو ۽ ان وقت سندس عمر ۳۰ سال ھئي<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه کي خير خيرات جي ڪثرت سبب ام المساڪين يعني مسڪينن جي ماء سڏيو ويندو هو<ref name="ٺٽوي " />. ھجرت نبوي {{درود}} کان ۱۴ يا ۱۵ سال اڳ مڪي ۾ ڄائي بيبي صاحبه جو پھريون مڙس نبي ڪريم {{درود}} جو پڦاٽ عبدالله بن جحش رضه ھو جنھن سان گڏ بيبي صاحبه مديني ھجرت ڪئي جيڪو ساڳ شوال سن ۳ ھجري ۾ غزوہ احد ۾ شھيد ٿيو ھو ۽ عدت گذارڻ بعد سندس ٻي شادي پاڻ سڳورن {{درود}} جن سان ٿي پر سن ۴ ھجري ۾ ربيع الاول يا ربيع الآخر ۾ بيبي صاحبه وفات ڪري وئي<ref name=" ٺٽوي " />. وفات وقت سندس عمر ۳۰ يا ۳۱ سال کن ھئي<ref name=" علوي " />.اھو پاڻ سڳورن {{درود}} جن جو پنجون نڪاح ھيو جنھن ۾ حق مھر ۵۰۰ درھم مقرر ٿيو<ref name=" علوي" />. قتادہ بن دعامہ کان روايت مطابق سندس پھريون نڪاح پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي سؤٽ طفيل بن حارث سان ٿيل ھو جنھن ڪجھ وقت پوء کيس طلاق ڏني ۽ سندس ٻيو نڪاح طفيل جي ڀاءُ عبيدہ بن حارث سان ٿيو<ref name=" علوي " />. امھات المومنين ۾ بيبي زينب رضه واحد عورت ھئي جنھن جو جنازو نبي ڪريم {{درود}} جن پڙھايو <ref name=" علوي " />. سندس پاڻ سڳورن {{درود}} جن سان رفاقت ۸ مھينا رھي<ref name=" علوي " />. ===۶.بيبي ھند رضه=== بيبي صاحبه جو تعلق بنومخزوم قبيلي سان ھو. سندس والد جو نالو ابواميہ سھيل بن مغيرہ ھو ۽ والده جو نالو عاتڪہ بنت عامر ھيو. بيبي صاحبه جي ڪنيت ام سلمه ھئي<ref name="علوي " />. بيبي صاحبه جو نڪاح رسول الله {{درود}} جن سان شوال ، سن ۴ ھجري ۾ مديني ۾ ٿيو جنھن وقت بيبي صاحبه جي عمر ۲۶ سال ھئي. حق مھر ۾ ڪجھ گھريلو سامان شامل ھو<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه ۶۲ ھجري ۾ ۸۴ ورھين جي ڄمار ۾ وفات ڪئي. سعيد بن زيد سندس جنازي نماز پڙھائي ۽ کيس جنت البقيع ۾ دفنايو ويو. پاڻ سڳورن {{درود}} سان سندس رفاقت ۷ سال رھي<ref name=" علوي " />. اٽڪل ۳۷۸ حديثن جون روايتون ھن بيبيءَ سان منصوب ٿيل آھن<ref name=" علوي " />. ===۷.بيبي زينب بنت جحش رضه=== بيبي صاحبه جو تعلق بنو اسد بن خزيمه قبيلي سان ھو. سندس والد جو نالو جحش بن رئاب ۽ والدہ جو نالو اميمہ بنت عبدالمطلب ھيو. بيبي صاحبه جي ڪنيت ام الحڪم ھئي<ref name=" علوي" />. سن ۴ ھجري ۾ ذوالقعد جي مھيني ۾ چنڊ واري رات پاڻ ڪريم {{درود}} جن جو نڪاح زينب بنت جحش رضه سان ٿيو. ھڪ ٻي روايت مطابق ۵ ھجري ۾<ref name=" ٺٽوي " /> مديني ۾ ۴۰۰ درھم حق مھر عيوض ٿيو<ref name=" علوي " />. ان وقت بيبيءَ جي عمر ۳۵ ورھيه ھئي ۽ نبي ڪريم {{درود}} جي وفات بعد سندس زالن مان اھا پھرين وفات ڪندڙ ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. شادي واري وقت ھن. سال پردي جو حڪم نازل ٿيو<ref name=" ٺٽوي " />. ھن بيب جو تعلق قريش جي اسد بن خزيمه واري شاخ سان ھيو<ref name=" علوي " />. ھي بيبي نبي ڪريم {{درود}} جن جي رشتي ۾ پڦاٽ ھئي. ھجرت جي پھرين سال ئي بيبي صاحبه جو خاندان مديني پھتو ھو. نبي ڪريم {{درود}} جن ان جو نڪاح زيد بن حارث رضه سان ڪرايو ھو پر اھا شادي ڪامياب نہ ٿي سگھي ۽ زيد کيس طلاق ڏني<ref name=" علوي " />. ان وقت بيبيءَ جي عمر ۳۴ سال ھئي. ان بعد قرآن جي آيت جي حڪم تحت سندس عدت بعد شادي نبي ڪريم {{درود}} جن سان ٿي<ref name=" علوي" />. بيبي صاحبه جو نالو برہ ھيو ۽ شادي وقت سندس نالو نبي ڪريم {{درود}} جن زينب رکيو<ref name=" علوي " />. نبي ڪريم {{درود}} جي وصال کان ۷ سال بعد سن ۲۰ ھجري ۾ حضرت عمر رضه جي دؤر ۾ بيبي صاحبه ۵۳ ورھين جي ڄمار ۾ وفات ڪئي ۽ سندس جنازي جي نماز حضرت عمر رضه پڙھائي ۽ کيس جنت البقيع ۾ دفنايو ويو<ref name=" علوي " />. سندس رفاقت نبي ڪريم {{درود}} جن سان ۶ سال تائين رھي. ساڻس ۱۱ حديثن جون روايتون منصوب ٿيل آھن<ref name=" علوي" />. ===۸.بيبي ريحانه رضه=== بيبي صاحبه جو تعلق روايتن مطابق بنو نضير يا بنو قريظه سان ھيو جن مان بنو قريظه جي روايت مشھور آھي. ھڪ روايت مطابق ڄائي بنو نضير قبيلي ۾ ۽ سندس شادي بنو قريظه ۾ ٿي ۽ شمعون يا زيد بن عمرو جي نياڻي ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. غزوہ بنو قريظه جي موقعي تي قيد ٿي ٻانھپ ۾ شامل ٿي ۽ نبي ڪريم {{درود}} جن جي حصي ۾ آئي<ref name="ٺٽوي " />. پاڻ سڳورن {{درود}} کيس آزاد ڪري سن ۵ ھجري ۾ محرم جي مھيني ۾ ساڻس نڪاح ڪيو<ref name="ٺٽوي " />. سندس اصل نالو ربيعه بنت شمعون بن زيد بن عمرو ھيو. ابن حجر سندس تعلق بنو قريظه سان ۽ ابن اسحاق بنو نضير سان ڏيکاريو آھي<ref name=" علوي" />. سندس شادي بنو قريظه جي حڪم نالي شخص سان ٿي جيڪو غزوه بنو قريظه ۾ مارجي ويو<ref name="علوي " />. محمد بن ڪعب جي روايت مطابق ھن بيبي پردي جو حڪم مڃڻ کان انڪار ڪيو ھو جنھن ڪري کيس نبي ڪريم {{درود}} جن طلاق ڏني ھئي پر پوء رجوع ڪيو ۽ بعد ۾ پردي جي پابندي سان زندگي گذاري<ref name=" علوي " />. سن ۱۰ ھجري ۾ جڏهن نبي ڪريم {{درود}} جن حج تان واپس آيا تہ مديني ۾ وفات ڪري وئي ۽ کيس جنت البقيع ۾ دفنايو ويو<ref name=" علوي " />. ابن الاثير ،ابن ڪثير ، شامي وغيره بيبي صاحبه جو شمار ٻانھين ۾ ڪيو آهي<ref name=" علوي " />. ===۹.بيبي جويريه رضه=== سن ۵ ھجري ۾ غزوه بنو مصطلق بعد يا سن ۶ ھجري ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن جو نڪاح بيبي جويريه رضه سان<ref name=" ٺٽوي " /> مديني ۾ ٿيو<ref name=" علوي " />. پاڻ غزوہ بنو مصطلق ۾ ھٿ آيل قيدين ۾ شامل ھئي. نبي ڪريم {{درود}} جن کيس آزاد ڪري نڪاح ڪيو جنھن ۾ ۴۰۰ درھم حق مھر مقرر ٿيو<ref name=" ٺٽوي " />. نڪاح وقت بيبي صاحبه جي عمر ۲۰ سال ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال سندس والد حارث بن ابو ضرار مسلمان ٿيو<ref name=" ٺٽوي " />. ابن عباس مطابق بيبي صاحبه جو اصل نالو برہ بنت حارث ھيو<ref name=" علوي " />. سندس تعلق بنو خزاعہ جي پاڙي بنو مصطلق سان ھيو. سندس پيء پاڙي جو سردار ھيو جنھن سندس شادي پنھنجي خاندان جي نوجوان مسافع بن صفوان سان ڪرائي ھئي جيڪو غزوہ بنو مصطلق ۾ مارجي ويو. بيبي صاحبه مال غنيمت ۾ ثابت بن قيس ۽ سندس سؤٽ جي حصي ۾ آئي پر سردار جي نياڻي ھجڻ ڪري ھن انھن سان رھڻ پسند نہ ڪيو ۽ ۹ اوقيه سون جي قيمت تي پنھنجي آزادي جو معاھدو ڪيو. مدد لاء نبي ڪريم {{درود}} جن وٽ پيش ٿي ۽ نبي ڪريم {{درود}} جن رقم ڀري کيس آزاد ڪرايو جنھن بعد مسلمان ٿي ۽ پاڻ سڳورن کيس حرم ۾ شامل ڪرڻ جو فيصلو ڪيو ۽ نڪاح بعد ان جو نالو بره بدلائي جويريه رکيو. نڪاح بعد اصحابين نبي ڪريم {{درود}} جن جي ساھراڻي گھر ڀاتين ھئڻ ڪري بيبي صاحبه جي قبيلي جي سمورن فردن کي آزاد ڪري ڇڏيو<ref name=" علوي " />. ابن عبدالبر مطابق بيبي صاحبه ربيع الاول سن ۵۰ ھجري ۾ ۶۵ سالن جي ڄمار ۾ وفات ڪئي. سندس جنازي جي نماز مديني جي گورنر [[مروان بن حڪم]] پڙھائي ۽ کيس [[جنت البقيع]] ۾ دفنايو ويو<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه جو پاڻ سڳورن {{درود}} سان ازدواجي رفاقت ۵ سال تائين رھي. ھن بيبي سان ۷ حديثون منصوب ٿيل آھن. ===۱۰. بيبي رملہ (ام حبيبه) رضه=== سن ۷ ھجري ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن ابوسفيان جي ڌيءَ ام حبيبه سان نڪاح ڪيو<ref name="ٺٽوي " />. بيبي صاحبه جو تعلق بنو اميه خاندان سان هو. سندس اصل نالو رملہ بنت ابو سفيان ھو<ref name=" علوي" />. سندس ماء جو نالو صفيه بنت ابوالعاص ھو<ref name="علوي " />. بيبي صاحبه حضرت عثمان جي پڦاٽ، امير معاويه جي ماٽيلي ڀيڻ ۽ يزيد بن ابو سفيان جي سڳي ڀيڻ ھئي<ref name=" علوي" />. بعثت کان ۱۷ سال اڳ مڪي ۾ پيدا ٿيندڙ بيبي صاحبه جي پھرين شادي بنو خزيمه جي عبدالله بن جحش سان ٿي<ref name=" علوي " />. ابتدائي دور ۾ ئي ٻئي مسلمان ٿيا ۽ حبشه ڏانھن ٻہ ڀيرا ھجرت ڪيائون. حبشه ۾ کين ھڪ نياڻي حبيبه نالي ڄائي جنھن جي نالي تي ان جي ڪنيت ان حبيبه ٿي وئي<ref name=" علوي " />. سندس مڙس حبشه ۾ عيسائي ٿي ويو جنھن ڪري ان کان طلاق ورتائي. ان جي حالات جي خبر پوڻ بعد مديني مان پاڻ سڳورن عمرو بڻ اميہ کي نڪاح جي بندوبست لاء حبشه موڪليو<ref name=" علوي" />. نڪاح وقت بيبي صاحبه جي عمر ۳۷ سال ھئي. نڪاح جو خطبو اصحمہ نجاشي پاڻ پڙھيو ۽ نبي ڪريم {{درود}} جن طرفان حق مھر ۴۰ اوقيه جي برابر قيمت يا ۴۰۰ دينار پڻ نجاشي ادا ڪيو<ref name=" علوي " />. ان حبيبه بعد ۾ مديني نبي ڪريم {{درود}} جن وٽ منتقل ٿي<ref name=" علوي " />. ابن بر ۽ ابن جوزي مطابق بيبي صاحبه سن ۴۴ ھجري ۾ امير معاويه جي دور حڪومت ۾ ۷۳ يا ۷۴ سالن جي عمر ۾ مديني ۾ وفات ڪئي ۽ کيس جنت البقيع ۾ دفنايو ويو<ref name=" علوي" />. ===۱۱.بيبي صفيه رضه=== سن ۷ ھجري ۾ صفر جي مھيني ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن جو نڪاح بيبي صفيه رضه جن سان <ref name="ٺٽوي " /> صھبا ۾ ٿيو ۽ ان وقت بيبي صاحبه جي عمر ۱۷ سال ھئي<ref name=" علوي " />. ھي ي بيبي غزوہ خيبر ۾ ھٿ آيل قيدي عورتن ۾ شامل ھئي ۽ ورھاست ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} جي حصي ۾ آئي پر پاڻ سڳورن {{درود}} کيس آزاد ڪري نڪاح ڪيو ۽ سندس آزادي کي ان جو مھر مقرر ڪيو<ref name=" ٺٽوي " />. بيبي صاحبه جي ان نڪاح جي ڪري سندس سمورن مٽن مائٽن کي آزاد ڪيو ويو جيڪي ۾ ۷۰۰ ڄڻا ۽ ۱۰۰ گھرن جا ڀاتي ھيا<ref name=" ٺٽوي " />. بيبي صاحبه بنو نضير قبيلي جي سردار حيي بن اخطب جي نياڻي ھئي، سندس والده جو نالو برہ بنت سموئيل ھو. بيبي صاحبه جو جو اصل نالو زينب ھيو. زرقاني مطابق عربن جي رواج ۾ غنيمت جي مال جو حصو جيڪو سردار کي ملندو هو ان کي صفيه سڏيندا ھيا اھڙي طرح پاڻ سڳورن کي غنيمت جي حصي ۾ ملڻ ڪري کيس صفيه جو نالو ڏنو ويو<ref name="علوي " />. پر اڪثريت جي راء مطابق سندس اصل نالو صفيه ھو<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه جي پھرين شادي ننڍي عمر ۾ ناناڻي گھر جي ھڪ امير نوجوان سلام بن مشڪم سان ڪرائي وئي پر اھو سخت مزاج ھيو جنھن ڪري سندن علحدگي ٿي وئي. سندس ٻي شادي ڪنانہ بن ربيع سان ٿي. بنو نضير جي مديني مان نيڪالي بعد سندس خاندان خيبر لڏي آيو جتي سندس پيءُ کي چڱو مڙس بڻايو ويو<ref name=" علوي " />. ھڪ روايت مطابق خيبر جي فتح بعد دحيہ ڪلبي جي حصي ۾ آئي پر پوء اصحابين فيصلو ڪيو ته سردار جي ڌي ۽ ٻئي قبيلي جي سردار جي ننھن ھجڻ ڪري مسلمان سردار وٽ ھجڻ کپي ۽ اھڙي طر طرح نبي ڪريم {{درود}} جن جي حصي ۾ آئي<ref name=" علوي " />. کيس لذيذ کاڌا پچائڻ ۾ وڏي مھارت ھئي<ref name="علوي " />. بيبي صاحبه ۲ رمضان سن ۵۰ ھجري ۾ مديني ۾ وفات ڪئي ۽ کيس جنت البقيع ۾ دفنايو ويو<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه جي پاڻ سڳورن {{درود}} جن سان ازدواجي رفاقت اٽڪل پوڻا چار سال تائين رھي. ان سان ۱۰ حديثون منصوب ٿيل آھن. ===۱۲.بيبي برہ يا ميمونه رضه=== سن ۷ ھجري ۾ ذوالقعد جي مھيني ۾ پاڻ سڳورا {{درود}} صلح حديبيه ڪري قضا ٿيل عمري جي ادائيگي لاء روانا ٿيا ۽ ۴ ذوالحج تي صبح جو مڪي ۾ پھتا. ٽي راتيون اتي ترسيا ۽ پوء مديني طرف روانا ٿيا ۽ ان سفر دوران بيبي ميمونه رضه جن سان نڪاح ڪيائون<ref name=" ٺٽوي " />. امام احمد حنبل مطابق مديني ڏانهن سفر دوران سرف نالي ڳوٺ ۾ ٿيو<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه پاڻ سڳورن {{درود}} جي آخري گھرواري ھئي جنھن بعد پاڻ سڳورن {{درود}} ڪو ٻيو نڪاح ڪانه ڪيو<ref name=" علوي" /><ref name=" ٺٽوي " />. ابو ھريرہ ، مجاھد ۽ ابن عباس جي رواايتن مطابق سندس اصل نالو بره ھيو پر نبي ڪريم {{درود}} جن اھو نالو مٽائي ميمونه رکيو<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه جو تعلق بنو ھلال قبيلي سان ھو. سندس پيءُ جو نالو حارث بن حزن ۽ ماء جو نالو ھند بنت عوف ھيو<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه جي پھرين شادي ابورھم بن عبدالعزہ عامري سان ٿي جيڪو ۷ ھجري جي شروعات ۾ وفات ڪري ويو جنھن بعد عباس بن عبدالمطلب يا جعفر رضه جي مشوري تي نبي ڪريم {{درود}} جن ساڻس نڪاح ڪيو. ان وقت بيبي صاحبه جي عمر ۳۶ سال ھئي ۽ نڪاح جو خطبو عباس بن عبدالمطلب پڙھيو<ref name=" علوي " />. حق مھر ۵۰۰ درھم مقرر ٿيو<ref name=" علوي" />. حضرت عمر رضه جي دؤر ۾ ٻين امھات المومنين وانگر کيس بہ ساليانو ۱۰ ھزار درھم وظيفو ملندو هو. سن ۵۱ ھ ۾ سرف ۾ ئي وفات ڪئي ۽ ان وقت سندس عمر ۸۰ سال ھئي<ref name=" علوي " />. سندس جنازي جي نماز ڀاڻيجي عبدالله بن عباس پڙھائي<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه جي پاڻ سڳورن {{درود}} جن سان ازدواجي رفاقت اٽڪل ۳ سال رھي ۽ ساڻس ۷۶ حديثون منصوب ٿيل آھن<ref name="علوي " />. ===بيبي ماريه قبطيہ رضه=== بيبي صاحبه ٻانھي ھئي جيڪا مصر اسڪندريہ جي حاڪم پاڻ سڳورن {{درود}} جن ڏانھن سوکڙي طور موڪلي ھئي. آمين ھجري ۾ ان مان پاڻ سڳورن {{درود}} جن کي ھڪ پٽ ابراھيم رضه نالي ڄائو<ref name=" ٺٽوي " />. اھو نالو حضرت ابراهيم عليه السلام جي نالي تان رکيو ويو. ستين ڏينھن تي ٻن دنبن جي قرباني بہ ڪئي وئي ۽ ان جي جھنڊ لھرائڻ جو حڪم پڻ ڏنو<ref name=" ٺٽوي " />. اھو ٻار ابورافع جي گھرواري سلمیٰ رضہ ڄڻايو ۽ اھا خبر ابورافع پاڻ سڳورن {{درود}} جن کي ٻڌائي جنھن تي کيس ھڪ غلام مبارڪي ۾ مليو<ref name=" ٺٽوي " />. ===فاطمه بن ضحاڪ سان شادي ۽ طلاق=== سن ۸ ھجري ۾ ذوالقعد جي مھيني ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن جي شادي فاطمه بنت ضحاڪ ڪلبي سان ٿي. شادي بعد جڏھن پاڻ ڪريم {{درود}} جن سندس ويجھو ويا تہ چوڻ لڳي: "مان اوھان کان الله جي پناھ گھران ٿي". اھو ٻڌي نبي ڪريم {{درود}} کيس فرمايو تہ: " تو پناھ گھري، ھاڻي پنھنجي مائٽن ڏانهن موٽي وڃ"<ref name=" ٺٽوي " /><ref name =" حجر۲" > الاصابہ، ابن حجر، جلد ۴, صہ ۳۸۲ </ref><ref name =" قسطلاني ۳" > المواھب اللدنيہ، قسطلاني، جلد ۲, صه ۹۶</ref><ref name =" ڪثير ۳" > البدايہ والنھايہ، ابن ڪثير، جلد ۴, صہ ۳۷۴ </ref>. ===مليڪہ بنت ڪعب سان شادي ۽ طلاق=== سن ۸ ھجري رمضان جي مھيني جي پڄاڻي تي پاڻ ڪريم {{درود}} جن جي شادي مليڪہ بنت ڪعب ليثي ڪنائي/ڪندي سان ٿي. فتح مڪه وقت نبي ڪريم {{درود}} جي حڪم تي سندس پيءُ کي قتل ڪيو ويو ھو جيڪو ڏوراپو ڪجھ عورتن کيس ڏنو جنھن تي ان عورت بہ الله جي پناھ گھري ۽ نبي ڪريم {{درود}} جن کيس فارغ ڪري ڇڏيو<ref name=" ٺٽوي " /><ref name =" الاصابہ ۲" > الاصابہ، ابن حجر، جلد ۴, صہ ۴۱۰</ref><ref name ="خميس ۲ " > تاريخ الخميس، ديار بڪري، جلد ۲, صہ ۹۶</ref><ref name =" شامي ۴" > سبل الھدہ والرشاد، شامي، جلد ۱۱، صہ ۲۳۰ ۽ ۲۳۱ </ref>. ==مڪي زندگي== === نبوت کان اڳ واري زندگي=== جڏھن سندن عمر ۳۵ سال ٿي تہ قريش ڪعبي جي نئين سر تعمير ڪرائي ۽ جڏھن حجر اسود کي نصب ڪرڻ جو وقت آيو تہ انھن ۾ ھڪ تنازعو شروع ٿي ويو ھر قبيلي چاھيو پئي تہ اھو اعزاز انھن جي سردار کي ملي. ڪنھن ڏاھي بزرگ کين صلاح ڏني تہ جيڪو صبح ٿيڻ وقت سڀ کان اول ڪعبي ۾ داخل ٿئي ان کان فيصلو ڪرايو وڃي. جڏھن اھو وقت آيو تہ اھو داخل ٿيندڙ شخص نبي ڪريم {{درود}} ھيو ۽ انھن ڏسڻ سان ئي چوڻ شروع ڪيو تہ اھو امين ۽ سچو آھي. نبي ڪريم {{درود}} کين مشورو ڏنو ته حجر اسود کي چادر تي رکي سڀني قبيلن جا سردار گڏجي کڻن ۽ جڏھن انھن ايئن ڪيو ته نبي ڪريم {{درود}} اھو پٿر جتن ۾ کڻي نصب ڪيو<ref name=" Awan " />. مڪي ۾ ڏڪار اچڻ وقت ابوطالب جي اولاد مان علي جي سنڀال جو ذمو نبي ڪريم {{درود}} کنيو ۽ سندس مشوري تي جعفر بن ابوطالب ۽ ان جي خاندان جو ذمو عباس بن عبدالمطلب کنيو ھو <ref name=" Awan " />. بيبي خديجه رضه جي ڀائٽي مڪي جي بازار مان ھڪ اغوا بعد غلام بڻايل زيد بن حارث نالي ٻار خريد ڪري کيس تعفي ۾ ڏنو بيبي صاحبه اھو نبي ڪريم {{درود}} جي خدمت لاء سندن حوالي ڪيو. سندن شفقت ۽ محبت ڪري ٻار جي پاڻ سڳورن سان دل لڳي وئي. بعد ۾ حارث پٽ کي مڪي ۾ ڳولي لڌو تہ نبي ڪريم {{درود}} کان کيس خريد ڪري واپس حاصل ڪرڻ پئي چاھيو. نبي پاڪ حارث ۽ سندس ڀاء کي فرمايو تہ جيڪڏهن ٻار توھان سان وڃڻ چاھي تہ توھان بغير معاوضي جي کيس وٺي وڃو. جڏھن ٻار کي پيءُ ۽ چاچي ھلڻ لاء چيو تہ ان کين ۽ نبي پاڪ {{درود}} ڏانھن نھاريو ۽ وڃڻ کان انڪار ڪندي نبي ڪريم {{درود}} جي غلامي ۾ رھڻ پسند ڪيو. نبي ڪريم {{درود}} کيس آزاد ڪري پنھنجو گود ورتل پٽ بڻائڻ جو اعلان ڪري ڇڏيو<ref name=" Awan " />. شادي کان پوءِ ڪيترائي سال مڪي کان ڪجھ ميلن جي فاصلي تي جبل حرا ۾ واقع ھڪ غار ۾ عبادت ڪندا رھيا ان جبل کي ان ڪري جبل نور جو نالو ڏنو ويو<ref name=" Awan" />. اھا غار ۲۰۰۰ فٽ جي اوچائي تي واقع آھي. رمضان جو اڪثر پورو مھينو اتي گذاريندا هئا جتي ھڪ رات جبرائيل نازل ٿيو ۽ قرآن جي نزول جي شروعات ٿي <ref name=" Awan " />. [[Image:Cave Hira.jpg|thumb|left|upright=0.8|جبل نور ۾ واقع غار حرا جتي محمد صہ عبادت ڪندو ھو ۽ پھرين وحي نازل ٿي.]] === نبوت جو آغاز=== جڏھن پاڻ ڪريمن {{درود}} جن پنھنجي عمر مبارڪ جا چاليھ ورھيه پورا ڪيا، تڏهن کين نبوت جي نعمت سان نوازيو ويو<ref name ="شامي " > سبل الھدیٰ والرشاد فی سیرۃ خیرالعباد شامی از: محمد بن یوسف بن علی بن یوسف صالحی دمشقی المعروف شامی، جلد ۲ صہ ۲۲۵ </ref><ref name =" ٺٽوي" > بذل القوۃ فی حوادث سنی النبوۃ (سيرت هاشمي)، از: امام العصر مخدوم محمد ھاشم محدث ٺٽوي، ترجمو: پروفيسر اسرار احمد علوي، مھراڻ اڪيڊمي شڪارپور، ڇاپو ٻيو جولائي 2004ع </ref>. ان روايت تي عالمن جي اڪثريت کي اتفاق رھيو آھي<ref name=" ٺٽوي " />. جڏھن تہ ڪي ٿوريون روايتون اھڙيون بہ مليون آهن ، جن ۾ بعثت وقت عمر مبارڪ چاليھ ورھين کان ھڪ ڏينھن مٿي يا ڏھ ڏينھن مٿي يا وري ٻه مھينا مٿي بہ ٻڌائي وئي آھي<ref name=" ٺٽوي " />. پر پھرين روايت ئي سڀني کان وڌيڪ مشھور ۽ مقبول آهي<ref name=" ٺٽوي " />. محمد بن يوسف دمشقي المعروف شامي سميت مالڪي مسلڪ جي ابو عبدالله محمد بن عبدالباقي المعروف زرقاني پڻ پنھنجي ڪتاب ''شرح علیٰ المواھب اللدنیہ'' ۾ چاليھ سالن جي روايت کي صحيح ڄاڻايو آهي<ref name=" ٺٽوي" />. صحيح بخاري ۽ صحيح مسلم ۾ پڻ حضرت ابن عباس ۽ انس رضي اللّٰہ تعالیٰ عنھما کان پڻ ساڳي روايت نقل ڪيل آھي<ref name="ٺٽوي " />. سندن بعثت ھڪڙن راوين ربيع الاول ۽ ٻين رمضان شريف جي مھيني ۾ بيان ڪئي آھي<ref name=" ٺٽوي " />. ابن اسحاق، بيھقي، ابن ڪثير، ذھبي، قسطلاني، شامي ۽ زرقاني پنھنجي ڪتابن ۾ بعثت جو آغاز ربيع الاول ۾ سچن خوابن کي قرار ڏنو آهي<ref name=" علوي " />. قرآن مجيد ۾ سورة البقرہ جي آيت ۱۸۵ مطابق "رمضان اھو مھينو آھي جنھن ۾ قرآن نازل ڪيو ويو"<ref name="ٺٽوي " />. صحيح مسلم ۾ حضرت طابوقتادہ رضہ جي روايت مطابق بعثت سومر جي ڏينهن ٿي ھئي<ref name =" مسلم" > صحيح مسلم، جلد ۱, صہ ۳۶۸ </ref><ref name="ٺٽوي " />. مسلم روايتن مطابق ليلة القدر واري رات غار حرا ۾ ملائڪ جبرائيل سندس خدمت ۾ وحي کڻي آيو<ref name=" ٺٽوي " />. وحي ۾ سڀ کان پھريون جبرائيل سورة علق جون پھريون پنج آيتون پڙھيون جيڪي نبي ڪريم {{درود}} جن ورجايون<ref name=" ٺٽوي " /> <ref name ="بخاري " > صحيح بخاري، "ڪيف ڪان بدءالوحي"، جلد ۱ صہ ۶ ۽ ۷ </ref>. جبرائيل پھرين وحي مھل انساني شڪل ۾ آيو هو<ref name=" ٺٽوي " />. غار حرا مان موٽندي پاڻ سڳورو {{درود}} حضرت خديجه وٽ آيو ۽ ڏڪڻ لڳو ۽ فرمايائون ته مون کي چادر ڍڪايو جيڪا ڍڪائي وئي ۽ جڏھن اھا ڪيفيت ختم ٿي تہ سورة مدٽر جون پھريون پنج آيتون نازل ٿيون<ref name="ٺٽوي " /><ref name=" بخاري " />. خوف واري حالت ۾ بيبي سانئڻ کين تسلي ڏني جنھن بعد کيس پنھنجي سؤٽ ورقه بن نوفل ڏي وٺي آئي<ref name="ٺٽوي " />.سمورن مردن ۽ عورتن کان اڳ حضرت خديجه رضہ پاڻ سڳورن تي ايمان آندو ۽ سمورا مسلمان ان روايت بابت ساڳي راء رکن ٿا<ref name ="ابن الاثير " > اسد الغابہ، ابن الاثیر، جلد ۵ صہ ۴۳۴ </ref><ref name ="روض " > الروض الانف سھيلي، جلد ۱, صہ ۲۷۷-۷۸ </ref><ref name ="زرقاني " > شرح علي المواھب، زرقاني، جلد ۱, صہ ۲۳۷ </ref><ref name =" قسطلاني" > المواھب اللدنيہ، قسطلاني، جلد ۱ ، صه ۲۱۷ </ref>. بيبي سانئڻ جي اسلام آڻڻ کانپوءِ سندس چارئي نياڻيون: سيدہ زينب رضه، سيدہ رقيه رضه، سيدہ ام ڪلثوم رضه ۽ سيدہ فاطمه الزهراء رضه بہ اسلام جي دائري ۾ داخل ٿيون<ref name="ٺٽوي " />. اھا روايت زرقاني '''شرح اعلیٰ المواھب''' ۾ سيرت ابن اسحاق ۽ سيرت شامي جي حوالي سان نقل ڪئي آهي<ref name=" ٺٽوي " />. ھڪ روايت مطابق بيبي خديجه رضه کان بعد پھرين ايمان آڻيندڙ عورت [[فاطمه بنت خطاب]] ھئي <ref name ="زرقاني ۱ " > شرح علي المواھب اللدنيہ، زرقاني، جلد ۱, صہ ۲۴۶ </ref><ref name="ٺٽوي " />. مردن ۾ ابوبڪر صديق ساڳي بعثت واري سومر ڏينھن شام جي وقت اسلام قبول ڪيو<ref name="ٺٽوي " />. جنھن بعد ٻارن ۾ حضرت علي ڏھن سالن جي عمر ۾ اسلام قبول ڪيو<ref name=" ٺٽوي " />. ھڪ روايت مطابق حضرت علي، ابوبڪر صديق کان اڳ اسلام قبول ڪيو<ref name="ٺٽوي " />. عثمان غني، زبير بن عوام، عبدالرحمان بن عوف، سعد بن ابي وقاص ، طلحه بن عبيد پڻ حضرت ابوبڪر صديق رضه جي ذريعي اسلام ۾ داخل ٿيا<ref name=" ٺٽوي " /> ساڳي سال زيد بن حارث ۽ بلال حبشي، عامر بن فھيرا، ابوذر غفاري (جندب بن جنادہ) ۽ سندس وڏو ڀاءُ انيس بن جنادہ، ابو فڪيھه، عمار بن ياسر ۽ سندس پيءُ ياسر بن عامر ۽ ماء سميه بنت خباط ۽ ڀاء عبدالله بن ياسر، صھيب رومي، مصعب بن عمير، عياش بن ربيعه، ارقم بن ابي ارقم، عثمان بن مظعون ۽ سندس ٻہ ڀائر قدامه ۽ عبدالله، ۽ ابو عبيده، ابو سلمه عبدالله ۽ سندس ماء بره، عامر بن ابي وقاص، عبدالله بن مسعود ھذلي، جعفر بن ابو طالب، خنيس بن حذافه سھمي، عبيده بن حارث، سعيد بن زيد معيقيب بن ابي فاطمه، خالد بن سعيد، فاطمه بنت خطاب، اسامه بن زيد جي ماء ام ايمن حبشيه، عبدالله بن عباس جي ماء ام الفضل عرف لبابه، عبدالله بن مسعود جي ماء ام عبد پڻ اسلام ۾ داخل ٿيا<ref name=" ٺٽوي " />. پھرين وحي جي نزول بعد بيبي خديجه رضه پاڻ سڳورن {{درود}} کي ورقه بن نوفل ڏي وٺي آئي جنھن وحي جو احوال ٻڌي سندس نبوت جي تصديق ڪئي جنھن ڪري کيس مسلمان سمجھيو وڃي ٿو<ref name=" ٺٽوي " />. زرقاني '''شرح علیٰ المواھب اللدنيہ''' ۾ ورقه کي قطعي طور صحابي مڃيو آھي<ref name="ٺٽوي " />. ===تبليغ ۽ تڪليفون=== سن ۳ نبوي ۾ ۽ ڪن روايتن مطابق ۴ نبوي ۾ کين سورة الحجر جي آيت ۹۴ ذريعي کين کليل دعوت جو حڪم ڏنو ويو ۽ پاڻ سڳورن {{درود}} صفا واري ٽڪريءَ تي چڙهي قريش قبيلي وارن کي وڏي واڪي سڏ ڪري کلي عام اسلام جي دعوت ڏني جتي ابولھب سندن مخالفت ڪئي جنھن ڪري سورة الھب نازل ٿي<ref name=" ٺٽوي" />. مڪي جي مشرڪن سندن مخالفت شروع ڪئي پر ساڻس ابو طالب جي مڪمل تائيد ۽ حمايت حاصل هئي<ref name=" ٺٽوي" />. سن ۵ نبوي (615ع<ref name=" Awan " />) ۾ مسلمانن مڪي وارن جي ڏاڍ کان تنگ ٿي حبشه ڏانھن پھرين ھجرت ڪئي جن ۾ حضرت عثمان ، بيبي رقيه ، عبدالرحمان بن عوف، زبير بن عوام ، مصعب بن عمير ، ابو سلمه عبدالله ۽ ام سلمه سميت ٻارھن مرد ۽ پنج عورتون شامل ھيا<ref name=" ٺٽوي " /><ref name ="بيھقي " > دلائل النبوة بيھقي، جلد ۲, صه ۲۹۷ </ref><ref name =" ارقم" > زادالمعاد ابن قيم، جلد ۱, صه ۹۷ ۽ ۹۸ </ref>. ساڳي سال بيت الله ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} سورة نجم جي تلاوت شروع ڪئي جنھن وقت مشرڪن جو ھڪ وڏو ميڙ موجود ھيو ۽ جڏھن سجدي واري آيت آئي تہ نبي سڳورو {{درود}} سجدي ۾ ھليو ويو ۽ اتي موجود مسلمان پڻ سجدي ۾ ڪري پيا انھن سان گڏوگڏ سواء اميه بن خلف جي سمورن مشرڪن پڻ سجدو ڏنو<ref name=" ٺٽوي " /><ref name =" ھشام" > سيرت ابن ھشام جلد ۱ </ref><ref name=" جلد " /><ref name =" صحيح" > صحيح بخاري، جلد ۲ صه ۷۲۱</ref>. سن ۶ نبوي جي شروعات ۾ مسلمانن حبشه ڏانھن ٻيون ڀيرو ھجرت ڪئي. ان قافلي ۾ ۸۳ مرد ۽ ۱۸ عورتون شامل هيون<ref name =" اللدنيہ" > شرح المواھب اللدنيہ ، جلد ۱, صه ۲۸۷ </ref><ref name=" ارقم " /><ref name="ٺٽوي " />. قافلي ۾ جعفر بن ابو طالب سندس زال اسما بنت عميس، خنيس بن حذافه سھمي، مصعب بن عمير، معيقيب بن ابو فاطمه، مقداد بن اسود ڪندي، ابو عبيده بن جراح، خالد بن حزام، ام المومنين سودہ بنت زمعه پڻ شامل هئا<ref name =" سبل" > سبل الھدیٰ والرشاد، شامي، جلد ۲, صه ۳۶۳,۳۹۷ ۽ ۴۰۹ </ref>. ساڳي سال مشرڪن مسجد الحرام ۾ گڏجاڻي ڪئي جنھن ۾ ابوجھل، شيبه، عتبه، وليد بن عتبه، عمار بن وليد، عقبه بن ابي معيط، اميه بن خلف وغيره شامل هئا. رسول {{درود}} جن ڪعبي ۾ نماز پڙھي رھيا ھئا. ان مھل مسجد ٻاھران ميدان ۾ قرباني لاء اٺ ڪٺو ويو ھو. ان ميٽنگ مان ھم صلاح ٿيندي عقبه بن ابي معيط اٿيو ۽ اوجھ سان ڀريل اوجھري آڻي پاڻ سڳورن {{درود}} جي پٺي مٿان رکي. ان واقعي جي پروڙ ڏھن ورھين<ref name=" علوي " /> جي سيدہ فاطمه کي پئي ته مسجد ۾ ھلي آئي ۽ پنھنجي بابي جي پٺي تان غلاظت ھٽائي<ref name="ٺٽوي " />. ان وقت حضرت ابوبڪر صديق پڻ اتي پھتو<ref name="ٺٽوي " />. ساڳي سال عمار بن ياسر جي ماء سميه بنت خباط کي ابوجھل نيزو ھڻي شھيد ڪيو ويو<ref name="ٺٽوي " />. سن ۶ نبوي ۾ پاڻ سڳورا {{درود}} صحابي ارقم بن ابي ارقم جي گھر اچي ترسيا جتي مسلمان گڏ ٿي نماز پڙھندا ھيا جيڪو سلسلو حضرت عمر بن خطاب جي اسلام ۾ داخل ٿيڻ تائين جاري رھيو جنھن بعد مسلمانن گڏجي ڪعبي اندر نماز پڙھڻ جي شروعات ڪئي<ref name="ٺٽوي " />. مخدوم محمد هاشم ٺٽوي لکي ٿو تہ دار ارقم مسجد الحرام لڳ صفا جي ٽڪري وٽ موجود ھيو جنھن کي خليفي ھارون رشيد جي حبشي نسل واري ماء خيزران نئين سر جوڙائي تبرڪ طور ھڪ مسجد قائم ڪئي جنھن ڪري ھاڻي اھو دار خيزران سڏجي ٿو<ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال ھڪ روايت مطابق حضرت حمزہ اسلام ۾ داخل ٿيو ۽ ٽي ڏينهن بعد حضرت عمر بن خطاب دار ارقم ۾ اچي اسلام قبوليو<ref name=" ٺٽوي " />. ان کان اڳ نبي ڪريم {{درود}} جن دعا گھري ھئي تہ: {{quote| "اي الله! عمرو بن ھشام ۽ عمر بن خطاب مان جيڪو توکي وڌيڪ پيارو ھجي، ان جي ذريعي اسلام کي سگھ بخش."|<ref name ="ابن حجر " > الاصابہ، ابن حجر، جلد ۲, صه ۵۱۸ </ref>|}} ھڪ روايت مطابق ساڳي سال عبدالله بن عمر پڻ مسلمان ٿيو ھو<ref name=" ٺٽوي " />. ان کان سواءِ ان الخير سلمه پڻ دار الارقم ۾ اچي مسلمان ٿي جيڪا ابوبڪر صديق جي ماء ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۷ نبوي ۾<ref name ="حجر " > فتح الباري، حافظ ابن حجر، جلد ۷, صه ۱۴۷ </ref> ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق ۸ نبوي ۾ محرم جي چنڊ ڏسڻ سان ئي قريش وارن بنو جو ھاشم ۽ بنو عبدالمطلب سان مڪمل بائڪاٽ جو اعلان ڪيو جنھن سبب نبي ڪريم {{درود}} جن کي شعب ابوطالب ۾ نظر بند ٿيڻو پيو<ref name=" ٺٽوي " />. شعب ابوطالب جبل ابو قبيس جي وچان ھڪ جابلو لڪ ھيو جيڪو بنو هاشم جي مورثي ملڪيت ھو<ref name ="عاصم " > سفرنامہ ارض القرآن (اردو)، محمد عاصم، صہ ۱۵۴ </ref>. بائڪاٽ جي ڪاروائي لکت ۾ ڪئي وئي جنھن کي بيت الله ۾ لٽڪايو ويو جنھن ۾ لکيل ھو ته<ref name=" ٺٽوي " />: {{quote|محمد {{درود}} کي بنو ھاشم بنو مطلب سان گڏ مڪي مان شھر نيڪالي ڏني ويندي. ڪوبه ماڻھو ساڻن مٽي مائٽي يا سڱابندي وغيره نہ ڪندو. کاڌي پيتي جي ڪابہ جنس وٽن پھچڻ نہ ڏني ويندي. ڪوبه ماڻھو نہ کانئن ڪجھ خريد ڪندو ۽ نہ وري ڪا شئي کين وڪرو ڪري سگھندو. مسلمانن سان ان وقت تائين ڪنھن بہ قسم جو ڪو ٺاھ يا ساڻن ڪابہ نرمي نہ ڪئي ويندي، جيستائين ھو محمد {{درود}} کي قريش وارن جي حوالي نہ ڪندا |<ref name =" سيرت" > سيرة ابن ھشام، جلد ۲، صه ۱۴ </ref>|}} سن ۸ نبوي ۾ مشرڪن آسماني نشاني جو مطالبو ڪيو ۽ نبي ڪريم {{درود}} جن کين چوڏھين جي چنڊ واري رات شق القمر وارو معجزو ڏيکاريو<ref name=" ٺٽوي " />. مسلمانن جي عقيدي مطابق پاڻ سڳورن {{درود}} چنڊ ڏانھن پنھنجي آڱر سان اشارو ڪيو جنھن سان چنڊ ٻہ الگ اڌ ٿي ٿي ويو. پر مشرڪن ان کي وڏو جادو قرار ڏنو<ref name=" ٺٽوي " />. عبدالله بن عباس جي ولادت شعب ابوطالب ۾ ٿي جنھن بعد ساڳي سال بائڪاٽ واري دستاويز کي سن ۱۰ نبوي اڏھي کائي وئي ۽ اھو احوال ابو طالب پاڻ سڳورن {{درود}} جن کي ٻڌايو<ref name=" سيرت " /><ref name =" الروض" > الروض الانف سھيلي، جلد ۲, صه ۱۲۷ ۽ ۱۲۸ </ref><ref name =" دلائل۱" > دلائل النبوة، بيھقي، جلد ۲, صه ۳۱۱-۳۱۵ </ref><ref name ="ابن سعد " > الطبقات الڪبریٰ، ابن سعد، جلد ۱, صه ۱۳۱, </ref>. مشرڪ ان واقعي تي لڄي ٿيا ۽ ٽي سالن جي ظلم ۽ ڏاڍ بعد ابو طالب جي زندگي دوران ان معاهدي تان پاڻ ئي ھٿ کڻي ويا جنھن بعد نبي ڪريم {{درود}} جن پنھنجي ڪڙم قبيلي سان گڏجي مڪي اندر پنھنجي اباڻن گھرن ڏانھن موٽي آيا<ref name=" ٺٽوي " />. ان بعد معراج جو واقعو پيش آيو<ref name=" Awan " />. ساڳي سال رمضان جي ۷ تاريخ تي ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق ذوالحج جي مھيني ۾ ابو طالب جو انتقال ٿيو<ref name="ٺٽوي " />. ابو طالب جي انتقال بعد ابو لھب ملي ڀگت سان پاڻ کي بنو ھاشم جو سردار قرار ڏئي نبي ڪريم {{درود}} کي بنوھاشم قبيلي مان نيڪالي ڏيڻ جو اعلان ڪيو جنھن جو مطلب کين قبيلائي تحفظ کان محروم ڪري سندن قتل لاء راھ ھموار ڪرڻ ھيو<ref name="Awan " />. ساڳي سال شوال جي ۲۷ تاريخ تي پاڻ سڳورا {{درود}} جن طائف ويا جتي ثقيف قبيلي وارن کي اسلام جي دعوت ڏني. اتي ۲۶ ڏينهن ترسيا پر طائف وارن کين ستايو ۽ تڪليفون ڏنيون<ref name=" ٺٽوي " />. مسلمانن جي عقيدي مطابق طائف مان واپسي تي نخلہ نالي ڳوٺ ۾ منزل ڪئي جتي ۷ جنن جو وفد ساڻن مليو جن اسلام جي دعوت قبول ڪئي<ref name=" ٺٽوي " />. ڪجھ صاحب علم ماڻھن جو خيال آهي تہ لفظ جن معني غائب آھي جيڪو لفظ ريگستان جي خانه بدوش بدوي قبيلن لاء پڻ استعمال ڪيو ويندو ھو ڇوته اھي عربن جي تمدني زندگي ۾ ڪٿي بہ ڏسڻ ۾ نہ ايندا ھيا. محمد هاشم ٺٽوي ڪتاب آڪام المرجان جو حوالو ڏيندي لکيو آهي ته مڪي ۽ مديني ۾ جنن جا مختلف وفد ڇھ ڀيرا جدا وقتن تي پاڻ سڳورن {{درود}} جي جي خدمت ۾ حاضر ٿيا<ref name="ٺٽوي " /><ref name =" شبلي" > آڪام المرجان، ابو عبدالله شبلي، صه ۴۶ </ref>. سن ۱۱ نبوي (620ع<ref name=" Awan" />) ۾ مديني کان آيل حاجين (منیٰ ۾<ref name=" Awan " />) عقبه جي ويجھو رسول {{درود}} جي ھٿ مبارڪ تي بيعت ڪئي جنھن سان مديني وارن اسلام ۾ داخل ٿيڻ جي شروعات ڪئي<ref name=" ٺٽوي " />. ان کي بيعت عقبه سڏيو ويندو آهي. ان ۾ روايتن مطابق ۶ يا ۸ ڄڻا شامل هئا جن ۾ ابو اسامه اسد بن زرارہ خزرجي، برآء بن معرور بن صخر اوسي ، ابوالھيثم بن تيھان، معاذ بن حارث ۽ ان جا ٻہ ڀائر جن ۾ عوف بن حارث پڻ شامل ھئا<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۱۲ نبوي ۾ معراج وارو واقعو پيش آيو<ref name="ٺٽوي " />. ساڳي سال رجب جي مھيني ۾ عقبه جي مقام لڳ ٻين بيعت ڪئي وئي جنھن ۾ مديني کان آيل ۱۳ ڄڻا ھرھڪ بشير بن سعد، سعد بن معاذ، عبدالله بن عمرو ۽ سندس ننڍڙو پٽ جابر بن عبدالله، اسيد بن حضير، ابي بن ڪعب، عبادہ بن صامت، ابو مسعود عقبه بن عمرو، ذڪوان بن عبد قيس زرقي، رافع بن مالڪ، قطبہ بن عامر، عتبہ بن عامر ۽ عويد بن ساعدہ شامل هئا<ref name=" ٺٽوي " />. ان زماني ۾ حج رجب جي مھيني ۾ ان ڪري ٿيندو ھو جو مشرڪن ۾ جھالت سبب نسي جو رواج ھو يعني ھو پنھنجي مرضيءَ موجب ڦيرڦار ڪري ان کي اڳي پوء ڪندا ھئا<ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال مصعب بن عمير کي مديني قرآن ۽ نماز پڙھائڻ لاء موڪليو ويو<ref name=" ٺٽوي" />. سن ۱۳ نبوي ۾ ذوالحج جي مھيني ۾ عقبه وٽ ٽين بيعت ڪئي وئي<ref name=" ٺٽوي " />. بيعت ڪندڙ جماعت ۾ ۷۳ مرد ۽ ۲ عورتون شامل هيون جن ۾ ابو رفاعہ رافع بن مالڪ عجلاني، ابو لبابه رفاعہ بن عبدالمنذر اوسي، ابو طلحه زيد بن سھل خزرجي، سعد بن ربيع خزرجي، عبدالله بن جبير، عبدالله بن رواحہ، عبدالله بن زيد حارثي، مشھور شاعر ڪعب بن مالڪ، معاذ بن جبل شامل هئا<ref name=" ٺٽوي " />. == مدني زندگي== ===يثرب ڏانھن ھجرت=== سن ۱ ھجري ۾ خميس ڏينهن ربيع الاول جو چنڊ ڏسي نبي ڪريم {{درود}} جن مڪي کان يثرب ڏانھن ھجرت شروع ڪئي. ان وقت ساڻس گڏ حضرت ابوبڪر صديق رضه ۽ ان جو غلام عامر بن فھيرہ ۽ ھڪ ٽيون شخص عبدالله بن اريقط ديلي پڻ گڏ ھيا<ref name=" ٺٽوي" /><ref name ="الھشام " > السيرة النبويه، ابن ھشام، جلد ۲, صه ۱۲۹ </ref><ref name =" البدايہ" > البدايہ والنھايہ، ابن ڪثير، جلد ۳, صه ۱۷۶ </ref><ref name ="سمھودي " > وفاءالوفا، علامه سمھودي، جلد ۱, صه ۲۳۸ </ref><ref name ="قتيبہ " > المعارف، ابن قتيبه، صه ۸۹</ref><ref name ="بڪري " > تاريخ الخميس، ديار بڪري، جلد ۱, صه ۳۲۴</ref>. ان وقت عبدالله بن اريقط غير مسلم ھيو<ref name=" ٺٽوي " />. ھي جابلو توڙي ميداني رستن جي وڏي ڄاڻ رکندڙ ھيو ۽ ھجرت وقت غار ثور لڳ ٻہ ڏاچين سميت اتي پھتو ھو ۽ کين ڳاڙهي سمنڊ واري غير معروف رستي کان يثرب وٺي آيو<ref name="علوي " />. ھجرت وقت پاڻ سڳورن {{درود}} جن دعا گھري تہ: {{quote|اللهم اعنى علیٰ هول الدنيا وعوآئق الدهر و مصآئب اللیالی والایام۔<br/> "اي منھنجا مالڪ، منھنجي مدد فرماءِ، دنيا جي مصيبتن کان، زماني جي رڪاوٽن کان ۽ رات ڏينھن جي گردشن کان" |<ref name=" ٺٽوي " /><ref name=" البدايہ " />|}} غار ثور ۾ جمعي ، ڇنچر ۽ آچر واريون ٽي راتيون ترسيا<ref name=" ٺٽوي " /><ref name ="فتح باري " > فتح باري، حافظ ابن حجر عسقلاني، جلد ۷, صه ۱۶۸ </ref> ۽ پوءِ سومر واري رات چنڊ جي پنجين تاريخ ان غار مان نڪري پنڌ شروع ڪيو ۽ ربيع الاول جي ٻارھين تاريخ سومر ڏينھن ڪچڙي منجھند مھل مديني لڳ قبا ۾ داخل ٿيا جتي ڏھن راتين کان مٿي ترسيا ۽ مسجد قبا جوڙائي پوء جمعي جي ڏينهن ربيع الاول جي ۲۳ تاريخ تي مديني ۾ اندر داخل ٿيا<ref name="ٺٽوي " />. ۱۶ ربيع الاول ۱ ھ تي جمعي جي ڏينھن 2 جولاء 622ع تي يثرب جي سرزمين تي قدم رکيو ۽ پھريون قيام يثرب کان 2 ميل پري قبا جي مقام تي ڪيو<ref name=" Awan " />. علي بن ابي طالب پڻ پيادل ھجرت ڪري ان. مقام تي انھن سان مليو<ref name=" Awan " />. اھا اسلام جي پھرين مسجد ھئي<ref name=" علوي " />. ھڪ ٻي روايت مطابق ۱۲ ربيع الاول تي مديني ۾ داخل ٿيا<ref name=" ٺٽوي " />. حضرت علي ڪرم الله وجهه ھجرت ڪري قبا ۾ پھتا. قبا ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} جن حڪم ڏنو ته ھجرت واري ڏينھن کان اسلامي تاريخ جي شروعات ڪئي وڃي ۽ سال جو پھريون مھينو محرم مقرر ڪيو وڃي<ref name =" اسيرة" > السيرة النبويہ، ابن ڪثير، جلد ۲, صه ۲۸۸ </ref>. بني عامر بن عوف وارن جي دعوت تي قبا ۾ 14 ڏينھن ترسيا<ref name=" Awan " />. ===مديني ۾ آجيان ۽ مسجد نبوي جي قيام=== سن ۱ ھجري ۾ جمعي جي ڏينهن قبا کان مديني وڃڻ وقت ۲۳ ربيع الاول تي سالم بن عوف وارن جي ڳوٺ ۾ جمعي جي نماز پڙھي پوء مديني پھتا<ref name=" ٺٽوي " />. مديني ۾ مردن، عورتن ۽ ٻارن خوشي ۾ ٻاھر نڪري سندن آجيان ڪئي. پاڻ سڳورا {{درود}} ڏاچِي تي سوار ھيا. ھر قبيلي جي ماڻھن ڏاچِي جي مھار جھلي کين سندن مھمان ٿيڻ لاء عرض ڪري رھيا ھئا. پاڻ {{درود}} فرمايو تہ " توھان ڏاچِي کي ڇڏيو! ھوءَ الله جي امر سان ئي ويھندي"<ref name=" ٺٽوي " /><ref name =" سيرت ابن ھشام" > سيرت، ابن ھشام، جلد ۲, صه ۱۴۱ </ref>. ڏاچِي ابو ايوب انصاري جي گھر آڏو پھچي اتي ويھي رھي. پاڻ {{درود}} جن ابو ايوب انصاري جي گھر ست مھينا ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق ھڪ مھيني کان گھٽ ترسيا ۽ حجرن ۽ ڪمرن جي اڏاوت جو ڪم شروع ڪرايو پوء اتي منتقل ٿيا. جنھن بعد مسجد نبوي جو بنياد رکيو ويو<ref name=" ٺٽوي " />. [[File:Dalailkhayrat.jpg|220 px|thumb|پندرھين صدي ۾ مسجد نبوي جي ٺاھيل دستاويزي تصوير ]] ===رياست جو قيام=== مسجد نبوي عبادتن جي روحاني مرڪز، ديني تعليم جي اداري ھجڻ سميت سياسي ۽ فوجي معاملن لاء رياستي صدر مقام پڻ ھئي جتي نبي ڪريم {{درود}} جن رياستي معاملا طئي ڪرڻ ۾ مشغول رھندا ھيا<ref name="Awan " />. ===ميثاق مدينه=== مديني جي ٻاھران يھودي قبيلا بنو قريظه ، بنو نضير ۽ بنو قينقاع رھندڙ ھيا جن سان نبي ڪريم {{درود}} جن ھڪ معاھدو ڪيو جنھن کي ميثاق مدينه جو نالو ڏنو ويو جنھن مطابق مسلمان ۽ يھودي پاڻ ۾ اتحادي رھندا ۽ ڪنھن بہ ٻاھرين جي حملي وقت پاڻ ۾ گڏجي شھر جو دفاع ڪندا <ref name=" Awan " />. ان معاهدي تحت يھودين کي جان ، مال ، آبرو ، مذھبي آزادي ۽ سندن داخلي معاملن ۾ مڪمل خودمختياري جو تحفظ ڏنو ويو<ref name=" Awan " />. ===مدني دؤر=== سن پھرين ھجري ۾ اذان ۽ اقامت جي شروعات ڪئي وئي<ref name="ٺٽوي " />. ساڳي سال عبدالله بن زبير قبا ۾ ڄائو جيڪو ھجرت ۾ ڄمندڙ پھريون ٻار ھيو<ref name=" ٺٽوي " />. ھڪ روايت مطابق ساڳي سال زڪوات فرض ڪئي وئي ۽ ٻي روايت مطابق ۲ ھجري ۾ رمضان جي روزن بعد فطري ادا ڪرڻ جو حڪم آيو جنھن بعد زڪوات کي فرض ڪيو ويو<ref name=" ٺٽوي " />. ۱ ھجري ۾ شوال جي مھيني دوران ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق ۲ ھجري ۾ بيبي عائشه رضه جي رخصتي ٿي<ref name="ٺٽوي " />. ۱ ھجري ۾ جڏهن نبي ڪريم {{درود}} جن ابو ايوب انصاري جي گھر پھتا ان وقت عبدالله بن سلام پنھنجي خاندان سميت اسلام ۾ داخل ٿيو. ساڳي سال يھودين جي بنو قريظه قبيلي جي عثمان بن اشھل قرظي جو کجين جي باغ ۾ نوڪري ڪندڙ سلمان فارسي رضه ۽ ڏھن سالن جو انس بن مالڪ انصاري خزرجي پڻ اسلام ۾ داخل ٿيا. پاڻ سڳورن {{درود}} جي نياڻي سيده رقيه رضه رمضان جي مھيني سن ۲ ھجري ۾ وفات ڪئي. سن ۲ ھجري ۾ بطن رابغ ۾ عبيدہ بن حارث جي اڳواڻي ۾ پاڻ سڳورن طرفان موڪليل جھادي مھم دوران بطن رابغ ۾ الله جي راھ ۾ پھريون تير سعد بن ابي وقاص ھلايو<ref name="ٺٽوي " /><ref name =" دنيہ" > المواھب اللدنيہ، قسطلاني، جلد ۲, صہ ۶۱</ref>. ساڳي سال قبلي جي تبديلي جو واقعو ٿيو جنھن تحت بيت المقدس جي جاء تي ڪعبة الله کي مسلمانن جو قبلو مقرر ڪيو ويو. اھو اڱاري جو ڏينهن ھيو ۽ پاڻ سڳورا {{درود}} جن بنو سلمه وارن جي مسجد ۾ ٻنپھرن جي نماز پڙھائي رھيا ھئا ۽ جڏھن پھريون ۲ رڪعتون پوريون ڪيائون تہ ان وچ ۾ حڪم نازل ٿيو<ref name ="طبري " > تاريخ طبري، جلد ۲, صه ۱۶۸</ref><ref name=" ٺٽوي " />. ۽ نماز دوران پاڻ سڳورن {{درود}} جن رخ ڦيرائي ڪعبي طرف ڪيو ۽ مقتدين بہ ان عمل کي ورجايو<ref name=" ٺٽوي " /> ۽ باقي ۲ رڪعتون ڪعبي طرف منھن ڪري پڙھيون ويون جنھن ڪري ان مسجد تي مسجد قبلتين جو نالو پئجي ويو. ساڳي سال پاڻ سڳورن {{درود}} جن عاشوري جي ڏينهن روزو رکيو ۽ ماڻھن کي فرمايو تہ روزو انھن تي واجب آهي<ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال يعني ۲ ھجري ۾ رمضان جا روزا فرض ڪيا ويا ۽ ساڳي سال نبي ڪريم {{درود}} جن تي صلوات پڙھڻ جو حڪم آيو<ref name="ٺٽوي " />. ھن سال فطري ادا ڪرڻ جو حڪم ۽ ٻنھي عيدن تي عيد نماز پڙهڻ جو حڪم پڻ نازل ٿيو. نبي ڪريم {{درود}} جن عيد الفطر جي پھرين نماز ۽ عيد الاضحي جي پھرين نماز پڻ ھن سال پڙھايون ۽ ساڳي سال قرباني ڪرڻ جو حڪم ڏنو ويو<ref name="ٺٽوي " />. ساڳي سال عبدالله بن مسعود حبشه مان مديني موٽي آيو. ھن سال اسلامي تاريخ جو ڪنھن بہ سريا جي پھرين سپه سالار عبدالله بن جحش واري سريه ۾ مسلمانن ھٿان پھريون مشرڪ ماريو ويو جنھن جو نالو عمرو بن العلاء حضرمي ھيو ۽ ان سريا ۾ مشرڪن جا پھريون دفعو ٻہ ماڻھو قيدي ٿيا جن ۾ حڪم بن ڪيسان ۽ عثمان بن عبدالله شامل هئا <ref name=" ٺٽوي " />. ھن سال جنگ بدر لاء تياري دوران سعد بن عبادہ ھڪ زرہ '''ذات الفضول''' جي نالي سان نبي ڪريم {{درود}} جن جي حوالي ڪئي جيڪا سڄي ڄمار پاڻ سڳورن {{درود}} جن وٽ رھي<ref name=" ٺٽوي " />. آخري زماني ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} اھا زرہ 30 سير جون (barley) جي عيوض ابو شحم نالي يھودي وٽ گروي رکي ھئي، جيڪا سندن وصال بعد ابوبڪر صديق رضه اھو قرض ادا ڪري ڇڏائي<ref name=" ٺٽوي " />. ۱۲ رمضان سن ۲ ھجري (624ع) تي ۳۰۰ مسلمانن جي لشڪر سان، جن ۾ ۶۰ مھاجر ۽ باقي انصار شامل هئا، مديني مان بدر طرف روانا ٿيا<ref name=" Awan " />. ,نڪرڻ وقت ابولبابہ کي مديني جو گورنر مقرر ڪيو ويو<ref name=" Awan " />. بدر ڳوٺ واپاري قافلن واري رستي لڳ مديني کان ۸۰ ميلن جي فاصلي تي واقع ھيو<ref name="Awan " />. مڪي جي قريش جي لشڪر ۾ سازوسامان سميت ھڪ ھزار ماڻھو ھيا جن جو سپه سالار عتبه ابن ربيعه ھيو. ان لشڪر ۾ ۱۰۰ گھوڙيسوار پڻ ھيا<ref name=" Awan " />. غزوه بدر ۾ جڏھن مسلمان روحا ٽپي صفراء ويجھو پھتا تہ پاڻ سڳورن {{درود}} اصحابين سان مشورو ڪيو. جنگ دوران عڪاشہ بن محصن اسدي جي تلوار ٽٽي پئي ته پاڻ سڳورن {{درود}} جن ان کي کجي جي ھڪ ڳاني ڏئي ان جي مدد سان مقابلو ڪيو<ref name="ٺٽوي " />. ھن اھا ڳاني مرڻ گھڙي تائين پاڻ وٽ سنڀالي رکي ھئي. بدر جي جنگ ۾ عبدالله بن سھيل ڪافرن جو لشڪر ڇڏي مسلمان ٿي اسلامي لشڪر ۾ شامل ٿيو. ھن سال غنيمت جو مال مسلمانن لاء حلال ڪيو ويو. جنگ بدر ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن کي ذوالفقار نالي تلوار ھٿ آئي جيڪا مشرڪن مان عاص بن منبه يا ھڪ ٻي روايت مطابق نبيه بن حجاج جي ملڪيت ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. اھي ٻئي غزوہ بدر ۾ مارجي ويا هئا. ھڪ روايت مطابق بعد ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} جن اھا تلوار حضرت علي ڪرم الله وجهه کي عطا ڪئي ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. غزوه بدر ۾ ۱۴ مسلمان شھيد ٿيا جن ۾ ۶ مھاجر ۽ ۸ انصار ھيا. ابو جھل، عتبہ بن ربيعه، شيبه بن ربيعه، اميہ بن خلف، ۽ وليد بن عتبہ سميت ۷۰ ڄڻا ھن جنگ ۾ مارجي ويا. ابو جھل زخمي ٿيل پوئين پساهن ۾ ھيو عبدالله بن مسعود تلوار سان سر قلم ڪيو<ref name=" ٺٽوي " />. ۷۰ ڄڻا قيد ڪيا ويا جن ۾ عباس بن عبدالمطلب ، عقيلي بن ابو طالب ، نوفل، اسود ابن عامر پڻ شامل هئا. رسول ڪريم {{درود}} مسلمانن کي سختي سان تاڪيد ڪئي تہ قيدين سان نرمي وارو ورتاءُ رکن<ref name=" Awan " />. سن ۲ ھجري ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن حضرت علي ڪرم الله وجهه جي ڪنيت ابو تراب تجويز ڪئي<ref name=" ٺٽوي " />. غزوه بدر کان پوءِ ساڳي سال ابو لهب عدسہ نالي ھڪ موذي ۽ وچڙندڙ چمڙي جي بيماري ۾ فوت ٿي ويو<ref name ="الھدہ " > سبل الھدہ والرشاد، شامي، صہ ۶۷ </ref><ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال پاڻ سڳورن {{درود}} پنھنجي نياڻي سيدہ فاطمه الزهراء رضه جو نڪاح حضرت علي ڪرم الله وجهه سان ڪرايو. سن ۳ ھجري ۾ شعبان جي مھيني ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن جو بيبي حفصه بنت عمر سان نڪاح ٿيو. ساڳي سال رمضان جي مھيني ۾ سندن نڪاح بيبي زينب بنت خزيمه ھلاليه سان ٿيو. ھن سال پاڻ سڳورن {{درود}} جن جو ڏھوٽو عبدالله بن عثمان بن عفان وفات ڪري ويو<ref name="ٺٽوي " />. ربيع الاول جي مھيني ۾ ساڳي سال سندن نياڻي سيدہ ام ڪلثوم جو نڪاح عثمان بن عفان رضه سان ٿيو ۽ ساڳي سال امام حسن رضه جو جنم ٿيو. ان جو نالو والدين حرب رکيو پر نبي ڪريم {{درود}} جن کيس حسن جو نالو ڏنو<ref name=" علوي" />. شبر، شبير ۽ مشبر ھارون نبي جي پٽن جا نالا ھيا جيڪي عبراني زبان جا لفظ ھيا انھن جو عربي بدل حسن ، حسين ۽ محسن ھيا<ref name="علوي " />. سن ۳ ھجري ۾ ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق ۴ ھجري ۾ شراب کي حرام ڪيو ويو<ref name=" طبري " />. ساڳي سال شوال جي مھيني ۾ غزوه احد وارو واقعو پيش آيو جنھن ۾ ۷۰ اصحابي شھيد ٿيا جن ۾ حمزہ رضه، مصعب بن عمير رضه ، عبدالله بن جحش رضه پڻ شامل هئا<ref name="ٺٽوي " />. بدر جي شڪست ھڪ سال پوء قريش مڪي مان ۳۰۰۰ ماڻھن جو لشڪر مديني تي حملي لاء موڪليو ۽ مسلمانن جو ۱۰۰۰ ماڻھن جو لشڪر مديني مان نڪتو جنھن مان عبدالله بن ابي ۽ سندس ۳۰۰ ساٿي شوط واري مقام لڳ رستي مان ئي واپس مديني موٽي ويا جنھن سبب بنو سلمه ۽ بنو حارثه قبيلن جا ماڻھو پڻ دلشڪستا ٿيا ۽ انھن پڻ موٽڻ جو ارادو ڪيو ھو پر پوء باقي ۷۰۰ ڄڻا جبل احد جي ڪڇ لڳ مديني کان ۴ ميلن جي فاصلي تي پھتا جتي جنگ لڳي<ref name =" مودودي" > تفھيم القرآن، مولانا ابوالاعلیٰ مودوي، جلد ۱, صه ۲۳۰، ۲۸۴, ۲۸۵، ۳۰۰, ۳۵ ايڊيشن، </ref>. قريش جو لشڪر ۱۲ شوال سن ۳ ھجري (20 مارچ 625ع) تي جبل احد لڳ اربع جي ڏينهن خيما کوڙيا ۽ مسلمانن جو لشڪر جمعي ڏينهن مديني مان روانو ٿيو<ref name=" Awan " />. مسلمانن جي پٺيان احد جبل ھيو ۽ سامھون مڪي وارن جو لشڪر ، پاسي ۾ ھڪ جابلو لنگھ تي عبدالله بن جبير جي قيادت ۾ ۵۰ تيراندازن جو جٿو ويھاريو ويو جن کي حڪم ھيو تہ ڪنھن کي بہ مسلمانن جي لشڪر طرف اچڻ نه ڏين ، ڪنھن صورت ۾ بہ اتان نہ ھٽن ڀلي کڻي پکين کي انھن جون ٻوٽيون نوچيندي ڇونہ ڏسن پر جاء تان ھرگز نه ھٽن<ref name=" مودودي " />. نبي ڪريم {{درود}} جن عبدالله بن جبير جي سرواڻي ۾ پنجاھ کن تيراندازن کي ٻن جبلن وچ واري گھاٽ تي مقرر ڪيو ھو ۽ حڪم ڏنو ھو تہ ھر حالت ۾ پير پٺتي نہ ھٽائين پوء کڻي سوڀ ٿئي يا نہ ٿئي. عبدالله بن جبير ۽ ڪجھ ڄڻا حڪم تي ڪاربند رھيا باقي ٻيا سڀ مال غنيمت جي ميڙڻ ۾ لڳي ويا. عبدالله بن جبير پنھنجي مقام تي ئي شھيد ٿي ويو<ref name=" ٺٽوي" /><ref name ="دلائل " > دلائل النبوة، بيھقي، جلد ۳, صه ۲۲۹</ref><ref name=" مودودي " />. ،،مشرڪن جي لشڪر ۾ خالد بن وليد رسالدار ھيو جنھن صورتحال جو فائدو وٺندي ۱۰۰ گھوڙي سوارن جي دستي کي احد جبل جي پٺيان ڦيرائي ان جابلو لنگھ کان مسلمانن جي لشڪر تي حملو ڪيو جنھن سان بازي ڦري وئي ۽ ڀڄي ويل دشمن پڻ موٽي اچي حملي آور ٿيا<ref name=" مودودي " />. رڳو ڪجھ جانثار مقابلي ۾ ڄمي بيٺا باقي مسلمانن ۾ ڀاڄ پئجي وئي<ref name=" مودودي " />. جنگ ۾ اھو اڃان تائين حل نہ ٿي سگھندڙ معمو بڻيل آهي تہ آخر مڪي وارا مڪمل فتح کان اڳ ڇو اتان پوئتي موٽي ھليا ويا<ref name=" مودودي " />. غزوه احد ۾ عتبه بن ابي وقاص پاڻ سڳورن {{درود}} کي پٿر ھيون جنھن سان اڳين ڏندن مان ساڄي پاسي ھيٺيون ڏند مبارڪ شھيد ٿيو<ref name="ٺٽوي " />. ابي بن خلف پاڻ سڳورن {{درود}} مٿان تلوار سان حملو ڪيو ان وقت پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي ھٿ ۾ ھڪ ننڍڙو نيزو ھيو، جڏھن ويجھو ٿيو تہ ان مشرڪ کي اھو نيزو ھنيو جنھن سان سندس پاسيراٽيون ڀڄي پيون جيڪو پوء مڪي کان ھڪ ڏينھن جي پنڌ تي واقع مرالظھران نالي ڳوٺ ۾ فوت ٿي ويو<ref name=" ٺٽوي " />. مشرڪن جي لشڪر مان عبدالله بن شھاب پاڻ سڳورن {{درود}} ڏانھن تير اڇلائي کين زخمي ڪيو. اھو بعد ۾ مسلمان ٿيو ۽ امام زھري جو ڏاڏو ھيو<ref name="ٺٽوي " />. کيس عبدالله اصغر پڻ سڏيندا هئا<ref name ="سيرتون " > سيرة ابن اسحاق، صه ۳۰۵ ۽ سيرت ابن ڪثير جي جلد ۳ ، صه ۵۹</ref>. غزوہ احد ۾ عبدالرحمان بن عوف کي ۲۱ زخم رسيا<ref name=" ٺٽوي " /><ref name ="ھشام ابن " > سيرت ابن ھشام، جلد ۲, صہ ۸۸ </ref>. احد جي جنگ ۾ ۷۰ مسلمان شھيد ٿيا<ref name=" مودودي " />. ابوسفيان ويندي وقت مسلمانن کي چيلينج ڪيو تہ ايندڙ سال بدر جي ي مقام تي انھن سان مقابلو ٿيندو.<ref name=" مودودي " /> احد جي شھيدن مان نبي ڪريم {{درود}} جن پھريان حمزه رضه جي نماز جنازه پڙھائي ۽ بعد ۾ سڀني شھيدن جي. ھر شھيد کي آڻي حمزه رضه جي ميت ڀرسان رکيائون پوء ان جي نماز پڙھي وئي اھڙي طرح حمزه رضه جي مٿان ۷۰ ڀيرا نماز پڙھي وئي. ان روايت جي بنياد تي حنفين ويجھو شھيد جي نماز پڙھي ويندي آهي<ref name=" ٺٽوي " />. ھڪ روايت مطابق نبي ڪريم {{درود}} جن شھيدن جي جنازي جي نماز نہ پڙھائي ھئي ان ڪري شافعين ۾ شھيدن جي جنازي جي نماز نہ پڙھي ويندي آهي<ref name=" ٺٽوي " />. سن ن ۴ ھجري ۾ غزوه بنو نضير جو واقعو پيش آيو جنھن جي پڄاڻي بعد ان قبيلي جي ماڻهن کي سندن گھرن ۽ گھاٽين مان تڙي ڪڍيو ويو<ref name=" ٺٽوي" />. ھڪ روايت مطابق ساڳي سال شراب جي حرمت جو حڪم آيو<ref name="ٺٽوي " />. سن ۴ ھجري ۾ ام المؤمنين بيبي زينب رضه وفات ڪئي. ساڳي سال نماز ۾ قصر جو حڪم آيو. سن ۵ ھجري ۾ غزوه خندق واقع ٿي. جنگ ۾ مخالف لشڪر مان حبان بن قيس جو تير سعد بن معاذ کي پٺي واري ڦڻي ۾ لڳو جيڪو غزوہ خندق ۽ غزوہ بنو قريظه جي پڄاڻي کانپوءِ وفات ڪري ويو<ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال غزوہ بنو قريظه ۾ يھودين جو سردار ۽ بيبي صفيه رضه جو پيءُ حيي بن اخطب مارجي ويو<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۵ ھجري ۾ بنو مزينہ وارن جي وفد ۽ عبدالقيس واري وفد نبي ڪريم {{درود}} جن سان ملاقات ڪري اسلام ۾ داخل ٿيا. ساڳي سال ذوالحج جي مھيني ۾ رسول الله {{درود}} پنھنجي گھوڙي تي سوار ٿي غابہ ڏانھن وڃي رھيا ھئا تہ گھوڙي تان ڪري پيا جنھن ڪري سندن پير مڙي پيو ۽ پاسي ۾ رھڙا بہ آيا جنھن ڪري ڪيترا ڏينھن گھر کان ٻاهر نه نڪتا ۽ مسجد ۾ بہ نہ وڃي سگھيا ۽ نماز گھر ۾ ويٺي ادا ڪئي<ref name="ٺٽوي " /><ref name =" شرح" > شرح علیٰ المواھب اللدنيہ، زرقاني، جلد ۳, ص ۹۷ </ref>. سن ۵ ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق سن ۶ ھجري ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن مديني ۾ گھوڙن جي گوء ڪرائي<ref name=" ٺٽوي " /><ref name ="جلد ۴ " > سبل الھدہ والرشاد، شامي، جلد ۴, صہ ۳۵۳</ref><ref name ="ابن الاثير ۱ " > اسد الغابہ، ابن الاثير، جلد ۱, صہ ۲۳</ref>. سن ۵ يا ھڪ روايت مطابق ۶ ھجري ۾ غزوه بني مصطلق واقع ٿي جنھن بعد بيبي عائشه رضه مٿان بھتان وارو افڪ جو واقعو پيش آيو<ref name=" ٺٽوي " />. افڪ معني آهي اھڙي ڳالھ ڪرڻ جيڪا حقيقت جي ابتڙ ھجي<ref name=" علوي " />. سن ۶ يا ۷ ھجري ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن اھڙي منڊي تيار ڪرڻ جو حڪم ڏنو جنھن ۾ ٽن سٽن ۾ محمد رسول الله کليل ھجي. اھڙيءَ طرح يعلیٰ بن اميہ نالي صحابي اھا منڊي تيار ڪئي جنھن جي مھر ۾ مٿين سٽ ۾ الله وچين ۾ رسول ۽ ھيٺين سٽ ۾ محمد اڪريو ويو. منڊي تيار ٿيڻ بعد نبي ڪريم {{درود}} جن عجمي حاڪمن کي ۶ خط موڪلي دين جي دعوت ڏني<ref name=" ٺٽوي " />. اھي خط عمرو بن اميه ذريعي حبش جي حاڪم نجاشي ڏانھن، دحيہ بن خليفه ڪلبي ذريعي روم جي قيصر (سيزر) ھرقل ڏانھن ، عبدالله بن خذافہ سھمي ذريعي ايران جي ڪسرا ( خسرو) پرويز بن ھرمز بن نوشيروان ڏانھن، حاطب بن ابي بلتعہ لخمي ذريعي مصر ۽ اسڪندريہ جي حاڪم مقوقس ڏانھن ۽ شجاع بن وھب ذريعي دمشق جي ھڪ ماڳ غوطہ جي حاڪم حارث بن ابوشمر غساني ڏانهن ۽ سليط بن عمرو ذريعي يمامہ جي حاڪم ھوذہ بن علي حنفي ڏانهن روانا ڪيا<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۶ ھجري ۾ نبي ڪريم {{درود}} طرفان اٺن جي گوء پڻ ڪرائي وئي جنھن ۾ پاڻ سڳورن جي ڏاچِي قصواء پڻ شامل ھئي پر ان کان ھڪ اعرابي جو توڏو گوء کڻي ويو<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۷ ھجري ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن عمرةالقضاء ادا ڪيو ۽ ڏاچي تي سوار ٿي مڪي ۾ داخل ٿيا جنھن جي مھار عبدالله بن رواحہ جي ھٿ ۾ ھئي. جڏھن بيت الله جي طواف لاء مسجد الحرام ۾ ۾ داخل ٿيا تہ ڪافر ڪنڊ ۾ ويٺا هئا<ref name=" ٺٽوي " />. ان وقت پاڻ سڳورن {{درود}} جن بلال رضه کي حڪم ڏنو ته ڪعبي جي ڇت تي بيھي اذان چوي<ref name=" ٺٽوي " /><ref name =" البدايہ ۲" > البدايہ والنھايہ، جلد ۱, صہ ۲۳۲ </ref> <ref name =" بڪري ۲" > تاريخ الخميس، ديار بڪري، جلد ۲, صه ۶۳ </ref><ref name =" شامي ۵" > سبل الھدہ والرشاد، شامي، جلد ۵, صه ۱۹۳ </ref>. پاڻ سڳورا {{درود}} جن تڏھن ڪعبي ۾ بتن جي ھجڻ ڪري داخل نہ ٿيا ۽ اٺين ھجري ۾ مڪي جي فتح وقت بتن ٽوڙڻ بعد ان ۾ داخل ٿيا<ref name=" ٺٽوي " /> <ref name ="المغازي ۱ " > المغازي، واقدي، جلد ۲, صه ۷۳۸</ref><ref name =" قسطلاني ۲" > شرح علي المواھب اللدنيہ، قسطلاني، جلد ۲, صه ۶۵۷ ۽ ۶۵۸ </ref>. عمرة القضاء جي ادائيگي بعد حمزه رضه جي ننڍڙي نياڻي امامه يا عمارہ پاڻ سڳورن {{درود}} جن کي چاچا چاچا سڏيندي ڪڍ آئي جيڪا مديني تائين بيبي فاطمه الزهراء رضه وٽ رھي جنھن کي بعد ۾ سندس سؤٽ جعفر رضه جي سنڀال گهٽ آندو ويو جنھن جي گھرواري عمارہ جي ماسي ھئي ۽ نبي ڪريم {{درود}} جن فرمايو تہ ماسي ماء جي جاء تي آهي<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۷ يا ۸ يا ۱۰ ھجري ۾ رسول الله {{درود}} جن غسان جي حاڪم جبلہ بن ايھم ڏي دين جي دعوت جو خط موڪليو جنھن جي جواب ۾ اھو مسلمان ٿيو<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۷ ھجري ۾ مصر ۽ اسڪندريہ جي حاڪم مقوقس قبطي پاڻ سڳورن {{درود}} جي خدمت ۾ سوکڙيون موڪليون جن ۾ ٻه ٻانھيون ماريه قبطيہ ۽ سندس ڀيڻ سيرين ، يعفور نالي گڏھ، دلدل نالي ھڪ خچر ، ۲۰ عدد نفيس ململ جا ٿان، ھزار مثقال سون ، اعلي قسم جي ماکي ، ھڪ ڪاٺي جي ٺھيل شامي سرمي داڻي ، آئينو ، ڦڻي شامل ھيا<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۸ ھجري ۾ صفر جي مهيني ۾ عمرو بن العاص ، خالد بن وليد ۽ عثمان بن ابو طلحه مديني اچي پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي ھٿ تي مسلمان ٿيا جن مان ٻہ مھينن بعد خالد بن وڏو ليد جنگ موته ۾ شرڪت ڪئي ۽ فتح تي کيس نبي ڪريم {{درود}} جن سيف الله جو لقب ڏنو<ref name=" ٺٽوي " />. == غزوات== الله جي راھ ۾ اھا جنگ يا جنگي مھم يا جھادي مھم جنھن ۾ رسول الله {{درود}} جن شرڪت ڪئي ان کي غزوہ سڏيو ويندو آهي. زيد بن ارقم غزوات جو ڪل تعداد ۱۹, جابر بن عبدالله وري ۲۱ ٻڌايو آھي<ref name="علوي " />. موسیٰ بن عقبه، ابن اسحاق، واقدي، ابن سعد، قسطلاني، ابن جوزي ۽ دمياطي انھن جو تعداد ۲۷ ۽ علامه ابو عبدالله شامي پنھنجي ڪتاب ''سبل الھدیٰ والرشاد'' ۾ تعداد ۲۸ ڄاڻايو آهي<ref name=" علوي " /> جن ۾ [[ودان]] جي مقام تي [[غزوه ابوآء]] يا غزوه ودان (۱۱ صفر ۲ ھجري)، [[بواط]] جي مقام تي [[غزوه بواط]] (ربيع الاول ۲ ھجري)، [[بدر]] جي مقام تي [[غزوه سفوان]] يا غزوه بدر اولا ( ربيع الاول ۲ ھجري)، [[عشيره]] جي مقام تي [[غزوه عشيره]] ( جمادالاول ۲ ھجري)، بدر جي مقام تي [[غزوه بدر]] ( ۱۷ رمضان ۲ ھجري)، [[قرقرة الڪدر]] جي مقام تي [[غزوه قرقرة الڪدر]] يا غزوہ بني سليم (شوال ۲ ھجري)، [[عريض]] جي مقام تي [[غزوه سويق]] (۵ ذوالحج ھجري)، [[نجد]] جي مقام تي [[غزوه ذي امر]] يا غزوہ غطفان (محرم ۳ ھجري)، [[بحران جو مقام|بحران جي مقام]] تي [[غزوه فرع]] (ربيع الاول ۳ ھجري)، [[مدينه منوره ]] جي مقام تي [[غزوه بنو قينقاع]] (جماد الاول يا شوال ۳ ھجري)، [[احد جبل|جبل احد]] جي مقام تي [[غزوه احد]] ( شوال ۳ ھجري)، [[حمراء الاسد ]] جي مقام تي [[غزوه حمراء الاسد]] (۱۷ شوال ۳ ھجري)، عاليه جي مقام تي [[غزوه بنو نضير]] (ربيع الاول ۴ ھجري)، بدر جي مقام تي [[غزوه بدرالآخيرہ]] يا بدراموعد (شعبان ۴ ھجري)، [[دومة الجندل]] جي مقام تي [[غزوه دومة الجندل]] (ربيع الاول ۵ ھجري)، [[مريسيع]] جي مقام تي [[غزوه بنو مصطلق]] يا غزوه مريسيع (شعبان ۵ ھجري)، مدينه منوره جي مقام تي [[غزوه خندق]] (شوال ۵ ھجري)، [[غران]] جي مقام تي [[غزوه بنو قريظه]] (ذوالقعد ۵ ھجري)، [[نجران]] جي مقام تي [[غزوه بنو لحيان]] (رجب 6 ھجري)، [[حديبيه]] جي مقام تي [[غزوه حديبيه]] (ذوالقعد 6 ھجري)، [[ذي قرد]] جي مقام تي [[غزوہ ذي قرد]] ( ذوالحج 6 ھجري)، [[خيبر]] جي مقام تي [[غزوہ خيبر]] ( محرم ۷ ھجري), [[واديء القریٰ]] جي مقام تي [[غزوہ واديءِ القریٰ]] ( صفر ۷ ھجري)، نجد جي مقام تي [[غزوہ ذات الرقاع]] يا غزوہ محارب و بني ثعبله ( ۱۰ ربيع الاول ۷ ھجري), مڪي شريف جي مقام تي غزوہ [[فتح مڪه]] (۱۰ رمضان ۸ ھجري), [[حنين]] جي مقام تي [[غزوہ حنين]] ( 6 شوال ۸ ھجري), [[طائف]] جي مقام تي [[غزوہ طائف]] ( شوال ۸ ھجري), [[تبوڪ]] جي مقام تي [[غزوہ تبوڪ]] ( رجب ۹ ھجري). جيڪي لشڪر رسول الله {{درود}} جن اصحابين جي اڳواڻي ۾ جھاد لاء روانا ڪيا پر پاڻ شرڪت نہ ڪئي ان جنگي مھم کي سرايا يا بعوث سڏيندا آهن. اھڙين جنگي مھمن جو تعداد اٽڪل ۷۹ ھيو. ===صلح حديبيه=== سن ۶ ھجري ۾ سومر جي ڏينهن ذوالقعد جو چنڊ ڏسي نبي ڪريم {{درود}} جن احرام ٻڌو ۽ عمري جي نيت سان ۱۳۰۰ ھڪ روايت مطابق ۱۴۰۰ يا ۱۵۰۰ مسلمانن ۽ قرباني لاءِ ۷۰ اٺن سميت مڪي ڏانھن روانا ٿيا ۽ جڏھن حديبيه پھتا تہ مشرڪن سندن رستي روڪ ڪئي جنھن بعد صلح ٿي ۽ مسلمانن بغير عمري جي موٽي ويا<ref name=" ٺٽوي " />. حديبيه ۾ صحابين ھڪ ٻٻر جي وڻ جي ھيٺان ويھي نبي ڪريم {{درود}} جن جي ھٿ تي ھٿ رکي بيعت ھنن لفظن ۾ ڪئي تہ "جي موت بہ آيو تہ پٺتي نہ ھٽنداسون". بيعت ۾ سڀ کان پھريون شخص ابو سنان وھب بن محصن اسدي ھيو<ref name="ٺٽوي " />. صلح واري موقعي تي معاھدو ڪيو ويو ته ڌريون ڏھن سالن تائين جنگ نہ ڪنديون. معاھدو حضرت علي ڪرم الله وجهه جن لکيو<ref name=" ٺٽوي " />. واپسي ۾ رستي ۾ سورة الفتح نازل ٿي === خيبر جي فتح=== سن ۷ ھجري ۾ غزوه خيبر واقع ٿي<ref name=" ٺٽوي" />. خيبر ۾ يھودين جا ۶ قلعا واقع ھيا جن مان سڀ کان مضبوط قلعو قموس ھيو جنھن جو مالڪ مرحب نالي سردار ھيو<ref name=" علوي" />. غزوه خيبر جي موقعي تي نبي ڪريم {{درود}} فرمايو تہ:"سڀاڻي اسان اسلامي جھنڊو ان شخص جي حوالي ڪنداسون جيڪو الله ۽ ان جي رسول سان محبت ڪندڙ ھوندو ۽ الله ۽ ان جو رسول ان سان محبت ڪندڙ ھوندا". ٻئي ڏينهن اھو جھنڊو علي بن ابي طالب رضہ کي ڏيندي فرمايو تہ: " اي علي! ھتان جي رھاڪن سان وڙھڻ ۾ تڪڙ نہ ڪجانء، پھريان سندن آڏو دين جي دعوت ۽ الله جي حقن جي ڄاڻ رکجان. پوء رب سائين ھڪ ماڻھو کي به تنھنجي ھتان ھدايت تي ھلايو تہ تنھنجي لاء اھو ڳاڙھن اٺن کان بہ ڀلو آھي"<ref name=" ٺٽوي " />. ھن غزوہ ۾ مسلمانن جي لشڪر مان ۱۵ ماڻھو فوت ٿيا جڏھن ته يھودين جا ۹۳ ڄڻا مارجي ويا جن ۾ انھن جا جنگي جوڌا مرحب ۽ سندس ڀاء حارث، ٻہ سردار عامر ۽ ياسر پڻ شامل هئا<ref name=" ٺٽوي " />. مرحب ، حارث ۽ عامر کي علي بن ابي طالب رضہ ۽ ياسر کي زبير بن عوام ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق علي بن ابي طالب رضہ قتل ڪيو<ref name=" ٺٽوي " />. مرحب سان ويڙھ دوران علي بن ابي طالب تلوار جو زوردار وار مرحب جي مٿي تي ڪيو جيڪو ان جي لوھي ٽوپلي، ۽ مٿي کي چيري سندس ڏندن تائين لڳو ۽ مرحب مارجي ويو<ref name=" Awan " />. جنگ ۾ جڏھن ڇتي ويڙھ شروع ٿي تہ پاڻ سڳورن {{درود}} فرمايو ته "ھاڻي تنور تتو آھي"<ref name=" ٺٽوي " />. سخت ويڙھ بعد قاموس قلعو مسلمانن جي قبضي ۾ آيو تہ يھودين رحم جي درخواست ڪئي جيڪا قبول ڪئي وئي<ref name=" Awan " />. خيبر جي فتح بعد مرحب جي ڀائٽي ۽ ھڪ امير سلام بن مشڪم جي زال زينب بنت حارث نبي ڪريم {{درود}} جن دعوت ڪئي جنھن ۾ ٻاڪري گوشت جي ڀاڄي ۾ زھر وجھي کين کارايو پر نبي ڪريم {{درود}} جن کيس معاف ڪري ڇڏيو ۽ بعد ۾ اھا عورت مسلمان ٿي وئي<ref name=" ٺٽوي " /><ref name =" الاصابہ ۱" > الاصابہ، ابن حجر، جلد ۴, صہ ۳۱۴ </ref>. ھڪ ٻي روايت مطابق جڏھن بعد ۾ زھر سبب بشر بن براء فوت ٿي ويو تہ ان جي قصاص ۾ کيس قتل ڪيو ويو<ref name="ٺٽوي " /><ref name ="البدايہ ۱ " > البدايہ والنھايہ، ابن ڪثير، جلد ۴, صہ ۲۱۰ </ref>. === مڪي جي فتح=== صلح حديبيه کان پوء مسلمانن کي امن سان تبليغ جو موقعو ملي ويو. قريش جي بڇ تي سندن اتحادي بنو بڪر قبيلي وارن بنو خزاعہ وارن تي حملو ڪيو جنھن ۾ قريش جا عڪرمہ بن ابوجھل ۽ صفوان بن اميه وارا شناخت مٽائي بنو بڪر وارن سان گڏجي وڙھيا. انھن حرم ۾ پناھ ورتي پر کين اتي قتل ڪيو ويو. بنو خزاعہ وارا مديني ۾ نبي ڪريم {{درود}} وٽ دانھن کڻي آيا ۽ انصاف جي گھر ڪئي. نبي ڪريم {{درود}} قريش ڏانھن ھيٺين ٽن شرطن مان ڪو به ھڪ قبول ڪرڻ جو مطالبو ڪيو: <br/> # جن کي قتل ڪيو ويو انھن جي خون بھا ادا ڪيو.<br/> # قريش بنو بڪر قبيلي سان اتحاد ختم ڪن.<br/> #صلح حديبيه جي منسوخي جو اعلان ڪن.<br/> قريشن صلح حديبيه جي منسوخي جو شرط قبول ڪيو. جڏھن مسلم نمائندو واپس ھليو ويو تہ پوء انھن ارادو تبديل ڪيو ۽ ابوسفيان مديني ۾ نبي ڪريم {{درود}} سان صلح حديبيه جي ٻيھر بحالي لاء ملڻ آيو پر نبي ڪريم {{درود}} ساڻس نه مليو. ھن صحابين کي منٿ ڪئي تہ سندس مدد ڪن پر ڪجھ نہ وريس<ref name="Awan " />. ۱۰ رمضان سن ۸ ھجري تي مسلمانن جي ڏھ ھزار ماڻھن جي لشڪر سان نبي ڪريم {{درود}} مڪي ڏانھن روانو ٿيو. حرم ۾ رتوچاڻ کان بچڻ خاطر ان روانگي کي مخفي رکيو ويو تہ جيئن مڪي وارن کي تعجب ۾ وجھجي. جڏھن مڪي ٻاھران خيما کوڙيا ته رات جو لشڪر جي ھر سپاھي کي الڳ باھ ٻارڻ جو حڪم ڏنو. ان وقت باھ جي ھڪ مچ جو مطلب ۱۰ کان ۱۵ ماڻھن جي بيٺڪ سمجھيو ويندو ھو<ref name=" Awan " />. ابوسفيان ، حاڪم اب حزام ۽ بديل ابن ورقه صلح جي لاء مسلمانن جي ڪئمپ ۾ پھتا پر ھاڻي اھو وقت ڪانه رھيو. ان بعد ابوسفيان عباس بن عبدالمطلب جي مدد سان نبي ڪريم {{درود}} وٽ معافي لاء پيش ٿيو. عمر بن خطاب کيس اسلام جو سخت دشمن ھجڻ ڪري مارڻ لاء زور ڀريو پر نبي ڪريم ان تي رحم ڪندي فرمايو تہ ڊپ نہ ڪر. ان کي اسلام ۾ داخل ٿيڻ جي دعوت ڏني وئي پر ھو ان لاء راضي نہ ھيو. جڏھن ٻئي ڏينهن تي اسلامي لشڪر جا جٿا مڪي ۾ داخل ٿيندي ڏٺا تہ پوء مسلمان ٿيو<ref name=" Awan" />. مڪي وارن مقابلو نہ ڪيو پر عڪرمہ جي ٽولي خالد بن وليد واري جٿي تي حملو ڪري ٽن مسلمانن کي ماريو ۽ عڪرمہ جي جٿي مان ۱۳ ڄڻا مارجي ويا ۽ عڪرمہ ڀڄڻ تي مجبور ٿي ويو. ڪعبي ۾ موجود ۳۶۰ بتن کي ڊاٿو ويو<ref name=" Awan " />. اعلان ڪيو ويو تي جيڪي گھرن جي اندر در بند ڪري ويھندا، جيڪي ھٿيار ڦٽي ڪندا يا جيڪي ابوسفيان جي گھر ۾ پناھ وٺندا انھن لاء عام معافي ھوندي. جن جن نبي ڪريم {{درود}} سان مجرمانه زيادتيون ڪيون ھيون نبي ڪريم {{درود}} انھن سڀني کي معاف ڪري ڇڏيو<ref name=" Awan " />. مڪي جي فتح بعد مديني ڏانهن ھجرت ڪرڻ جي فرض جي حڪم کي رد ڪيو ويو<ref name=" ٺٽوي " />. ===طائف جي فتح=== مڪي جو فتح بعد طائف وارا بدوين جا ھوازين، ٽقف ۽ ٻيا مشرڪ قبيلا مسلمانن تي حملي جو منصوبو جوڙڻ لڳا. نبي ڪريم {{درود}} جن سندن مڪي تي چڙھائي کان اڳ ساڻن جنگ جي تياري ڪئي ۽ شوال سن ۸ ھجري ۾ ٻارھن ھزار مسلمانن جي لشڪر سان طائف طرف روانا ٿيا ۽ جڏھن حنين جي اونھي ۽ سوڙھي وادي ۾ مڪي کان ۱۰ ميلن جي فاصلي تي طائف واري رستي تي پھتا تہ مٿانھن پاسن کان سندن مٿان تيرن جي برسات ڪئي وئي<ref name=" Awan " />. مسلمانن جي لشڪر ۾ ڀاڄ پئي رسول ڪريم {{درود}} کين سڏيندو رھيو. مؤمن ڀاڄ وارن مان رستو ڪڍي گھوڙا پڻ ڇڏي پيغمبر طرف وڌي ويڙھ شروع ڪئي جنھن بعد مشرڪن ۾ ڀاڄ پئي ۽ ثقف وارن طائف ۾ پناھ ورتي<ref name=" Awan" />. مسلمانن اڳتي وڌي طائف جو محاصرو ڪيو جنھن بعد طائف فتح ٿي ويو. قيدين کي آزاد ڪيو ويو ۽ طائف وارن قبيلن کي معافي ڏني وئي جن جي وڏي اڪثريت اسلام ۾ داخل ٿي وئي. مال غنيمت کي مڪي جي تازو اسلام ۾ داخل ٿيندڙن ۾ ورھايو ويو<ref name=" Awan " />. ==قرآن ۾ سندس تعارف== "اسان توھان کي حق جي علم سان خوشخبري ڏيڻ وارو ۽ ڊيڄارڻ وارو ڪري موڪليو"..(سورة البقرہ جي آيت ۱۱۹). "مان توھان جي وچ ۾ توھان مان ئي ھڪ رسول موڪليو، جيڪو توھان کي منھنجون آيتون ٻڌائي ٿو ، توھان جي زندگين کي سنواري ٿو ، توھان کي ڪتاب ۽ حڪمت جي تعليم ڏئي ٿو، ۽ توھان کي اھي ڳالھيون سيکاري ٿو جيڪي توھان نہ ڄاڻيندا هئا"...(سورة البقرہ آيت ۱۵۱). "اسان توکي ماڻھن لاء ھڪ رسول بڻائي موڪليو آهي. جنھن رسول جي اطاعت ڪئي ان دراصل الله جي اطاعت ڪئي".. (سورة النساء آيت ۸۰). "تون الله جي راھ ۾ وڙھ، تون پنھنجي ذات کانسواءِ ڪنھن ٻئي لاء ذميدار ناھين" (سورة النساء آيت ۸۳). "اي پيغمبر! جيڪو ڪجھ رب طرفان توتي نازل ڪيو ويو آهي اھو ماڻھن تائين پھچاء، جيڪڏهن تون ايئن نہ ڪيو ته تو پنھنجي پيغمبري جو حق ادا نہ ڪيو". ( سورة المائدہ ، آيت ۶۷). " محمد ان کانسواءِ ڪجھ ناھي بس ھڪ رسول آھي ، ان کان اڳ ٻيا رسول بہ گذاري چڪا آهن"... ( سورة آل عمران ، آيت ۱۴۴). "( اي پيغمبر) اھا الله جي رحمت آ جو تون ھنن ماڻھن لاء ڏاڍو نرم مزاج آھين " (سورة آل عمران ، آيت ۱۵۹). " درحقيقت مومنن تي الله اھو وڏو احسان ڪيو آھي جو سندن وچ ۾ انھن منجھان ھڪ اھڙو رسول اٿاريو جيڪو کين ان جون آيتون ٻڌائي ٿو ، سندن زندگين کي سنواري ٿو ۽ کين ڪتاب ۽ حڪمت جي تعليم ڏئي ٿو..." ( سورة آل عمران ، آيت ۱۶۴). == الوداعي حج == ۲۵ ذوالقعد ۱۰ ھجري (23 فيبروري 632) تي نبي ڪريم {{درود}} حج جي لاء مڪي مان مسلمانن جي ھڪ تمام وڏي اڪثريت سان گڏجي روانا ٿيا ۽ ۴ ذوالحج تي مڪي ۾ داخل ٿيا<ref name=" Awan " />. ۸ ذوالحج تي منا پھتا جتي ۹ ذوالحج جي صبح تائين ترسيا ۽ پوء عرفات پھتا جتي نمرا ۾ خيما کوڙيا ويا<ref name=" Awan" />. اتي مسلمانن جو مجموعو ھڪ لک چاليھ ھزار جي لڳ ڀڳ ھيو. اھو حجةالبلاغ ( وڏو حج) ۽ حجة الوداع (الوداعي حج) سڏيو ويو<ref name="Awan " />. نبي ڪريم {{درود}} سٽ تي ويھي خطبو ڏنو. مقرر ٿيل ماڻھو وڏي آواز خطبي جي لفظن کي دھرائي رھيا ھئا تہ جيئن سمورن حاجين تائين خطبو پھچي<ref name=" Awan " />. == سندس ڇڏيل ورثو== ==روضو مبارڪ== == توھين رسالت جا واقعا ۽ قانون== ==سيرت تي لکيل مستند ڪتاب== ===حديثن وارا مستند ڪتاب=== ==حضرت محمد صه ۽ مغربي فلاسافر== [[فائل:Muhammad Seal.svg|thumb|left|upright=0.8|حضرت محمد {{درود}} جي مھر جيڪا منڊي ۾ جڙيل ھئي ۽ سرڪاري خط و ڪتابت ۾ استعمال ڪئي ويندي ھئي]] ” پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي باري ۾ گوئٽي هڪ ڊگهو نظم لکيو جيڪو '''Mahomet's Gesang''' جي نالي سان مشهور آهي. ان نظم ۾ گوئٽي پاڻ سڳورن {{درود}} جي چهري جي هڪ محبت ڀري تصوير چٽي آهي هن نظم آخر ۾ گوئٽي لکيو آهي ته: ”پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي چهري مبارڪ تي نظر پوڻ سان انسان سندن مفتون ٿي پوندو.“ جرمن فيلسوف لائبنز (Leibniz) (1646-1716ع) متعلق پروفيسر اشپيز لکيو آهي ته پاڻ سڳورن {{درود}} جن کي ’دين الفطرت‘ جو باني سمجهندو هو.<ref>ڊاڪٽر قاضي نبي بخش؛ رسالو:مهراڻ؛ ڇپيندڙ:سنڌي ادبي بورڊ؛ 1962ع</ref> ==درود ۽ صلوات== [[فائل:Salavat of the prophet.png|thumb|left|upright=1.5|صلوات]] ==حوالا== {{حوالا}} [[زمرو:اسلام]] [[زمرو:محمد|*]] 17dg592ob4pwl9t5svag8iqu1drb83h 240404 240403 2022-08-28T08:49:05Z Intisar Ali 8681 wikitext text/x-wiki {{Infobox person | honorific_prefix = ابوالقاسم | name = '''<span style='color: Green'>مُحَمَّدٌ</span>''' <!-- include middle initial, if not specified in birth_name --> | honorific_suffix = صلي الله عليه وآله وسلم | image =Dark vignette Al-Masjid AL-Nabawi Door800x600x300.jpg | image_size = 300px | alt = | caption = سندن نالو خوش خطاطي ۾ لکيل | native_name = ابوالقاسم | native_name_lang = عربي | birth_name = <!-- only use if different from name above --> | birth_date = {{birth date |570|04|20}} | birth_place = مڪو | baptised = <!-- will not display if birth_date is entered --> | disappeared_date = <!-- {{disappeared date and age|YYYY|MM|DD|YYYY|MM|DD}} (disappeared date then birth date) --> | disappeared_place = | disappeared_status = | death_date = {{death date and age|632|06|08|570|04|20}} | death_place = مدينو | death_cause = سخت بخار | body_discovered = | resting_place = مسجد نبوي، مدينو منور | resting_place_coordinates = <!-- {{coord|LAT|LONG|type:landmark|display=inline}} --> | monuments = مسجد نبوي | residence = مڪو پوء مدہنو | nationality = عرب | other_names = 99 نالا: مجتبیٰ، مصطفیٰ، بشیر، نذیر، احمد وغیرہ | ethnicity = <!-- Ethnicity should be supported with a citation from a reliable source --> | citizenship = حجاز | education = اُمِي | alma_mater = | occupation = واپار ، حاڪم ، قاضي، فوجي ڪمانڊر، معلم | years_active = | era = | employer = | organization = | agent = | known_for = اسلام جو پيغمبر | notable_works = *خدا جو ڏنل قرآن پھچائڻ * مديني جي رياست جو بنياد وجھندڙ * مسجد نبوي جو معمار *اسلام جي تعليم ڏنائين * حديث | style = | home_town = مڪو | salary = | net_worth = <!-- Net worth should be supported with a citation from a reliable source --> | height = <!-- "X cm", "X m" or "X ft Y in" plus optional reference (conversions are automatic) --> | weight = <!-- "X kg", "X lb" or "X st Y lb" plus optional reference (conversions are automatic) --> | television = | title = | term = | predecessor = عيسيٰ مسيح | successor = ڪو بہ نہ | party = | movement = | opponents = عربستان جا مشرڪ ۽ يھودي | boards = | religion = <!-- Religion should be supported with a citation from a reliable source --> | denomination = <!-- Denomination should be supported with a citation from a reliable source --> | criminal_charge = <!-- Criminality parameters should be supported with citations from reliable sources --> | criminal_penalty = | criminal_status = | spouse =* خديجه بنت خويلد (595–619) *سوده بنت زمعه (619–632) *حفصه بنت عمر (624–632) *جويريه بنت حارث (628–632) *عائشه (619–632) *زينب بنت جحش (627–632) *صفيه بنت حيي (629–632) *زينب بنت خزيمه (625–627) *ام سلمه (629–632) *ام حبيبه (628–632) *ريحانه بنت زيد (629–631) *ماريه قبطيه (630–632) *ميمونه بنت حارث (630–632) | partner = <!-- (unmarried long-term partner) --> | children = *عبد الله بن محمد، *قاسم بن محمد، *ابراهيم بن محمد، *زينب بنت محمد، *رقيه بنت محمد، *ام ڪلثوم بنت محمد، *فاطمه زهرا رضہ | parents = *عبد الله بن عبد المطلب * آمنہ بنت وھب | relatives = * عبدالمطلب (ڏاڏو) *ابوطالب (چاچو) * حمزہ (چاچو)رضہ *ابو لھب (چاچو) *علي رضہ (ڀائٽو، ۽ ڄاٽو) *عباس رضه (،چاچو) * ابو بڪر رضہ (سھرو) * عمر فاروق رضه (سھرو) *ابوسفيان (سھرو) | callsign = | awards = رحمته العالمين | module = آخري نبي | module2 = | module3 = | module4 = | module5 = | module6 = | signature =Muhammad Seal.svg | signature_alt = | signature_size = 50px | website = <!-- {{URL|example.com}} --> | footnotes = }} <br/> '''حضرت مُحَمَّد''' {{درود}} {{ٻيا نالا|انگريزي= '''Hazrat Muhammad '''pbuh}}(اپریل570ع - جون 632ع) مسلمانن جي عقيدي مطابق الله سبحان و تعالیٰ جو آخري نبي ۽ رسول ھيو جنھن تي [[آسماني ڪتابن جا نالا|آسماني ڪتاب]] [[قرآن| قرآن مجيد]] نازل ٿيو. 40 سالن جي عمر ۾ [[عربستان]] جي شھر [[مڪو| مڪي]] ۾ نبوت جو اظھار ڪندي اسلام جي توحيد واري عقيدي جي تبليغ جو آغاز ڪيو. سندس ڏنل تعليم عربن جي ان خطي ۾ ھڪ زبردست انقلاب برپا ڪيو. قرآن مجيد ۾ سندس زندگي مبارڪ کي '''اسوه''' سڏيو ويو آهي<ref name =" علوي" > بذل القوۃ فی حوادث سنی النبوۃ (سيرت هاشمي)، از: امام العصر مخدوم محمد ھاشم محدث ٺٽوي، ترجمو: پروفيسر اسرار احمد علوي، مھراڻ اڪيڊمي شڪارپور، ڇاپو ٻيو جولائي 2004ع ۾ لکيل مترجم جو نوٽ: تقديم </ref>. سورة الاحزاب جي آيت 21 ۾ فرمان آھي ته:'''لقد کان لکم فی رسول اللہ اسوۃ حسنہ''': ترجمو: "بيشڪ اوھان جي لاء خدا جي رسول {{درود}} جي ذات ۾ ھڪ بھترين نمونو آھي." لفظ اسوة جي عام معنیٰ طريقو يا نمونو آھي<ref name=" علوي " />. اسوہ انسان جي ان حالت کي چيو ويندو آهي جيڪا ھو ڪنھن ٻئي انسان جي پيروي ڪندي اختيار ڪري<ref name ="راغب " > مفردات الفاظ القرآن, از: ابو القاسم راغب اصفھانی صہ ۱۴۰ </ref>. اسلامي عقيدي مطابق محمد رسول الله {{درود}} جن جي اطاعت مسلمانن جي ايمان جو لازمي جز ۽ فرض آهي ۽ ان جي اطاعت کي قرآن مجيد ۾ الله جي اطاعت جي مثل سڏيو ويو آهي. سورة النساء جي آيت ۶۴ ۾ قرآن فرمائي ٿو ته: ''' وما ارسلنا من رسول الا لیطاع باذن اللّٰہ''': ترجمو: "۽ اسان موڪليا جيڪي رسول تہ انھن جي پيروي ڪئي وڃي، الله جي حڪم سان". دين جي عالمن ۽ قرآن جي شارحن جو اھو عقيدو آهي ته قرآن ھڪ تحريري دستور آھي جنھن جي عملي صورت سرور ڪونين {{درود}} جن جي ذات آھي، جن جو ڪوبه قول ۽ فعل حڪم خداوندئ کان وار برابر بہ ھيڏي ھوڏي ھٽيل نه آهي<ref name=" علوي " />. ايليا (بيت المقدس) ۾ ھجرت جي پنجين سال [[ھرقل|ھرقل اعظم]] (Hercules) جي درٻار ۾ سندس بدترين دشمن [[ابوسفيان]] پڇا ڪرڻ تي ٻڌايو ھو تہ "نبوت کان اڳ بہ اوھان {{ درود}} ڪڏهن ڪوڙ نہ ڳالھايو آھي"<ref name=" علوي " />. پاڻ ڪريمن پنھنجي بيمثال ڪردار وسيلي ڪٺور قلبن کي نرم ڪري انھن جو تزڪيو ڪيو<ref name=" علوي " />. سندن ھر عمل جي تقليد کي اسلامي دين ۾ سنت جو مقام حاصل آهي<ref name="علوي " />. مولانا ابوالڪلام آزاد مطابق:"قرآن ۽ نبي سائين {{درود}} جن جي زندگي ساڳي شئي آھي، قرآن متن آھي تہ سيرة ان جي تشريح ۽ قرآن علم آھي تہ سيرة ان جو عمل. ان ڪري انسانيت جي سمورن اھنجن ۽ آزارن جو علاج ان سيرت جي مطالعي ۾ ئي ملي سگھندو"<ref name ="آزاد " > سیرۃ کے عملی پہلو (اردو) ، از: مولانا ابوالڪلام آزاد، صہ ۹</ref>. == قبيلو ۽ گھراڻو == حضرت محمد {{درود}} جو قبيلو [[قريش]] ۽ گھراڻو [[بنو هاشم]] ھيا جيڪي حضرت ابراهيم جي بيبي ھاجرہ {{ٻيا نالا|عبراني= ''' Hagar '''}} مان وڏي پٽ حضرت اسماعيل جي اولاد مان ھيا. حضرت [[ابراهيم]] پنھنجي وڏي پٽ حضرت [[اسماعيل]] ۽ سندس ماء کي مڪي جي ويران وادي ۾ رھايو جتي ٻنھي پيء ۽ پٽ گڏجي [[ڪعبو]] تعمير ڪيو. ان ويراني ۾ [[زمزم]] جي چشمي جي برآمد ٿيڻ سان جرھوم جي قبيلو سندن مرضي سان اتي آباد ٿيو ۽ اڳتي هلي اسماعيل جي شادي ٿي ۽ کيس ٻارھن پٽ ڄاوا جن مان وڏي پٽ جو نالو قدار ھيو. آھستي آھستي اسماعيلين جو تعداد وڌندو ويو.<ref name ="سعيد" >The Life of Muhammad, the Prophet , by:Syed Saeed Akhtar Rizvi, page ،9,7,8,6,</ref> بائيبل مطابق خدا جو واعدو ٿيل ھيو تہ اسماعيل جي اولاد کي تيزي سان وڌائيندو <ref>{Genesis 21:13}</ref> اھي پوري حجاز ۾ ڦھلجي ويا. عیسیٰ مسیح جي پيدائش کان 200 سال اڳ قدار جي اولاد مان عدنان مشھوري ماڻي ٻنھي جي وچ واري شجري جي اڃان ڪا پڪ نہ ٿي سگھي آھي ڇو تہ عربن گھڻا شجرا بيان ڪيا آهن.محمد صہ انھن شجرن تي تبصرو ڪندي فرمايو ھيو تہ {{quote|جڏهن منھجو شجرو عدنان تائين پھچي تہ بس ڪريو|محمد صہ<ref name = " سعيد"/>|}} ٽين صدي عيسويءَ ۾ عدنان جي اولاد مان ھڪ سردار ٿيو جنھن جو نالو فاھر ھيو جنھن لاء خيال آهي تہ ان کي [[قريش]] سڏيندا ھيا ڪن جو وري خيال آھي تہ فاھر جي پنجين پيڙهيءَ ۾ پنجين صدي عيسويءَ ۾ [[قصي بن ڪلاب]] بن مرہ بن لوئي، بن غالب بن فاھر نالي ھڪ طاقتور شخص مشھور ٿيو جنھن کي قريش سڏيندا ھيا ء ان جي اولاد [[قريشي]] سڏبا ھيا. علامہ شبلي نعماني، علامہ طبري مطابق قصي ئي پھريون شخص ھيو جنھن کي قريش سڏيو ويو. قصي سڀني اسماعلين کي گڏ ڪري قائل ڪيو تہ خانہ بدوشي ترڪ ڪري ڪعبي جي چؤطرف مستقل رھائش اختيار ڪن. قصي ڪعبي جي نگران خزاہ قبيلي جي ھليل نالي ھڪ شخص جي نياڻي سان شادي ڪئي ۽ ھليل جي وصيت ذريعي ڪعبي جي نگراني جي ذميداري قصي جي حوالي ٿي جنھن کوڙ ادارن کي قائم ڪيو جن ۾ دارالندواہ (گڏجاڻي واري جاء) شامل ھئي جتي ويھي جنگ ۽ امن سميت اھم معاملن جا فيصلا ، شادين جا اجتماع ٿيندا هئا. قافلن جي روانگي پن ٿيندي هئي.ھن سقايہ ( حاجين کي پاڻي فراهم ڪرڻ جو بندوبست)، رفادہ ( حاجين کي کاڌخوراڪ فراھم ڪرڻ جو بندوبست) پڻ قائم ڪيا<ref name = "سعيد "/> ھن حاجين جو مشاعرالحرم ۾ رات ٽڪائڻ جو بندوبست ء پوري واديءَ کي بتين سان منور ڪري کين سھولتن فراھم ڪرڻ جي شروعات ڪئي. زمزم جو چشمو صديون پھرين لٽجي ويو ھو ھن ان کي ڳولي پھريون دفعو کوھ کوٽايو ۽ پاڻي جي بحالي ٿي. ھن ڪعبي جي ٻيھر تعمير ڪرائي. ھن جي وفات بعد ماڻھو حاجون (موجوده جنت المولا واري قبرستان) ۾ سندس قبر جي زيارت لاءِ ويندا ھئا. ھن کي ڪعبي جون ڇھ ذميداريون ھيون جيڪي ھن پنھنجي وفات کان اڳ پنھنجي وڏي پٽ عبدالدار کي سونپيون. قصي کي پنج پٽ ء ھڪ ڌيءُ ھئي. سندس ٻئي پٽ مغيرہ کي عبداالمناف سڏيندا ھيا، جيڪو قبيلن ۾ معتبر ۽ قائدانہ صلاحيتن وارو ليکيو ويو. عبدالمناف کي ڇھ پٽ ٿيا جن ۾ ھاشم، مطلب، عبد شمس ۽ نوفل مشھور ٿيا. عبدالدار ۽ عبداالمناف جي وفات کان پوءِ ڪعبي جي ذميداري سنڀالڻ ۾ سندن اولاد ۾ تڪرار شروع ٿيو پر پوء ٺاھ ٿي وين. اھو طئي ٿيو تہ پاڻي پيارڻ ، کاڌ خوراڪ فراھم ڪرڻ ۽ جنگ ۾ قيادت جي ذميداري عبداالمناف جي اولاد ڏي منتقل ٿي. ليوا ۽ حجابہ جي ذميداري عبدالدار جي اولاد کي ملي باقي دارالندواہ جي سربراهي ٻنھي جي خاندانن ۾ رھي. انھن مان ھاشم گھڻو نالو ڪڍيو جنھن کي کاڌي کارائڻ جي ذميداري ملي. ھڪ ڀيري مڪي ۾ وڏو ڏڪار آيو تہ ھاشم پنھنجي سموري دولت کڻي شام ويو اتان اٽو ۽ سڪل ماني خريد ڪري مڪي آيو ۽ روزانو اٺن کي ڪھي انھن مان ٻوڙ ٺاھي ماني جا ٽڪرا ان ۾ ملائي سموري قبيلي کي گھرائي کارائيندو هو ڏڪار جي خاتمي تائين ھن قبيلي جي مدد جاري رکي کوڙ ماڻھن کي مرڻ کان بچائي ورتو.ان خدمت جي بدلي ئي کيس ھاشم جو نالو مليو جنھن جي معني ( مانيءَ کي ) ٽڪر ڪندڙ آھي. ھاشم جو اصل نالو امر{{ٻيا نالا|انگريزي=Amr}} ھيو. ھاشم مڪي جي واپاري قافلن جو بنياد وجھندڙ پڻ ھيو. ھن باظنتيني شھنشاھ کان حڪمنامو حاصل ڪيو جنھن تحت قريش قبيلي کي ھر قسم جي ٽئڪس ۽ ڊيوٽي کان آزاد ڪري انھن جي ڪنٽرول وارن ملڪن ۾ آزاد اچ وڃ جي اجازت ڏنل ھئي<ref name = " سعيد "/> ھن اھا ساڳي سھولت ايٿوپيا جي بادشاھ کان پڻ حاصل ڪئي ۽ ان وقت يمن ايٿوپيا جو حصو ھيو.اھڙي طرح قريش جا واپاري قافلا يمن کان شام ۽ بازنظيني شھر انقرہ تائين وڃڻ شروع ٿيا.<ref name = "سعيد "/> ھاشم جڏهن 25 سالن جو ھيو تہ سن 488 عيسويءَ ۾ فلسطين جي غزہ واري ھنڌ وفات ڪري ويو ۽ کيس اتي ئي دفن ڪيو ويو. اھا جاء غزہ ھاشم يا ھاشم جي غزہ سڏجڻ شروع ٿي وئي. ھن يثرب جي عدي بنو نجار قبيلي جي سلمیٰ بنت امر سان پرڻو ڪيو جنھن مان عبدالمطلب پيدا ٿيو جيڪو اڃان ننڍڙو ھيو تہ ھاشم وفات ڪري ويو.ان کان سواءِ ھاشم کي چار ٻيا پٽ پڻ ھيا جن ۾ اسد، نضلا، سئفي ۽ ابو سئفي شامل ھيا جن مان پوين ٽن کي اولاد ڪانہ ٿي باقي اسد کي [[فاطمه بنت اسد]] نالي نياڻي ڄائي جيڪا علي رضہ بن ابي طالب جي ماء ھئي. ھاشم جو اھڙي طرح نسل عبدالمطلب مان اڳتي ھليو<ref name = " سعيد"/>. عبدالمطلب يثرب ۾ پنھنجي ناني جي گھر ۾ پيدا ٿيو. ھاشم جي وفات بعد سندس ڀاء مطلب خاندان جو وڏو بڻيو جيڪو پنھنجي ننڍي ڀائٽي عبدالمطلب بن ھاشم کي مڪي وٺي آيو جڏھن مطلب اٺ تي مڪي ۾ داخل ٿيو تہ ماڻھن ڇوڪري کي مطلب جو غلام سمجھي عبدالمطلب چوڻ شروع ڪيو ۽ مطلب وضاحت ڪندو رھيو تہ اھو سندس ڀائٽيو آھي پر ھاشم جي ان پٽ تي عبدالمطلب نالو پئجي ويو<ref name = " سعيد "/>. عبدالمطلب جو اصل نالو شعيبت الحمد ھيو. مطلبجي وفات بعد سقايہ ۽ رفادہ جي ذميداري عبدالمطلب جي حصي ۾ آئي. ھن 82 سالن تائين عمر ماڻي ۽ پوئين وقت ھن کي مڪي جي سربراھ جو خطاب پڻ مليو<ref name = " سعيد"/> ==والدين== نبي ڪريم {{درود}} جي والد جو نالو عبدالله بن عبدالمطلب ھيو جنھن سندس ولادت کان ڪجھ مھينا اڳ يثرب ۾ ۲۵ سالن جي عمر ۾ وفات ڪئي<ref name =" Awan" > Siraj u Munira, By: Muhammad Ikramun Nabi Awan and Ms Nusrat Tiwana, 1st edition, Nov 2014, Pages: 23, 25 ,27, 28, 39,40 to 86 </ref>. ==جنم== نبي ڪريم {{درود}} جن ۱۲ ربيع الاول تي فجر جي وقت بمطابق ۳۰ اپريل ۵۷۱ع ۾ پيدا ٿيا<ref name ="الفضل " > [ https://www.alfazlonline.org/07/01/2020/9519/] الفضل آن لائين</ref>. سندس ولادت ابرہ جي لشڪر جي تباھي کان ۵۵ ڏينھن بعد ٿي<ref name=" Awan " />. ڏاڏي عبدالمطلب سندس نالو محمد رکيو<ref name=" Awan " />. == ننڍپڻ== عربن جي اميرن جي رواج مطابق پرورش لاء ڏاڏي کيس بدو عربن جي بني سعد قبيلي سان تعلق رکندڙ حليمه سعديه جي حوالي ڪيو<ref name=" Awan " />. حليمه ۽ سندس مڙس حارث ٻار وٺڻ وقت الجھن ۾ ھيا تہ شايد کين مناسب معاوضو نہ ملي سگھي پر جلد ئي کين ٻار جي ڀلاري ھجڻ جي سمجھ آئي<ref name=" Awan" />. حليمه جي نياڻي شيماء سندس پرورش ۾ ماء جي مدد ڪئي<ref name=" Awan " />. ننڍپڻ ۾ پنھنجي رضاعي ڀائرن ۽ ان رضاعي ڀيڻ سان گڏجي ٻڪريون پڻ چاريندو ھو<ref name="Awan " />. جڏھن ۶ سالن جو ٿيو تہ ماء آمنه کيس سندس پيءُ جي قبر جي زيارت ۽ سندس ناناڻي گھر گھمائڻ لاء يثرب وٺي آئي<ref name="Awan " />. واپسي ۾ بيمار ٿي پئي ۽ آبوا جي مقام تي وفات ڪري وئي. تدفين بعد مائٽن کي نظر نہ آيو ۽ جڏھن کيس ڳوليائون تہ پنھنجي ماء جي قبر وٽ ويٺل روئندي ڏٺائونس <ref name=" Awan" />. بعد ۾ جڏھن اصحابين سان گڏ ماء جي قبر تي آيا تہ سندس قبر جي مٽي تي ھٿ ڦيرائيندي ڏاڍو رنا ھيا ۽ ان وقت اصحابي ڪافي پري بيٺا ھئا ۽ کين اھو چوندي ٻڌو تہ سندس ماء جي شفقت جي يادن کيس روئاري وڌو<ref name="Awan " />. ماءُ جي وفات بعد ھن يتيم ٻار جي پرورش جي ذميداري سندس ڏاڏي عبدالمطلب سنڀالي. ۵۷۹ع ۾ عبدالمطلب پڻ وفات ڪري ويو ۽ پوء سندس پرورش جي ذميداري سندس سڳي چاچي ابو طالب سنڀالي<ref name=" Awan " /> ابوطالب ۽ سندس زال فاطمه مٿن ڏاڍا مھربان رھيا<ref name=" Awan " />. پنھنجي ان چاچي ۽ پاڙيسرين جو مال چارڻ شروع ڪيو<ref name="Awan " />. ٻارھن<ref name=" Awan " /> يا يارھن ورھين جي عمر ۾ چاچي حضرت ابوطالب سان گڏ واپار سانگي شام ويا هئا<ref name=" ٺٽوي " /> جڏھن بصري پھتا تہ اتي ھڪ راھبن واري خانقاھ ۾ ترسيا<ref name="Awan " /> جتي بحيرا نالي ھڪ عيسائي راھب سندس نبوت جي تصديق ڪئي ۽ ان وقت حضرت ابوبڪر صديق پڻ ساڻن گڏ ھيو هئي<ref name=" ٺٽوي" />. == زالون ۽ اولاد == ===۱.بيبي خديجه رضه=== 25 سالن جي ڄمار ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي پھرين شادي [[بنو اسد]] گھراڻي جي [[خويلد بن اسد]] ۽ [[فاطمه بنت زائدہ]] جي نياڻي 40 سالا حضرت خديجة الڪبریٰ رضه سان 695 ۾ ٿي جيڪا بيواہ ھئي ۽ سندس اھا ٽين شادي ھئي<ref name=" علوي " />. سندس لقب طاھرہ ۽ ڪنيت ان ھند ھئي<ref name=" علوي " />. بيبي سانئڻ جو پھريون نڪاح [[ھند بن زرارہ]] سان ٿيو جنھن مان کيس ھڪ نياڻي ۽ ٻہ پٽ ٿيا جيڪو پوء گذاري ويو. سندس ٻيون نڪاح [[عتيق بن عائذ]] سان ڪرايو ويو جنھن مان کيس ھڪ نياڻي ھند جي نالي سان ھئي پر ڪجھ وقت کان پوءِ عتيق پڻ گذاري ويو<ref name=" علوي " />. جڏھن 35 سالن جي ٿي تہ سندس والد خويلد پڻ گذاري ويو<ref name="علوي " />. پاڻ مالدار عورت ھئي ۽ سندس ڪاروباري قافلا [[عراق]]، [[شام]] ۽ [[فلسطين]] تائين ويندا ھيا. سندس ھڪ غلام [[ميسرہ]] ايماندار ھيو جيڪو سندس ڪاروبار جو جنرل مينيجر ھيو<ref name=" علوي" />. پاڻ سڳورن {{درود}} جن ان وقت ايمانداري ۾ وڏي شھرت حاصل ڪئي هئي ۽ ميسرہ ذريعي بيبي سانئڻ وٽ اھڙو احوال پھتل ھو ۽ ان کين سندس ڪاروبار ۾ شامل ٿيڻ جي پيشڪش ڪئي جيڪا پاڻ سڳورن {{درود}} قبول ڪئي ۽ ان جي تجارتي قافلي سان شام ويا جنھن بعد بيبي سانئڻ کين شادي جو پيغام موڪليو ۽ ان وقت بيبي صاحبه جي عمر ۴۰ سال ھئي<ref name=" علوي " />. شادي ۲۵ صفر تي مڪي ۾ ٿي جنھن ۾ حضرت ابو طالب ، حضرت حمزہ رضه، بيبي صاحبه جو چاچو [[عمرو بن اسد]]، سؤٽ [[ورقه بن نوفل]] پڻ شامل ٿيا<ref name=" علوي " />. حق مھر ساڍا ٻارھن [[اوقيه]] سون مقرر ڪيو ويو جنھن جي قيمت ۵۰۰ درھم ھئي<ref name=" علوي" />. ھڪ روايت مطابق حق مھر ۲۰ وٽ ٻڌايو ويو آهي<ref name=" علوي " />. نڪاح جو خطبو سيدنا [[ابو طالب]] پڙھيو. اھو خطبو يعقوبي ، شامي ، قسطلاني ، ۽ علامه عامري پنھنجي ڪتابن ۾ نقل ڪيو آهي<ref name=" علوي " />. نڪاح بعد پاڻ سڳورن {{درود}} ھڪ اٺ ذبح ڪرائي مھمانن جي دعوت ڪئي. بيبي سانئڻ زندگي جا 25 سال پاڻ سڳورن {{درود}} سان گذاريا<ref name=" علوي " />. سندس حياتيءَ ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} ٻي ڪا شادي نہ ڪئي<ref name=" علوي " />. پاڻ سڳورن {{درود}} جي پٽ ابراھيم کان سواءِ سموري اولاد بيبي سانئڻ مان ٿي ۽ سڀ سواء بيبي فاطمه الزهراء رضه جي سندن حياتي مبارڪ دوران وفات ڪري ويا<ref name=" علوي " />. [[فائل:The altar of prayer of the Prophet in the demolished house of Khadijeh 01.jpg|thumb|left|upright=0.8|بيبي خديجہ جي مڪي ۾ ڊاٿل گھر اندر اھا جاء جتي حضرت محمد{{درود}} ساڻس شادي کان پوء رھائش دوران عبادت ڪندو ھو]] نبي ڪريم {{درود}} کي چار نياڻيون ھيون جن مان وڏي سيدہ زينب ، ٻيون نمبر سيدہ رقيه ، ٽيون نمبر سيدہ ام ڪلثوم ۽ چوٿون نمبر آخري نياڻي سيده فاطمه الزهراء ھئي<ref name=" علوي " />. چئني مديني ھجرت ڪئي ۽ اتي وفات ڪيائون ۽ چارئي جنت البقيع ۾ دفن ٿيل آھن<ref name=" علوي " />. سيده زينب رضه 30 ميلادي ڌاري مڪي ۾ ڄائي ۽ سن ۸ ھجري ۾ مديني ۾ وفات ڪئي. سندس نڪاح بعثت کان اڳ پنھنجي ماسات ابوالعاص بن ربيع قرشي سان ڪرايو ويو جيڪو بيبي خديجه جي ڀيڻ ھند بنت خويلد جو پٽ ھيو ۽ سندس اصل نالو لقيط ھو<ref name=" علوي " />. ڪجھ رويتن مطابق سندس نالو ھشيم ۽ مھشم ھيو. پاڻ سڳورن {{درود}} جي ھجرت وقت اھي طائف ۾ رھندا ھئا. بدر جي جنگ بعد پاڻ سڳورن {{درود}} کيس مديني گھرايو ۽ بعد ۾ ابوالعاص جڏهن اسلام قبول ڪيو تہ اھو پڻ مديني ۾ آيو. سيده زينب کي ھڪ پٽ علي ۽ ھڪ نياڻي امامه ٿيا<ref name=" علوي" />. علي ننڍپڻ ۾ ئي فوت ٿي ويو. امامه جي پرورش بعد ۾ ابوالعاص جي ماروٽ حضرت زبير بن عوام ڪئي جنهن بيبي فاطمه الزهراء جي وفات بعد امامه جو نڪاح حضرت علي ڪرم الله وجهه سان ڪرايو<ref name=" علوي " />. [[فائل:The altar of prayer of the Prophet in the demolished house of Khadijeh.jpg|thumb|left|upright=0.8|بيبي خديجہ جي سعودي حڪومت پاران ڊاٿل گھر ۾ محراب جو ھڪ ٻيو منظر جتي پاڻ سڳورو عبادت ڪندو ھو]] سيده رقيه رضه ۳۳ ميلادي ڌاري ڄائي ۽ ان جو نڪاح حضرت عثمان غني رضه سان ڪرايو ويو. نبوت جي پنجين سال مڙس سان گڏ حبشه ھجرت ڪئي جتي ست سال رھيا اتي کيس ھڪ پٽ عبدالله نالي ڄائو. مڪي واپسي بعد مديني ڏانهن ھجرت ڪئي. بدر جي جنگ وقت بيمار ٿي پئي ۽ اٽڪل ۲۰ ڏينھن بعد وفات ڪري وئي. ان جي بيماري سبب نبي ڪريم {{درود}} جن حضرت [[عثمان غني]] رضه ۽ حضرت اسامه بن زيد رضه کي مديني ڇڏي ويا ھئا. جنگ جي فتح جي خبر جڏهن مديني پھتي تہ بيبي سانئڻ جي تدفين ٿي رھي ھئي<ref name=" علوي " />. سندس پٽ عبدالله پڻ ننڍپڻ ۾ گذاري ويو<ref name=" علوي " />. [[فائل:The House of Khadijah, The Porphet Mohammad's Wife in Mecca before Demolition 01.jpg|thumb|left|upright=0.8|بيبي خديجہ جو گھر جتي حضرت محمد {{درود}} مڪي زندگيءَ جو ھڪ دؤر گذاريو جيڪو سعودي حڪومت ڊھرائي ڇڏيو]] سيدہ ام ڪلثوم اھل بيت جي مديني ھجرت وقت بيبي فاطمه الزهراء رضه ۽ سيدہ سوده رضه سان گڏ ھئي. سيدہ رقيه رضه جي وفات کان ست يا ٽن مھينن بعد پاڻ سڳورن {{درود}} سندس نڪاح حضرت عثمان غني رضه سان ڪرايو ۽ سندس رخصتي جمادالآخر ۾ دوران ۱۹ سالن جي عمر ۾ ٿي<ref name=" علوي " />. کيس ڪا بہ اولاد ڪانه ٿي. حضرت عثمان سان ھن پنھنجي زندگي جا اٽڪل ساڍا ڇھ ورھيه گذاريا<ref name=" علوي " />. سن ۹ ھجري ۾ شعبان جي مھيني دوران وفات ڪئي. سندس جنازي نماز پاڻ سڳورن {{درود}} جن پڙھائي<ref name=" علوي " />. [[فائل:The House of Khadijah, The Prophet Mohammad's Wife in Mecca after Demolition 01.jpg|thumb|left|upright=0.8|بيبي خديجہ وارو گھر ڊھڻ کان پوءِ واري حالت ۾. ھن گھر پاڻ سڳورن زندگي جو ھڪ دور گذارہو]] بيبي فاطمه الزهراء رضه ۴۱ ميلادي ۾ نبوت جي بعثت واري سال پيدا ٿي ۽ جڏهن ۱۰ ورھين جي ھئي تہ سندس والدہ وفات ڪئي جنھن ڪري ننڍي عمر ۾ ئي والد سان وابسته رھي<ref name="علوي " />. والد کي تمام پياري ھئي. سندس عادات ، اطوار ، رفتار توڙي گفتار جو انداز والد سان مشابهت رکندڙ ھيو ۽ شڪل ۾ والده جھڙي ھئي<ref name=" علوي " />. سندس شادي پندرهن سال پنج مھينن جي عمر حضرت علي ڪرم الله وجهه سان مديني ۾ جنگ بدر کان بعد ڪرائي وئي. نڪاح جي تقريب مسجد نبوي ۾ ٿي ۽ پاڻ سڳورن{{درود}} سندن نڪاح پڙھايو. حق مھر ۵۰۰ درھم مقرر ٿيو ۽ رخصتي احد جي جنگ بعد عمل ۾ آئي<ref name=" علوي" />. سندس حياتيءَ دوران حضرت علي ڪرم الله وجهه ٻي شادي ڪانه ڪئي. کيس پنج ٻار جن ۾ ٽي پٽ امام حسن، امام حسين ، امام محسن ۽ ٻہ ڌيئر ڄاوا. امام محسن ننڍپڻ ۾ ئي وفات ڪئي<ref name=" علوي " />. پاڻ پردي جي سخت پابند ھئي. سندس جنازي نماز حضرت علي ڪرم الله وجهه پڙھائي<ref name="علوي " />. [[فائل:Khadija tomb (1).jpg|thumb|left|upright=0.8|خديجہ جو مڪي م واقع مقبرو جيڪو سعودي حڪومت ڊھرائي ڇڏيو]] بيبي خديجه رضه مان پاڻ سڳورن {{درود}} کي ٻہ پٽ پڻ ڄاوا جن جا نالا قاسم ۽ عبدالله ھيا. قاسم کي طاھر ۽ عبدالله کي طيب پڻ سڏيندا هئا<ref name=" علوي " />. روايت مطابق سندن وفات نبوت کان اڳ ننڍپڻ ۾ ٿي ھئي<ref name=" علوي" />. بيبي صاحبه ۱۱ رمضان سن ۱۰ نبوي ۾ ٦۵ ورھين جي ڄمار ۾ مڪي ۾ وفات ڪئي. کيس حجون مڪي شريف ۾ دفنايو ويو. ان وقت اڃان جنازي جي نماز جو حڪم نہ آيو ھو<ref name=" علوي" />. ===۲.بيبي سوده رضه=== سن ۱۰ نبوي ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} جن جو پاڻ کان عمر ۾ ۳۰ سال وڏي بيوہ<ref name=" علوي " /> سودہ بنت زمعه سان نڪاح ٿيو. مديني ڏانهن ھجرت وقت فقط ھيء گھرواري ساڻن گڏ ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. سندس والد جو نالو زمعه بن قيس ۽ ماء جو نالو شموس بنت قيس نجاري ھيو ۽ ان جو تعلق بنو عامر قبيلي سان ھو<ref name="علوي " />. روايت مطابق ھڪ دفعي خوله بنت حڪيم نبي ڪريم {{درود}} جن کي ٻي شادي ڪرڻ جي تجويز ڏني ۽ کين بيبي عائشه ۽ حبشه کان ھجرت ڪري موٽي آيل مھاجرن مان بيبي سودہ جا نالا پيش ڪيا<ref name="علوي " />. پاڻ سڳورن اھا تجويز قبول ڪئي ۽ ٻنھي طرفن کان آڇ قبول ڪئي وئي. بيبي صاحبه جي نڪاح وقت عمر ۳۲ سال ھئي ۽ بيبي سوده سان نڪاح جو خطبو زمعه بن قيس پڙھيو<ref name=" علوي " />. حق مھر ۴۰۰ درھم مقرر ٿيو<ref name =" جلد" > شرح مواھب ، زرقاني ، جلد ۳, صه ۲۹۷ </ref>. ھن جا ۱۲ سال نبي ڪريم {{درود}} جي صحبت ۾ گذريا ۽ سندس رفاقت ۾ حج ۽ عمرو ادا ڪيو<ref name=" علوي " />. کيس پاڻ سڳورن {{درود}} مان ڪا اولاد ڪانه ٿي پر کيس پھرين مڙس سڪران مان عبدالرحمان نالي پٽ ڄائو جيڪو حضرت عمر رضه جي دؤر ۾ جنگ جلولاء ۾ شھيد ٿيو<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه جي ڪنيت ان عبدالرحمان ھئي<ref name=" علوي" />.بلاذري مطابق بيبي صاحبه سن ۲۲ ھجري ۾ مديني ۾ وفات ڪئي<ref name=" علوي " />. ابن سعد مطابق سن ۵۴ ھجري ۾ وفات ڪئي<ref name="علوي " />. ان وقت جنازي جي نماز جو حڪم اڃان ڪانہ ٿيو ھو. بيبي صاحبه کي جنت البقيع ۾ دفنايو ويو. ھن جي رفاقت نبي ڪريم {{درود}} جن سان ۱۴ سالن تائين ھئي<ref name=" علوي " />. ===۳.بيبي عائشه رضه=== بيبي صاحبه جو تعلق بنو تيم قبيلي سان ھيو. سندس والد جو نالو ابوبڪر صديق ۽ والدہ جو نالو ان رومان بنت عامر ھو. بيبي صاحبه جو لقب صديقه ۽ حميرا ھيو ۽ سندس ڪنيت ان عبدالله ھئي<ref name=" علوي " />. سن ۱۰ نبوي شوال جي مھيني ۾ بيبي عائشه رضه جو پاڻ سڳورن {{درود}} جن سان نڪاح مڪي ۾ سندس والد ابوبڪر صديق پڙھيو<ref name=" علوي " />. حق مھر ۵۰۰ درھم مقرر ٿيو.ان وقت سندس عمر ۶ سال ھئي ۽ رخصتي شوال جي مھيني ۾ ھجرت جي پھرين سال ۹ ورھين جي عمر ۾ مديني ٿي<ref name=" ٺٽوي" />. نڪاح ۽ رخصتي وقت بيبي صاحبه جي عمر بابت متضاد روايتون آھن جن ۾ ھڪ روايت مطابق رخصتي وقت بيبي صاحبه جي عمر ۱۸ سال ھئي. نڪاح مڪي ۾ ٿيو ۽ رخصتي ھجرت جي پھرين سال ٿي ان وقت بيبيءَ جي عمر ۱۷ يا ۱۹ سال ھئي ۽ محمد {{درود}} جن جي عمر ۵۴ سال ھئي<ref name =" الفتوا" > [https://www.thefatwa.com/urdu/questionID/3775/%D8%A7%D8%B2%D9%88%D8%A7%D8%AC-%D9%85%D8%B7%DB%81%D8%B1%D8%A7%D8%AA-%DA%A9%DB%8C-%D8%AA%D8%B9%D8%AF%D8%A7%D8%AF-%DA%A9%D8%AA%D9%86%DB%8C-%DB%81%DB%92-%D8%A7%D9%88%D8%B1-%D8%B9%D9%82%D8%AF-%D9%86%D8%A8%D9%88%DB%8C-%D9%85%DB%8C%DA%BA-%D8%A2%D9%86%DB%92-%DA%A9%DB%92-%D9%88%D9%82%D8%AA-%D8%A7%D9%86-%DA%A9%DB%8C-%D8%B9%D9%85%D8%B1%DB%8C%DA%BA-%DA%A9%DB%8C%D8%A7-%D8%AA%DA%BE%DB%8C%DA%BA/ ] Alfatwa.com</ref>. بيبي صاحبه پنھنجي ڀيڻ اسماء بنت ابوبڪر کان عمر ۾ ۱۰ سال ننڍي ھئي جيڪا پنھجي پٽ عبدالله بن زبير جي شھادت (سن ۷۳ ھجري) کان ۵ يا ۱۰ ڏينھن بعد گذاري وئي. ان جي عمر ھجرت وقت ۲۷ سال ھئي تہ بيبي صاحبه جي عمر ۱۰ سالن جي فرق سان ان وقت ۱۷ سال ھئي<ref name=" الفتوا " />. روایت مطابق مديني پھچڻ کان ڪجھ وقت پوءِ پاڻ سڳورن {{درود}} جن زيد بن حارث ۽ ابو رافع کي مڪي مان ابوبڪر صديق رضه جي گھروارن کي وٺي اچڻ لاءِ موڪليو اھڙي طرح اھي قبا تائين پھتا. بيبي اسماء بنت ابوبڪر اميد سان ھئي ۽ اتي ان عبدالله بن زبير کي جنم ڏنو. ساڳي سال شوال ۾ بيبي عائشه رضه جو گھر مديني جي پاڙي سنح ۾ حارث بن خزرج وارن جي گھرن لڳ واقع ھيو جيڪو نبي ڪريم {{درود}} جي گھر کان ھڪ ميل جي فاصلي تي ھو. ان گھر ۾ سندس شادي ۽ رخصتي ٿي<ref name ="ياقوت " > معجم البلدان، ياقوت، جلد ۳, صه ۲۶۵ </ref>. بيبي صاحبه جو وصال ۱۷ رمضان سن ۵۷ يا ۵۸ ھجري ۾ بنو اميه واري دؤر ۾ ٿيو. پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي زالن ۾ ھيء بيبي سڀ کان وڌيڪ فقيھ ۽ علم واري عورت ھئي ۽ سندس رسول الله {{درود}} جن سان رفاقت ۹ سالن تائين رھي. پاڻ جنت البقيع ۾ دفن ٿيل آهي. حديثن جون ۲۲۱۰ روايتون بيبي صاحبه سان منصوب آھن<ref name=" علوي " />. ===۴.بيبي حفصه رضه=== بنو عدي قبيلي سان تعلق رکندڙ بيبي حفصه حضرت عمر فاروق رضه ۽ سندس زال زينب بنت مظعون جي نياڻي ھئي جيڪا بعثت نبوي کان پنج سال اڳ پيدا ٿي<ref name=" علوي " />. ننڍي عمر ۾ سندس نڪاح سھم قبيلي جي ھڪ فرد خنيس بن حذافه بن قيس سان ٿيو جيڪو بدر جي جنگ ۾ مسلمانن جي لشڪر ۾ شامل ھو ۽ زخمي ٿي پيو ۽ سن ۲ھجري ۾ وفات ڪري ويو ۽ ھڪ روايت مطابق احد جي جنگ ۾ شھيد ٿيو<ref name=" علوي " />. ان بعد شوال سن ۲ ھجري<ref name=" علوي " /> يا ۳ ھجري<ref name=" ٺٽوي " /> ۾ بيبي حفصه جي شادي نبي ڪريم {{درود}} جن سان<ref name="ٺٽوي " /> مديني ۾ ٿي<ref name="علوي " />. ان وقت بيبيءَ جي عمر ۱۸ سال<ref name="علوي " /> يا ۲۱ سال <ref name=" الفتوا " /> ھئي ۽ نڪاح ۾ مھر ۴۰ يا ۵۰۰ درھم مقرر ٿيو<ref name=" علوي" />. ابو دائود ، نسائي ۽ ابن ماجه وغيره ۾ ابن عمر جي روايت مطابق نبي ڪريم {{درود}} جن کيس ھڪ دفعو طلاق (رجعي) ڏني ھئي. طبراني پڻ اھڙو ذڪر ڪيو<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه شعبان سن ۴۵ ھجري ۾ ۶۳ ورھين جي عمر ۾ وفات ڪئي<ref name=" علوي " /><ref name="الفتوا " />. وفات وقت پنھنجي ننڍي ڀاءُ عبدالله بن عمر رضه کي وصيت ڪئي ھئي تہ سندس مديني جي اتر ۾ شام واري رستي تي واقع غابہ نالي ديھ واري ملڪيت خيرات لاء وقف ڪري<ref name=" علوي " />. سندس جنازي نماز مديني جي گورنر مروان بن حڪم پڙھائي ۽ کيس جنت البقيع ۾ دفنايو ويو<ref name=" علوي " />. نبي ڪريم {{درود}} جن سان ان جي رفاقت ۷ سال رھي. ان سان منصوب حديثن جي روايتن جو تعداد ۶۰ آھي<ref name=" علوي " />. ===۵.بيبي زينب بنت خزيمه رضه=== بيبي صاحبه جو تعلق بنوھلال قبيلي سان ھو. سندس والد جو نالو خزيمه بن عبدالله ۽ ماء جو نالو ھند ھو<ref name="علوي " />. رمضان، سن ۳ ھجري ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} جن جو نڪاح بيبي زينب بنت خزيمه ھلاليه سان<ref name=" ٺٽوي" /> مديني ۾ ٿيو ۽ ان وقت سندس عمر ۳۰ سال ھئي<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه کي خير خيرات جي ڪثرت سبب ام المساڪين يعني مسڪينن جي ماء سڏيو ويندو هو<ref name="ٺٽوي " />. ھجرت نبوي {{درود}} کان ۱۴ يا ۱۵ سال اڳ مڪي ۾ ڄائي بيبي صاحبه جو پھريون مڙس نبي ڪريم {{درود}} جو پڦاٽ عبدالله بن جحش رضه ھو جنھن سان گڏ بيبي صاحبه مديني ھجرت ڪئي جيڪو ساڳ شوال سن ۳ ھجري ۾ غزوہ احد ۾ شھيد ٿيو ھو ۽ عدت گذارڻ بعد سندس ٻي شادي پاڻ سڳورن {{درود}} جن سان ٿي پر سن ۴ ھجري ۾ ربيع الاول يا ربيع الآخر ۾ بيبي صاحبه وفات ڪري وئي<ref name=" ٺٽوي " />. وفات وقت سندس عمر ۳۰ يا ۳۱ سال کن ھئي<ref name=" علوي " />.اھو پاڻ سڳورن {{درود}} جن جو پنجون نڪاح ھيو جنھن ۾ حق مھر ۵۰۰ درھم مقرر ٿيو<ref name=" علوي" />. قتادہ بن دعامہ کان روايت مطابق سندس پھريون نڪاح پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي سؤٽ طفيل بن حارث سان ٿيل ھو جنھن ڪجھ وقت پوء کيس طلاق ڏني ۽ سندس ٻيو نڪاح طفيل جي ڀاءُ عبيدہ بن حارث سان ٿيو<ref name=" علوي " />. امھات المومنين ۾ بيبي زينب رضه واحد عورت ھئي جنھن جو جنازو نبي ڪريم {{درود}} جن پڙھايو <ref name=" علوي " />. سندس پاڻ سڳورن {{درود}} جن سان رفاقت ۸ مھينا رھي<ref name=" علوي " />. ===۶.بيبي ھند رضه=== بيبي صاحبه جو تعلق بنومخزوم قبيلي سان ھو. سندس والد جو نالو ابواميہ سھيل بن مغيرہ ھو ۽ والده جو نالو عاتڪہ بنت عامر ھيو. بيبي صاحبه جي ڪنيت ام سلمه ھئي<ref name="علوي " />. بيبي صاحبه جو نڪاح رسول الله {{درود}} جن سان شوال ، سن ۴ ھجري ۾ مديني ۾ ٿيو جنھن وقت بيبي صاحبه جي عمر ۲۶ سال ھئي. حق مھر ۾ ڪجھ گھريلو سامان شامل ھو<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه ۶۲ ھجري ۾ ۸۴ ورھين جي ڄمار ۾ وفات ڪئي. سعيد بن زيد سندس جنازي نماز پڙھائي ۽ کيس جنت البقيع ۾ دفنايو ويو. پاڻ سڳورن {{درود}} سان سندس رفاقت ۷ سال رھي<ref name=" علوي " />. اٽڪل ۳۷۸ حديثن جون روايتون ھن بيبيءَ سان منصوب ٿيل آھن<ref name=" علوي " />. ===۷.بيبي زينب بنت جحش رضه=== بيبي صاحبه جو تعلق بنو اسد بن خزيمه قبيلي سان ھو. سندس والد جو نالو جحش بن رئاب ۽ والدہ جو نالو اميمہ بنت عبدالمطلب ھيو. بيبي صاحبه جي ڪنيت ام الحڪم ھئي<ref name=" علوي" />. سن ۴ ھجري ۾ ذوالقعد جي مھيني ۾ چنڊ واري رات پاڻ ڪريم {{درود}} جن جو نڪاح زينب بنت جحش رضه سان ٿيو. ھڪ ٻي روايت مطابق ۵ ھجري ۾<ref name=" ٺٽوي " /> مديني ۾ ۴۰۰ درھم حق مھر عيوض ٿيو<ref name=" علوي " />. ان وقت بيبيءَ جي عمر ۳۵ ورھيه ھئي ۽ نبي ڪريم {{درود}} جي وفات بعد سندس زالن مان اھا پھرين وفات ڪندڙ ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. شادي واري وقت ھن. سال پردي جو حڪم نازل ٿيو<ref name=" ٺٽوي " />. ھن بيب جو تعلق قريش جي اسد بن خزيمه واري شاخ سان ھيو<ref name=" علوي " />. ھي بيبي نبي ڪريم {{درود}} جن جي رشتي ۾ پڦاٽ ھئي. ھجرت جي پھرين سال ئي بيبي صاحبه جو خاندان مديني پھتو ھو. نبي ڪريم {{درود}} جن ان جو نڪاح زيد بن حارث رضه سان ڪرايو ھو پر اھا شادي ڪامياب نہ ٿي سگھي ۽ زيد کيس طلاق ڏني<ref name=" علوي " />. ان وقت بيبيءَ جي عمر ۳۴ سال ھئي. ان بعد قرآن جي آيت جي حڪم تحت سندس عدت بعد شادي نبي ڪريم {{درود}} جن سان ٿي<ref name=" علوي" />. بيبي صاحبه جو نالو برہ ھيو ۽ شادي وقت سندس نالو نبي ڪريم {{درود}} جن زينب رکيو<ref name=" علوي " />. نبي ڪريم {{درود}} جي وصال کان ۷ سال بعد سن ۲۰ ھجري ۾ حضرت عمر رضه جي دؤر ۾ بيبي صاحبه ۵۳ ورھين جي ڄمار ۾ وفات ڪئي ۽ سندس جنازي جي نماز حضرت عمر رضه پڙھائي ۽ کيس جنت البقيع ۾ دفنايو ويو<ref name=" علوي " />. سندس رفاقت نبي ڪريم {{درود}} جن سان ۶ سال تائين رھي. ساڻس ۱۱ حديثن جون روايتون منصوب ٿيل آھن<ref name=" علوي" />. ===۸.بيبي ريحانه رضه=== بيبي صاحبه جو تعلق روايتن مطابق بنو نضير يا بنو قريظه سان ھيو جن مان بنو قريظه جي روايت مشھور آھي. ھڪ روايت مطابق ڄائي بنو نضير قبيلي ۾ ۽ سندس شادي بنو قريظه ۾ ٿي ۽ شمعون يا زيد بن عمرو جي نياڻي ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. غزوہ بنو قريظه جي موقعي تي قيد ٿي ٻانھپ ۾ شامل ٿي ۽ نبي ڪريم {{درود}} جن جي حصي ۾ آئي<ref name="ٺٽوي " />. پاڻ سڳورن {{درود}} کيس آزاد ڪري سن ۵ ھجري ۾ محرم جي مھيني ۾ ساڻس نڪاح ڪيو<ref name="ٺٽوي " />. سندس اصل نالو ربيعه بنت شمعون بن زيد بن عمرو ھيو. ابن حجر سندس تعلق بنو قريظه سان ۽ ابن اسحاق بنو نضير سان ڏيکاريو آھي<ref name=" علوي" />. سندس شادي بنو قريظه جي حڪم نالي شخص سان ٿي جيڪو غزوه بنو قريظه ۾ مارجي ويو<ref name="علوي " />. محمد بن ڪعب جي روايت مطابق ھن بيبي پردي جو حڪم مڃڻ کان انڪار ڪيو ھو جنھن ڪري کيس نبي ڪريم {{درود}} جن طلاق ڏني ھئي پر پوء رجوع ڪيو ۽ بعد ۾ پردي جي پابندي سان زندگي گذاري<ref name=" علوي " />. سن ۱۰ ھجري ۾ جڏهن نبي ڪريم {{درود}} جن حج تان واپس آيا تہ مديني ۾ وفات ڪري وئي ۽ کيس جنت البقيع ۾ دفنايو ويو<ref name=" علوي " />. ابن الاثير ،ابن ڪثير ، شامي وغيره بيبي صاحبه جو شمار ٻانھين ۾ ڪيو آهي<ref name=" علوي " />. ===۹.بيبي جويريه رضه=== سن ۵ ھجري ۾ غزوه بنو مصطلق بعد يا سن ۶ ھجري ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن جو نڪاح بيبي جويريه رضه سان<ref name=" ٺٽوي " /> مديني ۾ ٿيو<ref name=" علوي " />. پاڻ غزوہ بنو مصطلق ۾ ھٿ آيل قيدين ۾ شامل ھئي. نبي ڪريم {{درود}} جن کيس آزاد ڪري نڪاح ڪيو جنھن ۾ ۴۰۰ درھم حق مھر مقرر ٿيو<ref name=" ٺٽوي " />. نڪاح وقت بيبي صاحبه جي عمر ۲۰ سال ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال سندس والد حارث بن ابو ضرار مسلمان ٿيو<ref name=" ٺٽوي " />. ابن عباس مطابق بيبي صاحبه جو اصل نالو برہ بنت حارث ھيو<ref name=" علوي " />. سندس تعلق بنو خزاعہ جي پاڙي بنو مصطلق سان ھيو. سندس پيء پاڙي جو سردار ھيو جنھن سندس شادي پنھنجي خاندان جي نوجوان مسافع بن صفوان سان ڪرائي ھئي جيڪو غزوہ بنو مصطلق ۾ مارجي ويو. بيبي صاحبه مال غنيمت ۾ ثابت بن قيس ۽ سندس سؤٽ جي حصي ۾ آئي پر سردار جي نياڻي ھجڻ ڪري ھن انھن سان رھڻ پسند نہ ڪيو ۽ ۹ اوقيه سون جي قيمت تي پنھنجي آزادي جو معاھدو ڪيو. مدد لاء نبي ڪريم {{درود}} جن وٽ پيش ٿي ۽ نبي ڪريم {{درود}} جن رقم ڀري کيس آزاد ڪرايو جنھن بعد مسلمان ٿي ۽ پاڻ سڳورن کيس حرم ۾ شامل ڪرڻ جو فيصلو ڪيو ۽ نڪاح بعد ان جو نالو بره بدلائي جويريه رکيو. نڪاح بعد اصحابين نبي ڪريم {{درود}} جن جي ساھراڻي گھر ڀاتين ھئڻ ڪري بيبي صاحبه جي قبيلي جي سمورن فردن کي آزاد ڪري ڇڏيو<ref name=" علوي " />. ابن عبدالبر مطابق بيبي صاحبه ربيع الاول سن ۵۰ ھجري ۾ ۶۵ سالن جي ڄمار ۾ وفات ڪئي. سندس جنازي جي نماز مديني جي گورنر [[مروان بن حڪم]] پڙھائي ۽ کيس [[جنت البقيع]] ۾ دفنايو ويو<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه جو پاڻ سڳورن {{درود}} سان ازدواجي رفاقت ۵ سال تائين رھي. ھن بيبي سان ۷ حديثون منصوب ٿيل آھن. ===۱۰. بيبي رملہ (ام حبيبه) رضه=== سن ۷ ھجري ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن ابوسفيان جي ڌيءَ ام حبيبه سان نڪاح ڪيو<ref name="ٺٽوي " />. بيبي صاحبه جو تعلق بنو اميه خاندان سان هو. سندس اصل نالو رملہ بنت ابو سفيان ھو<ref name=" علوي" />. سندس ماء جو نالو صفيه بنت ابوالعاص ھو<ref name="علوي " />. بيبي صاحبه حضرت عثمان جي پڦاٽ، امير معاويه جي ماٽيلي ڀيڻ ۽ يزيد بن ابو سفيان جي سڳي ڀيڻ ھئي<ref name=" علوي" />. بعثت کان ۱۷ سال اڳ مڪي ۾ پيدا ٿيندڙ بيبي صاحبه جي پھرين شادي بنو خزيمه جي عبدالله بن جحش سان ٿي<ref name=" علوي " />. ابتدائي دور ۾ ئي ٻئي مسلمان ٿيا ۽ حبشه ڏانھن ٻہ ڀيرا ھجرت ڪيائون. حبشه ۾ کين ھڪ نياڻي حبيبه نالي ڄائي جنھن جي نالي تي ان جي ڪنيت ان حبيبه ٿي وئي<ref name=" علوي " />. سندس مڙس حبشه ۾ عيسائي ٿي ويو جنھن ڪري ان کان طلاق ورتائي. ان جي حالات جي خبر پوڻ بعد مديني مان پاڻ سڳورن عمرو بڻ اميہ کي نڪاح جي بندوبست لاء حبشه موڪليو<ref name=" علوي" />. نڪاح وقت بيبي صاحبه جي عمر ۳۷ سال ھئي. نڪاح جو خطبو اصحمہ نجاشي پاڻ پڙھيو ۽ نبي ڪريم {{درود}} جن طرفان حق مھر ۴۰ اوقيه جي برابر قيمت يا ۴۰۰ دينار پڻ نجاشي ادا ڪيو<ref name=" علوي " />. ان حبيبه بعد ۾ مديني نبي ڪريم {{درود}} جن وٽ منتقل ٿي<ref name=" علوي " />. ابن بر ۽ ابن جوزي مطابق بيبي صاحبه سن ۴۴ ھجري ۾ امير معاويه جي دور حڪومت ۾ ۷۳ يا ۷۴ سالن جي عمر ۾ مديني ۾ وفات ڪئي ۽ کيس جنت البقيع ۾ دفنايو ويو<ref name=" علوي" />. ===۱۱.بيبي صفيه رضه=== سن ۷ ھجري ۾ صفر جي مھيني ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن جو نڪاح بيبي صفيه رضه جن سان <ref name="ٺٽوي " /> صھبا ۾ ٿيو ۽ ان وقت بيبي صاحبه جي عمر ۱۷ سال ھئي<ref name=" علوي " />. ھي ي بيبي غزوہ خيبر ۾ ھٿ آيل قيدي عورتن ۾ شامل ھئي ۽ ورھاست ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} جي حصي ۾ آئي پر پاڻ سڳورن {{درود}} کيس آزاد ڪري نڪاح ڪيو ۽ سندس آزادي کي ان جو مھر مقرر ڪيو<ref name=" ٺٽوي " />. بيبي صاحبه جي ان نڪاح جي ڪري سندس سمورن مٽن مائٽن کي آزاد ڪيو ويو جيڪي ۾ ۷۰۰ ڄڻا ۽ ۱۰۰ گھرن جا ڀاتي ھيا<ref name=" ٺٽوي " />. بيبي صاحبه بنو نضير قبيلي جي سردار حيي بن اخطب جي نياڻي ھئي، سندس والده جو نالو برہ بنت سموئيل ھو. بيبي صاحبه جو جو اصل نالو زينب ھيو. زرقاني مطابق عربن جي رواج ۾ غنيمت جي مال جو حصو جيڪو سردار کي ملندو هو ان کي صفيه سڏيندا ھيا اھڙي طرح پاڻ سڳورن کي غنيمت جي حصي ۾ ملڻ ڪري کيس صفيه جو نالو ڏنو ويو<ref name="علوي " />. پر اڪثريت جي راء مطابق سندس اصل نالو صفيه ھو<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه جي پھرين شادي ننڍي عمر ۾ ناناڻي گھر جي ھڪ امير نوجوان سلام بن مشڪم سان ڪرائي وئي پر اھو سخت مزاج ھيو جنھن ڪري سندن علحدگي ٿي وئي. سندس ٻي شادي ڪنانہ بن ربيع سان ٿي. بنو نضير جي مديني مان نيڪالي بعد سندس خاندان خيبر لڏي آيو جتي سندس پيءُ کي چڱو مڙس بڻايو ويو<ref name=" علوي " />. ھڪ روايت مطابق خيبر جي فتح بعد دحيہ ڪلبي جي حصي ۾ آئي پر پوء اصحابين فيصلو ڪيو ته سردار جي ڌي ۽ ٻئي قبيلي جي سردار جي ننھن ھجڻ ڪري مسلمان سردار وٽ ھجڻ کپي ۽ اھڙي طر طرح نبي ڪريم {{درود}} جن جي حصي ۾ آئي<ref name=" علوي " />. کيس لذيذ کاڌا پچائڻ ۾ وڏي مھارت ھئي<ref name="علوي " />. بيبي صاحبه ۲ رمضان سن ۵۰ ھجري ۾ مديني ۾ وفات ڪئي ۽ کيس جنت البقيع ۾ دفنايو ويو<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه جي پاڻ سڳورن {{درود}} جن سان ازدواجي رفاقت اٽڪل پوڻا چار سال تائين رھي. ان سان ۱۰ حديثون منصوب ٿيل آھن. ===۱۲.بيبي برہ يا ميمونه رضه=== سن ۷ ھجري ۾ ذوالقعد جي مھيني ۾ پاڻ سڳورا {{درود}} صلح حديبيه ڪري قضا ٿيل عمري جي ادائيگي لاء روانا ٿيا ۽ ۴ ذوالحج تي صبح جو مڪي ۾ پھتا. ٽي راتيون اتي ترسيا ۽ پوء مديني طرف روانا ٿيا ۽ ان سفر دوران بيبي ميمونه رضه جن سان نڪاح ڪيائون<ref name=" ٺٽوي " />. امام احمد حنبل مطابق مديني ڏانهن سفر دوران سرف نالي ڳوٺ ۾ ٿيو<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه پاڻ سڳورن {{درود}} جي آخري گھرواري ھئي جنھن بعد پاڻ سڳورن {{درود}} ڪو ٻيو نڪاح ڪانه ڪيو<ref name=" علوي" /><ref name=" ٺٽوي " />. ابو ھريرہ ، مجاھد ۽ ابن عباس جي رواايتن مطابق سندس اصل نالو بره ھيو پر نبي ڪريم {{درود}} جن اھو نالو مٽائي ميمونه رکيو<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه جو تعلق بنو ھلال قبيلي سان ھو. سندس پيءُ جو نالو حارث بن حزن ۽ ماء جو نالو ھند بنت عوف ھيو<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه جي پھرين شادي ابورھم بن عبدالعزہ عامري سان ٿي جيڪو ۷ ھجري جي شروعات ۾ وفات ڪري ويو جنھن بعد عباس بن عبدالمطلب يا جعفر رضه جي مشوري تي نبي ڪريم {{درود}} جن ساڻس نڪاح ڪيو. ان وقت بيبي صاحبه جي عمر ۳۶ سال ھئي ۽ نڪاح جو خطبو عباس بن عبدالمطلب پڙھيو<ref name=" علوي " />. حق مھر ۵۰۰ درھم مقرر ٿيو<ref name=" علوي" />. حضرت عمر رضه جي دؤر ۾ ٻين امھات المومنين وانگر کيس بہ ساليانو ۱۰ ھزار درھم وظيفو ملندو هو. سن ۵۱ ھ ۾ سرف ۾ ئي وفات ڪئي ۽ ان وقت سندس عمر ۸۰ سال ھئي<ref name=" علوي " />. سندس جنازي جي نماز ڀاڻيجي عبدالله بن عباس پڙھائي<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه جي پاڻ سڳورن {{درود}} جن سان ازدواجي رفاقت اٽڪل ۳ سال رھي ۽ ساڻس ۷۶ حديثون منصوب ٿيل آھن<ref name="علوي " />. ===بيبي ماريه قبطيہ رضه=== بيبي صاحبه ٻانھي ھئي جيڪا مصر اسڪندريہ جي حاڪم پاڻ سڳورن {{درود}} جن ڏانھن سوکڙي طور موڪلي ھئي. آمين ھجري ۾ ان مان پاڻ سڳورن {{درود}} جن کي ھڪ پٽ ابراھيم رضه نالي ڄائو<ref name=" ٺٽوي " />. اھو نالو حضرت ابراهيم عليه السلام جي نالي تان رکيو ويو. ستين ڏينھن تي ٻن دنبن جي قرباني بہ ڪئي وئي ۽ ان جي جھنڊ لھرائڻ جو حڪم پڻ ڏنو<ref name=" ٺٽوي " />. اھو ٻار ابورافع جي گھرواري سلمیٰ رضہ ڄڻايو ۽ اھا خبر ابورافع پاڻ سڳورن {{درود}} جن کي ٻڌائي جنھن تي کيس ھڪ غلام مبارڪي ۾ مليو<ref name=" ٺٽوي " />. ===فاطمه بن ضحاڪ سان شادي ۽ طلاق=== سن ۸ ھجري ۾ ذوالقعد جي مھيني ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن جي شادي فاطمه بنت ضحاڪ ڪلبي سان ٿي. شادي بعد جڏھن پاڻ ڪريم {{درود}} جن سندس ويجھو ويا تہ چوڻ لڳي: "مان اوھان کان الله جي پناھ گھران ٿي". اھو ٻڌي نبي ڪريم {{درود}} کيس فرمايو تہ: " تو پناھ گھري، ھاڻي پنھنجي مائٽن ڏانهن موٽي وڃ"<ref name=" ٺٽوي " /><ref name =" حجر۲" > الاصابہ، ابن حجر، جلد ۴, صہ ۳۸۲ </ref><ref name =" قسطلاني ۳" > المواھب اللدنيہ، قسطلاني، جلد ۲, صه ۹۶</ref><ref name =" ڪثير ۳" > البدايہ والنھايہ، ابن ڪثير، جلد ۴, صہ ۳۷۴ </ref>. ===مليڪہ بنت ڪعب سان شادي ۽ طلاق=== سن ۸ ھجري رمضان جي مھيني جي پڄاڻي تي پاڻ ڪريم {{درود}} جن جي شادي مليڪہ بنت ڪعب ليثي ڪنائي/ڪندي سان ٿي. فتح مڪه وقت نبي ڪريم {{درود}} جي حڪم تي سندس پيءُ کي قتل ڪيو ويو ھو جيڪو ڏوراپو ڪجھ عورتن کيس ڏنو جنھن تي ان عورت بہ الله جي پناھ گھري ۽ نبي ڪريم {{درود}} جن کيس فارغ ڪري ڇڏيو<ref name=" ٺٽوي " /><ref name =" الاصابہ ۲" > الاصابہ، ابن حجر، جلد ۴, صہ ۴۱۰</ref><ref name ="خميس ۲ " > تاريخ الخميس، ديار بڪري، جلد ۲, صہ ۹۶</ref><ref name =" شامي ۴" > سبل الھدہ والرشاد، شامي، جلد ۱۱، صہ ۲۳۰ ۽ ۲۳۱ </ref>. ==مڪي زندگي== === نبوت کان اڳ واري زندگي=== جڏھن سندن عمر ۳۵ سال ٿي تہ قريش ڪعبي جي نئين سر تعمير ڪرائي ۽ جڏھن حجر اسود کي نصب ڪرڻ جو وقت آيو تہ انھن ۾ ھڪ تنازعو شروع ٿي ويو ھر قبيلي چاھيو پئي تہ اھو اعزاز انھن جي سردار کي ملي. ڪنھن ڏاھي بزرگ کين صلاح ڏني تہ جيڪو صبح ٿيڻ وقت سڀ کان اول ڪعبي ۾ داخل ٿئي ان کان فيصلو ڪرايو وڃي. جڏھن اھو وقت آيو تہ اھو داخل ٿيندڙ شخص نبي ڪريم {{درود}} ھيو ۽ انھن ڏسڻ سان ئي چوڻ شروع ڪيو تہ اھو امين ۽ سچو آھي. نبي ڪريم {{درود}} کين مشورو ڏنو ته حجر اسود کي چادر تي رکي سڀني قبيلن جا سردار گڏجي کڻن ۽ جڏھن انھن ايئن ڪيو ته نبي ڪريم {{درود}} اھو پٿر جتن ۾ کڻي نصب ڪيو<ref name=" Awan " />. مڪي ۾ ڏڪار اچڻ وقت ابوطالب جي اولاد مان علي جي سنڀال جو ذمو نبي ڪريم {{درود}} کنيو ۽ سندس مشوري تي جعفر بن ابوطالب ۽ ان جي خاندان جو ذمو عباس بن عبدالمطلب کنيو ھو <ref name=" Awan " />. بيبي خديجه رضه جي ڀائٽي مڪي جي بازار مان ھڪ اغوا بعد غلام بڻايل زيد بن حارث نالي ٻار خريد ڪري کيس تعفي ۾ ڏنو بيبي صاحبه اھو نبي ڪريم {{درود}} جي خدمت لاء سندن حوالي ڪيو. سندن شفقت ۽ محبت ڪري ٻار جي پاڻ سڳورن سان دل لڳي وئي. بعد ۾ حارث پٽ کي مڪي ۾ ڳولي لڌو تہ نبي ڪريم {{درود}} کان کيس خريد ڪري واپس حاصل ڪرڻ پئي چاھيو. نبي پاڪ حارث ۽ سندس ڀاء کي فرمايو تہ جيڪڏهن ٻار توھان سان وڃڻ چاھي تہ توھان بغير معاوضي جي کيس وٺي وڃو. جڏھن ٻار کي پيءُ ۽ چاچي ھلڻ لاء چيو تہ ان کين ۽ نبي پاڪ {{درود}} ڏانھن نھاريو ۽ وڃڻ کان انڪار ڪندي نبي ڪريم {{درود}} جي غلامي ۾ رھڻ پسند ڪيو. نبي ڪريم {{درود}} کيس آزاد ڪري پنھنجو گود ورتل پٽ بڻائڻ جو اعلان ڪري ڇڏيو<ref name=" Awan " />. شادي کان پوءِ ڪيترائي سال مڪي کان ڪجھ ميلن جي فاصلي تي جبل حرا ۾ واقع ھڪ غار ۾ عبادت ڪندا رھيا ان جبل کي ان ڪري جبل نور جو نالو ڏنو ويو<ref name=" Awan" />. اھا غار ۲۰۰۰ فٽ جي اوچائي تي واقع آھي. رمضان جو اڪثر پورو مھينو اتي گذاريندا هئا جتي ھڪ رات جبرائيل نازل ٿيو ۽ قرآن جي نزول جي شروعات ٿي <ref name=" Awan " />. [[Image:Cave Hira.jpg|thumb|left|upright=0.8|جبل نور ۾ واقع غار حرا جتي محمد صہ عبادت ڪندو ھو ۽ پھرين وحي نازل ٿي.]] === نبوت جو آغاز=== جڏھن پاڻ ڪريمن {{درود}} جن پنھنجي عمر مبارڪ جا چاليھ ورھيه پورا ڪيا، تڏهن کين نبوت جي نعمت سان نوازيو ويو<ref name ="شامي " > سبل الھدیٰ والرشاد فی سیرۃ خیرالعباد شامی از: محمد بن یوسف بن علی بن یوسف صالحی دمشقی المعروف شامی، جلد ۲ صہ ۲۲۵ </ref><ref name =" ٺٽوي" > بذل القوۃ فی حوادث سنی النبوۃ (سيرت هاشمي)، از: امام العصر مخدوم محمد ھاشم محدث ٺٽوي، ترجمو: پروفيسر اسرار احمد علوي، مھراڻ اڪيڊمي شڪارپور، ڇاپو ٻيو جولائي 2004ع </ref>. ان روايت تي عالمن جي اڪثريت کي اتفاق رھيو آھي<ref name=" ٺٽوي " />. جڏھن تہ ڪي ٿوريون روايتون اھڙيون بہ مليون آهن ، جن ۾ بعثت وقت عمر مبارڪ چاليھ ورھين کان ھڪ ڏينھن مٿي يا ڏھ ڏينھن مٿي يا وري ٻه مھينا مٿي بہ ٻڌائي وئي آھي<ref name=" ٺٽوي " />. پر پھرين روايت ئي سڀني کان وڌيڪ مشھور ۽ مقبول آهي<ref name=" ٺٽوي " />. محمد بن يوسف دمشقي المعروف شامي سميت مالڪي مسلڪ جي ابو عبدالله محمد بن عبدالباقي المعروف زرقاني پڻ پنھنجي ڪتاب ''شرح علیٰ المواھب اللدنیہ'' ۾ چاليھ سالن جي روايت کي صحيح ڄاڻايو آهي<ref name=" ٺٽوي" />. صحيح بخاري ۽ صحيح مسلم ۾ پڻ حضرت ابن عباس ۽ انس رضي اللّٰہ تعالیٰ عنھما کان پڻ ساڳي روايت نقل ڪيل آھي<ref name="ٺٽوي " />. سندن بعثت ھڪڙن راوين ربيع الاول ۽ ٻين رمضان شريف جي مھيني ۾ بيان ڪئي آھي<ref name=" ٺٽوي " />. ابن اسحاق، بيھقي، ابن ڪثير، ذھبي، قسطلاني، شامي ۽ زرقاني پنھنجي ڪتابن ۾ بعثت جو آغاز ربيع الاول ۾ سچن خوابن کي قرار ڏنو آهي<ref name=" علوي " />. قرآن مجيد ۾ سورة البقرہ جي آيت ۱۸۵ مطابق "رمضان اھو مھينو آھي جنھن ۾ قرآن نازل ڪيو ويو"<ref name="ٺٽوي " />. صحيح مسلم ۾ حضرت طابوقتادہ رضہ جي روايت مطابق بعثت سومر جي ڏينهن ٿي ھئي<ref name =" مسلم" > صحيح مسلم، جلد ۱, صہ ۳۶۸ </ref><ref name="ٺٽوي " />. مسلم روايتن مطابق ليلة القدر واري رات غار حرا ۾ ملائڪ جبرائيل سندس خدمت ۾ وحي کڻي آيو<ref name=" ٺٽوي " />. وحي ۾ سڀ کان پھريون جبرائيل سورة علق جون پھريون پنج آيتون پڙھيون جيڪي نبي ڪريم {{درود}} جن ورجايون<ref name=" ٺٽوي " /> <ref name ="بخاري " > صحيح بخاري، "ڪيف ڪان بدءالوحي"، جلد ۱ صہ ۶ ۽ ۷ </ref>. جبرائيل پھرين وحي مھل انساني شڪل ۾ آيو هو<ref name=" ٺٽوي " />. غار حرا مان موٽندي پاڻ سڳورو {{درود}} حضرت خديجه وٽ آيو ۽ ڏڪڻ لڳو ۽ فرمايائون ته مون کي چادر ڍڪايو جيڪا ڍڪائي وئي ۽ جڏھن اھا ڪيفيت ختم ٿي تہ سورة مدٽر جون پھريون پنج آيتون نازل ٿيون<ref name="ٺٽوي " /><ref name=" بخاري " />. خوف واري حالت ۾ بيبي سانئڻ کين تسلي ڏني جنھن بعد کيس پنھنجي سؤٽ ورقه بن نوفل ڏي وٺي آئي<ref name="ٺٽوي " />.سمورن مردن ۽ عورتن کان اڳ حضرت خديجه رضہ پاڻ سڳورن تي ايمان آندو ۽ سمورا مسلمان ان روايت بابت ساڳي راء رکن ٿا<ref name ="ابن الاثير " > اسد الغابہ، ابن الاثیر، جلد ۵ صہ ۴۳۴ </ref><ref name ="روض " > الروض الانف سھيلي، جلد ۱, صہ ۲۷۷-۷۸ </ref><ref name ="زرقاني " > شرح علي المواھب، زرقاني، جلد ۱, صہ ۲۳۷ </ref><ref name =" قسطلاني" > المواھب اللدنيہ، قسطلاني، جلد ۱ ، صه ۲۱۷ </ref>. بيبي سانئڻ جي اسلام آڻڻ کانپوءِ سندس چارئي نياڻيون: سيدہ زينب رضه، سيدہ رقيه رضه، سيدہ ام ڪلثوم رضه ۽ سيدہ فاطمه الزهراء رضه بہ اسلام جي دائري ۾ داخل ٿيون<ref name="ٺٽوي " />. اھا روايت زرقاني '''شرح اعلیٰ المواھب''' ۾ سيرت ابن اسحاق ۽ سيرت شامي جي حوالي سان نقل ڪئي آهي<ref name=" ٺٽوي " />. ھڪ روايت مطابق بيبي خديجه رضه کان بعد پھرين ايمان آڻيندڙ عورت [[فاطمه بنت خطاب]] ھئي <ref name ="زرقاني ۱ " > شرح علي المواھب اللدنيہ، زرقاني، جلد ۱, صہ ۲۴۶ </ref><ref name="ٺٽوي " />. مردن ۾ ابوبڪر صديق ساڳي بعثت واري سومر ڏينھن شام جي وقت اسلام قبول ڪيو<ref name="ٺٽوي " />. جنھن بعد ٻارن ۾ حضرت علي ڏھن سالن جي عمر ۾ اسلام قبول ڪيو<ref name=" ٺٽوي " />. ھڪ روايت مطابق حضرت علي، ابوبڪر صديق کان اڳ اسلام قبول ڪيو<ref name="ٺٽوي " />. عثمان غني، زبير بن عوام، عبدالرحمان بن عوف، سعد بن ابي وقاص ، طلحه بن عبيد پڻ حضرت ابوبڪر صديق رضه جي ذريعي اسلام ۾ داخل ٿيا<ref name=" ٺٽوي " /> ساڳي سال زيد بن حارث ۽ بلال حبشي، عامر بن فھيرا، ابوذر غفاري (جندب بن جنادہ) ۽ سندس وڏو ڀاءُ انيس بن جنادہ، ابو فڪيھه، عمار بن ياسر ۽ سندس پيءُ ياسر بن عامر ۽ ماء سميه بنت خباط ۽ ڀاء عبدالله بن ياسر، صھيب رومي، مصعب بن عمير، عياش بن ربيعه، ارقم بن ابي ارقم، عثمان بن مظعون ۽ سندس ٻہ ڀائر قدامه ۽ عبدالله، ۽ ابو عبيده، ابو سلمه عبدالله ۽ سندس ماء بره، عامر بن ابي وقاص، عبدالله بن مسعود ھذلي، جعفر بن ابو طالب، خنيس بن حذافه سھمي، عبيده بن حارث، سعيد بن زيد معيقيب بن ابي فاطمه، خالد بن سعيد، فاطمه بنت خطاب، اسامه بن زيد جي ماء ام ايمن حبشيه، عبدالله بن عباس جي ماء ام الفضل عرف لبابه، عبدالله بن مسعود جي ماء ام عبد پڻ اسلام ۾ داخل ٿيا<ref name=" ٺٽوي " />. پھرين وحي جي نزول بعد بيبي خديجه رضه پاڻ سڳورن {{درود}} کي ورقه بن نوفل ڏي وٺي آئي جنھن وحي جو احوال ٻڌي سندس نبوت جي تصديق ڪئي جنھن ڪري کيس مسلمان سمجھيو وڃي ٿو<ref name=" ٺٽوي " />. زرقاني '''شرح علیٰ المواھب اللدنيہ''' ۾ ورقه کي قطعي طور صحابي مڃيو آھي<ref name="ٺٽوي " />. ===تبليغ ۽ تڪليفون=== سن ۳ نبوي ۾ ۽ ڪن روايتن مطابق ۴ نبوي ۾ کين سورة الحجر جي آيت ۹۴ ذريعي کين کليل دعوت جو حڪم ڏنو ويو ۽ پاڻ سڳورن {{درود}} صفا واري ٽڪريءَ تي چڙهي قريش قبيلي وارن کي وڏي واڪي سڏ ڪري کلي عام اسلام جي دعوت ڏني جتي ابولھب سندن مخالفت ڪئي جنھن ڪري سورة الھب نازل ٿي<ref name=" ٺٽوي" />. مڪي جي مشرڪن سندن مخالفت شروع ڪئي پر ساڻس ابو طالب جي مڪمل تائيد ۽ حمايت حاصل هئي<ref name=" ٺٽوي" />. سن ۵ نبوي (615ع<ref name=" Awan " />) ۾ مسلمانن مڪي وارن جي ڏاڍ کان تنگ ٿي حبشه ڏانھن پھرين ھجرت ڪئي جن ۾ حضرت عثمان ، بيبي رقيه ، عبدالرحمان بن عوف، زبير بن عوام ، مصعب بن عمير ، ابو سلمه عبدالله ۽ ام سلمه سميت ٻارھن مرد ۽ پنج عورتون شامل ھيا<ref name=" ٺٽوي " /><ref name ="بيھقي " > دلائل النبوة بيھقي، جلد ۲, صه ۲۹۷ </ref><ref name =" ارقم" > زادالمعاد ابن قيم، جلد ۱, صه ۹۷ ۽ ۹۸ </ref>. ساڳي سال بيت الله ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} سورة نجم جي تلاوت شروع ڪئي جنھن وقت مشرڪن جو ھڪ وڏو ميڙ موجود ھيو ۽ جڏھن سجدي واري آيت آئي تہ نبي سڳورو {{درود}} سجدي ۾ ھليو ويو ۽ اتي موجود مسلمان پڻ سجدي ۾ ڪري پيا انھن سان گڏوگڏ سواء اميه بن خلف جي سمورن مشرڪن پڻ سجدو ڏنو<ref name=" ٺٽوي " /><ref name =" ھشام" > سيرت ابن ھشام جلد ۱ </ref><ref name=" جلد " /><ref name =" صحيح" > صحيح بخاري، جلد ۲ صه ۷۲۱</ref>. سن ۶ نبوي جي شروعات ۾ مسلمانن حبشه ڏانھن ٻيون ڀيرو ھجرت ڪئي. ان قافلي ۾ ۸۳ مرد ۽ ۱۸ عورتون شامل هيون<ref name =" اللدنيہ" > شرح المواھب اللدنيہ ، جلد ۱, صه ۲۸۷ </ref><ref name=" ارقم " /><ref name="ٺٽوي " />. قافلي ۾ جعفر بن ابو طالب سندس زال اسما بنت عميس، خنيس بن حذافه سھمي، مصعب بن عمير، معيقيب بن ابو فاطمه، مقداد بن اسود ڪندي، ابو عبيده بن جراح، خالد بن حزام، ام المومنين سودہ بنت زمعه پڻ شامل هئا<ref name =" سبل" > سبل الھدیٰ والرشاد، شامي، جلد ۲, صه ۳۶۳,۳۹۷ ۽ ۴۰۹ </ref>. ساڳي سال مشرڪن مسجد الحرام ۾ گڏجاڻي ڪئي جنھن ۾ ابوجھل، شيبه، عتبه، وليد بن عتبه، عمار بن وليد، عقبه بن ابي معيط، اميه بن خلف وغيره شامل هئا. رسول {{درود}} جن ڪعبي ۾ نماز پڙھي رھيا ھئا. ان مھل مسجد ٻاھران ميدان ۾ قرباني لاء اٺ ڪٺو ويو ھو. ان ميٽنگ مان ھم صلاح ٿيندي عقبه بن ابي معيط اٿيو ۽ اوجھ سان ڀريل اوجھري آڻي پاڻ سڳورن {{درود}} جي پٺي مٿان رکي. ان واقعي جي پروڙ ڏھن ورھين<ref name=" علوي " /> جي سيدہ فاطمه کي پئي ته مسجد ۾ ھلي آئي ۽ پنھنجي بابي جي پٺي تان غلاظت ھٽائي<ref name="ٺٽوي " />. ان وقت حضرت ابوبڪر صديق پڻ اتي پھتو<ref name="ٺٽوي " />. ساڳي سال عمار بن ياسر جي ماء سميه بنت خباط کي ابوجھل نيزو ھڻي شھيد ڪيو ويو<ref name="ٺٽوي " />. سن ۶ نبوي ۾ پاڻ سڳورا {{درود}} صحابي ارقم بن ابي ارقم جي گھر اچي ترسيا جتي مسلمان گڏ ٿي نماز پڙھندا ھيا جيڪو سلسلو حضرت عمر بن خطاب جي اسلام ۾ داخل ٿيڻ تائين جاري رھيو جنھن بعد مسلمانن گڏجي ڪعبي اندر نماز پڙھڻ جي شروعات ڪئي<ref name="ٺٽوي " />. مخدوم محمد هاشم ٺٽوي لکي ٿو تہ دار ارقم مسجد الحرام لڳ صفا جي ٽڪري وٽ موجود ھيو جنھن کي خليفي ھارون رشيد جي حبشي نسل واري ماء خيزران نئين سر جوڙائي تبرڪ طور ھڪ مسجد قائم ڪئي جنھن ڪري ھاڻي اھو دار خيزران سڏجي ٿو<ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال ھڪ روايت مطابق حضرت حمزہ اسلام ۾ داخل ٿيو ۽ ٽي ڏينهن بعد حضرت عمر بن خطاب دار ارقم ۾ اچي اسلام قبوليو<ref name=" ٺٽوي " />. ان کان اڳ نبي ڪريم {{درود}} جن دعا گھري ھئي تہ: {{quote| "اي الله! عمرو بن ھشام ۽ عمر بن خطاب مان جيڪو توکي وڌيڪ پيارو ھجي، ان جي ذريعي اسلام کي سگھ بخش."|<ref name ="ابن حجر " > الاصابہ، ابن حجر، جلد ۲, صه ۵۱۸ </ref>|}} ھڪ روايت مطابق ساڳي سال عبدالله بن عمر پڻ مسلمان ٿيو ھو<ref name=" ٺٽوي " />. ان کان سواءِ ان الخير سلمه پڻ دار الارقم ۾ اچي مسلمان ٿي جيڪا ابوبڪر صديق جي ماء ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۷ نبوي ۾<ref name ="حجر " > فتح الباري، حافظ ابن حجر، جلد ۷, صه ۱۴۷ </ref> ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق ۸ نبوي ۾ محرم جي چنڊ ڏسڻ سان ئي قريش وارن بنو جو ھاشم ۽ بنو عبدالمطلب سان مڪمل بائڪاٽ جو اعلان ڪيو جنھن سبب نبي ڪريم {{درود}} جن کي شعب ابوطالب ۾ نظر بند ٿيڻو پيو<ref name=" ٺٽوي " />. شعب ابوطالب جبل ابو قبيس جي وچان ھڪ جابلو لڪ ھيو جيڪو بنو هاشم جي مورثي ملڪيت ھو<ref name ="عاصم " > سفرنامہ ارض القرآن (اردو)، محمد عاصم، صہ ۱۵۴ </ref>. بائڪاٽ جي ڪاروائي لکت ۾ ڪئي وئي جنھن کي بيت الله ۾ لٽڪايو ويو جنھن ۾ لکيل ھو ته<ref name=" ٺٽوي " />: {{quote|محمد {{درود}} کي بنو ھاشم بنو مطلب سان گڏ مڪي مان شھر نيڪالي ڏني ويندي. ڪوبه ماڻھو ساڻن مٽي مائٽي يا سڱابندي وغيره نہ ڪندو. کاڌي پيتي جي ڪابہ جنس وٽن پھچڻ نہ ڏني ويندي. ڪوبه ماڻھو نہ کانئن ڪجھ خريد ڪندو ۽ نہ وري ڪا شئي کين وڪرو ڪري سگھندو. مسلمانن سان ان وقت تائين ڪنھن بہ قسم جو ڪو ٺاھ يا ساڻن ڪابہ نرمي نہ ڪئي ويندي، جيستائين ھو محمد {{درود}} کي قريش وارن جي حوالي نہ ڪندا |<ref name =" سيرت" > سيرة ابن ھشام، جلد ۲، صه ۱۴ </ref>|}} سن ۸ نبوي ۾ مشرڪن آسماني نشاني جو مطالبو ڪيو ۽ نبي ڪريم {{درود}} جن کين چوڏھين جي چنڊ واري رات شق القمر وارو معجزو ڏيکاريو<ref name=" ٺٽوي " />. مسلمانن جي عقيدي مطابق پاڻ سڳورن {{درود}} چنڊ ڏانھن پنھنجي آڱر سان اشارو ڪيو جنھن سان چنڊ ٻہ الگ اڌ ٿي ٿي ويو. پر مشرڪن ان کي وڏو جادو قرار ڏنو<ref name=" ٺٽوي " />. عبدالله بن عباس جي ولادت شعب ابوطالب ۾ ٿي جنھن بعد ساڳي سال بائڪاٽ واري دستاويز کي سن ۱۰ نبوي اڏھي کائي وئي ۽ اھو احوال ابو طالب پاڻ سڳورن {{درود}} جن کي ٻڌايو<ref name=" سيرت " /><ref name =" الروض" > الروض الانف سھيلي، جلد ۲, صه ۱۲۷ ۽ ۱۲۸ </ref><ref name =" دلائل۱" > دلائل النبوة، بيھقي، جلد ۲, صه ۳۱۱-۳۱۵ </ref><ref name ="ابن سعد " > الطبقات الڪبریٰ، ابن سعد، جلد ۱, صه ۱۳۱, </ref>. مشرڪ ان واقعي تي لڄي ٿيا ۽ ٽي سالن جي ظلم ۽ ڏاڍ بعد ابو طالب جي زندگي دوران ان معاهدي تان پاڻ ئي ھٿ کڻي ويا جنھن بعد نبي ڪريم {{درود}} جن پنھنجي ڪڙم قبيلي سان گڏجي مڪي اندر پنھنجي اباڻن گھرن ڏانھن موٽي آيا<ref name=" ٺٽوي " />. ان بعد معراج جو واقعو پيش آيو<ref name=" Awan " />. ساڳي سال رمضان جي ۷ تاريخ تي ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق ذوالحج جي مھيني ۾ ابو طالب جو انتقال ٿيو<ref name="ٺٽوي " />. ابو طالب جي انتقال بعد ابو لھب ملي ڀگت سان پاڻ کي بنو ھاشم جو سردار قرار ڏئي نبي ڪريم {{درود}} کي بنوھاشم قبيلي مان نيڪالي ڏيڻ جو اعلان ڪيو جنھن جو مطلب کين قبيلائي تحفظ کان محروم ڪري سندن قتل لاء راھ ھموار ڪرڻ ھيو<ref name="Awan " />. ساڳي سال شوال جي ۲۷ تاريخ تي پاڻ سڳورا {{درود}} جن طائف ويا جتي ثقيف قبيلي وارن کي اسلام جي دعوت ڏني. اتي ۲۶ ڏينهن ترسيا پر طائف وارن کين ستايو ۽ تڪليفون ڏنيون<ref name=" ٺٽوي " />. مسلمانن جي عقيدي مطابق طائف مان واپسي تي نخلہ نالي ڳوٺ ۾ منزل ڪئي جتي ۷ جنن جو وفد ساڻن مليو جن اسلام جي دعوت قبول ڪئي<ref name=" ٺٽوي " />. ڪجھ صاحب علم ماڻھن جو خيال آهي تہ لفظ جن معني غائب آھي جيڪو لفظ ريگستان جي خانه بدوش بدوي قبيلن لاء پڻ استعمال ڪيو ويندو ھو ڇوته اھي عربن جي تمدني زندگي ۾ ڪٿي بہ ڏسڻ ۾ نہ ايندا ھيا. محمد هاشم ٺٽوي ڪتاب آڪام المرجان جو حوالو ڏيندي لکيو آهي ته مڪي ۽ مديني ۾ جنن جا مختلف وفد ڇھ ڀيرا جدا وقتن تي پاڻ سڳورن {{درود}} جي جي خدمت ۾ حاضر ٿيا<ref name="ٺٽوي " /><ref name =" شبلي" > آڪام المرجان، ابو عبدالله شبلي، صه ۴۶ </ref>. سن ۱۱ نبوي (620ع<ref name=" Awan" />) ۾ مديني کان آيل حاجين (منیٰ ۾<ref name=" Awan " />) عقبه جي ويجھو رسول {{درود}} جي ھٿ مبارڪ تي بيعت ڪئي جنھن سان مديني وارن اسلام ۾ داخل ٿيڻ جي شروعات ڪئي<ref name=" ٺٽوي " />. ان کي بيعت عقبه سڏيو ويندو آهي. ان ۾ روايتن مطابق ۶ يا ۸ ڄڻا شامل هئا جن ۾ ابو اسامه اسد بن زرارہ خزرجي، برآء بن معرور بن صخر اوسي ، ابوالھيثم بن تيھان، معاذ بن حارث ۽ ان جا ٻہ ڀائر جن ۾ عوف بن حارث پڻ شامل ھئا<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۱۲ نبوي ۾ معراج وارو واقعو پيش آيو<ref name="ٺٽوي " />. ساڳي سال رجب جي مھيني ۾ عقبه جي مقام لڳ ٻين بيعت ڪئي وئي جنھن ۾ مديني کان آيل ۱۳ ڄڻا ھرھڪ بشير بن سعد، سعد بن معاذ، عبدالله بن عمرو ۽ سندس ننڍڙو پٽ جابر بن عبدالله، اسيد بن حضير، ابي بن ڪعب، عبادہ بن صامت، ابو مسعود عقبه بن عمرو، ذڪوان بن عبد قيس زرقي، رافع بن مالڪ، قطبہ بن عامر، عتبہ بن عامر ۽ عويد بن ساعدہ شامل هئا<ref name=" ٺٽوي " />. ان زماني ۾ حج رجب جي مھيني ۾ ان ڪري ٿيندو ھو جو مشرڪن ۾ جھالت سبب نسي جو رواج ھو يعني ھو پنھنجي مرضيءَ موجب ڦيرڦار ڪري ان کي اڳي پوء ڪندا ھئا<ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال مصعب بن عمير کي مديني قرآن ۽ نماز پڙھائڻ لاء موڪليو ويو<ref name=" ٺٽوي" />. سن ۱۳ نبوي ۾ ذوالحج جي مھيني ۾ عقبه وٽ ٽين بيعت ڪئي وئي<ref name=" ٺٽوي " />. بيعت ڪندڙ جماعت ۾ ۷۳ مرد ۽ ۲ عورتون شامل هيون جن ۾ ابو رفاعہ رافع بن مالڪ عجلاني، ابو لبابه رفاعہ بن عبدالمنذر اوسي، ابو طلحه زيد بن سھل خزرجي، سعد بن ربيع خزرجي، عبدالله بن جبير، عبدالله بن رواحہ، عبدالله بن زيد حارثي، مشھور شاعر ڪعب بن مالڪ، معاذ بن جبل شامل هئا<ref name=" ٺٽوي " />. == مدني زندگي== ===يثرب ڏانھن ھجرت=== سن ۱ ھجري ۾ خميس ڏينهن ربيع الاول جو چنڊ ڏسي نبي ڪريم {{درود}} جن مڪي کان يثرب ڏانھن ھجرت شروع ڪئي. ان وقت ساڻس گڏ حضرت ابوبڪر صديق رضه ۽ ان جو غلام عامر بن فھيرہ ۽ ھڪ ٽيون شخص عبدالله بن اريقط ديلي پڻ گڏ ھيا<ref name=" ٺٽوي" /><ref name ="الھشام " > السيرة النبويه، ابن ھشام، جلد ۲, صه ۱۲۹ </ref><ref name =" البدايہ" > البدايہ والنھايہ، ابن ڪثير، جلد ۳, صه ۱۷۶ </ref><ref name ="سمھودي " > وفاءالوفا، علامه سمھودي، جلد ۱, صه ۲۳۸ </ref><ref name ="قتيبہ " > المعارف، ابن قتيبه، صه ۸۹</ref><ref name ="بڪري " > تاريخ الخميس، ديار بڪري، جلد ۱, صه ۳۲۴</ref>. ان وقت عبدالله بن اريقط غير مسلم ھيو<ref name=" ٺٽوي " />. ھي جابلو توڙي ميداني رستن جي وڏي ڄاڻ رکندڙ ھيو ۽ ھجرت وقت غار ثور لڳ ٻہ ڏاچين سميت اتي پھتو ھو ۽ کين ڳاڙهي سمنڊ واري غير معروف رستي کان يثرب وٺي آيو<ref name="علوي " />. ھجرت وقت پاڻ سڳورن {{درود}} جن دعا گھري تہ: {{quote|اللهم اعنى علیٰ هول الدنيا وعوآئق الدهر و مصآئب اللیالی والایام۔<br/> "اي منھنجا مالڪ، منھنجي مدد فرماءِ، دنيا جي مصيبتن کان، زماني جي رڪاوٽن کان ۽ رات ڏينھن جي گردشن کان" |<ref name=" ٺٽوي " /><ref name=" البدايہ " />|}} غار ثور ۾ جمعي ، ڇنچر ۽ آچر واريون ٽي راتيون ترسيا<ref name=" ٺٽوي " /><ref name ="فتح باري " > فتح باري، حافظ ابن حجر عسقلاني، جلد ۷, صه ۱۶۸ </ref> ۽ پوءِ سومر واري رات چنڊ جي پنجين تاريخ ان غار مان نڪري پنڌ شروع ڪيو ۽ ربيع الاول جي ٻارھين تاريخ سومر ڏينھن ڪچڙي منجھند مھل مديني لڳ قبا ۾ داخل ٿيا جتي ڏھن راتين کان مٿي ترسيا ۽ مسجد قبا جوڙائي پوء جمعي جي ڏينهن ربيع الاول جي ۲۳ تاريخ تي مديني ۾ اندر داخل ٿيا<ref name="ٺٽوي " />. ۱۶ ربيع الاول ۱ ھ تي جمعي جي ڏينھن 2 جولاء 622ع تي يثرب جي سرزمين تي قدم رکيو ۽ پھريون قيام يثرب کان 2 ميل پري قبا جي مقام تي ڪيو<ref name=" Awan " />. علي بن ابي طالب پڻ پيادل ھجرت ڪري ان. مقام تي انھن سان مليو<ref name=" Awan " />. اھا اسلام جي پھرين مسجد ھئي<ref name=" علوي " />. ھڪ ٻي روايت مطابق ۱۲ ربيع الاول تي مديني ۾ داخل ٿيا<ref name=" ٺٽوي " />. حضرت علي ڪرم الله وجهه ھجرت ڪري قبا ۾ پھتا. قبا ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} جن حڪم ڏنو ته ھجرت واري ڏينھن کان اسلامي تاريخ جي شروعات ڪئي وڃي ۽ سال جو پھريون مھينو محرم مقرر ڪيو وڃي<ref name =" اسيرة" > السيرة النبويہ، ابن ڪثير، جلد ۲, صه ۲۸۸ </ref>. بني عامر بن عوف وارن جي دعوت تي قبا ۾ 14 ڏينھن ترسيا<ref name=" Awan " />. ===مديني ۾ آجيان ۽ مسجد نبوي جي قيام=== سن ۱ ھجري ۾ جمعي جي ڏينهن قبا کان مديني وڃڻ وقت ۲۳ ربيع الاول تي سالم بن عوف وارن جي ڳوٺ ۾ جمعي جي نماز پڙھي پوء مديني پھتا<ref name=" ٺٽوي " />. مديني ۾ مردن، عورتن ۽ ٻارن خوشي ۾ ٻاھر نڪري سندن آجيان ڪئي. پاڻ سڳورا {{درود}} ڏاچِي تي سوار ھيا. ھر قبيلي جي ماڻھن ڏاچِي جي مھار جھلي کين سندن مھمان ٿيڻ لاء عرض ڪري رھيا ھئا. پاڻ {{درود}} فرمايو تہ " توھان ڏاچِي کي ڇڏيو! ھوءَ الله جي امر سان ئي ويھندي"<ref name=" ٺٽوي " /><ref name =" سيرت ابن ھشام" > سيرت، ابن ھشام، جلد ۲, صه ۱۴۱ </ref>. ڏاچِي ابو ايوب انصاري جي گھر آڏو پھچي اتي ويھي رھي. پاڻ {{درود}} جن ابو ايوب انصاري جي گھر ست مھينا ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق ھڪ مھيني کان گھٽ ترسيا ۽ حجرن ۽ ڪمرن جي اڏاوت جو ڪم شروع ڪرايو پوء اتي منتقل ٿيا. جنھن بعد مسجد نبوي جو بنياد رکيو ويو<ref name=" ٺٽوي " />. [[File:Dalailkhayrat.jpg|220 px|thumb|پندرھين صدي ۾ مسجد نبوي جي ٺاھيل دستاويزي تصوير ]] ===رياست جو قيام=== مسجد نبوي عبادتن جي روحاني مرڪز، ديني تعليم جي اداري ھجڻ سميت سياسي ۽ فوجي معاملن لاء رياستي صدر مقام پڻ ھئي جتي نبي ڪريم {{درود}} جن رياستي معاملا طئي ڪرڻ ۾ مشغول رھندا ھيا<ref name="Awan " />. ===ميثاق مدينه=== مديني جي ٻاھران يھودي قبيلا بنو قريظه ، بنو نضير ۽ بنو قينقاع رھندڙ ھيا جن سان نبي ڪريم {{درود}} جن ھڪ معاھدو ڪيو جنھن کي ميثاق مدينه جو نالو ڏنو ويو جنھن مطابق مسلمان ۽ يھودي پاڻ ۾ اتحادي رھندا ۽ ڪنھن بہ ٻاھرين جي حملي وقت پاڻ ۾ گڏجي شھر جو دفاع ڪندا <ref name=" Awan " />. ان معاهدي تحت يھودين کي جان ، مال ، آبرو ، مذھبي آزادي ۽ سندن داخلي معاملن ۾ مڪمل خودمختياري جو تحفظ ڏنو ويو<ref name=" Awan " />. ===مدني دؤر=== سن پھرين ھجري ۾ اذان ۽ اقامت جي شروعات ڪئي وئي<ref name="ٺٽوي " />. ساڳي سال عبدالله بن زبير قبا ۾ ڄائو جيڪو ھجرت ۾ ڄمندڙ پھريون ٻار ھيو<ref name=" ٺٽوي " />. ھڪ روايت مطابق ساڳي سال زڪوات فرض ڪئي وئي ۽ ٻي روايت مطابق ۲ ھجري ۾ رمضان جي روزن بعد فطري ادا ڪرڻ جو حڪم آيو جنھن بعد زڪوات کي فرض ڪيو ويو<ref name=" ٺٽوي " />. ۱ ھجري ۾ شوال جي مھيني دوران ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق ۲ ھجري ۾ بيبي عائشه رضه جي رخصتي ٿي<ref name="ٺٽوي " />. ۱ ھجري ۾ جڏهن نبي ڪريم {{درود}} جن ابو ايوب انصاري جي گھر پھتا ان وقت عبدالله بن سلام پنھنجي خاندان سميت اسلام ۾ داخل ٿيو. ساڳي سال يھودين جي بنو قريظه قبيلي جي عثمان بن اشھل قرظي جو کجين جي باغ ۾ نوڪري ڪندڙ سلمان فارسي رضه ۽ ڏھن سالن جو انس بن مالڪ انصاري خزرجي پڻ اسلام ۾ داخل ٿيا. پاڻ سڳورن {{درود}} جي نياڻي سيده رقيه رضه رمضان جي مھيني سن ۲ ھجري ۾ وفات ڪئي. سن ۲ ھجري ۾ بطن رابغ ۾ عبيدہ بن حارث جي اڳواڻي ۾ پاڻ سڳورن طرفان موڪليل جھادي مھم دوران بطن رابغ ۾ الله جي راھ ۾ پھريون تير سعد بن ابي وقاص ھلايو<ref name="ٺٽوي " /><ref name =" دنيہ" > المواھب اللدنيہ، قسطلاني، جلد ۲, صہ ۶۱</ref>. ساڳي سال قبلي جي تبديلي جو واقعو ٿيو جنھن تحت بيت المقدس جي جاء تي ڪعبة الله کي مسلمانن جو قبلو مقرر ڪيو ويو. اھو اڱاري جو ڏينهن ھيو ۽ پاڻ سڳورا {{درود}} جن بنو سلمه وارن جي مسجد ۾ ٻنپھرن جي نماز پڙھائي رھيا ھئا ۽ جڏھن پھريون ۲ رڪعتون پوريون ڪيائون تہ ان وچ ۾ حڪم نازل ٿيو<ref name ="طبري " > تاريخ طبري، جلد ۲, صه ۱۶۸</ref><ref name=" ٺٽوي " />. ۽ نماز دوران پاڻ سڳورن {{درود}} جن رخ ڦيرائي ڪعبي طرف ڪيو ۽ مقتدين بہ ان عمل کي ورجايو<ref name=" ٺٽوي " /> ۽ باقي ۲ رڪعتون ڪعبي طرف منھن ڪري پڙھيون ويون جنھن ڪري ان مسجد تي مسجد قبلتين جو نالو پئجي ويو. ساڳي سال پاڻ سڳورن {{درود}} جن عاشوري جي ڏينهن روزو رکيو ۽ ماڻھن کي فرمايو تہ روزو انھن تي واجب آهي<ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال يعني ۲ ھجري ۾ رمضان جا روزا فرض ڪيا ويا ۽ ساڳي سال نبي ڪريم {{درود}} جن تي صلوات پڙھڻ جو حڪم آيو<ref name="ٺٽوي " />. ھن سال فطري ادا ڪرڻ جو حڪم ۽ ٻنھي عيدن تي عيد نماز پڙهڻ جو حڪم پڻ نازل ٿيو. نبي ڪريم {{درود}} جن عيد الفطر جي پھرين نماز ۽ عيد الاضحي جي پھرين نماز پڻ ھن سال پڙھايون ۽ ساڳي سال قرباني ڪرڻ جو حڪم ڏنو ويو<ref name="ٺٽوي " />. ساڳي سال عبدالله بن مسعود حبشه مان مديني موٽي آيو. ھن سال اسلامي تاريخ جو ڪنھن بہ سريا جي پھرين سپه سالار عبدالله بن جحش واري سريه ۾ مسلمانن ھٿان پھريون مشرڪ ماريو ويو جنھن جو نالو عمرو بن العلاء حضرمي ھيو ۽ ان سريا ۾ مشرڪن جا پھريون دفعو ٻہ ماڻھو قيدي ٿيا جن ۾ حڪم بن ڪيسان ۽ عثمان بن عبدالله شامل هئا <ref name=" ٺٽوي " />. ھن سال جنگ بدر لاء تياري دوران سعد بن عبادہ ھڪ زرہ '''ذات الفضول''' جي نالي سان نبي ڪريم {{درود}} جن جي حوالي ڪئي جيڪا سڄي ڄمار پاڻ سڳورن {{درود}} جن وٽ رھي<ref name=" ٺٽوي " />. آخري زماني ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} اھا زرہ 30 سير جون (barley) جي عيوض ابو شحم نالي يھودي وٽ گروي رکي ھئي، جيڪا سندن وصال بعد ابوبڪر صديق رضه اھو قرض ادا ڪري ڇڏائي<ref name=" ٺٽوي " />. ۱۲ رمضان سن ۲ ھجري (624ع) تي ۳۰۰ مسلمانن جي لشڪر سان، جن ۾ ۶۰ مھاجر ۽ باقي انصار شامل هئا، مديني مان بدر طرف روانا ٿيا<ref name=" Awan " />. ,نڪرڻ وقت ابولبابہ کي مديني جو گورنر مقرر ڪيو ويو<ref name=" Awan " />. بدر ڳوٺ واپاري قافلن واري رستي لڳ مديني کان ۸۰ ميلن جي فاصلي تي واقع ھيو<ref name="Awan " />. مڪي جي قريش جي لشڪر ۾ سازوسامان سميت ھڪ ھزار ماڻھو ھيا جن جو سپه سالار عتبه ابن ربيعه ھيو. ان لشڪر ۾ ۱۰۰ گھوڙيسوار پڻ ھيا<ref name=" Awan " />. غزوه بدر ۾ جڏھن مسلمان روحا ٽپي صفراء ويجھو پھتا تہ پاڻ سڳورن {{درود}} اصحابين سان مشورو ڪيو. جنگ دوران عڪاشہ بن محصن اسدي جي تلوار ٽٽي پئي ته پاڻ سڳورن {{درود}} جن ان کي کجي جي ھڪ ڳاني ڏئي ان جي مدد سان مقابلو ڪيو<ref name="ٺٽوي " />. ھن اھا ڳاني مرڻ گھڙي تائين پاڻ وٽ سنڀالي رکي ھئي. بدر جي جنگ ۾ عبدالله بن سھيل ڪافرن جو لشڪر ڇڏي مسلمان ٿي اسلامي لشڪر ۾ شامل ٿيو. ھن سال غنيمت جو مال مسلمانن لاء حلال ڪيو ويو. جنگ بدر ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن کي ذوالفقار نالي تلوار ھٿ آئي جيڪا مشرڪن مان عاص بن منبه يا ھڪ ٻي روايت مطابق نبيه بن حجاج جي ملڪيت ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. اھي ٻئي غزوہ بدر ۾ مارجي ويا هئا. ھڪ روايت مطابق بعد ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} جن اھا تلوار حضرت علي ڪرم الله وجهه کي عطا ڪئي ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. غزوه بدر ۾ ۱۴ مسلمان شھيد ٿيا جن ۾ ۶ مھاجر ۽ ۸ انصار ھيا. ابو جھل، عتبہ بن ربيعه، شيبه بن ربيعه، اميہ بن خلف، ۽ وليد بن عتبہ سميت ۷۰ ڄڻا ھن جنگ ۾ مارجي ويا. ابو جھل زخمي ٿيل پوئين پساهن ۾ ھيو عبدالله بن مسعود تلوار سان سر قلم ڪيو<ref name=" ٺٽوي " />. ۷۰ ڄڻا قيد ڪيا ويا جن ۾ عباس بن عبدالمطلب ، عقيلي بن ابو طالب ، نوفل، اسود ابن عامر پڻ شامل هئا. رسول ڪريم {{درود}} مسلمانن کي سختي سان تاڪيد ڪئي تہ قيدين سان نرمي وارو ورتاءُ رکن<ref name=" Awan " />. سن ۲ ھجري ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن حضرت علي ڪرم الله وجهه جي ڪنيت ابو تراب تجويز ڪئي<ref name=" ٺٽوي " />. غزوه بدر کان پوءِ ساڳي سال ابو لهب عدسہ نالي ھڪ موذي ۽ وچڙندڙ چمڙي جي بيماري ۾ فوت ٿي ويو<ref name ="الھدہ " > سبل الھدہ والرشاد، شامي، صہ ۶۷ </ref><ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال پاڻ سڳورن {{درود}} پنھنجي نياڻي سيدہ فاطمه الزهراء رضه جو نڪاح حضرت علي ڪرم الله وجهه سان ڪرايو. سن ۳ ھجري ۾ شعبان جي مھيني ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن جو بيبي حفصه بنت عمر سان نڪاح ٿيو. ساڳي سال رمضان جي مھيني ۾ سندن نڪاح بيبي زينب بنت خزيمه ھلاليه سان ٿيو. ھن سال پاڻ سڳورن {{درود}} جن جو ڏھوٽو عبدالله بن عثمان بن عفان وفات ڪري ويو<ref name="ٺٽوي " />. ربيع الاول جي مھيني ۾ ساڳي سال سندن نياڻي سيدہ ام ڪلثوم جو نڪاح عثمان بن عفان رضه سان ٿيو ۽ ساڳي سال امام حسن رضه جو جنم ٿيو. ان جو نالو والدين حرب رکيو پر نبي ڪريم {{درود}} جن کيس حسن جو نالو ڏنو<ref name=" علوي" />. شبر، شبير ۽ مشبر ھارون نبي جي پٽن جا نالا ھيا جيڪي عبراني زبان جا لفظ ھيا انھن جو عربي بدل حسن ، حسين ۽ محسن ھيا<ref name="علوي " />. سن ۳ ھجري ۾ ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق ۴ ھجري ۾ شراب کي حرام ڪيو ويو<ref name=" طبري " />. ساڳي سال شوال جي مھيني ۾ غزوه احد وارو واقعو پيش آيو جنھن ۾ ۷۰ اصحابي شھيد ٿيا جن ۾ حمزہ رضه، مصعب بن عمير رضه ، عبدالله بن جحش رضه پڻ شامل هئا<ref name="ٺٽوي " />. بدر جي شڪست ھڪ سال پوء قريش مڪي مان ۳۰۰۰ ماڻھن جو لشڪر مديني تي حملي لاء موڪليو ۽ مسلمانن جو ۱۰۰۰ ماڻھن جو لشڪر مديني مان نڪتو جنھن مان عبدالله بن ابي ۽ سندس ۳۰۰ ساٿي شوط واري مقام لڳ رستي مان ئي واپس مديني موٽي ويا جنھن سبب بنو سلمه ۽ بنو حارثه قبيلن جا ماڻھو پڻ دلشڪستا ٿيا ۽ انھن پڻ موٽڻ جو ارادو ڪيو ھو پر پوء باقي ۷۰۰ ڄڻا جبل احد جي ڪڇ لڳ مديني کان ۴ ميلن جي فاصلي تي پھتا جتي جنگ لڳي<ref name =" مودودي" > تفھيم القرآن، مولانا ابوالاعلیٰ مودوي، جلد ۱, صه ۲۳۰، ۲۸۴, ۲۸۵، ۳۰۰, ۳۵ ايڊيشن، </ref>. قريش جو لشڪر ۱۲ شوال سن ۳ ھجري (20 مارچ 625ع) تي جبل احد لڳ اربع جي ڏينهن خيما کوڙيا ۽ مسلمانن جو لشڪر جمعي ڏينهن مديني مان روانو ٿيو<ref name=" Awan " />. مسلمانن جي پٺيان احد جبل ھيو ۽ سامھون مڪي وارن جو لشڪر ، پاسي ۾ ھڪ جابلو لنگھ تي عبدالله بن جبير جي قيادت ۾ ۵۰ تيراندازن جو جٿو ويھاريو ويو جن کي حڪم ھيو تہ ڪنھن کي بہ مسلمانن جي لشڪر طرف اچڻ نه ڏين ، ڪنھن صورت ۾ بہ اتان نہ ھٽن ڀلي کڻي پکين کي انھن جون ٻوٽيون نوچيندي ڇونہ ڏسن پر جاء تان ھرگز نه ھٽن<ref name=" مودودي " />. نبي ڪريم {{درود}} جن عبدالله بن جبير جي سرواڻي ۾ پنجاھ کن تيراندازن کي ٻن جبلن وچ واري گھاٽ تي مقرر ڪيو ھو ۽ حڪم ڏنو ھو تہ ھر حالت ۾ پير پٺتي نہ ھٽائين پوء کڻي سوڀ ٿئي يا نہ ٿئي. عبدالله بن جبير ۽ ڪجھ ڄڻا حڪم تي ڪاربند رھيا باقي ٻيا سڀ مال غنيمت جي ميڙڻ ۾ لڳي ويا. عبدالله بن جبير پنھنجي مقام تي ئي شھيد ٿي ويو<ref name=" ٺٽوي" /><ref name ="دلائل " > دلائل النبوة، بيھقي، جلد ۳, صه ۲۲۹</ref><ref name=" مودودي " />. ،،مشرڪن جي لشڪر ۾ خالد بن وليد رسالدار ھيو جنھن صورتحال جو فائدو وٺندي ۱۰۰ گھوڙي سوارن جي دستي کي احد جبل جي پٺيان ڦيرائي ان جابلو لنگھ کان مسلمانن جي لشڪر تي حملو ڪيو جنھن سان بازي ڦري وئي ۽ ڀڄي ويل دشمن پڻ موٽي اچي حملي آور ٿيا<ref name=" مودودي " />. رڳو ڪجھ جانثار مقابلي ۾ ڄمي بيٺا باقي مسلمانن ۾ ڀاڄ پئجي وئي<ref name=" مودودي " />. جنگ ۾ اھو اڃان تائين حل نہ ٿي سگھندڙ معمو بڻيل آهي تہ آخر مڪي وارا مڪمل فتح کان اڳ ڇو اتان پوئتي موٽي ھليا ويا<ref name=" مودودي " />. غزوه احد ۾ عتبه بن ابي وقاص پاڻ سڳورن {{درود}} کي پٿر ھيون جنھن سان اڳين ڏندن مان ساڄي پاسي ھيٺيون ڏند مبارڪ شھيد ٿيو<ref name="ٺٽوي " />. ابي بن خلف پاڻ سڳورن {{درود}} مٿان تلوار سان حملو ڪيو ان وقت پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي ھٿ ۾ ھڪ ننڍڙو نيزو ھيو، جڏھن ويجھو ٿيو تہ ان مشرڪ کي اھو نيزو ھنيو جنھن سان سندس پاسيراٽيون ڀڄي پيون جيڪو پوء مڪي کان ھڪ ڏينھن جي پنڌ تي واقع مرالظھران نالي ڳوٺ ۾ فوت ٿي ويو<ref name=" ٺٽوي " />. مشرڪن جي لشڪر مان عبدالله بن شھاب پاڻ سڳورن {{درود}} ڏانھن تير اڇلائي کين زخمي ڪيو. اھو بعد ۾ مسلمان ٿيو ۽ امام زھري جو ڏاڏو ھيو<ref name="ٺٽوي " />. کيس عبدالله اصغر پڻ سڏيندا هئا<ref name ="سيرتون " > سيرة ابن اسحاق، صه ۳۰۵ ۽ سيرت ابن ڪثير جي جلد ۳ ، صه ۵۹</ref>. غزوہ احد ۾ عبدالرحمان بن عوف کي ۲۱ زخم رسيا<ref name=" ٺٽوي " /><ref name ="ھشام ابن " > سيرت ابن ھشام، جلد ۲, صہ ۸۸ </ref>. احد جي جنگ ۾ ۷۰ مسلمان شھيد ٿيا<ref name=" مودودي " />. ابوسفيان ويندي وقت مسلمانن کي چيلينج ڪيو تہ ايندڙ سال بدر جي ي مقام تي انھن سان مقابلو ٿيندو.<ref name=" مودودي " /> احد جي شھيدن مان نبي ڪريم {{درود}} جن پھريان حمزه رضه جي نماز جنازه پڙھائي ۽ بعد ۾ سڀني شھيدن جي. ھر شھيد کي آڻي حمزه رضه جي ميت ڀرسان رکيائون پوء ان جي نماز پڙھي وئي اھڙي طرح حمزه رضه جي مٿان ۷۰ ڀيرا نماز پڙھي وئي. ان روايت جي بنياد تي حنفين ويجھو شھيد جي نماز پڙھي ويندي آهي<ref name=" ٺٽوي " />. ھڪ روايت مطابق نبي ڪريم {{درود}} جن شھيدن جي جنازي جي نماز نہ پڙھائي ھئي ان ڪري شافعين ۾ شھيدن جي جنازي جي نماز نہ پڙھي ويندي آهي<ref name=" ٺٽوي " />. سن ن ۴ ھجري ۾ غزوه بنو نضير جو واقعو پيش آيو جنھن جي پڄاڻي بعد ان قبيلي جي ماڻهن کي سندن گھرن ۽ گھاٽين مان تڙي ڪڍيو ويو<ref name=" ٺٽوي" />. ھڪ روايت مطابق ساڳي سال شراب جي حرمت جو حڪم آيو<ref name="ٺٽوي " />. سن ۴ ھجري ۾ ام المؤمنين بيبي زينب رضه وفات ڪئي. ساڳي سال نماز ۾ قصر جو حڪم آيو. سن ۵ ھجري ۾ غزوه خندق واقع ٿي. جنگ ۾ مخالف لشڪر مان حبان بن قيس جو تير سعد بن معاذ کي پٺي واري ڦڻي ۾ لڳو جيڪو غزوہ خندق ۽ غزوہ بنو قريظه جي پڄاڻي کانپوءِ وفات ڪري ويو<ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال غزوہ بنو قريظه ۾ يھودين جو سردار ۽ بيبي صفيه رضه جو پيءُ حيي بن اخطب مارجي ويو<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۵ ھجري ۾ بنو مزينہ وارن جي وفد ۽ عبدالقيس واري وفد نبي ڪريم {{درود}} جن سان ملاقات ڪري اسلام ۾ داخل ٿيا. ساڳي سال ذوالحج جي مھيني ۾ رسول الله {{درود}} پنھنجي گھوڙي تي سوار ٿي غابہ ڏانھن وڃي رھيا ھئا تہ گھوڙي تان ڪري پيا جنھن ڪري سندن پير مڙي پيو ۽ پاسي ۾ رھڙا بہ آيا جنھن ڪري ڪيترا ڏينھن گھر کان ٻاهر نه نڪتا ۽ مسجد ۾ بہ نہ وڃي سگھيا ۽ نماز گھر ۾ ويٺي ادا ڪئي<ref name="ٺٽوي " /><ref name =" شرح" > شرح علیٰ المواھب اللدنيہ، زرقاني، جلد ۳, ص ۹۷ </ref>. سن ۵ ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق سن ۶ ھجري ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن مديني ۾ گھوڙن جي گوء ڪرائي<ref name=" ٺٽوي " /><ref name ="جلد ۴ " > سبل الھدہ والرشاد، شامي، جلد ۴, صہ ۳۵۳</ref><ref name ="ابن الاثير ۱ " > اسد الغابہ، ابن الاثير، جلد ۱, صہ ۲۳</ref>. سن ۵ يا ھڪ روايت مطابق ۶ ھجري ۾ غزوه بني مصطلق واقع ٿي جنھن بعد بيبي عائشه رضه مٿان بھتان وارو افڪ جو واقعو پيش آيو<ref name=" ٺٽوي " />. افڪ معني آهي اھڙي ڳالھ ڪرڻ جيڪا حقيقت جي ابتڙ ھجي<ref name=" علوي " />. سن ۶ يا ۷ ھجري ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن اھڙي منڊي تيار ڪرڻ جو حڪم ڏنو جنھن ۾ ٽن سٽن ۾ محمد رسول الله کليل ھجي. اھڙيءَ طرح يعلیٰ بن اميہ نالي صحابي اھا منڊي تيار ڪئي جنھن جي مھر ۾ مٿين سٽ ۾ الله وچين ۾ رسول ۽ ھيٺين سٽ ۾ محمد اڪريو ويو. منڊي تيار ٿيڻ بعد نبي ڪريم {{درود}} جن عجمي حاڪمن کي ۶ خط موڪلي دين جي دعوت ڏني<ref name=" ٺٽوي " />. اھي خط عمرو بن اميه ذريعي حبش جي حاڪم نجاشي ڏانھن، دحيہ بن خليفه ڪلبي ذريعي روم جي قيصر (سيزر) ھرقل ڏانھن ، عبدالله بن خذافہ سھمي ذريعي ايران جي ڪسرا ( خسرو) پرويز بن ھرمز بن نوشيروان ڏانھن، حاطب بن ابي بلتعہ لخمي ذريعي مصر ۽ اسڪندريہ جي حاڪم مقوقس ڏانھن ۽ شجاع بن وھب ذريعي دمشق جي ھڪ ماڳ غوطہ جي حاڪم حارث بن ابوشمر غساني ڏانهن ۽ سليط بن عمرو ذريعي يمامہ جي حاڪم ھوذہ بن علي حنفي ڏانهن روانا ڪيا<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۶ ھجري ۾ نبي ڪريم {{درود}} طرفان اٺن جي گوء پڻ ڪرائي وئي جنھن ۾ پاڻ سڳورن جي ڏاچِي قصواء پڻ شامل ھئي پر ان کان ھڪ اعرابي جو توڏو گوء کڻي ويو<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۷ ھجري ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن عمرةالقضاء ادا ڪيو ۽ ڏاچي تي سوار ٿي مڪي ۾ داخل ٿيا جنھن جي مھار عبدالله بن رواحہ جي ھٿ ۾ ھئي. جڏھن بيت الله جي طواف لاء مسجد الحرام ۾ ۾ داخل ٿيا تہ ڪافر ڪنڊ ۾ ويٺا هئا<ref name=" ٺٽوي " />. ان وقت پاڻ سڳورن {{درود}} جن بلال رضه کي حڪم ڏنو ته ڪعبي جي ڇت تي بيھي اذان چوي<ref name=" ٺٽوي " /><ref name =" البدايہ ۲" > البدايہ والنھايہ، جلد ۱, صہ ۲۳۲ </ref> <ref name =" بڪري ۲" > تاريخ الخميس، ديار بڪري، جلد ۲, صه ۶۳ </ref><ref name =" شامي ۵" > سبل الھدہ والرشاد، شامي، جلد ۵, صه ۱۹۳ </ref>. پاڻ سڳورا {{درود}} جن تڏھن ڪعبي ۾ بتن جي ھجڻ ڪري داخل نہ ٿيا ۽ اٺين ھجري ۾ مڪي جي فتح وقت بتن ٽوڙڻ بعد ان ۾ داخل ٿيا<ref name=" ٺٽوي " /> <ref name ="المغازي ۱ " > المغازي، واقدي، جلد ۲, صه ۷۳۸</ref><ref name =" قسطلاني ۲" > شرح علي المواھب اللدنيہ، قسطلاني، جلد ۲, صه ۶۵۷ ۽ ۶۵۸ </ref>. عمرة القضاء جي ادائيگي بعد حمزه رضه جي ننڍڙي نياڻي امامه يا عمارہ پاڻ سڳورن {{درود}} جن کي چاچا چاچا سڏيندي ڪڍ آئي جيڪا مديني تائين بيبي فاطمه الزهراء رضه وٽ رھي جنھن کي بعد ۾ سندس سؤٽ جعفر رضه جي سنڀال گهٽ آندو ويو جنھن جي گھرواري عمارہ جي ماسي ھئي ۽ نبي ڪريم {{درود}} جن فرمايو تہ ماسي ماء جي جاء تي آهي<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۷ يا ۸ يا ۱۰ ھجري ۾ رسول الله {{درود}} جن غسان جي حاڪم جبلہ بن ايھم ڏي دين جي دعوت جو خط موڪليو جنھن جي جواب ۾ اھو مسلمان ٿيو<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۷ ھجري ۾ مصر ۽ اسڪندريہ جي حاڪم مقوقس قبطي پاڻ سڳورن {{درود}} جي خدمت ۾ سوکڙيون موڪليون جن ۾ ٻه ٻانھيون ماريه قبطيہ ۽ سندس ڀيڻ سيرين ، يعفور نالي گڏھ، دلدل نالي ھڪ خچر ، ۲۰ عدد نفيس ململ جا ٿان، ھزار مثقال سون ، اعلي قسم جي ماکي ، ھڪ ڪاٺي جي ٺھيل شامي سرمي داڻي ، آئينو ، ڦڻي شامل ھيا<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۸ ھجري ۾ صفر جي مهيني ۾ عمرو بن العاص ، خالد بن وليد ۽ عثمان بن ابو طلحه مديني اچي پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي ھٿ تي مسلمان ٿيا جن مان ٻہ مھينن بعد خالد بن وڏو ليد جنگ موته ۾ شرڪت ڪئي ۽ فتح تي کيس نبي ڪريم {{درود}} جن سيف الله جو لقب ڏنو<ref name=" ٺٽوي " />. == غزوات== الله جي راھ ۾ اھا جنگ يا جنگي مھم يا جھادي مھم جنھن ۾ رسول الله {{درود}} جن شرڪت ڪئي ان کي غزوہ سڏيو ويندو آهي. زيد بن ارقم غزوات جو ڪل تعداد ۱۹, جابر بن عبدالله وري ۲۱ ٻڌايو آھي<ref name="علوي " />. موسیٰ بن عقبه، ابن اسحاق، واقدي، ابن سعد، قسطلاني، ابن جوزي ۽ دمياطي انھن جو تعداد ۲۷ ۽ علامه ابو عبدالله شامي پنھنجي ڪتاب ''سبل الھدیٰ والرشاد'' ۾ تعداد ۲۸ ڄاڻايو آهي<ref name=" علوي " /> جن ۾ [[ودان]] جي مقام تي [[غزوه ابوآء]] يا غزوه ودان (۱۱ صفر ۲ ھجري)، [[بواط]] جي مقام تي [[غزوه بواط]] (ربيع الاول ۲ ھجري)، [[بدر]] جي مقام تي [[غزوه سفوان]] يا غزوه بدر اولا ( ربيع الاول ۲ ھجري)، [[عشيره]] جي مقام تي [[غزوه عشيره]] ( جمادالاول ۲ ھجري)، بدر جي مقام تي [[غزوه بدر]] ( ۱۷ رمضان ۲ ھجري)، [[قرقرة الڪدر]] جي مقام تي [[غزوه قرقرة الڪدر]] يا غزوہ بني سليم (شوال ۲ ھجري)، [[عريض]] جي مقام تي [[غزوه سويق]] (۵ ذوالحج ھجري)، [[نجد]] جي مقام تي [[غزوه ذي امر]] يا غزوہ غطفان (محرم ۳ ھجري)، [[بحران جو مقام|بحران جي مقام]] تي [[غزوه فرع]] (ربيع الاول ۳ ھجري)، [[مدينه منوره ]] جي مقام تي [[غزوه بنو قينقاع]] (جماد الاول يا شوال ۳ ھجري)، [[احد جبل|جبل احد]] جي مقام تي [[غزوه احد]] ( شوال ۳ ھجري)، [[حمراء الاسد ]] جي مقام تي [[غزوه حمراء الاسد]] (۱۷ شوال ۳ ھجري)، عاليه جي مقام تي [[غزوه بنو نضير]] (ربيع الاول ۴ ھجري)، بدر جي مقام تي [[غزوه بدرالآخيرہ]] يا بدراموعد (شعبان ۴ ھجري)، [[دومة الجندل]] جي مقام تي [[غزوه دومة الجندل]] (ربيع الاول ۵ ھجري)، [[مريسيع]] جي مقام تي [[غزوه بنو مصطلق]] يا غزوه مريسيع (شعبان ۵ ھجري)، مدينه منوره جي مقام تي [[غزوه خندق]] (شوال ۵ ھجري)، [[غران]] جي مقام تي [[غزوه بنو قريظه]] (ذوالقعد ۵ ھجري)، [[نجران]] جي مقام تي [[غزوه بنو لحيان]] (رجب 6 ھجري)، [[حديبيه]] جي مقام تي [[غزوه حديبيه]] (ذوالقعد 6 ھجري)، [[ذي قرد]] جي مقام تي [[غزوہ ذي قرد]] ( ذوالحج 6 ھجري)، [[خيبر]] جي مقام تي [[غزوہ خيبر]] ( محرم ۷ ھجري), [[واديء القریٰ]] جي مقام تي [[غزوہ واديءِ القریٰ]] ( صفر ۷ ھجري)، نجد جي مقام تي [[غزوہ ذات الرقاع]] يا غزوہ محارب و بني ثعبله ( ۱۰ ربيع الاول ۷ ھجري), مڪي شريف جي مقام تي غزوہ [[فتح مڪه]] (۱۰ رمضان ۸ ھجري), [[حنين]] جي مقام تي [[غزوہ حنين]] ( 6 شوال ۸ ھجري), [[طائف]] جي مقام تي [[غزوہ طائف]] ( شوال ۸ ھجري), [[تبوڪ]] جي مقام تي [[غزوہ تبوڪ]] ( رجب ۹ ھجري). جيڪي لشڪر رسول الله {{درود}} جن اصحابين جي اڳواڻي ۾ جھاد لاء روانا ڪيا پر پاڻ شرڪت نہ ڪئي ان جنگي مھم کي سرايا يا بعوث سڏيندا آهن. اھڙين جنگي مھمن جو تعداد اٽڪل ۷۹ ھيو. ===صلح حديبيه=== سن ۶ ھجري ۾ سومر جي ڏينهن ذوالقعد جو چنڊ ڏسي نبي ڪريم {{درود}} جن احرام ٻڌو ۽ عمري جي نيت سان ۱۳۰۰ ھڪ روايت مطابق ۱۴۰۰ يا ۱۵۰۰ مسلمانن ۽ قرباني لاءِ ۷۰ اٺن سميت مڪي ڏانھن روانا ٿيا ۽ جڏھن حديبيه پھتا تہ مشرڪن سندن رستي روڪ ڪئي جنھن بعد صلح ٿي ۽ مسلمانن بغير عمري جي موٽي ويا<ref name=" ٺٽوي " />. حديبيه ۾ صحابين ھڪ ٻٻر جي وڻ جي ھيٺان ويھي نبي ڪريم {{درود}} جن جي ھٿ تي ھٿ رکي بيعت ھنن لفظن ۾ ڪئي تہ "جي موت بہ آيو تہ پٺتي نہ ھٽنداسون". بيعت ۾ سڀ کان پھريون شخص ابو سنان وھب بن محصن اسدي ھيو<ref name="ٺٽوي " />. صلح واري موقعي تي معاھدو ڪيو ويو ته ڌريون ڏھن سالن تائين جنگ نہ ڪنديون. معاھدو حضرت علي ڪرم الله وجهه جن لکيو<ref name=" ٺٽوي " />. واپسي ۾ رستي ۾ سورة الفتح نازل ٿي === خيبر جي فتح=== سن ۷ ھجري ۾ غزوه خيبر واقع ٿي<ref name=" ٺٽوي" />. خيبر ۾ يھودين جا ۶ قلعا واقع ھيا جن مان سڀ کان مضبوط قلعو قموس ھيو جنھن جو مالڪ مرحب نالي سردار ھيو<ref name=" علوي" />. غزوه خيبر جي موقعي تي نبي ڪريم {{درود}} فرمايو تہ:"سڀاڻي اسان اسلامي جھنڊو ان شخص جي حوالي ڪنداسون جيڪو الله ۽ ان جي رسول سان محبت ڪندڙ ھوندو ۽ الله ۽ ان جو رسول ان سان محبت ڪندڙ ھوندا". ٻئي ڏينهن اھو جھنڊو علي بن ابي طالب رضہ کي ڏيندي فرمايو تہ: " اي علي! ھتان جي رھاڪن سان وڙھڻ ۾ تڪڙ نہ ڪجانء، پھريان سندن آڏو دين جي دعوت ۽ الله جي حقن جي ڄاڻ رکجان. پوء رب سائين ھڪ ماڻھو کي به تنھنجي ھتان ھدايت تي ھلايو تہ تنھنجي لاء اھو ڳاڙھن اٺن کان بہ ڀلو آھي"<ref name=" ٺٽوي " />. ھن غزوہ ۾ مسلمانن جي لشڪر مان ۱۵ ماڻھو فوت ٿيا جڏھن ته يھودين جا ۹۳ ڄڻا مارجي ويا جن ۾ انھن جا جنگي جوڌا مرحب ۽ سندس ڀاء حارث، ٻہ سردار عامر ۽ ياسر پڻ شامل هئا<ref name=" ٺٽوي " />. مرحب ، حارث ۽ عامر کي علي بن ابي طالب رضہ ۽ ياسر کي زبير بن عوام ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق علي بن ابي طالب رضہ قتل ڪيو<ref name=" ٺٽوي " />. مرحب سان ويڙھ دوران علي بن ابي طالب تلوار جو زوردار وار مرحب جي مٿي تي ڪيو جيڪو ان جي لوھي ٽوپلي، ۽ مٿي کي چيري سندس ڏندن تائين لڳو ۽ مرحب مارجي ويو<ref name=" Awan " />. جنگ ۾ جڏھن ڇتي ويڙھ شروع ٿي تہ پاڻ سڳورن {{درود}} فرمايو ته "ھاڻي تنور تتو آھي"<ref name=" ٺٽوي " />. سخت ويڙھ بعد قاموس قلعو مسلمانن جي قبضي ۾ آيو تہ يھودين رحم جي درخواست ڪئي جيڪا قبول ڪئي وئي<ref name=" Awan " />. خيبر جي فتح بعد مرحب جي ڀائٽي ۽ ھڪ امير سلام بن مشڪم جي زال زينب بنت حارث نبي ڪريم {{درود}} جن دعوت ڪئي جنھن ۾ ٻاڪري گوشت جي ڀاڄي ۾ زھر وجھي کين کارايو پر نبي ڪريم {{درود}} جن کيس معاف ڪري ڇڏيو ۽ بعد ۾ اھا عورت مسلمان ٿي وئي<ref name=" ٺٽوي " /><ref name =" الاصابہ ۱" > الاصابہ، ابن حجر، جلد ۴, صہ ۳۱۴ </ref>. ھڪ ٻي روايت مطابق جڏھن بعد ۾ زھر سبب بشر بن براء فوت ٿي ويو تہ ان جي قصاص ۾ کيس قتل ڪيو ويو<ref name="ٺٽوي " /><ref name ="البدايہ ۱ " > البدايہ والنھايہ، ابن ڪثير، جلد ۴, صہ ۲۱۰ </ref>. === مڪي جي فتح=== صلح حديبيه کان پوء مسلمانن کي امن سان تبليغ جو موقعو ملي ويو. قريش جي بڇ تي سندن اتحادي بنو بڪر قبيلي وارن بنو خزاعہ وارن تي حملو ڪيو جنھن ۾ قريش جا عڪرمہ بن ابوجھل ۽ صفوان بن اميه وارا شناخت مٽائي بنو بڪر وارن سان گڏجي وڙھيا. انھن حرم ۾ پناھ ورتي پر کين اتي قتل ڪيو ويو. بنو خزاعہ وارا مديني ۾ نبي ڪريم {{درود}} وٽ دانھن کڻي آيا ۽ انصاف جي گھر ڪئي. نبي ڪريم {{درود}} قريش ڏانھن ھيٺين ٽن شرطن مان ڪو به ھڪ قبول ڪرڻ جو مطالبو ڪيو: <br/> # جن کي قتل ڪيو ويو انھن جي خون بھا ادا ڪيو.<br/> # قريش بنو بڪر قبيلي سان اتحاد ختم ڪن.<br/> #صلح حديبيه جي منسوخي جو اعلان ڪن.<br/> قريشن صلح حديبيه جي منسوخي جو شرط قبول ڪيو. جڏھن مسلم نمائندو واپس ھليو ويو تہ پوء انھن ارادو تبديل ڪيو ۽ ابوسفيان مديني ۾ نبي ڪريم {{درود}} سان صلح حديبيه جي ٻيھر بحالي لاء ملڻ آيو پر نبي ڪريم {{درود}} ساڻس نه مليو. ھن صحابين کي منٿ ڪئي تہ سندس مدد ڪن پر ڪجھ نہ وريس<ref name="Awan " />. ۱۰ رمضان سن ۸ ھجري تي مسلمانن جي ڏھ ھزار ماڻھن جي لشڪر سان نبي ڪريم {{درود}} مڪي ڏانھن روانو ٿيو. حرم ۾ رتوچاڻ کان بچڻ خاطر ان روانگي کي مخفي رکيو ويو تہ جيئن مڪي وارن کي تعجب ۾ وجھجي. جڏھن مڪي ٻاھران خيما کوڙيا ته رات جو لشڪر جي ھر سپاھي کي الڳ باھ ٻارڻ جو حڪم ڏنو. ان وقت باھ جي ھڪ مچ جو مطلب ۱۰ کان ۱۵ ماڻھن جي بيٺڪ سمجھيو ويندو ھو<ref name=" Awan " />. ابوسفيان ، حاڪم اب حزام ۽ بديل ابن ورقه صلح جي لاء مسلمانن جي ڪئمپ ۾ پھتا پر ھاڻي اھو وقت ڪانه رھيو. ان بعد ابوسفيان عباس بن عبدالمطلب جي مدد سان نبي ڪريم {{درود}} وٽ معافي لاء پيش ٿيو. عمر بن خطاب کيس اسلام جو سخت دشمن ھجڻ ڪري مارڻ لاء زور ڀريو پر نبي ڪريم ان تي رحم ڪندي فرمايو تہ ڊپ نہ ڪر. ان کي اسلام ۾ داخل ٿيڻ جي دعوت ڏني وئي پر ھو ان لاء راضي نہ ھيو. جڏھن ٻئي ڏينهن تي اسلامي لشڪر جا جٿا مڪي ۾ داخل ٿيندي ڏٺا تہ پوء مسلمان ٿيو<ref name=" Awan" />. مڪي وارن مقابلو نہ ڪيو پر عڪرمہ جي ٽولي خالد بن وليد واري جٿي تي حملو ڪري ٽن مسلمانن کي ماريو ۽ عڪرمہ جي جٿي مان ۱۳ ڄڻا مارجي ويا ۽ عڪرمہ ڀڄڻ تي مجبور ٿي ويو. ڪعبي ۾ موجود ۳۶۰ بتن کي ڊاٿو ويو<ref name=" Awan " />. اعلان ڪيو ويو تي جيڪي گھرن جي اندر در بند ڪري ويھندا، جيڪي ھٿيار ڦٽي ڪندا يا جيڪي ابوسفيان جي گھر ۾ پناھ وٺندا انھن لاء عام معافي ھوندي. جن جن نبي ڪريم {{درود}} سان مجرمانه زيادتيون ڪيون ھيون نبي ڪريم {{درود}} انھن سڀني کي معاف ڪري ڇڏيو<ref name=" Awan " />. مڪي جي فتح بعد مديني ڏانهن ھجرت ڪرڻ جي فرض جي حڪم کي رد ڪيو ويو<ref name=" ٺٽوي " />. ===طائف جي فتح=== مڪي جو فتح بعد طائف وارا بدوين جا ھوازين، ٽقف ۽ ٻيا مشرڪ قبيلا مسلمانن تي حملي جو منصوبو جوڙڻ لڳا. نبي ڪريم {{درود}} جن سندن مڪي تي چڙھائي کان اڳ ساڻن جنگ جي تياري ڪئي ۽ شوال سن ۸ ھجري ۾ ٻارھن ھزار مسلمانن جي لشڪر سان طائف طرف روانا ٿيا ۽ جڏھن حنين جي اونھي ۽ سوڙھي وادي ۾ مڪي کان ۱۰ ميلن جي فاصلي تي طائف واري رستي تي پھتا تہ مٿانھن پاسن کان سندن مٿان تيرن جي برسات ڪئي وئي<ref name=" Awan " />. مسلمانن جي لشڪر ۾ ڀاڄ پئي رسول ڪريم {{درود}} کين سڏيندو رھيو. مؤمن ڀاڄ وارن مان رستو ڪڍي گھوڙا پڻ ڇڏي پيغمبر طرف وڌي ويڙھ شروع ڪئي جنھن بعد مشرڪن ۾ ڀاڄ پئي ۽ ثقف وارن طائف ۾ پناھ ورتي<ref name=" Awan" />. مسلمانن اڳتي وڌي طائف جو محاصرو ڪيو جنھن بعد طائف فتح ٿي ويو. قيدين کي آزاد ڪيو ويو ۽ طائف وارن قبيلن کي معافي ڏني وئي جن جي وڏي اڪثريت اسلام ۾ داخل ٿي وئي. مال غنيمت کي مڪي جي تازو اسلام ۾ داخل ٿيندڙن ۾ ورھايو ويو<ref name=" Awan " />. ==قرآن ۾ سندس تعارف== "اسان توھان کي حق جي علم سان خوشخبري ڏيڻ وارو ۽ ڊيڄارڻ وارو ڪري موڪليو"..(سورة البقرہ جي آيت ۱۱۹). "مان توھان جي وچ ۾ توھان مان ئي ھڪ رسول موڪليو، جيڪو توھان کي منھنجون آيتون ٻڌائي ٿو ، توھان جي زندگين کي سنواري ٿو ، توھان کي ڪتاب ۽ حڪمت جي تعليم ڏئي ٿو، ۽ توھان کي اھي ڳالھيون سيکاري ٿو جيڪي توھان نہ ڄاڻيندا هئا"...(سورة البقرہ آيت ۱۵۱). "اسان توکي ماڻھن لاء ھڪ رسول بڻائي موڪليو آهي. جنھن رسول جي اطاعت ڪئي ان دراصل الله جي اطاعت ڪئي".. (سورة النساء آيت ۸۰). "تون الله جي راھ ۾ وڙھ، تون پنھنجي ذات کانسواءِ ڪنھن ٻئي لاء ذميدار ناھين" (سورة النساء آيت ۸۳). "اي پيغمبر! جيڪو ڪجھ رب طرفان توتي نازل ڪيو ويو آهي اھو ماڻھن تائين پھچاء، جيڪڏهن تون ايئن نہ ڪيو ته تو پنھنجي پيغمبري جو حق ادا نہ ڪيو". ( سورة المائدہ ، آيت ۶۷). " محمد ان کانسواءِ ڪجھ ناھي بس ھڪ رسول آھي ، ان کان اڳ ٻيا رسول بہ گذاري چڪا آهن"... ( سورة آل عمران ، آيت ۱۴۴). "( اي پيغمبر) اھا الله جي رحمت آ جو تون ھنن ماڻھن لاء ڏاڍو نرم مزاج آھين " (سورة آل عمران ، آيت ۱۵۹). " درحقيقت مومنن تي الله اھو وڏو احسان ڪيو آھي جو سندن وچ ۾ انھن منجھان ھڪ اھڙو رسول اٿاريو جيڪو کين ان جون آيتون ٻڌائي ٿو ، سندن زندگين کي سنواري ٿو ۽ کين ڪتاب ۽ حڪمت جي تعليم ڏئي ٿو..." ( سورة آل عمران ، آيت ۱۶۴). == الوداعي حج == ۲۵ ذوالقعد ۱۰ ھجري (23 فيبروري 632) تي نبي ڪريم {{درود}} حج جي لاء مڪي مان مسلمانن جي ھڪ تمام وڏي اڪثريت سان گڏجي روانا ٿيا ۽ ۴ ذوالحج تي مڪي ۾ داخل ٿيا<ref name=" Awan " />. ۸ ذوالحج تي منا پھتا جتي ۹ ذوالحج جي صبح تائين ترسيا ۽ پوء عرفات پھتا جتي نمرا ۾ خيما کوڙيا ويا<ref name=" Awan" />. اتي مسلمانن جو مجموعو ھڪ لک چاليھ ھزار جي لڳ ڀڳ ھيو. اھو حجةالبلاغ ( وڏو حج) ۽ حجة الوداع (الوداعي حج) سڏيو ويو<ref name="Awan " />. نبي ڪريم {{درود}} سٽ تي ويھي خطبو ڏنو. مقرر ٿيل ماڻھو وڏي آواز خطبي جي لفظن کي دھرائي رھيا ھئا تہ جيئن سمورن حاجين تائين خطبو پھچي<ref name=" Awan " />. ==روضو مبارڪ== == توھين رسالت جا واقعا ۽ قانون== ==سيرت تي لکيل مستند ڪتاب== ===حديثن وارا مستند ڪتاب=== ==حضرت محمد صه ۽ مغربي فلاسافر== [[فائل:Muhammad Seal.svg|thumb|left|upright=0.8|حضرت محمد {{درود}} جي مھر جيڪا منڊي ۾ جڙيل ھئي ۽ سرڪاري خط و ڪتابت ۾ استعمال ڪئي ويندي ھئي]] ” پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي باري ۾ گوئٽي هڪ ڊگهو نظم لکيو جيڪو '''Mahomet's Gesang''' جي نالي سان مشهور آهي. ان نظم ۾ گوئٽي پاڻ سڳورن {{درود}} جي چهري جي هڪ محبت ڀري تصوير چٽي آهي هن نظم آخر ۾ گوئٽي لکيو آهي ته: ”پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي چهري مبارڪ تي نظر پوڻ سان انسان سندن مفتون ٿي پوندو.“ جرمن فيلسوف لائبنز (Leibniz) (1646-1716ع) متعلق پروفيسر اشپيز لکيو آهي ته پاڻ سڳورن {{درود}} جن کي ’دين الفطرت‘ جو باني سمجهندو هو.<ref>ڊاڪٽر قاضي نبي بخش؛ رسالو:مهراڻ؛ ڇپيندڙ:سنڌي ادبي بورڊ؛ 1962ع</ref> ==درود ۽ صلوات== [[فائل:Salavat of the prophet.png|thumb|left|upright=1.5|صلوات]] ==حوالا== {{حوالا}} [[زمرو:اسلام]] [[زمرو:محمد|*]] l0w7sj4uiicikah2jn78nvet9do0ej6 240405 240404 2022-08-28T08:49:49Z Intisar Ali 8681 wikitext text/x-wiki {{Infobox person | honorific_prefix = ابوالقاسم | name = '''<span style='color: Green'>مُحَمَّدٌ</span>''' <!-- include middle initial, if not specified in birth_name --> | honorific_suffix = صلي الله عليه وآله وسلم | image =Dark vignette Al-Masjid AL-Nabawi Door800x600x300.jpg | image_size = 300px | alt = | caption = سندن نالو خوش خطاطي ۾ لکيل | native_name = ابوالقاسم | native_name_lang = عربي | birth_name = <!-- only use if different from name above --> | birth_date = {{birth date |570|04|20}} | birth_place = مڪو | baptised = <!-- will not display if birth_date is entered --> | disappeared_date = <!-- {{disappeared date and age|YYYY|MM|DD|YYYY|MM|DD}} (disappeared date then birth date) --> | disappeared_place = | disappeared_status = | death_date = {{death date and age|632|06|08|570|04|20}} | death_place = مدينو | death_cause = سخت بخار | body_discovered = | resting_place = مسجد نبوي، مدينو منور | resting_place_coordinates = <!-- {{coord|LAT|LONG|type:landmark|display=inline}} --> | monuments = مسجد نبوي | residence = مڪو پوء مدہنو | nationality = عرب | other_names = 99 نالا: مجتبیٰ، مصطفیٰ، بشیر، نذیر، احمد وغیرہ | ethnicity = <!-- Ethnicity should be supported with a citation from a reliable source --> | citizenship = حجاز | education = اُمِي | alma_mater = | occupation = واپار ، حاڪم ، قاضي، فوجي ڪمانڊر، معلم | years_active = | era = | employer = | organization = | agent = | known_for = اسلام جو پيغمبر | notable_works = *خدا جو ڏنل قرآن پھچائڻ * مديني جي رياست جو بنياد وجھندڙ * مسجد نبوي جو معمار *اسلام جي تعليم ڏنائين * حديث | style = | home_town = مڪو | salary = | net_worth = <!-- Net worth should be supported with a citation from a reliable source --> | height = <!-- "X cm", "X m" or "X ft Y in" plus optional reference (conversions are automatic) --> | weight = <!-- "X kg", "X lb" or "X st Y lb" plus optional reference (conversions are automatic) --> | television = | title = | term = | predecessor = عيسيٰ مسيح | successor = ڪو بہ نہ | party = | movement = | opponents = عربستان جا مشرڪ ۽ يھودي | boards = | religion = <!-- Religion should be supported with a citation from a reliable source --> | denomination = <!-- Denomination should be supported with a citation from a reliable source --> | criminal_charge = <!-- Criminality parameters should be supported with citations from reliable sources --> | criminal_penalty = | criminal_status = | spouse =* خديجه بنت خويلد (595–619) *سوده بنت زمعه (619–632) *حفصه بنت عمر (624–632) *جويريه بنت حارث (628–632) *عائشه (619–632) *زينب بنت جحش (627–632) *صفيه بنت حيي (629–632) *زينب بنت خزيمه (625–627) *ام سلمه (629–632) *ام حبيبه (628–632) *ريحانه بنت زيد (629–631) *ماريه قبطيه (630–632) *ميمونه بنت حارث (630–632) | partner = <!-- (unmarried long-term partner) --> | children = *عبد الله بن محمد، *قاسم بن محمد، *ابراهيم بن محمد، *زينب بنت محمد، *رقيه بنت محمد، *ام ڪلثوم بنت محمد، *فاطمه زهرا رضہ | parents = *عبد الله بن عبد المطلب * آمنہ بنت وھب | relatives = * عبدالمطلب (ڏاڏو) *ابوطالب (چاچو) * حمزہ (چاچو)رضہ *ابو لھب (چاچو) *علي رضہ (ڀائٽو، ۽ ڄاٽو) *عباس رضه (،چاچو) * ابو بڪر رضہ (سھرو) * عمر فاروق رضه (سھرو) *ابوسفيان (سھرو) | callsign = | awards = رحمته العالمين | module = آخري نبي | module2 = | module3 = | module4 = | module5 = | module6 = | signature =Muhammad Seal.svg | signature_alt = | signature_size = 50px | website = <!-- {{URL|example.com}} --> | footnotes = }} <br/> '''حضرت مُحَمَّد''' {{درود}} {{ٻيا نالا|انگريزي= '''Hazrat Muhammad '''pbuh}}(اپریل570ع - جون 632ع) مسلمانن جي عقيدي مطابق الله سبحان و تعالیٰ جو آخري نبي ۽ رسول ھيو جنھن تي [[آسماني ڪتابن جا نالا|آسماني ڪتاب]] [[قرآن| قرآن مجيد]] نازل ٿيو. 40 سالن جي عمر ۾ [[عربستان]] جي شھر [[مڪو| مڪي]] ۾ نبوت جو اظھار ڪندي اسلام جي توحيد واري عقيدي جي تبليغ جو آغاز ڪيو. سندس ڏنل تعليم عربن جي ان خطي ۾ ھڪ زبردست انقلاب برپا ڪيو. قرآن مجيد ۾ سندس زندگي مبارڪ کي '''اسوه''' سڏيو ويو آهي<ref name =" علوي" > بذل القوۃ فی حوادث سنی النبوۃ (سيرت هاشمي)، از: امام العصر مخدوم محمد ھاشم محدث ٺٽوي، ترجمو: پروفيسر اسرار احمد علوي، مھراڻ اڪيڊمي شڪارپور، ڇاپو ٻيو جولائي 2004ع ۾ لکيل مترجم جو نوٽ: تقديم </ref>. سورة الاحزاب جي آيت 21 ۾ فرمان آھي ته:'''لقد کان لکم فی رسول اللہ اسوۃ حسنہ''': ترجمو: "بيشڪ اوھان جي لاء خدا جي رسول {{درود}} جي ذات ۾ ھڪ بھترين نمونو آھي." لفظ اسوة جي عام معنیٰ طريقو يا نمونو آھي<ref name=" علوي " />. اسوہ انسان جي ان حالت کي چيو ويندو آهي جيڪا ھو ڪنھن ٻئي انسان جي پيروي ڪندي اختيار ڪري<ref name ="راغب " > مفردات الفاظ القرآن, از: ابو القاسم راغب اصفھانی صہ ۱۴۰ </ref>. اسلامي عقيدي مطابق محمد رسول الله {{درود}} جن جي اطاعت مسلمانن جي ايمان جو لازمي جز ۽ فرض آهي ۽ ان جي اطاعت کي قرآن مجيد ۾ الله جي اطاعت جي مثل سڏيو ويو آهي. سورة النساء جي آيت ۶۴ ۾ قرآن فرمائي ٿو ته: ''' وما ارسلنا من رسول الا لیطاع باذن اللّٰہ''': ترجمو: "۽ اسان موڪليا جيڪي رسول تہ انھن جي پيروي ڪئي وڃي، الله جي حڪم سان". دين جي عالمن ۽ قرآن جي شارحن جو اھو عقيدو آهي ته قرآن ھڪ تحريري دستور آھي جنھن جي عملي صورت سرور ڪونين {{درود}} جن جي ذات آھي، جن جو ڪوبه قول ۽ فعل حڪم خداوندئ کان وار برابر بہ ھيڏي ھوڏي ھٽيل نه آهي<ref name=" علوي " />. ايليا (بيت المقدس) ۾ ھجرت جي پنجين سال [[ھرقل|ھرقل اعظم]] (Hercules) جي درٻار ۾ سندس بدترين دشمن [[ابوسفيان]] پڇا ڪرڻ تي ٻڌايو ھو تہ "نبوت کان اڳ بہ اوھان {{ درود}} ڪڏهن ڪوڙ نہ ڳالھايو آھي"<ref name=" علوي " />. پاڻ ڪريمن پنھنجي بيمثال ڪردار وسيلي ڪٺور قلبن کي نرم ڪري انھن جو تزڪيو ڪيو<ref name=" علوي " />. سندن ھر عمل جي تقليد کي اسلامي دين ۾ سنت جو مقام حاصل آهي<ref name="علوي " />. مولانا ابوالڪلام آزاد مطابق:"قرآن ۽ نبي سائين {{درود}} جن جي زندگي ساڳي شئي آھي، قرآن متن آھي تہ سيرة ان جي تشريح ۽ قرآن علم آھي تہ سيرة ان جو عمل. ان ڪري انسانيت جي سمورن اھنجن ۽ آزارن جو علاج ان سيرت جي مطالعي ۾ ئي ملي سگھندو"<ref name ="آزاد " > سیرۃ کے عملی پہلو (اردو) ، از: مولانا ابوالڪلام آزاد، صہ ۹</ref>. == قبيلو ۽ گھراڻو == حضرت محمد {{درود}} جو قبيلو [[قريش]] ۽ گھراڻو [[بنو هاشم]] ھيا جيڪي حضرت ابراهيم جي بيبي ھاجرہ {{ٻيا نالا|عبراني= ''' Hagar '''}} مان وڏي پٽ حضرت اسماعيل جي اولاد مان ھيا. حضرت [[ابراهيم]] پنھنجي وڏي پٽ حضرت [[اسماعيل]] ۽ سندس ماء کي مڪي جي ويران وادي ۾ رھايو جتي ٻنھي پيء ۽ پٽ گڏجي [[ڪعبو]] تعمير ڪيو. ان ويراني ۾ [[زمزم]] جي چشمي جي برآمد ٿيڻ سان جرھوم جي قبيلو سندن مرضي سان اتي آباد ٿيو ۽ اڳتي هلي اسماعيل جي شادي ٿي ۽ کيس ٻارھن پٽ ڄاوا جن مان وڏي پٽ جو نالو قدار ھيو. آھستي آھستي اسماعيلين جو تعداد وڌندو ويو.<ref name ="سعيد" >The Life of Muhammad, the Prophet , by:Syed Saeed Akhtar Rizvi, page ،9,7,8,6,</ref> بائيبل مطابق خدا جو واعدو ٿيل ھيو تہ اسماعيل جي اولاد کي تيزي سان وڌائيندو <ref>{Genesis 21:13}</ref> اھي پوري حجاز ۾ ڦھلجي ويا. عیسیٰ مسیح جي پيدائش کان 200 سال اڳ قدار جي اولاد مان عدنان مشھوري ماڻي ٻنھي جي وچ واري شجري جي اڃان ڪا پڪ نہ ٿي سگھي آھي ڇو تہ عربن گھڻا شجرا بيان ڪيا آهن.محمد صہ انھن شجرن تي تبصرو ڪندي فرمايو ھيو تہ {{quote|جڏهن منھجو شجرو عدنان تائين پھچي تہ بس ڪريو|محمد صہ<ref name = " سعيد"/>|}} ٽين صدي عيسويءَ ۾ عدنان جي اولاد مان ھڪ سردار ٿيو جنھن جو نالو فاھر ھيو جنھن لاء خيال آهي تہ ان کي [[قريش]] سڏيندا ھيا ڪن جو وري خيال آھي تہ فاھر جي پنجين پيڙهيءَ ۾ پنجين صدي عيسويءَ ۾ [[قصي بن ڪلاب]] بن مرہ بن لوئي، بن غالب بن فاھر نالي ھڪ طاقتور شخص مشھور ٿيو جنھن کي قريش سڏيندا ھيا ء ان جي اولاد [[قريشي]] سڏبا ھيا. علامہ شبلي نعماني، علامہ طبري مطابق قصي ئي پھريون شخص ھيو جنھن کي قريش سڏيو ويو. قصي سڀني اسماعلين کي گڏ ڪري قائل ڪيو تہ خانہ بدوشي ترڪ ڪري ڪعبي جي چؤطرف مستقل رھائش اختيار ڪن. قصي ڪعبي جي نگران خزاہ قبيلي جي ھليل نالي ھڪ شخص جي نياڻي سان شادي ڪئي ۽ ھليل جي وصيت ذريعي ڪعبي جي نگراني جي ذميداري قصي جي حوالي ٿي جنھن کوڙ ادارن کي قائم ڪيو جن ۾ دارالندواہ (گڏجاڻي واري جاء) شامل ھئي جتي ويھي جنگ ۽ امن سميت اھم معاملن جا فيصلا ، شادين جا اجتماع ٿيندا هئا. قافلن جي روانگي پن ٿيندي هئي.ھن سقايہ ( حاجين کي پاڻي فراهم ڪرڻ جو بندوبست)، رفادہ ( حاجين کي کاڌخوراڪ فراھم ڪرڻ جو بندوبست) پڻ قائم ڪيا<ref name = "سعيد "/> ھن حاجين جو مشاعرالحرم ۾ رات ٽڪائڻ جو بندوبست ء پوري واديءَ کي بتين سان منور ڪري کين سھولتن فراھم ڪرڻ جي شروعات ڪئي. زمزم جو چشمو صديون پھرين لٽجي ويو ھو ھن ان کي ڳولي پھريون دفعو کوھ کوٽايو ۽ پاڻي جي بحالي ٿي. ھن ڪعبي جي ٻيھر تعمير ڪرائي. ھن جي وفات بعد ماڻھو حاجون (موجوده جنت المولا واري قبرستان) ۾ سندس قبر جي زيارت لاءِ ويندا ھئا. ھن کي ڪعبي جون ڇھ ذميداريون ھيون جيڪي ھن پنھنجي وفات کان اڳ پنھنجي وڏي پٽ عبدالدار کي سونپيون. قصي کي پنج پٽ ء ھڪ ڌيءُ ھئي. سندس ٻئي پٽ مغيرہ کي عبداالمناف سڏيندا ھيا، جيڪو قبيلن ۾ معتبر ۽ قائدانہ صلاحيتن وارو ليکيو ويو. عبدالمناف کي ڇھ پٽ ٿيا جن ۾ ھاشم، مطلب، عبد شمس ۽ نوفل مشھور ٿيا. عبدالدار ۽ عبداالمناف جي وفات کان پوءِ ڪعبي جي ذميداري سنڀالڻ ۾ سندن اولاد ۾ تڪرار شروع ٿيو پر پوء ٺاھ ٿي وين. اھو طئي ٿيو تہ پاڻي پيارڻ ، کاڌ خوراڪ فراھم ڪرڻ ۽ جنگ ۾ قيادت جي ذميداري عبداالمناف جي اولاد ڏي منتقل ٿي. ليوا ۽ حجابہ جي ذميداري عبدالدار جي اولاد کي ملي باقي دارالندواہ جي سربراهي ٻنھي جي خاندانن ۾ رھي. انھن مان ھاشم گھڻو نالو ڪڍيو جنھن کي کاڌي کارائڻ جي ذميداري ملي. ھڪ ڀيري مڪي ۾ وڏو ڏڪار آيو تہ ھاشم پنھنجي سموري دولت کڻي شام ويو اتان اٽو ۽ سڪل ماني خريد ڪري مڪي آيو ۽ روزانو اٺن کي ڪھي انھن مان ٻوڙ ٺاھي ماني جا ٽڪرا ان ۾ ملائي سموري قبيلي کي گھرائي کارائيندو هو ڏڪار جي خاتمي تائين ھن قبيلي جي مدد جاري رکي کوڙ ماڻھن کي مرڻ کان بچائي ورتو.ان خدمت جي بدلي ئي کيس ھاشم جو نالو مليو جنھن جي معني ( مانيءَ کي ) ٽڪر ڪندڙ آھي. ھاشم جو اصل نالو امر{{ٻيا نالا|انگريزي=Amr}} ھيو. ھاشم مڪي جي واپاري قافلن جو بنياد وجھندڙ پڻ ھيو. ھن باظنتيني شھنشاھ کان حڪمنامو حاصل ڪيو جنھن تحت قريش قبيلي کي ھر قسم جي ٽئڪس ۽ ڊيوٽي کان آزاد ڪري انھن جي ڪنٽرول وارن ملڪن ۾ آزاد اچ وڃ جي اجازت ڏنل ھئي<ref name = " سعيد "/> ھن اھا ساڳي سھولت ايٿوپيا جي بادشاھ کان پڻ حاصل ڪئي ۽ ان وقت يمن ايٿوپيا جو حصو ھيو.اھڙي طرح قريش جا واپاري قافلا يمن کان شام ۽ بازنظيني شھر انقرہ تائين وڃڻ شروع ٿيا.<ref name = "سعيد "/> ھاشم جڏهن 25 سالن جو ھيو تہ سن 488 عيسويءَ ۾ فلسطين جي غزہ واري ھنڌ وفات ڪري ويو ۽ کيس اتي ئي دفن ڪيو ويو. اھا جاء غزہ ھاشم يا ھاشم جي غزہ سڏجڻ شروع ٿي وئي. ھن يثرب جي عدي بنو نجار قبيلي جي سلمیٰ بنت امر سان پرڻو ڪيو جنھن مان عبدالمطلب پيدا ٿيو جيڪو اڃان ننڍڙو ھيو تہ ھاشم وفات ڪري ويو.ان کان سواءِ ھاشم کي چار ٻيا پٽ پڻ ھيا جن ۾ اسد، نضلا، سئفي ۽ ابو سئفي شامل ھيا جن مان پوين ٽن کي اولاد ڪانہ ٿي باقي اسد کي [[فاطمه بنت اسد]] نالي نياڻي ڄائي جيڪا علي رضہ بن ابي طالب جي ماء ھئي. ھاشم جو اھڙي طرح نسل عبدالمطلب مان اڳتي ھليو<ref name = " سعيد"/>. عبدالمطلب يثرب ۾ پنھنجي ناني جي گھر ۾ پيدا ٿيو. ھاشم جي وفات بعد سندس ڀاء مطلب خاندان جو وڏو بڻيو جيڪو پنھنجي ننڍي ڀائٽي عبدالمطلب بن ھاشم کي مڪي وٺي آيو جڏھن مطلب اٺ تي مڪي ۾ داخل ٿيو تہ ماڻھن ڇوڪري کي مطلب جو غلام سمجھي عبدالمطلب چوڻ شروع ڪيو ۽ مطلب وضاحت ڪندو رھيو تہ اھو سندس ڀائٽيو آھي پر ھاشم جي ان پٽ تي عبدالمطلب نالو پئجي ويو<ref name = " سعيد "/>. عبدالمطلب جو اصل نالو شعيبت الحمد ھيو. مطلبجي وفات بعد سقايہ ۽ رفادہ جي ذميداري عبدالمطلب جي حصي ۾ آئي. ھن 82 سالن تائين عمر ماڻي ۽ پوئين وقت ھن کي مڪي جي سربراھ جو خطاب پڻ مليو<ref name = " سعيد"/> ==والدين== نبي ڪريم {{درود}} جي والد جو نالو عبدالله بن عبدالمطلب ھيو جنھن سندس ولادت کان ڪجھ مھينا اڳ يثرب ۾ ۲۵ سالن جي عمر ۾ وفات ڪئي<ref name =" Awan" > Siraj u Munira, By: Muhammad Ikramun Nabi Awan and Ms Nusrat Tiwana, 1st edition, Nov 2014, Pages: 23, 25 ,27, 28, 39,40 to 86 </ref>. ==جنم== نبي ڪريم {{درود}} جن ۱۲ ربيع الاول تي فجر جي وقت بمطابق ۳۰ اپريل ۵۷۱ع ۾ پيدا ٿيا<ref name ="الفضل " > [ https://www.alfazlonline.org/07/01/2020/9519/] الفضل آن لائين</ref>. سندس ولادت ابرہ جي لشڪر جي تباھي کان ۵۵ ڏينھن بعد ٿي<ref name=" Awan " />. ڏاڏي عبدالمطلب سندس نالو محمد رکيو<ref name=" Awan " />. == ننڍپڻ== عربن جي اميرن جي رواج مطابق پرورش لاء ڏاڏي کيس بدو عربن جي بني سعد قبيلي سان تعلق رکندڙ حليمه سعديه جي حوالي ڪيو<ref name=" Awan " />. حليمه ۽ سندس مڙس حارث ٻار وٺڻ وقت الجھن ۾ ھيا تہ شايد کين مناسب معاوضو نہ ملي سگھي پر جلد ئي کين ٻار جي ڀلاري ھجڻ جي سمجھ آئي<ref name=" Awan" />. حليمه جي نياڻي شيماء سندس پرورش ۾ ماء جي مدد ڪئي<ref name=" Awan " />. ننڍپڻ ۾ پنھنجي رضاعي ڀائرن ۽ ان رضاعي ڀيڻ سان گڏجي ٻڪريون پڻ چاريندو ھو<ref name="Awan " />. جڏھن ۶ سالن جو ٿيو تہ ماء آمنه کيس سندس پيءُ جي قبر جي زيارت ۽ سندس ناناڻي گھر گھمائڻ لاء يثرب وٺي آئي<ref name="Awan " />. واپسي ۾ بيمار ٿي پئي ۽ آبوا جي مقام تي وفات ڪري وئي. تدفين بعد مائٽن کي نظر نہ آيو ۽ جڏھن کيس ڳوليائون تہ پنھنجي ماء جي قبر وٽ ويٺل روئندي ڏٺائونس <ref name=" Awan" />. بعد ۾ جڏھن اصحابين سان گڏ ماء جي قبر تي آيا تہ سندس قبر جي مٽي تي ھٿ ڦيرائيندي ڏاڍو رنا ھيا ۽ ان وقت اصحابي ڪافي پري بيٺا ھئا ۽ کين اھو چوندي ٻڌو تہ سندس ماء جي شفقت جي يادن کيس روئاري وڌو<ref name="Awan " />. ماءُ جي وفات بعد ھن يتيم ٻار جي پرورش جي ذميداري سندس ڏاڏي عبدالمطلب سنڀالي. ۵۷۹ع ۾ عبدالمطلب پڻ وفات ڪري ويو ۽ پوء سندس پرورش جي ذميداري سندس سڳي چاچي ابو طالب سنڀالي<ref name=" Awan " /> ابوطالب ۽ سندس زال فاطمه مٿن ڏاڍا مھربان رھيا<ref name=" Awan " />. پنھنجي ان چاچي ۽ پاڙيسرين جو مال چارڻ شروع ڪيو<ref name="Awan " />. ٻارھن<ref name=" Awan " /> يا يارھن ورھين جي عمر ۾ چاچي حضرت ابوطالب سان گڏ واپار سانگي شام ويا هئا<ref name=" ٺٽوي " /> جڏھن بصري پھتا تہ اتي ھڪ راھبن واري خانقاھ ۾ ترسيا<ref name="Awan " /> جتي بحيرا نالي ھڪ عيسائي راھب سندس نبوت جي تصديق ڪئي ۽ ان وقت حضرت ابوبڪر صديق پڻ ساڻن گڏ ھيو هئي<ref name=" ٺٽوي" />. == زالون ۽ اولاد == ===۱.بيبي خديجه رضه=== 25 سالن جي ڄمار ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي پھرين شادي [[بنو اسد]] گھراڻي جي [[خويلد بن اسد]] ۽ [[فاطمه بنت زائدہ]] جي نياڻي 40 سالا حضرت خديجة الڪبریٰ رضه سان 695 ۾ ٿي جيڪا بيواہ ھئي ۽ سندس اھا ٽين شادي ھئي<ref name=" علوي " />. سندس لقب طاھرہ ۽ ڪنيت ان ھند ھئي<ref name=" علوي " />. بيبي سانئڻ جو پھريون نڪاح [[ھند بن زرارہ]] سان ٿيو جنھن مان کيس ھڪ نياڻي ۽ ٻہ پٽ ٿيا جيڪو پوء گذاري ويو. سندس ٻيون نڪاح [[عتيق بن عائذ]] سان ڪرايو ويو جنھن مان کيس ھڪ نياڻي ھند جي نالي سان ھئي پر ڪجھ وقت کان پوءِ عتيق پڻ گذاري ويو<ref name=" علوي " />. جڏھن 35 سالن جي ٿي تہ سندس والد خويلد پڻ گذاري ويو<ref name="علوي " />. پاڻ مالدار عورت ھئي ۽ سندس ڪاروباري قافلا [[عراق]]، [[شام]] ۽ [[فلسطين]] تائين ويندا ھيا. سندس ھڪ غلام [[ميسرہ]] ايماندار ھيو جيڪو سندس ڪاروبار جو جنرل مينيجر ھيو<ref name=" علوي" />. پاڻ سڳورن {{درود}} جن ان وقت ايمانداري ۾ وڏي شھرت حاصل ڪئي هئي ۽ ميسرہ ذريعي بيبي سانئڻ وٽ اھڙو احوال پھتل ھو ۽ ان کين سندس ڪاروبار ۾ شامل ٿيڻ جي پيشڪش ڪئي جيڪا پاڻ سڳورن {{درود}} قبول ڪئي ۽ ان جي تجارتي قافلي سان شام ويا جنھن بعد بيبي سانئڻ کين شادي جو پيغام موڪليو ۽ ان وقت بيبي صاحبه جي عمر ۴۰ سال ھئي<ref name=" علوي " />. شادي ۲۵ صفر تي مڪي ۾ ٿي جنھن ۾ حضرت ابو طالب ، حضرت حمزہ رضه، بيبي صاحبه جو چاچو [[عمرو بن اسد]]، سؤٽ [[ورقه بن نوفل]] پڻ شامل ٿيا<ref name=" علوي " />. حق مھر ساڍا ٻارھن [[اوقيه]] سون مقرر ڪيو ويو جنھن جي قيمت ۵۰۰ درھم ھئي<ref name=" علوي" />. ھڪ روايت مطابق حق مھر ۲۰ وٽ ٻڌايو ويو آهي<ref name=" علوي " />. نڪاح جو خطبو سيدنا [[ابو طالب]] پڙھيو. اھو خطبو يعقوبي ، شامي ، قسطلاني ، ۽ علامه عامري پنھنجي ڪتابن ۾ نقل ڪيو آهي<ref name=" علوي " />. نڪاح بعد پاڻ سڳورن {{درود}} ھڪ اٺ ذبح ڪرائي مھمانن جي دعوت ڪئي. بيبي سانئڻ زندگي جا 25 سال پاڻ سڳورن {{درود}} سان گذاريا<ref name=" علوي " />. سندس حياتيءَ ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} ٻي ڪا شادي نہ ڪئي<ref name=" علوي " />. پاڻ سڳورن {{درود}} جي پٽ ابراھيم کان سواءِ سموري اولاد بيبي سانئڻ مان ٿي ۽ سڀ سواء بيبي فاطمه الزهراء رضه جي سندن حياتي مبارڪ دوران وفات ڪري ويا<ref name=" علوي " />. [[فائل:The altar of prayer of the Prophet in the demolished house of Khadijeh 01.jpg|thumb|left|upright=0.8|بيبي خديجہ جي مڪي ۾ ڊاٿل گھر اندر اھا جاء جتي حضرت محمد{{درود}} ساڻس شادي کان پوء رھائش دوران عبادت ڪندو ھو]] نبي ڪريم {{درود}} کي چار نياڻيون ھيون جن مان وڏي سيدہ زينب ، ٻيون نمبر سيدہ رقيه ، ٽيون نمبر سيدہ ام ڪلثوم ۽ چوٿون نمبر آخري نياڻي سيده فاطمه الزهراء ھئي<ref name=" علوي " />. چئني مديني ھجرت ڪئي ۽ اتي وفات ڪيائون ۽ چارئي جنت البقيع ۾ دفن ٿيل آھن<ref name=" علوي " />. سيده زينب رضه 30 ميلادي ڌاري مڪي ۾ ڄائي ۽ سن ۸ ھجري ۾ مديني ۾ وفات ڪئي. سندس نڪاح بعثت کان اڳ پنھنجي ماسات ابوالعاص بن ربيع قرشي سان ڪرايو ويو جيڪو بيبي خديجه جي ڀيڻ ھند بنت خويلد جو پٽ ھيو ۽ سندس اصل نالو لقيط ھو<ref name=" علوي " />. ڪجھ رويتن مطابق سندس نالو ھشيم ۽ مھشم ھيو. پاڻ سڳورن {{درود}} جي ھجرت وقت اھي طائف ۾ رھندا ھئا. بدر جي جنگ بعد پاڻ سڳورن {{درود}} کيس مديني گھرايو ۽ بعد ۾ ابوالعاص جڏهن اسلام قبول ڪيو تہ اھو پڻ مديني ۾ آيو. سيده زينب کي ھڪ پٽ علي ۽ ھڪ نياڻي امامه ٿيا<ref name=" علوي" />. علي ننڍپڻ ۾ ئي فوت ٿي ويو. امامه جي پرورش بعد ۾ ابوالعاص جي ماروٽ حضرت زبير بن عوام ڪئي جنهن بيبي فاطمه الزهراء جي وفات بعد امامه جو نڪاح حضرت علي ڪرم الله وجهه سان ڪرايو<ref name=" علوي " />. [[فائل:The altar of prayer of the Prophet in the demolished house of Khadijeh.jpg|thumb|left|upright=0.8|بيبي خديجہ جي سعودي حڪومت پاران ڊاٿل گھر ۾ محراب جو ھڪ ٻيو منظر جتي پاڻ سڳورو عبادت ڪندو ھو]] سيده رقيه رضه ۳۳ ميلادي ڌاري ڄائي ۽ ان جو نڪاح حضرت عثمان غني رضه سان ڪرايو ويو. نبوت جي پنجين سال مڙس سان گڏ حبشه ھجرت ڪئي جتي ست سال رھيا اتي کيس ھڪ پٽ عبدالله نالي ڄائو. مڪي واپسي بعد مديني ڏانهن ھجرت ڪئي. بدر جي جنگ وقت بيمار ٿي پئي ۽ اٽڪل ۲۰ ڏينھن بعد وفات ڪري وئي. ان جي بيماري سبب نبي ڪريم {{درود}} جن حضرت [[عثمان غني]] رضه ۽ حضرت اسامه بن زيد رضه کي مديني ڇڏي ويا ھئا. جنگ جي فتح جي خبر جڏهن مديني پھتي تہ بيبي سانئڻ جي تدفين ٿي رھي ھئي<ref name=" علوي " />. سندس پٽ عبدالله پڻ ننڍپڻ ۾ گذاري ويو<ref name=" علوي " />. [[فائل:The House of Khadijah, The Porphet Mohammad's Wife in Mecca before Demolition 01.jpg|thumb|left|upright=0.8|بيبي خديجہ جو گھر جتي حضرت محمد {{درود}} مڪي زندگيءَ جو ھڪ دؤر گذاريو جيڪو سعودي حڪومت ڊھرائي ڇڏيو]] سيدہ ام ڪلثوم اھل بيت جي مديني ھجرت وقت بيبي فاطمه الزهراء رضه ۽ سيدہ سوده رضه سان گڏ ھئي. سيدہ رقيه رضه جي وفات کان ست يا ٽن مھينن بعد پاڻ سڳورن {{درود}} سندس نڪاح حضرت عثمان غني رضه سان ڪرايو ۽ سندس رخصتي جمادالآخر ۾ دوران ۱۹ سالن جي عمر ۾ ٿي<ref name=" علوي " />. کيس ڪا بہ اولاد ڪانه ٿي. حضرت عثمان سان ھن پنھنجي زندگي جا اٽڪل ساڍا ڇھ ورھيه گذاريا<ref name=" علوي " />. سن ۹ ھجري ۾ شعبان جي مھيني دوران وفات ڪئي. سندس جنازي نماز پاڻ سڳورن {{درود}} جن پڙھائي<ref name=" علوي " />. [[فائل:The House of Khadijah, The Prophet Mohammad's Wife in Mecca after Demolition 01.jpg|thumb|left|upright=0.8|بيبي خديجہ وارو گھر ڊھڻ کان پوءِ واري حالت ۾. ھن گھر پاڻ سڳورن زندگي جو ھڪ دور گذارہو]] بيبي فاطمه الزهراء رضه ۴۱ ميلادي ۾ نبوت جي بعثت واري سال پيدا ٿي ۽ جڏهن ۱۰ ورھين جي ھئي تہ سندس والدہ وفات ڪئي جنھن ڪري ننڍي عمر ۾ ئي والد سان وابسته رھي<ref name="علوي " />. والد کي تمام پياري ھئي. سندس عادات ، اطوار ، رفتار توڙي گفتار جو انداز والد سان مشابهت رکندڙ ھيو ۽ شڪل ۾ والده جھڙي ھئي<ref name=" علوي " />. سندس شادي پندرهن سال پنج مھينن جي عمر حضرت علي ڪرم الله وجهه سان مديني ۾ جنگ بدر کان بعد ڪرائي وئي. نڪاح جي تقريب مسجد نبوي ۾ ٿي ۽ پاڻ سڳورن{{درود}} سندن نڪاح پڙھايو. حق مھر ۵۰۰ درھم مقرر ٿيو ۽ رخصتي احد جي جنگ بعد عمل ۾ آئي<ref name=" علوي" />. سندس حياتيءَ دوران حضرت علي ڪرم الله وجهه ٻي شادي ڪانه ڪئي. کيس پنج ٻار جن ۾ ٽي پٽ امام حسن، امام حسين ، امام محسن ۽ ٻہ ڌيئر ڄاوا. امام محسن ننڍپڻ ۾ ئي وفات ڪئي<ref name=" علوي " />. پاڻ پردي جي سخت پابند ھئي. سندس جنازي نماز حضرت علي ڪرم الله وجهه پڙھائي<ref name="علوي " />. [[فائل:Khadija tomb (1).jpg|thumb|left|upright=0.8|خديجہ جو مڪي م واقع مقبرو جيڪو سعودي حڪومت ڊھرائي ڇڏيو]] بيبي خديجه رضه مان پاڻ سڳورن {{درود}} کي ٻہ پٽ پڻ ڄاوا جن جا نالا قاسم ۽ عبدالله ھيا. قاسم کي طاھر ۽ عبدالله کي طيب پڻ سڏيندا هئا<ref name=" علوي " />. روايت مطابق سندن وفات نبوت کان اڳ ننڍپڻ ۾ ٿي ھئي<ref name=" علوي" />. بيبي صاحبه ۱۱ رمضان سن ۱۰ نبوي ۾ ٦۵ ورھين جي ڄمار ۾ مڪي ۾ وفات ڪئي. کيس حجون مڪي شريف ۾ دفنايو ويو. ان وقت اڃان جنازي جي نماز جو حڪم نہ آيو ھو<ref name=" علوي" />. ===۲.بيبي سوده رضه=== سن ۱۰ نبوي ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} جن جو پاڻ کان عمر ۾ ۳۰ سال وڏي بيوہ<ref name=" علوي " /> سودہ بنت زمعه سان نڪاح ٿيو. مديني ڏانهن ھجرت وقت فقط ھيء گھرواري ساڻن گڏ ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. سندس والد جو نالو زمعه بن قيس ۽ ماء جو نالو شموس بنت قيس نجاري ھيو ۽ ان جو تعلق بنو عامر قبيلي سان ھو<ref name="علوي " />. روايت مطابق ھڪ دفعي خوله بنت حڪيم نبي ڪريم {{درود}} جن کي ٻي شادي ڪرڻ جي تجويز ڏني ۽ کين بيبي عائشه ۽ حبشه کان ھجرت ڪري موٽي آيل مھاجرن مان بيبي سودہ جا نالا پيش ڪيا<ref name="علوي " />. پاڻ سڳورن اھا تجويز قبول ڪئي ۽ ٻنھي طرفن کان آڇ قبول ڪئي وئي. بيبي صاحبه جي نڪاح وقت عمر ۳۲ سال ھئي ۽ بيبي سوده سان نڪاح جو خطبو زمعه بن قيس پڙھيو<ref name=" علوي " />. حق مھر ۴۰۰ درھم مقرر ٿيو<ref name =" جلد" > شرح مواھب ، زرقاني ، جلد ۳, صه ۲۹۷ </ref>. ھن جا ۱۲ سال نبي ڪريم {{درود}} جي صحبت ۾ گذريا ۽ سندس رفاقت ۾ حج ۽ عمرو ادا ڪيو<ref name=" علوي " />. کيس پاڻ سڳورن {{درود}} مان ڪا اولاد ڪانه ٿي پر کيس پھرين مڙس سڪران مان عبدالرحمان نالي پٽ ڄائو جيڪو حضرت عمر رضه جي دؤر ۾ جنگ جلولاء ۾ شھيد ٿيو<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه جي ڪنيت ان عبدالرحمان ھئي<ref name=" علوي" />.بلاذري مطابق بيبي صاحبه سن ۲۲ ھجري ۾ مديني ۾ وفات ڪئي<ref name=" علوي " />. ابن سعد مطابق سن ۵۴ ھجري ۾ وفات ڪئي<ref name="علوي " />. ان وقت جنازي جي نماز جو حڪم اڃان ڪانہ ٿيو ھو. بيبي صاحبه کي جنت البقيع ۾ دفنايو ويو. ھن جي رفاقت نبي ڪريم {{درود}} جن سان ۱۴ سالن تائين ھئي<ref name=" علوي " />. ===۳.بيبي عائشه رضه=== بيبي صاحبه جو تعلق بنو تيم قبيلي سان ھيو. سندس والد جو نالو ابوبڪر صديق ۽ والدہ جو نالو ان رومان بنت عامر ھو. بيبي صاحبه جو لقب صديقه ۽ حميرا ھيو ۽ سندس ڪنيت ان عبدالله ھئي<ref name=" علوي " />. سن ۱۰ نبوي شوال جي مھيني ۾ بيبي عائشه رضه جو پاڻ سڳورن {{درود}} جن سان نڪاح مڪي ۾ سندس والد ابوبڪر صديق پڙھيو<ref name=" علوي " />. حق مھر ۵۰۰ درھم مقرر ٿيو.ان وقت سندس عمر ۶ سال ھئي ۽ رخصتي شوال جي مھيني ۾ ھجرت جي پھرين سال ۹ ورھين جي عمر ۾ مديني ٿي<ref name=" ٺٽوي" />. نڪاح ۽ رخصتي وقت بيبي صاحبه جي عمر بابت متضاد روايتون آھن جن ۾ ھڪ روايت مطابق رخصتي وقت بيبي صاحبه جي عمر ۱۸ سال ھئي. نڪاح مڪي ۾ ٿيو ۽ رخصتي ھجرت جي پھرين سال ٿي ان وقت بيبيءَ جي عمر ۱۷ يا ۱۹ سال ھئي ۽ محمد {{درود}} جن جي عمر ۵۴ سال ھئي<ref name =" الفتوا" > [https://www.thefatwa.com/urdu/questionID/3775/%D8%A7%D8%B2%D9%88%D8%A7%D8%AC-%D9%85%D8%B7%DB%81%D8%B1%D8%A7%D8%AA-%DA%A9%DB%8C-%D8%AA%D8%B9%D8%AF%D8%A7%D8%AF-%DA%A9%D8%AA%D9%86%DB%8C-%DB%81%DB%92-%D8%A7%D9%88%D8%B1-%D8%B9%D9%82%D8%AF-%D9%86%D8%A8%D9%88%DB%8C-%D9%85%DB%8C%DA%BA-%D8%A2%D9%86%DB%92-%DA%A9%DB%92-%D9%88%D9%82%D8%AA-%D8%A7%D9%86-%DA%A9%DB%8C-%D8%B9%D9%85%D8%B1%DB%8C%DA%BA-%DA%A9%DB%8C%D8%A7-%D8%AA%DA%BE%DB%8C%DA%BA/ ] Alfatwa.com</ref>. بيبي صاحبه پنھنجي ڀيڻ اسماء بنت ابوبڪر کان عمر ۾ ۱۰ سال ننڍي ھئي جيڪا پنھجي پٽ عبدالله بن زبير جي شھادت (سن ۷۳ ھجري) کان ۵ يا ۱۰ ڏينھن بعد گذاري وئي. ان جي عمر ھجرت وقت ۲۷ سال ھئي تہ بيبي صاحبه جي عمر ۱۰ سالن جي فرق سان ان وقت ۱۷ سال ھئي<ref name=" الفتوا " />. روایت مطابق مديني پھچڻ کان ڪجھ وقت پوءِ پاڻ سڳورن {{درود}} جن زيد بن حارث ۽ ابو رافع کي مڪي مان ابوبڪر صديق رضه جي گھروارن کي وٺي اچڻ لاءِ موڪليو اھڙي طرح اھي قبا تائين پھتا. بيبي اسماء بنت ابوبڪر اميد سان ھئي ۽ اتي ان عبدالله بن زبير کي جنم ڏنو. ساڳي سال شوال ۾ بيبي عائشه رضه جو گھر مديني جي پاڙي سنح ۾ حارث بن خزرج وارن جي گھرن لڳ واقع ھيو جيڪو نبي ڪريم {{درود}} جي گھر کان ھڪ ميل جي فاصلي تي ھو. ان گھر ۾ سندس شادي ۽ رخصتي ٿي<ref name ="ياقوت " > معجم البلدان، ياقوت، جلد ۳, صه ۲۶۵ </ref>. بيبي صاحبه جو وصال ۱۷ رمضان سن ۵۷ يا ۵۸ ھجري ۾ بنو اميه واري دؤر ۾ ٿيو. پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي زالن ۾ ھيء بيبي سڀ کان وڌيڪ فقيھ ۽ علم واري عورت ھئي ۽ سندس رسول الله {{درود}} جن سان رفاقت ۹ سالن تائين رھي. پاڻ جنت البقيع ۾ دفن ٿيل آهي. حديثن جون ۲۲۱۰ روايتون بيبي صاحبه سان منصوب آھن<ref name=" علوي " />. ===۴.بيبي حفصه رضه=== بنو عدي قبيلي سان تعلق رکندڙ بيبي حفصه حضرت عمر فاروق رضه ۽ سندس زال زينب بنت مظعون جي نياڻي ھئي جيڪا بعثت نبوي کان پنج سال اڳ پيدا ٿي<ref name=" علوي " />. ننڍي عمر ۾ سندس نڪاح سھم قبيلي جي ھڪ فرد خنيس بن حذافه بن قيس سان ٿيو جيڪو بدر جي جنگ ۾ مسلمانن جي لشڪر ۾ شامل ھو ۽ زخمي ٿي پيو ۽ سن ۲ھجري ۾ وفات ڪري ويو ۽ ھڪ روايت مطابق احد جي جنگ ۾ شھيد ٿيو<ref name=" علوي " />. ان بعد شوال سن ۲ ھجري<ref name=" علوي " /> يا ۳ ھجري<ref name=" ٺٽوي " /> ۾ بيبي حفصه جي شادي نبي ڪريم {{درود}} جن سان<ref name="ٺٽوي " /> مديني ۾ ٿي<ref name="علوي " />. ان وقت بيبيءَ جي عمر ۱۸ سال<ref name="علوي " /> يا ۲۱ سال <ref name=" الفتوا " /> ھئي ۽ نڪاح ۾ مھر ۴۰ يا ۵۰۰ درھم مقرر ٿيو<ref name=" علوي" />. ابو دائود ، نسائي ۽ ابن ماجه وغيره ۾ ابن عمر جي روايت مطابق نبي ڪريم {{درود}} جن کيس ھڪ دفعو طلاق (رجعي) ڏني ھئي. طبراني پڻ اھڙو ذڪر ڪيو<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه شعبان سن ۴۵ ھجري ۾ ۶۳ ورھين جي عمر ۾ وفات ڪئي<ref name=" علوي " /><ref name="الفتوا " />. وفات وقت پنھنجي ننڍي ڀاءُ عبدالله بن عمر رضه کي وصيت ڪئي ھئي تہ سندس مديني جي اتر ۾ شام واري رستي تي واقع غابہ نالي ديھ واري ملڪيت خيرات لاء وقف ڪري<ref name=" علوي " />. سندس جنازي نماز مديني جي گورنر مروان بن حڪم پڙھائي ۽ کيس جنت البقيع ۾ دفنايو ويو<ref name=" علوي " />. نبي ڪريم {{درود}} جن سان ان جي رفاقت ۷ سال رھي. ان سان منصوب حديثن جي روايتن جو تعداد ۶۰ آھي<ref name=" علوي " />. ===۵.بيبي زينب بنت خزيمه رضه=== بيبي صاحبه جو تعلق بنوھلال قبيلي سان ھو. سندس والد جو نالو خزيمه بن عبدالله ۽ ماء جو نالو ھند ھو<ref name="علوي " />. رمضان، سن ۳ ھجري ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} جن جو نڪاح بيبي زينب بنت خزيمه ھلاليه سان<ref name=" ٺٽوي" /> مديني ۾ ٿيو ۽ ان وقت سندس عمر ۳۰ سال ھئي<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه کي خير خيرات جي ڪثرت سبب ام المساڪين يعني مسڪينن جي ماء سڏيو ويندو هو<ref name="ٺٽوي " />. ھجرت نبوي {{درود}} کان ۱۴ يا ۱۵ سال اڳ مڪي ۾ ڄائي بيبي صاحبه جو پھريون مڙس نبي ڪريم {{درود}} جو پڦاٽ عبدالله بن جحش رضه ھو جنھن سان گڏ بيبي صاحبه مديني ھجرت ڪئي جيڪو ساڳ شوال سن ۳ ھجري ۾ غزوہ احد ۾ شھيد ٿيو ھو ۽ عدت گذارڻ بعد سندس ٻي شادي پاڻ سڳورن {{درود}} جن سان ٿي پر سن ۴ ھجري ۾ ربيع الاول يا ربيع الآخر ۾ بيبي صاحبه وفات ڪري وئي<ref name=" ٺٽوي " />. وفات وقت سندس عمر ۳۰ يا ۳۱ سال کن ھئي<ref name=" علوي " />.اھو پاڻ سڳورن {{درود}} جن جو پنجون نڪاح ھيو جنھن ۾ حق مھر ۵۰۰ درھم مقرر ٿيو<ref name=" علوي" />. قتادہ بن دعامہ کان روايت مطابق سندس پھريون نڪاح پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي سؤٽ طفيل بن حارث سان ٿيل ھو جنھن ڪجھ وقت پوء کيس طلاق ڏني ۽ سندس ٻيو نڪاح طفيل جي ڀاءُ عبيدہ بن حارث سان ٿيو<ref name=" علوي " />. امھات المومنين ۾ بيبي زينب رضه واحد عورت ھئي جنھن جو جنازو نبي ڪريم {{درود}} جن پڙھايو <ref name=" علوي " />. سندس پاڻ سڳورن {{درود}} جن سان رفاقت ۸ مھينا رھي<ref name=" علوي " />. ===۶.بيبي ھند رضه=== بيبي صاحبه جو تعلق بنومخزوم قبيلي سان ھو. سندس والد جو نالو ابواميہ سھيل بن مغيرہ ھو ۽ والده جو نالو عاتڪہ بنت عامر ھيو. بيبي صاحبه جي ڪنيت ام سلمه ھئي<ref name="علوي " />. بيبي صاحبه جو نڪاح رسول الله {{درود}} جن سان شوال ، سن ۴ ھجري ۾ مديني ۾ ٿيو جنھن وقت بيبي صاحبه جي عمر ۲۶ سال ھئي. حق مھر ۾ ڪجھ گھريلو سامان شامل ھو<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه ۶۲ ھجري ۾ ۸۴ ورھين جي ڄمار ۾ وفات ڪئي. سعيد بن زيد سندس جنازي نماز پڙھائي ۽ کيس جنت البقيع ۾ دفنايو ويو. پاڻ سڳورن {{درود}} سان سندس رفاقت ۷ سال رھي<ref name=" علوي " />. اٽڪل ۳۷۸ حديثن جون روايتون ھن بيبيءَ سان منصوب ٿيل آھن<ref name=" علوي " />. ===۷.بيبي زينب بنت جحش رضه=== بيبي صاحبه جو تعلق بنو اسد بن خزيمه قبيلي سان ھو. سندس والد جو نالو جحش بن رئاب ۽ والدہ جو نالو اميمہ بنت عبدالمطلب ھيو. بيبي صاحبه جي ڪنيت ام الحڪم ھئي<ref name=" علوي" />. سن ۴ ھجري ۾ ذوالقعد جي مھيني ۾ چنڊ واري رات پاڻ ڪريم {{درود}} جن جو نڪاح زينب بنت جحش رضه سان ٿيو. ھڪ ٻي روايت مطابق ۵ ھجري ۾<ref name=" ٺٽوي " /> مديني ۾ ۴۰۰ درھم حق مھر عيوض ٿيو<ref name=" علوي " />. ان وقت بيبيءَ جي عمر ۳۵ ورھيه ھئي ۽ نبي ڪريم {{درود}} جي وفات بعد سندس زالن مان اھا پھرين وفات ڪندڙ ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. شادي واري وقت ھن. سال پردي جو حڪم نازل ٿيو<ref name=" ٺٽوي " />. ھن بيب جو تعلق قريش جي اسد بن خزيمه واري شاخ سان ھيو<ref name=" علوي " />. ھي بيبي نبي ڪريم {{درود}} جن جي رشتي ۾ پڦاٽ ھئي. ھجرت جي پھرين سال ئي بيبي صاحبه جو خاندان مديني پھتو ھو. نبي ڪريم {{درود}} جن ان جو نڪاح زيد بن حارث رضه سان ڪرايو ھو پر اھا شادي ڪامياب نہ ٿي سگھي ۽ زيد کيس طلاق ڏني<ref name=" علوي " />. ان وقت بيبيءَ جي عمر ۳۴ سال ھئي. ان بعد قرآن جي آيت جي حڪم تحت سندس عدت بعد شادي نبي ڪريم {{درود}} جن سان ٿي<ref name=" علوي" />. بيبي صاحبه جو نالو برہ ھيو ۽ شادي وقت سندس نالو نبي ڪريم {{درود}} جن زينب رکيو<ref name=" علوي " />. نبي ڪريم {{درود}} جي وصال کان ۷ سال بعد سن ۲۰ ھجري ۾ حضرت عمر رضه جي دؤر ۾ بيبي صاحبه ۵۳ ورھين جي ڄمار ۾ وفات ڪئي ۽ سندس جنازي جي نماز حضرت عمر رضه پڙھائي ۽ کيس جنت البقيع ۾ دفنايو ويو<ref name=" علوي " />. سندس رفاقت نبي ڪريم {{درود}} جن سان ۶ سال تائين رھي. ساڻس ۱۱ حديثن جون روايتون منصوب ٿيل آھن<ref name=" علوي" />. ===۸.بيبي ريحانه رضه=== بيبي صاحبه جو تعلق روايتن مطابق بنو نضير يا بنو قريظه سان ھيو جن مان بنو قريظه جي روايت مشھور آھي. ھڪ روايت مطابق ڄائي بنو نضير قبيلي ۾ ۽ سندس شادي بنو قريظه ۾ ٿي ۽ شمعون يا زيد بن عمرو جي نياڻي ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. غزوہ بنو قريظه جي موقعي تي قيد ٿي ٻانھپ ۾ شامل ٿي ۽ نبي ڪريم {{درود}} جن جي حصي ۾ آئي<ref name="ٺٽوي " />. پاڻ سڳورن {{درود}} کيس آزاد ڪري سن ۵ ھجري ۾ محرم جي مھيني ۾ ساڻس نڪاح ڪيو<ref name="ٺٽوي " />. سندس اصل نالو ربيعه بنت شمعون بن زيد بن عمرو ھيو. ابن حجر سندس تعلق بنو قريظه سان ۽ ابن اسحاق بنو نضير سان ڏيکاريو آھي<ref name=" علوي" />. سندس شادي بنو قريظه جي حڪم نالي شخص سان ٿي جيڪو غزوه بنو قريظه ۾ مارجي ويو<ref name="علوي " />. محمد بن ڪعب جي روايت مطابق ھن بيبي پردي جو حڪم مڃڻ کان انڪار ڪيو ھو جنھن ڪري کيس نبي ڪريم {{درود}} جن طلاق ڏني ھئي پر پوء رجوع ڪيو ۽ بعد ۾ پردي جي پابندي سان زندگي گذاري<ref name=" علوي " />. سن ۱۰ ھجري ۾ جڏهن نبي ڪريم {{درود}} جن حج تان واپس آيا تہ مديني ۾ وفات ڪري وئي ۽ کيس جنت البقيع ۾ دفنايو ويو<ref name=" علوي " />. ابن الاثير ،ابن ڪثير ، شامي وغيره بيبي صاحبه جو شمار ٻانھين ۾ ڪيو آهي<ref name=" علوي " />. ===۹.بيبي جويريه رضه=== سن ۵ ھجري ۾ غزوه بنو مصطلق بعد يا سن ۶ ھجري ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن جو نڪاح بيبي جويريه رضه سان<ref name=" ٺٽوي " /> مديني ۾ ٿيو<ref name=" علوي " />. پاڻ غزوہ بنو مصطلق ۾ ھٿ آيل قيدين ۾ شامل ھئي. نبي ڪريم {{درود}} جن کيس آزاد ڪري نڪاح ڪيو جنھن ۾ ۴۰۰ درھم حق مھر مقرر ٿيو<ref name=" ٺٽوي " />. نڪاح وقت بيبي صاحبه جي عمر ۲۰ سال ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال سندس والد حارث بن ابو ضرار مسلمان ٿيو<ref name=" ٺٽوي " />. ابن عباس مطابق بيبي صاحبه جو اصل نالو برہ بنت حارث ھيو<ref name=" علوي " />. سندس تعلق بنو خزاعہ جي پاڙي بنو مصطلق سان ھيو. سندس پيء پاڙي جو سردار ھيو جنھن سندس شادي پنھنجي خاندان جي نوجوان مسافع بن صفوان سان ڪرائي ھئي جيڪو غزوہ بنو مصطلق ۾ مارجي ويو. بيبي صاحبه مال غنيمت ۾ ثابت بن قيس ۽ سندس سؤٽ جي حصي ۾ آئي پر سردار جي نياڻي ھجڻ ڪري ھن انھن سان رھڻ پسند نہ ڪيو ۽ ۹ اوقيه سون جي قيمت تي پنھنجي آزادي جو معاھدو ڪيو. مدد لاء نبي ڪريم {{درود}} جن وٽ پيش ٿي ۽ نبي ڪريم {{درود}} جن رقم ڀري کيس آزاد ڪرايو جنھن بعد مسلمان ٿي ۽ پاڻ سڳورن کيس حرم ۾ شامل ڪرڻ جو فيصلو ڪيو ۽ نڪاح بعد ان جو نالو بره بدلائي جويريه رکيو. نڪاح بعد اصحابين نبي ڪريم {{درود}} جن جي ساھراڻي گھر ڀاتين ھئڻ ڪري بيبي صاحبه جي قبيلي جي سمورن فردن کي آزاد ڪري ڇڏيو<ref name=" علوي " />. ابن عبدالبر مطابق بيبي صاحبه ربيع الاول سن ۵۰ ھجري ۾ ۶۵ سالن جي ڄمار ۾ وفات ڪئي. سندس جنازي جي نماز مديني جي گورنر [[مروان بن حڪم]] پڙھائي ۽ کيس [[جنت البقيع]] ۾ دفنايو ويو<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه جو پاڻ سڳورن {{درود}} سان ازدواجي رفاقت ۵ سال تائين رھي. ھن بيبي سان ۷ حديثون منصوب ٿيل آھن. ===۱۰. بيبي رملہ (ام حبيبه) رضه=== سن ۷ ھجري ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن ابوسفيان جي ڌيءَ ام حبيبه سان نڪاح ڪيو<ref name="ٺٽوي " />. بيبي صاحبه جو تعلق بنو اميه خاندان سان هو. سندس اصل نالو رملہ بنت ابو سفيان ھو<ref name=" علوي" />. سندس ماء جو نالو صفيه بنت ابوالعاص ھو<ref name="علوي " />. بيبي صاحبه حضرت عثمان جي پڦاٽ، امير معاويه جي ماٽيلي ڀيڻ ۽ يزيد بن ابو سفيان جي سڳي ڀيڻ ھئي<ref name=" علوي" />. بعثت کان ۱۷ سال اڳ مڪي ۾ پيدا ٿيندڙ بيبي صاحبه جي پھرين شادي بنو خزيمه جي عبدالله بن جحش سان ٿي<ref name=" علوي " />. ابتدائي دور ۾ ئي ٻئي مسلمان ٿيا ۽ حبشه ڏانھن ٻہ ڀيرا ھجرت ڪيائون. حبشه ۾ کين ھڪ نياڻي حبيبه نالي ڄائي جنھن جي نالي تي ان جي ڪنيت ان حبيبه ٿي وئي<ref name=" علوي " />. سندس مڙس حبشه ۾ عيسائي ٿي ويو جنھن ڪري ان کان طلاق ورتائي. ان جي حالات جي خبر پوڻ بعد مديني مان پاڻ سڳورن عمرو بڻ اميہ کي نڪاح جي بندوبست لاء حبشه موڪليو<ref name=" علوي" />. نڪاح وقت بيبي صاحبه جي عمر ۳۷ سال ھئي. نڪاح جو خطبو اصحمہ نجاشي پاڻ پڙھيو ۽ نبي ڪريم {{درود}} جن طرفان حق مھر ۴۰ اوقيه جي برابر قيمت يا ۴۰۰ دينار پڻ نجاشي ادا ڪيو<ref name=" علوي " />. ان حبيبه بعد ۾ مديني نبي ڪريم {{درود}} جن وٽ منتقل ٿي<ref name=" علوي " />. ابن بر ۽ ابن جوزي مطابق بيبي صاحبه سن ۴۴ ھجري ۾ امير معاويه جي دور حڪومت ۾ ۷۳ يا ۷۴ سالن جي عمر ۾ مديني ۾ وفات ڪئي ۽ کيس جنت البقيع ۾ دفنايو ويو<ref name=" علوي" />. ===۱۱.بيبي صفيه رضه=== سن ۷ ھجري ۾ صفر جي مھيني ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن جو نڪاح بيبي صفيه رضه جن سان <ref name="ٺٽوي " /> صھبا ۾ ٿيو ۽ ان وقت بيبي صاحبه جي عمر ۱۷ سال ھئي<ref name=" علوي " />. ھي ي بيبي غزوہ خيبر ۾ ھٿ آيل قيدي عورتن ۾ شامل ھئي ۽ ورھاست ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} جي حصي ۾ آئي پر پاڻ سڳورن {{درود}} کيس آزاد ڪري نڪاح ڪيو ۽ سندس آزادي کي ان جو مھر مقرر ڪيو<ref name=" ٺٽوي " />. بيبي صاحبه جي ان نڪاح جي ڪري سندس سمورن مٽن مائٽن کي آزاد ڪيو ويو جيڪي ۾ ۷۰۰ ڄڻا ۽ ۱۰۰ گھرن جا ڀاتي ھيا<ref name=" ٺٽوي " />. بيبي صاحبه بنو نضير قبيلي جي سردار حيي بن اخطب جي نياڻي ھئي، سندس والده جو نالو برہ بنت سموئيل ھو. بيبي صاحبه جو جو اصل نالو زينب ھيو. زرقاني مطابق عربن جي رواج ۾ غنيمت جي مال جو حصو جيڪو سردار کي ملندو هو ان کي صفيه سڏيندا ھيا اھڙي طرح پاڻ سڳورن کي غنيمت جي حصي ۾ ملڻ ڪري کيس صفيه جو نالو ڏنو ويو<ref name="علوي " />. پر اڪثريت جي راء مطابق سندس اصل نالو صفيه ھو<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه جي پھرين شادي ننڍي عمر ۾ ناناڻي گھر جي ھڪ امير نوجوان سلام بن مشڪم سان ڪرائي وئي پر اھو سخت مزاج ھيو جنھن ڪري سندن علحدگي ٿي وئي. سندس ٻي شادي ڪنانہ بن ربيع سان ٿي. بنو نضير جي مديني مان نيڪالي بعد سندس خاندان خيبر لڏي آيو جتي سندس پيءُ کي چڱو مڙس بڻايو ويو<ref name=" علوي " />. ھڪ روايت مطابق خيبر جي فتح بعد دحيہ ڪلبي جي حصي ۾ آئي پر پوء اصحابين فيصلو ڪيو ته سردار جي ڌي ۽ ٻئي قبيلي جي سردار جي ننھن ھجڻ ڪري مسلمان سردار وٽ ھجڻ کپي ۽ اھڙي طر طرح نبي ڪريم {{درود}} جن جي حصي ۾ آئي<ref name=" علوي " />. کيس لذيذ کاڌا پچائڻ ۾ وڏي مھارت ھئي<ref name="علوي " />. بيبي صاحبه ۲ رمضان سن ۵۰ ھجري ۾ مديني ۾ وفات ڪئي ۽ کيس جنت البقيع ۾ دفنايو ويو<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه جي پاڻ سڳورن {{درود}} جن سان ازدواجي رفاقت اٽڪل پوڻا چار سال تائين رھي. ان سان ۱۰ حديثون منصوب ٿيل آھن. ===۱۲.بيبي برہ يا ميمونه رضه=== سن ۷ ھجري ۾ ذوالقعد جي مھيني ۾ پاڻ سڳورا {{درود}} صلح حديبيه ڪري قضا ٿيل عمري جي ادائيگي لاء روانا ٿيا ۽ ۴ ذوالحج تي صبح جو مڪي ۾ پھتا. ٽي راتيون اتي ترسيا ۽ پوء مديني طرف روانا ٿيا ۽ ان سفر دوران بيبي ميمونه رضه جن سان نڪاح ڪيائون<ref name=" ٺٽوي " />. امام احمد حنبل مطابق مديني ڏانهن سفر دوران سرف نالي ڳوٺ ۾ ٿيو<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه پاڻ سڳورن {{درود}} جي آخري گھرواري ھئي جنھن بعد پاڻ سڳورن {{درود}} ڪو ٻيو نڪاح ڪانه ڪيو<ref name=" علوي" /><ref name=" ٺٽوي " />. ابو ھريرہ ، مجاھد ۽ ابن عباس جي رواايتن مطابق سندس اصل نالو بره ھيو پر نبي ڪريم {{درود}} جن اھو نالو مٽائي ميمونه رکيو<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه جو تعلق بنو ھلال قبيلي سان ھو. سندس پيءُ جو نالو حارث بن حزن ۽ ماء جو نالو ھند بنت عوف ھيو<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه جي پھرين شادي ابورھم بن عبدالعزہ عامري سان ٿي جيڪو ۷ ھجري جي شروعات ۾ وفات ڪري ويو جنھن بعد عباس بن عبدالمطلب يا جعفر رضه جي مشوري تي نبي ڪريم {{درود}} جن ساڻس نڪاح ڪيو. ان وقت بيبي صاحبه جي عمر ۳۶ سال ھئي ۽ نڪاح جو خطبو عباس بن عبدالمطلب پڙھيو<ref name=" علوي " />. حق مھر ۵۰۰ درھم مقرر ٿيو<ref name=" علوي" />. حضرت عمر رضه جي دؤر ۾ ٻين امھات المومنين وانگر کيس بہ ساليانو ۱۰ ھزار درھم وظيفو ملندو هو. سن ۵۱ ھ ۾ سرف ۾ ئي وفات ڪئي ۽ ان وقت سندس عمر ۸۰ سال ھئي<ref name=" علوي " />. سندس جنازي جي نماز ڀاڻيجي عبدالله بن عباس پڙھائي<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه جي پاڻ سڳورن {{درود}} جن سان ازدواجي رفاقت اٽڪل ۳ سال رھي ۽ ساڻس ۷۶ حديثون منصوب ٿيل آھن<ref name="علوي " />. ===بيبي ماريه قبطيہ رضه=== بيبي صاحبه ٻانھي ھئي جيڪا مصر اسڪندريہ جي حاڪم پاڻ سڳورن {{درود}} جن ڏانھن سوکڙي طور موڪلي ھئي. آمين ھجري ۾ ان مان پاڻ سڳورن {{درود}} جن کي ھڪ پٽ ابراھيم رضه نالي ڄائو<ref name=" ٺٽوي " />. اھو نالو حضرت ابراهيم عليه السلام جي نالي تان رکيو ويو. ستين ڏينھن تي ٻن دنبن جي قرباني بہ ڪئي وئي ۽ ان جي جھنڊ لھرائڻ جو حڪم پڻ ڏنو<ref name=" ٺٽوي " />. اھو ٻار ابورافع جي گھرواري سلمیٰ رضہ ڄڻايو ۽ اھا خبر ابورافع پاڻ سڳورن {{درود}} جن کي ٻڌائي جنھن تي کيس ھڪ غلام مبارڪي ۾ مليو<ref name=" ٺٽوي " />. ===فاطمه بن ضحاڪ سان شادي ۽ طلاق=== سن ۸ ھجري ۾ ذوالقعد جي مھيني ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن جي شادي فاطمه بنت ضحاڪ ڪلبي سان ٿي. شادي بعد جڏھن پاڻ ڪريم {{درود}} جن سندس ويجھو ويا تہ چوڻ لڳي: "مان اوھان کان الله جي پناھ گھران ٿي". اھو ٻڌي نبي ڪريم {{درود}} کيس فرمايو تہ: " تو پناھ گھري، ھاڻي پنھنجي مائٽن ڏانهن موٽي وڃ"<ref name=" ٺٽوي " /><ref name =" حجر۲" > الاصابہ، ابن حجر، جلد ۴, صہ ۳۸۲ </ref><ref name =" قسطلاني ۳" > المواھب اللدنيہ، قسطلاني، جلد ۲, صه ۹۶</ref><ref name =" ڪثير ۳" > البدايہ والنھايہ، ابن ڪثير، جلد ۴, صہ ۳۷۴ </ref>. ===مليڪہ بنت ڪعب سان شادي ۽ طلاق=== سن ۸ ھجري رمضان جي مھيني جي پڄاڻي تي پاڻ ڪريم {{درود}} جن جي شادي مليڪہ بنت ڪعب ليثي ڪنائي/ڪندي سان ٿي. فتح مڪه وقت نبي ڪريم {{درود}} جي حڪم تي سندس پيءُ کي قتل ڪيو ويو ھو جيڪو ڏوراپو ڪجھ عورتن کيس ڏنو جنھن تي ان عورت بہ الله جي پناھ گھري ۽ نبي ڪريم {{درود}} جن کيس فارغ ڪري ڇڏيو<ref name=" ٺٽوي " /><ref name =" الاصابہ ۲" > الاصابہ، ابن حجر، جلد ۴, صہ ۴۱۰</ref><ref name ="خميس ۲ " > تاريخ الخميس، ديار بڪري، جلد ۲, صہ ۹۶</ref><ref name =" شامي ۴" > سبل الھدہ والرشاد، شامي، جلد ۱۱، صہ ۲۳۰ ۽ ۲۳۱ </ref>. ==مڪي زندگي== === نبوت کان اڳ واري زندگي=== جڏھن سندن عمر ۳۵ سال ٿي تہ قريش ڪعبي جي نئين سر تعمير ڪرائي ۽ جڏھن حجر اسود کي نصب ڪرڻ جو وقت آيو تہ انھن ۾ ھڪ تنازعو شروع ٿي ويو ھر قبيلي چاھيو پئي تہ اھو اعزاز انھن جي سردار کي ملي. ڪنھن ڏاھي بزرگ کين صلاح ڏني تہ جيڪو صبح ٿيڻ وقت سڀ کان اول ڪعبي ۾ داخل ٿئي ان کان فيصلو ڪرايو وڃي. جڏھن اھو وقت آيو تہ اھو داخل ٿيندڙ شخص نبي ڪريم {{درود}} ھيو ۽ انھن ڏسڻ سان ئي چوڻ شروع ڪيو تہ اھو امين ۽ سچو آھي. نبي ڪريم {{درود}} کين مشورو ڏنو ته حجر اسود کي چادر تي رکي سڀني قبيلن جا سردار گڏجي کڻن ۽ جڏھن انھن ايئن ڪيو ته نبي ڪريم {{درود}} اھو پٿر جتن ۾ کڻي نصب ڪيو<ref name=" Awan " />. مڪي ۾ ڏڪار اچڻ وقت ابوطالب جي اولاد مان علي جي سنڀال جو ذمو نبي ڪريم {{درود}} کنيو ۽ سندس مشوري تي جعفر بن ابوطالب ۽ ان جي خاندان جو ذمو عباس بن عبدالمطلب کنيو ھو <ref name=" Awan " />. بيبي خديجه رضه جي ڀائٽي مڪي جي بازار مان ھڪ اغوا بعد غلام بڻايل زيد بن حارث نالي ٻار خريد ڪري کيس تعفي ۾ ڏنو بيبي صاحبه اھو نبي ڪريم {{درود}} جي خدمت لاء سندن حوالي ڪيو. سندن شفقت ۽ محبت ڪري ٻار جي پاڻ سڳورن سان دل لڳي وئي. بعد ۾ حارث پٽ کي مڪي ۾ ڳولي لڌو تہ نبي ڪريم {{درود}} کان کيس خريد ڪري واپس حاصل ڪرڻ پئي چاھيو. نبي پاڪ حارث ۽ سندس ڀاء کي فرمايو تہ جيڪڏهن ٻار توھان سان وڃڻ چاھي تہ توھان بغير معاوضي جي کيس وٺي وڃو. جڏھن ٻار کي پيءُ ۽ چاچي ھلڻ لاء چيو تہ ان کين ۽ نبي پاڪ {{درود}} ڏانھن نھاريو ۽ وڃڻ کان انڪار ڪندي نبي ڪريم {{درود}} جي غلامي ۾ رھڻ پسند ڪيو. نبي ڪريم {{درود}} کيس آزاد ڪري پنھنجو گود ورتل پٽ بڻائڻ جو اعلان ڪري ڇڏيو<ref name=" Awan " />. شادي کان پوءِ ڪيترائي سال مڪي کان ڪجھ ميلن جي فاصلي تي جبل حرا ۾ واقع ھڪ غار ۾ عبادت ڪندا رھيا ان جبل کي ان ڪري جبل نور جو نالو ڏنو ويو<ref name=" Awan" />. اھا غار ۲۰۰۰ فٽ جي اوچائي تي واقع آھي. رمضان جو اڪثر پورو مھينو اتي گذاريندا هئا جتي ھڪ رات جبرائيل نازل ٿيو ۽ قرآن جي نزول جي شروعات ٿي <ref name=" Awan " />. [[Image:Cave Hira.jpg|thumb|left|upright=0.8|جبل نور ۾ واقع غار حرا جتي محمد صہ عبادت ڪندو ھو ۽ پھرين وحي نازل ٿي.]] === نبوت جو آغاز=== جڏھن پاڻ ڪريمن {{درود}} جن پنھنجي عمر مبارڪ جا چاليھ ورھيه پورا ڪيا، تڏهن کين نبوت جي نعمت سان نوازيو ويو<ref name ="شامي " > سبل الھدیٰ والرشاد فی سیرۃ خیرالعباد شامی از: محمد بن یوسف بن علی بن یوسف صالحی دمشقی المعروف شامی، جلد ۲ صہ ۲۲۵ </ref><ref name =" ٺٽوي" > بذل القوۃ فی حوادث سنی النبوۃ (سيرت هاشمي)، از: امام العصر مخدوم محمد ھاشم محدث ٺٽوي، ترجمو: پروفيسر اسرار احمد علوي، مھراڻ اڪيڊمي شڪارپور، ڇاپو ٻيو جولائي 2004ع </ref>. ان روايت تي عالمن جي اڪثريت کي اتفاق رھيو آھي<ref name=" ٺٽوي " />. جڏھن تہ ڪي ٿوريون روايتون اھڙيون بہ مليون آهن ، جن ۾ بعثت وقت عمر مبارڪ چاليھ ورھين کان ھڪ ڏينھن مٿي يا ڏھ ڏينھن مٿي يا وري ٻه مھينا مٿي بہ ٻڌائي وئي آھي<ref name=" ٺٽوي " />. پر پھرين روايت ئي سڀني کان وڌيڪ مشھور ۽ مقبول آهي<ref name=" ٺٽوي " />. محمد بن يوسف دمشقي المعروف شامي سميت مالڪي مسلڪ جي ابو عبدالله محمد بن عبدالباقي المعروف زرقاني پڻ پنھنجي ڪتاب ''شرح علیٰ المواھب اللدنیہ'' ۾ چاليھ سالن جي روايت کي صحيح ڄاڻايو آهي<ref name=" ٺٽوي" />. صحيح بخاري ۽ صحيح مسلم ۾ پڻ حضرت ابن عباس ۽ انس رضي اللّٰہ تعالیٰ عنھما کان پڻ ساڳي روايت نقل ڪيل آھي<ref name="ٺٽوي " />. سندن بعثت ھڪڙن راوين ربيع الاول ۽ ٻين رمضان شريف جي مھيني ۾ بيان ڪئي آھي<ref name=" ٺٽوي " />. ابن اسحاق، بيھقي، ابن ڪثير، ذھبي، قسطلاني، شامي ۽ زرقاني پنھنجي ڪتابن ۾ بعثت جو آغاز ربيع الاول ۾ سچن خوابن کي قرار ڏنو آهي<ref name=" علوي " />. قرآن مجيد ۾ سورة البقرہ جي آيت ۱۸۵ مطابق "رمضان اھو مھينو آھي جنھن ۾ قرآن نازل ڪيو ويو"<ref name="ٺٽوي " />. صحيح مسلم ۾ حضرت طابوقتادہ رضہ جي روايت مطابق بعثت سومر جي ڏينهن ٿي ھئي<ref name =" مسلم" > صحيح مسلم، جلد ۱, صہ ۳۶۸ </ref><ref name="ٺٽوي " />. مسلم روايتن مطابق ليلة القدر واري رات غار حرا ۾ ملائڪ جبرائيل سندس خدمت ۾ وحي کڻي آيو<ref name=" ٺٽوي " />. وحي ۾ سڀ کان پھريون جبرائيل سورة علق جون پھريون پنج آيتون پڙھيون جيڪي نبي ڪريم {{درود}} جن ورجايون<ref name=" ٺٽوي " /> <ref name ="بخاري " > صحيح بخاري، "ڪيف ڪان بدءالوحي"، جلد ۱ صہ ۶ ۽ ۷ </ref>. جبرائيل پھرين وحي مھل انساني شڪل ۾ آيو هو<ref name=" ٺٽوي " />. غار حرا مان موٽندي پاڻ سڳورو {{درود}} حضرت خديجه وٽ آيو ۽ ڏڪڻ لڳو ۽ فرمايائون ته مون کي چادر ڍڪايو جيڪا ڍڪائي وئي ۽ جڏھن اھا ڪيفيت ختم ٿي تہ سورة مدٽر جون پھريون پنج آيتون نازل ٿيون<ref name="ٺٽوي " /><ref name=" بخاري " />. خوف واري حالت ۾ بيبي سانئڻ کين تسلي ڏني جنھن بعد کيس پنھنجي سؤٽ ورقه بن نوفل ڏي وٺي آئي<ref name="ٺٽوي " />.سمورن مردن ۽ عورتن کان اڳ حضرت خديجه رضہ پاڻ سڳورن تي ايمان آندو ۽ سمورا مسلمان ان روايت بابت ساڳي راء رکن ٿا<ref name ="ابن الاثير " > اسد الغابہ، ابن الاثیر، جلد ۵ صہ ۴۳۴ </ref><ref name ="روض " > الروض الانف سھيلي، جلد ۱, صہ ۲۷۷-۷۸ </ref><ref name ="زرقاني " > شرح علي المواھب، زرقاني، جلد ۱, صہ ۲۳۷ </ref><ref name =" قسطلاني" > المواھب اللدنيہ، قسطلاني، جلد ۱ ، صه ۲۱۷ </ref>. بيبي سانئڻ جي اسلام آڻڻ کانپوءِ سندس چارئي نياڻيون: سيدہ زينب رضه، سيدہ رقيه رضه، سيدہ ام ڪلثوم رضه ۽ سيدہ فاطمه الزهراء رضه بہ اسلام جي دائري ۾ داخل ٿيون<ref name="ٺٽوي " />. اھا روايت زرقاني '''شرح اعلیٰ المواھب''' ۾ سيرت ابن اسحاق ۽ سيرت شامي جي حوالي سان نقل ڪئي آهي<ref name=" ٺٽوي " />. ھڪ روايت مطابق بيبي خديجه رضه کان بعد پھرين ايمان آڻيندڙ عورت [[فاطمه بنت خطاب]] ھئي <ref name ="زرقاني ۱ " > شرح علي المواھب اللدنيہ، زرقاني، جلد ۱, صہ ۲۴۶ </ref><ref name="ٺٽوي " />. مردن ۾ ابوبڪر صديق ساڳي بعثت واري سومر ڏينھن شام جي وقت اسلام قبول ڪيو<ref name="ٺٽوي " />. جنھن بعد ٻارن ۾ حضرت علي ڏھن سالن جي عمر ۾ اسلام قبول ڪيو<ref name=" ٺٽوي " />. ھڪ روايت مطابق حضرت علي، ابوبڪر صديق کان اڳ اسلام قبول ڪيو<ref name="ٺٽوي " />. عثمان غني، زبير بن عوام، عبدالرحمان بن عوف، سعد بن ابي وقاص ، طلحه بن عبيد پڻ حضرت ابوبڪر صديق رضه جي ذريعي اسلام ۾ داخل ٿيا<ref name=" ٺٽوي " /> ساڳي سال زيد بن حارث ۽ بلال حبشي، عامر بن فھيرا، ابوذر غفاري (جندب بن جنادہ) ۽ سندس وڏو ڀاءُ انيس بن جنادہ، ابو فڪيھه، عمار بن ياسر ۽ سندس پيءُ ياسر بن عامر ۽ ماء سميه بنت خباط ۽ ڀاء عبدالله بن ياسر، صھيب رومي، مصعب بن عمير، عياش بن ربيعه، ارقم بن ابي ارقم، عثمان بن مظعون ۽ سندس ٻہ ڀائر قدامه ۽ عبدالله، ۽ ابو عبيده، ابو سلمه عبدالله ۽ سندس ماء بره، عامر بن ابي وقاص، عبدالله بن مسعود ھذلي، جعفر بن ابو طالب، خنيس بن حذافه سھمي، عبيده بن حارث، سعيد بن زيد معيقيب بن ابي فاطمه، خالد بن سعيد، فاطمه بنت خطاب، اسامه بن زيد جي ماء ام ايمن حبشيه، عبدالله بن عباس جي ماء ام الفضل عرف لبابه، عبدالله بن مسعود جي ماء ام عبد پڻ اسلام ۾ داخل ٿيا<ref name=" ٺٽوي " />. پھرين وحي جي نزول بعد بيبي خديجه رضه پاڻ سڳورن {{درود}} کي ورقه بن نوفل ڏي وٺي آئي جنھن وحي جو احوال ٻڌي سندس نبوت جي تصديق ڪئي جنھن ڪري کيس مسلمان سمجھيو وڃي ٿو<ref name=" ٺٽوي " />. زرقاني '''شرح علیٰ المواھب اللدنيہ''' ۾ ورقه کي قطعي طور صحابي مڃيو آھي<ref name="ٺٽوي " />. ===تبليغ ۽ تڪليفون=== سن ۳ نبوي ۾ ۽ ڪن روايتن مطابق ۴ نبوي ۾ کين سورة الحجر جي آيت ۹۴ ذريعي کين کليل دعوت جو حڪم ڏنو ويو ۽ پاڻ سڳورن {{درود}} صفا واري ٽڪريءَ تي چڙهي قريش قبيلي وارن کي وڏي واڪي سڏ ڪري کلي عام اسلام جي دعوت ڏني جتي ابولھب سندن مخالفت ڪئي جنھن ڪري سورة الھب نازل ٿي<ref name=" ٺٽوي" />. مڪي جي مشرڪن سندن مخالفت شروع ڪئي پر ساڻس ابو طالب جي مڪمل تائيد ۽ حمايت حاصل هئي<ref name=" ٺٽوي" />. سن ۵ نبوي (615ع<ref name=" Awan " />) ۾ مسلمانن مڪي وارن جي ڏاڍ کان تنگ ٿي حبشه ڏانھن پھرين ھجرت ڪئي جن ۾ حضرت عثمان ، بيبي رقيه ، عبدالرحمان بن عوف، زبير بن عوام ، مصعب بن عمير ، ابو سلمه عبدالله ۽ ام سلمه سميت ٻارھن مرد ۽ پنج عورتون شامل ھيا<ref name=" ٺٽوي " /><ref name ="بيھقي " > دلائل النبوة بيھقي، جلد ۲, صه ۲۹۷ </ref><ref name =" ارقم" > زادالمعاد ابن قيم، جلد ۱, صه ۹۷ ۽ ۹۸ </ref>. ساڳي سال بيت الله ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} سورة نجم جي تلاوت شروع ڪئي جنھن وقت مشرڪن جو ھڪ وڏو ميڙ موجود ھيو ۽ جڏھن سجدي واري آيت آئي تہ نبي سڳورو {{درود}} سجدي ۾ ھليو ويو ۽ اتي موجود مسلمان پڻ سجدي ۾ ڪري پيا انھن سان گڏوگڏ سواء اميه بن خلف جي سمورن مشرڪن پڻ سجدو ڏنو<ref name=" ٺٽوي " /><ref name =" ھشام" > سيرت ابن ھشام جلد ۱ </ref><ref name=" جلد " /><ref name =" صحيح" > صحيح بخاري، جلد ۲ صه ۷۲۱</ref>. سن ۶ نبوي جي شروعات ۾ مسلمانن حبشه ڏانھن ٻيون ڀيرو ھجرت ڪئي. ان قافلي ۾ ۸۳ مرد ۽ ۱۸ عورتون شامل هيون<ref name =" اللدنيہ" > شرح المواھب اللدنيہ ، جلد ۱, صه ۲۸۷ </ref><ref name=" ارقم " /><ref name="ٺٽوي " />. قافلي ۾ جعفر بن ابو طالب سندس زال اسما بنت عميس، خنيس بن حذافه سھمي، مصعب بن عمير، معيقيب بن ابو فاطمه، مقداد بن اسود ڪندي، ابو عبيده بن جراح، خالد بن حزام، ام المومنين سودہ بنت زمعه پڻ شامل هئا<ref name =" سبل" > سبل الھدیٰ والرشاد، شامي، جلد ۲, صه ۳۶۳,۳۹۷ ۽ ۴۰۹ </ref>. ساڳي سال مشرڪن مسجد الحرام ۾ گڏجاڻي ڪئي جنھن ۾ ابوجھل، شيبه، عتبه، وليد بن عتبه، عمار بن وليد، عقبه بن ابي معيط، اميه بن خلف وغيره شامل هئا. رسول {{درود}} جن ڪعبي ۾ نماز پڙھي رھيا ھئا. ان مھل مسجد ٻاھران ميدان ۾ قرباني لاء اٺ ڪٺو ويو ھو. ان ميٽنگ مان ھم صلاح ٿيندي عقبه بن ابي معيط اٿيو ۽ اوجھ سان ڀريل اوجھري آڻي پاڻ سڳورن {{درود}} جي پٺي مٿان رکي. ان واقعي جي پروڙ ڏھن ورھين<ref name=" علوي " /> جي سيدہ فاطمه کي پئي ته مسجد ۾ ھلي آئي ۽ پنھنجي بابي جي پٺي تان غلاظت ھٽائي<ref name="ٺٽوي " />. ان وقت حضرت ابوبڪر صديق پڻ اتي پھتو<ref name="ٺٽوي " />. ساڳي سال عمار بن ياسر جي ماء سميه بنت خباط کي ابوجھل نيزو ھڻي شھيد ڪيو ويو<ref name="ٺٽوي " />. سن ۶ نبوي ۾ پاڻ سڳورا {{درود}} صحابي ارقم بن ابي ارقم جي گھر اچي ترسيا جتي مسلمان گڏ ٿي نماز پڙھندا ھيا جيڪو سلسلو حضرت عمر بن خطاب جي اسلام ۾ داخل ٿيڻ تائين جاري رھيو جنھن بعد مسلمانن گڏجي ڪعبي اندر نماز پڙھڻ جي شروعات ڪئي<ref name="ٺٽوي " />. مخدوم محمد هاشم ٺٽوي لکي ٿو تہ دار ارقم مسجد الحرام لڳ صفا جي ٽڪري وٽ موجود ھيو جنھن کي خليفي ھارون رشيد جي حبشي نسل واري ماء خيزران نئين سر جوڙائي تبرڪ طور ھڪ مسجد قائم ڪئي جنھن ڪري ھاڻي اھو دار خيزران سڏجي ٿو<ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال ھڪ روايت مطابق حضرت حمزہ اسلام ۾ داخل ٿيو ۽ ٽي ڏينهن بعد حضرت عمر بن خطاب دار ارقم ۾ اچي اسلام قبوليو<ref name=" ٺٽوي " />. ان کان اڳ نبي ڪريم {{درود}} جن دعا گھري ھئي تہ: {{quote| "اي الله! عمرو بن ھشام ۽ عمر بن خطاب مان جيڪو توکي وڌيڪ پيارو ھجي، ان جي ذريعي اسلام کي سگھ بخش."|<ref name ="ابن حجر " > الاصابہ، ابن حجر، جلد ۲, صه ۵۱۸ </ref>|}} ھڪ روايت مطابق ساڳي سال عبدالله بن عمر پڻ مسلمان ٿيو ھو<ref name=" ٺٽوي " />. ان کان سواءِ ان الخير سلمه پڻ دار الارقم ۾ اچي مسلمان ٿي جيڪا ابوبڪر صديق جي ماء ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۷ نبوي ۾<ref name ="حجر " > فتح الباري، حافظ ابن حجر، جلد ۷, صه ۱۴۷ </ref> ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق ۸ نبوي ۾ محرم جي چنڊ ڏسڻ سان ئي قريش وارن بنو جو ھاشم ۽ بنو عبدالمطلب سان مڪمل بائڪاٽ جو اعلان ڪيو جنھن سبب نبي ڪريم {{درود}} جن کي شعب ابوطالب ۾ نظر بند ٿيڻو پيو<ref name=" ٺٽوي " />. شعب ابوطالب جبل ابو قبيس جي وچان ھڪ جابلو لڪ ھيو جيڪو بنو هاشم جي مورثي ملڪيت ھو<ref name ="عاصم " > سفرنامہ ارض القرآن (اردو)، محمد عاصم، صہ ۱۵۴ </ref>. بائڪاٽ جي ڪاروائي لکت ۾ ڪئي وئي جنھن کي بيت الله ۾ لٽڪايو ويو جنھن ۾ لکيل ھو ته<ref name=" ٺٽوي " />: {{quote|محمد {{درود}} کي بنو ھاشم بنو مطلب سان گڏ مڪي مان شھر نيڪالي ڏني ويندي. ڪوبه ماڻھو ساڻن مٽي مائٽي يا سڱابندي وغيره نہ ڪندو. کاڌي پيتي جي ڪابہ جنس وٽن پھچڻ نہ ڏني ويندي. ڪوبه ماڻھو نہ کانئن ڪجھ خريد ڪندو ۽ نہ وري ڪا شئي کين وڪرو ڪري سگھندو. مسلمانن سان ان وقت تائين ڪنھن بہ قسم جو ڪو ٺاھ يا ساڻن ڪابہ نرمي نہ ڪئي ويندي، جيستائين ھو محمد {{درود}} کي قريش وارن جي حوالي نہ ڪندا |<ref name =" سيرت" > سيرة ابن ھشام، جلد ۲، صه ۱۴ </ref>|}} سن ۸ نبوي ۾ مشرڪن آسماني نشاني جو مطالبو ڪيو ۽ نبي ڪريم {{درود}} جن کين چوڏھين جي چنڊ واري رات شق القمر وارو معجزو ڏيکاريو<ref name=" ٺٽوي " />. مسلمانن جي عقيدي مطابق پاڻ سڳورن {{درود}} چنڊ ڏانھن پنھنجي آڱر سان اشارو ڪيو جنھن سان چنڊ ٻہ الگ اڌ ٿي ٿي ويو. پر مشرڪن ان کي وڏو جادو قرار ڏنو<ref name=" ٺٽوي " />. عبدالله بن عباس جي ولادت شعب ابوطالب ۾ ٿي جنھن بعد ساڳي سال بائڪاٽ واري دستاويز کي سن ۱۰ نبوي اڏھي کائي وئي ۽ اھو احوال ابو طالب پاڻ سڳورن {{درود}} جن کي ٻڌايو<ref name=" سيرت " /><ref name =" الروض" > الروض الانف سھيلي، جلد ۲, صه ۱۲۷ ۽ ۱۲۸ </ref><ref name =" دلائل۱" > دلائل النبوة، بيھقي، جلد ۲, صه ۳۱۱-۳۱۵ </ref><ref name ="ابن سعد " > الطبقات الڪبریٰ، ابن سعد، جلد ۱, صه ۱۳۱, </ref>. مشرڪ ان واقعي تي لڄي ٿيا ۽ ٽي سالن جي ظلم ۽ ڏاڍ بعد ابو طالب جي زندگي دوران ان معاهدي تان پاڻ ئي ھٿ کڻي ويا جنھن بعد نبي ڪريم {{درود}} جن پنھنجي ڪڙم قبيلي سان گڏجي مڪي اندر پنھنجي اباڻن گھرن ڏانھن موٽي آيا<ref name=" ٺٽوي " />. ان بعد معراج جو واقعو پيش آيو<ref name=" Awan " />. ساڳي سال رمضان جي ۷ تاريخ تي ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق ذوالحج جي مھيني ۾ ابو طالب جو انتقال ٿيو<ref name="ٺٽوي " />. ابو طالب جي انتقال بعد ابو لھب ملي ڀگت سان پاڻ کي بنو ھاشم جو سردار قرار ڏئي نبي ڪريم {{درود}} کي بنوھاشم قبيلي مان نيڪالي ڏيڻ جو اعلان ڪيو جنھن جو مطلب کين قبيلائي تحفظ کان محروم ڪري سندن قتل لاء راھ ھموار ڪرڻ ھيو<ref name="Awan " />. ساڳي سال شوال جي ۲۷ تاريخ تي پاڻ سڳورا {{درود}} جن طائف ويا جتي ثقيف قبيلي وارن کي اسلام جي دعوت ڏني. اتي ۲۶ ڏينهن ترسيا پر طائف وارن کين ستايو ۽ تڪليفون ڏنيون<ref name=" ٺٽوي " />. مسلمانن جي عقيدي مطابق طائف مان واپسي تي نخلہ نالي ڳوٺ ۾ منزل ڪئي جتي ۷ جنن جو وفد ساڻن مليو جن اسلام جي دعوت قبول ڪئي<ref name=" ٺٽوي " />. ڪجھ صاحب علم ماڻھن جو خيال آهي تہ لفظ جن معني غائب آھي جيڪو لفظ ريگستان جي خانه بدوش بدوي قبيلن لاء پڻ استعمال ڪيو ويندو ھو ڇوته اھي عربن جي تمدني زندگي ۾ ڪٿي بہ ڏسڻ ۾ نہ ايندا ھيا. محمد هاشم ٺٽوي ڪتاب آڪام المرجان جو حوالو ڏيندي لکيو آهي ته مڪي ۽ مديني ۾ جنن جا مختلف وفد ڇھ ڀيرا جدا وقتن تي پاڻ سڳورن {{درود}} جي جي خدمت ۾ حاضر ٿيا<ref name="ٺٽوي " /><ref name =" شبلي" > آڪام المرجان، ابو عبدالله شبلي، صه ۴۶ </ref>. سن ۱۱ نبوي (620ع<ref name=" Awan" />) ۾ مديني کان آيل حاجين (منیٰ ۾<ref name=" Awan " />) عقبه جي ويجھو رسول {{درود}} جي ھٿ مبارڪ تي بيعت ڪئي جنھن سان مديني وارن اسلام ۾ داخل ٿيڻ جي شروعات ڪئي<ref name=" ٺٽوي " />. ان کي بيعت عقبه سڏيو ويندو آهي. ان ۾ روايتن مطابق ۶ يا ۸ ڄڻا شامل هئا جن ۾ ابو اسامه اسد بن زرارہ خزرجي، برآء بن معرور بن صخر اوسي ، ابوالھيثم بن تيھان، معاذ بن حارث ۽ ان جا ٻہ ڀائر جن ۾ عوف بن حارث پڻ شامل ھئا<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۱۲ نبوي ۾ معراج وارو واقعو پيش آيو<ref name="ٺٽوي " />. ساڳي سال رجب جي مھيني ۾ عقبه جي مقام لڳ ٻين بيعت ڪئي وئي جنھن ۾ مديني کان آيل ۱۳ ڄڻا ھرھڪ بشير بن سعد، سعد بن معاذ، عبدالله بن عمرو ۽ سندس ننڍڙو پٽ جابر بن عبدالله، اسيد بن حضير، ابي بن ڪعب، عبادہ بن صامت، ابو مسعود عقبه بن عمرو، ذڪوان بن عبد قيس زرقي، رافع بن مالڪ، قطبہ بن عامر، عتبہ بن عامر ۽ عويد بن ساعدہ شامل هئا<ref name=" ٺٽوي " />. ان زماني ۾ حج رجب جي مھيني ۾ ان ڪري ٿيندو ھو جو مشرڪن ۾ جھالت سبب نسي جو رواج ھو يعني ھو پنھنجي مرضيءَ موجب ڦيرڦار ڪري ان کي اڳي پوء ڪندا ھئا<ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال مصعب بن عمير کي مديني قرآن ۽ نماز پڙھائڻ لاء موڪليو ويو<ref name=" ٺٽوي" />. سن ۱۳ نبوي ۾ ذوالحج جي مھيني ۾ عقبه وٽ ٽين بيعت ڪئي وئي<ref name=" ٺٽوي " />. بيعت ڪندڙ جماعت ۾ ۷۳ مرد ۽ ۲ عورتون شامل هيون جن ۾ ابو رفاعہ رافع بن مالڪ عجلاني، ابو لبابه رفاعہ بن عبدالمنذر اوسي، ابو طلحه زيد بن سھل خزرجي، سعد بن ربيع خزرجي، عبدالله بن جبير، عبدالله بن رواحہ، عبدالله بن زيد حارثي، مشھور شاعر ڪعب بن مالڪ، معاذ بن جبل شامل هئا<ref name=" ٺٽوي " />. == مدني زندگي== ===يثرب ڏانھن ھجرت=== سن ۱ ھجري ۾ خميس ڏينهن ربيع الاول جو چنڊ ڏسي نبي ڪريم {{درود}} جن مڪي کان يثرب ڏانھن ھجرت شروع ڪئي. ان وقت ساڻس گڏ حضرت ابوبڪر صديق رضه ۽ ان جو غلام عامر بن فھيرہ ۽ ھڪ ٽيون شخص عبدالله بن اريقط ديلي پڻ گڏ ھيا<ref name=" ٺٽوي" /><ref name ="الھشام " > السيرة النبويه، ابن ھشام، جلد ۲, صه ۱۲۹ </ref><ref name =" البدايہ" > البدايہ والنھايہ، ابن ڪثير، جلد ۳, صه ۱۷۶ </ref><ref name ="سمھودي " > وفاءالوفا، علامه سمھودي، جلد ۱, صه ۲۳۸ </ref><ref name ="قتيبہ " > المعارف، ابن قتيبه، صه ۸۹</ref><ref name ="بڪري " > تاريخ الخميس، ديار بڪري، جلد ۱, صه ۳۲۴</ref>. ان وقت عبدالله بن اريقط غير مسلم ھيو<ref name=" ٺٽوي " />. ھي جابلو توڙي ميداني رستن جي وڏي ڄاڻ رکندڙ ھيو ۽ ھجرت وقت غار ثور لڳ ٻہ ڏاچين سميت اتي پھتو ھو ۽ کين ڳاڙهي سمنڊ واري غير معروف رستي کان يثرب وٺي آيو<ref name="علوي " />. ھجرت وقت پاڻ سڳورن {{درود}} جن دعا گھري تہ: {{quote|اللهم اعنى علیٰ هول الدنيا وعوآئق الدهر و مصآئب اللیالی والایام۔<br/> "اي منھنجا مالڪ، منھنجي مدد فرماءِ، دنيا جي مصيبتن کان، زماني جي رڪاوٽن کان ۽ رات ڏينھن جي گردشن کان" |<ref name=" ٺٽوي " /><ref name=" البدايہ " />|}} غار ثور ۾ جمعي ، ڇنچر ۽ آچر واريون ٽي راتيون ترسيا<ref name=" ٺٽوي " /><ref name ="فتح باري " > فتح باري، حافظ ابن حجر عسقلاني، جلد ۷, صه ۱۶۸ </ref> ۽ پوءِ سومر واري رات چنڊ جي پنجين تاريخ ان غار مان نڪري پنڌ شروع ڪيو ۽ ربيع الاول جي ٻارھين تاريخ سومر ڏينھن ڪچڙي منجھند مھل مديني لڳ قبا ۾ داخل ٿيا جتي ڏھن راتين کان مٿي ترسيا ۽ مسجد قبا جوڙائي پوء جمعي جي ڏينهن ربيع الاول جي ۲۳ تاريخ تي مديني ۾ اندر داخل ٿيا<ref name="ٺٽوي " />. ۱۶ ربيع الاول ۱ ھ تي جمعي جي ڏينھن 2 جولاء 622ع تي يثرب جي سرزمين تي قدم رکيو ۽ پھريون قيام يثرب کان 2 ميل پري قبا جي مقام تي ڪيو<ref name=" Awan " />. علي بن ابي طالب پڻ پيادل ھجرت ڪري ان. مقام تي انھن سان مليو<ref name=" Awan " />. اھا اسلام جي پھرين مسجد ھئي<ref name=" علوي " />. ھڪ ٻي روايت مطابق ۱۲ ربيع الاول تي مديني ۾ داخل ٿيا<ref name=" ٺٽوي " />. حضرت علي ڪرم الله وجهه ھجرت ڪري قبا ۾ پھتا. قبا ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} جن حڪم ڏنو ته ھجرت واري ڏينھن کان اسلامي تاريخ جي شروعات ڪئي وڃي ۽ سال جو پھريون مھينو محرم مقرر ڪيو وڃي<ref name =" اسيرة" > السيرة النبويہ، ابن ڪثير، جلد ۲, صه ۲۸۸ </ref>. بني عامر بن عوف وارن جي دعوت تي قبا ۾ 14 ڏينھن ترسيا<ref name=" Awan " />. ===مديني ۾ آجيان ۽ مسجد نبوي جي قيام=== سن ۱ ھجري ۾ جمعي جي ڏينهن قبا کان مديني وڃڻ وقت ۲۳ ربيع الاول تي سالم بن عوف وارن جي ڳوٺ ۾ جمعي جي نماز پڙھي پوء مديني پھتا<ref name=" ٺٽوي " />. مديني ۾ مردن، عورتن ۽ ٻارن خوشي ۾ ٻاھر نڪري سندن آجيان ڪئي. پاڻ سڳورا {{درود}} ڏاچِي تي سوار ھيا. ھر قبيلي جي ماڻھن ڏاچِي جي مھار جھلي کين سندن مھمان ٿيڻ لاء عرض ڪري رھيا ھئا. پاڻ {{درود}} فرمايو تہ " توھان ڏاچِي کي ڇڏيو! ھوءَ الله جي امر سان ئي ويھندي"<ref name=" ٺٽوي " /><ref name =" سيرت ابن ھشام" > سيرت، ابن ھشام، جلد ۲, صه ۱۴۱ </ref>. ڏاچِي ابو ايوب انصاري جي گھر آڏو پھچي اتي ويھي رھي. پاڻ {{درود}} جن ابو ايوب انصاري جي گھر ست مھينا ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق ھڪ مھيني کان گھٽ ترسيا ۽ حجرن ۽ ڪمرن جي اڏاوت جو ڪم شروع ڪرايو پوء اتي منتقل ٿيا. جنھن بعد مسجد نبوي جو بنياد رکيو ويو<ref name=" ٺٽوي " />. [[File:Dalailkhayrat.jpg|220 px|thumb|پندرھين صدي ۾ مسجد نبوي جي ٺاھيل دستاويزي تصوير ]] ===رياست جو قيام=== مسجد نبوي عبادتن جي روحاني مرڪز، ديني تعليم جي اداري ھجڻ سميت سياسي ۽ فوجي معاملن لاء رياستي صدر مقام پڻ ھئي جتي نبي ڪريم {{درود}} جن رياستي معاملا طئي ڪرڻ ۾ مشغول رھندا ھيا<ref name="Awan " />. ===ميثاق مدينه=== مديني جي ٻاھران يھودي قبيلا بنو قريظه ، بنو نضير ۽ بنو قينقاع رھندڙ ھيا جن سان نبي ڪريم {{درود}} جن ھڪ معاھدو ڪيو جنھن کي ميثاق مدينه جو نالو ڏنو ويو جنھن مطابق مسلمان ۽ يھودي پاڻ ۾ اتحادي رھندا ۽ ڪنھن بہ ٻاھرين جي حملي وقت پاڻ ۾ گڏجي شھر جو دفاع ڪندا <ref name=" Awan " />. ان معاهدي تحت يھودين کي جان ، مال ، آبرو ، مذھبي آزادي ۽ سندن داخلي معاملن ۾ مڪمل خودمختياري جو تحفظ ڏنو ويو<ref name=" Awan " />. ===مدني دؤر=== سن پھرين ھجري ۾ اذان ۽ اقامت جي شروعات ڪئي وئي<ref name="ٺٽوي " />. ساڳي سال عبدالله بن زبير قبا ۾ ڄائو جيڪو ھجرت ۾ ڄمندڙ پھريون ٻار ھيو<ref name=" ٺٽوي " />. ھڪ روايت مطابق ساڳي سال زڪوات فرض ڪئي وئي ۽ ٻي روايت مطابق ۲ ھجري ۾ رمضان جي روزن بعد فطري ادا ڪرڻ جو حڪم آيو جنھن بعد زڪوات کي فرض ڪيو ويو<ref name=" ٺٽوي " />. ۱ ھجري ۾ شوال جي مھيني دوران ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق ۲ ھجري ۾ بيبي عائشه رضه جي رخصتي ٿي<ref name="ٺٽوي " />. ۱ ھجري ۾ جڏهن نبي ڪريم {{درود}} جن ابو ايوب انصاري جي گھر پھتا ان وقت عبدالله بن سلام پنھنجي خاندان سميت اسلام ۾ داخل ٿيو. ساڳي سال يھودين جي بنو قريظه قبيلي جي عثمان بن اشھل قرظي جو کجين جي باغ ۾ نوڪري ڪندڙ سلمان فارسي رضه ۽ ڏھن سالن جو انس بن مالڪ انصاري خزرجي پڻ اسلام ۾ داخل ٿيا. پاڻ سڳورن {{درود}} جي نياڻي سيده رقيه رضه رمضان جي مھيني سن ۲ ھجري ۾ وفات ڪئي. سن ۲ ھجري ۾ بطن رابغ ۾ عبيدہ بن حارث جي اڳواڻي ۾ پاڻ سڳورن طرفان موڪليل جھادي مھم دوران بطن رابغ ۾ الله جي راھ ۾ پھريون تير سعد بن ابي وقاص ھلايو<ref name="ٺٽوي " /><ref name =" دنيہ" > المواھب اللدنيہ، قسطلاني، جلد ۲, صہ ۶۱</ref>. ساڳي سال قبلي جي تبديلي جو واقعو ٿيو جنھن تحت بيت المقدس جي جاء تي ڪعبة الله کي مسلمانن جو قبلو مقرر ڪيو ويو. اھو اڱاري جو ڏينهن ھيو ۽ پاڻ سڳورا {{درود}} جن بنو سلمه وارن جي مسجد ۾ ٻنپھرن جي نماز پڙھائي رھيا ھئا ۽ جڏھن پھريون ۲ رڪعتون پوريون ڪيائون تہ ان وچ ۾ حڪم نازل ٿيو<ref name ="طبري " > تاريخ طبري، جلد ۲, صه ۱۶۸</ref><ref name=" ٺٽوي " />. ۽ نماز دوران پاڻ سڳورن {{درود}} جن رخ ڦيرائي ڪعبي طرف ڪيو ۽ مقتدين بہ ان عمل کي ورجايو<ref name=" ٺٽوي " /> ۽ باقي ۲ رڪعتون ڪعبي طرف منھن ڪري پڙھيون ويون جنھن ڪري ان مسجد تي مسجد قبلتين جو نالو پئجي ويو. ساڳي سال پاڻ سڳورن {{درود}} جن عاشوري جي ڏينهن روزو رکيو ۽ ماڻھن کي فرمايو تہ روزو انھن تي واجب آهي<ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال يعني ۲ ھجري ۾ رمضان جا روزا فرض ڪيا ويا ۽ ساڳي سال نبي ڪريم {{درود}} جن تي صلوات پڙھڻ جو حڪم آيو<ref name="ٺٽوي " />. ھن سال فطري ادا ڪرڻ جو حڪم ۽ ٻنھي عيدن تي عيد نماز پڙهڻ جو حڪم پڻ نازل ٿيو. نبي ڪريم {{درود}} جن عيد الفطر جي پھرين نماز ۽ عيد الاضحي جي پھرين نماز پڻ ھن سال پڙھايون ۽ ساڳي سال قرباني ڪرڻ جو حڪم ڏنو ويو<ref name="ٺٽوي " />. ساڳي سال عبدالله بن مسعود حبشه مان مديني موٽي آيو. ھن سال اسلامي تاريخ جو ڪنھن بہ سريا جي پھرين سپه سالار عبدالله بن جحش واري سريه ۾ مسلمانن ھٿان پھريون مشرڪ ماريو ويو جنھن جو نالو عمرو بن العلاء حضرمي ھيو ۽ ان سريا ۾ مشرڪن جا پھريون دفعو ٻہ ماڻھو قيدي ٿيا جن ۾ حڪم بن ڪيسان ۽ عثمان بن عبدالله شامل هئا <ref name=" ٺٽوي " />. ھن سال جنگ بدر لاء تياري دوران سعد بن عبادہ ھڪ زرہ '''ذات الفضول''' جي نالي سان نبي ڪريم {{درود}} جن جي حوالي ڪئي جيڪا سڄي ڄمار پاڻ سڳورن {{درود}} جن وٽ رھي<ref name=" ٺٽوي " />. آخري زماني ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} اھا زرہ 30 سير جون (barley) جي عيوض ابو شحم نالي يھودي وٽ گروي رکي ھئي، جيڪا سندن وصال بعد ابوبڪر صديق رضه اھو قرض ادا ڪري ڇڏائي<ref name=" ٺٽوي " />. ۱۲ رمضان سن ۲ ھجري (624ع) تي ۳۰۰ مسلمانن جي لشڪر سان، جن ۾ ۶۰ مھاجر ۽ باقي انصار شامل هئا، مديني مان بدر طرف روانا ٿيا<ref name=" Awan " />. ,نڪرڻ وقت ابولبابہ کي مديني جو گورنر مقرر ڪيو ويو<ref name=" Awan " />. بدر ڳوٺ واپاري قافلن واري رستي لڳ مديني کان ۸۰ ميلن جي فاصلي تي واقع ھيو<ref name="Awan " />. مڪي جي قريش جي لشڪر ۾ سازوسامان سميت ھڪ ھزار ماڻھو ھيا جن جو سپه سالار عتبه ابن ربيعه ھيو. ان لشڪر ۾ ۱۰۰ گھوڙيسوار پڻ ھيا<ref name=" Awan " />. غزوه بدر ۾ جڏھن مسلمان روحا ٽپي صفراء ويجھو پھتا تہ پاڻ سڳورن {{درود}} اصحابين سان مشورو ڪيو. جنگ دوران عڪاشہ بن محصن اسدي جي تلوار ٽٽي پئي ته پاڻ سڳورن {{درود}} جن ان کي کجي جي ھڪ ڳاني ڏئي ان جي مدد سان مقابلو ڪيو<ref name="ٺٽوي " />. ھن اھا ڳاني مرڻ گھڙي تائين پاڻ وٽ سنڀالي رکي ھئي. بدر جي جنگ ۾ عبدالله بن سھيل ڪافرن جو لشڪر ڇڏي مسلمان ٿي اسلامي لشڪر ۾ شامل ٿيو. ھن سال غنيمت جو مال مسلمانن لاء حلال ڪيو ويو. جنگ بدر ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن کي ذوالفقار نالي تلوار ھٿ آئي جيڪا مشرڪن مان عاص بن منبه يا ھڪ ٻي روايت مطابق نبيه بن حجاج جي ملڪيت ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. اھي ٻئي غزوہ بدر ۾ مارجي ويا هئا. ھڪ روايت مطابق بعد ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} جن اھا تلوار حضرت علي ڪرم الله وجهه کي عطا ڪئي ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. غزوه بدر ۾ ۱۴ مسلمان شھيد ٿيا جن ۾ ۶ مھاجر ۽ ۸ انصار ھيا. ابو جھل، عتبہ بن ربيعه، شيبه بن ربيعه، اميہ بن خلف، ۽ وليد بن عتبہ سميت ۷۰ ڄڻا ھن جنگ ۾ مارجي ويا. ابو جھل زخمي ٿيل پوئين پساهن ۾ ھيو عبدالله بن مسعود تلوار سان سر قلم ڪيو<ref name=" ٺٽوي " />. ۷۰ ڄڻا قيد ڪيا ويا جن ۾ عباس بن عبدالمطلب ، عقيلي بن ابو طالب ، نوفل، اسود ابن عامر پڻ شامل هئا. رسول ڪريم {{درود}} مسلمانن کي سختي سان تاڪيد ڪئي تہ قيدين سان نرمي وارو ورتاءُ رکن<ref name=" Awan " />. سن ۲ ھجري ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن حضرت علي ڪرم الله وجهه جي ڪنيت ابو تراب تجويز ڪئي<ref name=" ٺٽوي " />. غزوه بدر کان پوءِ ساڳي سال ابو لهب عدسہ نالي ھڪ موذي ۽ وچڙندڙ چمڙي جي بيماري ۾ فوت ٿي ويو<ref name ="الھدہ " > سبل الھدہ والرشاد، شامي، صہ ۶۷ </ref><ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال پاڻ سڳورن {{درود}} پنھنجي نياڻي سيدہ فاطمه الزهراء رضه جو نڪاح حضرت علي ڪرم الله وجهه سان ڪرايو. سن ۳ ھجري ۾ شعبان جي مھيني ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن جو بيبي حفصه بنت عمر سان نڪاح ٿيو. ساڳي سال رمضان جي مھيني ۾ سندن نڪاح بيبي زينب بنت خزيمه ھلاليه سان ٿيو. ھن سال پاڻ سڳورن {{درود}} جن جو ڏھوٽو عبدالله بن عثمان بن عفان وفات ڪري ويو<ref name="ٺٽوي " />. ربيع الاول جي مھيني ۾ ساڳي سال سندن نياڻي سيدہ ام ڪلثوم جو نڪاح عثمان بن عفان رضه سان ٿيو ۽ ساڳي سال امام حسن رضه جو جنم ٿيو. ان جو نالو والدين حرب رکيو پر نبي ڪريم {{درود}} جن کيس حسن جو نالو ڏنو<ref name=" علوي" />. شبر، شبير ۽ مشبر ھارون نبي جي پٽن جا نالا ھيا جيڪي عبراني زبان جا لفظ ھيا انھن جو عربي بدل حسن ، حسين ۽ محسن ھيا<ref name="علوي " />. سن ۳ ھجري ۾ ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق ۴ ھجري ۾ شراب کي حرام ڪيو ويو<ref name=" طبري " />. ساڳي سال شوال جي مھيني ۾ غزوه احد وارو واقعو پيش آيو جنھن ۾ ۷۰ اصحابي شھيد ٿيا جن ۾ حمزہ رضه، مصعب بن عمير رضه ، عبدالله بن جحش رضه پڻ شامل هئا<ref name="ٺٽوي " />. بدر جي شڪست ھڪ سال پوء قريش مڪي مان ۳۰۰۰ ماڻھن جو لشڪر مديني تي حملي لاء موڪليو ۽ مسلمانن جو ۱۰۰۰ ماڻھن جو لشڪر مديني مان نڪتو جنھن مان عبدالله بن ابي ۽ سندس ۳۰۰ ساٿي شوط واري مقام لڳ رستي مان ئي واپس مديني موٽي ويا جنھن سبب بنو سلمه ۽ بنو حارثه قبيلن جا ماڻھو پڻ دلشڪستا ٿيا ۽ انھن پڻ موٽڻ جو ارادو ڪيو ھو پر پوء باقي ۷۰۰ ڄڻا جبل احد جي ڪڇ لڳ مديني کان ۴ ميلن جي فاصلي تي پھتا جتي جنگ لڳي<ref name =" مودودي" > تفھيم القرآن، مولانا ابوالاعلیٰ مودوي، جلد ۱, صه ۲۳۰، ۲۸۴, ۲۸۵، ۳۰۰, ۳۵ ايڊيشن، </ref>. قريش جو لشڪر ۱۲ شوال سن ۳ ھجري (20 مارچ 625ع) تي جبل احد لڳ اربع جي ڏينهن خيما کوڙيا ۽ مسلمانن جو لشڪر جمعي ڏينهن مديني مان روانو ٿيو<ref name=" Awan " />. مسلمانن جي پٺيان احد جبل ھيو ۽ سامھون مڪي وارن جو لشڪر ، پاسي ۾ ھڪ جابلو لنگھ تي عبدالله بن جبير جي قيادت ۾ ۵۰ تيراندازن جو جٿو ويھاريو ويو جن کي حڪم ھيو تہ ڪنھن کي بہ مسلمانن جي لشڪر طرف اچڻ نه ڏين ، ڪنھن صورت ۾ بہ اتان نہ ھٽن ڀلي کڻي پکين کي انھن جون ٻوٽيون نوچيندي ڇونہ ڏسن پر جاء تان ھرگز نه ھٽن<ref name=" مودودي " />. نبي ڪريم {{درود}} جن عبدالله بن جبير جي سرواڻي ۾ پنجاھ کن تيراندازن کي ٻن جبلن وچ واري گھاٽ تي مقرر ڪيو ھو ۽ حڪم ڏنو ھو تہ ھر حالت ۾ پير پٺتي نہ ھٽائين پوء کڻي سوڀ ٿئي يا نہ ٿئي. عبدالله بن جبير ۽ ڪجھ ڄڻا حڪم تي ڪاربند رھيا باقي ٻيا سڀ مال غنيمت جي ميڙڻ ۾ لڳي ويا. عبدالله بن جبير پنھنجي مقام تي ئي شھيد ٿي ويو<ref name=" ٺٽوي" /><ref name ="دلائل " > دلائل النبوة، بيھقي، جلد ۳, صه ۲۲۹</ref><ref name=" مودودي " />. ،،مشرڪن جي لشڪر ۾ خالد بن وليد رسالدار ھيو جنھن صورتحال جو فائدو وٺندي ۱۰۰ گھوڙي سوارن جي دستي کي احد جبل جي پٺيان ڦيرائي ان جابلو لنگھ کان مسلمانن جي لشڪر تي حملو ڪيو جنھن سان بازي ڦري وئي ۽ ڀڄي ويل دشمن پڻ موٽي اچي حملي آور ٿيا<ref name=" مودودي " />. رڳو ڪجھ جانثار مقابلي ۾ ڄمي بيٺا باقي مسلمانن ۾ ڀاڄ پئجي وئي<ref name=" مودودي " />. جنگ ۾ اھو اڃان تائين حل نہ ٿي سگھندڙ معمو بڻيل آهي تہ آخر مڪي وارا مڪمل فتح کان اڳ ڇو اتان پوئتي موٽي ھليا ويا<ref name=" مودودي " />. غزوه احد ۾ عتبه بن ابي وقاص پاڻ سڳورن {{درود}} کي پٿر ھيون جنھن سان اڳين ڏندن مان ساڄي پاسي ھيٺيون ڏند مبارڪ شھيد ٿيو<ref name="ٺٽوي " />. ابي بن خلف پاڻ سڳورن {{درود}} مٿان تلوار سان حملو ڪيو ان وقت پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي ھٿ ۾ ھڪ ننڍڙو نيزو ھيو، جڏھن ويجھو ٿيو تہ ان مشرڪ کي اھو نيزو ھنيو جنھن سان سندس پاسيراٽيون ڀڄي پيون جيڪو پوء مڪي کان ھڪ ڏينھن جي پنڌ تي واقع مرالظھران نالي ڳوٺ ۾ فوت ٿي ويو<ref name=" ٺٽوي " />. مشرڪن جي لشڪر مان عبدالله بن شھاب پاڻ سڳورن {{درود}} ڏانھن تير اڇلائي کين زخمي ڪيو. اھو بعد ۾ مسلمان ٿيو ۽ امام زھري جو ڏاڏو ھيو<ref name="ٺٽوي " />. کيس عبدالله اصغر پڻ سڏيندا هئا<ref name ="سيرتون " > سيرة ابن اسحاق، صه ۳۰۵ ۽ سيرت ابن ڪثير جي جلد ۳ ، صه ۵۹</ref>. غزوہ احد ۾ عبدالرحمان بن عوف کي ۲۱ زخم رسيا<ref name=" ٺٽوي " /><ref name ="ھشام ابن " > سيرت ابن ھشام، جلد ۲, صہ ۸۸ </ref>. احد جي جنگ ۾ ۷۰ مسلمان شھيد ٿيا<ref name=" مودودي " />. ابوسفيان ويندي وقت مسلمانن کي چيلينج ڪيو تہ ايندڙ سال بدر جي ي مقام تي انھن سان مقابلو ٿيندو.<ref name=" مودودي " /> احد جي شھيدن مان نبي ڪريم {{درود}} جن پھريان حمزه رضه جي نماز جنازه پڙھائي ۽ بعد ۾ سڀني شھيدن جي. ھر شھيد کي آڻي حمزه رضه جي ميت ڀرسان رکيائون پوء ان جي نماز پڙھي وئي اھڙي طرح حمزه رضه جي مٿان ۷۰ ڀيرا نماز پڙھي وئي. ان روايت جي بنياد تي حنفين ويجھو شھيد جي نماز پڙھي ويندي آهي<ref name=" ٺٽوي " />. ھڪ روايت مطابق نبي ڪريم {{درود}} جن شھيدن جي جنازي جي نماز نہ پڙھائي ھئي ان ڪري شافعين ۾ شھيدن جي جنازي جي نماز نہ پڙھي ويندي آهي<ref name=" ٺٽوي " />. سن ن ۴ ھجري ۾ غزوه بنو نضير جو واقعو پيش آيو جنھن جي پڄاڻي بعد ان قبيلي جي ماڻهن کي سندن گھرن ۽ گھاٽين مان تڙي ڪڍيو ويو<ref name=" ٺٽوي" />. ھڪ روايت مطابق ساڳي سال شراب جي حرمت جو حڪم آيو<ref name="ٺٽوي " />. سن ۴ ھجري ۾ ام المؤمنين بيبي زينب رضه وفات ڪئي. ساڳي سال نماز ۾ قصر جو حڪم آيو. سن ۵ ھجري ۾ غزوه خندق واقع ٿي. جنگ ۾ مخالف لشڪر مان حبان بن قيس جو تير سعد بن معاذ کي پٺي واري ڦڻي ۾ لڳو جيڪو غزوہ خندق ۽ غزوہ بنو قريظه جي پڄاڻي کانپوءِ وفات ڪري ويو<ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال غزوہ بنو قريظه ۾ يھودين جو سردار ۽ بيبي صفيه رضه جو پيءُ حيي بن اخطب مارجي ويو<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۵ ھجري ۾ بنو مزينہ وارن جي وفد ۽ عبدالقيس واري وفد نبي ڪريم {{درود}} جن سان ملاقات ڪري اسلام ۾ داخل ٿيا. ساڳي سال ذوالحج جي مھيني ۾ رسول الله {{درود}} پنھنجي گھوڙي تي سوار ٿي غابہ ڏانھن وڃي رھيا ھئا تہ گھوڙي تان ڪري پيا جنھن ڪري سندن پير مڙي پيو ۽ پاسي ۾ رھڙا بہ آيا جنھن ڪري ڪيترا ڏينھن گھر کان ٻاهر نه نڪتا ۽ مسجد ۾ بہ نہ وڃي سگھيا ۽ نماز گھر ۾ ويٺي ادا ڪئي<ref name="ٺٽوي " /><ref name =" شرح" > شرح علیٰ المواھب اللدنيہ، زرقاني، جلد ۳, ص ۹۷ </ref>. سن ۵ ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق سن ۶ ھجري ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن مديني ۾ گھوڙن جي گوء ڪرائي<ref name=" ٺٽوي " /><ref name ="جلد ۴ " > سبل الھدہ والرشاد، شامي، جلد ۴, صہ ۳۵۳</ref><ref name ="ابن الاثير ۱ " > اسد الغابہ، ابن الاثير، جلد ۱, صہ ۲۳</ref>. سن ۵ يا ھڪ روايت مطابق ۶ ھجري ۾ غزوه بني مصطلق واقع ٿي جنھن بعد بيبي عائشه رضه مٿان بھتان وارو افڪ جو واقعو پيش آيو<ref name=" ٺٽوي " />. افڪ معني آهي اھڙي ڳالھ ڪرڻ جيڪا حقيقت جي ابتڙ ھجي<ref name=" علوي " />. سن ۶ يا ۷ ھجري ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن اھڙي منڊي تيار ڪرڻ جو حڪم ڏنو جنھن ۾ ٽن سٽن ۾ محمد رسول الله کليل ھجي. اھڙيءَ طرح يعلیٰ بن اميہ نالي صحابي اھا منڊي تيار ڪئي جنھن جي مھر ۾ مٿين سٽ ۾ الله وچين ۾ رسول ۽ ھيٺين سٽ ۾ محمد اڪريو ويو. منڊي تيار ٿيڻ بعد نبي ڪريم {{درود}} جن عجمي حاڪمن کي ۶ خط موڪلي دين جي دعوت ڏني<ref name=" ٺٽوي " />. اھي خط عمرو بن اميه ذريعي حبش جي حاڪم نجاشي ڏانھن، دحيہ بن خليفه ڪلبي ذريعي روم جي قيصر (سيزر) ھرقل ڏانھن ، عبدالله بن خذافہ سھمي ذريعي ايران جي ڪسرا ( خسرو) پرويز بن ھرمز بن نوشيروان ڏانھن، حاطب بن ابي بلتعہ لخمي ذريعي مصر ۽ اسڪندريہ جي حاڪم مقوقس ڏانھن ۽ شجاع بن وھب ذريعي دمشق جي ھڪ ماڳ غوطہ جي حاڪم حارث بن ابوشمر غساني ڏانهن ۽ سليط بن عمرو ذريعي يمامہ جي حاڪم ھوذہ بن علي حنفي ڏانهن روانا ڪيا<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۶ ھجري ۾ نبي ڪريم {{درود}} طرفان اٺن جي گوء پڻ ڪرائي وئي جنھن ۾ پاڻ سڳورن جي ڏاچِي قصواء پڻ شامل ھئي پر ان کان ھڪ اعرابي جو توڏو گوء کڻي ويو<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۷ ھجري ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن عمرةالقضاء ادا ڪيو ۽ ڏاچي تي سوار ٿي مڪي ۾ داخل ٿيا جنھن جي مھار عبدالله بن رواحہ جي ھٿ ۾ ھئي. جڏھن بيت الله جي طواف لاء مسجد الحرام ۾ ۾ داخل ٿيا تہ ڪافر ڪنڊ ۾ ويٺا هئا<ref name=" ٺٽوي " />. ان وقت پاڻ سڳورن {{درود}} جن بلال رضه کي حڪم ڏنو ته ڪعبي جي ڇت تي بيھي اذان چوي<ref name=" ٺٽوي " /><ref name =" البدايہ ۲" > البدايہ والنھايہ، جلد ۱, صہ ۲۳۲ </ref> <ref name =" بڪري ۲" > تاريخ الخميس، ديار بڪري، جلد ۲, صه ۶۳ </ref><ref name =" شامي ۵" > سبل الھدہ والرشاد، شامي، جلد ۵, صه ۱۹۳ </ref>. پاڻ سڳورا {{درود}} جن تڏھن ڪعبي ۾ بتن جي ھجڻ ڪري داخل نہ ٿيا ۽ اٺين ھجري ۾ مڪي جي فتح وقت بتن ٽوڙڻ بعد ان ۾ داخل ٿيا<ref name=" ٺٽوي " /> <ref name ="المغازي ۱ " > المغازي، واقدي، جلد ۲, صه ۷۳۸</ref><ref name =" قسطلاني ۲" > شرح علي المواھب اللدنيہ، قسطلاني، جلد ۲, صه ۶۵۷ ۽ ۶۵۸ </ref>. عمرة القضاء جي ادائيگي بعد حمزه رضه جي ننڍڙي نياڻي امامه يا عمارہ پاڻ سڳورن {{درود}} جن کي چاچا چاچا سڏيندي ڪڍ آئي جيڪا مديني تائين بيبي فاطمه الزهراء رضه وٽ رھي جنھن کي بعد ۾ سندس سؤٽ جعفر رضه جي سنڀال گهٽ آندو ويو جنھن جي گھرواري عمارہ جي ماسي ھئي ۽ نبي ڪريم {{درود}} جن فرمايو تہ ماسي ماء جي جاء تي آهي<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۷ يا ۸ يا ۱۰ ھجري ۾ رسول الله {{درود}} جن غسان جي حاڪم جبلہ بن ايھم ڏي دين جي دعوت جو خط موڪليو جنھن جي جواب ۾ اھو مسلمان ٿيو<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۷ ھجري ۾ مصر ۽ اسڪندريہ جي حاڪم مقوقس قبطي پاڻ سڳورن {{درود}} جي خدمت ۾ سوکڙيون موڪليون جن ۾ ٻه ٻانھيون ماريه قبطيہ ۽ سندس ڀيڻ سيرين ، يعفور نالي گڏھ، دلدل نالي ھڪ خچر ، ۲۰ عدد نفيس ململ جا ٿان، ھزار مثقال سون ، اعلي قسم جي ماکي ، ھڪ ڪاٺي جي ٺھيل شامي سرمي داڻي ، آئينو ، ڦڻي شامل ھيا<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۸ ھجري ۾ صفر جي مهيني ۾ عمرو بن العاص ، خالد بن وليد ۽ عثمان بن ابو طلحه مديني اچي پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي ھٿ تي مسلمان ٿيا جن مان ٻہ مھينن بعد خالد بن وڏو ليد جنگ موته ۾ شرڪت ڪئي ۽ فتح تي کيس نبي ڪريم {{درود}} جن سيف الله جو لقب ڏنو<ref name=" ٺٽوي " />. == غزوات== الله جي راھ ۾ اھا جنگ يا جنگي مھم يا جھادي مھم جنھن ۾ رسول الله {{درود}} جن شرڪت ڪئي ان کي غزوہ سڏيو ويندو آهي. زيد بن ارقم غزوات جو ڪل تعداد ۱۹, جابر بن عبدالله وري ۲۱ ٻڌايو آھي<ref name="علوي " />. موسیٰ بن عقبه، ابن اسحاق، واقدي، ابن سعد، قسطلاني، ابن جوزي ۽ دمياطي انھن جو تعداد ۲۷ ۽ علامه ابو عبدالله شامي پنھنجي ڪتاب ''سبل الھدیٰ والرشاد'' ۾ تعداد ۲۸ ڄاڻايو آهي<ref name=" علوي " /> جن ۾ [[ودان]] جي مقام تي [[غزوه ابوآء]] يا غزوه ودان (۱۱ صفر ۲ ھجري)، [[بواط]] جي مقام تي [[غزوه بواط]] (ربيع الاول ۲ ھجري)، [[بدر]] جي مقام تي [[غزوه سفوان]] يا غزوه بدر اولا ( ربيع الاول ۲ ھجري)، [[عشيره]] جي مقام تي [[غزوه عشيره]] ( جمادالاول ۲ ھجري)، بدر جي مقام تي [[غزوه بدر]] ( ۱۷ رمضان ۲ ھجري)، [[قرقرة الڪدر]] جي مقام تي [[غزوه قرقرة الڪدر]] يا غزوہ بني سليم (شوال ۲ ھجري)، [[عريض]] جي مقام تي [[غزوه سويق]] (۵ ذوالحج ھجري)، [[نجد]] جي مقام تي [[غزوه ذي امر]] يا غزوہ غطفان (محرم ۳ ھجري)، [[بحران جو مقام|بحران جي مقام]] تي [[غزوه فرع]] (ربيع الاول ۳ ھجري)، [[مدينه منوره ]] جي مقام تي [[غزوه بنو قينقاع]] (جماد الاول يا شوال ۳ ھجري)، [[احد جبل|جبل احد]] جي مقام تي [[غزوه احد]] ( شوال ۳ ھجري)، [[حمراء الاسد ]] جي مقام تي [[غزوه حمراء الاسد]] (۱۷ شوال ۳ ھجري)، عاليه جي مقام تي [[غزوه بنو نضير]] (ربيع الاول ۴ ھجري)، بدر جي مقام تي [[غزوه بدرالآخيرہ]] يا بدراموعد (شعبان ۴ ھجري)، [[دومة الجندل]] جي مقام تي [[غزوه دومة الجندل]] (ربيع الاول ۵ ھجري)، [[مريسيع]] جي مقام تي [[غزوه بنو مصطلق]] يا غزوه مريسيع (شعبان ۵ ھجري)، مدينه منوره جي مقام تي [[غزوه خندق]] (شوال ۵ ھجري)، [[غران]] جي مقام تي [[غزوه بنو قريظه]] (ذوالقعد ۵ ھجري)، [[نجران]] جي مقام تي [[غزوه بنو لحيان]] (رجب 6 ھجري)، [[حديبيه]] جي مقام تي [[غزوه حديبيه]] (ذوالقعد 6 ھجري)، [[ذي قرد]] جي مقام تي [[غزوہ ذي قرد]] ( ذوالحج 6 ھجري)، [[خيبر]] جي مقام تي [[غزوہ خيبر]] ( محرم ۷ ھجري), [[واديء القریٰ]] جي مقام تي [[غزوہ واديءِ القریٰ]] ( صفر ۷ ھجري)، نجد جي مقام تي [[غزوہ ذات الرقاع]] يا غزوہ محارب و بني ثعبله ( ۱۰ ربيع الاول ۷ ھجري), مڪي شريف جي مقام تي غزوہ [[فتح مڪه]] (۱۰ رمضان ۸ ھجري), [[حنين]] جي مقام تي [[غزوہ حنين]] ( 6 شوال ۸ ھجري), [[طائف]] جي مقام تي [[غزوہ طائف]] ( شوال ۸ ھجري), [[تبوڪ]] جي مقام تي [[غزوہ تبوڪ]] ( رجب ۹ ھجري). جيڪي لشڪر رسول الله {{درود}} جن اصحابين جي اڳواڻي ۾ جھاد لاء روانا ڪيا پر پاڻ شرڪت نہ ڪئي ان جنگي مھم کي سرايا يا بعوث سڏيندا آهن. اھڙين جنگي مھمن جو تعداد اٽڪل ۷۹ ھيو. ===صلح حديبيه=== سن ۶ ھجري ۾ سومر جي ڏينهن ذوالقعد جو چنڊ ڏسي نبي ڪريم {{درود}} جن احرام ٻڌو ۽ عمري جي نيت سان ۱۳۰۰ ھڪ روايت مطابق ۱۴۰۰ يا ۱۵۰۰ مسلمانن ۽ قرباني لاءِ ۷۰ اٺن سميت مڪي ڏانھن روانا ٿيا ۽ جڏھن حديبيه پھتا تہ مشرڪن سندن رستي روڪ ڪئي جنھن بعد صلح ٿي ۽ مسلمانن بغير عمري جي موٽي ويا<ref name=" ٺٽوي " />. حديبيه ۾ صحابين ھڪ ٻٻر جي وڻ جي ھيٺان ويھي نبي ڪريم {{درود}} جن جي ھٿ تي ھٿ رکي بيعت ھنن لفظن ۾ ڪئي تہ "جي موت بہ آيو تہ پٺتي نہ ھٽنداسون". بيعت ۾ سڀ کان پھريون شخص ابو سنان وھب بن محصن اسدي ھيو<ref name="ٺٽوي " />. صلح واري موقعي تي معاھدو ڪيو ويو ته ڌريون ڏھن سالن تائين جنگ نہ ڪنديون. معاھدو حضرت علي ڪرم الله وجهه جن لکيو<ref name=" ٺٽوي " />. واپسي ۾ رستي ۾ سورة الفتح نازل ٿي === خيبر جي فتح=== سن ۷ ھجري ۾ غزوه خيبر واقع ٿي<ref name=" ٺٽوي" />. خيبر ۾ يھودين جا ۶ قلعا واقع ھيا جن مان سڀ کان مضبوط قلعو قموس ھيو جنھن جو مالڪ مرحب نالي سردار ھيو<ref name=" علوي" />. غزوه خيبر جي موقعي تي نبي ڪريم {{درود}} فرمايو تہ:"سڀاڻي اسان اسلامي جھنڊو ان شخص جي حوالي ڪنداسون جيڪو الله ۽ ان جي رسول سان محبت ڪندڙ ھوندو ۽ الله ۽ ان جو رسول ان سان محبت ڪندڙ ھوندا". ٻئي ڏينهن اھو جھنڊو علي بن ابي طالب رضہ کي ڏيندي فرمايو تہ: " اي علي! ھتان جي رھاڪن سان وڙھڻ ۾ تڪڙ نہ ڪجانء، پھريان سندن آڏو دين جي دعوت ۽ الله جي حقن جي ڄاڻ رکجان. پوء رب سائين ھڪ ماڻھو کي به تنھنجي ھتان ھدايت تي ھلايو تہ تنھنجي لاء اھو ڳاڙھن اٺن کان بہ ڀلو آھي"<ref name=" ٺٽوي " />. ھن غزوہ ۾ مسلمانن جي لشڪر مان ۱۵ ماڻھو فوت ٿيا جڏھن ته يھودين جا ۹۳ ڄڻا مارجي ويا جن ۾ انھن جا جنگي جوڌا مرحب ۽ سندس ڀاء حارث، ٻہ سردار عامر ۽ ياسر پڻ شامل هئا<ref name=" ٺٽوي " />. مرحب ، حارث ۽ عامر کي علي بن ابي طالب رضہ ۽ ياسر کي زبير بن عوام ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق علي بن ابي طالب رضہ قتل ڪيو<ref name=" ٺٽوي " />. مرحب سان ويڙھ دوران علي بن ابي طالب تلوار جو زوردار وار مرحب جي مٿي تي ڪيو جيڪو ان جي لوھي ٽوپلي، ۽ مٿي کي چيري سندس ڏندن تائين لڳو ۽ مرحب مارجي ويو<ref name=" Awan " />. جنگ ۾ جڏھن ڇتي ويڙھ شروع ٿي تہ پاڻ سڳورن {{درود}} فرمايو ته "ھاڻي تنور تتو آھي"<ref name=" ٺٽوي " />. سخت ويڙھ بعد قاموس قلعو مسلمانن جي قبضي ۾ آيو تہ يھودين رحم جي درخواست ڪئي جيڪا قبول ڪئي وئي<ref name=" Awan " />. خيبر جي فتح بعد مرحب جي ڀائٽي ۽ ھڪ امير سلام بن مشڪم جي زال زينب بنت حارث نبي ڪريم {{درود}} جن دعوت ڪئي جنھن ۾ ٻاڪري گوشت جي ڀاڄي ۾ زھر وجھي کين کارايو پر نبي ڪريم {{درود}} جن کيس معاف ڪري ڇڏيو ۽ بعد ۾ اھا عورت مسلمان ٿي وئي<ref name=" ٺٽوي " /><ref name =" الاصابہ ۱" > الاصابہ، ابن حجر، جلد ۴, صہ ۳۱۴ </ref>. ھڪ ٻي روايت مطابق جڏھن بعد ۾ زھر سبب بشر بن براء فوت ٿي ويو تہ ان جي قصاص ۾ کيس قتل ڪيو ويو<ref name="ٺٽوي " /><ref name ="البدايہ ۱ " > البدايہ والنھايہ، ابن ڪثير، جلد ۴, صہ ۲۱۰ </ref>. === مڪي جي فتح=== صلح حديبيه کان پوء مسلمانن کي امن سان تبليغ جو موقعو ملي ويو. قريش جي بڇ تي سندن اتحادي بنو بڪر قبيلي وارن بنو خزاعہ وارن تي حملو ڪيو جنھن ۾ قريش جا عڪرمہ بن ابوجھل ۽ صفوان بن اميه وارا شناخت مٽائي بنو بڪر وارن سان گڏجي وڙھيا. انھن حرم ۾ پناھ ورتي پر کين اتي قتل ڪيو ويو. بنو خزاعہ وارا مديني ۾ نبي ڪريم {{درود}} وٽ دانھن کڻي آيا ۽ انصاف جي گھر ڪئي. نبي ڪريم {{درود}} قريش ڏانھن ھيٺين ٽن شرطن مان ڪو به ھڪ قبول ڪرڻ جو مطالبو ڪيو: <br/> # جن کي قتل ڪيو ويو انھن جي خون بھا ادا ڪيو.<br/> # قريش بنو بڪر قبيلي سان اتحاد ختم ڪن.<br/> #صلح حديبيه جي منسوخي جو اعلان ڪن.<br/> قريشن صلح حديبيه جي منسوخي جو شرط قبول ڪيو. جڏھن مسلم نمائندو واپس ھليو ويو تہ پوء انھن ارادو تبديل ڪيو ۽ ابوسفيان مديني ۾ نبي ڪريم {{درود}} سان صلح حديبيه جي ٻيھر بحالي لاء ملڻ آيو پر نبي ڪريم {{درود}} ساڻس نه مليو. ھن صحابين کي منٿ ڪئي تہ سندس مدد ڪن پر ڪجھ نہ وريس<ref name="Awan " />. ۱۰ رمضان سن ۸ ھجري تي مسلمانن جي ڏھ ھزار ماڻھن جي لشڪر سان نبي ڪريم {{درود}} مڪي ڏانھن روانو ٿيو. حرم ۾ رتوچاڻ کان بچڻ خاطر ان روانگي کي مخفي رکيو ويو تہ جيئن مڪي وارن کي تعجب ۾ وجھجي. جڏھن مڪي ٻاھران خيما کوڙيا ته رات جو لشڪر جي ھر سپاھي کي الڳ باھ ٻارڻ جو حڪم ڏنو. ان وقت باھ جي ھڪ مچ جو مطلب ۱۰ کان ۱۵ ماڻھن جي بيٺڪ سمجھيو ويندو ھو<ref name=" Awan " />. ابوسفيان ، حاڪم اب حزام ۽ بديل ابن ورقه صلح جي لاء مسلمانن جي ڪئمپ ۾ پھتا پر ھاڻي اھو وقت ڪانه رھيو. ان بعد ابوسفيان عباس بن عبدالمطلب جي مدد سان نبي ڪريم {{درود}} وٽ معافي لاء پيش ٿيو. عمر بن خطاب کيس اسلام جو سخت دشمن ھجڻ ڪري مارڻ لاء زور ڀريو پر نبي ڪريم ان تي رحم ڪندي فرمايو تہ ڊپ نہ ڪر. ان کي اسلام ۾ داخل ٿيڻ جي دعوت ڏني وئي پر ھو ان لاء راضي نہ ھيو. جڏھن ٻئي ڏينهن تي اسلامي لشڪر جا جٿا مڪي ۾ داخل ٿيندي ڏٺا تہ پوء مسلمان ٿيو<ref name=" Awan" />. مڪي وارن مقابلو نہ ڪيو پر عڪرمہ جي ٽولي خالد بن وليد واري جٿي تي حملو ڪري ٽن مسلمانن کي ماريو ۽ عڪرمہ جي جٿي مان ۱۳ ڄڻا مارجي ويا ۽ عڪرمہ ڀڄڻ تي مجبور ٿي ويو. ڪعبي ۾ موجود ۳۶۰ بتن کي ڊاٿو ويو<ref name=" Awan " />. اعلان ڪيو ويو تي جيڪي گھرن جي اندر در بند ڪري ويھندا، جيڪي ھٿيار ڦٽي ڪندا يا جيڪي ابوسفيان جي گھر ۾ پناھ وٺندا انھن لاء عام معافي ھوندي. جن جن نبي ڪريم {{درود}} سان مجرمانه زيادتيون ڪيون ھيون نبي ڪريم {{درود}} انھن سڀني کي معاف ڪري ڇڏيو<ref name=" Awan " />. مڪي جي فتح بعد مديني ڏانهن ھجرت ڪرڻ جي فرض جي حڪم کي رد ڪيو ويو<ref name=" ٺٽوي " />. ===طائف جي فتح=== مڪي جو فتح بعد طائف وارا بدوين جا ھوازين، ٽقف ۽ ٻيا مشرڪ قبيلا مسلمانن تي حملي جو منصوبو جوڙڻ لڳا. نبي ڪريم {{درود}} جن سندن مڪي تي چڙھائي کان اڳ ساڻن جنگ جي تياري ڪئي ۽ شوال سن ۸ ھجري ۾ ٻارھن ھزار مسلمانن جي لشڪر سان طائف طرف روانا ٿيا ۽ جڏھن حنين جي اونھي ۽ سوڙھي وادي ۾ مڪي کان ۱۰ ميلن جي فاصلي تي طائف واري رستي تي پھتا تہ مٿانھن پاسن کان سندن مٿان تيرن جي برسات ڪئي وئي<ref name=" Awan " />. مسلمانن جي لشڪر ۾ ڀاڄ پئي رسول ڪريم {{درود}} کين سڏيندو رھيو. مؤمن ڀاڄ وارن مان رستو ڪڍي گھوڙا پڻ ڇڏي پيغمبر طرف وڌي ويڙھ شروع ڪئي جنھن بعد مشرڪن ۾ ڀاڄ پئي ۽ ثقف وارن طائف ۾ پناھ ورتي<ref name=" Awan" />. مسلمانن اڳتي وڌي طائف جو محاصرو ڪيو جنھن بعد طائف فتح ٿي ويو. قيدين کي آزاد ڪيو ويو ۽ طائف وارن قبيلن کي معافي ڏني وئي جن جي وڏي اڪثريت اسلام ۾ داخل ٿي وئي. مال غنيمت کي مڪي جي تازو اسلام ۾ داخل ٿيندڙن ۾ ورھايو ويو<ref name=" Awan " />. ==قرآن ۾ سندس تعارف== "اسان توھان کي حق جي علم سان خوشخبري ڏيڻ وارو ۽ ڊيڄارڻ وارو ڪري موڪليو"..(سورة البقرہ جي آيت ۱۱۹). "مان توھان جي وچ ۾ توھان مان ئي ھڪ رسول موڪليو، جيڪو توھان کي منھنجون آيتون ٻڌائي ٿو ، توھان جي زندگين کي سنواري ٿو ، توھان کي ڪتاب ۽ حڪمت جي تعليم ڏئي ٿو، ۽ توھان کي اھي ڳالھيون سيکاري ٿو جيڪي توھان نہ ڄاڻيندا هئا"...(سورة البقرہ آيت ۱۵۱). "اسان توکي ماڻھن لاء ھڪ رسول بڻائي موڪليو آهي. جنھن رسول جي اطاعت ڪئي ان دراصل الله جي اطاعت ڪئي".. (سورة النساء آيت ۸۰). "تون الله جي راھ ۾ وڙھ، تون پنھنجي ذات کانسواءِ ڪنھن ٻئي لاء ذميدار ناھين" (سورة النساء آيت ۸۳). "اي پيغمبر! جيڪو ڪجھ رب طرفان توتي نازل ڪيو ويو آهي اھو ماڻھن تائين پھچاء، جيڪڏهن تون ايئن نہ ڪيو ته تو پنھنجي پيغمبري جو حق ادا نہ ڪيو". ( سورة المائدہ ، آيت ۶۷). " محمد ان کانسواءِ ڪجھ ناھي بس ھڪ رسول آھي ، ان کان اڳ ٻيا رسول بہ گذاري چڪا آهن"... ( سورة آل عمران ، آيت ۱۴۴). "( اي پيغمبر) اھا الله جي رحمت آ جو تون ھنن ماڻھن لاء ڏاڍو نرم مزاج آھين " (سورة آل عمران ، آيت ۱۵۹). " درحقيقت مومنن تي الله اھو وڏو احسان ڪيو آھي جو سندن وچ ۾ انھن منجھان ھڪ اھڙو رسول اٿاريو جيڪو کين ان جون آيتون ٻڌائي ٿو ، سندن زندگين کي سنواري ٿو ۽ کين ڪتاب ۽ حڪمت جي تعليم ڏئي ٿو..." ( سورة آل عمران ، آيت ۱۶۴). == الوداعي حج == ۲۵ ذوالقعد ۱۰ ھجري (23 فيبروري 632) تي نبي ڪريم {{درود}} حج جي لاء مڪي مان مسلمانن جي ھڪ تمام وڏي اڪثريت سان گڏجي روانا ٿيا ۽ ۴ ذوالحج تي مڪي ۾ داخل ٿيا<ref name=" Awan " />. ۸ ذوالحج تي منا پھتا جتي ۹ ذوالحج جي صبح تائين ترسيا ۽ پوء عرفات پھتا جتي نمرا ۾ خيما کوڙيا ويا<ref name=" Awan" />. اتي مسلمانن جو مجموعو ھڪ لک چاليھ ھزار جي لڳ ڀڳ ھيو. اھو حجةالبلاغ ( وڏو حج) ۽ حجة الوداع (الوداعي حج) سڏيو ويو<ref name="Awan " />. نبي ڪريم {{درود}} سٽ تي ويھي خطبو ڏنو. مقرر ٿيل ماڻھو وڏي آواز خطبي جي لفظن کي دھرائي رھيا ھئا تہ جيئن سمورن حاجين تائين خطبو پھچي<ref name=" Awan " />. ==سندس وڇوڙو== ==روضو مبارڪ== == توھين رسالت جا واقعا ۽ قانون== ==سيرت تي لکيل مستند ڪتاب== ===حديثن وارا مستند ڪتاب=== ==حضرت محمد صه ۽ مغربي فلاسافر== [[فائل:Muhammad Seal.svg|thumb|left|upright=0.8|حضرت محمد {{درود}} جي مھر جيڪا منڊي ۾ جڙيل ھئي ۽ سرڪاري خط و ڪتابت ۾ استعمال ڪئي ويندي ھئي]] ” پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي باري ۾ گوئٽي هڪ ڊگهو نظم لکيو جيڪو '''Mahomet's Gesang''' جي نالي سان مشهور آهي. ان نظم ۾ گوئٽي پاڻ سڳورن {{درود}} جي چهري جي هڪ محبت ڀري تصوير چٽي آهي هن نظم آخر ۾ گوئٽي لکيو آهي ته: ”پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي چهري مبارڪ تي نظر پوڻ سان انسان سندن مفتون ٿي پوندو.“ جرمن فيلسوف لائبنز (Leibniz) (1646-1716ع) متعلق پروفيسر اشپيز لکيو آهي ته پاڻ سڳورن {{درود}} جن کي ’دين الفطرت‘ جو باني سمجهندو هو.<ref>ڊاڪٽر قاضي نبي بخش؛ رسالو:مهراڻ؛ ڇپيندڙ:سنڌي ادبي بورڊ؛ 1962ع</ref> ==درود ۽ صلوات== [[فائل:Salavat of the prophet.png|thumb|left|upright=1.5|صلوات]] ==حوالا== {{حوالا}} [[زمرو:اسلام]] [[زمرو:محمد|*]] i95ishdaff405jczv7cq5jbykbbxuoy 240406 240405 2022-08-28T09:11:28Z Intisar Ali 8681 wikitext text/x-wiki {{Infobox person | honorific_prefix = ابوالقاسم | name = '''<span style='color: Green'>مُحَمَّدٌ</span>''' <!-- include middle initial, if not specified in birth_name --> | honorific_suffix = صلي الله عليه وآله وسلم | image =Dark vignette Al-Masjid AL-Nabawi Door800x600x300.jpg | image_size = 300px | alt = | caption = سندن نالو خوش خطاطي ۾ لکيل | native_name = ابوالقاسم | native_name_lang = عربي | birth_name = <!-- only use if different from name above --> | birth_date = {{birth date |570|04|20}} | birth_place = مڪو | baptised = <!-- will not display if birth_date is entered --> | disappeared_date = <!-- {{disappeared date and age|YYYY|MM|DD|YYYY|MM|DD}} (disappeared date then birth date) --> | disappeared_place = | disappeared_status = | death_date = {{death date and age|632|06|08|570|04|20}} | death_place = مدينو | death_cause = سخت بخار | body_discovered = | resting_place = مسجد نبوي، مدينو منور | resting_place_coordinates = <!-- {{coord|LAT|LONG|type:landmark|display=inline}} --> | monuments = مسجد نبوي | residence = مڪو پوء مدہنو | nationality = عرب | other_names = 99 نالا: مجتبیٰ، مصطفیٰ، بشیر، نذیر، احمد وغیرہ | ethnicity = <!-- Ethnicity should be supported with a citation from a reliable source --> | citizenship = حجاز | education = اُمِي | alma_mater = | occupation = واپار ، حاڪم ، قاضي، فوجي ڪمانڊر، معلم | years_active = | era = | employer = | organization = | agent = | known_for = اسلام جو پيغمبر | notable_works = *خدا جو ڏنل قرآن پھچائڻ * مديني جي رياست جو بنياد وجھندڙ * مسجد نبوي جو معمار *اسلام جي تعليم ڏنائين * حديث | style = | home_town = مڪو | salary = | net_worth = <!-- Net worth should be supported with a citation from a reliable source --> | height = <!-- "X cm", "X m" or "X ft Y in" plus optional reference (conversions are automatic) --> | weight = <!-- "X kg", "X lb" or "X st Y lb" plus optional reference (conversions are automatic) --> | television = | title = | term = | predecessor = عيسيٰ مسيح | successor = ڪو بہ نہ | party = | movement = | opponents = عربستان جا مشرڪ ۽ يھودي | boards = | religion = <!-- Religion should be supported with a citation from a reliable source --> | denomination = <!-- Denomination should be supported with a citation from a reliable source --> | criminal_charge = <!-- Criminality parameters should be supported with citations from reliable sources --> | criminal_penalty = | criminal_status = | spouse =* خديجه بنت خويلد (595–619) *سوده بنت زمعه (619–632) *حفصه بنت عمر (624–632) *جويريه بنت حارث (628–632) *عائشه (619–632) *زينب بنت جحش (627–632) *صفيه بنت حيي (629–632) *زينب بنت خزيمه (625–627) *ام سلمه (629–632) *ام حبيبه (628–632) *ريحانه بنت زيد (629–631) *ماريه قبطيه (630–632) *ميمونه بنت حارث (630–632) | partner = <!-- (unmarried long-term partner) --> | children = *عبد الله بن محمد، *قاسم بن محمد، *ابراهيم بن محمد، *زينب بنت محمد، *رقيه بنت محمد، *ام ڪلثوم بنت محمد، *فاطمه زهرا رضہ | parents = *عبد الله بن عبد المطلب * آمنہ بنت وھب | relatives = * عبدالمطلب (ڏاڏو) *ابوطالب (چاچو) * حمزہ (چاچو)رضہ *ابو لھب (چاچو) *علي رضہ (ڀائٽو، ۽ ڄاٽو) *عباس رضه (،چاچو) * ابو بڪر رضہ (سھرو) * عمر فاروق رضه (سھرو) *ابوسفيان (سھرو) | callsign = | awards = رحمته العالمين | module = آخري نبي | module2 = | module3 = | module4 = | module5 = | module6 = | signature =Muhammad Seal.svg | signature_alt = | signature_size = 50px | website = <!-- {{URL|example.com}} --> | footnotes = }} <br/> '''حضرت مُحَمَّد''' {{درود}} {{ٻيا نالا|انگريزي= '''Hazrat Muhammad '''pbuh}}(اپریل570ع - جون 632ع) مسلمانن جي عقيدي مطابق الله سبحان و تعالیٰ جو آخري نبي ۽ رسول ھيو جنھن تي [[آسماني ڪتابن جا نالا|آسماني ڪتاب]] [[قرآن| قرآن مجيد]] نازل ٿيو. 40 سالن جي عمر ۾ [[عربستان]] جي شھر [[مڪو| مڪي]] ۾ نبوت جو اظھار ڪندي اسلام جي توحيد واري عقيدي جي تبليغ جو آغاز ڪيو. سندس ڏنل تعليم عربن جي ان خطي ۾ ھڪ زبردست انقلاب برپا ڪيو. قرآن مجيد ۾ سندس زندگي مبارڪ کي '''اسوه''' سڏيو ويو آهي<ref name =" علوي" > بذل القوۃ فی حوادث سنی النبوۃ (سيرت هاشمي)، از: امام العصر مخدوم محمد ھاشم محدث ٺٽوي، ترجمو: پروفيسر اسرار احمد علوي، مھراڻ اڪيڊمي شڪارپور، ڇاپو ٻيو جولائي 2004ع ۾ لکيل مترجم جو نوٽ: تقديم </ref>. سورة الاحزاب جي آيت 21 ۾ فرمان آھي ته:'''لقد کان لکم فی رسول اللہ اسوۃ حسنہ''': ترجمو: "بيشڪ اوھان جي لاء خدا جي رسول {{درود}} جي ذات ۾ ھڪ بھترين نمونو آھي." لفظ اسوة جي عام معنیٰ طريقو يا نمونو آھي<ref name=" علوي " />. اسوہ انسان جي ان حالت کي چيو ويندو آهي جيڪا ھو ڪنھن ٻئي انسان جي پيروي ڪندي اختيار ڪري<ref name ="راغب " > مفردات الفاظ القرآن, از: ابو القاسم راغب اصفھانی صہ ۱۴۰ </ref>. اسلامي عقيدي مطابق محمد رسول الله {{درود}} جن جي اطاعت مسلمانن جي ايمان جو لازمي جز ۽ فرض آهي ۽ ان جي اطاعت کي قرآن مجيد ۾ الله جي اطاعت جي مثل سڏيو ويو آهي. سورة النساء جي آيت ۶۴ ۾ قرآن فرمائي ٿو ته: ''' وما ارسلنا من رسول الا لیطاع باذن اللّٰہ''': ترجمو: "۽ اسان موڪليا جيڪي رسول تہ انھن جي پيروي ڪئي وڃي، الله جي حڪم سان". دين جي عالمن ۽ قرآن جي شارحن جو اھو عقيدو آهي ته قرآن ھڪ تحريري دستور آھي جنھن جي عملي صورت سرور ڪونين {{درود}} جن جي ذات آھي، جن جو ڪوبه قول ۽ فعل حڪم خداوندئ کان وار برابر بہ ھيڏي ھوڏي ھٽيل نه آهي<ref name=" علوي " />. ايليا (بيت المقدس) ۾ ھجرت جي پنجين سال [[ھرقل|ھرقل اعظم]] (Hercules) جي درٻار ۾ سندس بدترين دشمن [[ابوسفيان]] پڇا ڪرڻ تي ٻڌايو ھو تہ "نبوت کان اڳ بہ اوھان {{ درود}} ڪڏهن ڪوڙ نہ ڳالھايو آھي"<ref name=" علوي " />. پاڻ ڪريمن پنھنجي بيمثال ڪردار وسيلي ڪٺور قلبن کي نرم ڪري انھن جو تزڪيو ڪيو<ref name=" علوي " />. سندن ھر عمل جي تقليد کي اسلامي دين ۾ سنت جو مقام حاصل آهي<ref name="علوي " />. مولانا ابوالڪلام آزاد مطابق:"قرآن ۽ نبي سائين {{درود}} جن جي زندگي ساڳي شئي آھي، قرآن متن آھي تہ سيرة ان جي تشريح ۽ قرآن علم آھي تہ سيرة ان جو عمل. ان ڪري انسانيت جي سمورن اھنجن ۽ آزارن جو علاج ان سيرت جي مطالعي ۾ ئي ملي سگھندو"<ref name ="آزاد " > سیرۃ کے عملی پہلو (اردو) ، از: مولانا ابوالڪلام آزاد، صہ ۹</ref>. == قبيلو ۽ گھراڻو == حضرت محمد {{درود}} جو قبيلو [[قريش]] ۽ گھراڻو [[بنو هاشم]] ھيا جيڪي حضرت ابراهيم جي بيبي ھاجرہ {{ٻيا نالا|عبراني= ''' Hagar '''}} مان وڏي پٽ حضرت اسماعيل جي اولاد مان ھيا. حضرت [[ابراهيم]] پنھنجي وڏي پٽ حضرت [[اسماعيل]] ۽ سندس ماء کي مڪي جي ويران وادي ۾ رھايو جتي ٻنھي پيء ۽ پٽ گڏجي [[ڪعبو]] تعمير ڪيو. ان ويراني ۾ [[زمزم]] جي چشمي جي برآمد ٿيڻ سان جرھوم جي قبيلو سندن مرضي سان اتي آباد ٿيو ۽ اڳتي هلي اسماعيل جي شادي ٿي ۽ کيس ٻارھن پٽ ڄاوا جن مان وڏي پٽ جو نالو قدار ھيو. آھستي آھستي اسماعيلين جو تعداد وڌندو ويو.<ref name ="سعيد" >The Life of Muhammad, the Prophet , by:Syed Saeed Akhtar Rizvi, page ،9,7,8,6,</ref> بائيبل مطابق خدا جو واعدو ٿيل ھيو تہ اسماعيل جي اولاد کي تيزي سان وڌائيندو <ref>{Genesis 21:13}</ref> اھي پوري حجاز ۾ ڦھلجي ويا. عیسیٰ مسیح جي پيدائش کان 200 سال اڳ قدار جي اولاد مان عدنان مشھوري ماڻي ٻنھي جي وچ واري شجري جي اڃان ڪا پڪ نہ ٿي سگھي آھي ڇو تہ عربن گھڻا شجرا بيان ڪيا آهن.محمد صہ انھن شجرن تي تبصرو ڪندي فرمايو ھيو تہ {{quote|جڏهن منھجو شجرو عدنان تائين پھچي تہ بس ڪريو|محمد صہ<ref name = " سعيد"/>|}} ٽين صدي عيسويءَ ۾ عدنان جي اولاد مان ھڪ سردار ٿيو جنھن جو نالو فاھر ھيو جنھن لاء خيال آهي تہ ان کي [[قريش]] سڏيندا ھيا ڪن جو وري خيال آھي تہ فاھر جي پنجين پيڙهيءَ ۾ پنجين صدي عيسويءَ ۾ [[قصي بن ڪلاب]] بن مرہ بن لوئي، بن غالب بن فاھر نالي ھڪ طاقتور شخص مشھور ٿيو جنھن کي قريش سڏيندا ھيا ء ان جي اولاد [[قريشي]] سڏبا ھيا. علامہ شبلي نعماني، علامہ طبري مطابق قصي ئي پھريون شخص ھيو جنھن کي قريش سڏيو ويو. قصي سڀني اسماعلين کي گڏ ڪري قائل ڪيو تہ خانہ بدوشي ترڪ ڪري ڪعبي جي چؤطرف مستقل رھائش اختيار ڪن. قصي ڪعبي جي نگران خزاہ قبيلي جي ھليل نالي ھڪ شخص جي نياڻي سان شادي ڪئي ۽ ھليل جي وصيت ذريعي ڪعبي جي نگراني جي ذميداري قصي جي حوالي ٿي جنھن کوڙ ادارن کي قائم ڪيو جن ۾ دارالندواہ (گڏجاڻي واري جاء) شامل ھئي جتي ويھي جنگ ۽ امن سميت اھم معاملن جا فيصلا ، شادين جا اجتماع ٿيندا هئا. قافلن جي روانگي پن ٿيندي هئي.ھن سقايہ ( حاجين کي پاڻي فراهم ڪرڻ جو بندوبست)، رفادہ ( حاجين کي کاڌخوراڪ فراھم ڪرڻ جو بندوبست) پڻ قائم ڪيا<ref name = "سعيد "/> ھن حاجين جو مشاعرالحرم ۾ رات ٽڪائڻ جو بندوبست ء پوري واديءَ کي بتين سان منور ڪري کين سھولتن فراھم ڪرڻ جي شروعات ڪئي. زمزم جو چشمو صديون پھرين لٽجي ويو ھو ھن ان کي ڳولي پھريون دفعو کوھ کوٽايو ۽ پاڻي جي بحالي ٿي. ھن ڪعبي جي ٻيھر تعمير ڪرائي. ھن جي وفات بعد ماڻھو حاجون (موجوده جنت المولا واري قبرستان) ۾ سندس قبر جي زيارت لاءِ ويندا ھئا. ھن کي ڪعبي جون ڇھ ذميداريون ھيون جيڪي ھن پنھنجي وفات کان اڳ پنھنجي وڏي پٽ عبدالدار کي سونپيون. قصي کي پنج پٽ ء ھڪ ڌيءُ ھئي. سندس ٻئي پٽ مغيرہ کي عبداالمناف سڏيندا ھيا، جيڪو قبيلن ۾ معتبر ۽ قائدانہ صلاحيتن وارو ليکيو ويو. عبدالمناف کي ڇھ پٽ ٿيا جن ۾ ھاشم، مطلب، عبد شمس ۽ نوفل مشھور ٿيا. عبدالدار ۽ عبداالمناف جي وفات کان پوءِ ڪعبي جي ذميداري سنڀالڻ ۾ سندن اولاد ۾ تڪرار شروع ٿيو پر پوء ٺاھ ٿي وين. اھو طئي ٿيو تہ پاڻي پيارڻ ، کاڌ خوراڪ فراھم ڪرڻ ۽ جنگ ۾ قيادت جي ذميداري عبداالمناف جي اولاد ڏي منتقل ٿي. ليوا ۽ حجابہ جي ذميداري عبدالدار جي اولاد کي ملي باقي دارالندواہ جي سربراهي ٻنھي جي خاندانن ۾ رھي. انھن مان ھاشم گھڻو نالو ڪڍيو جنھن کي کاڌي کارائڻ جي ذميداري ملي. ھڪ ڀيري مڪي ۾ وڏو ڏڪار آيو تہ ھاشم پنھنجي سموري دولت کڻي شام ويو اتان اٽو ۽ سڪل ماني خريد ڪري مڪي آيو ۽ روزانو اٺن کي ڪھي انھن مان ٻوڙ ٺاھي ماني جا ٽڪرا ان ۾ ملائي سموري قبيلي کي گھرائي کارائيندو هو ڏڪار جي خاتمي تائين ھن قبيلي جي مدد جاري رکي کوڙ ماڻھن کي مرڻ کان بچائي ورتو.ان خدمت جي بدلي ئي کيس ھاشم جو نالو مليو جنھن جي معني ( مانيءَ کي ) ٽڪر ڪندڙ آھي. ھاشم جو اصل نالو امر{{ٻيا نالا|انگريزي=Amr}} ھيو. ھاشم مڪي جي واپاري قافلن جو بنياد وجھندڙ پڻ ھيو. ھن باظنتيني شھنشاھ کان حڪمنامو حاصل ڪيو جنھن تحت قريش قبيلي کي ھر قسم جي ٽئڪس ۽ ڊيوٽي کان آزاد ڪري انھن جي ڪنٽرول وارن ملڪن ۾ آزاد اچ وڃ جي اجازت ڏنل ھئي<ref name = " سعيد "/> ھن اھا ساڳي سھولت ايٿوپيا جي بادشاھ کان پڻ حاصل ڪئي ۽ ان وقت يمن ايٿوپيا جو حصو ھيو.اھڙي طرح قريش جا واپاري قافلا يمن کان شام ۽ بازنظيني شھر انقرہ تائين وڃڻ شروع ٿيا.<ref name = "سعيد "/> ھاشم جڏهن 25 سالن جو ھيو تہ سن 488 عيسويءَ ۾ فلسطين جي غزہ واري ھنڌ وفات ڪري ويو ۽ کيس اتي ئي دفن ڪيو ويو. اھا جاء غزہ ھاشم يا ھاشم جي غزہ سڏجڻ شروع ٿي وئي. ھن يثرب جي عدي بنو نجار قبيلي جي سلمیٰ بنت امر سان پرڻو ڪيو جنھن مان عبدالمطلب پيدا ٿيو جيڪو اڃان ننڍڙو ھيو تہ ھاشم وفات ڪري ويو.ان کان سواءِ ھاشم کي چار ٻيا پٽ پڻ ھيا جن ۾ اسد، نضلا، سئفي ۽ ابو سئفي شامل ھيا جن مان پوين ٽن کي اولاد ڪانہ ٿي باقي اسد کي [[فاطمه بنت اسد]] نالي نياڻي ڄائي جيڪا علي رضہ بن ابي طالب جي ماء ھئي. ھاشم جو اھڙي طرح نسل عبدالمطلب مان اڳتي ھليو<ref name = " سعيد"/>. عبدالمطلب يثرب ۾ پنھنجي ناني جي گھر ۾ پيدا ٿيو. ھاشم جي وفات بعد سندس ڀاء مطلب خاندان جو وڏو بڻيو جيڪو پنھنجي ننڍي ڀائٽي عبدالمطلب بن ھاشم کي مڪي وٺي آيو جڏھن مطلب اٺ تي مڪي ۾ داخل ٿيو تہ ماڻھن ڇوڪري کي مطلب جو غلام سمجھي عبدالمطلب چوڻ شروع ڪيو ۽ مطلب وضاحت ڪندو رھيو تہ اھو سندس ڀائٽيو آھي پر ھاشم جي ان پٽ تي عبدالمطلب نالو پئجي ويو<ref name = " سعيد "/>. عبدالمطلب جو اصل نالو شعيبت الحمد ھيو. مطلبجي وفات بعد سقايہ ۽ رفادہ جي ذميداري عبدالمطلب جي حصي ۾ آئي. ھن 82 سالن تائين عمر ماڻي ۽ پوئين وقت ھن کي مڪي جي سربراھ جو خطاب پڻ مليو<ref name = " سعيد"/> ==والدين== نبي ڪريم {{درود}} جي والد جو نالو عبدالله بن عبدالمطلب ھيو جنھن سندس ولادت کان ڪجھ مھينا اڳ يثرب ۾ ۲۵ سالن جي عمر ۾ وفات ڪئي<ref name =" Awan" > Siraj u Munira, By: Muhammad Ikramun Nabi Awan and Ms Nusrat Tiwana, 1st edition, Nov 2014, Pages: 23, 25 ,27, 28, 39,40 to 86 </ref>. ==جنم== نبي ڪريم {{درود}} جن ۱۲ ربيع الاول تي فجر جي وقت بمطابق ۳۰ اپريل ۵۷۱ع ۾ پيدا ٿيا<ref name ="الفضل " > [ https://www.alfazlonline.org/07/01/2020/9519/] الفضل آن لائين</ref>. سندس ولادت ابرہ جي لشڪر جي تباھي کان ۵۵ ڏينھن بعد ٿي<ref name=" Awan " />. ڏاڏي عبدالمطلب سندس نالو محمد رکيو<ref name=" Awan " />. == ننڍپڻ== عربن جي اميرن جي رواج مطابق پرورش لاء ڏاڏي کيس بدو عربن جي بني سعد قبيلي سان تعلق رکندڙ حليمه سعديه جي حوالي ڪيو<ref name=" Awan " />. حليمه ۽ سندس مڙس حارث ٻار وٺڻ وقت الجھن ۾ ھيا تہ شايد کين مناسب معاوضو نہ ملي سگھي پر جلد ئي کين ٻار جي ڀلاري ھجڻ جي سمجھ آئي<ref name=" Awan" />. حليمه جي نياڻي شيماء سندس پرورش ۾ ماء جي مدد ڪئي<ref name=" Awan " />. ننڍپڻ ۾ پنھنجي رضاعي ڀائرن ۽ ان رضاعي ڀيڻ سان گڏجي ٻڪريون پڻ چاريندو ھو<ref name="Awan " />. جڏھن ۶ سالن جو ٿيو تہ ماء آمنه کيس سندس پيءُ جي قبر جي زيارت ۽ سندس ناناڻي گھر گھمائڻ لاء يثرب وٺي آئي<ref name="Awan " />. واپسي ۾ بيمار ٿي پئي ۽ آبوا جي مقام تي وفات ڪري وئي. تدفين بعد مائٽن کي نظر نہ آيو ۽ جڏھن کيس ڳوليائون تہ پنھنجي ماء جي قبر وٽ ويٺل روئندي ڏٺائونس <ref name=" Awan" />. بعد ۾ جڏھن اصحابين سان گڏ ماء جي قبر تي آيا تہ سندس قبر جي مٽي تي ھٿ ڦيرائيندي ڏاڍو رنا ھيا ۽ ان وقت اصحابي ڪافي پري بيٺا ھئا ۽ کين اھو چوندي ٻڌو تہ سندس ماء جي شفقت جي يادن کيس روئاري وڌو<ref name="Awan " />. ماءُ جي وفات بعد ھن يتيم ٻار جي پرورش جي ذميداري سندس ڏاڏي عبدالمطلب سنڀالي. ۵۷۹ع ۾ عبدالمطلب پڻ وفات ڪري ويو ۽ پوء سندس پرورش جي ذميداري سندس سڳي چاچي ابو طالب سنڀالي<ref name=" Awan " /> ابوطالب ۽ سندس زال فاطمه مٿن ڏاڍا مھربان رھيا<ref name=" Awan " />. پنھنجي ان چاچي ۽ پاڙيسرين جو مال چارڻ شروع ڪيو<ref name="Awan " />. ٻارھن<ref name=" Awan " /> يا يارھن ورھين جي عمر ۾ چاچي حضرت ابوطالب سان گڏ واپار سانگي شام ويا هئا<ref name=" ٺٽوي " /> جڏھن بصري پھتا تہ اتي ھڪ راھبن واري خانقاھ ۾ ترسيا<ref name="Awan " /> جتي بحيرا نالي ھڪ عيسائي راھب سندس نبوت جي تصديق ڪئي ۽ ان وقت حضرت ابوبڪر صديق پڻ ساڻن گڏ ھيو هئي<ref name=" ٺٽوي" />. == زالون ۽ اولاد == ===۱.بيبي خديجه رضه=== 25 سالن جي ڄمار ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي پھرين شادي [[بنو اسد]] گھراڻي جي [[خويلد بن اسد]] ۽ [[فاطمه بنت زائدہ]] جي نياڻي 40 سالا حضرت خديجة الڪبریٰ رضه سان 695 ۾ ٿي جيڪا بيواہ ھئي ۽ سندس اھا ٽين شادي ھئي<ref name=" علوي " />. سندس لقب طاھرہ ۽ ڪنيت ان ھند ھئي<ref name=" علوي " />. بيبي سانئڻ جو پھريون نڪاح [[ھند بن زرارہ]] سان ٿيو جنھن مان کيس ھڪ نياڻي ۽ ٻہ پٽ ٿيا جيڪو پوء گذاري ويو. سندس ٻيون نڪاح [[عتيق بن عائذ]] سان ڪرايو ويو جنھن مان کيس ھڪ نياڻي ھند جي نالي سان ھئي پر ڪجھ وقت کان پوءِ عتيق پڻ گذاري ويو<ref name=" علوي " />. جڏھن 35 سالن جي ٿي تہ سندس والد خويلد پڻ گذاري ويو<ref name="علوي " />. پاڻ مالدار عورت ھئي ۽ سندس ڪاروباري قافلا [[عراق]]، [[شام]] ۽ [[فلسطين]] تائين ويندا ھيا. سندس ھڪ غلام [[ميسرہ]] ايماندار ھيو جيڪو سندس ڪاروبار جو جنرل مينيجر ھيو<ref name=" علوي" />. پاڻ سڳورن {{درود}} جن ان وقت ايمانداري ۾ وڏي شھرت حاصل ڪئي هئي ۽ ميسرہ ذريعي بيبي سانئڻ وٽ اھڙو احوال پھتل ھو ۽ ان کين سندس ڪاروبار ۾ شامل ٿيڻ جي پيشڪش ڪئي جيڪا پاڻ سڳورن {{درود}} قبول ڪئي ۽ ان جي تجارتي قافلي سان شام ويا جنھن بعد بيبي سانئڻ کين شادي جو پيغام موڪليو ۽ ان وقت بيبي صاحبه جي عمر ۴۰ سال ھئي<ref name=" علوي " />. شادي ۲۵ صفر تي مڪي ۾ ٿي جنھن ۾ حضرت ابو طالب ، حضرت حمزہ رضه، بيبي صاحبه جو چاچو [[عمرو بن اسد]]، سؤٽ [[ورقه بن نوفل]] پڻ شامل ٿيا<ref name=" علوي " />. حق مھر ساڍا ٻارھن [[اوقيه]] سون مقرر ڪيو ويو جنھن جي قيمت ۵۰۰ درھم ھئي<ref name=" علوي" />. ھڪ روايت مطابق حق مھر ۲۰ وٽ ٻڌايو ويو آهي<ref name=" علوي " />. نڪاح جو خطبو سيدنا [[ابو طالب]] پڙھيو. اھو خطبو يعقوبي ، شامي ، قسطلاني ، ۽ علامه عامري پنھنجي ڪتابن ۾ نقل ڪيو آهي<ref name=" علوي " />. نڪاح بعد پاڻ سڳورن {{درود}} ھڪ اٺ ذبح ڪرائي مھمانن جي دعوت ڪئي. بيبي سانئڻ زندگي جا 25 سال پاڻ سڳورن {{درود}} سان گذاريا<ref name=" علوي " />. سندس حياتيءَ ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} ٻي ڪا شادي نہ ڪئي<ref name=" علوي " />. پاڻ سڳورن {{درود}} جي پٽ ابراھيم کان سواءِ سموري اولاد بيبي سانئڻ مان ٿي ۽ سڀ سواء بيبي فاطمه الزهراء رضه جي سندن حياتي مبارڪ دوران وفات ڪري ويا<ref name=" علوي " />. [[فائل:The altar of prayer of the Prophet in the demolished house of Khadijeh 01.jpg|thumb|left|upright=0.8|بيبي خديجہ جي مڪي ۾ ڊاٿل گھر اندر اھا جاء جتي حضرت محمد{{درود}} ساڻس شادي کان پوء رھائش دوران عبادت ڪندو ھو]] نبي ڪريم {{درود}} کي چار نياڻيون ھيون جن مان وڏي سيدہ زينب ، ٻيون نمبر سيدہ رقيه ، ٽيون نمبر سيدہ ام ڪلثوم ۽ چوٿون نمبر آخري نياڻي سيده فاطمه الزهراء ھئي<ref name=" علوي " />. چئني مديني ھجرت ڪئي ۽ اتي وفات ڪيائون ۽ چارئي جنت البقيع ۾ دفن ٿيل آھن<ref name=" علوي " />. سيده زينب رضه 30 ميلادي ڌاري مڪي ۾ ڄائي ۽ سن ۸ ھجري ۾ مديني ۾ وفات ڪئي. سندس نڪاح بعثت کان اڳ پنھنجي ماسات ابوالعاص بن ربيع قرشي سان ڪرايو ويو جيڪو بيبي خديجه جي ڀيڻ ھند بنت خويلد جو پٽ ھيو ۽ سندس اصل نالو لقيط ھو<ref name=" علوي " />. ڪجھ رويتن مطابق سندس نالو ھشيم ۽ مھشم ھيو. پاڻ سڳورن {{درود}} جي ھجرت وقت اھي طائف ۾ رھندا ھئا. بدر جي جنگ بعد پاڻ سڳورن {{درود}} کيس مديني گھرايو ۽ بعد ۾ ابوالعاص جڏهن اسلام قبول ڪيو تہ اھو پڻ مديني ۾ آيو. سيده زينب کي ھڪ پٽ علي ۽ ھڪ نياڻي امامه ٿيا<ref name=" علوي" />. علي ننڍپڻ ۾ ئي فوت ٿي ويو. امامه جي پرورش بعد ۾ ابوالعاص جي ماروٽ حضرت زبير بن عوام ڪئي جنهن بيبي فاطمه الزهراء جي وفات بعد امامه جو نڪاح حضرت علي ڪرم الله وجهه سان ڪرايو<ref name=" علوي " />. [[فائل:The altar of prayer of the Prophet in the demolished house of Khadijeh.jpg|thumb|left|upright=0.8|بيبي خديجہ جي سعودي حڪومت پاران ڊاٿل گھر ۾ محراب جو ھڪ ٻيو منظر جتي پاڻ سڳورو عبادت ڪندو ھو]] سيده رقيه رضه ۳۳ ميلادي ڌاري ڄائي ۽ ان جو نڪاح حضرت عثمان غني رضه سان ڪرايو ويو. نبوت جي پنجين سال مڙس سان گڏ حبشه ھجرت ڪئي جتي ست سال رھيا اتي کيس ھڪ پٽ عبدالله نالي ڄائو. مڪي واپسي بعد مديني ڏانهن ھجرت ڪئي. بدر جي جنگ وقت بيمار ٿي پئي ۽ اٽڪل ۲۰ ڏينھن بعد وفات ڪري وئي. ان جي بيماري سبب نبي ڪريم {{درود}} جن حضرت [[عثمان غني]] رضه ۽ حضرت اسامه بن زيد رضه کي مديني ڇڏي ويا ھئا. جنگ جي فتح جي خبر جڏهن مديني پھتي تہ بيبي سانئڻ جي تدفين ٿي رھي ھئي<ref name=" علوي " />. سندس پٽ عبدالله پڻ ننڍپڻ ۾ گذاري ويو<ref name=" علوي " />. [[فائل:The House of Khadijah, The Porphet Mohammad's Wife in Mecca before Demolition 01.jpg|thumb|left|upright=0.8|بيبي خديجہ جو گھر جتي حضرت محمد {{درود}} مڪي زندگيءَ جو ھڪ دؤر گذاريو جيڪو سعودي حڪومت ڊھرائي ڇڏيو]] سيدہ ام ڪلثوم اھل بيت جي مديني ھجرت وقت بيبي فاطمه الزهراء رضه ۽ سيدہ سوده رضه سان گڏ ھئي. سيدہ رقيه رضه جي وفات کان ست يا ٽن مھينن بعد پاڻ سڳورن {{درود}} سندس نڪاح حضرت عثمان غني رضه سان ڪرايو ۽ سندس رخصتي جمادالآخر ۾ دوران ۱۹ سالن جي عمر ۾ ٿي<ref name=" علوي " />. کيس ڪا بہ اولاد ڪانه ٿي. حضرت عثمان سان ھن پنھنجي زندگي جا اٽڪل ساڍا ڇھ ورھيه گذاريا<ref name=" علوي " />. سن ۹ ھجري ۾ شعبان جي مھيني دوران وفات ڪئي. سندس جنازي نماز پاڻ سڳورن {{درود}} جن پڙھائي<ref name=" علوي " />. [[فائل:The House of Khadijah, The Prophet Mohammad's Wife in Mecca after Demolition 01.jpg|thumb|left|upright=0.8|بيبي خديجہ وارو گھر ڊھڻ کان پوءِ واري حالت ۾. ھن گھر پاڻ سڳورن زندگي جو ھڪ دور گذارہو]] بيبي فاطمه الزهراء رضه ۴۱ ميلادي ۾ نبوت جي بعثت واري سال پيدا ٿي ۽ جڏهن ۱۰ ورھين جي ھئي تہ سندس والدہ وفات ڪئي جنھن ڪري ننڍي عمر ۾ ئي والد سان وابسته رھي<ref name="علوي " />. والد کي تمام پياري ھئي. سندس عادات ، اطوار ، رفتار توڙي گفتار جو انداز والد سان مشابهت رکندڙ ھيو ۽ شڪل ۾ والده جھڙي ھئي<ref name=" علوي " />. سندس شادي پندرهن سال پنج مھينن جي عمر حضرت علي ڪرم الله وجهه سان مديني ۾ جنگ بدر کان بعد ڪرائي وئي. نڪاح جي تقريب مسجد نبوي ۾ ٿي ۽ پاڻ سڳورن{{درود}} سندن نڪاح پڙھايو. حق مھر ۵۰۰ درھم مقرر ٿيو ۽ رخصتي احد جي جنگ بعد عمل ۾ آئي<ref name=" علوي" />. سندس حياتيءَ دوران حضرت علي ڪرم الله وجهه ٻي شادي ڪانه ڪئي. کيس پنج ٻار جن ۾ ٽي پٽ امام حسن، امام حسين ، امام محسن ۽ ٻہ ڌيئر ڄاوا. امام محسن ننڍپڻ ۾ ئي وفات ڪئي<ref name=" علوي " />. پاڻ پردي جي سخت پابند ھئي. سندس جنازي نماز حضرت علي ڪرم الله وجهه پڙھائي<ref name="علوي " />. [[فائل:Khadija tomb (1).jpg|thumb|left|upright=0.8|خديجہ جو مڪي م واقع مقبرو جيڪو سعودي حڪومت ڊھرائي ڇڏيو]] بيبي خديجه رضه مان پاڻ سڳورن {{درود}} کي ٻہ پٽ پڻ ڄاوا جن جا نالا قاسم ۽ عبدالله ھيا. قاسم کي طاھر ۽ عبدالله کي طيب پڻ سڏيندا هئا<ref name=" علوي " />. روايت مطابق سندن وفات نبوت کان اڳ ننڍپڻ ۾ ٿي ھئي<ref name=" علوي" />. بيبي صاحبه ۱۱ رمضان سن ۱۰ نبوي ۾ ٦۵ ورھين جي ڄمار ۾ مڪي ۾ وفات ڪئي. کيس حجون مڪي شريف ۾ دفنايو ويو. ان وقت اڃان جنازي جي نماز جو حڪم نہ آيو ھو<ref name=" علوي" />. ===۲.بيبي سوده رضه=== سن ۱۰ نبوي ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} جن جو پاڻ کان عمر ۾ ۳۰ سال وڏي بيوہ<ref name=" علوي " /> سودہ بنت زمعه سان نڪاح ٿيو. مديني ڏانهن ھجرت وقت فقط ھيء گھرواري ساڻن گڏ ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. سندس والد جو نالو زمعه بن قيس ۽ ماء جو نالو شموس بنت قيس نجاري ھيو ۽ ان جو تعلق بنو عامر قبيلي سان ھو<ref name="علوي " />. روايت مطابق ھڪ دفعي خوله بنت حڪيم نبي ڪريم {{درود}} جن کي ٻي شادي ڪرڻ جي تجويز ڏني ۽ کين بيبي عائشه ۽ حبشه کان ھجرت ڪري موٽي آيل مھاجرن مان بيبي سودہ جا نالا پيش ڪيا<ref name="علوي " />. پاڻ سڳورن اھا تجويز قبول ڪئي ۽ ٻنھي طرفن کان آڇ قبول ڪئي وئي. بيبي صاحبه جي نڪاح وقت عمر ۳۲ سال ھئي ۽ بيبي سوده سان نڪاح جو خطبو زمعه بن قيس پڙھيو<ref name=" علوي " />. حق مھر ۴۰۰ درھم مقرر ٿيو<ref name =" جلد" > شرح مواھب ، زرقاني ، جلد ۳, صه ۲۹۷ </ref>. ھن جا ۱۲ سال نبي ڪريم {{درود}} جي صحبت ۾ گذريا ۽ سندس رفاقت ۾ حج ۽ عمرو ادا ڪيو<ref name=" علوي " />. کيس پاڻ سڳورن {{درود}} مان ڪا اولاد ڪانه ٿي پر کيس پھرين مڙس سڪران مان عبدالرحمان نالي پٽ ڄائو جيڪو حضرت عمر رضه جي دؤر ۾ جنگ جلولاء ۾ شھيد ٿيو<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه جي ڪنيت ان عبدالرحمان ھئي<ref name=" علوي" />.بلاذري مطابق بيبي صاحبه سن ۲۲ ھجري ۾ مديني ۾ وفات ڪئي<ref name=" علوي " />. ابن سعد مطابق سن ۵۴ ھجري ۾ وفات ڪئي<ref name="علوي " />. ان وقت جنازي جي نماز جو حڪم اڃان ڪانہ ٿيو ھو. بيبي صاحبه کي جنت البقيع ۾ دفنايو ويو. ھن جي رفاقت نبي ڪريم {{درود}} جن سان ۱۴ سالن تائين ھئي<ref name=" علوي " />. ===۳.بيبي عائشه رضه=== بيبي صاحبه جو تعلق بنو تيم قبيلي سان ھيو. سندس والد جو نالو ابوبڪر صديق ۽ والدہ جو نالو ان رومان بنت عامر ھو. بيبي صاحبه جو لقب صديقه ۽ حميرا ھيو ۽ سندس ڪنيت ان عبدالله ھئي<ref name=" علوي " />. سن ۱۰ نبوي شوال جي مھيني ۾ بيبي عائشه رضه جو پاڻ سڳورن {{درود}} جن سان نڪاح مڪي ۾ سندس والد ابوبڪر صديق پڙھيو<ref name=" علوي " />. حق مھر ۵۰۰ درھم مقرر ٿيو.ان وقت سندس عمر ۶ سال ھئي ۽ رخصتي شوال جي مھيني ۾ ھجرت جي پھرين سال ۹ ورھين جي عمر ۾ مديني ٿي<ref name=" ٺٽوي" />. نڪاح ۽ رخصتي وقت بيبي صاحبه جي عمر بابت متضاد روايتون آھن جن ۾ ھڪ روايت مطابق رخصتي وقت بيبي صاحبه جي عمر ۱۸ سال ھئي. نڪاح مڪي ۾ ٿيو ۽ رخصتي ھجرت جي پھرين سال ٿي ان وقت بيبيءَ جي عمر ۱۷ يا ۱۹ سال ھئي ۽ محمد {{درود}} جن جي عمر ۵۴ سال ھئي<ref name =" الفتوا" > [https://www.thefatwa.com/urdu/questionID/3775/%D8%A7%D8%B2%D9%88%D8%A7%D8%AC-%D9%85%D8%B7%DB%81%D8%B1%D8%A7%D8%AA-%DA%A9%DB%8C-%D8%AA%D8%B9%D8%AF%D8%A7%D8%AF-%DA%A9%D8%AA%D9%86%DB%8C-%DB%81%DB%92-%D8%A7%D9%88%D8%B1-%D8%B9%D9%82%D8%AF-%D9%86%D8%A8%D9%88%DB%8C-%D9%85%DB%8C%DA%BA-%D8%A2%D9%86%DB%92-%DA%A9%DB%92-%D9%88%D9%82%D8%AA-%D8%A7%D9%86-%DA%A9%DB%8C-%D8%B9%D9%85%D8%B1%DB%8C%DA%BA-%DA%A9%DB%8C%D8%A7-%D8%AA%DA%BE%DB%8C%DA%BA/ ] Alfatwa.com</ref>. بيبي صاحبه پنھنجي ڀيڻ اسماء بنت ابوبڪر کان عمر ۾ ۱۰ سال ننڍي ھئي جيڪا پنھجي پٽ عبدالله بن زبير جي شھادت (سن ۷۳ ھجري) کان ۵ يا ۱۰ ڏينھن بعد گذاري وئي. ان جي عمر ھجرت وقت ۲۷ سال ھئي تہ بيبي صاحبه جي عمر ۱۰ سالن جي فرق سان ان وقت ۱۷ سال ھئي<ref name=" الفتوا " />. روایت مطابق مديني پھچڻ کان ڪجھ وقت پوءِ پاڻ سڳورن {{درود}} جن زيد بن حارث ۽ ابو رافع کي مڪي مان ابوبڪر صديق رضه جي گھروارن کي وٺي اچڻ لاءِ موڪليو اھڙي طرح اھي قبا تائين پھتا. بيبي اسماء بنت ابوبڪر اميد سان ھئي ۽ اتي ان عبدالله بن زبير کي جنم ڏنو. ساڳي سال شوال ۾ بيبي عائشه رضه جو گھر مديني جي پاڙي سنح ۾ حارث بن خزرج وارن جي گھرن لڳ واقع ھيو جيڪو نبي ڪريم {{درود}} جي گھر کان ھڪ ميل جي فاصلي تي ھو. ان گھر ۾ سندس شادي ۽ رخصتي ٿي<ref name ="ياقوت " > معجم البلدان، ياقوت، جلد ۳, صه ۲۶۵ </ref>. بيبي صاحبه جو وصال ۱۷ رمضان سن ۵۷ يا ۵۸ ھجري ۾ بنو اميه واري دؤر ۾ ٿيو. پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي زالن ۾ ھيء بيبي سڀ کان وڌيڪ فقيھ ۽ علم واري عورت ھئي ۽ سندس رسول الله {{درود}} جن سان رفاقت ۹ سالن تائين رھي. پاڻ جنت البقيع ۾ دفن ٿيل آهي. حديثن جون ۲۲۱۰ روايتون بيبي صاحبه سان منصوب آھن<ref name=" علوي " />. ===۴.بيبي حفصه رضه=== بنو عدي قبيلي سان تعلق رکندڙ بيبي حفصه حضرت عمر فاروق رضه ۽ سندس زال زينب بنت مظعون جي نياڻي ھئي جيڪا بعثت نبوي کان پنج سال اڳ پيدا ٿي<ref name=" علوي " />. ننڍي عمر ۾ سندس نڪاح سھم قبيلي جي ھڪ فرد خنيس بن حذافه بن قيس سان ٿيو جيڪو بدر جي جنگ ۾ مسلمانن جي لشڪر ۾ شامل ھو ۽ زخمي ٿي پيو ۽ سن ۲ھجري ۾ وفات ڪري ويو ۽ ھڪ روايت مطابق احد جي جنگ ۾ شھيد ٿيو<ref name=" علوي " />. ان بعد شوال سن ۲ ھجري<ref name=" علوي " /> يا ۳ ھجري<ref name=" ٺٽوي " /> ۾ بيبي حفصه جي شادي نبي ڪريم {{درود}} جن سان<ref name="ٺٽوي " /> مديني ۾ ٿي<ref name="علوي " />. ان وقت بيبيءَ جي عمر ۱۸ سال<ref name="علوي " /> يا ۲۱ سال <ref name=" الفتوا " /> ھئي ۽ نڪاح ۾ مھر ۴۰ يا ۵۰۰ درھم مقرر ٿيو<ref name=" علوي" />. ابو دائود ، نسائي ۽ ابن ماجه وغيره ۾ ابن عمر جي روايت مطابق نبي ڪريم {{درود}} جن کيس ھڪ دفعو طلاق (رجعي) ڏني ھئي. طبراني پڻ اھڙو ذڪر ڪيو<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه شعبان سن ۴۵ ھجري ۾ ۶۳ ورھين جي عمر ۾ وفات ڪئي<ref name=" علوي " /><ref name="الفتوا " />. وفات وقت پنھنجي ننڍي ڀاءُ عبدالله بن عمر رضه کي وصيت ڪئي ھئي تہ سندس مديني جي اتر ۾ شام واري رستي تي واقع غابہ نالي ديھ واري ملڪيت خيرات لاء وقف ڪري<ref name=" علوي " />. سندس جنازي نماز مديني جي گورنر مروان بن حڪم پڙھائي ۽ کيس جنت البقيع ۾ دفنايو ويو<ref name=" علوي " />. نبي ڪريم {{درود}} جن سان ان جي رفاقت ۷ سال رھي. ان سان منصوب حديثن جي روايتن جو تعداد ۶۰ آھي<ref name=" علوي " />. ===۵.بيبي زينب بنت خزيمه رضه=== بيبي صاحبه جو تعلق بنوھلال قبيلي سان ھو. سندس والد جو نالو خزيمه بن عبدالله ۽ ماء جو نالو ھند ھو<ref name="علوي " />. رمضان، سن ۳ ھجري ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} جن جو نڪاح بيبي زينب بنت خزيمه ھلاليه سان<ref name=" ٺٽوي" /> مديني ۾ ٿيو ۽ ان وقت سندس عمر ۳۰ سال ھئي<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه کي خير خيرات جي ڪثرت سبب ام المساڪين يعني مسڪينن جي ماء سڏيو ويندو هو<ref name="ٺٽوي " />. ھجرت نبوي {{درود}} کان ۱۴ يا ۱۵ سال اڳ مڪي ۾ ڄائي بيبي صاحبه جو پھريون مڙس نبي ڪريم {{درود}} جو پڦاٽ عبدالله بن جحش رضه ھو جنھن سان گڏ بيبي صاحبه مديني ھجرت ڪئي جيڪو ساڳ شوال سن ۳ ھجري ۾ غزوہ احد ۾ شھيد ٿيو ھو ۽ عدت گذارڻ بعد سندس ٻي شادي پاڻ سڳورن {{درود}} جن سان ٿي پر سن ۴ ھجري ۾ ربيع الاول يا ربيع الآخر ۾ بيبي صاحبه وفات ڪري وئي<ref name=" ٺٽوي " />. وفات وقت سندس عمر ۳۰ يا ۳۱ سال کن ھئي<ref name=" علوي " />.اھو پاڻ سڳورن {{درود}} جن جو پنجون نڪاح ھيو جنھن ۾ حق مھر ۵۰۰ درھم مقرر ٿيو<ref name=" علوي" />. قتادہ بن دعامہ کان روايت مطابق سندس پھريون نڪاح پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي سؤٽ طفيل بن حارث سان ٿيل ھو جنھن ڪجھ وقت پوء کيس طلاق ڏني ۽ سندس ٻيو نڪاح طفيل جي ڀاءُ عبيدہ بن حارث سان ٿيو<ref name=" علوي " />. امھات المومنين ۾ بيبي زينب رضه واحد عورت ھئي جنھن جو جنازو نبي ڪريم {{درود}} جن پڙھايو <ref name=" علوي " />. سندس پاڻ سڳورن {{درود}} جن سان رفاقت ۸ مھينا رھي<ref name=" علوي " />. ===۶.بيبي ھند رضه=== بيبي صاحبه جو تعلق بنومخزوم قبيلي سان ھو. سندس والد جو نالو ابواميہ سھيل بن مغيرہ ھو ۽ والده جو نالو عاتڪہ بنت عامر ھيو. بيبي صاحبه جي ڪنيت ام سلمه ھئي<ref name="علوي " />. بيبي صاحبه جو نڪاح رسول الله {{درود}} جن سان شوال ، سن ۴ ھجري ۾ مديني ۾ ٿيو جنھن وقت بيبي صاحبه جي عمر ۲۶ سال ھئي. حق مھر ۾ ڪجھ گھريلو سامان شامل ھو<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه ۶۲ ھجري ۾ ۸۴ ورھين جي ڄمار ۾ وفات ڪئي. سعيد بن زيد سندس جنازي نماز پڙھائي ۽ کيس جنت البقيع ۾ دفنايو ويو. پاڻ سڳورن {{درود}} سان سندس رفاقت ۷ سال رھي<ref name=" علوي " />. اٽڪل ۳۷۸ حديثن جون روايتون ھن بيبيءَ سان منصوب ٿيل آھن<ref name=" علوي " />. ===۷.بيبي زينب بنت جحش رضه=== بيبي صاحبه جو تعلق بنو اسد بن خزيمه قبيلي سان ھو. سندس والد جو نالو جحش بن رئاب ۽ والدہ جو نالو اميمہ بنت عبدالمطلب ھيو. بيبي صاحبه جي ڪنيت ام الحڪم ھئي<ref name=" علوي" />. سن ۴ ھجري ۾ ذوالقعد جي مھيني ۾ چنڊ واري رات پاڻ ڪريم {{درود}} جن جو نڪاح زينب بنت جحش رضه سان ٿيو. ھڪ ٻي روايت مطابق ۵ ھجري ۾<ref name=" ٺٽوي " /> مديني ۾ ۴۰۰ درھم حق مھر عيوض ٿيو<ref name=" علوي " />. ان وقت بيبيءَ جي عمر ۳۵ ورھيه ھئي ۽ نبي ڪريم {{درود}} جي وفات بعد سندس زالن مان اھا پھرين وفات ڪندڙ ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. شادي واري وقت ھن. سال پردي جو حڪم نازل ٿيو<ref name=" ٺٽوي " />. ھن بيب جو تعلق قريش جي اسد بن خزيمه واري شاخ سان ھيو<ref name=" علوي " />. ھي بيبي نبي ڪريم {{درود}} جن جي رشتي ۾ پڦاٽ ھئي. ھجرت جي پھرين سال ئي بيبي صاحبه جو خاندان مديني پھتو ھو. نبي ڪريم {{درود}} جن ان جو نڪاح زيد بن حارث رضه سان ڪرايو ھو پر اھا شادي ڪامياب نہ ٿي سگھي ۽ زيد کيس طلاق ڏني<ref name=" علوي " />. ان وقت بيبيءَ جي عمر ۳۴ سال ھئي. ان بعد قرآن جي آيت جي حڪم تحت سندس عدت بعد شادي نبي ڪريم {{درود}} جن سان ٿي<ref name=" علوي" />. بيبي صاحبه جو نالو برہ ھيو ۽ شادي وقت سندس نالو نبي ڪريم {{درود}} جن زينب رکيو<ref name=" علوي " />. نبي ڪريم {{درود}} جي وصال کان ۷ سال بعد سن ۲۰ ھجري ۾ حضرت عمر رضه جي دؤر ۾ بيبي صاحبه ۵۳ ورھين جي ڄمار ۾ وفات ڪئي ۽ سندس جنازي جي نماز حضرت عمر رضه پڙھائي ۽ کيس جنت البقيع ۾ دفنايو ويو<ref name=" علوي " />. سندس رفاقت نبي ڪريم {{درود}} جن سان ۶ سال تائين رھي. ساڻس ۱۱ حديثن جون روايتون منصوب ٿيل آھن<ref name=" علوي" />. ===۸.بيبي ريحانه رضه=== بيبي صاحبه جو تعلق روايتن مطابق بنو نضير يا بنو قريظه سان ھيو جن مان بنو قريظه جي روايت مشھور آھي. ھڪ روايت مطابق ڄائي بنو نضير قبيلي ۾ ۽ سندس شادي بنو قريظه ۾ ٿي ۽ شمعون يا زيد بن عمرو جي نياڻي ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. غزوہ بنو قريظه جي موقعي تي قيد ٿي ٻانھپ ۾ شامل ٿي ۽ نبي ڪريم {{درود}} جن جي حصي ۾ آئي<ref name="ٺٽوي " />. پاڻ سڳورن {{درود}} کيس آزاد ڪري سن ۵ ھجري ۾ محرم جي مھيني ۾ ساڻس نڪاح ڪيو<ref name="ٺٽوي " />. سندس اصل نالو ربيعه بنت شمعون بن زيد بن عمرو ھيو. ابن حجر سندس تعلق بنو قريظه سان ۽ ابن اسحاق بنو نضير سان ڏيکاريو آھي<ref name=" علوي" />. سندس شادي بنو قريظه جي حڪم نالي شخص سان ٿي جيڪو غزوه بنو قريظه ۾ مارجي ويو<ref name="علوي " />. محمد بن ڪعب جي روايت مطابق ھن بيبي پردي جو حڪم مڃڻ کان انڪار ڪيو ھو جنھن ڪري کيس نبي ڪريم {{درود}} جن طلاق ڏني ھئي پر پوء رجوع ڪيو ۽ بعد ۾ پردي جي پابندي سان زندگي گذاري<ref name=" علوي " />. سن ۱۰ ھجري ۾ جڏهن نبي ڪريم {{درود}} جن حج تان واپس آيا تہ مديني ۾ وفات ڪري وئي ۽ کيس جنت البقيع ۾ دفنايو ويو<ref name=" علوي " />. ابن الاثير ،ابن ڪثير ، شامي وغيره بيبي صاحبه جو شمار ٻانھين ۾ ڪيو آهي<ref name=" علوي " />. ===۹.بيبي جويريه رضه=== سن ۵ ھجري ۾ غزوه بنو مصطلق بعد يا سن ۶ ھجري ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن جو نڪاح بيبي جويريه رضه سان<ref name=" ٺٽوي " /> مديني ۾ ٿيو<ref name=" علوي " />. پاڻ غزوہ بنو مصطلق ۾ ھٿ آيل قيدين ۾ شامل ھئي. نبي ڪريم {{درود}} جن کيس آزاد ڪري نڪاح ڪيو جنھن ۾ ۴۰۰ درھم حق مھر مقرر ٿيو<ref name=" ٺٽوي " />. نڪاح وقت بيبي صاحبه جي عمر ۲۰ سال ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال سندس والد حارث بن ابو ضرار مسلمان ٿيو<ref name=" ٺٽوي " />. ابن عباس مطابق بيبي صاحبه جو اصل نالو برہ بنت حارث ھيو<ref name=" علوي " />. سندس تعلق بنو خزاعہ جي پاڙي بنو مصطلق سان ھيو. سندس پيء پاڙي جو سردار ھيو جنھن سندس شادي پنھنجي خاندان جي نوجوان مسافع بن صفوان سان ڪرائي ھئي جيڪو غزوہ بنو مصطلق ۾ مارجي ويو. بيبي صاحبه مال غنيمت ۾ ثابت بن قيس ۽ سندس سؤٽ جي حصي ۾ آئي پر سردار جي نياڻي ھجڻ ڪري ھن انھن سان رھڻ پسند نہ ڪيو ۽ ۹ اوقيه سون جي قيمت تي پنھنجي آزادي جو معاھدو ڪيو. مدد لاء نبي ڪريم {{درود}} جن وٽ پيش ٿي ۽ نبي ڪريم {{درود}} جن رقم ڀري کيس آزاد ڪرايو جنھن بعد مسلمان ٿي ۽ پاڻ سڳورن کيس حرم ۾ شامل ڪرڻ جو فيصلو ڪيو ۽ نڪاح بعد ان جو نالو بره بدلائي جويريه رکيو. نڪاح بعد اصحابين نبي ڪريم {{درود}} جن جي ساھراڻي گھر ڀاتين ھئڻ ڪري بيبي صاحبه جي قبيلي جي سمورن فردن کي آزاد ڪري ڇڏيو<ref name=" علوي " />. ابن عبدالبر مطابق بيبي صاحبه ربيع الاول سن ۵۰ ھجري ۾ ۶۵ سالن جي ڄمار ۾ وفات ڪئي. سندس جنازي جي نماز مديني جي گورنر [[مروان بن حڪم]] پڙھائي ۽ کيس [[جنت البقيع]] ۾ دفنايو ويو<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه جو پاڻ سڳورن {{درود}} سان ازدواجي رفاقت ۵ سال تائين رھي. ھن بيبي سان ۷ حديثون منصوب ٿيل آھن. ===۱۰. بيبي رملہ (ام حبيبه) رضه=== سن ۷ ھجري ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن ابوسفيان جي ڌيءَ ام حبيبه سان نڪاح ڪيو<ref name="ٺٽوي " />. بيبي صاحبه جو تعلق بنو اميه خاندان سان هو. سندس اصل نالو رملہ بنت ابو سفيان ھو<ref name=" علوي" />. سندس ماء جو نالو صفيه بنت ابوالعاص ھو<ref name="علوي " />. بيبي صاحبه حضرت عثمان جي پڦاٽ، امير معاويه جي ماٽيلي ڀيڻ ۽ يزيد بن ابو سفيان جي سڳي ڀيڻ ھئي<ref name=" علوي" />. بعثت کان ۱۷ سال اڳ مڪي ۾ پيدا ٿيندڙ بيبي صاحبه جي پھرين شادي بنو خزيمه جي عبدالله بن جحش سان ٿي<ref name=" علوي " />. ابتدائي دور ۾ ئي ٻئي مسلمان ٿيا ۽ حبشه ڏانھن ٻہ ڀيرا ھجرت ڪيائون. حبشه ۾ کين ھڪ نياڻي حبيبه نالي ڄائي جنھن جي نالي تي ان جي ڪنيت ان حبيبه ٿي وئي<ref name=" علوي " />. سندس مڙس حبشه ۾ عيسائي ٿي ويو جنھن ڪري ان کان طلاق ورتائي. ان جي حالات جي خبر پوڻ بعد مديني مان پاڻ سڳورن عمرو بڻ اميہ کي نڪاح جي بندوبست لاء حبشه موڪليو<ref name=" علوي" />. نڪاح وقت بيبي صاحبه جي عمر ۳۷ سال ھئي. نڪاح جو خطبو اصحمہ نجاشي پاڻ پڙھيو ۽ نبي ڪريم {{درود}} جن طرفان حق مھر ۴۰ اوقيه جي برابر قيمت يا ۴۰۰ دينار پڻ نجاشي ادا ڪيو<ref name=" علوي " />. ان حبيبه بعد ۾ مديني نبي ڪريم {{درود}} جن وٽ منتقل ٿي<ref name=" علوي " />. ابن بر ۽ ابن جوزي مطابق بيبي صاحبه سن ۴۴ ھجري ۾ امير معاويه جي دور حڪومت ۾ ۷۳ يا ۷۴ سالن جي عمر ۾ مديني ۾ وفات ڪئي ۽ کيس جنت البقيع ۾ دفنايو ويو<ref name=" علوي" />. ===۱۱.بيبي صفيه رضه=== سن ۷ ھجري ۾ صفر جي مھيني ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن جو نڪاح بيبي صفيه رضه جن سان <ref name="ٺٽوي " /> صھبا ۾ ٿيو ۽ ان وقت بيبي صاحبه جي عمر ۱۷ سال ھئي<ref name=" علوي " />. ھي ي بيبي غزوہ خيبر ۾ ھٿ آيل قيدي عورتن ۾ شامل ھئي ۽ ورھاست ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} جي حصي ۾ آئي پر پاڻ سڳورن {{درود}} کيس آزاد ڪري نڪاح ڪيو ۽ سندس آزادي کي ان جو مھر مقرر ڪيو<ref name=" ٺٽوي " />. بيبي صاحبه جي ان نڪاح جي ڪري سندس سمورن مٽن مائٽن کي آزاد ڪيو ويو جيڪي ۾ ۷۰۰ ڄڻا ۽ ۱۰۰ گھرن جا ڀاتي ھيا<ref name=" ٺٽوي " />. بيبي صاحبه بنو نضير قبيلي جي سردار حيي بن اخطب جي نياڻي ھئي، سندس والده جو نالو برہ بنت سموئيل ھو. بيبي صاحبه جو جو اصل نالو زينب ھيو. زرقاني مطابق عربن جي رواج ۾ غنيمت جي مال جو حصو جيڪو سردار کي ملندو هو ان کي صفيه سڏيندا ھيا اھڙي طرح پاڻ سڳورن کي غنيمت جي حصي ۾ ملڻ ڪري کيس صفيه جو نالو ڏنو ويو<ref name="علوي " />. پر اڪثريت جي راء مطابق سندس اصل نالو صفيه ھو<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه جي پھرين شادي ننڍي عمر ۾ ناناڻي گھر جي ھڪ امير نوجوان سلام بن مشڪم سان ڪرائي وئي پر اھو سخت مزاج ھيو جنھن ڪري سندن علحدگي ٿي وئي. سندس ٻي شادي ڪنانہ بن ربيع سان ٿي. بنو نضير جي مديني مان نيڪالي بعد سندس خاندان خيبر لڏي آيو جتي سندس پيءُ کي چڱو مڙس بڻايو ويو<ref name=" علوي " />. ھڪ روايت مطابق خيبر جي فتح بعد دحيہ ڪلبي جي حصي ۾ آئي پر پوء اصحابين فيصلو ڪيو ته سردار جي ڌي ۽ ٻئي قبيلي جي سردار جي ننھن ھجڻ ڪري مسلمان سردار وٽ ھجڻ کپي ۽ اھڙي طر طرح نبي ڪريم {{درود}} جن جي حصي ۾ آئي<ref name=" علوي " />. کيس لذيذ کاڌا پچائڻ ۾ وڏي مھارت ھئي<ref name="علوي " />. بيبي صاحبه ۲ رمضان سن ۵۰ ھجري ۾ مديني ۾ وفات ڪئي ۽ کيس جنت البقيع ۾ دفنايو ويو<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه جي پاڻ سڳورن {{درود}} جن سان ازدواجي رفاقت اٽڪل پوڻا چار سال تائين رھي. ان سان ۱۰ حديثون منصوب ٿيل آھن. ===۱۲.بيبي برہ يا ميمونه رضه=== سن ۷ ھجري ۾ ذوالقعد جي مھيني ۾ پاڻ سڳورا {{درود}} صلح حديبيه ڪري قضا ٿيل عمري جي ادائيگي لاء روانا ٿيا ۽ ۴ ذوالحج تي صبح جو مڪي ۾ پھتا. ٽي راتيون اتي ترسيا ۽ پوء مديني طرف روانا ٿيا ۽ ان سفر دوران بيبي ميمونه رضه جن سان نڪاح ڪيائون<ref name=" ٺٽوي " />. امام احمد حنبل مطابق مديني ڏانهن سفر دوران سرف نالي ڳوٺ ۾ ٿيو<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه پاڻ سڳورن {{درود}} جي آخري گھرواري ھئي جنھن بعد پاڻ سڳورن {{درود}} ڪو ٻيو نڪاح ڪانه ڪيو<ref name=" علوي" /><ref name=" ٺٽوي " />. ابو ھريرہ ، مجاھد ۽ ابن عباس جي رواايتن مطابق سندس اصل نالو بره ھيو پر نبي ڪريم {{درود}} جن اھو نالو مٽائي ميمونه رکيو<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه جو تعلق بنو ھلال قبيلي سان ھو. سندس پيءُ جو نالو حارث بن حزن ۽ ماء جو نالو ھند بنت عوف ھيو<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه جي پھرين شادي ابورھم بن عبدالعزہ عامري سان ٿي جيڪو ۷ ھجري جي شروعات ۾ وفات ڪري ويو جنھن بعد عباس بن عبدالمطلب يا جعفر رضه جي مشوري تي نبي ڪريم {{درود}} جن ساڻس نڪاح ڪيو. ان وقت بيبي صاحبه جي عمر ۳۶ سال ھئي ۽ نڪاح جو خطبو عباس بن عبدالمطلب پڙھيو<ref name=" علوي " />. حق مھر ۵۰۰ درھم مقرر ٿيو<ref name=" علوي" />. حضرت عمر رضه جي دؤر ۾ ٻين امھات المومنين وانگر کيس بہ ساليانو ۱۰ ھزار درھم وظيفو ملندو هو. سن ۵۱ ھ ۾ سرف ۾ ئي وفات ڪئي ۽ ان وقت سندس عمر ۸۰ سال ھئي<ref name=" علوي " />. سندس جنازي جي نماز ڀاڻيجي عبدالله بن عباس پڙھائي<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه جي پاڻ سڳورن {{درود}} جن سان ازدواجي رفاقت اٽڪل ۳ سال رھي ۽ ساڻس ۷۶ حديثون منصوب ٿيل آھن<ref name="علوي " />. ===بيبي ماريه قبطيہ رضه=== بيبي صاحبه ٻانھي ھئي جيڪا مصر اسڪندريہ جي حاڪم پاڻ سڳورن {{درود}} جن ڏانھن سوکڙي طور موڪلي ھئي. آمين ھجري ۾ ان مان پاڻ سڳورن {{درود}} جن کي ھڪ پٽ ابراھيم رضه نالي ڄائو<ref name=" ٺٽوي " />. اھو نالو حضرت ابراهيم عليه السلام جي نالي تان رکيو ويو. ستين ڏينھن تي ٻن دنبن جي قرباني بہ ڪئي وئي ۽ ان جي جھنڊ لھرائڻ جو حڪم پڻ ڏنو<ref name=" ٺٽوي " />. اھو ٻار ابورافع جي گھرواري سلمیٰ رضہ ڄڻايو ۽ اھا خبر ابورافع پاڻ سڳورن {{درود}} جن کي ٻڌائي جنھن تي کيس ھڪ غلام مبارڪي ۾ مليو<ref name=" ٺٽوي " />. ===فاطمه بن ضحاڪ سان شادي ۽ طلاق=== سن ۸ ھجري ۾ ذوالقعد جي مھيني ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن جي شادي فاطمه بنت ضحاڪ ڪلبي سان ٿي. شادي بعد جڏھن پاڻ ڪريم {{درود}} جن سندس ويجھو ويا تہ چوڻ لڳي: "مان اوھان کان الله جي پناھ گھران ٿي". اھو ٻڌي نبي ڪريم {{درود}} کيس فرمايو تہ: " تو پناھ گھري، ھاڻي پنھنجي مائٽن ڏانهن موٽي وڃ"<ref name=" ٺٽوي " /><ref name =" حجر۲" > الاصابہ، ابن حجر، جلد ۴, صہ ۳۸۲ </ref><ref name =" قسطلاني ۳" > المواھب اللدنيہ، قسطلاني، جلد ۲, صه ۹۶</ref><ref name =" ڪثير ۳" > البدايہ والنھايہ، ابن ڪثير، جلد ۴, صہ ۳۷۴ </ref>. ===مليڪہ بنت ڪعب سان شادي ۽ طلاق=== سن ۸ ھجري رمضان جي مھيني جي پڄاڻي تي پاڻ ڪريم {{درود}} جن جي شادي مليڪہ بنت ڪعب ليثي ڪنائي/ڪندي سان ٿي. فتح مڪه وقت نبي ڪريم {{درود}} جي حڪم تي سندس پيءُ کي قتل ڪيو ويو ھو جيڪو ڏوراپو ڪجھ عورتن کيس ڏنو جنھن تي ان عورت بہ الله جي پناھ گھري ۽ نبي ڪريم {{درود}} جن کيس فارغ ڪري ڇڏيو<ref name=" ٺٽوي " /><ref name =" الاصابہ ۲" > الاصابہ، ابن حجر، جلد ۴, صہ ۴۱۰</ref><ref name ="خميس ۲ " > تاريخ الخميس، ديار بڪري، جلد ۲, صہ ۹۶</ref><ref name =" شامي ۴" > سبل الھدہ والرشاد، شامي، جلد ۱۱، صہ ۲۳۰ ۽ ۲۳۱ </ref>. ==مڪي زندگي== === نبوت کان اڳ واري زندگي=== جڏھن سندن عمر ۳۵ سال ٿي تہ قريش ڪعبي جي نئين سر تعمير ڪرائي ۽ جڏھن حجر اسود کي نصب ڪرڻ جو وقت آيو تہ انھن ۾ ھڪ تنازعو شروع ٿي ويو ھر قبيلي چاھيو پئي تہ اھو اعزاز انھن جي سردار کي ملي. ڪنھن ڏاھي بزرگ کين صلاح ڏني تہ جيڪو صبح ٿيڻ وقت سڀ کان اول ڪعبي ۾ داخل ٿئي ان کان فيصلو ڪرايو وڃي. جڏھن اھو وقت آيو تہ اھو داخل ٿيندڙ شخص نبي ڪريم {{درود}} ھيو ۽ انھن ڏسڻ سان ئي چوڻ شروع ڪيو تہ اھو امين ۽ سچو آھي. نبي ڪريم {{درود}} کين مشورو ڏنو ته حجر اسود کي چادر تي رکي سڀني قبيلن جا سردار گڏجي کڻن ۽ جڏھن انھن ايئن ڪيو ته نبي ڪريم {{درود}} اھو پٿر جتن ۾ کڻي نصب ڪيو<ref name=" Awan " />. مڪي ۾ ڏڪار اچڻ وقت ابوطالب جي اولاد مان علي جي سنڀال جو ذمو نبي ڪريم {{درود}} کنيو ۽ سندس مشوري تي جعفر بن ابوطالب ۽ ان جي خاندان جو ذمو عباس بن عبدالمطلب کنيو ھو <ref name=" Awan " />. بيبي خديجه رضه جي ڀائٽي مڪي جي بازار مان ھڪ اغوا بعد غلام بڻايل زيد بن حارث نالي ٻار خريد ڪري کيس تعفي ۾ ڏنو بيبي صاحبه اھو نبي ڪريم {{درود}} جي خدمت لاء سندن حوالي ڪيو. سندن شفقت ۽ محبت ڪري ٻار جي پاڻ سڳورن سان دل لڳي وئي. بعد ۾ حارث پٽ کي مڪي ۾ ڳولي لڌو تہ نبي ڪريم {{درود}} کان کيس خريد ڪري واپس حاصل ڪرڻ پئي چاھيو. نبي پاڪ حارث ۽ سندس ڀاء کي فرمايو تہ جيڪڏهن ٻار توھان سان وڃڻ چاھي تہ توھان بغير معاوضي جي کيس وٺي وڃو. جڏھن ٻار کي پيءُ ۽ چاچي ھلڻ لاء چيو تہ ان کين ۽ نبي پاڪ {{درود}} ڏانھن نھاريو ۽ وڃڻ کان انڪار ڪندي نبي ڪريم {{درود}} جي غلامي ۾ رھڻ پسند ڪيو. نبي ڪريم {{درود}} کيس آزاد ڪري پنھنجو گود ورتل پٽ بڻائڻ جو اعلان ڪري ڇڏيو<ref name=" Awan " />. شادي کان پوءِ ڪيترائي سال مڪي کان ڪجھ ميلن جي فاصلي تي جبل حرا ۾ واقع ھڪ غار ۾ عبادت ڪندا رھيا ان جبل کي ان ڪري جبل نور جو نالو ڏنو ويو<ref name=" Awan" />. اھا غار ۲۰۰۰ فٽ جي اوچائي تي واقع آھي. رمضان جو اڪثر پورو مھينو اتي گذاريندا هئا جتي ھڪ رات جبرائيل نازل ٿيو ۽ قرآن جي نزول جي شروعات ٿي <ref name=" Awan " />. [[Image:Cave Hira.jpg|thumb|left|upright=0.8|جبل نور ۾ واقع غار حرا جتي محمد صہ عبادت ڪندو ھو ۽ پھرين وحي نازل ٿي.]] === نبوت جو آغاز=== جڏھن پاڻ ڪريمن {{درود}} جن پنھنجي عمر مبارڪ جا چاليھ ورھيه پورا ڪيا، تڏهن کين نبوت جي نعمت سان نوازيو ويو<ref name ="شامي " > سبل الھدیٰ والرشاد فی سیرۃ خیرالعباد شامی از: محمد بن یوسف بن علی بن یوسف صالحی دمشقی المعروف شامی، جلد ۲ صہ ۲۲۵ </ref><ref name =" ٺٽوي" > بذل القوۃ فی حوادث سنی النبوۃ (سيرت هاشمي)، از: امام العصر مخدوم محمد ھاشم محدث ٺٽوي، ترجمو: پروفيسر اسرار احمد علوي، مھراڻ اڪيڊمي شڪارپور، ڇاپو ٻيو جولائي 2004ع </ref>. ان روايت تي عالمن جي اڪثريت کي اتفاق رھيو آھي<ref name=" ٺٽوي " />. جڏھن تہ ڪي ٿوريون روايتون اھڙيون بہ مليون آهن ، جن ۾ بعثت وقت عمر مبارڪ چاليھ ورھين کان ھڪ ڏينھن مٿي يا ڏھ ڏينھن مٿي يا وري ٻه مھينا مٿي بہ ٻڌائي وئي آھي<ref name=" ٺٽوي " />. پر پھرين روايت ئي سڀني کان وڌيڪ مشھور ۽ مقبول آهي<ref name=" ٺٽوي " />. محمد بن يوسف دمشقي المعروف شامي سميت مالڪي مسلڪ جي ابو عبدالله محمد بن عبدالباقي المعروف زرقاني پڻ پنھنجي ڪتاب ''شرح علیٰ المواھب اللدنیہ'' ۾ چاليھ سالن جي روايت کي صحيح ڄاڻايو آهي<ref name=" ٺٽوي" />. صحيح بخاري ۽ صحيح مسلم ۾ پڻ حضرت ابن عباس ۽ انس رضي اللّٰہ تعالیٰ عنھما کان پڻ ساڳي روايت نقل ڪيل آھي<ref name="ٺٽوي " />. سندن بعثت ھڪڙن راوين ربيع الاول ۽ ٻين رمضان شريف جي مھيني ۾ بيان ڪئي آھي<ref name=" ٺٽوي " />. ابن اسحاق، بيھقي، ابن ڪثير، ذھبي، قسطلاني، شامي ۽ زرقاني پنھنجي ڪتابن ۾ بعثت جو آغاز ربيع الاول ۾ سچن خوابن کي قرار ڏنو آهي<ref name=" علوي " />. قرآن مجيد ۾ سورة البقرہ جي آيت ۱۸۵ مطابق "رمضان اھو مھينو آھي جنھن ۾ قرآن نازل ڪيو ويو"<ref name="ٺٽوي " />. صحيح مسلم ۾ حضرت طابوقتادہ رضہ جي روايت مطابق بعثت سومر جي ڏينهن ٿي ھئي<ref name =" مسلم" > صحيح مسلم، جلد ۱, صہ ۳۶۸ </ref><ref name="ٺٽوي " />. مسلم روايتن مطابق ليلة القدر واري رات غار حرا ۾ ملائڪ جبرائيل سندس خدمت ۾ وحي کڻي آيو<ref name=" ٺٽوي " />. وحي ۾ سڀ کان پھريون جبرائيل سورة علق جون پھريون پنج آيتون پڙھيون جيڪي نبي ڪريم {{درود}} جن ورجايون<ref name=" ٺٽوي " /> <ref name ="بخاري " > صحيح بخاري، "ڪيف ڪان بدءالوحي"، جلد ۱ صہ ۶ ۽ ۷ </ref>. جبرائيل پھرين وحي مھل انساني شڪل ۾ آيو هو<ref name=" ٺٽوي " />. غار حرا مان موٽندي پاڻ سڳورو {{درود}} حضرت خديجه وٽ آيو ۽ ڏڪڻ لڳو ۽ فرمايائون ته مون کي چادر ڍڪايو جيڪا ڍڪائي وئي ۽ جڏھن اھا ڪيفيت ختم ٿي تہ سورة مدٽر جون پھريون پنج آيتون نازل ٿيون<ref name="ٺٽوي " /><ref name=" بخاري " />. خوف واري حالت ۾ بيبي سانئڻ کين تسلي ڏني جنھن بعد کيس پنھنجي سؤٽ ورقه بن نوفل ڏي وٺي آئي<ref name="ٺٽوي " />.سمورن مردن ۽ عورتن کان اڳ حضرت خديجه رضہ پاڻ سڳورن تي ايمان آندو ۽ سمورا مسلمان ان روايت بابت ساڳي راء رکن ٿا<ref name ="ابن الاثير " > اسد الغابہ، ابن الاثیر، جلد ۵ صہ ۴۳۴ </ref><ref name ="روض " > الروض الانف سھيلي، جلد ۱, صہ ۲۷۷-۷۸ </ref><ref name ="زرقاني " > شرح علي المواھب، زرقاني، جلد ۱, صہ ۲۳۷ </ref><ref name =" قسطلاني" > المواھب اللدنيہ، قسطلاني، جلد ۱ ، صه ۲۱۷ </ref>. بيبي سانئڻ جي اسلام آڻڻ کانپوءِ سندس چارئي نياڻيون: سيدہ زينب رضه، سيدہ رقيه رضه، سيدہ ام ڪلثوم رضه ۽ سيدہ فاطمه الزهراء رضه بہ اسلام جي دائري ۾ داخل ٿيون<ref name="ٺٽوي " />. اھا روايت زرقاني '''شرح اعلیٰ المواھب''' ۾ سيرت ابن اسحاق ۽ سيرت شامي جي حوالي سان نقل ڪئي آهي<ref name=" ٺٽوي " />. ھڪ روايت مطابق بيبي خديجه رضه کان بعد پھرين ايمان آڻيندڙ عورت [[فاطمه بنت خطاب]] ھئي <ref name ="زرقاني ۱ " > شرح علي المواھب اللدنيہ، زرقاني، جلد ۱, صہ ۲۴۶ </ref><ref name="ٺٽوي " />. مردن ۾ ابوبڪر صديق ساڳي بعثت واري سومر ڏينھن شام جي وقت اسلام قبول ڪيو<ref name="ٺٽوي " />. جنھن بعد ٻارن ۾ حضرت علي ڏھن سالن جي عمر ۾ اسلام قبول ڪيو<ref name=" ٺٽوي " />. ھڪ روايت مطابق حضرت علي، ابوبڪر صديق کان اڳ اسلام قبول ڪيو<ref name="ٺٽوي " />. عثمان غني، زبير بن عوام، عبدالرحمان بن عوف، سعد بن ابي وقاص ، طلحه بن عبيد پڻ حضرت ابوبڪر صديق رضه جي ذريعي اسلام ۾ داخل ٿيا<ref name=" ٺٽوي " /> ساڳي سال زيد بن حارث ۽ بلال حبشي، عامر بن فھيرا، ابوذر غفاري (جندب بن جنادہ) ۽ سندس وڏو ڀاءُ انيس بن جنادہ، ابو فڪيھه، عمار بن ياسر ۽ سندس پيءُ ياسر بن عامر ۽ ماء سميه بنت خباط ۽ ڀاء عبدالله بن ياسر، صھيب رومي، مصعب بن عمير، عياش بن ربيعه، ارقم بن ابي ارقم، عثمان بن مظعون ۽ سندس ٻہ ڀائر قدامه ۽ عبدالله، ۽ ابو عبيده، ابو سلمه عبدالله ۽ سندس ماء بره، عامر بن ابي وقاص، عبدالله بن مسعود ھذلي، جعفر بن ابو طالب، خنيس بن حذافه سھمي، عبيده بن حارث، سعيد بن زيد معيقيب بن ابي فاطمه، خالد بن سعيد، فاطمه بنت خطاب، اسامه بن زيد جي ماء ام ايمن حبشيه، عبدالله بن عباس جي ماء ام الفضل عرف لبابه، عبدالله بن مسعود جي ماء ام عبد پڻ اسلام ۾ داخل ٿيا<ref name=" ٺٽوي " />. پھرين وحي جي نزول بعد بيبي خديجه رضه پاڻ سڳورن {{درود}} کي ورقه بن نوفل ڏي وٺي آئي جنھن وحي جو احوال ٻڌي سندس نبوت جي تصديق ڪئي جنھن ڪري کيس مسلمان سمجھيو وڃي ٿو<ref name=" ٺٽوي " />. زرقاني '''شرح علیٰ المواھب اللدنيہ''' ۾ ورقه کي قطعي طور صحابي مڃيو آھي<ref name="ٺٽوي " />. ===تبليغ ۽ تڪليفون=== سن ۳ نبوي ۾ ۽ ڪن روايتن مطابق ۴ نبوي ۾ کين سورة الحجر جي آيت ۹۴ ذريعي کين کليل دعوت جو حڪم ڏنو ويو ۽ پاڻ سڳورن {{درود}} صفا واري ٽڪريءَ تي چڙهي قريش قبيلي وارن کي وڏي واڪي سڏ ڪري کلي عام اسلام جي دعوت ڏني جتي ابولھب سندن مخالفت ڪئي جنھن ڪري سورة الھب نازل ٿي<ref name=" ٺٽوي" />. مڪي جي مشرڪن سندن مخالفت شروع ڪئي پر ساڻس ابو طالب جي مڪمل تائيد ۽ حمايت حاصل هئي<ref name=" ٺٽوي" />. سن ۵ نبوي (615ع<ref name=" Awan " />) ۾ مسلمانن مڪي وارن جي ڏاڍ کان تنگ ٿي حبشه ڏانھن پھرين ھجرت ڪئي جن ۾ حضرت عثمان ، بيبي رقيه ، عبدالرحمان بن عوف، زبير بن عوام ، مصعب بن عمير ، ابو سلمه عبدالله ۽ ام سلمه سميت ٻارھن مرد ۽ پنج عورتون شامل ھيا<ref name=" ٺٽوي " /><ref name ="بيھقي " > دلائل النبوة بيھقي، جلد ۲, صه ۲۹۷ </ref><ref name =" ارقم" > زادالمعاد ابن قيم، جلد ۱, صه ۹۷ ۽ ۹۸ </ref>. ساڳي سال بيت الله ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} سورة نجم جي تلاوت شروع ڪئي جنھن وقت مشرڪن جو ھڪ وڏو ميڙ موجود ھيو ۽ جڏھن سجدي واري آيت آئي تہ نبي سڳورو {{درود}} سجدي ۾ ھليو ويو ۽ اتي موجود مسلمان پڻ سجدي ۾ ڪري پيا انھن سان گڏوگڏ سواء اميه بن خلف جي سمورن مشرڪن پڻ سجدو ڏنو<ref name=" ٺٽوي " /><ref name =" ھشام" > سيرت ابن ھشام جلد ۱ </ref><ref name=" جلد " /><ref name =" صحيح" > صحيح بخاري، جلد ۲ صه ۷۲۱</ref>. سن ۶ نبوي جي شروعات ۾ مسلمانن حبشه ڏانھن ٻيون ڀيرو ھجرت ڪئي. ان قافلي ۾ ۸۳ مرد ۽ ۱۸ عورتون شامل هيون<ref name =" اللدنيہ" > شرح المواھب اللدنيہ ، جلد ۱, صه ۲۸۷ </ref><ref name=" ارقم " /><ref name="ٺٽوي " />. قافلي ۾ جعفر بن ابو طالب سندس زال اسما بنت عميس، خنيس بن حذافه سھمي، مصعب بن عمير، معيقيب بن ابو فاطمه، مقداد بن اسود ڪندي، ابو عبيده بن جراح، خالد بن حزام، ام المومنين سودہ بنت زمعه پڻ شامل هئا<ref name =" سبل" > سبل الھدیٰ والرشاد، شامي، جلد ۲, صه ۳۶۳,۳۹۷ ۽ ۴۰۹ </ref>. ساڳي سال مشرڪن مسجد الحرام ۾ گڏجاڻي ڪئي جنھن ۾ ابوجھل، شيبه، عتبه، وليد بن عتبه، عمار بن وليد، عقبه بن ابي معيط، اميه بن خلف وغيره شامل هئا. رسول {{درود}} جن ڪعبي ۾ نماز پڙھي رھيا ھئا. ان مھل مسجد ٻاھران ميدان ۾ قرباني لاء اٺ ڪٺو ويو ھو. ان ميٽنگ مان ھم صلاح ٿيندي عقبه بن ابي معيط اٿيو ۽ اوجھ سان ڀريل اوجھري آڻي پاڻ سڳورن {{درود}} جي پٺي مٿان رکي. ان واقعي جي پروڙ ڏھن ورھين<ref name=" علوي " /> جي سيدہ فاطمه کي پئي ته مسجد ۾ ھلي آئي ۽ پنھنجي بابي جي پٺي تان غلاظت ھٽائي<ref name="ٺٽوي " />. ان وقت حضرت ابوبڪر صديق پڻ اتي پھتو<ref name="ٺٽوي " />. ساڳي سال عمار بن ياسر جي ماء سميه بنت خباط کي ابوجھل نيزو ھڻي شھيد ڪيو ويو<ref name="ٺٽوي " />. سن ۶ نبوي ۾ پاڻ سڳورا {{درود}} صحابي ارقم بن ابي ارقم جي گھر اچي ترسيا جتي مسلمان گڏ ٿي نماز پڙھندا ھيا جيڪو سلسلو حضرت عمر بن خطاب جي اسلام ۾ داخل ٿيڻ تائين جاري رھيو جنھن بعد مسلمانن گڏجي ڪعبي اندر نماز پڙھڻ جي شروعات ڪئي<ref name="ٺٽوي " />. مخدوم محمد هاشم ٺٽوي لکي ٿو تہ دار ارقم مسجد الحرام لڳ صفا جي ٽڪري وٽ موجود ھيو جنھن کي خليفي ھارون رشيد جي حبشي نسل واري ماء خيزران نئين سر جوڙائي تبرڪ طور ھڪ مسجد قائم ڪئي جنھن ڪري ھاڻي اھو دار خيزران سڏجي ٿو<ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال ھڪ روايت مطابق حضرت حمزہ اسلام ۾ داخل ٿيو ۽ ٽي ڏينهن بعد حضرت عمر بن خطاب دار ارقم ۾ اچي اسلام قبوليو<ref name=" ٺٽوي " />. ان کان اڳ نبي ڪريم {{درود}} جن دعا گھري ھئي تہ: {{quote| "اي الله! عمرو بن ھشام ۽ عمر بن خطاب مان جيڪو توکي وڌيڪ پيارو ھجي، ان جي ذريعي اسلام کي سگھ بخش."|<ref name ="ابن حجر " > الاصابہ، ابن حجر، جلد ۲, صه ۵۱۸ </ref>|}} ھڪ روايت مطابق ساڳي سال عبدالله بن عمر پڻ مسلمان ٿيو ھو<ref name=" ٺٽوي " />. ان کان سواءِ ان الخير سلمه پڻ دار الارقم ۾ اچي مسلمان ٿي جيڪا ابوبڪر صديق جي ماء ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۷ نبوي ۾<ref name ="حجر " > فتح الباري، حافظ ابن حجر، جلد ۷, صه ۱۴۷ </ref> ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق ۸ نبوي ۾ محرم جي چنڊ ڏسڻ سان ئي قريش وارن بنو جو ھاشم ۽ بنو عبدالمطلب سان مڪمل بائڪاٽ جو اعلان ڪيو جنھن سبب نبي ڪريم {{درود}} جن کي شعب ابوطالب ۾ نظر بند ٿيڻو پيو<ref name=" ٺٽوي " />. شعب ابوطالب جبل ابو قبيس جي وچان ھڪ جابلو لڪ ھيو جيڪو بنو هاشم جي مورثي ملڪيت ھو<ref name ="عاصم " > سفرنامہ ارض القرآن (اردو)، محمد عاصم، صہ ۱۵۴ </ref>. بائڪاٽ جي ڪاروائي لکت ۾ ڪئي وئي جنھن کي بيت الله ۾ لٽڪايو ويو جنھن ۾ لکيل ھو ته<ref name=" ٺٽوي " />: {{quote|محمد {{درود}} کي بنو ھاشم بنو مطلب سان گڏ مڪي مان شھر نيڪالي ڏني ويندي. ڪوبه ماڻھو ساڻن مٽي مائٽي يا سڱابندي وغيره نہ ڪندو. کاڌي پيتي جي ڪابہ جنس وٽن پھچڻ نہ ڏني ويندي. ڪوبه ماڻھو نہ کانئن ڪجھ خريد ڪندو ۽ نہ وري ڪا شئي کين وڪرو ڪري سگھندو. مسلمانن سان ان وقت تائين ڪنھن بہ قسم جو ڪو ٺاھ يا ساڻن ڪابہ نرمي نہ ڪئي ويندي، جيستائين ھو محمد {{درود}} کي قريش وارن جي حوالي نہ ڪندا |<ref name =" سيرت" > سيرة ابن ھشام، جلد ۲، صه ۱۴ </ref>|}} سن ۸ نبوي ۾ مشرڪن آسماني نشاني جو مطالبو ڪيو ۽ نبي ڪريم {{درود}} جن کين چوڏھين جي چنڊ واري رات شق القمر وارو معجزو ڏيکاريو<ref name=" ٺٽوي " />. مسلمانن جي عقيدي مطابق پاڻ سڳورن {{درود}} چنڊ ڏانھن پنھنجي آڱر سان اشارو ڪيو جنھن سان چنڊ ٻہ الگ اڌ ٿي ٿي ويو. پر مشرڪن ان کي وڏو جادو قرار ڏنو<ref name=" ٺٽوي " />. عبدالله بن عباس جي ولادت شعب ابوطالب ۾ ٿي جنھن بعد ساڳي سال بائڪاٽ واري دستاويز کي سن ۱۰ نبوي اڏھي کائي وئي ۽ اھو احوال ابو طالب پاڻ سڳورن {{درود}} جن کي ٻڌايو<ref name=" سيرت " /><ref name =" الروض" > الروض الانف سھيلي، جلد ۲, صه ۱۲۷ ۽ ۱۲۸ </ref><ref name =" دلائل۱" > دلائل النبوة، بيھقي، جلد ۲, صه ۳۱۱-۳۱۵ </ref><ref name ="ابن سعد " > الطبقات الڪبریٰ، ابن سعد، جلد ۱, صه ۱۳۱, </ref>. مشرڪ ان واقعي تي لڄي ٿيا ۽ ٽي سالن جي ظلم ۽ ڏاڍ بعد ابو طالب جي زندگي دوران ان معاهدي تان پاڻ ئي ھٿ کڻي ويا جنھن بعد نبي ڪريم {{درود}} جن پنھنجي ڪڙم قبيلي سان گڏجي مڪي اندر پنھنجي اباڻن گھرن ڏانھن موٽي آيا<ref name=" ٺٽوي " />. ان بعد معراج جو واقعو پيش آيو<ref name=" Awan " />. ساڳي سال رمضان جي ۷ تاريخ تي ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق ذوالحج جي مھيني ۾ ابو طالب جو انتقال ٿيو<ref name="ٺٽوي " />. ابو طالب جي انتقال بعد ابو لھب ملي ڀگت سان پاڻ کي بنو ھاشم جو سردار قرار ڏئي نبي ڪريم {{درود}} کي بنوھاشم قبيلي مان نيڪالي ڏيڻ جو اعلان ڪيو جنھن جو مطلب کين قبيلائي تحفظ کان محروم ڪري سندن قتل لاء راھ ھموار ڪرڻ ھيو<ref name="Awan " />. ساڳي سال شوال جي ۲۷ تاريخ تي پاڻ سڳورا {{درود}} جن طائف ويا جتي ثقيف قبيلي وارن کي اسلام جي دعوت ڏني. اتي ۲۶ ڏينهن ترسيا پر طائف وارن کين ستايو ۽ تڪليفون ڏنيون<ref name=" ٺٽوي " />. مسلمانن جي عقيدي مطابق طائف مان واپسي تي نخلہ نالي ڳوٺ ۾ منزل ڪئي جتي ۷ جنن جو وفد ساڻن مليو جن اسلام جي دعوت قبول ڪئي<ref name=" ٺٽوي " />. ڪجھ صاحب علم ماڻھن جو خيال آهي تہ لفظ جن معني غائب آھي جيڪو لفظ ريگستان جي خانه بدوش بدوي قبيلن لاء پڻ استعمال ڪيو ويندو ھو ڇوته اھي عربن جي تمدني زندگي ۾ ڪٿي بہ ڏسڻ ۾ نہ ايندا ھيا. محمد هاشم ٺٽوي ڪتاب آڪام المرجان جو حوالو ڏيندي لکيو آهي ته مڪي ۽ مديني ۾ جنن جا مختلف وفد ڇھ ڀيرا جدا وقتن تي پاڻ سڳورن {{درود}} جي جي خدمت ۾ حاضر ٿيا<ref name="ٺٽوي " /><ref name =" شبلي" > آڪام المرجان، ابو عبدالله شبلي، صه ۴۶ </ref>. سن ۱۱ نبوي (620ع<ref name=" Awan" />) ۾ مديني کان آيل حاجين (منیٰ ۾<ref name=" Awan " />) عقبه جي ويجھو رسول {{درود}} جي ھٿ مبارڪ تي بيعت ڪئي جنھن سان مديني وارن اسلام ۾ داخل ٿيڻ جي شروعات ڪئي<ref name=" ٺٽوي " />. ان کي بيعت عقبه سڏيو ويندو آهي. ان ۾ روايتن مطابق ۶ يا ۸ ڄڻا شامل هئا جن ۾ ابو اسامه اسد بن زرارہ خزرجي، برآء بن معرور بن صخر اوسي ، ابوالھيثم بن تيھان، معاذ بن حارث ۽ ان جا ٻہ ڀائر جن ۾ عوف بن حارث پڻ شامل ھئا<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۱۲ نبوي ۾ معراج وارو واقعو پيش آيو<ref name="ٺٽوي " />. ساڳي سال رجب جي مھيني ۾ عقبه جي مقام لڳ ٻين بيعت ڪئي وئي جنھن ۾ مديني کان آيل ۱۳ ڄڻا ھرھڪ بشير بن سعد، سعد بن معاذ، عبدالله بن عمرو ۽ سندس ننڍڙو پٽ جابر بن عبدالله، اسيد بن حضير، ابي بن ڪعب، عبادہ بن صامت، ابو مسعود عقبه بن عمرو، ذڪوان بن عبد قيس زرقي، رافع بن مالڪ، قطبہ بن عامر، عتبہ بن عامر ۽ عويد بن ساعدہ شامل هئا<ref name=" ٺٽوي " />. ان زماني ۾ حج رجب جي مھيني ۾ ان ڪري ٿيندو ھو جو مشرڪن ۾ جھالت سبب نسي جو رواج ھو يعني ھو پنھنجي مرضيءَ موجب ڦيرڦار ڪري ان کي اڳي پوء ڪندا ھئا<ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال مصعب بن عمير کي مديني قرآن ۽ نماز پڙھائڻ لاء موڪليو ويو<ref name=" ٺٽوي" />. سن ۱۳ نبوي ۾ ذوالحج جي مھيني ۾ عقبه وٽ ٽين بيعت ڪئي وئي<ref name=" ٺٽوي " />. بيعت ڪندڙ جماعت ۾ ۷۳ مرد ۽ ۲ عورتون شامل هيون جن ۾ ابو رفاعہ رافع بن مالڪ عجلاني، ابو لبابه رفاعہ بن عبدالمنذر اوسي، ابو طلحه زيد بن سھل خزرجي، سعد بن ربيع خزرجي، عبدالله بن جبير، عبدالله بن رواحہ، عبدالله بن زيد حارثي، مشھور شاعر ڪعب بن مالڪ، معاذ بن جبل شامل هئا<ref name=" ٺٽوي " />. == مدني زندگي== ===يثرب ڏانھن ھجرت=== سن ۱ ھجري ۾ خميس ڏينهن ربيع الاول جو چنڊ ڏسي نبي ڪريم {{درود}} جن مڪي کان يثرب ڏانھن ھجرت شروع ڪئي. ان وقت ساڻس گڏ حضرت ابوبڪر صديق رضه ۽ ان جو غلام عامر بن فھيرہ ۽ ھڪ ٽيون شخص عبدالله بن اريقط ديلي پڻ گڏ ھيا<ref name=" ٺٽوي" /><ref name ="الھشام " > السيرة النبويه، ابن ھشام، جلد ۲, صه ۱۲۹ </ref><ref name =" البدايہ" > البدايہ والنھايہ، ابن ڪثير، جلد ۳, صه ۱۷۶ </ref><ref name ="سمھودي " > وفاءالوفا، علامه سمھودي، جلد ۱, صه ۲۳۸ </ref><ref name ="قتيبہ " > المعارف، ابن قتيبه، صه ۸۹</ref><ref name ="بڪري " > تاريخ الخميس، ديار بڪري، جلد ۱, صه ۳۲۴</ref>. ان وقت عبدالله بن اريقط غير مسلم ھيو<ref name=" ٺٽوي " />. ھي جابلو توڙي ميداني رستن جي وڏي ڄاڻ رکندڙ ھيو ۽ ھجرت وقت غار ثور لڳ ٻہ ڏاچين سميت اتي پھتو ھو ۽ کين ڳاڙهي سمنڊ واري غير معروف رستي کان يثرب وٺي آيو<ref name="علوي " />. ھجرت وقت پاڻ سڳورن {{درود}} جن دعا گھري تہ: {{quote|اللهم اعنى علیٰ هول الدنيا وعوآئق الدهر و مصآئب اللیالی والایام۔<br/> "اي منھنجا مالڪ، منھنجي مدد فرماءِ، دنيا جي مصيبتن کان، زماني جي رڪاوٽن کان ۽ رات ڏينھن جي گردشن کان" |<ref name=" ٺٽوي " /><ref name=" البدايہ " />|}} غار ثور ۾ جمعي ، ڇنچر ۽ آچر واريون ٽي راتيون ترسيا<ref name=" ٺٽوي " /><ref name ="فتح باري " > فتح باري، حافظ ابن حجر عسقلاني، جلد ۷, صه ۱۶۸ </ref> ۽ پوءِ سومر واري رات چنڊ جي پنجين تاريخ ان غار مان نڪري پنڌ شروع ڪيو ۽ ربيع الاول جي ٻارھين تاريخ سومر ڏينھن ڪچڙي منجھند مھل مديني لڳ قبا ۾ داخل ٿيا جتي ڏھن راتين کان مٿي ترسيا ۽ مسجد قبا جوڙائي پوء جمعي جي ڏينهن ربيع الاول جي ۲۳ تاريخ تي مديني ۾ اندر داخل ٿيا<ref name="ٺٽوي " />. ۱۶ ربيع الاول ۱ ھ تي جمعي جي ڏينھن 2 جولاء 622ع تي يثرب جي سرزمين تي قدم رکيو ۽ پھريون قيام يثرب کان 2 ميل پري قبا جي مقام تي ڪيو<ref name=" Awan " />. علي بن ابي طالب پڻ پيادل ھجرت ڪري ان. مقام تي انھن سان مليو<ref name=" Awan " />. اھا اسلام جي پھرين مسجد ھئي<ref name=" علوي " />. ھڪ ٻي روايت مطابق ۱۲ ربيع الاول تي مديني ۾ داخل ٿيا<ref name=" ٺٽوي " />. حضرت علي ڪرم الله وجهه ھجرت ڪري قبا ۾ پھتا. قبا ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} جن حڪم ڏنو ته ھجرت واري ڏينھن کان اسلامي تاريخ جي شروعات ڪئي وڃي ۽ سال جو پھريون مھينو محرم مقرر ڪيو وڃي<ref name =" اسيرة" > السيرة النبويہ، ابن ڪثير، جلد ۲, صه ۲۸۸ </ref>. بني عامر بن عوف وارن جي دعوت تي قبا ۾ 14 ڏينھن ترسيا<ref name=" Awan " />. ===مديني ۾ آجيان ۽ مسجد نبوي جي قيام=== سن ۱ ھجري ۾ جمعي جي ڏينهن قبا کان مديني وڃڻ وقت ۲۳ ربيع الاول تي سالم بن عوف وارن جي ڳوٺ ۾ جمعي جي نماز پڙھي پوء مديني پھتا<ref name=" ٺٽوي " />. مديني ۾ مردن، عورتن ۽ ٻارن خوشي ۾ ٻاھر نڪري سندن آجيان ڪئي. پاڻ سڳورا {{درود}} ڏاچِي تي سوار ھيا. ھر قبيلي جي ماڻھن ڏاچِي جي مھار جھلي کين سندن مھمان ٿيڻ لاء عرض ڪري رھيا ھئا. پاڻ {{درود}} فرمايو تہ " توھان ڏاچِي کي ڇڏيو! ھوءَ الله جي امر سان ئي ويھندي"<ref name=" ٺٽوي " /><ref name =" سيرت ابن ھشام" > سيرت، ابن ھشام، جلد ۲, صه ۱۴۱ </ref>. ڏاچِي ابو ايوب انصاري جي گھر آڏو پھچي اتي ويھي رھي. پاڻ {{درود}} جن ابو ايوب انصاري جي گھر ست مھينا ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق ھڪ مھيني کان گھٽ ترسيا ۽ حجرن ۽ ڪمرن جي اڏاوت جو ڪم شروع ڪرايو پوء اتي منتقل ٿيا. جنھن بعد مسجد نبوي جو بنياد رکيو ويو<ref name=" ٺٽوي " />. [[File:Dalailkhayrat.jpg|220 px|thumb|پندرھين صدي ۾ مسجد نبوي جي ٺاھيل دستاويزي تصوير ]] ===رياست جو قيام=== مسجد نبوي عبادتن جي روحاني مرڪز، ديني تعليم جي اداري ھجڻ سميت سياسي ۽ فوجي معاملن لاء رياستي صدر مقام پڻ ھئي جتي نبي ڪريم {{درود}} جن رياستي معاملا طئي ڪرڻ ۾ مشغول رھندا ھيا<ref name="Awan " />. ===ميثاق مدينه=== مديني جي ٻاھران يھودي قبيلا بنو قريظه ، بنو نضير ۽ بنو قينقاع رھندڙ ھيا جن سان نبي ڪريم {{درود}} جن ھڪ معاھدو ڪيو جنھن کي ميثاق مدينه جو نالو ڏنو ويو جنھن مطابق مسلمان ۽ يھودي پاڻ ۾ اتحادي رھندا ۽ ڪنھن بہ ٻاھرين جي حملي وقت پاڻ ۾ گڏجي شھر جو دفاع ڪندا <ref name=" Awan " />. ان معاهدي تحت يھودين کي جان ، مال ، آبرو ، مذھبي آزادي ۽ سندن داخلي معاملن ۾ مڪمل خودمختياري جو تحفظ ڏنو ويو<ref name=" Awan " />. ===مدني دؤر=== سن پھرين ھجري ۾ اذان ۽ اقامت جي شروعات ڪئي وئي<ref name="ٺٽوي " />. ساڳي سال عبدالله بن زبير قبا ۾ ڄائو جيڪو ھجرت ۾ ڄمندڙ پھريون ٻار ھيو<ref name=" ٺٽوي " />. ھڪ روايت مطابق ساڳي سال زڪوات فرض ڪئي وئي ۽ ٻي روايت مطابق ۲ ھجري ۾ رمضان جي روزن بعد فطري ادا ڪرڻ جو حڪم آيو جنھن بعد زڪوات کي فرض ڪيو ويو<ref name=" ٺٽوي " />. ۱ ھجري ۾ شوال جي مھيني دوران ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق ۲ ھجري ۾ بيبي عائشه رضه جي رخصتي ٿي<ref name="ٺٽوي " />. ۱ ھجري ۾ جڏهن نبي ڪريم {{درود}} جن ابو ايوب انصاري جي گھر پھتا ان وقت عبدالله بن سلام پنھنجي خاندان سميت اسلام ۾ داخل ٿيو. ساڳي سال يھودين جي بنو قريظه قبيلي جي عثمان بن اشھل قرظي جو کجين جي باغ ۾ نوڪري ڪندڙ سلمان فارسي رضه ۽ ڏھن سالن جو انس بن مالڪ انصاري خزرجي پڻ اسلام ۾ داخل ٿيا. پاڻ سڳورن {{درود}} جي نياڻي سيده رقيه رضه رمضان جي مھيني سن ۲ ھجري ۾ وفات ڪئي. سن ۲ ھجري ۾ بطن رابغ ۾ عبيدہ بن حارث جي اڳواڻي ۾ پاڻ سڳورن طرفان موڪليل جھادي مھم دوران بطن رابغ ۾ الله جي راھ ۾ پھريون تير سعد بن ابي وقاص ھلايو<ref name="ٺٽوي " /><ref name =" دنيہ" > المواھب اللدنيہ، قسطلاني، جلد ۲, صہ ۶۱</ref>. ساڳي سال قبلي جي تبديلي جو واقعو ٿيو جنھن تحت بيت المقدس جي جاء تي ڪعبة الله کي مسلمانن جو قبلو مقرر ڪيو ويو. اھو اڱاري جو ڏينهن ھيو ۽ پاڻ سڳورا {{درود}} جن بنو سلمه وارن جي مسجد ۾ ٻنپھرن جي نماز پڙھائي رھيا ھئا ۽ جڏھن پھريون ۲ رڪعتون پوريون ڪيائون تہ ان وچ ۾ حڪم نازل ٿيو<ref name ="طبري " > تاريخ طبري، جلد ۲, صه ۱۶۸</ref><ref name=" ٺٽوي " />. ۽ نماز دوران پاڻ سڳورن {{درود}} جن رخ ڦيرائي ڪعبي طرف ڪيو ۽ مقتدين بہ ان عمل کي ورجايو<ref name=" ٺٽوي " /> ۽ باقي ۲ رڪعتون ڪعبي طرف منھن ڪري پڙھيون ويون جنھن ڪري ان مسجد تي مسجد قبلتين جو نالو پئجي ويو. ساڳي سال پاڻ سڳورن {{درود}} جن عاشوري جي ڏينهن روزو رکيو ۽ ماڻھن کي فرمايو تہ روزو انھن تي واجب آهي<ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال يعني ۲ ھجري ۾ رمضان جا روزا فرض ڪيا ويا ۽ ساڳي سال نبي ڪريم {{درود}} جن تي صلوات پڙھڻ جو حڪم آيو<ref name="ٺٽوي " />. ھن سال فطري ادا ڪرڻ جو حڪم ۽ ٻنھي عيدن تي عيد نماز پڙهڻ جو حڪم پڻ نازل ٿيو. نبي ڪريم {{درود}} جن عيد الفطر جي پھرين نماز ۽ عيد الاضحي جي پھرين نماز پڻ ھن سال پڙھايون ۽ ساڳي سال قرباني ڪرڻ جو حڪم ڏنو ويو<ref name="ٺٽوي " />. ساڳي سال عبدالله بن مسعود حبشه مان مديني موٽي آيو. ھن سال اسلامي تاريخ جو ڪنھن بہ سريا جي پھرين سپه سالار عبدالله بن جحش واري سريه ۾ مسلمانن ھٿان پھريون مشرڪ ماريو ويو جنھن جو نالو عمرو بن العلاء حضرمي ھيو ۽ ان سريا ۾ مشرڪن جا پھريون دفعو ٻہ ماڻھو قيدي ٿيا جن ۾ حڪم بن ڪيسان ۽ عثمان بن عبدالله شامل هئا <ref name=" ٺٽوي " />. ھن سال جنگ بدر لاء تياري دوران سعد بن عبادہ ھڪ زرہ '''ذات الفضول''' جي نالي سان نبي ڪريم {{درود}} جن جي حوالي ڪئي جيڪا سڄي ڄمار پاڻ سڳورن {{درود}} جن وٽ رھي<ref name=" ٺٽوي " />. آخري زماني ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} اھا زرہ 30 سير جون (barley) جي عيوض ابو شحم نالي يھودي وٽ گروي رکي ھئي، جيڪا سندن وصال بعد ابوبڪر صديق رضه اھو قرض ادا ڪري ڇڏائي<ref name=" ٺٽوي " />. ۱۲ رمضان سن ۲ ھجري (624ع) تي ۳۰۰ مسلمانن جي لشڪر سان، جن ۾ ۶۰ مھاجر ۽ باقي انصار شامل هئا، مديني مان بدر طرف روانا ٿيا<ref name=" Awan " />. ,نڪرڻ وقت ابولبابہ کي مديني جو گورنر مقرر ڪيو ويو<ref name=" Awan " />. بدر ڳوٺ واپاري قافلن واري رستي لڳ مديني کان ۸۰ ميلن جي فاصلي تي واقع ھيو<ref name="Awan " />. مڪي جي قريش جي لشڪر ۾ سازوسامان سميت ھڪ ھزار ماڻھو ھيا جن جو سپه سالار عتبه ابن ربيعه ھيو. ان لشڪر ۾ ۱۰۰ گھوڙيسوار پڻ ھيا<ref name=" Awan " />. غزوه بدر ۾ جڏھن مسلمان روحا ٽپي صفراء ويجھو پھتا تہ پاڻ سڳورن {{درود}} اصحابين سان مشورو ڪيو. جنگ دوران عڪاشہ بن محصن اسدي جي تلوار ٽٽي پئي ته پاڻ سڳورن {{درود}} جن ان کي کجي جي ھڪ ڳاني ڏئي ان جي مدد سان مقابلو ڪيو<ref name="ٺٽوي " />. ھن اھا ڳاني مرڻ گھڙي تائين پاڻ وٽ سنڀالي رکي ھئي. بدر جي جنگ ۾ عبدالله بن سھيل ڪافرن جو لشڪر ڇڏي مسلمان ٿي اسلامي لشڪر ۾ شامل ٿيو. ھن سال غنيمت جو مال مسلمانن لاء حلال ڪيو ويو. جنگ بدر ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن کي ذوالفقار نالي تلوار ھٿ آئي جيڪا مشرڪن مان عاص بن منبه يا ھڪ ٻي روايت مطابق نبيه بن حجاج جي ملڪيت ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. اھي ٻئي غزوہ بدر ۾ مارجي ويا هئا. ھڪ روايت مطابق بعد ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} جن اھا تلوار حضرت علي ڪرم الله وجهه کي عطا ڪئي ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. غزوه بدر ۾ ۱۴ مسلمان شھيد ٿيا جن ۾ ۶ مھاجر ۽ ۸ انصار ھيا. ابو جھل، عتبہ بن ربيعه، شيبه بن ربيعه، اميہ بن خلف، ۽ وليد بن عتبہ سميت ۷۰ ڄڻا ھن جنگ ۾ مارجي ويا. ابو جھل زخمي ٿيل پوئين پساهن ۾ ھيو عبدالله بن مسعود تلوار سان سر قلم ڪيو<ref name=" ٺٽوي " />. ۷۰ ڄڻا قيد ڪيا ويا جن ۾ عباس بن عبدالمطلب ، عقيلي بن ابو طالب ، نوفل، اسود ابن عامر پڻ شامل هئا. رسول ڪريم {{درود}} مسلمانن کي سختي سان تاڪيد ڪئي تہ قيدين سان نرمي وارو ورتاءُ رکن<ref name=" Awan " />. سن ۲ ھجري ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن حضرت علي ڪرم الله وجهه جي ڪنيت ابو تراب تجويز ڪئي<ref name=" ٺٽوي " />. غزوه بدر کان پوءِ ساڳي سال ابو لهب عدسہ نالي ھڪ موذي ۽ وچڙندڙ چمڙي جي بيماري ۾ فوت ٿي ويو<ref name ="الھدہ " > سبل الھدہ والرشاد، شامي، صہ ۶۷ </ref><ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال پاڻ سڳورن {{درود}} پنھنجي نياڻي سيدہ فاطمه الزهراء رضه جو نڪاح حضرت علي ڪرم الله وجهه سان ڪرايو. سن ۳ ھجري ۾ شعبان جي مھيني ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن جو بيبي حفصه بنت عمر سان نڪاح ٿيو. ساڳي سال رمضان جي مھيني ۾ سندن نڪاح بيبي زينب بنت خزيمه ھلاليه سان ٿيو. ھن سال پاڻ سڳورن {{درود}} جن جو ڏھوٽو عبدالله بن عثمان بن عفان وفات ڪري ويو<ref name="ٺٽوي " />. ربيع الاول جي مھيني ۾ ساڳي سال سندن نياڻي سيدہ ام ڪلثوم جو نڪاح عثمان بن عفان رضه سان ٿيو ۽ ساڳي سال امام حسن رضه جو جنم ٿيو. ان جو نالو والدين حرب رکيو پر نبي ڪريم {{درود}} جن کيس حسن جو نالو ڏنو<ref name=" علوي" />. شبر، شبير ۽ مشبر ھارون نبي جي پٽن جا نالا ھيا جيڪي عبراني زبان جا لفظ ھيا انھن جو عربي بدل حسن ، حسين ۽ محسن ھيا<ref name="علوي " />. سن ۳ ھجري ۾ ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق ۴ ھجري ۾ شراب کي حرام ڪيو ويو<ref name=" طبري " />. ساڳي سال شوال جي مھيني ۾ غزوه احد وارو واقعو پيش آيو جنھن ۾ ۷۰ اصحابي شھيد ٿيا جن ۾ حمزہ رضه، مصعب بن عمير رضه ، عبدالله بن جحش رضه پڻ شامل هئا<ref name="ٺٽوي " />. بدر جي شڪست ھڪ سال پوء قريش مڪي مان ۳۰۰۰ ماڻھن جو لشڪر مديني تي حملي لاء موڪليو ۽ مسلمانن جو ۱۰۰۰ ماڻھن جو لشڪر مديني مان نڪتو جنھن مان عبدالله بن ابي ۽ سندس ۳۰۰ ساٿي شوط واري مقام لڳ رستي مان ئي واپس مديني موٽي ويا جنھن سبب بنو سلمه ۽ بنو حارثه قبيلن جا ماڻھو پڻ دلشڪستا ٿيا ۽ انھن پڻ موٽڻ جو ارادو ڪيو ھو پر پوء باقي ۷۰۰ ڄڻا جبل احد جي ڪڇ لڳ مديني کان ۴ ميلن جي فاصلي تي پھتا جتي جنگ لڳي<ref name =" مودودي" > تفھيم القرآن، مولانا ابوالاعلیٰ مودوي، جلد ۱, صه ۲۳۰، ۲۸۴, ۲۸۵، ۳۰۰, ۳۵ ايڊيشن، </ref>. قريش جو لشڪر ۱۲ شوال سن ۳ ھجري (20 مارچ 625ع) تي جبل احد لڳ اربع جي ڏينهن خيما کوڙيا ۽ مسلمانن جو لشڪر جمعي ڏينهن مديني مان روانو ٿيو<ref name=" Awan " />. مسلمانن جي پٺيان احد جبل ھيو ۽ سامھون مڪي وارن جو لشڪر ، پاسي ۾ ھڪ جابلو لنگھ تي عبدالله بن جبير جي قيادت ۾ ۵۰ تيراندازن جو جٿو ويھاريو ويو جن کي حڪم ھيو تہ ڪنھن کي بہ مسلمانن جي لشڪر طرف اچڻ نه ڏين ، ڪنھن صورت ۾ بہ اتان نہ ھٽن ڀلي کڻي پکين کي انھن جون ٻوٽيون نوچيندي ڇونہ ڏسن پر جاء تان ھرگز نه ھٽن<ref name=" مودودي " />. نبي ڪريم {{درود}} جن عبدالله بن جبير جي سرواڻي ۾ پنجاھ کن تيراندازن کي ٻن جبلن وچ واري گھاٽ تي مقرر ڪيو ھو ۽ حڪم ڏنو ھو تہ ھر حالت ۾ پير پٺتي نہ ھٽائين پوء کڻي سوڀ ٿئي يا نہ ٿئي. عبدالله بن جبير ۽ ڪجھ ڄڻا حڪم تي ڪاربند رھيا باقي ٻيا سڀ مال غنيمت جي ميڙڻ ۾ لڳي ويا. عبدالله بن جبير پنھنجي مقام تي ئي شھيد ٿي ويو<ref name=" ٺٽوي" /><ref name ="دلائل " > دلائل النبوة، بيھقي، جلد ۳, صه ۲۲۹</ref><ref name=" مودودي " />. ،،مشرڪن جي لشڪر ۾ خالد بن وليد رسالدار ھيو جنھن صورتحال جو فائدو وٺندي ۱۰۰ گھوڙي سوارن جي دستي کي احد جبل جي پٺيان ڦيرائي ان جابلو لنگھ کان مسلمانن جي لشڪر تي حملو ڪيو جنھن سان بازي ڦري وئي ۽ ڀڄي ويل دشمن پڻ موٽي اچي حملي آور ٿيا<ref name=" مودودي " />. رڳو ڪجھ جانثار مقابلي ۾ ڄمي بيٺا باقي مسلمانن ۾ ڀاڄ پئجي وئي<ref name=" مودودي " />. جنگ ۾ اھو اڃان تائين حل نہ ٿي سگھندڙ معمو بڻيل آهي تہ آخر مڪي وارا مڪمل فتح کان اڳ ڇو اتان پوئتي موٽي ھليا ويا<ref name=" مودودي " />. غزوه احد ۾ عتبه بن ابي وقاص پاڻ سڳورن {{درود}} کي پٿر ھيون جنھن سان اڳين ڏندن مان ساڄي پاسي ھيٺيون ڏند مبارڪ شھيد ٿيو<ref name="ٺٽوي " />. ابي بن خلف پاڻ سڳورن {{درود}} مٿان تلوار سان حملو ڪيو ان وقت پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي ھٿ ۾ ھڪ ننڍڙو نيزو ھيو، جڏھن ويجھو ٿيو تہ ان مشرڪ کي اھو نيزو ھنيو جنھن سان سندس پاسيراٽيون ڀڄي پيون جيڪو پوء مڪي کان ھڪ ڏينھن جي پنڌ تي واقع مرالظھران نالي ڳوٺ ۾ فوت ٿي ويو<ref name=" ٺٽوي " />. مشرڪن جي لشڪر مان عبدالله بن شھاب پاڻ سڳورن {{درود}} ڏانھن تير اڇلائي کين زخمي ڪيو. اھو بعد ۾ مسلمان ٿيو ۽ امام زھري جو ڏاڏو ھيو<ref name="ٺٽوي " />. کيس عبدالله اصغر پڻ سڏيندا هئا<ref name ="سيرتون " > سيرة ابن اسحاق، صه ۳۰۵ ۽ سيرت ابن ڪثير جي جلد ۳ ، صه ۵۹</ref>. غزوہ احد ۾ عبدالرحمان بن عوف کي ۲۱ زخم رسيا<ref name=" ٺٽوي " /><ref name ="ھشام ابن " > سيرت ابن ھشام، جلد ۲, صہ ۸۸ </ref>. احد جي جنگ ۾ ۷۰ مسلمان شھيد ٿيا<ref name=" مودودي " />. ابوسفيان ويندي وقت مسلمانن کي چيلينج ڪيو تہ ايندڙ سال بدر جي ي مقام تي انھن سان مقابلو ٿيندو.<ref name=" مودودي " /> احد جي شھيدن مان نبي ڪريم {{درود}} جن پھريان حمزه رضه جي نماز جنازه پڙھائي ۽ بعد ۾ سڀني شھيدن جي. ھر شھيد کي آڻي حمزه رضه جي ميت ڀرسان رکيائون پوء ان جي نماز پڙھي وئي اھڙي طرح حمزه رضه جي مٿان ۷۰ ڀيرا نماز پڙھي وئي. ان روايت جي بنياد تي حنفين ويجھو شھيد جي نماز پڙھي ويندي آهي<ref name=" ٺٽوي " />. ھڪ روايت مطابق نبي ڪريم {{درود}} جن شھيدن جي جنازي جي نماز نہ پڙھائي ھئي ان ڪري شافعين ۾ شھيدن جي جنازي جي نماز نہ پڙھي ويندي آهي<ref name=" ٺٽوي " />. سن ن ۴ ھجري ۾ غزوه بنو نضير جو واقعو پيش آيو جنھن جي پڄاڻي بعد ان قبيلي جي ماڻهن کي سندن گھرن ۽ گھاٽين مان تڙي ڪڍيو ويو<ref name=" ٺٽوي" />. ھڪ روايت مطابق ساڳي سال شراب جي حرمت جو حڪم آيو<ref name="ٺٽوي " />. سن ۴ ھجري ۾ ام المؤمنين بيبي زينب رضه وفات ڪئي. ساڳي سال نماز ۾ قصر جو حڪم آيو. سن ۵ ھجري ۾ غزوه خندق واقع ٿي. جنگ ۾ مخالف لشڪر مان حبان بن قيس جو تير سعد بن معاذ کي پٺي واري ڦڻي ۾ لڳو جيڪو غزوہ خندق ۽ غزوہ بنو قريظه جي پڄاڻي کانپوءِ وفات ڪري ويو<ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال غزوہ بنو قريظه ۾ يھودين جو سردار ۽ بيبي صفيه رضه جو پيءُ حيي بن اخطب مارجي ويو<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۵ ھجري ۾ بنو مزينہ وارن جي وفد ۽ عبدالقيس واري وفد نبي ڪريم {{درود}} جن سان ملاقات ڪري اسلام ۾ داخل ٿيا. ساڳي سال ذوالحج جي مھيني ۾ رسول الله {{درود}} پنھنجي گھوڙي تي سوار ٿي غابہ ڏانھن وڃي رھيا ھئا تہ گھوڙي تان ڪري پيا جنھن ڪري سندن پير مڙي پيو ۽ پاسي ۾ رھڙا بہ آيا جنھن ڪري ڪيترا ڏينھن گھر کان ٻاهر نه نڪتا ۽ مسجد ۾ بہ نہ وڃي سگھيا ۽ نماز گھر ۾ ويٺي ادا ڪئي<ref name="ٺٽوي " /><ref name =" شرح" > شرح علیٰ المواھب اللدنيہ، زرقاني، جلد ۳, ص ۹۷ </ref>. سن ۵ ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق سن ۶ ھجري ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن مديني ۾ گھوڙن جي گوء ڪرائي<ref name=" ٺٽوي " /><ref name ="جلد ۴ " > سبل الھدہ والرشاد، شامي، جلد ۴, صہ ۳۵۳</ref><ref name ="ابن الاثير ۱ " > اسد الغابہ، ابن الاثير، جلد ۱, صہ ۲۳</ref>. سن ۵ يا ھڪ روايت مطابق ۶ ھجري ۾ غزوه بني مصطلق واقع ٿي جنھن بعد بيبي عائشه رضه مٿان بھتان وارو افڪ جو واقعو پيش آيو<ref name=" ٺٽوي " />. افڪ معني آهي اھڙي ڳالھ ڪرڻ جيڪا حقيقت جي ابتڙ ھجي<ref name=" علوي " />. سن ۶ يا ۷ ھجري ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن اھڙي منڊي تيار ڪرڻ جو حڪم ڏنو جنھن ۾ ٽن سٽن ۾ محمد رسول الله کليل ھجي. اھڙيءَ طرح يعلیٰ بن اميہ نالي صحابي اھا منڊي تيار ڪئي جنھن جي مھر ۾ مٿين سٽ ۾ الله وچين ۾ رسول ۽ ھيٺين سٽ ۾ محمد اڪريو ويو. منڊي تيار ٿيڻ بعد نبي ڪريم {{درود}} جن عجمي حاڪمن کي ۶ خط موڪلي دين جي دعوت ڏني<ref name=" ٺٽوي " />. اھي خط عمرو بن اميه ذريعي حبش جي حاڪم نجاشي ڏانھن، دحيہ بن خليفه ڪلبي ذريعي روم جي قيصر (سيزر) ھرقل ڏانھن ، عبدالله بن خذافہ سھمي ذريعي ايران جي ڪسرا ( خسرو) پرويز بن ھرمز بن نوشيروان ڏانھن، حاطب بن ابي بلتعہ لخمي ذريعي مصر ۽ اسڪندريہ جي حاڪم مقوقس ڏانھن ۽ شجاع بن وھب ذريعي دمشق جي ھڪ ماڳ غوطہ جي حاڪم حارث بن ابوشمر غساني ڏانهن ۽ سليط بن عمرو ذريعي يمامہ جي حاڪم ھوذہ بن علي حنفي ڏانهن روانا ڪيا<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۶ ھجري ۾ نبي ڪريم {{درود}} طرفان اٺن جي گوء پڻ ڪرائي وئي جنھن ۾ پاڻ سڳورن جي ڏاچِي قصواء پڻ شامل ھئي پر ان کان ھڪ اعرابي جو توڏو گوء کڻي ويو<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۷ ھجري ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن عمرةالقضاء ادا ڪيو ۽ ڏاچي تي سوار ٿي مڪي ۾ داخل ٿيا جنھن جي مھار عبدالله بن رواحہ جي ھٿ ۾ ھئي. جڏھن بيت الله جي طواف لاء مسجد الحرام ۾ ۾ داخل ٿيا تہ ڪافر ڪنڊ ۾ ويٺا هئا<ref name=" ٺٽوي " />. ان وقت پاڻ سڳورن {{درود}} جن بلال رضه کي حڪم ڏنو ته ڪعبي جي ڇت تي بيھي اذان چوي<ref name=" ٺٽوي " /><ref name =" البدايہ ۲" > البدايہ والنھايہ، جلد ۱, صہ ۲۳۲ </ref> <ref name =" بڪري ۲" > تاريخ الخميس، ديار بڪري، جلد ۲, صه ۶۳ </ref><ref name =" شامي ۵" > سبل الھدہ والرشاد، شامي، جلد ۵, صه ۱۹۳ </ref>. پاڻ سڳورا {{درود}} جن تڏھن ڪعبي ۾ بتن جي ھجڻ ڪري داخل نہ ٿيا ۽ اٺين ھجري ۾ مڪي جي فتح وقت بتن ٽوڙڻ بعد ان ۾ داخل ٿيا<ref name=" ٺٽوي " /> <ref name ="المغازي ۱ " > المغازي، واقدي، جلد ۲, صه ۷۳۸</ref><ref name =" قسطلاني ۲" > شرح علي المواھب اللدنيہ، قسطلاني، جلد ۲, صه ۶۵۷ ۽ ۶۵۸ </ref>. عمرة القضاء جي ادائيگي بعد حمزه رضه جي ننڍڙي نياڻي امامه يا عمارہ پاڻ سڳورن {{درود}} جن کي چاچا چاچا سڏيندي ڪڍ آئي جيڪا مديني تائين بيبي فاطمه الزهراء رضه وٽ رھي جنھن کي بعد ۾ سندس سؤٽ جعفر رضه جي سنڀال گهٽ آندو ويو جنھن جي گھرواري عمارہ جي ماسي ھئي ۽ نبي ڪريم {{درود}} جن فرمايو تہ ماسي ماء جي جاء تي آهي<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۷ يا ۸ يا ۱۰ ھجري ۾ رسول الله {{درود}} جن غسان جي حاڪم جبلہ بن ايھم ڏي دين جي دعوت جو خط موڪليو جنھن جي جواب ۾ اھو مسلمان ٿيو<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۷ ھجري ۾ مصر ۽ اسڪندريہ جي حاڪم مقوقس قبطي پاڻ سڳورن {{درود}} جي خدمت ۾ سوکڙيون موڪليون جن ۾ ٻه ٻانھيون ماريه قبطيہ ۽ سندس ڀيڻ سيرين ، يعفور نالي گڏھ، دلدل نالي ھڪ خچر ، ۲۰ عدد نفيس ململ جا ٿان، ھزار مثقال سون ، اعلي قسم جي ماکي ، ھڪ ڪاٺي جي ٺھيل شامي سرمي داڻي ، آئينو ، ڦڻي شامل ھيا<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۸ ھجري ۾ صفر جي مهيني ۾ عمرو بن العاص ، خالد بن وليد ۽ عثمان بن ابو طلحه مديني اچي پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي ھٿ تي مسلمان ٿيا جن مان ٻہ مھينن بعد خالد بن وڏو ليد جنگ موته ۾ شرڪت ڪئي ۽ فتح تي کيس نبي ڪريم {{درود}} جن سيف الله جو لقب ڏنو<ref name=" ٺٽوي " />. == غزوات== الله جي راھ ۾ اھا جنگ يا جنگي مھم يا جھادي مھم جنھن ۾ رسول الله {{درود}} جن شرڪت ڪئي ان کي غزوہ سڏيو ويندو آهي. زيد بن ارقم غزوات جو ڪل تعداد ۱۹, جابر بن عبدالله وري ۲۱ ٻڌايو آھي<ref name="علوي " />. موسیٰ بن عقبه، ابن اسحاق، واقدي، ابن سعد، قسطلاني، ابن جوزي ۽ دمياطي انھن جو تعداد ۲۷ ۽ علامه ابو عبدالله شامي پنھنجي ڪتاب ''سبل الھدیٰ والرشاد'' ۾ تعداد ۲۸ ڄاڻايو آهي<ref name=" علوي " /> جن ۾ [[ودان]] جي مقام تي [[غزوه ابوآء]] يا غزوه ودان (۱۱ صفر ۲ ھجري)، [[بواط]] جي مقام تي [[غزوه بواط]] (ربيع الاول ۲ ھجري)، [[بدر]] جي مقام تي [[غزوه سفوان]] يا غزوه بدر اولا ( ربيع الاول ۲ ھجري)، [[عشيره]] جي مقام تي [[غزوه عشيره]] ( جمادالاول ۲ ھجري)، بدر جي مقام تي [[غزوه بدر]] ( ۱۷ رمضان ۲ ھجري)، [[قرقرة الڪدر]] جي مقام تي [[غزوه قرقرة الڪدر]] يا غزوہ بني سليم (شوال ۲ ھجري)، [[عريض]] جي مقام تي [[غزوه سويق]] (۵ ذوالحج ھجري)، [[نجد]] جي مقام تي [[غزوه ذي امر]] يا غزوہ غطفان (محرم ۳ ھجري)، [[بحران جو مقام|بحران جي مقام]] تي [[غزوه فرع]] (ربيع الاول ۳ ھجري)، [[مدينه منوره ]] جي مقام تي [[غزوه بنو قينقاع]] (جماد الاول يا شوال ۳ ھجري)، [[احد جبل|جبل احد]] جي مقام تي [[غزوه احد]] ( شوال ۳ ھجري)، [[حمراء الاسد ]] جي مقام تي [[غزوه حمراء الاسد]] (۱۷ شوال ۳ ھجري)، عاليه جي مقام تي [[غزوه بنو نضير]] (ربيع الاول ۴ ھجري)، بدر جي مقام تي [[غزوه بدرالآخيرہ]] يا بدراموعد (شعبان ۴ ھجري)، [[دومة الجندل]] جي مقام تي [[غزوه دومة الجندل]] (ربيع الاول ۵ ھجري)، [[مريسيع]] جي مقام تي [[غزوه بنو مصطلق]] يا غزوه مريسيع (شعبان ۵ ھجري)، مدينه منوره جي مقام تي [[غزوه خندق]] (شوال ۵ ھجري)، [[غران]] جي مقام تي [[غزوه بنو قريظه]] (ذوالقعد ۵ ھجري)، [[نجران]] جي مقام تي [[غزوه بنو لحيان]] (رجب 6 ھجري)، [[حديبيه]] جي مقام تي [[غزوه حديبيه]] (ذوالقعد 6 ھجري)، [[ذي قرد]] جي مقام تي [[غزوہ ذي قرد]] ( ذوالحج 6 ھجري)، [[خيبر]] جي مقام تي [[غزوہ خيبر]] ( محرم ۷ ھجري), [[واديء القریٰ]] جي مقام تي [[غزوہ واديءِ القریٰ]] ( صفر ۷ ھجري)، نجد جي مقام تي [[غزوہ ذات الرقاع]] يا غزوہ محارب و بني ثعبله ( ۱۰ ربيع الاول ۷ ھجري), مڪي شريف جي مقام تي غزوہ [[فتح مڪه]] (۱۰ رمضان ۸ ھجري), [[حنين]] جي مقام تي [[غزوہ حنين]] ( 6 شوال ۸ ھجري), [[طائف]] جي مقام تي [[غزوہ طائف]] ( شوال ۸ ھجري), [[تبوڪ]] جي مقام تي [[غزوہ تبوڪ]] ( رجب ۹ ھجري). جيڪي لشڪر رسول الله {{درود}} جن اصحابين جي اڳواڻي ۾ جھاد لاء روانا ڪيا پر پاڻ شرڪت نہ ڪئي ان جنگي مھم کي سرايا يا بعوث سڏيندا آهن. اھڙين جنگي مھمن جو تعداد اٽڪل ۷۹ ھيو. ===صلح حديبيه=== سن ۶ ھجري ۾ سومر جي ڏينهن ذوالقعد جو چنڊ ڏسي نبي ڪريم {{درود}} جن احرام ٻڌو ۽ عمري جي نيت سان ۱۳۰۰ ھڪ روايت مطابق ۱۴۰۰ يا ۱۵۰۰ مسلمانن ۽ قرباني لاءِ ۷۰ اٺن سميت مڪي ڏانھن روانا ٿيا ۽ جڏھن حديبيه پھتا تہ مشرڪن سندن رستي روڪ ڪئي جنھن بعد صلح ٿي ۽ مسلمانن بغير عمري جي موٽي ويا<ref name=" ٺٽوي " />. حديبيه ۾ صحابين ھڪ ٻٻر جي وڻ جي ھيٺان ويھي نبي ڪريم {{درود}} جن جي ھٿ تي ھٿ رکي بيعت ھنن لفظن ۾ ڪئي تہ "جي موت بہ آيو تہ پٺتي نہ ھٽنداسون". بيعت ۾ سڀ کان پھريون شخص ابو سنان وھب بن محصن اسدي ھيو<ref name="ٺٽوي " />. صلح واري موقعي تي معاھدو ڪيو ويو ته ڌريون ڏھن سالن تائين جنگ نہ ڪنديون. معاھدو حضرت علي ڪرم الله وجهه جن لکيو<ref name=" ٺٽوي " />. واپسي ۾ رستي ۾ سورة الفتح نازل ٿي === خيبر جي فتح=== سن ۷ ھجري ۾ غزوه خيبر واقع ٿي<ref name=" ٺٽوي" />. خيبر ۾ يھودين جا ۶ قلعا واقع ھيا جن مان سڀ کان مضبوط قلعو قموس ھيو جنھن جو مالڪ مرحب نالي سردار ھيو<ref name=" علوي" />. غزوه خيبر جي موقعي تي نبي ڪريم {{درود}} فرمايو تہ:"سڀاڻي اسان اسلامي جھنڊو ان شخص جي حوالي ڪنداسون جيڪو الله ۽ ان جي رسول سان محبت ڪندڙ ھوندو ۽ الله ۽ ان جو رسول ان سان محبت ڪندڙ ھوندا". ٻئي ڏينهن اھو جھنڊو علي بن ابي طالب رضہ کي ڏيندي فرمايو تہ: " اي علي! ھتان جي رھاڪن سان وڙھڻ ۾ تڪڙ نہ ڪجانء، پھريان سندن آڏو دين جي دعوت ۽ الله جي حقن جي ڄاڻ رکجان. پوء رب سائين ھڪ ماڻھو کي به تنھنجي ھتان ھدايت تي ھلايو تہ تنھنجي لاء اھو ڳاڙھن اٺن کان بہ ڀلو آھي"<ref name=" ٺٽوي " />. ھن غزوہ ۾ مسلمانن جي لشڪر مان ۱۵ ماڻھو فوت ٿيا جڏھن ته يھودين جا ۹۳ ڄڻا مارجي ويا جن ۾ انھن جا جنگي جوڌا مرحب ۽ سندس ڀاء حارث، ٻہ سردار عامر ۽ ياسر پڻ شامل هئا<ref name=" ٺٽوي " />. مرحب ، حارث ۽ عامر کي علي بن ابي طالب رضہ ۽ ياسر کي زبير بن عوام ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق علي بن ابي طالب رضہ قتل ڪيو<ref name=" ٺٽوي " />. مرحب سان ويڙھ دوران علي بن ابي طالب تلوار جو زوردار وار مرحب جي مٿي تي ڪيو جيڪو ان جي لوھي ٽوپلي، ۽ مٿي کي چيري سندس ڏندن تائين لڳو ۽ مرحب مارجي ويو<ref name=" Awan " />. جنگ ۾ جڏھن ڇتي ويڙھ شروع ٿي تہ پاڻ سڳورن {{درود}} فرمايو ته "ھاڻي تنور تتو آھي"<ref name=" ٺٽوي " />. سخت ويڙھ بعد قاموس قلعو مسلمانن جي قبضي ۾ آيو تہ يھودين رحم جي درخواست ڪئي جيڪا قبول ڪئي وئي<ref name=" Awan " />. خيبر جي فتح بعد مرحب جي ڀائٽي ۽ ھڪ امير سلام بن مشڪم جي زال زينب بنت حارث نبي ڪريم {{درود}} جن دعوت ڪئي جنھن ۾ ٻاڪري گوشت جي ڀاڄي ۾ زھر وجھي کين کارايو پر نبي ڪريم {{درود}} جن کيس معاف ڪري ڇڏيو ۽ بعد ۾ اھا عورت مسلمان ٿي وئي<ref name=" ٺٽوي " /><ref name =" الاصابہ ۱" > الاصابہ، ابن حجر، جلد ۴, صہ ۳۱۴ </ref>. ھڪ ٻي روايت مطابق جڏھن بعد ۾ زھر سبب بشر بن براء فوت ٿي ويو تہ ان جي قصاص ۾ کيس قتل ڪيو ويو<ref name="ٺٽوي " /><ref name ="البدايہ ۱ " > البدايہ والنھايہ، ابن ڪثير، جلد ۴, صہ ۲۱۰ </ref>. === مڪي جي فتح=== صلح حديبيه کان پوء مسلمانن کي امن سان تبليغ جو موقعو ملي ويو. قريش جي بڇ تي سندن اتحادي بنو بڪر قبيلي وارن بنو خزاعہ وارن تي حملو ڪيو جنھن ۾ قريش جا عڪرمہ بن ابوجھل ۽ صفوان بن اميه وارا شناخت مٽائي بنو بڪر وارن سان گڏجي وڙھيا. انھن حرم ۾ پناھ ورتي پر کين اتي قتل ڪيو ويو. بنو خزاعہ وارا مديني ۾ نبي ڪريم {{درود}} وٽ دانھن کڻي آيا ۽ انصاف جي گھر ڪئي. نبي ڪريم {{درود}} قريش ڏانھن ھيٺين ٽن شرطن مان ڪو به ھڪ قبول ڪرڻ جو مطالبو ڪيو: <br/> # جن کي قتل ڪيو ويو انھن جي خون بھا ادا ڪيو.<br/> # قريش بنو بڪر قبيلي سان اتحاد ختم ڪن.<br/> #صلح حديبيه جي منسوخي جو اعلان ڪن.<br/> قريشن صلح حديبيه جي منسوخي جو شرط قبول ڪيو. جڏھن مسلم نمائندو واپس ھليو ويو تہ پوء انھن ارادو تبديل ڪيو ۽ ابوسفيان مديني ۾ نبي ڪريم {{درود}} سان صلح حديبيه جي ٻيھر بحالي لاء ملڻ آيو پر نبي ڪريم {{درود}} ساڻس نه مليو. ھن صحابين کي منٿ ڪئي تہ سندس مدد ڪن پر ڪجھ نہ وريس<ref name="Awan " />. ۱۰ رمضان سن ۸ ھجري تي مسلمانن جي ڏھ ھزار ماڻھن جي لشڪر سان نبي ڪريم {{درود}} مڪي ڏانھن روانو ٿيو. حرم ۾ رتوچاڻ کان بچڻ خاطر ان روانگي کي مخفي رکيو ويو تہ جيئن مڪي وارن کي تعجب ۾ وجھجي. جڏھن مڪي ٻاھران خيما کوڙيا ته رات جو لشڪر جي ھر سپاھي کي الڳ باھ ٻارڻ جو حڪم ڏنو. ان وقت باھ جي ھڪ مچ جو مطلب ۱۰ کان ۱۵ ماڻھن جي بيٺڪ سمجھيو ويندو ھو<ref name=" Awan " />. ابوسفيان ، حاڪم اب حزام ۽ بديل ابن ورقه صلح جي لاء مسلمانن جي ڪئمپ ۾ پھتا پر ھاڻي اھو وقت ڪانه رھيو. ان بعد ابوسفيان عباس بن عبدالمطلب جي مدد سان نبي ڪريم {{درود}} وٽ معافي لاء پيش ٿيو. عمر بن خطاب کيس اسلام جو سخت دشمن ھجڻ ڪري مارڻ لاء زور ڀريو پر نبي ڪريم ان تي رحم ڪندي فرمايو تہ ڊپ نہ ڪر. ان کي اسلام ۾ داخل ٿيڻ جي دعوت ڏني وئي پر ھو ان لاء راضي نہ ھيو. جڏھن ٻئي ڏينهن تي اسلامي لشڪر جا جٿا مڪي ۾ داخل ٿيندي ڏٺا تہ پوء مسلمان ٿيو<ref name=" Awan" />. مڪي وارن مقابلو نہ ڪيو پر عڪرمہ جي ٽولي خالد بن وليد واري جٿي تي حملو ڪري ٽن مسلمانن کي ماريو ۽ عڪرمہ جي جٿي مان ۱۳ ڄڻا مارجي ويا ۽ عڪرمہ ڀڄڻ تي مجبور ٿي ويو. ڪعبي ۾ موجود ۳۶۰ بتن کي ڊاٿو ويو<ref name=" Awan " />. اعلان ڪيو ويو تي جيڪي گھرن جي اندر در بند ڪري ويھندا، جيڪي ھٿيار ڦٽي ڪندا يا جيڪي ابوسفيان جي گھر ۾ پناھ وٺندا انھن لاء عام معافي ھوندي. جن جن نبي ڪريم {{درود}} سان مجرمانه زيادتيون ڪيون ھيون نبي ڪريم {{درود}} انھن سڀني کي معاف ڪري ڇڏيو<ref name=" Awan " />. مڪي جي فتح بعد مديني ڏانهن ھجرت ڪرڻ جي فرض جي حڪم کي رد ڪيو ويو<ref name=" ٺٽوي " />. ===طائف جي فتح=== مڪي جو فتح بعد طائف وارا بدوين جا ھوازين، ٽقف ۽ ٻيا مشرڪ قبيلا مسلمانن تي حملي جو منصوبو جوڙڻ لڳا. نبي ڪريم {{درود}} جن سندن مڪي تي چڙھائي کان اڳ ساڻن جنگ جي تياري ڪئي ۽ شوال سن ۸ ھجري ۾ ٻارھن ھزار مسلمانن جي لشڪر سان طائف طرف روانا ٿيا ۽ جڏھن حنين جي اونھي ۽ سوڙھي وادي ۾ مڪي کان ۱۰ ميلن جي فاصلي تي طائف واري رستي تي پھتا تہ مٿانھن پاسن کان سندن مٿان تيرن جي برسات ڪئي وئي<ref name=" Awan " />. مسلمانن جي لشڪر ۾ ڀاڄ پئي رسول ڪريم {{درود}} کين سڏيندو رھيو. مؤمن ڀاڄ وارن مان رستو ڪڍي گھوڙا پڻ ڇڏي پيغمبر طرف وڌي ويڙھ شروع ڪئي جنھن بعد مشرڪن ۾ ڀاڄ پئي ۽ ثقف وارن طائف ۾ پناھ ورتي<ref name=" Awan" />. مسلمانن اڳتي وڌي طائف جو محاصرو ڪيو جنھن بعد طائف فتح ٿي ويو. قيدين کي آزاد ڪيو ويو ۽ طائف وارن قبيلن کي معافي ڏني وئي جن جي وڏي اڪثريت اسلام ۾ داخل ٿي وئي. مال غنيمت کي مڪي جي تازو اسلام ۾ داخل ٿيندڙن ۾ ورھايو ويو<ref name=" Awan " />. ==قرآن ۾ سندس تعارف== "اسان توھان کي حق جي علم سان خوشخبري ڏيڻ وارو ۽ ڊيڄارڻ وارو ڪري موڪليو"..(سورة البقرہ جي آيت ۱۱۹). "مان توھان جي وچ ۾ توھان مان ئي ھڪ رسول موڪليو، جيڪو توھان کي منھنجون آيتون ٻڌائي ٿو ، توھان جي زندگين کي سنواري ٿو ، توھان کي ڪتاب ۽ حڪمت جي تعليم ڏئي ٿو، ۽ توھان کي اھي ڳالھيون سيکاري ٿو جيڪي توھان نہ ڄاڻيندا هئا"...(سورة البقرہ آيت ۱۵۱). "اسان توکي ماڻھن لاء ھڪ رسول بڻائي موڪليو آهي. جنھن رسول جي اطاعت ڪئي ان دراصل الله جي اطاعت ڪئي".. (سورة النساء آيت ۸۰). "تون الله جي راھ ۾ وڙھ، تون پنھنجي ذات کانسواءِ ڪنھن ٻئي لاء ذميدار ناھين" (سورة النساء آيت ۸۳). "اي پيغمبر! جيڪو ڪجھ رب طرفان توتي نازل ڪيو ويو آهي اھو ماڻھن تائين پھچاء، جيڪڏهن تون ايئن نہ ڪيو ته تو پنھنجي پيغمبري جو حق ادا نہ ڪيو". ( سورة المائدہ ، آيت ۶۷). " محمد ان کانسواءِ ڪجھ ناھي بس ھڪ رسول آھي ، ان کان اڳ ٻيا رسول بہ گذاري چڪا آهن"... ( سورة آل عمران ، آيت ۱۴۴). "( اي پيغمبر) اھا الله جي رحمت آ جو تون ھنن ماڻھن لاء ڏاڍو نرم مزاج آھين " (سورة آل عمران ، آيت ۱۵۹). " درحقيقت مومنن تي الله اھو وڏو احسان ڪيو آھي جو سندن وچ ۾ انھن منجھان ھڪ اھڙو رسول اٿاريو جيڪو کين ان جون آيتون ٻڌائي ٿو ، سندن زندگين کي سنواري ٿو ۽ کين ڪتاب ۽ حڪمت جي تعليم ڏئي ٿو..." ( سورة آل عمران ، آيت ۱۶۴). == الوداعي حج == ۲۵ ذوالقعد ۱۰ ھجري (23 فيبروري 632) تي نبي ڪريم {{درود}} حج جي لاء مڪي مان مسلمانن جي ھڪ تمام وڏي اڪثريت سان گڏجي روانا ٿيا ۽ ۴ ذوالحج تي مڪي ۾ داخل ٿيا<ref name=" Awan " />. ۸ ذوالحج تي منا پھتا جتي ۹ ذوالحج جي صبح تائين ترسيا ۽ پوء عرفات پھتا جتي نمرا ۾ خيما کوڙيا ويا<ref name=" Awan" />. اتي مسلمانن جو مجموعو ھڪ لک چاليھ ھزار جي لڳ ڀڳ ھيو. اھو حجةالبلاغ ( وڏو حج) ۽ حجة الوداع (الوداعي حج) سڏيو ويو<ref name="Awan " />. نبي ڪريم {{درود}} سٽ تي ويھي خطبو ڏنو. مقرر ٿيل ماڻھو وڏي آواز خطبي جي لفظن کي دھرائي رھيا ھئا تہ جيئن سمورن حاجين تائين خطبو پھچي<ref name=" Awan " />. ==سندس وڇوڙو== صفر جي آخري رات دير سان جنت البقيع طرف اصحابين جي قبرن طرف ويا ۽ انھن ڏينھن ۾ کين مٿي ۾ سور ۽ بخار شروع ٿي چڪو ھو. وفات کان ۳ ڏينھن اڳ ڪمزوري ايتري وڌي وئي جو ابوبڪر صديق کي نماز جي امامت لاء چونڊيائون<ref name=" Awan " />. آخري ڀيرو امامت لاء علي بن ابي طالب ۽ فضل بن عباس جي سھاري سان مسجد نبوي ۾ داخل ٿيا<ref name=" Awan " />. سندن وفات بيبي عائشه رضه واري گھر ۾ ٿي جتي سندن تدفين ٿي جنھن جي مٿان ھاڻي سبز گنبذ واقع آهي<ref name="Awan " />. ==روضو مبارڪ== == توھين رسالت جا واقعا ۽ قانون== ==سيرت تي لکيل مستند ڪتاب== ===حديثن وارا مستند ڪتاب=== ==حضرت محمد صه ۽ مغربي فلاسافر== [[فائل:Muhammad Seal.svg|thumb|left|upright=0.8|حضرت محمد {{درود}} جي مھر جيڪا منڊي ۾ جڙيل ھئي ۽ سرڪاري خط و ڪتابت ۾ استعمال ڪئي ويندي ھئي]] ” پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي باري ۾ گوئٽي هڪ ڊگهو نظم لکيو جيڪو '''Mahomet's Gesang''' جي نالي سان مشهور آهي. ان نظم ۾ گوئٽي پاڻ سڳورن {{درود}} جي چهري جي هڪ محبت ڀري تصوير چٽي آهي هن نظم آخر ۾ گوئٽي لکيو آهي ته: ”پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي چهري مبارڪ تي نظر پوڻ سان انسان سندن مفتون ٿي پوندو.“ جرمن فيلسوف لائبنز (Leibniz) (1646-1716ع) متعلق پروفيسر اشپيز لکيو آهي ته پاڻ سڳورن {{درود}} جن کي ’دين الفطرت‘ جو باني سمجهندو هو.<ref>ڊاڪٽر قاضي نبي بخش؛ رسالو:مهراڻ؛ ڇپيندڙ:سنڌي ادبي بورڊ؛ 1962ع</ref> ==درود ۽ صلوات== [[فائل:Salavat of the prophet.png|thumb|left|upright=1.5|صلوات]] ==حوالا== {{حوالا}} [[زمرو:اسلام]] [[زمرو:محمد|*]] puekchv61wpyge496hy3ymlwycmj88o 240407 240406 2022-08-28T09:44:15Z Intisar Ali 8681 /* قبيلو ۽ گھراڻو */ wikitext text/x-wiki {{Infobox person | honorific_prefix = ابوالقاسم | name = '''<span style='color: Green'>مُحَمَّدٌ</span>''' <!-- include middle initial, if not specified in birth_name --> | honorific_suffix = صلي الله عليه وآله وسلم | image =Dark vignette Al-Masjid AL-Nabawi Door800x600x300.jpg | image_size = 300px | alt = | caption = سندن نالو خوش خطاطي ۾ لکيل | native_name = ابوالقاسم | native_name_lang = عربي | birth_name = <!-- only use if different from name above --> | birth_date = {{birth date |570|04|20}} | birth_place = مڪو | baptised = <!-- will not display if birth_date is entered --> | disappeared_date = <!-- {{disappeared date and age|YYYY|MM|DD|YYYY|MM|DD}} (disappeared date then birth date) --> | disappeared_place = | disappeared_status = | death_date = {{death date and age|632|06|08|570|04|20}} | death_place = مدينو | death_cause = سخت بخار | body_discovered = | resting_place = مسجد نبوي، مدينو منور | resting_place_coordinates = <!-- {{coord|LAT|LONG|type:landmark|display=inline}} --> | monuments = مسجد نبوي | residence = مڪو پوء مدہنو | nationality = عرب | other_names = 99 نالا: مجتبیٰ، مصطفیٰ، بشیر، نذیر، احمد وغیرہ | ethnicity = <!-- Ethnicity should be supported with a citation from a reliable source --> | citizenship = حجاز | education = اُمِي | alma_mater = | occupation = واپار ، حاڪم ، قاضي، فوجي ڪمانڊر، معلم | years_active = | era = | employer = | organization = | agent = | known_for = اسلام جو پيغمبر | notable_works = *خدا جو ڏنل قرآن پھچائڻ * مديني جي رياست جو بنياد وجھندڙ * مسجد نبوي جو معمار *اسلام جي تعليم ڏنائين * حديث | style = | home_town = مڪو | salary = | net_worth = <!-- Net worth should be supported with a citation from a reliable source --> | height = <!-- "X cm", "X m" or "X ft Y in" plus optional reference (conversions are automatic) --> | weight = <!-- "X kg", "X lb" or "X st Y lb" plus optional reference (conversions are automatic) --> | television = | title = | term = | predecessor = عيسيٰ مسيح | successor = ڪو بہ نہ | party = | movement = | opponents = عربستان جا مشرڪ ۽ يھودي | boards = | religion = <!-- Religion should be supported with a citation from a reliable source --> | denomination = <!-- Denomination should be supported with a citation from a reliable source --> | criminal_charge = <!-- Criminality parameters should be supported with citations from reliable sources --> | criminal_penalty = | criminal_status = | spouse =* خديجه بنت خويلد (595–619) *سوده بنت زمعه (619–632) *حفصه بنت عمر (624–632) *جويريه بنت حارث (628–632) *عائشه (619–632) *زينب بنت جحش (627–632) *صفيه بنت حيي (629–632) *زينب بنت خزيمه (625–627) *ام سلمه (629–632) *ام حبيبه (628–632) *ريحانه بنت زيد (629–631) *ماريه قبطيه (630–632) *ميمونه بنت حارث (630–632) | partner = <!-- (unmarried long-term partner) --> | children = *عبد الله بن محمد، *قاسم بن محمد، *ابراهيم بن محمد، *زينب بنت محمد، *رقيه بنت محمد، *ام ڪلثوم بنت محمد، *فاطمه زهرا رضہ | parents = *عبد الله بن عبد المطلب * آمنہ بنت وھب | relatives = * عبدالمطلب (ڏاڏو) *ابوطالب (چاچو) * حمزہ (چاچو)رضہ *ابو لھب (چاچو) *علي رضہ (ڀائٽو، ۽ ڄاٽو) *عباس رضه (،چاچو) * ابو بڪر رضہ (سھرو) * عمر فاروق رضه (سھرو) *ابوسفيان (سھرو) | callsign = | awards = رحمته العالمين | module = آخري نبي | module2 = | module3 = | module4 = | module5 = | module6 = | signature =Muhammad Seal.svg | signature_alt = | signature_size = 50px | website = <!-- {{URL|example.com}} --> | footnotes = }} <br/> '''حضرت مُحَمَّد''' {{درود}} {{ٻيا نالا|انگريزي= '''Hazrat Muhammad '''pbuh}}(اپریل570ع - جون 632ع) مسلمانن جي عقيدي مطابق الله سبحان و تعالیٰ جو آخري نبي ۽ رسول ھيو جنھن تي [[آسماني ڪتابن جا نالا|آسماني ڪتاب]] [[قرآن| قرآن مجيد]] نازل ٿيو. 40 سالن جي عمر ۾ [[عربستان]] جي شھر [[مڪو| مڪي]] ۾ نبوت جو اظھار ڪندي اسلام جي توحيد واري عقيدي جي تبليغ جو آغاز ڪيو. سندس ڏنل تعليم عربن جي ان خطي ۾ ھڪ زبردست انقلاب برپا ڪيو. قرآن مجيد ۾ سندس زندگي مبارڪ کي '''اسوه''' سڏيو ويو آهي<ref name =" علوي" > بذل القوۃ فی حوادث سنی النبوۃ (سيرت هاشمي)، از: امام العصر مخدوم محمد ھاشم محدث ٺٽوي، ترجمو: پروفيسر اسرار احمد علوي، مھراڻ اڪيڊمي شڪارپور، ڇاپو ٻيو جولائي 2004ع ۾ لکيل مترجم جو نوٽ: تقديم </ref>. سورة الاحزاب جي آيت 21 ۾ فرمان آھي ته:'''لقد کان لکم فی رسول اللہ اسوۃ حسنہ''': ترجمو: "بيشڪ اوھان جي لاء خدا جي رسول {{درود}} جي ذات ۾ ھڪ بھترين نمونو آھي." لفظ اسوة جي عام معنیٰ طريقو يا نمونو آھي<ref name=" علوي " />. اسوہ انسان جي ان حالت کي چيو ويندو آهي جيڪا ھو ڪنھن ٻئي انسان جي پيروي ڪندي اختيار ڪري<ref name ="راغب " > مفردات الفاظ القرآن, از: ابو القاسم راغب اصفھانی صہ ۱۴۰ </ref>. اسلامي عقيدي مطابق محمد رسول الله {{درود}} جن جي اطاعت مسلمانن جي ايمان جو لازمي جز ۽ فرض آهي ۽ ان جي اطاعت کي قرآن مجيد ۾ الله جي اطاعت جي مثل سڏيو ويو آهي. سورة النساء جي آيت ۶۴ ۾ قرآن فرمائي ٿو ته: ''' وما ارسلنا من رسول الا لیطاع باذن اللّٰہ''': ترجمو: "۽ اسان موڪليا جيڪي رسول تہ انھن جي پيروي ڪئي وڃي، الله جي حڪم سان". دين جي عالمن ۽ قرآن جي شارحن جو اھو عقيدو آهي ته قرآن ھڪ تحريري دستور آھي جنھن جي عملي صورت سرور ڪونين {{درود}} جن جي ذات آھي، جن جو ڪوبه قول ۽ فعل حڪم خداوندئ کان وار برابر بہ ھيڏي ھوڏي ھٽيل نه آهي<ref name=" علوي " />. ايليا (بيت المقدس) ۾ ھجرت جي پنجين سال [[ھرقل|ھرقل اعظم]] (Hercules) جي درٻار ۾ سندس بدترين دشمن [[ابوسفيان]] پڇا ڪرڻ تي ٻڌايو ھو تہ "نبوت کان اڳ بہ اوھان {{ درود}} ڪڏهن ڪوڙ نہ ڳالھايو آھي"<ref name=" علوي " />. پاڻ ڪريمن پنھنجي بيمثال ڪردار وسيلي ڪٺور قلبن کي نرم ڪري انھن جو تزڪيو ڪيو<ref name=" علوي " />. سندن ھر عمل جي تقليد کي اسلامي دين ۾ سنت جو مقام حاصل آهي<ref name="علوي " />. مولانا ابوالڪلام آزاد مطابق:"قرآن ۽ نبي سائين {{درود}} جن جي زندگي ساڳي شئي آھي، قرآن متن آھي تہ سيرة ان جي تشريح ۽ قرآن علم آھي تہ سيرة ان جو عمل. ان ڪري انسانيت جي سمورن اھنجن ۽ آزارن جو علاج ان سيرت جي مطالعي ۾ ئي ملي سگھندو"<ref name ="آزاد " > سیرۃ کے عملی پہلو (اردو) ، از: مولانا ابوالڪلام آزاد، صہ ۹</ref>. == قبيلو ۽ گھراڻو == حضرت محمد {{درود}} جو قبيلو [[قريش]] ۽ گھراڻو [[بنو هاشم]] ھيا جيڪي حضرت ابراهيم جي بيبي ھاجرہ {{ٻيا نالا|عبراني= ''' Hagar '''}} مان وڏي پٽ حضرت اسماعيل جي اولاد مان ھيا. حضرت [[ابراهيم]] پنھنجي وڏي پٽ حضرت [[اسماعيل]] ۽ سندس ماء کي مڪي جي ويران وادي ۾ رھايو جتي ٻنھي پيء ۽ پٽ گڏجي [[ڪعبو]] تعمير ڪيو. ان ويراني ۾ [[زمزم]] جي چشمي جي برآمد ٿيڻ سان جرھوم جي قبيلو سندن مرضي سان اتي آباد ٿيو ۽ اڳتي هلي اسماعيل جي شادي ٿي ۽ کيس ٻارھن پٽ ڄاوا جن مان وڏي پٽ جو نالو قدار ھيو. آھستي آھستي اسماعيلين جو تعداد وڌندو ويو.<ref name ="سعيد" >The Life of Muhammad, the Prophet , by:Syed Saeed Akhtar Rizvi, page ،9,7,8,6,</ref> بائيبل مطابق خدا جو واعدو ٿيل ھيو تہ اسماعيل جي اولاد کي تيزي سان وڌائيندو <ref>{Genesis 21:13}</ref> اھي پوري حجاز ۾ ڦھلجي ويا. عیسیٰ مسیح جي پيدائش کان 200 سال اڳ قدار جي اولاد مان عدنان مشھوري ماڻي ٻنھي جي وچ واري شجري جي اڃان ڪا پڪ نہ ٿي سگھي آھي ڇو تہ عربن گھڻا شجرا بيان ڪيا آهن.محمد صہ انھن شجرن تي تبصرو ڪندي فرمايو ھيو تہ {{quote|جڏهن منھجو شجرو عدنان تائين پھچي تہ بس ڪريو|محمد صہ<ref name = " سعيد"/>|}} نبي ڪريم {{درود}} جو شجرو محمد بن عبدالله بن عبدالمطلب بن ھاشم بن عبدمناف بن قصي بن ڪلاب بن مرہ بن ڪعب بن لوئي بن غالب بن فاھر بن مالڪ بن نادر بن ڪنانہ بن خزيمه بن مدريڪہ بن الياس بن موضر بن نظار بن معاذ بن عدنان آھي<ref name ="مبارڪپوري " >When the moon split (A biography of Prophet Muhammad {{درود}} ) by: Safiur Rehman Mubarakpuri ,Translated by Tabasum Siraj, Michael Richardson and Badar Azamabadi Daruslam Publishers Riyadh, Houston, Lahore </ref>. ٽين صدي عيسويءَ ۾ عدنان جي اولاد مان ھڪ سردار ٿيو جنھن جو نالو فاھر ھيو جنھن لاء خيال آهي تہ ان کي [[قريش]] سڏيندا ھيا ڪن جو وري خيال آھي تہ فاھر جي پنجين پيڙهيءَ ۾ پنجين صدي عيسويءَ ۾ [[قصي بن ڪلاب]] بن مرہ بن لوئي، بن غالب بن فاھر نالي ھڪ طاقتور شخص مشھور ٿيو جنھن کي قريش سڏيندا ھيا ء ان جي اولاد [[قريشي]] سڏبا ھيا. علامہ شبلي نعماني، علامہ طبري مطابق قصي ئي پھريون شخص ھيو جنھن کي قريش سڏيو ويو. قصي سڀني اسماعلين کي گڏ ڪري قائل ڪيو تہ خانہ بدوشي ترڪ ڪري ڪعبي جي چؤطرف مستقل رھائش اختيار ڪن. قصي ڪعبي جي نگران خزاہ قبيلي جي ھليل نالي ھڪ شخص جي نياڻي سان شادي ڪئي ۽ ھليل جي وصيت ذريعي ڪعبي جي نگراني جي ذميداري قصي جي حوالي ٿي جنھن کوڙ ادارن کي قائم ڪيو جن ۾ دارالندواہ (گڏجاڻي واري جاء) شامل ھئي جتي ويھي جنگ ۽ امن سميت اھم معاملن جا فيصلا ، شادين جا اجتماع ٿيندا هئا. قافلن جي روانگي پن ٿيندي هئي.ھن سقايہ ( حاجين کي پاڻي فراهم ڪرڻ جو بندوبست)، رفادہ ( حاجين کي کاڌخوراڪ فراھم ڪرڻ جو بندوبست) پڻ قائم ڪيا<ref name = "سعيد "/> ھن حاجين جو مشاعرالحرم ۾ رات ٽڪائڻ جو بندوبست ء پوري واديءَ کي بتين سان منور ڪري کين سھولتن فراھم ڪرڻ جي شروعات ڪئي. زمزم جو چشمو صديون پھرين لٽجي ويو ھو ھن ان کي ڳولي پھريون دفعو کوھ کوٽايو ۽ پاڻي جي بحالي ٿي. ھن ڪعبي جي ٻيھر تعمير ڪرائي. ھن جي وفات بعد ماڻھو حاجون (موجوده جنت المولا واري قبرستان) ۾ سندس قبر جي زيارت لاءِ ويندا ھئا. ھن کي ڪعبي جون ڇھ ذميداريون ھيون جيڪي ھن پنھنجي وفات کان اڳ پنھنجي وڏي پٽ عبدالدار کي سونپيون. قصي کي پنج پٽ ء ھڪ ڌيءُ ھئي. سندس ٻئي پٽ مغيرہ کي عبداالمناف سڏيندا ھيا، جيڪو قبيلن ۾ معتبر ۽ قائدانہ صلاحيتن وارو ليکيو ويو. عبدالمناف کي ڇھ پٽ ٿيا جن ۾ ھاشم، مطلب، عبد شمس ۽ نوفل مشھور ٿيا. عبدالدار ۽ عبداالمناف جي وفات کان پوءِ ڪعبي جي ذميداري سنڀالڻ ۾ سندن اولاد ۾ تڪرار شروع ٿيو پر پوء ٺاھ ٿي وين. اھو طئي ٿيو تہ پاڻي پيارڻ ، کاڌ خوراڪ فراھم ڪرڻ ۽ جنگ ۾ قيادت جي ذميداري عبداالمناف جي اولاد ڏي منتقل ٿي. ليوا ۽ حجابہ جي ذميداري عبدالدار جي اولاد کي ملي باقي دارالندواہ جي سربراهي ٻنھي جي خاندانن ۾ رھي. انھن مان ھاشم گھڻو نالو ڪڍيو جنھن کي کاڌي کارائڻ جي ذميداري ملي. ھڪ ڀيري مڪي ۾ وڏو ڏڪار آيو تہ ھاشم پنھنجي سموري دولت کڻي شام ويو اتان اٽو ۽ سڪل ماني خريد ڪري مڪي آيو ۽ روزانو اٺن کي ڪھي انھن مان ٻوڙ ٺاھي ماني جا ٽڪرا ان ۾ ملائي سموري قبيلي کي گھرائي کارائيندو هو ڏڪار جي خاتمي تائين ھن قبيلي جي مدد جاري رکي کوڙ ماڻھن کي مرڻ کان بچائي ورتو.ان خدمت جي بدلي ئي کيس ھاشم جو نالو مليو جنھن جي معني ( مانيءَ کي ) ٽڪر ڪندڙ آھي. ھاشم جو اصل نالو امر{{ٻيا نالا|انگريزي=Amr}} ھيو. ھاشم مڪي جي واپاري قافلن جو بنياد وجھندڙ پڻ ھيو. ھن باظنتيني شھنشاھ کان حڪمنامو حاصل ڪيو جنھن تحت قريش قبيلي کي ھر قسم جي ٽئڪس ۽ ڊيوٽي کان آزاد ڪري انھن جي ڪنٽرول وارن ملڪن ۾ آزاد اچ وڃ جي اجازت ڏنل ھئي<ref name = " سعيد "/> ھن اھا ساڳي سھولت ايٿوپيا جي بادشاھ کان پڻ حاصل ڪئي ۽ ان وقت يمن ايٿوپيا جو حصو ھيو.اھڙي طرح قريش جا واپاري قافلا يمن کان شام ۽ بازنظيني شھر انقرہ تائين وڃڻ شروع ٿيا.<ref name = "سعيد "/> ھاشم جڏهن 25 سالن جو ھيو تہ سن 488 عيسويءَ ۾ فلسطين جي غزہ واري ھنڌ وفات ڪري ويو ۽ کيس اتي ئي دفن ڪيو ويو. اھا جاء غزہ ھاشم يا ھاشم جي غزہ سڏجڻ شروع ٿي وئي. ھن يثرب جي عدي بنو نجار قبيلي جي سلمیٰ بنت امر سان پرڻو ڪيو جنھن مان عبدالمطلب پيدا ٿيو جيڪو اڃان ننڍڙو ھيو تہ ھاشم وفات ڪري ويو.ان کان سواءِ ھاشم کي چار ٻيا پٽ پڻ ھيا جن ۾ اسد، نضلا، سئفي ۽ ابو سئفي شامل ھيا جن مان پوين ٽن کي اولاد ڪانہ ٿي باقي اسد کي [[فاطمه بنت اسد]] نالي نياڻي ڄائي جيڪا علي رضہ بن ابي طالب جي ماء ھئي. ھاشم جو اھڙي طرح نسل عبدالمطلب مان اڳتي ھليو<ref name = " سعيد"/>. عبدالمطلب يثرب ۾ پنھنجي ناني جي گھر ۾ پيدا ٿيو. ھاشم جي وفات بعد سندس ڀاء مطلب خاندان جو وڏو بڻيو جيڪو پنھنجي ننڍي ڀائٽي عبدالمطلب بن ھاشم کي مڪي وٺي آيو جڏھن مطلب اٺ تي مڪي ۾ داخل ٿيو تہ ماڻھن ڇوڪري کي مطلب جو غلام سمجھي عبدالمطلب چوڻ شروع ڪيو ۽ مطلب وضاحت ڪندو رھيو تہ اھو سندس ڀائٽيو آھي پر ھاشم جي ان پٽ تي عبدالمطلب نالو پئجي ويو<ref name = " سعيد "/>. عبدالمطلب جو اصل نالو شعيبت الحمد ھيو. مطلبجي وفات بعد سقايہ ۽ رفادہ جي ذميداري عبدالمطلب جي حصي ۾ آئي. ھن 82 سالن تائين عمر ماڻي ۽ پوئين وقت ھن کي مڪي جي سربراھ جو خطاب پڻ مليو<ref name = " سعيد"/> ==والدين== نبي ڪريم {{درود}} جي والد جو نالو عبدالله بن عبدالمطلب ھيو جنھن سندس ولادت کان ڪجھ مھينا اڳ يثرب ۾ ۲۵ سالن جي عمر ۾ وفات ڪئي<ref name =" Awan" > Siraj u Munira, By: Muhammad Ikramun Nabi Awan and Ms Nusrat Tiwana, 1st edition, Nov 2014, Pages: 23, 25 ,27, 28, 39,40 to 86 </ref>. ==جنم== نبي ڪريم {{درود}} جن ۱۲ ربيع الاول تي فجر جي وقت بمطابق ۳۰ اپريل ۵۷۱ع ۾ پيدا ٿيا<ref name ="الفضل " > [ https://www.alfazlonline.org/07/01/2020/9519/] الفضل آن لائين</ref>. سندس ولادت ابرہ جي لشڪر جي تباھي کان ۵۵ ڏينھن بعد ٿي<ref name=" Awan " />. ڏاڏي عبدالمطلب سندس نالو محمد رکيو<ref name=" Awan " />. == ننڍپڻ== عربن جي اميرن جي رواج مطابق پرورش لاء ڏاڏي کيس بدو عربن جي بني سعد قبيلي سان تعلق رکندڙ حليمه سعديه جي حوالي ڪيو<ref name=" Awan " />. حليمه ۽ سندس مڙس حارث ٻار وٺڻ وقت الجھن ۾ ھيا تہ شايد کين مناسب معاوضو نہ ملي سگھي پر جلد ئي کين ٻار جي ڀلاري ھجڻ جي سمجھ آئي<ref name=" Awan" />. حليمه جي نياڻي شيماء سندس پرورش ۾ ماء جي مدد ڪئي<ref name=" Awan " />. ننڍپڻ ۾ پنھنجي رضاعي ڀائرن ۽ ان رضاعي ڀيڻ سان گڏجي ٻڪريون پڻ چاريندو ھو<ref name="Awan " />. جڏھن ۶ سالن جو ٿيو تہ ماء آمنه کيس سندس پيءُ جي قبر جي زيارت ۽ سندس ناناڻي گھر گھمائڻ لاء يثرب وٺي آئي<ref name="Awan " />. واپسي ۾ بيمار ٿي پئي ۽ آبوا جي مقام تي وفات ڪري وئي. تدفين بعد مائٽن کي نظر نہ آيو ۽ جڏھن کيس ڳوليائون تہ پنھنجي ماء جي قبر وٽ ويٺل روئندي ڏٺائونس <ref name=" Awan" />. بعد ۾ جڏھن اصحابين سان گڏ ماء جي قبر تي آيا تہ سندس قبر جي مٽي تي ھٿ ڦيرائيندي ڏاڍو رنا ھيا ۽ ان وقت اصحابي ڪافي پري بيٺا ھئا ۽ کين اھو چوندي ٻڌو تہ سندس ماء جي شفقت جي يادن کيس روئاري وڌو<ref name="Awan " />. ماءُ جي وفات بعد ھن يتيم ٻار جي پرورش جي ذميداري سندس ڏاڏي عبدالمطلب سنڀالي. ۵۷۹ع ۾ عبدالمطلب پڻ وفات ڪري ويو ۽ پوء سندس پرورش جي ذميداري سندس سڳي چاچي ابو طالب سنڀالي<ref name=" Awan " /> ابوطالب ۽ سندس زال فاطمه مٿن ڏاڍا مھربان رھيا<ref name=" Awan " />. پنھنجي ان چاچي ۽ پاڙيسرين جو مال چارڻ شروع ڪيو<ref name="Awan " />. ٻارھن<ref name=" Awan " /> يا يارھن ورھين جي عمر ۾ چاچي حضرت ابوطالب سان گڏ واپار سانگي شام ويا هئا<ref name=" ٺٽوي " /> جڏھن بصري پھتا تہ اتي ھڪ راھبن واري خانقاھ ۾ ترسيا<ref name="Awan " /> جتي بحيرا نالي ھڪ عيسائي راھب سندس نبوت جي تصديق ڪئي ۽ ان وقت حضرت ابوبڪر صديق پڻ ساڻن گڏ ھيو هئي<ref name=" ٺٽوي" />. == زالون ۽ اولاد == ===۱.بيبي خديجه رضه=== 25 سالن جي ڄمار ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي پھرين شادي [[بنو اسد]] گھراڻي جي [[خويلد بن اسد]] ۽ [[فاطمه بنت زائدہ]] جي نياڻي 40 سالا حضرت خديجة الڪبریٰ رضه سان 695 ۾ ٿي جيڪا بيواہ ھئي ۽ سندس اھا ٽين شادي ھئي<ref name=" علوي " />. سندس لقب طاھرہ ۽ ڪنيت ان ھند ھئي<ref name=" علوي " />. بيبي سانئڻ جو پھريون نڪاح [[ھند بن زرارہ]] سان ٿيو جنھن مان کيس ھڪ نياڻي ۽ ٻہ پٽ ٿيا جيڪو پوء گذاري ويو. سندس ٻيون نڪاح [[عتيق بن عائذ]] سان ڪرايو ويو جنھن مان کيس ھڪ نياڻي ھند جي نالي سان ھئي پر ڪجھ وقت کان پوءِ عتيق پڻ گذاري ويو<ref name=" علوي " />. جڏھن 35 سالن جي ٿي تہ سندس والد خويلد پڻ گذاري ويو<ref name="علوي " />. پاڻ مالدار عورت ھئي ۽ سندس ڪاروباري قافلا [[عراق]]، [[شام]] ۽ [[فلسطين]] تائين ويندا ھيا. سندس ھڪ غلام [[ميسرہ]] ايماندار ھيو جيڪو سندس ڪاروبار جو جنرل مينيجر ھيو<ref name=" علوي" />. پاڻ سڳورن {{درود}} جن ان وقت ايمانداري ۾ وڏي شھرت حاصل ڪئي هئي ۽ ميسرہ ذريعي بيبي سانئڻ وٽ اھڙو احوال پھتل ھو ۽ ان کين سندس ڪاروبار ۾ شامل ٿيڻ جي پيشڪش ڪئي جيڪا پاڻ سڳورن {{درود}} قبول ڪئي ۽ ان جي تجارتي قافلي سان شام ويا جنھن بعد بيبي سانئڻ کين شادي جو پيغام موڪليو ۽ ان وقت بيبي صاحبه جي عمر ۴۰ سال ھئي<ref name=" علوي " />. شادي ۲۵ صفر تي مڪي ۾ ٿي جنھن ۾ حضرت ابو طالب ، حضرت حمزہ رضه، بيبي صاحبه جو چاچو [[عمرو بن اسد]]، سؤٽ [[ورقه بن نوفل]] پڻ شامل ٿيا<ref name=" علوي " />. حق مھر ساڍا ٻارھن [[اوقيه]] سون مقرر ڪيو ويو جنھن جي قيمت ۵۰۰ درھم ھئي<ref name=" علوي" />. ھڪ روايت مطابق حق مھر ۲۰ وٽ ٻڌايو ويو آهي<ref name=" علوي " />. نڪاح جو خطبو سيدنا [[ابو طالب]] پڙھيو. اھو خطبو يعقوبي ، شامي ، قسطلاني ، ۽ علامه عامري پنھنجي ڪتابن ۾ نقل ڪيو آهي<ref name=" علوي " />. نڪاح بعد پاڻ سڳورن {{درود}} ھڪ اٺ ذبح ڪرائي مھمانن جي دعوت ڪئي. بيبي سانئڻ زندگي جا 25 سال پاڻ سڳورن {{درود}} سان گذاريا<ref name=" علوي " />. سندس حياتيءَ ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} ٻي ڪا شادي نہ ڪئي<ref name=" علوي " />. پاڻ سڳورن {{درود}} جي پٽ ابراھيم کان سواءِ سموري اولاد بيبي سانئڻ مان ٿي ۽ سڀ سواء بيبي فاطمه الزهراء رضه جي سندن حياتي مبارڪ دوران وفات ڪري ويا<ref name=" علوي " />. [[فائل:The altar of prayer of the Prophet in the demolished house of Khadijeh 01.jpg|thumb|left|upright=0.8|بيبي خديجہ جي مڪي ۾ ڊاٿل گھر اندر اھا جاء جتي حضرت محمد{{درود}} ساڻس شادي کان پوء رھائش دوران عبادت ڪندو ھو]] نبي ڪريم {{درود}} کي چار نياڻيون ھيون جن مان وڏي سيدہ زينب ، ٻيون نمبر سيدہ رقيه ، ٽيون نمبر سيدہ ام ڪلثوم ۽ چوٿون نمبر آخري نياڻي سيده فاطمه الزهراء ھئي<ref name=" علوي " />. چئني مديني ھجرت ڪئي ۽ اتي وفات ڪيائون ۽ چارئي جنت البقيع ۾ دفن ٿيل آھن<ref name=" علوي " />. سيده زينب رضه 30 ميلادي ڌاري مڪي ۾ ڄائي ۽ سن ۸ ھجري ۾ مديني ۾ وفات ڪئي. سندس نڪاح بعثت کان اڳ پنھنجي ماسات ابوالعاص بن ربيع قرشي سان ڪرايو ويو جيڪو بيبي خديجه جي ڀيڻ ھند بنت خويلد جو پٽ ھيو ۽ سندس اصل نالو لقيط ھو<ref name=" علوي " />. ڪجھ رويتن مطابق سندس نالو ھشيم ۽ مھشم ھيو. پاڻ سڳورن {{درود}} جي ھجرت وقت اھي طائف ۾ رھندا ھئا. بدر جي جنگ بعد پاڻ سڳورن {{درود}} کيس مديني گھرايو ۽ بعد ۾ ابوالعاص جڏهن اسلام قبول ڪيو تہ اھو پڻ مديني ۾ آيو. سيده زينب کي ھڪ پٽ علي ۽ ھڪ نياڻي امامه ٿيا<ref name=" علوي" />. علي ننڍپڻ ۾ ئي فوت ٿي ويو. امامه جي پرورش بعد ۾ ابوالعاص جي ماروٽ حضرت زبير بن عوام ڪئي جنهن بيبي فاطمه الزهراء جي وفات بعد امامه جو نڪاح حضرت علي ڪرم الله وجهه سان ڪرايو<ref name=" علوي " />. [[فائل:The altar of prayer of the Prophet in the demolished house of Khadijeh.jpg|thumb|left|upright=0.8|بيبي خديجہ جي سعودي حڪومت پاران ڊاٿل گھر ۾ محراب جو ھڪ ٻيو منظر جتي پاڻ سڳورو عبادت ڪندو ھو]] سيده رقيه رضه ۳۳ ميلادي ڌاري ڄائي ۽ ان جو نڪاح حضرت عثمان غني رضه سان ڪرايو ويو. نبوت جي پنجين سال مڙس سان گڏ حبشه ھجرت ڪئي جتي ست سال رھيا اتي کيس ھڪ پٽ عبدالله نالي ڄائو. مڪي واپسي بعد مديني ڏانهن ھجرت ڪئي. بدر جي جنگ وقت بيمار ٿي پئي ۽ اٽڪل ۲۰ ڏينھن بعد وفات ڪري وئي. ان جي بيماري سبب نبي ڪريم {{درود}} جن حضرت [[عثمان غني]] رضه ۽ حضرت اسامه بن زيد رضه کي مديني ڇڏي ويا ھئا. جنگ جي فتح جي خبر جڏهن مديني پھتي تہ بيبي سانئڻ جي تدفين ٿي رھي ھئي<ref name=" علوي " />. سندس پٽ عبدالله پڻ ننڍپڻ ۾ گذاري ويو<ref name=" علوي " />. [[فائل:The House of Khadijah, The Porphet Mohammad's Wife in Mecca before Demolition 01.jpg|thumb|left|upright=0.8|بيبي خديجہ جو گھر جتي حضرت محمد {{درود}} مڪي زندگيءَ جو ھڪ دؤر گذاريو جيڪو سعودي حڪومت ڊھرائي ڇڏيو]] سيدہ ام ڪلثوم اھل بيت جي مديني ھجرت وقت بيبي فاطمه الزهراء رضه ۽ سيدہ سوده رضه سان گڏ ھئي. سيدہ رقيه رضه جي وفات کان ست يا ٽن مھينن بعد پاڻ سڳورن {{درود}} سندس نڪاح حضرت عثمان غني رضه سان ڪرايو ۽ سندس رخصتي جمادالآخر ۾ دوران ۱۹ سالن جي عمر ۾ ٿي<ref name=" علوي " />. کيس ڪا بہ اولاد ڪانه ٿي. حضرت عثمان سان ھن پنھنجي زندگي جا اٽڪل ساڍا ڇھ ورھيه گذاريا<ref name=" علوي " />. سن ۹ ھجري ۾ شعبان جي مھيني دوران وفات ڪئي. سندس جنازي نماز پاڻ سڳورن {{درود}} جن پڙھائي<ref name=" علوي " />. [[فائل:The House of Khadijah, The Prophet Mohammad's Wife in Mecca after Demolition 01.jpg|thumb|left|upright=0.8|بيبي خديجہ وارو گھر ڊھڻ کان پوءِ واري حالت ۾. ھن گھر پاڻ سڳورن زندگي جو ھڪ دور گذارہو]] بيبي فاطمه الزهراء رضه ۴۱ ميلادي ۾ نبوت جي بعثت واري سال پيدا ٿي ۽ جڏهن ۱۰ ورھين جي ھئي تہ سندس والدہ وفات ڪئي جنھن ڪري ننڍي عمر ۾ ئي والد سان وابسته رھي<ref name="علوي " />. والد کي تمام پياري ھئي. سندس عادات ، اطوار ، رفتار توڙي گفتار جو انداز والد سان مشابهت رکندڙ ھيو ۽ شڪل ۾ والده جھڙي ھئي<ref name=" علوي " />. سندس شادي پندرهن سال پنج مھينن جي عمر حضرت علي ڪرم الله وجهه سان مديني ۾ جنگ بدر کان بعد ڪرائي وئي. نڪاح جي تقريب مسجد نبوي ۾ ٿي ۽ پاڻ سڳورن{{درود}} سندن نڪاح پڙھايو. حق مھر ۵۰۰ درھم مقرر ٿيو ۽ رخصتي احد جي جنگ بعد عمل ۾ آئي<ref name=" علوي" />. سندس حياتيءَ دوران حضرت علي ڪرم الله وجهه ٻي شادي ڪانه ڪئي. کيس پنج ٻار جن ۾ ٽي پٽ امام حسن، امام حسين ، امام محسن ۽ ٻہ ڌيئر ڄاوا. امام محسن ننڍپڻ ۾ ئي وفات ڪئي<ref name=" علوي " />. پاڻ پردي جي سخت پابند ھئي. سندس جنازي نماز حضرت علي ڪرم الله وجهه پڙھائي<ref name="علوي " />. [[فائل:Khadija tomb (1).jpg|thumb|left|upright=0.8|خديجہ جو مڪي م واقع مقبرو جيڪو سعودي حڪومت ڊھرائي ڇڏيو]] بيبي خديجه رضه مان پاڻ سڳورن {{درود}} کي ٻہ پٽ پڻ ڄاوا جن جا نالا قاسم ۽ عبدالله ھيا. قاسم کي طاھر ۽ عبدالله کي طيب پڻ سڏيندا هئا<ref name=" علوي " />. روايت مطابق سندن وفات نبوت کان اڳ ننڍپڻ ۾ ٿي ھئي<ref name=" علوي" />. بيبي صاحبه ۱۱ رمضان سن ۱۰ نبوي ۾ ٦۵ ورھين جي ڄمار ۾ مڪي ۾ وفات ڪئي. کيس حجون مڪي شريف ۾ دفنايو ويو. ان وقت اڃان جنازي جي نماز جو حڪم نہ آيو ھو<ref name=" علوي" />. ===۲.بيبي سوده رضه=== سن ۱۰ نبوي ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} جن جو پاڻ کان عمر ۾ ۳۰ سال وڏي بيوہ<ref name=" علوي " /> سودہ بنت زمعه سان نڪاح ٿيو. مديني ڏانهن ھجرت وقت فقط ھيء گھرواري ساڻن گڏ ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. سندس والد جو نالو زمعه بن قيس ۽ ماء جو نالو شموس بنت قيس نجاري ھيو ۽ ان جو تعلق بنو عامر قبيلي سان ھو<ref name="علوي " />. روايت مطابق ھڪ دفعي خوله بنت حڪيم نبي ڪريم {{درود}} جن کي ٻي شادي ڪرڻ جي تجويز ڏني ۽ کين بيبي عائشه ۽ حبشه کان ھجرت ڪري موٽي آيل مھاجرن مان بيبي سودہ جا نالا پيش ڪيا<ref name="علوي " />. پاڻ سڳورن اھا تجويز قبول ڪئي ۽ ٻنھي طرفن کان آڇ قبول ڪئي وئي. بيبي صاحبه جي نڪاح وقت عمر ۳۲ سال ھئي ۽ بيبي سوده سان نڪاح جو خطبو زمعه بن قيس پڙھيو<ref name=" علوي " />. حق مھر ۴۰۰ درھم مقرر ٿيو<ref name =" جلد" > شرح مواھب ، زرقاني ، جلد ۳, صه ۲۹۷ </ref>. ھن جا ۱۲ سال نبي ڪريم {{درود}} جي صحبت ۾ گذريا ۽ سندس رفاقت ۾ حج ۽ عمرو ادا ڪيو<ref name=" علوي " />. کيس پاڻ سڳورن {{درود}} مان ڪا اولاد ڪانه ٿي پر کيس پھرين مڙس سڪران مان عبدالرحمان نالي پٽ ڄائو جيڪو حضرت عمر رضه جي دؤر ۾ جنگ جلولاء ۾ شھيد ٿيو<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه جي ڪنيت ان عبدالرحمان ھئي<ref name=" علوي" />.بلاذري مطابق بيبي صاحبه سن ۲۲ ھجري ۾ مديني ۾ وفات ڪئي<ref name=" علوي " />. ابن سعد مطابق سن ۵۴ ھجري ۾ وفات ڪئي<ref name="علوي " />. ان وقت جنازي جي نماز جو حڪم اڃان ڪانہ ٿيو ھو. بيبي صاحبه کي جنت البقيع ۾ دفنايو ويو. ھن جي رفاقت نبي ڪريم {{درود}} جن سان ۱۴ سالن تائين ھئي<ref name=" علوي " />. ===۳.بيبي عائشه رضه=== بيبي صاحبه جو تعلق بنو تيم قبيلي سان ھيو. سندس والد جو نالو ابوبڪر صديق ۽ والدہ جو نالو ان رومان بنت عامر ھو. بيبي صاحبه جو لقب صديقه ۽ حميرا ھيو ۽ سندس ڪنيت ان عبدالله ھئي<ref name=" علوي " />. سن ۱۰ نبوي شوال جي مھيني ۾ بيبي عائشه رضه جو پاڻ سڳورن {{درود}} جن سان نڪاح مڪي ۾ سندس والد ابوبڪر صديق پڙھيو<ref name=" علوي " />. حق مھر ۵۰۰ درھم مقرر ٿيو.ان وقت سندس عمر ۶ سال ھئي ۽ رخصتي شوال جي مھيني ۾ ھجرت جي پھرين سال ۹ ورھين جي عمر ۾ مديني ٿي<ref name=" ٺٽوي" />. نڪاح ۽ رخصتي وقت بيبي صاحبه جي عمر بابت متضاد روايتون آھن جن ۾ ھڪ روايت مطابق رخصتي وقت بيبي صاحبه جي عمر ۱۸ سال ھئي. نڪاح مڪي ۾ ٿيو ۽ رخصتي ھجرت جي پھرين سال ٿي ان وقت بيبيءَ جي عمر ۱۷ يا ۱۹ سال ھئي ۽ محمد {{درود}} جن جي عمر ۵۴ سال ھئي<ref name =" الفتوا" > [https://www.thefatwa.com/urdu/questionID/3775/%D8%A7%D8%B2%D9%88%D8%A7%D8%AC-%D9%85%D8%B7%DB%81%D8%B1%D8%A7%D8%AA-%DA%A9%DB%8C-%D8%AA%D8%B9%D8%AF%D8%A7%D8%AF-%DA%A9%D8%AA%D9%86%DB%8C-%DB%81%DB%92-%D8%A7%D9%88%D8%B1-%D8%B9%D9%82%D8%AF-%D9%86%D8%A8%D9%88%DB%8C-%D9%85%DB%8C%DA%BA-%D8%A2%D9%86%DB%92-%DA%A9%DB%92-%D9%88%D9%82%D8%AA-%D8%A7%D9%86-%DA%A9%DB%8C-%D8%B9%D9%85%D8%B1%DB%8C%DA%BA-%DA%A9%DB%8C%D8%A7-%D8%AA%DA%BE%DB%8C%DA%BA/ ] Alfatwa.com</ref>. بيبي صاحبه پنھنجي ڀيڻ اسماء بنت ابوبڪر کان عمر ۾ ۱۰ سال ننڍي ھئي جيڪا پنھجي پٽ عبدالله بن زبير جي شھادت (سن ۷۳ ھجري) کان ۵ يا ۱۰ ڏينھن بعد گذاري وئي. ان جي عمر ھجرت وقت ۲۷ سال ھئي تہ بيبي صاحبه جي عمر ۱۰ سالن جي فرق سان ان وقت ۱۷ سال ھئي<ref name=" الفتوا " />. روایت مطابق مديني پھچڻ کان ڪجھ وقت پوءِ پاڻ سڳورن {{درود}} جن زيد بن حارث ۽ ابو رافع کي مڪي مان ابوبڪر صديق رضه جي گھروارن کي وٺي اچڻ لاءِ موڪليو اھڙي طرح اھي قبا تائين پھتا. بيبي اسماء بنت ابوبڪر اميد سان ھئي ۽ اتي ان عبدالله بن زبير کي جنم ڏنو. ساڳي سال شوال ۾ بيبي عائشه رضه جو گھر مديني جي پاڙي سنح ۾ حارث بن خزرج وارن جي گھرن لڳ واقع ھيو جيڪو نبي ڪريم {{درود}} جي گھر کان ھڪ ميل جي فاصلي تي ھو. ان گھر ۾ سندس شادي ۽ رخصتي ٿي<ref name ="ياقوت " > معجم البلدان، ياقوت، جلد ۳, صه ۲۶۵ </ref>. بيبي صاحبه جو وصال ۱۷ رمضان سن ۵۷ يا ۵۸ ھجري ۾ بنو اميه واري دؤر ۾ ٿيو. پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي زالن ۾ ھيء بيبي سڀ کان وڌيڪ فقيھ ۽ علم واري عورت ھئي ۽ سندس رسول الله {{درود}} جن سان رفاقت ۹ سالن تائين رھي. پاڻ جنت البقيع ۾ دفن ٿيل آهي. حديثن جون ۲۲۱۰ روايتون بيبي صاحبه سان منصوب آھن<ref name=" علوي " />. ===۴.بيبي حفصه رضه=== بنو عدي قبيلي سان تعلق رکندڙ بيبي حفصه حضرت عمر فاروق رضه ۽ سندس زال زينب بنت مظعون جي نياڻي ھئي جيڪا بعثت نبوي کان پنج سال اڳ پيدا ٿي<ref name=" علوي " />. ننڍي عمر ۾ سندس نڪاح سھم قبيلي جي ھڪ فرد خنيس بن حذافه بن قيس سان ٿيو جيڪو بدر جي جنگ ۾ مسلمانن جي لشڪر ۾ شامل ھو ۽ زخمي ٿي پيو ۽ سن ۲ھجري ۾ وفات ڪري ويو ۽ ھڪ روايت مطابق احد جي جنگ ۾ شھيد ٿيو<ref name=" علوي " />. ان بعد شوال سن ۲ ھجري<ref name=" علوي " /> يا ۳ ھجري<ref name=" ٺٽوي " /> ۾ بيبي حفصه جي شادي نبي ڪريم {{درود}} جن سان<ref name="ٺٽوي " /> مديني ۾ ٿي<ref name="علوي " />. ان وقت بيبيءَ جي عمر ۱۸ سال<ref name="علوي " /> يا ۲۱ سال <ref name=" الفتوا " /> ھئي ۽ نڪاح ۾ مھر ۴۰ يا ۵۰۰ درھم مقرر ٿيو<ref name=" علوي" />. ابو دائود ، نسائي ۽ ابن ماجه وغيره ۾ ابن عمر جي روايت مطابق نبي ڪريم {{درود}} جن کيس ھڪ دفعو طلاق (رجعي) ڏني ھئي. طبراني پڻ اھڙو ذڪر ڪيو<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه شعبان سن ۴۵ ھجري ۾ ۶۳ ورھين جي عمر ۾ وفات ڪئي<ref name=" علوي " /><ref name="الفتوا " />. وفات وقت پنھنجي ننڍي ڀاءُ عبدالله بن عمر رضه کي وصيت ڪئي ھئي تہ سندس مديني جي اتر ۾ شام واري رستي تي واقع غابہ نالي ديھ واري ملڪيت خيرات لاء وقف ڪري<ref name=" علوي " />. سندس جنازي نماز مديني جي گورنر مروان بن حڪم پڙھائي ۽ کيس جنت البقيع ۾ دفنايو ويو<ref name=" علوي " />. نبي ڪريم {{درود}} جن سان ان جي رفاقت ۷ سال رھي. ان سان منصوب حديثن جي روايتن جو تعداد ۶۰ آھي<ref name=" علوي " />. ===۵.بيبي زينب بنت خزيمه رضه=== بيبي صاحبه جو تعلق بنوھلال قبيلي سان ھو. سندس والد جو نالو خزيمه بن عبدالله ۽ ماء جو نالو ھند ھو<ref name="علوي " />. رمضان، سن ۳ ھجري ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} جن جو نڪاح بيبي زينب بنت خزيمه ھلاليه سان<ref name=" ٺٽوي" /> مديني ۾ ٿيو ۽ ان وقت سندس عمر ۳۰ سال ھئي<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه کي خير خيرات جي ڪثرت سبب ام المساڪين يعني مسڪينن جي ماء سڏيو ويندو هو<ref name="ٺٽوي " />. ھجرت نبوي {{درود}} کان ۱۴ يا ۱۵ سال اڳ مڪي ۾ ڄائي بيبي صاحبه جو پھريون مڙس نبي ڪريم {{درود}} جو پڦاٽ عبدالله بن جحش رضه ھو جنھن سان گڏ بيبي صاحبه مديني ھجرت ڪئي جيڪو ساڳ شوال سن ۳ ھجري ۾ غزوہ احد ۾ شھيد ٿيو ھو ۽ عدت گذارڻ بعد سندس ٻي شادي پاڻ سڳورن {{درود}} جن سان ٿي پر سن ۴ ھجري ۾ ربيع الاول يا ربيع الآخر ۾ بيبي صاحبه وفات ڪري وئي<ref name=" ٺٽوي " />. وفات وقت سندس عمر ۳۰ يا ۳۱ سال کن ھئي<ref name=" علوي " />.اھو پاڻ سڳورن {{درود}} جن جو پنجون نڪاح ھيو جنھن ۾ حق مھر ۵۰۰ درھم مقرر ٿيو<ref name=" علوي" />. قتادہ بن دعامہ کان روايت مطابق سندس پھريون نڪاح پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي سؤٽ طفيل بن حارث سان ٿيل ھو جنھن ڪجھ وقت پوء کيس طلاق ڏني ۽ سندس ٻيو نڪاح طفيل جي ڀاءُ عبيدہ بن حارث سان ٿيو<ref name=" علوي " />. امھات المومنين ۾ بيبي زينب رضه واحد عورت ھئي جنھن جو جنازو نبي ڪريم {{درود}} جن پڙھايو <ref name=" علوي " />. سندس پاڻ سڳورن {{درود}} جن سان رفاقت ۸ مھينا رھي<ref name=" علوي " />. ===۶.بيبي ھند رضه=== بيبي صاحبه جو تعلق بنومخزوم قبيلي سان ھو. سندس والد جو نالو ابواميہ سھيل بن مغيرہ ھو ۽ والده جو نالو عاتڪہ بنت عامر ھيو. بيبي صاحبه جي ڪنيت ام سلمه ھئي<ref name="علوي " />. بيبي صاحبه جو نڪاح رسول الله {{درود}} جن سان شوال ، سن ۴ ھجري ۾ مديني ۾ ٿيو جنھن وقت بيبي صاحبه جي عمر ۲۶ سال ھئي. حق مھر ۾ ڪجھ گھريلو سامان شامل ھو<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه ۶۲ ھجري ۾ ۸۴ ورھين جي ڄمار ۾ وفات ڪئي. سعيد بن زيد سندس جنازي نماز پڙھائي ۽ کيس جنت البقيع ۾ دفنايو ويو. پاڻ سڳورن {{درود}} سان سندس رفاقت ۷ سال رھي<ref name=" علوي " />. اٽڪل ۳۷۸ حديثن جون روايتون ھن بيبيءَ سان منصوب ٿيل آھن<ref name=" علوي " />. ===۷.بيبي زينب بنت جحش رضه=== بيبي صاحبه جو تعلق بنو اسد بن خزيمه قبيلي سان ھو. سندس والد جو نالو جحش بن رئاب ۽ والدہ جو نالو اميمہ بنت عبدالمطلب ھيو. بيبي صاحبه جي ڪنيت ام الحڪم ھئي<ref name=" علوي" />. سن ۴ ھجري ۾ ذوالقعد جي مھيني ۾ چنڊ واري رات پاڻ ڪريم {{درود}} جن جو نڪاح زينب بنت جحش رضه سان ٿيو. ھڪ ٻي روايت مطابق ۵ ھجري ۾<ref name=" ٺٽوي " /> مديني ۾ ۴۰۰ درھم حق مھر عيوض ٿيو<ref name=" علوي " />. ان وقت بيبيءَ جي عمر ۳۵ ورھيه ھئي ۽ نبي ڪريم {{درود}} جي وفات بعد سندس زالن مان اھا پھرين وفات ڪندڙ ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. شادي واري وقت ھن. سال پردي جو حڪم نازل ٿيو<ref name=" ٺٽوي " />. ھن بيب جو تعلق قريش جي اسد بن خزيمه واري شاخ سان ھيو<ref name=" علوي " />. ھي بيبي نبي ڪريم {{درود}} جن جي رشتي ۾ پڦاٽ ھئي. ھجرت جي پھرين سال ئي بيبي صاحبه جو خاندان مديني پھتو ھو. نبي ڪريم {{درود}} جن ان جو نڪاح زيد بن حارث رضه سان ڪرايو ھو پر اھا شادي ڪامياب نہ ٿي سگھي ۽ زيد کيس طلاق ڏني<ref name=" علوي " />. ان وقت بيبيءَ جي عمر ۳۴ سال ھئي. ان بعد قرآن جي آيت جي حڪم تحت سندس عدت بعد شادي نبي ڪريم {{درود}} جن سان ٿي<ref name=" علوي" />. بيبي صاحبه جو نالو برہ ھيو ۽ شادي وقت سندس نالو نبي ڪريم {{درود}} جن زينب رکيو<ref name=" علوي " />. نبي ڪريم {{درود}} جي وصال کان ۷ سال بعد سن ۲۰ ھجري ۾ حضرت عمر رضه جي دؤر ۾ بيبي صاحبه ۵۳ ورھين جي ڄمار ۾ وفات ڪئي ۽ سندس جنازي جي نماز حضرت عمر رضه پڙھائي ۽ کيس جنت البقيع ۾ دفنايو ويو<ref name=" علوي " />. سندس رفاقت نبي ڪريم {{درود}} جن سان ۶ سال تائين رھي. ساڻس ۱۱ حديثن جون روايتون منصوب ٿيل آھن<ref name=" علوي" />. ===۸.بيبي ريحانه رضه=== بيبي صاحبه جو تعلق روايتن مطابق بنو نضير يا بنو قريظه سان ھيو جن مان بنو قريظه جي روايت مشھور آھي. ھڪ روايت مطابق ڄائي بنو نضير قبيلي ۾ ۽ سندس شادي بنو قريظه ۾ ٿي ۽ شمعون يا زيد بن عمرو جي نياڻي ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. غزوہ بنو قريظه جي موقعي تي قيد ٿي ٻانھپ ۾ شامل ٿي ۽ نبي ڪريم {{درود}} جن جي حصي ۾ آئي<ref name="ٺٽوي " />. پاڻ سڳورن {{درود}} کيس آزاد ڪري سن ۵ ھجري ۾ محرم جي مھيني ۾ ساڻس نڪاح ڪيو<ref name="ٺٽوي " />. سندس اصل نالو ربيعه بنت شمعون بن زيد بن عمرو ھيو. ابن حجر سندس تعلق بنو قريظه سان ۽ ابن اسحاق بنو نضير سان ڏيکاريو آھي<ref name=" علوي" />. سندس شادي بنو قريظه جي حڪم نالي شخص سان ٿي جيڪو غزوه بنو قريظه ۾ مارجي ويو<ref name="علوي " />. محمد بن ڪعب جي روايت مطابق ھن بيبي پردي جو حڪم مڃڻ کان انڪار ڪيو ھو جنھن ڪري کيس نبي ڪريم {{درود}} جن طلاق ڏني ھئي پر پوء رجوع ڪيو ۽ بعد ۾ پردي جي پابندي سان زندگي گذاري<ref name=" علوي " />. سن ۱۰ ھجري ۾ جڏهن نبي ڪريم {{درود}} جن حج تان واپس آيا تہ مديني ۾ وفات ڪري وئي ۽ کيس جنت البقيع ۾ دفنايو ويو<ref name=" علوي " />. ابن الاثير ،ابن ڪثير ، شامي وغيره بيبي صاحبه جو شمار ٻانھين ۾ ڪيو آهي<ref name=" علوي " />. ===۹.بيبي جويريه رضه=== سن ۵ ھجري ۾ غزوه بنو مصطلق بعد يا سن ۶ ھجري ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن جو نڪاح بيبي جويريه رضه سان<ref name=" ٺٽوي " /> مديني ۾ ٿيو<ref name=" علوي " />. پاڻ غزوہ بنو مصطلق ۾ ھٿ آيل قيدين ۾ شامل ھئي. نبي ڪريم {{درود}} جن کيس آزاد ڪري نڪاح ڪيو جنھن ۾ ۴۰۰ درھم حق مھر مقرر ٿيو<ref name=" ٺٽوي " />. نڪاح وقت بيبي صاحبه جي عمر ۲۰ سال ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال سندس والد حارث بن ابو ضرار مسلمان ٿيو<ref name=" ٺٽوي " />. ابن عباس مطابق بيبي صاحبه جو اصل نالو برہ بنت حارث ھيو<ref name=" علوي " />. سندس تعلق بنو خزاعہ جي پاڙي بنو مصطلق سان ھيو. سندس پيء پاڙي جو سردار ھيو جنھن سندس شادي پنھنجي خاندان جي نوجوان مسافع بن صفوان سان ڪرائي ھئي جيڪو غزوہ بنو مصطلق ۾ مارجي ويو. بيبي صاحبه مال غنيمت ۾ ثابت بن قيس ۽ سندس سؤٽ جي حصي ۾ آئي پر سردار جي نياڻي ھجڻ ڪري ھن انھن سان رھڻ پسند نہ ڪيو ۽ ۹ اوقيه سون جي قيمت تي پنھنجي آزادي جو معاھدو ڪيو. مدد لاء نبي ڪريم {{درود}} جن وٽ پيش ٿي ۽ نبي ڪريم {{درود}} جن رقم ڀري کيس آزاد ڪرايو جنھن بعد مسلمان ٿي ۽ پاڻ سڳورن کيس حرم ۾ شامل ڪرڻ جو فيصلو ڪيو ۽ نڪاح بعد ان جو نالو بره بدلائي جويريه رکيو. نڪاح بعد اصحابين نبي ڪريم {{درود}} جن جي ساھراڻي گھر ڀاتين ھئڻ ڪري بيبي صاحبه جي قبيلي جي سمورن فردن کي آزاد ڪري ڇڏيو<ref name=" علوي " />. ابن عبدالبر مطابق بيبي صاحبه ربيع الاول سن ۵۰ ھجري ۾ ۶۵ سالن جي ڄمار ۾ وفات ڪئي. سندس جنازي جي نماز مديني جي گورنر [[مروان بن حڪم]] پڙھائي ۽ کيس [[جنت البقيع]] ۾ دفنايو ويو<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه جو پاڻ سڳورن {{درود}} سان ازدواجي رفاقت ۵ سال تائين رھي. ھن بيبي سان ۷ حديثون منصوب ٿيل آھن. ===۱۰. بيبي رملہ (ام حبيبه) رضه=== سن ۷ ھجري ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن ابوسفيان جي ڌيءَ ام حبيبه سان نڪاح ڪيو<ref name="ٺٽوي " />. بيبي صاحبه جو تعلق بنو اميه خاندان سان هو. سندس اصل نالو رملہ بنت ابو سفيان ھو<ref name=" علوي" />. سندس ماء جو نالو صفيه بنت ابوالعاص ھو<ref name="علوي " />. بيبي صاحبه حضرت عثمان جي پڦاٽ، امير معاويه جي ماٽيلي ڀيڻ ۽ يزيد بن ابو سفيان جي سڳي ڀيڻ ھئي<ref name=" علوي" />. بعثت کان ۱۷ سال اڳ مڪي ۾ پيدا ٿيندڙ بيبي صاحبه جي پھرين شادي بنو خزيمه جي عبدالله بن جحش سان ٿي<ref name=" علوي " />. ابتدائي دور ۾ ئي ٻئي مسلمان ٿيا ۽ حبشه ڏانھن ٻہ ڀيرا ھجرت ڪيائون. حبشه ۾ کين ھڪ نياڻي حبيبه نالي ڄائي جنھن جي نالي تي ان جي ڪنيت ان حبيبه ٿي وئي<ref name=" علوي " />. سندس مڙس حبشه ۾ عيسائي ٿي ويو جنھن ڪري ان کان طلاق ورتائي. ان جي حالات جي خبر پوڻ بعد مديني مان پاڻ سڳورن عمرو بڻ اميہ کي نڪاح جي بندوبست لاء حبشه موڪليو<ref name=" علوي" />. نڪاح وقت بيبي صاحبه جي عمر ۳۷ سال ھئي. نڪاح جو خطبو اصحمہ نجاشي پاڻ پڙھيو ۽ نبي ڪريم {{درود}} جن طرفان حق مھر ۴۰ اوقيه جي برابر قيمت يا ۴۰۰ دينار پڻ نجاشي ادا ڪيو<ref name=" علوي " />. ان حبيبه بعد ۾ مديني نبي ڪريم {{درود}} جن وٽ منتقل ٿي<ref name=" علوي " />. ابن بر ۽ ابن جوزي مطابق بيبي صاحبه سن ۴۴ ھجري ۾ امير معاويه جي دور حڪومت ۾ ۷۳ يا ۷۴ سالن جي عمر ۾ مديني ۾ وفات ڪئي ۽ کيس جنت البقيع ۾ دفنايو ويو<ref name=" علوي" />. ===۱۱.بيبي صفيه رضه=== سن ۷ ھجري ۾ صفر جي مھيني ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن جو نڪاح بيبي صفيه رضه جن سان <ref name="ٺٽوي " /> صھبا ۾ ٿيو ۽ ان وقت بيبي صاحبه جي عمر ۱۷ سال ھئي<ref name=" علوي " />. ھي ي بيبي غزوہ خيبر ۾ ھٿ آيل قيدي عورتن ۾ شامل ھئي ۽ ورھاست ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} جي حصي ۾ آئي پر پاڻ سڳورن {{درود}} کيس آزاد ڪري نڪاح ڪيو ۽ سندس آزادي کي ان جو مھر مقرر ڪيو<ref name=" ٺٽوي " />. بيبي صاحبه جي ان نڪاح جي ڪري سندس سمورن مٽن مائٽن کي آزاد ڪيو ويو جيڪي ۾ ۷۰۰ ڄڻا ۽ ۱۰۰ گھرن جا ڀاتي ھيا<ref name=" ٺٽوي " />. بيبي صاحبه بنو نضير قبيلي جي سردار حيي بن اخطب جي نياڻي ھئي، سندس والده جو نالو برہ بنت سموئيل ھو. بيبي صاحبه جو جو اصل نالو زينب ھيو. زرقاني مطابق عربن جي رواج ۾ غنيمت جي مال جو حصو جيڪو سردار کي ملندو هو ان کي صفيه سڏيندا ھيا اھڙي طرح پاڻ سڳورن کي غنيمت جي حصي ۾ ملڻ ڪري کيس صفيه جو نالو ڏنو ويو<ref name="علوي " />. پر اڪثريت جي راء مطابق سندس اصل نالو صفيه ھو<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه جي پھرين شادي ننڍي عمر ۾ ناناڻي گھر جي ھڪ امير نوجوان سلام بن مشڪم سان ڪرائي وئي پر اھو سخت مزاج ھيو جنھن ڪري سندن علحدگي ٿي وئي. سندس ٻي شادي ڪنانہ بن ربيع سان ٿي. بنو نضير جي مديني مان نيڪالي بعد سندس خاندان خيبر لڏي آيو جتي سندس پيءُ کي چڱو مڙس بڻايو ويو<ref name=" علوي " />. ھڪ روايت مطابق خيبر جي فتح بعد دحيہ ڪلبي جي حصي ۾ آئي پر پوء اصحابين فيصلو ڪيو ته سردار جي ڌي ۽ ٻئي قبيلي جي سردار جي ننھن ھجڻ ڪري مسلمان سردار وٽ ھجڻ کپي ۽ اھڙي طر طرح نبي ڪريم {{درود}} جن جي حصي ۾ آئي<ref name=" علوي " />. کيس لذيذ کاڌا پچائڻ ۾ وڏي مھارت ھئي<ref name="علوي " />. بيبي صاحبه ۲ رمضان سن ۵۰ ھجري ۾ مديني ۾ وفات ڪئي ۽ کيس جنت البقيع ۾ دفنايو ويو<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه جي پاڻ سڳورن {{درود}} جن سان ازدواجي رفاقت اٽڪل پوڻا چار سال تائين رھي. ان سان ۱۰ حديثون منصوب ٿيل آھن. ===۱۲.بيبي برہ يا ميمونه رضه=== سن ۷ ھجري ۾ ذوالقعد جي مھيني ۾ پاڻ سڳورا {{درود}} صلح حديبيه ڪري قضا ٿيل عمري جي ادائيگي لاء روانا ٿيا ۽ ۴ ذوالحج تي صبح جو مڪي ۾ پھتا. ٽي راتيون اتي ترسيا ۽ پوء مديني طرف روانا ٿيا ۽ ان سفر دوران بيبي ميمونه رضه جن سان نڪاح ڪيائون<ref name=" ٺٽوي " />. امام احمد حنبل مطابق مديني ڏانهن سفر دوران سرف نالي ڳوٺ ۾ ٿيو<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه پاڻ سڳورن {{درود}} جي آخري گھرواري ھئي جنھن بعد پاڻ سڳورن {{درود}} ڪو ٻيو نڪاح ڪانه ڪيو<ref name=" علوي" /><ref name=" ٺٽوي " />. ابو ھريرہ ، مجاھد ۽ ابن عباس جي رواايتن مطابق سندس اصل نالو بره ھيو پر نبي ڪريم {{درود}} جن اھو نالو مٽائي ميمونه رکيو<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه جو تعلق بنو ھلال قبيلي سان ھو. سندس پيءُ جو نالو حارث بن حزن ۽ ماء جو نالو ھند بنت عوف ھيو<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه جي پھرين شادي ابورھم بن عبدالعزہ عامري سان ٿي جيڪو ۷ ھجري جي شروعات ۾ وفات ڪري ويو جنھن بعد عباس بن عبدالمطلب يا جعفر رضه جي مشوري تي نبي ڪريم {{درود}} جن ساڻس نڪاح ڪيو. ان وقت بيبي صاحبه جي عمر ۳۶ سال ھئي ۽ نڪاح جو خطبو عباس بن عبدالمطلب پڙھيو<ref name=" علوي " />. حق مھر ۵۰۰ درھم مقرر ٿيو<ref name=" علوي" />. حضرت عمر رضه جي دؤر ۾ ٻين امھات المومنين وانگر کيس بہ ساليانو ۱۰ ھزار درھم وظيفو ملندو هو. سن ۵۱ ھ ۾ سرف ۾ ئي وفات ڪئي ۽ ان وقت سندس عمر ۸۰ سال ھئي<ref name=" علوي " />. سندس جنازي جي نماز ڀاڻيجي عبدالله بن عباس پڙھائي<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه جي پاڻ سڳورن {{درود}} جن سان ازدواجي رفاقت اٽڪل ۳ سال رھي ۽ ساڻس ۷۶ حديثون منصوب ٿيل آھن<ref name="علوي " />. ===بيبي ماريه قبطيہ رضه=== بيبي صاحبه ٻانھي ھئي جيڪا مصر اسڪندريہ جي حاڪم پاڻ سڳورن {{درود}} جن ڏانھن سوکڙي طور موڪلي ھئي. آمين ھجري ۾ ان مان پاڻ سڳورن {{درود}} جن کي ھڪ پٽ ابراھيم رضه نالي ڄائو<ref name=" ٺٽوي " />. اھو نالو حضرت ابراهيم عليه السلام جي نالي تان رکيو ويو. ستين ڏينھن تي ٻن دنبن جي قرباني بہ ڪئي وئي ۽ ان جي جھنڊ لھرائڻ جو حڪم پڻ ڏنو<ref name=" ٺٽوي " />. اھو ٻار ابورافع جي گھرواري سلمیٰ رضہ ڄڻايو ۽ اھا خبر ابورافع پاڻ سڳورن {{درود}} جن کي ٻڌائي جنھن تي کيس ھڪ غلام مبارڪي ۾ مليو<ref name=" ٺٽوي " />. ===فاطمه بن ضحاڪ سان شادي ۽ طلاق=== سن ۸ ھجري ۾ ذوالقعد جي مھيني ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن جي شادي فاطمه بنت ضحاڪ ڪلبي سان ٿي. شادي بعد جڏھن پاڻ ڪريم {{درود}} جن سندس ويجھو ويا تہ چوڻ لڳي: "مان اوھان کان الله جي پناھ گھران ٿي". اھو ٻڌي نبي ڪريم {{درود}} کيس فرمايو تہ: " تو پناھ گھري، ھاڻي پنھنجي مائٽن ڏانهن موٽي وڃ"<ref name=" ٺٽوي " /><ref name =" حجر۲" > الاصابہ، ابن حجر، جلد ۴, صہ ۳۸۲ </ref><ref name =" قسطلاني ۳" > المواھب اللدنيہ، قسطلاني، جلد ۲, صه ۹۶</ref><ref name =" ڪثير ۳" > البدايہ والنھايہ، ابن ڪثير، جلد ۴, صہ ۳۷۴ </ref>. ===مليڪہ بنت ڪعب سان شادي ۽ طلاق=== سن ۸ ھجري رمضان جي مھيني جي پڄاڻي تي پاڻ ڪريم {{درود}} جن جي شادي مليڪہ بنت ڪعب ليثي ڪنائي/ڪندي سان ٿي. فتح مڪه وقت نبي ڪريم {{درود}} جي حڪم تي سندس پيءُ کي قتل ڪيو ويو ھو جيڪو ڏوراپو ڪجھ عورتن کيس ڏنو جنھن تي ان عورت بہ الله جي پناھ گھري ۽ نبي ڪريم {{درود}} جن کيس فارغ ڪري ڇڏيو<ref name=" ٺٽوي " /><ref name =" الاصابہ ۲" > الاصابہ، ابن حجر، جلد ۴, صہ ۴۱۰</ref><ref name ="خميس ۲ " > تاريخ الخميس، ديار بڪري، جلد ۲, صہ ۹۶</ref><ref name =" شامي ۴" > سبل الھدہ والرشاد، شامي، جلد ۱۱، صہ ۲۳۰ ۽ ۲۳۱ </ref>. ==مڪي زندگي== === نبوت کان اڳ واري زندگي=== جڏھن سندن عمر ۳۵ سال ٿي تہ قريش ڪعبي جي نئين سر تعمير ڪرائي ۽ جڏھن حجر اسود کي نصب ڪرڻ جو وقت آيو تہ انھن ۾ ھڪ تنازعو شروع ٿي ويو ھر قبيلي چاھيو پئي تہ اھو اعزاز انھن جي سردار کي ملي. ڪنھن ڏاھي بزرگ کين صلاح ڏني تہ جيڪو صبح ٿيڻ وقت سڀ کان اول ڪعبي ۾ داخل ٿئي ان کان فيصلو ڪرايو وڃي. جڏھن اھو وقت آيو تہ اھو داخل ٿيندڙ شخص نبي ڪريم {{درود}} ھيو ۽ انھن ڏسڻ سان ئي چوڻ شروع ڪيو تہ اھو امين ۽ سچو آھي. نبي ڪريم {{درود}} کين مشورو ڏنو ته حجر اسود کي چادر تي رکي سڀني قبيلن جا سردار گڏجي کڻن ۽ جڏھن انھن ايئن ڪيو ته نبي ڪريم {{درود}} اھو پٿر جتن ۾ کڻي نصب ڪيو<ref name=" Awan " />. مڪي ۾ ڏڪار اچڻ وقت ابوطالب جي اولاد مان علي جي سنڀال جو ذمو نبي ڪريم {{درود}} کنيو ۽ سندس مشوري تي جعفر بن ابوطالب ۽ ان جي خاندان جو ذمو عباس بن عبدالمطلب کنيو ھو <ref name=" Awan " />. بيبي خديجه رضه جي ڀائٽي مڪي جي بازار مان ھڪ اغوا بعد غلام بڻايل زيد بن حارث نالي ٻار خريد ڪري کيس تعفي ۾ ڏنو بيبي صاحبه اھو نبي ڪريم {{درود}} جي خدمت لاء سندن حوالي ڪيو. سندن شفقت ۽ محبت ڪري ٻار جي پاڻ سڳورن سان دل لڳي وئي. بعد ۾ حارث پٽ کي مڪي ۾ ڳولي لڌو تہ نبي ڪريم {{درود}} کان کيس خريد ڪري واپس حاصل ڪرڻ پئي چاھيو. نبي پاڪ حارث ۽ سندس ڀاء کي فرمايو تہ جيڪڏهن ٻار توھان سان وڃڻ چاھي تہ توھان بغير معاوضي جي کيس وٺي وڃو. جڏھن ٻار کي پيءُ ۽ چاچي ھلڻ لاء چيو تہ ان کين ۽ نبي پاڪ {{درود}} ڏانھن نھاريو ۽ وڃڻ کان انڪار ڪندي نبي ڪريم {{درود}} جي غلامي ۾ رھڻ پسند ڪيو. نبي ڪريم {{درود}} کيس آزاد ڪري پنھنجو گود ورتل پٽ بڻائڻ جو اعلان ڪري ڇڏيو<ref name=" Awan " />. شادي کان پوءِ ڪيترائي سال مڪي کان ڪجھ ميلن جي فاصلي تي جبل حرا ۾ واقع ھڪ غار ۾ عبادت ڪندا رھيا ان جبل کي ان ڪري جبل نور جو نالو ڏنو ويو<ref name=" Awan" />. اھا غار ۲۰۰۰ فٽ جي اوچائي تي واقع آھي. رمضان جو اڪثر پورو مھينو اتي گذاريندا هئا جتي ھڪ رات جبرائيل نازل ٿيو ۽ قرآن جي نزول جي شروعات ٿي <ref name=" Awan " />. [[Image:Cave Hira.jpg|thumb|left|upright=0.8|جبل نور ۾ واقع غار حرا جتي محمد صہ عبادت ڪندو ھو ۽ پھرين وحي نازل ٿي.]] === نبوت جو آغاز=== جڏھن پاڻ ڪريمن {{درود}} جن پنھنجي عمر مبارڪ جا چاليھ ورھيه پورا ڪيا، تڏهن کين نبوت جي نعمت سان نوازيو ويو<ref name ="شامي " > سبل الھدیٰ والرشاد فی سیرۃ خیرالعباد شامی از: محمد بن یوسف بن علی بن یوسف صالحی دمشقی المعروف شامی، جلد ۲ صہ ۲۲۵ </ref><ref name =" ٺٽوي" > بذل القوۃ فی حوادث سنی النبوۃ (سيرت هاشمي)، از: امام العصر مخدوم محمد ھاشم محدث ٺٽوي، ترجمو: پروفيسر اسرار احمد علوي، مھراڻ اڪيڊمي شڪارپور، ڇاپو ٻيو جولائي 2004ع </ref>. ان روايت تي عالمن جي اڪثريت کي اتفاق رھيو آھي<ref name=" ٺٽوي " />. جڏھن تہ ڪي ٿوريون روايتون اھڙيون بہ مليون آهن ، جن ۾ بعثت وقت عمر مبارڪ چاليھ ورھين کان ھڪ ڏينھن مٿي يا ڏھ ڏينھن مٿي يا وري ٻه مھينا مٿي بہ ٻڌائي وئي آھي<ref name=" ٺٽوي " />. پر پھرين روايت ئي سڀني کان وڌيڪ مشھور ۽ مقبول آهي<ref name=" ٺٽوي " />. محمد بن يوسف دمشقي المعروف شامي سميت مالڪي مسلڪ جي ابو عبدالله محمد بن عبدالباقي المعروف زرقاني پڻ پنھنجي ڪتاب ''شرح علیٰ المواھب اللدنیہ'' ۾ چاليھ سالن جي روايت کي صحيح ڄاڻايو آهي<ref name=" ٺٽوي" />. صحيح بخاري ۽ صحيح مسلم ۾ پڻ حضرت ابن عباس ۽ انس رضي اللّٰہ تعالیٰ عنھما کان پڻ ساڳي روايت نقل ڪيل آھي<ref name="ٺٽوي " />. سندن بعثت ھڪڙن راوين ربيع الاول ۽ ٻين رمضان شريف جي مھيني ۾ بيان ڪئي آھي<ref name=" ٺٽوي " />. ابن اسحاق، بيھقي، ابن ڪثير، ذھبي، قسطلاني، شامي ۽ زرقاني پنھنجي ڪتابن ۾ بعثت جو آغاز ربيع الاول ۾ سچن خوابن کي قرار ڏنو آهي<ref name=" علوي " />. قرآن مجيد ۾ سورة البقرہ جي آيت ۱۸۵ مطابق "رمضان اھو مھينو آھي جنھن ۾ قرآن نازل ڪيو ويو"<ref name="ٺٽوي " />. صحيح مسلم ۾ حضرت طابوقتادہ رضہ جي روايت مطابق بعثت سومر جي ڏينهن ٿي ھئي<ref name =" مسلم" > صحيح مسلم، جلد ۱, صہ ۳۶۸ </ref><ref name="ٺٽوي " />. مسلم روايتن مطابق ليلة القدر واري رات غار حرا ۾ ملائڪ جبرائيل سندس خدمت ۾ وحي کڻي آيو<ref name=" ٺٽوي " />. وحي ۾ سڀ کان پھريون جبرائيل سورة علق جون پھريون پنج آيتون پڙھيون جيڪي نبي ڪريم {{درود}} جن ورجايون<ref name=" ٺٽوي " /> <ref name ="بخاري " > صحيح بخاري، "ڪيف ڪان بدءالوحي"، جلد ۱ صہ ۶ ۽ ۷ </ref>. جبرائيل پھرين وحي مھل انساني شڪل ۾ آيو هو<ref name=" ٺٽوي " />. غار حرا مان موٽندي پاڻ سڳورو {{درود}} حضرت خديجه وٽ آيو ۽ ڏڪڻ لڳو ۽ فرمايائون ته مون کي چادر ڍڪايو جيڪا ڍڪائي وئي ۽ جڏھن اھا ڪيفيت ختم ٿي تہ سورة مدٽر جون پھريون پنج آيتون نازل ٿيون<ref name="ٺٽوي " /><ref name=" بخاري " />. خوف واري حالت ۾ بيبي سانئڻ کين تسلي ڏني جنھن بعد کيس پنھنجي سؤٽ ورقه بن نوفل ڏي وٺي آئي<ref name="ٺٽوي " />.سمورن مردن ۽ عورتن کان اڳ حضرت خديجه رضہ پاڻ سڳورن تي ايمان آندو ۽ سمورا مسلمان ان روايت بابت ساڳي راء رکن ٿا<ref name ="ابن الاثير " > اسد الغابہ، ابن الاثیر، جلد ۵ صہ ۴۳۴ </ref><ref name ="روض " > الروض الانف سھيلي، جلد ۱, صہ ۲۷۷-۷۸ </ref><ref name ="زرقاني " > شرح علي المواھب، زرقاني، جلد ۱, صہ ۲۳۷ </ref><ref name =" قسطلاني" > المواھب اللدنيہ، قسطلاني، جلد ۱ ، صه ۲۱۷ </ref>. بيبي سانئڻ جي اسلام آڻڻ کانپوءِ سندس چارئي نياڻيون: سيدہ زينب رضه، سيدہ رقيه رضه، سيدہ ام ڪلثوم رضه ۽ سيدہ فاطمه الزهراء رضه بہ اسلام جي دائري ۾ داخل ٿيون<ref name="ٺٽوي " />. اھا روايت زرقاني '''شرح اعلیٰ المواھب''' ۾ سيرت ابن اسحاق ۽ سيرت شامي جي حوالي سان نقل ڪئي آهي<ref name=" ٺٽوي " />. ھڪ روايت مطابق بيبي خديجه رضه کان بعد پھرين ايمان آڻيندڙ عورت [[فاطمه بنت خطاب]] ھئي <ref name ="زرقاني ۱ " > شرح علي المواھب اللدنيہ، زرقاني، جلد ۱, صہ ۲۴۶ </ref><ref name="ٺٽوي " />. مردن ۾ ابوبڪر صديق ساڳي بعثت واري سومر ڏينھن شام جي وقت اسلام قبول ڪيو<ref name="ٺٽوي " />. جنھن بعد ٻارن ۾ حضرت علي ڏھن سالن جي عمر ۾ اسلام قبول ڪيو<ref name=" ٺٽوي " />. ھڪ روايت مطابق حضرت علي، ابوبڪر صديق کان اڳ اسلام قبول ڪيو<ref name="ٺٽوي " />. عثمان غني، زبير بن عوام، عبدالرحمان بن عوف، سعد بن ابي وقاص ، طلحه بن عبيد پڻ حضرت ابوبڪر صديق رضه جي ذريعي اسلام ۾ داخل ٿيا<ref name=" ٺٽوي " /> ساڳي سال زيد بن حارث ۽ بلال حبشي، عامر بن فھيرا، ابوذر غفاري (جندب بن جنادہ) ۽ سندس وڏو ڀاءُ انيس بن جنادہ، ابو فڪيھه، عمار بن ياسر ۽ سندس پيءُ ياسر بن عامر ۽ ماء سميه بنت خباط ۽ ڀاء عبدالله بن ياسر، صھيب رومي، مصعب بن عمير، عياش بن ربيعه، ارقم بن ابي ارقم، عثمان بن مظعون ۽ سندس ٻہ ڀائر قدامه ۽ عبدالله، ۽ ابو عبيده، ابو سلمه عبدالله ۽ سندس ماء بره، عامر بن ابي وقاص، عبدالله بن مسعود ھذلي، جعفر بن ابو طالب، خنيس بن حذافه سھمي، عبيده بن حارث، سعيد بن زيد معيقيب بن ابي فاطمه، خالد بن سعيد، فاطمه بنت خطاب، اسامه بن زيد جي ماء ام ايمن حبشيه، عبدالله بن عباس جي ماء ام الفضل عرف لبابه، عبدالله بن مسعود جي ماء ام عبد پڻ اسلام ۾ داخل ٿيا<ref name=" ٺٽوي " />. پھرين وحي جي نزول بعد بيبي خديجه رضه پاڻ سڳورن {{درود}} کي ورقه بن نوفل ڏي وٺي آئي جنھن وحي جو احوال ٻڌي سندس نبوت جي تصديق ڪئي جنھن ڪري کيس مسلمان سمجھيو وڃي ٿو<ref name=" ٺٽوي " />. زرقاني '''شرح علیٰ المواھب اللدنيہ''' ۾ ورقه کي قطعي طور صحابي مڃيو آھي<ref name="ٺٽوي " />. ===تبليغ ۽ تڪليفون=== سن ۳ نبوي ۾ ۽ ڪن روايتن مطابق ۴ نبوي ۾ کين سورة الحجر جي آيت ۹۴ ذريعي کين کليل دعوت جو حڪم ڏنو ويو ۽ پاڻ سڳورن {{درود}} صفا واري ٽڪريءَ تي چڙهي قريش قبيلي وارن کي وڏي واڪي سڏ ڪري کلي عام اسلام جي دعوت ڏني جتي ابولھب سندن مخالفت ڪئي جنھن ڪري سورة الھب نازل ٿي<ref name=" ٺٽوي" />. مڪي جي مشرڪن سندن مخالفت شروع ڪئي پر ساڻس ابو طالب جي مڪمل تائيد ۽ حمايت حاصل هئي<ref name=" ٺٽوي" />. سن ۵ نبوي (615ع<ref name=" Awan " />) ۾ مسلمانن مڪي وارن جي ڏاڍ کان تنگ ٿي حبشه ڏانھن پھرين ھجرت ڪئي جن ۾ حضرت عثمان ، بيبي رقيه ، عبدالرحمان بن عوف، زبير بن عوام ، مصعب بن عمير ، ابو سلمه عبدالله ۽ ام سلمه سميت ٻارھن مرد ۽ پنج عورتون شامل ھيا<ref name=" ٺٽوي " /><ref name ="بيھقي " > دلائل النبوة بيھقي، جلد ۲, صه ۲۹۷ </ref><ref name =" ارقم" > زادالمعاد ابن قيم، جلد ۱, صه ۹۷ ۽ ۹۸ </ref>. ساڳي سال بيت الله ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} سورة نجم جي تلاوت شروع ڪئي جنھن وقت مشرڪن جو ھڪ وڏو ميڙ موجود ھيو ۽ جڏھن سجدي واري آيت آئي تہ نبي سڳورو {{درود}} سجدي ۾ ھليو ويو ۽ اتي موجود مسلمان پڻ سجدي ۾ ڪري پيا انھن سان گڏوگڏ سواء اميه بن خلف جي سمورن مشرڪن پڻ سجدو ڏنو<ref name=" ٺٽوي " /><ref name =" ھشام" > سيرت ابن ھشام جلد ۱ </ref><ref name=" جلد " /><ref name =" صحيح" > صحيح بخاري، جلد ۲ صه ۷۲۱</ref>. سن ۶ نبوي جي شروعات ۾ مسلمانن حبشه ڏانھن ٻيون ڀيرو ھجرت ڪئي. ان قافلي ۾ ۸۳ مرد ۽ ۱۸ عورتون شامل هيون<ref name =" اللدنيہ" > شرح المواھب اللدنيہ ، جلد ۱, صه ۲۸۷ </ref><ref name=" ارقم " /><ref name="ٺٽوي " />. قافلي ۾ جعفر بن ابو طالب سندس زال اسما بنت عميس، خنيس بن حذافه سھمي، مصعب بن عمير، معيقيب بن ابو فاطمه، مقداد بن اسود ڪندي، ابو عبيده بن جراح، خالد بن حزام، ام المومنين سودہ بنت زمعه پڻ شامل هئا<ref name =" سبل" > سبل الھدیٰ والرشاد، شامي، جلد ۲, صه ۳۶۳,۳۹۷ ۽ ۴۰۹ </ref>. ساڳي سال مشرڪن مسجد الحرام ۾ گڏجاڻي ڪئي جنھن ۾ ابوجھل، شيبه، عتبه، وليد بن عتبه، عمار بن وليد، عقبه بن ابي معيط، اميه بن خلف وغيره شامل هئا. رسول {{درود}} جن ڪعبي ۾ نماز پڙھي رھيا ھئا. ان مھل مسجد ٻاھران ميدان ۾ قرباني لاء اٺ ڪٺو ويو ھو. ان ميٽنگ مان ھم صلاح ٿيندي عقبه بن ابي معيط اٿيو ۽ اوجھ سان ڀريل اوجھري آڻي پاڻ سڳورن {{درود}} جي پٺي مٿان رکي. ان واقعي جي پروڙ ڏھن ورھين<ref name=" علوي " /> جي سيدہ فاطمه کي پئي ته مسجد ۾ ھلي آئي ۽ پنھنجي بابي جي پٺي تان غلاظت ھٽائي<ref name="ٺٽوي " />. ان وقت حضرت ابوبڪر صديق پڻ اتي پھتو<ref name="ٺٽوي " />. ساڳي سال عمار بن ياسر جي ماء سميه بنت خباط کي ابوجھل نيزو ھڻي شھيد ڪيو ويو<ref name="ٺٽوي " />. سن ۶ نبوي ۾ پاڻ سڳورا {{درود}} صحابي ارقم بن ابي ارقم جي گھر اچي ترسيا جتي مسلمان گڏ ٿي نماز پڙھندا ھيا جيڪو سلسلو حضرت عمر بن خطاب جي اسلام ۾ داخل ٿيڻ تائين جاري رھيو جنھن بعد مسلمانن گڏجي ڪعبي اندر نماز پڙھڻ جي شروعات ڪئي<ref name="ٺٽوي " />. مخدوم محمد هاشم ٺٽوي لکي ٿو تہ دار ارقم مسجد الحرام لڳ صفا جي ٽڪري وٽ موجود ھيو جنھن کي خليفي ھارون رشيد جي حبشي نسل واري ماء خيزران نئين سر جوڙائي تبرڪ طور ھڪ مسجد قائم ڪئي جنھن ڪري ھاڻي اھو دار خيزران سڏجي ٿو<ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال ھڪ روايت مطابق حضرت حمزہ اسلام ۾ داخل ٿيو ۽ ٽي ڏينهن بعد حضرت عمر بن خطاب دار ارقم ۾ اچي اسلام قبوليو<ref name=" ٺٽوي " />. ان کان اڳ نبي ڪريم {{درود}} جن دعا گھري ھئي تہ: {{quote| "اي الله! عمرو بن ھشام ۽ عمر بن خطاب مان جيڪو توکي وڌيڪ پيارو ھجي، ان جي ذريعي اسلام کي سگھ بخش."|<ref name ="ابن حجر " > الاصابہ، ابن حجر، جلد ۲, صه ۵۱۸ </ref>|}} ھڪ روايت مطابق ساڳي سال عبدالله بن عمر پڻ مسلمان ٿيو ھو<ref name=" ٺٽوي " />. ان کان سواءِ ان الخير سلمه پڻ دار الارقم ۾ اچي مسلمان ٿي جيڪا ابوبڪر صديق جي ماء ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۷ نبوي ۾<ref name ="حجر " > فتح الباري، حافظ ابن حجر، جلد ۷, صه ۱۴۷ </ref> ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق ۸ نبوي ۾ محرم جي چنڊ ڏسڻ سان ئي قريش وارن بنو جو ھاشم ۽ بنو عبدالمطلب سان مڪمل بائڪاٽ جو اعلان ڪيو جنھن سبب نبي ڪريم {{درود}} جن کي شعب ابوطالب ۾ نظر بند ٿيڻو پيو<ref name=" ٺٽوي " />. شعب ابوطالب جبل ابو قبيس جي وچان ھڪ جابلو لڪ ھيو جيڪو بنو هاشم جي مورثي ملڪيت ھو<ref name ="عاصم " > سفرنامہ ارض القرآن (اردو)، محمد عاصم، صہ ۱۵۴ </ref>. بائڪاٽ جي ڪاروائي لکت ۾ ڪئي وئي جنھن کي بيت الله ۾ لٽڪايو ويو جنھن ۾ لکيل ھو ته<ref name=" ٺٽوي " />: {{quote|محمد {{درود}} کي بنو ھاشم بنو مطلب سان گڏ مڪي مان شھر نيڪالي ڏني ويندي. ڪوبه ماڻھو ساڻن مٽي مائٽي يا سڱابندي وغيره نہ ڪندو. کاڌي پيتي جي ڪابہ جنس وٽن پھچڻ نہ ڏني ويندي. ڪوبه ماڻھو نہ کانئن ڪجھ خريد ڪندو ۽ نہ وري ڪا شئي کين وڪرو ڪري سگھندو. مسلمانن سان ان وقت تائين ڪنھن بہ قسم جو ڪو ٺاھ يا ساڻن ڪابہ نرمي نہ ڪئي ويندي، جيستائين ھو محمد {{درود}} کي قريش وارن جي حوالي نہ ڪندا |<ref name =" سيرت" > سيرة ابن ھشام، جلد ۲، صه ۱۴ </ref>|}} سن ۸ نبوي ۾ مشرڪن آسماني نشاني جو مطالبو ڪيو ۽ نبي ڪريم {{درود}} جن کين چوڏھين جي چنڊ واري رات شق القمر وارو معجزو ڏيکاريو<ref name=" ٺٽوي " />. مسلمانن جي عقيدي مطابق پاڻ سڳورن {{درود}} چنڊ ڏانھن پنھنجي آڱر سان اشارو ڪيو جنھن سان چنڊ ٻہ الگ اڌ ٿي ٿي ويو. پر مشرڪن ان کي وڏو جادو قرار ڏنو<ref name=" ٺٽوي " />. عبدالله بن عباس جي ولادت شعب ابوطالب ۾ ٿي جنھن بعد ساڳي سال بائڪاٽ واري دستاويز کي سن ۱۰ نبوي اڏھي کائي وئي ۽ اھو احوال ابو طالب پاڻ سڳورن {{درود}} جن کي ٻڌايو<ref name=" سيرت " /><ref name =" الروض" > الروض الانف سھيلي، جلد ۲, صه ۱۲۷ ۽ ۱۲۸ </ref><ref name =" دلائل۱" > دلائل النبوة، بيھقي، جلد ۲, صه ۳۱۱-۳۱۵ </ref><ref name ="ابن سعد " > الطبقات الڪبریٰ، ابن سعد، جلد ۱, صه ۱۳۱, </ref>. مشرڪ ان واقعي تي لڄي ٿيا ۽ ٽي سالن جي ظلم ۽ ڏاڍ بعد ابو طالب جي زندگي دوران ان معاهدي تان پاڻ ئي ھٿ کڻي ويا جنھن بعد نبي ڪريم {{درود}} جن پنھنجي ڪڙم قبيلي سان گڏجي مڪي اندر پنھنجي اباڻن گھرن ڏانھن موٽي آيا<ref name=" ٺٽوي " />. ان بعد معراج جو واقعو پيش آيو<ref name=" Awan " />. ساڳي سال رمضان جي ۷ تاريخ تي ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق ذوالحج جي مھيني ۾ ابو طالب جو انتقال ٿيو<ref name="ٺٽوي " />. ابو طالب جي انتقال بعد ابو لھب ملي ڀگت سان پاڻ کي بنو ھاشم جو سردار قرار ڏئي نبي ڪريم {{درود}} کي بنوھاشم قبيلي مان نيڪالي ڏيڻ جو اعلان ڪيو جنھن جو مطلب کين قبيلائي تحفظ کان محروم ڪري سندن قتل لاء راھ ھموار ڪرڻ ھيو<ref name="Awan " />. ساڳي سال شوال جي ۲۷ تاريخ تي پاڻ سڳورا {{درود}} جن طائف ويا جتي ثقيف قبيلي وارن کي اسلام جي دعوت ڏني. اتي ۲۶ ڏينهن ترسيا پر طائف وارن کين ستايو ۽ تڪليفون ڏنيون<ref name=" ٺٽوي " />. مسلمانن جي عقيدي مطابق طائف مان واپسي تي نخلہ نالي ڳوٺ ۾ منزل ڪئي جتي ۷ جنن جو وفد ساڻن مليو جن اسلام جي دعوت قبول ڪئي<ref name=" ٺٽوي " />. ڪجھ صاحب علم ماڻھن جو خيال آهي تہ لفظ جن معني غائب آھي جيڪو لفظ ريگستان جي خانه بدوش بدوي قبيلن لاء پڻ استعمال ڪيو ويندو ھو ڇوته اھي عربن جي تمدني زندگي ۾ ڪٿي بہ ڏسڻ ۾ نہ ايندا ھيا. محمد هاشم ٺٽوي ڪتاب آڪام المرجان جو حوالو ڏيندي لکيو آهي ته مڪي ۽ مديني ۾ جنن جا مختلف وفد ڇھ ڀيرا جدا وقتن تي پاڻ سڳورن {{درود}} جي جي خدمت ۾ حاضر ٿيا<ref name="ٺٽوي " /><ref name =" شبلي" > آڪام المرجان، ابو عبدالله شبلي، صه ۴۶ </ref>. سن ۱۱ نبوي (620ع<ref name=" Awan" />) ۾ مديني کان آيل حاجين (منیٰ ۾<ref name=" Awan " />) عقبه جي ويجھو رسول {{درود}} جي ھٿ مبارڪ تي بيعت ڪئي جنھن سان مديني وارن اسلام ۾ داخل ٿيڻ جي شروعات ڪئي<ref name=" ٺٽوي " />. ان کي بيعت عقبه سڏيو ويندو آهي. ان ۾ روايتن مطابق ۶ يا ۸ ڄڻا شامل هئا جن ۾ ابو اسامه اسد بن زرارہ خزرجي، برآء بن معرور بن صخر اوسي ، ابوالھيثم بن تيھان، معاذ بن حارث ۽ ان جا ٻہ ڀائر جن ۾ عوف بن حارث پڻ شامل ھئا<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۱۲ نبوي ۾ معراج وارو واقعو پيش آيو<ref name="ٺٽوي " />. ساڳي سال رجب جي مھيني ۾ عقبه جي مقام لڳ ٻين بيعت ڪئي وئي جنھن ۾ مديني کان آيل ۱۳ ڄڻا ھرھڪ بشير بن سعد، سعد بن معاذ، عبدالله بن عمرو ۽ سندس ننڍڙو پٽ جابر بن عبدالله، اسيد بن حضير، ابي بن ڪعب، عبادہ بن صامت، ابو مسعود عقبه بن عمرو، ذڪوان بن عبد قيس زرقي، رافع بن مالڪ، قطبہ بن عامر، عتبہ بن عامر ۽ عويد بن ساعدہ شامل هئا<ref name=" ٺٽوي " />. ان زماني ۾ حج رجب جي مھيني ۾ ان ڪري ٿيندو ھو جو مشرڪن ۾ جھالت سبب نسي جو رواج ھو يعني ھو پنھنجي مرضيءَ موجب ڦيرڦار ڪري ان کي اڳي پوء ڪندا ھئا<ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال مصعب بن عمير کي مديني قرآن ۽ نماز پڙھائڻ لاء موڪليو ويو<ref name=" ٺٽوي" />. سن ۱۳ نبوي ۾ ذوالحج جي مھيني ۾ عقبه وٽ ٽين بيعت ڪئي وئي<ref name=" ٺٽوي " />. بيعت ڪندڙ جماعت ۾ ۷۳ مرد ۽ ۲ عورتون شامل هيون جن ۾ ابو رفاعہ رافع بن مالڪ عجلاني، ابو لبابه رفاعہ بن عبدالمنذر اوسي، ابو طلحه زيد بن سھل خزرجي، سعد بن ربيع خزرجي، عبدالله بن جبير، عبدالله بن رواحہ، عبدالله بن زيد حارثي، مشھور شاعر ڪعب بن مالڪ، معاذ بن جبل شامل هئا<ref name=" ٺٽوي " />. == مدني زندگي== ===يثرب ڏانھن ھجرت=== سن ۱ ھجري ۾ خميس ڏينهن ربيع الاول جو چنڊ ڏسي نبي ڪريم {{درود}} جن مڪي کان يثرب ڏانھن ھجرت شروع ڪئي. ان وقت ساڻس گڏ حضرت ابوبڪر صديق رضه ۽ ان جو غلام عامر بن فھيرہ ۽ ھڪ ٽيون شخص عبدالله بن اريقط ديلي پڻ گڏ ھيا<ref name=" ٺٽوي" /><ref name ="الھشام " > السيرة النبويه، ابن ھشام، جلد ۲, صه ۱۲۹ </ref><ref name =" البدايہ" > البدايہ والنھايہ، ابن ڪثير، جلد ۳, صه ۱۷۶ </ref><ref name ="سمھودي " > وفاءالوفا، علامه سمھودي، جلد ۱, صه ۲۳۸ </ref><ref name ="قتيبہ " > المعارف، ابن قتيبه، صه ۸۹</ref><ref name ="بڪري " > تاريخ الخميس، ديار بڪري، جلد ۱, صه ۳۲۴</ref>. ان وقت عبدالله بن اريقط غير مسلم ھيو<ref name=" ٺٽوي " />. ھي جابلو توڙي ميداني رستن جي وڏي ڄاڻ رکندڙ ھيو ۽ ھجرت وقت غار ثور لڳ ٻہ ڏاچين سميت اتي پھتو ھو ۽ کين ڳاڙهي سمنڊ واري غير معروف رستي کان يثرب وٺي آيو<ref name="علوي " />. ھجرت وقت پاڻ سڳورن {{درود}} جن دعا گھري تہ: {{quote|اللهم اعنى علیٰ هول الدنيا وعوآئق الدهر و مصآئب اللیالی والایام۔<br/> "اي منھنجا مالڪ، منھنجي مدد فرماءِ، دنيا جي مصيبتن کان، زماني جي رڪاوٽن کان ۽ رات ڏينھن جي گردشن کان" |<ref name=" ٺٽوي " /><ref name=" البدايہ " />|}} غار ثور ۾ جمعي ، ڇنچر ۽ آچر واريون ٽي راتيون ترسيا<ref name=" ٺٽوي " /><ref name ="فتح باري " > فتح باري، حافظ ابن حجر عسقلاني، جلد ۷, صه ۱۶۸ </ref> ۽ پوءِ سومر واري رات چنڊ جي پنجين تاريخ ان غار مان نڪري پنڌ شروع ڪيو ۽ ربيع الاول جي ٻارھين تاريخ سومر ڏينھن ڪچڙي منجھند مھل مديني لڳ قبا ۾ داخل ٿيا جتي ڏھن راتين کان مٿي ترسيا ۽ مسجد قبا جوڙائي پوء جمعي جي ڏينهن ربيع الاول جي ۲۳ تاريخ تي مديني ۾ اندر داخل ٿيا<ref name="ٺٽوي " />. ۱۶ ربيع الاول ۱ ھ تي جمعي جي ڏينھن 2 جولاء 622ع تي يثرب جي سرزمين تي قدم رکيو ۽ پھريون قيام يثرب کان 2 ميل پري قبا جي مقام تي ڪيو<ref name=" Awan " />. علي بن ابي طالب پڻ پيادل ھجرت ڪري ان. مقام تي انھن سان مليو<ref name=" Awan " />. اھا اسلام جي پھرين مسجد ھئي<ref name=" علوي " />. ھڪ ٻي روايت مطابق ۱۲ ربيع الاول تي مديني ۾ داخل ٿيا<ref name=" ٺٽوي " />. حضرت علي ڪرم الله وجهه ھجرت ڪري قبا ۾ پھتا. قبا ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} جن حڪم ڏنو ته ھجرت واري ڏينھن کان اسلامي تاريخ جي شروعات ڪئي وڃي ۽ سال جو پھريون مھينو محرم مقرر ڪيو وڃي<ref name =" اسيرة" > السيرة النبويہ، ابن ڪثير، جلد ۲, صه ۲۸۸ </ref>. بني عامر بن عوف وارن جي دعوت تي قبا ۾ 14 ڏينھن ترسيا<ref name=" Awan " />. ===مديني ۾ آجيان ۽ مسجد نبوي جي قيام=== سن ۱ ھجري ۾ جمعي جي ڏينهن قبا کان مديني وڃڻ وقت ۲۳ ربيع الاول تي سالم بن عوف وارن جي ڳوٺ ۾ جمعي جي نماز پڙھي پوء مديني پھتا<ref name=" ٺٽوي " />. مديني ۾ مردن، عورتن ۽ ٻارن خوشي ۾ ٻاھر نڪري سندن آجيان ڪئي. پاڻ سڳورا {{درود}} ڏاچِي تي سوار ھيا. ھر قبيلي جي ماڻھن ڏاچِي جي مھار جھلي کين سندن مھمان ٿيڻ لاء عرض ڪري رھيا ھئا. پاڻ {{درود}} فرمايو تہ " توھان ڏاچِي کي ڇڏيو! ھوءَ الله جي امر سان ئي ويھندي"<ref name=" ٺٽوي " /><ref name =" سيرت ابن ھشام" > سيرت، ابن ھشام، جلد ۲, صه ۱۴۱ </ref>. ڏاچِي ابو ايوب انصاري جي گھر آڏو پھچي اتي ويھي رھي. پاڻ {{درود}} جن ابو ايوب انصاري جي گھر ست مھينا ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق ھڪ مھيني کان گھٽ ترسيا ۽ حجرن ۽ ڪمرن جي اڏاوت جو ڪم شروع ڪرايو پوء اتي منتقل ٿيا. جنھن بعد مسجد نبوي جو بنياد رکيو ويو<ref name=" ٺٽوي " />. [[File:Dalailkhayrat.jpg|220 px|thumb|پندرھين صدي ۾ مسجد نبوي جي ٺاھيل دستاويزي تصوير ]] ===رياست جو قيام=== مسجد نبوي عبادتن جي روحاني مرڪز، ديني تعليم جي اداري ھجڻ سميت سياسي ۽ فوجي معاملن لاء رياستي صدر مقام پڻ ھئي جتي نبي ڪريم {{درود}} جن رياستي معاملا طئي ڪرڻ ۾ مشغول رھندا ھيا<ref name="Awan " />. ===ميثاق مدينه=== مديني جي ٻاھران يھودي قبيلا بنو قريظه ، بنو نضير ۽ بنو قينقاع رھندڙ ھيا جن سان نبي ڪريم {{درود}} جن ھڪ معاھدو ڪيو جنھن کي ميثاق مدينه جو نالو ڏنو ويو جنھن مطابق مسلمان ۽ يھودي پاڻ ۾ اتحادي رھندا ۽ ڪنھن بہ ٻاھرين جي حملي وقت پاڻ ۾ گڏجي شھر جو دفاع ڪندا <ref name=" Awan " />. ان معاهدي تحت يھودين کي جان ، مال ، آبرو ، مذھبي آزادي ۽ سندن داخلي معاملن ۾ مڪمل خودمختياري جو تحفظ ڏنو ويو<ref name=" Awan " />. ===مدني دؤر=== سن پھرين ھجري ۾ اذان ۽ اقامت جي شروعات ڪئي وئي<ref name="ٺٽوي " />. ساڳي سال عبدالله بن زبير قبا ۾ ڄائو جيڪو ھجرت ۾ ڄمندڙ پھريون ٻار ھيو<ref name=" ٺٽوي " />. ھڪ روايت مطابق ساڳي سال زڪوات فرض ڪئي وئي ۽ ٻي روايت مطابق ۲ ھجري ۾ رمضان جي روزن بعد فطري ادا ڪرڻ جو حڪم آيو جنھن بعد زڪوات کي فرض ڪيو ويو<ref name=" ٺٽوي " />. ۱ ھجري ۾ شوال جي مھيني دوران ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق ۲ ھجري ۾ بيبي عائشه رضه جي رخصتي ٿي<ref name="ٺٽوي " />. ۱ ھجري ۾ جڏهن نبي ڪريم {{درود}} جن ابو ايوب انصاري جي گھر پھتا ان وقت عبدالله بن سلام پنھنجي خاندان سميت اسلام ۾ داخل ٿيو. ساڳي سال يھودين جي بنو قريظه قبيلي جي عثمان بن اشھل قرظي جو کجين جي باغ ۾ نوڪري ڪندڙ سلمان فارسي رضه ۽ ڏھن سالن جو انس بن مالڪ انصاري خزرجي پڻ اسلام ۾ داخل ٿيا. پاڻ سڳورن {{درود}} جي نياڻي سيده رقيه رضه رمضان جي مھيني سن ۲ ھجري ۾ وفات ڪئي. سن ۲ ھجري ۾ بطن رابغ ۾ عبيدہ بن حارث جي اڳواڻي ۾ پاڻ سڳورن طرفان موڪليل جھادي مھم دوران بطن رابغ ۾ الله جي راھ ۾ پھريون تير سعد بن ابي وقاص ھلايو<ref name="ٺٽوي " /><ref name =" دنيہ" > المواھب اللدنيہ، قسطلاني، جلد ۲, صہ ۶۱</ref>. ساڳي سال قبلي جي تبديلي جو واقعو ٿيو جنھن تحت بيت المقدس جي جاء تي ڪعبة الله کي مسلمانن جو قبلو مقرر ڪيو ويو. اھو اڱاري جو ڏينهن ھيو ۽ پاڻ سڳورا {{درود}} جن بنو سلمه وارن جي مسجد ۾ ٻنپھرن جي نماز پڙھائي رھيا ھئا ۽ جڏھن پھريون ۲ رڪعتون پوريون ڪيائون تہ ان وچ ۾ حڪم نازل ٿيو<ref name ="طبري " > تاريخ طبري، جلد ۲, صه ۱۶۸</ref><ref name=" ٺٽوي " />. ۽ نماز دوران پاڻ سڳورن {{درود}} جن رخ ڦيرائي ڪعبي طرف ڪيو ۽ مقتدين بہ ان عمل کي ورجايو<ref name=" ٺٽوي " /> ۽ باقي ۲ رڪعتون ڪعبي طرف منھن ڪري پڙھيون ويون جنھن ڪري ان مسجد تي مسجد قبلتين جو نالو پئجي ويو. ساڳي سال پاڻ سڳورن {{درود}} جن عاشوري جي ڏينهن روزو رکيو ۽ ماڻھن کي فرمايو تہ روزو انھن تي واجب آهي<ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال يعني ۲ ھجري ۾ رمضان جا روزا فرض ڪيا ويا ۽ ساڳي سال نبي ڪريم {{درود}} جن تي صلوات پڙھڻ جو حڪم آيو<ref name="ٺٽوي " />. ھن سال فطري ادا ڪرڻ جو حڪم ۽ ٻنھي عيدن تي عيد نماز پڙهڻ جو حڪم پڻ نازل ٿيو. نبي ڪريم {{درود}} جن عيد الفطر جي پھرين نماز ۽ عيد الاضحي جي پھرين نماز پڻ ھن سال پڙھايون ۽ ساڳي سال قرباني ڪرڻ جو حڪم ڏنو ويو<ref name="ٺٽوي " />. ساڳي سال عبدالله بن مسعود حبشه مان مديني موٽي آيو. ھن سال اسلامي تاريخ جو ڪنھن بہ سريا جي پھرين سپه سالار عبدالله بن جحش واري سريه ۾ مسلمانن ھٿان پھريون مشرڪ ماريو ويو جنھن جو نالو عمرو بن العلاء حضرمي ھيو ۽ ان سريا ۾ مشرڪن جا پھريون دفعو ٻہ ماڻھو قيدي ٿيا جن ۾ حڪم بن ڪيسان ۽ عثمان بن عبدالله شامل هئا <ref name=" ٺٽوي " />. ھن سال جنگ بدر لاء تياري دوران سعد بن عبادہ ھڪ زرہ '''ذات الفضول''' جي نالي سان نبي ڪريم {{درود}} جن جي حوالي ڪئي جيڪا سڄي ڄمار پاڻ سڳورن {{درود}} جن وٽ رھي<ref name=" ٺٽوي " />. آخري زماني ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} اھا زرہ 30 سير جون (barley) جي عيوض ابو شحم نالي يھودي وٽ گروي رکي ھئي، جيڪا سندن وصال بعد ابوبڪر صديق رضه اھو قرض ادا ڪري ڇڏائي<ref name=" ٺٽوي " />. ۱۲ رمضان سن ۲ ھجري (624ع) تي ۳۰۰ مسلمانن جي لشڪر سان، جن ۾ ۶۰ مھاجر ۽ باقي انصار شامل هئا، مديني مان بدر طرف روانا ٿيا<ref name=" Awan " />. ,نڪرڻ وقت ابولبابہ کي مديني جو گورنر مقرر ڪيو ويو<ref name=" Awan " />. بدر ڳوٺ واپاري قافلن واري رستي لڳ مديني کان ۸۰ ميلن جي فاصلي تي واقع ھيو<ref name="Awan " />. مڪي جي قريش جي لشڪر ۾ سازوسامان سميت ھڪ ھزار ماڻھو ھيا جن جو سپه سالار عتبه ابن ربيعه ھيو. ان لشڪر ۾ ۱۰۰ گھوڙيسوار پڻ ھيا<ref name=" Awan " />. غزوه بدر ۾ جڏھن مسلمان روحا ٽپي صفراء ويجھو پھتا تہ پاڻ سڳورن {{درود}} اصحابين سان مشورو ڪيو. جنگ دوران عڪاشہ بن محصن اسدي جي تلوار ٽٽي پئي ته پاڻ سڳورن {{درود}} جن ان کي کجي جي ھڪ ڳاني ڏئي ان جي مدد سان مقابلو ڪيو<ref name="ٺٽوي " />. ھن اھا ڳاني مرڻ گھڙي تائين پاڻ وٽ سنڀالي رکي ھئي. بدر جي جنگ ۾ عبدالله بن سھيل ڪافرن جو لشڪر ڇڏي مسلمان ٿي اسلامي لشڪر ۾ شامل ٿيو. ھن سال غنيمت جو مال مسلمانن لاء حلال ڪيو ويو. جنگ بدر ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن کي ذوالفقار نالي تلوار ھٿ آئي جيڪا مشرڪن مان عاص بن منبه يا ھڪ ٻي روايت مطابق نبيه بن حجاج جي ملڪيت ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. اھي ٻئي غزوہ بدر ۾ مارجي ويا هئا. ھڪ روايت مطابق بعد ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} جن اھا تلوار حضرت علي ڪرم الله وجهه کي عطا ڪئي ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. غزوه بدر ۾ ۱۴ مسلمان شھيد ٿيا جن ۾ ۶ مھاجر ۽ ۸ انصار ھيا. ابو جھل، عتبہ بن ربيعه، شيبه بن ربيعه، اميہ بن خلف، ۽ وليد بن عتبہ سميت ۷۰ ڄڻا ھن جنگ ۾ مارجي ويا. ابو جھل زخمي ٿيل پوئين پساهن ۾ ھيو عبدالله بن مسعود تلوار سان سر قلم ڪيو<ref name=" ٺٽوي " />. ۷۰ ڄڻا قيد ڪيا ويا جن ۾ عباس بن عبدالمطلب ، عقيلي بن ابو طالب ، نوفل، اسود ابن عامر پڻ شامل هئا. رسول ڪريم {{درود}} مسلمانن کي سختي سان تاڪيد ڪئي تہ قيدين سان نرمي وارو ورتاءُ رکن<ref name=" Awan " />. سن ۲ ھجري ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن حضرت علي ڪرم الله وجهه جي ڪنيت ابو تراب تجويز ڪئي<ref name=" ٺٽوي " />. غزوه بدر کان پوءِ ساڳي سال ابو لهب عدسہ نالي ھڪ موذي ۽ وچڙندڙ چمڙي جي بيماري ۾ فوت ٿي ويو<ref name ="الھدہ " > سبل الھدہ والرشاد، شامي، صہ ۶۷ </ref><ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال پاڻ سڳورن {{درود}} پنھنجي نياڻي سيدہ فاطمه الزهراء رضه جو نڪاح حضرت علي ڪرم الله وجهه سان ڪرايو. سن ۳ ھجري ۾ شعبان جي مھيني ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن جو بيبي حفصه بنت عمر سان نڪاح ٿيو. ساڳي سال رمضان جي مھيني ۾ سندن نڪاح بيبي زينب بنت خزيمه ھلاليه سان ٿيو. ھن سال پاڻ سڳورن {{درود}} جن جو ڏھوٽو عبدالله بن عثمان بن عفان وفات ڪري ويو<ref name="ٺٽوي " />. ربيع الاول جي مھيني ۾ ساڳي سال سندن نياڻي سيدہ ام ڪلثوم جو نڪاح عثمان بن عفان رضه سان ٿيو ۽ ساڳي سال امام حسن رضه جو جنم ٿيو. ان جو نالو والدين حرب رکيو پر نبي ڪريم {{درود}} جن کيس حسن جو نالو ڏنو<ref name=" علوي" />. شبر، شبير ۽ مشبر ھارون نبي جي پٽن جا نالا ھيا جيڪي عبراني زبان جا لفظ ھيا انھن جو عربي بدل حسن ، حسين ۽ محسن ھيا<ref name="علوي " />. سن ۳ ھجري ۾ ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق ۴ ھجري ۾ شراب کي حرام ڪيو ويو<ref name=" طبري " />. ساڳي سال شوال جي مھيني ۾ غزوه احد وارو واقعو پيش آيو جنھن ۾ ۷۰ اصحابي شھيد ٿيا جن ۾ حمزہ رضه، مصعب بن عمير رضه ، عبدالله بن جحش رضه پڻ شامل هئا<ref name="ٺٽوي " />. بدر جي شڪست ھڪ سال پوء قريش مڪي مان ۳۰۰۰ ماڻھن جو لشڪر مديني تي حملي لاء موڪليو ۽ مسلمانن جو ۱۰۰۰ ماڻھن جو لشڪر مديني مان نڪتو جنھن مان عبدالله بن ابي ۽ سندس ۳۰۰ ساٿي شوط واري مقام لڳ رستي مان ئي واپس مديني موٽي ويا جنھن سبب بنو سلمه ۽ بنو حارثه قبيلن جا ماڻھو پڻ دلشڪستا ٿيا ۽ انھن پڻ موٽڻ جو ارادو ڪيو ھو پر پوء باقي ۷۰۰ ڄڻا جبل احد جي ڪڇ لڳ مديني کان ۴ ميلن جي فاصلي تي پھتا جتي جنگ لڳي<ref name =" مودودي" > تفھيم القرآن، مولانا ابوالاعلیٰ مودوي، جلد ۱, صه ۲۳۰، ۲۸۴, ۲۸۵، ۳۰۰, ۳۵ ايڊيشن، </ref>. قريش جو لشڪر ۱۲ شوال سن ۳ ھجري (20 مارچ 625ع) تي جبل احد لڳ اربع جي ڏينهن خيما کوڙيا ۽ مسلمانن جو لشڪر جمعي ڏينهن مديني مان روانو ٿيو<ref name=" Awan " />. مسلمانن جي پٺيان احد جبل ھيو ۽ سامھون مڪي وارن جو لشڪر ، پاسي ۾ ھڪ جابلو لنگھ تي عبدالله بن جبير جي قيادت ۾ ۵۰ تيراندازن جو جٿو ويھاريو ويو جن کي حڪم ھيو تہ ڪنھن کي بہ مسلمانن جي لشڪر طرف اچڻ نه ڏين ، ڪنھن صورت ۾ بہ اتان نہ ھٽن ڀلي کڻي پکين کي انھن جون ٻوٽيون نوچيندي ڇونہ ڏسن پر جاء تان ھرگز نه ھٽن<ref name=" مودودي " />. نبي ڪريم {{درود}} جن عبدالله بن جبير جي سرواڻي ۾ پنجاھ کن تيراندازن کي ٻن جبلن وچ واري گھاٽ تي مقرر ڪيو ھو ۽ حڪم ڏنو ھو تہ ھر حالت ۾ پير پٺتي نہ ھٽائين پوء کڻي سوڀ ٿئي يا نہ ٿئي. عبدالله بن جبير ۽ ڪجھ ڄڻا حڪم تي ڪاربند رھيا باقي ٻيا سڀ مال غنيمت جي ميڙڻ ۾ لڳي ويا. عبدالله بن جبير پنھنجي مقام تي ئي شھيد ٿي ويو<ref name=" ٺٽوي" /><ref name ="دلائل " > دلائل النبوة، بيھقي، جلد ۳, صه ۲۲۹</ref><ref name=" مودودي " />. ،،مشرڪن جي لشڪر ۾ خالد بن وليد رسالدار ھيو جنھن صورتحال جو فائدو وٺندي ۱۰۰ گھوڙي سوارن جي دستي کي احد جبل جي پٺيان ڦيرائي ان جابلو لنگھ کان مسلمانن جي لشڪر تي حملو ڪيو جنھن سان بازي ڦري وئي ۽ ڀڄي ويل دشمن پڻ موٽي اچي حملي آور ٿيا<ref name=" مودودي " />. رڳو ڪجھ جانثار مقابلي ۾ ڄمي بيٺا باقي مسلمانن ۾ ڀاڄ پئجي وئي<ref name=" مودودي " />. جنگ ۾ اھو اڃان تائين حل نہ ٿي سگھندڙ معمو بڻيل آهي تہ آخر مڪي وارا مڪمل فتح کان اڳ ڇو اتان پوئتي موٽي ھليا ويا<ref name=" مودودي " />. غزوه احد ۾ عتبه بن ابي وقاص پاڻ سڳورن {{درود}} کي پٿر ھيون جنھن سان اڳين ڏندن مان ساڄي پاسي ھيٺيون ڏند مبارڪ شھيد ٿيو<ref name="ٺٽوي " />. ابي بن خلف پاڻ سڳورن {{درود}} مٿان تلوار سان حملو ڪيو ان وقت پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي ھٿ ۾ ھڪ ننڍڙو نيزو ھيو، جڏھن ويجھو ٿيو تہ ان مشرڪ کي اھو نيزو ھنيو جنھن سان سندس پاسيراٽيون ڀڄي پيون جيڪو پوء مڪي کان ھڪ ڏينھن جي پنڌ تي واقع مرالظھران نالي ڳوٺ ۾ فوت ٿي ويو<ref name=" ٺٽوي " />. مشرڪن جي لشڪر مان عبدالله بن شھاب پاڻ سڳورن {{درود}} ڏانھن تير اڇلائي کين زخمي ڪيو. اھو بعد ۾ مسلمان ٿيو ۽ امام زھري جو ڏاڏو ھيو<ref name="ٺٽوي " />. کيس عبدالله اصغر پڻ سڏيندا هئا<ref name ="سيرتون " > سيرة ابن اسحاق، صه ۳۰۵ ۽ سيرت ابن ڪثير جي جلد ۳ ، صه ۵۹</ref>. غزوہ احد ۾ عبدالرحمان بن عوف کي ۲۱ زخم رسيا<ref name=" ٺٽوي " /><ref name ="ھشام ابن " > سيرت ابن ھشام، جلد ۲, صہ ۸۸ </ref>. احد جي جنگ ۾ ۷۰ مسلمان شھيد ٿيا<ref name=" مودودي " />. ابوسفيان ويندي وقت مسلمانن کي چيلينج ڪيو تہ ايندڙ سال بدر جي ي مقام تي انھن سان مقابلو ٿيندو.<ref name=" مودودي " /> احد جي شھيدن مان نبي ڪريم {{درود}} جن پھريان حمزه رضه جي نماز جنازه پڙھائي ۽ بعد ۾ سڀني شھيدن جي. ھر شھيد کي آڻي حمزه رضه جي ميت ڀرسان رکيائون پوء ان جي نماز پڙھي وئي اھڙي طرح حمزه رضه جي مٿان ۷۰ ڀيرا نماز پڙھي وئي. ان روايت جي بنياد تي حنفين ويجھو شھيد جي نماز پڙھي ويندي آهي<ref name=" ٺٽوي " />. ھڪ روايت مطابق نبي ڪريم {{درود}} جن شھيدن جي جنازي جي نماز نہ پڙھائي ھئي ان ڪري شافعين ۾ شھيدن جي جنازي جي نماز نہ پڙھي ويندي آهي<ref name=" ٺٽوي " />. سن ن ۴ ھجري ۾ غزوه بنو نضير جو واقعو پيش آيو جنھن جي پڄاڻي بعد ان قبيلي جي ماڻهن کي سندن گھرن ۽ گھاٽين مان تڙي ڪڍيو ويو<ref name=" ٺٽوي" />. ھڪ روايت مطابق ساڳي سال شراب جي حرمت جو حڪم آيو<ref name="ٺٽوي " />. سن ۴ ھجري ۾ ام المؤمنين بيبي زينب رضه وفات ڪئي. ساڳي سال نماز ۾ قصر جو حڪم آيو. سن ۵ ھجري ۾ غزوه خندق واقع ٿي. جنگ ۾ مخالف لشڪر مان حبان بن قيس جو تير سعد بن معاذ کي پٺي واري ڦڻي ۾ لڳو جيڪو غزوہ خندق ۽ غزوہ بنو قريظه جي پڄاڻي کانپوءِ وفات ڪري ويو<ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال غزوہ بنو قريظه ۾ يھودين جو سردار ۽ بيبي صفيه رضه جو پيءُ حيي بن اخطب مارجي ويو<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۵ ھجري ۾ بنو مزينہ وارن جي وفد ۽ عبدالقيس واري وفد نبي ڪريم {{درود}} جن سان ملاقات ڪري اسلام ۾ داخل ٿيا. ساڳي سال ذوالحج جي مھيني ۾ رسول الله {{درود}} پنھنجي گھوڙي تي سوار ٿي غابہ ڏانھن وڃي رھيا ھئا تہ گھوڙي تان ڪري پيا جنھن ڪري سندن پير مڙي پيو ۽ پاسي ۾ رھڙا بہ آيا جنھن ڪري ڪيترا ڏينھن گھر کان ٻاهر نه نڪتا ۽ مسجد ۾ بہ نہ وڃي سگھيا ۽ نماز گھر ۾ ويٺي ادا ڪئي<ref name="ٺٽوي " /><ref name =" شرح" > شرح علیٰ المواھب اللدنيہ، زرقاني، جلد ۳, ص ۹۷ </ref>. سن ۵ ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق سن ۶ ھجري ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن مديني ۾ گھوڙن جي گوء ڪرائي<ref name=" ٺٽوي " /><ref name ="جلد ۴ " > سبل الھدہ والرشاد، شامي، جلد ۴, صہ ۳۵۳</ref><ref name ="ابن الاثير ۱ " > اسد الغابہ، ابن الاثير، جلد ۱, صہ ۲۳</ref>. سن ۵ يا ھڪ روايت مطابق ۶ ھجري ۾ غزوه بني مصطلق واقع ٿي جنھن بعد بيبي عائشه رضه مٿان بھتان وارو افڪ جو واقعو پيش آيو<ref name=" ٺٽوي " />. افڪ معني آهي اھڙي ڳالھ ڪرڻ جيڪا حقيقت جي ابتڙ ھجي<ref name=" علوي " />. سن ۶ يا ۷ ھجري ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن اھڙي منڊي تيار ڪرڻ جو حڪم ڏنو جنھن ۾ ٽن سٽن ۾ محمد رسول الله کليل ھجي. اھڙيءَ طرح يعلیٰ بن اميہ نالي صحابي اھا منڊي تيار ڪئي جنھن جي مھر ۾ مٿين سٽ ۾ الله وچين ۾ رسول ۽ ھيٺين سٽ ۾ محمد اڪريو ويو. منڊي تيار ٿيڻ بعد نبي ڪريم {{درود}} جن عجمي حاڪمن کي ۶ خط موڪلي دين جي دعوت ڏني<ref name=" ٺٽوي " />. اھي خط عمرو بن اميه ذريعي حبش جي حاڪم نجاشي ڏانھن، دحيہ بن خليفه ڪلبي ذريعي روم جي قيصر (سيزر) ھرقل ڏانھن ، عبدالله بن خذافہ سھمي ذريعي ايران جي ڪسرا ( خسرو) پرويز بن ھرمز بن نوشيروان ڏانھن، حاطب بن ابي بلتعہ لخمي ذريعي مصر ۽ اسڪندريہ جي حاڪم مقوقس ڏانھن ۽ شجاع بن وھب ذريعي دمشق جي ھڪ ماڳ غوطہ جي حاڪم حارث بن ابوشمر غساني ڏانهن ۽ سليط بن عمرو ذريعي يمامہ جي حاڪم ھوذہ بن علي حنفي ڏانهن روانا ڪيا<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۶ ھجري ۾ نبي ڪريم {{درود}} طرفان اٺن جي گوء پڻ ڪرائي وئي جنھن ۾ پاڻ سڳورن جي ڏاچِي قصواء پڻ شامل ھئي پر ان کان ھڪ اعرابي جو توڏو گوء کڻي ويو<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۷ ھجري ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن عمرةالقضاء ادا ڪيو ۽ ڏاچي تي سوار ٿي مڪي ۾ داخل ٿيا جنھن جي مھار عبدالله بن رواحہ جي ھٿ ۾ ھئي. جڏھن بيت الله جي طواف لاء مسجد الحرام ۾ ۾ داخل ٿيا تہ ڪافر ڪنڊ ۾ ويٺا هئا<ref name=" ٺٽوي " />. ان وقت پاڻ سڳورن {{درود}} جن بلال رضه کي حڪم ڏنو ته ڪعبي جي ڇت تي بيھي اذان چوي<ref name=" ٺٽوي " /><ref name =" البدايہ ۲" > البدايہ والنھايہ، جلد ۱, صہ ۲۳۲ </ref> <ref name =" بڪري ۲" > تاريخ الخميس، ديار بڪري، جلد ۲, صه ۶۳ </ref><ref name =" شامي ۵" > سبل الھدہ والرشاد، شامي، جلد ۵, صه ۱۹۳ </ref>. پاڻ سڳورا {{درود}} جن تڏھن ڪعبي ۾ بتن جي ھجڻ ڪري داخل نہ ٿيا ۽ اٺين ھجري ۾ مڪي جي فتح وقت بتن ٽوڙڻ بعد ان ۾ داخل ٿيا<ref name=" ٺٽوي " /> <ref name ="المغازي ۱ " > المغازي، واقدي، جلد ۲, صه ۷۳۸</ref><ref name =" قسطلاني ۲" > شرح علي المواھب اللدنيہ، قسطلاني، جلد ۲, صه ۶۵۷ ۽ ۶۵۸ </ref>. عمرة القضاء جي ادائيگي بعد حمزه رضه جي ننڍڙي نياڻي امامه يا عمارہ پاڻ سڳورن {{درود}} جن کي چاچا چاچا سڏيندي ڪڍ آئي جيڪا مديني تائين بيبي فاطمه الزهراء رضه وٽ رھي جنھن کي بعد ۾ سندس سؤٽ جعفر رضه جي سنڀال گهٽ آندو ويو جنھن جي گھرواري عمارہ جي ماسي ھئي ۽ نبي ڪريم {{درود}} جن فرمايو تہ ماسي ماء جي جاء تي آهي<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۷ يا ۸ يا ۱۰ ھجري ۾ رسول الله {{درود}} جن غسان جي حاڪم جبلہ بن ايھم ڏي دين جي دعوت جو خط موڪليو جنھن جي جواب ۾ اھو مسلمان ٿيو<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۷ ھجري ۾ مصر ۽ اسڪندريہ جي حاڪم مقوقس قبطي پاڻ سڳورن {{درود}} جي خدمت ۾ سوکڙيون موڪليون جن ۾ ٻه ٻانھيون ماريه قبطيہ ۽ سندس ڀيڻ سيرين ، يعفور نالي گڏھ، دلدل نالي ھڪ خچر ، ۲۰ عدد نفيس ململ جا ٿان، ھزار مثقال سون ، اعلي قسم جي ماکي ، ھڪ ڪاٺي جي ٺھيل شامي سرمي داڻي ، آئينو ، ڦڻي شامل ھيا<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۸ ھجري ۾ صفر جي مهيني ۾ عمرو بن العاص ، خالد بن وليد ۽ عثمان بن ابو طلحه مديني اچي پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي ھٿ تي مسلمان ٿيا جن مان ٻہ مھينن بعد خالد بن وڏو ليد جنگ موته ۾ شرڪت ڪئي ۽ فتح تي کيس نبي ڪريم {{درود}} جن سيف الله جو لقب ڏنو<ref name=" ٺٽوي " />. == غزوات== الله جي راھ ۾ اھا جنگ يا جنگي مھم يا جھادي مھم جنھن ۾ رسول الله {{درود}} جن شرڪت ڪئي ان کي غزوہ سڏيو ويندو آهي. زيد بن ارقم غزوات جو ڪل تعداد ۱۹, جابر بن عبدالله وري ۲۱ ٻڌايو آھي<ref name="علوي " />. موسیٰ بن عقبه، ابن اسحاق، واقدي، ابن سعد، قسطلاني، ابن جوزي ۽ دمياطي انھن جو تعداد ۲۷ ۽ علامه ابو عبدالله شامي پنھنجي ڪتاب ''سبل الھدیٰ والرشاد'' ۾ تعداد ۲۸ ڄاڻايو آهي<ref name=" علوي " /> جن ۾ [[ودان]] جي مقام تي [[غزوه ابوآء]] يا غزوه ودان (۱۱ صفر ۲ ھجري)، [[بواط]] جي مقام تي [[غزوه بواط]] (ربيع الاول ۲ ھجري)، [[بدر]] جي مقام تي [[غزوه سفوان]] يا غزوه بدر اولا ( ربيع الاول ۲ ھجري)، [[عشيره]] جي مقام تي [[غزوه عشيره]] ( جمادالاول ۲ ھجري)، بدر جي مقام تي [[غزوه بدر]] ( ۱۷ رمضان ۲ ھجري)، [[قرقرة الڪدر]] جي مقام تي [[غزوه قرقرة الڪدر]] يا غزوہ بني سليم (شوال ۲ ھجري)، [[عريض]] جي مقام تي [[غزوه سويق]] (۵ ذوالحج ھجري)، [[نجد]] جي مقام تي [[غزوه ذي امر]] يا غزوہ غطفان (محرم ۳ ھجري)، [[بحران جو مقام|بحران جي مقام]] تي [[غزوه فرع]] (ربيع الاول ۳ ھجري)، [[مدينه منوره ]] جي مقام تي [[غزوه بنو قينقاع]] (جماد الاول يا شوال ۳ ھجري)، [[احد جبل|جبل احد]] جي مقام تي [[غزوه احد]] ( شوال ۳ ھجري)، [[حمراء الاسد ]] جي مقام تي [[غزوه حمراء الاسد]] (۱۷ شوال ۳ ھجري)، عاليه جي مقام تي [[غزوه بنو نضير]] (ربيع الاول ۴ ھجري)، بدر جي مقام تي [[غزوه بدرالآخيرہ]] يا بدراموعد (شعبان ۴ ھجري)، [[دومة الجندل]] جي مقام تي [[غزوه دومة الجندل]] (ربيع الاول ۵ ھجري)، [[مريسيع]] جي مقام تي [[غزوه بنو مصطلق]] يا غزوه مريسيع (شعبان ۵ ھجري)، مدينه منوره جي مقام تي [[غزوه خندق]] (شوال ۵ ھجري)، [[غران]] جي مقام تي [[غزوه بنو قريظه]] (ذوالقعد ۵ ھجري)، [[نجران]] جي مقام تي [[غزوه بنو لحيان]] (رجب 6 ھجري)، [[حديبيه]] جي مقام تي [[غزوه حديبيه]] (ذوالقعد 6 ھجري)، [[ذي قرد]] جي مقام تي [[غزوہ ذي قرد]] ( ذوالحج 6 ھجري)، [[خيبر]] جي مقام تي [[غزوہ خيبر]] ( محرم ۷ ھجري), [[واديء القریٰ]] جي مقام تي [[غزوہ واديءِ القریٰ]] ( صفر ۷ ھجري)، نجد جي مقام تي [[غزوہ ذات الرقاع]] يا غزوہ محارب و بني ثعبله ( ۱۰ ربيع الاول ۷ ھجري), مڪي شريف جي مقام تي غزوہ [[فتح مڪه]] (۱۰ رمضان ۸ ھجري), [[حنين]] جي مقام تي [[غزوہ حنين]] ( 6 شوال ۸ ھجري), [[طائف]] جي مقام تي [[غزوہ طائف]] ( شوال ۸ ھجري), [[تبوڪ]] جي مقام تي [[غزوہ تبوڪ]] ( رجب ۹ ھجري). جيڪي لشڪر رسول الله {{درود}} جن اصحابين جي اڳواڻي ۾ جھاد لاء روانا ڪيا پر پاڻ شرڪت نہ ڪئي ان جنگي مھم کي سرايا يا بعوث سڏيندا آهن. اھڙين جنگي مھمن جو تعداد اٽڪل ۷۹ ھيو. ===صلح حديبيه=== سن ۶ ھجري ۾ سومر جي ڏينهن ذوالقعد جو چنڊ ڏسي نبي ڪريم {{درود}} جن احرام ٻڌو ۽ عمري جي نيت سان ۱۳۰۰ ھڪ روايت مطابق ۱۴۰۰ يا ۱۵۰۰ مسلمانن ۽ قرباني لاءِ ۷۰ اٺن سميت مڪي ڏانھن روانا ٿيا ۽ جڏھن حديبيه پھتا تہ مشرڪن سندن رستي روڪ ڪئي جنھن بعد صلح ٿي ۽ مسلمانن بغير عمري جي موٽي ويا<ref name=" ٺٽوي " />. حديبيه ۾ صحابين ھڪ ٻٻر جي وڻ جي ھيٺان ويھي نبي ڪريم {{درود}} جن جي ھٿ تي ھٿ رکي بيعت ھنن لفظن ۾ ڪئي تہ "جي موت بہ آيو تہ پٺتي نہ ھٽنداسون". بيعت ۾ سڀ کان پھريون شخص ابو سنان وھب بن محصن اسدي ھيو<ref name="ٺٽوي " />. صلح واري موقعي تي معاھدو ڪيو ويو ته ڌريون ڏھن سالن تائين جنگ نہ ڪنديون. معاھدو حضرت علي ڪرم الله وجهه جن لکيو<ref name=" ٺٽوي " />. واپسي ۾ رستي ۾ سورة الفتح نازل ٿي === خيبر جي فتح=== سن ۷ ھجري ۾ غزوه خيبر واقع ٿي<ref name=" ٺٽوي" />. خيبر ۾ يھودين جا ۶ قلعا واقع ھيا جن مان سڀ کان مضبوط قلعو قموس ھيو جنھن جو مالڪ مرحب نالي سردار ھيو<ref name=" علوي" />. غزوه خيبر جي موقعي تي نبي ڪريم {{درود}} فرمايو تہ:"سڀاڻي اسان اسلامي جھنڊو ان شخص جي حوالي ڪنداسون جيڪو الله ۽ ان جي رسول سان محبت ڪندڙ ھوندو ۽ الله ۽ ان جو رسول ان سان محبت ڪندڙ ھوندا". ٻئي ڏينهن اھو جھنڊو علي بن ابي طالب رضہ کي ڏيندي فرمايو تہ: " اي علي! ھتان جي رھاڪن سان وڙھڻ ۾ تڪڙ نہ ڪجانء، پھريان سندن آڏو دين جي دعوت ۽ الله جي حقن جي ڄاڻ رکجان. پوء رب سائين ھڪ ماڻھو کي به تنھنجي ھتان ھدايت تي ھلايو تہ تنھنجي لاء اھو ڳاڙھن اٺن کان بہ ڀلو آھي"<ref name=" ٺٽوي " />. ھن غزوہ ۾ مسلمانن جي لشڪر مان ۱۵ ماڻھو فوت ٿيا جڏھن ته يھودين جا ۹۳ ڄڻا مارجي ويا جن ۾ انھن جا جنگي جوڌا مرحب ۽ سندس ڀاء حارث، ٻہ سردار عامر ۽ ياسر پڻ شامل هئا<ref name=" ٺٽوي " />. مرحب ، حارث ۽ عامر کي علي بن ابي طالب رضہ ۽ ياسر کي زبير بن عوام ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق علي بن ابي طالب رضہ قتل ڪيو<ref name=" ٺٽوي " />. مرحب سان ويڙھ دوران علي بن ابي طالب تلوار جو زوردار وار مرحب جي مٿي تي ڪيو جيڪو ان جي لوھي ٽوپلي، ۽ مٿي کي چيري سندس ڏندن تائين لڳو ۽ مرحب مارجي ويو<ref name=" Awan " />. جنگ ۾ جڏھن ڇتي ويڙھ شروع ٿي تہ پاڻ سڳورن {{درود}} فرمايو ته "ھاڻي تنور تتو آھي"<ref name=" ٺٽوي " />. سخت ويڙھ بعد قاموس قلعو مسلمانن جي قبضي ۾ آيو تہ يھودين رحم جي درخواست ڪئي جيڪا قبول ڪئي وئي<ref name=" Awan " />. خيبر جي فتح بعد مرحب جي ڀائٽي ۽ ھڪ امير سلام بن مشڪم جي زال زينب بنت حارث نبي ڪريم {{درود}} جن دعوت ڪئي جنھن ۾ ٻاڪري گوشت جي ڀاڄي ۾ زھر وجھي کين کارايو پر نبي ڪريم {{درود}} جن کيس معاف ڪري ڇڏيو ۽ بعد ۾ اھا عورت مسلمان ٿي وئي<ref name=" ٺٽوي " /><ref name =" الاصابہ ۱" > الاصابہ، ابن حجر، جلد ۴, صہ ۳۱۴ </ref>. ھڪ ٻي روايت مطابق جڏھن بعد ۾ زھر سبب بشر بن براء فوت ٿي ويو تہ ان جي قصاص ۾ کيس قتل ڪيو ويو<ref name="ٺٽوي " /><ref name ="البدايہ ۱ " > البدايہ والنھايہ، ابن ڪثير، جلد ۴, صہ ۲۱۰ </ref>. === مڪي جي فتح=== صلح حديبيه کان پوء مسلمانن کي امن سان تبليغ جو موقعو ملي ويو. قريش جي بڇ تي سندن اتحادي بنو بڪر قبيلي وارن بنو خزاعہ وارن تي حملو ڪيو جنھن ۾ قريش جا عڪرمہ بن ابوجھل ۽ صفوان بن اميه وارا شناخت مٽائي بنو بڪر وارن سان گڏجي وڙھيا. انھن حرم ۾ پناھ ورتي پر کين اتي قتل ڪيو ويو. بنو خزاعہ وارا مديني ۾ نبي ڪريم {{درود}} وٽ دانھن کڻي آيا ۽ انصاف جي گھر ڪئي. نبي ڪريم {{درود}} قريش ڏانھن ھيٺين ٽن شرطن مان ڪو به ھڪ قبول ڪرڻ جو مطالبو ڪيو: <br/> # جن کي قتل ڪيو ويو انھن جي خون بھا ادا ڪيو.<br/> # قريش بنو بڪر قبيلي سان اتحاد ختم ڪن.<br/> #صلح حديبيه جي منسوخي جو اعلان ڪن.<br/> قريشن صلح حديبيه جي منسوخي جو شرط قبول ڪيو. جڏھن مسلم نمائندو واپس ھليو ويو تہ پوء انھن ارادو تبديل ڪيو ۽ ابوسفيان مديني ۾ نبي ڪريم {{درود}} سان صلح حديبيه جي ٻيھر بحالي لاء ملڻ آيو پر نبي ڪريم {{درود}} ساڻس نه مليو. ھن صحابين کي منٿ ڪئي تہ سندس مدد ڪن پر ڪجھ نہ وريس<ref name="Awan " />. ۱۰ رمضان سن ۸ ھجري تي مسلمانن جي ڏھ ھزار ماڻھن جي لشڪر سان نبي ڪريم {{درود}} مڪي ڏانھن روانو ٿيو. حرم ۾ رتوچاڻ کان بچڻ خاطر ان روانگي کي مخفي رکيو ويو تہ جيئن مڪي وارن کي تعجب ۾ وجھجي. جڏھن مڪي ٻاھران خيما کوڙيا ته رات جو لشڪر جي ھر سپاھي کي الڳ باھ ٻارڻ جو حڪم ڏنو. ان وقت باھ جي ھڪ مچ جو مطلب ۱۰ کان ۱۵ ماڻھن جي بيٺڪ سمجھيو ويندو ھو<ref name=" Awan " />. ابوسفيان ، حاڪم اب حزام ۽ بديل ابن ورقه صلح جي لاء مسلمانن جي ڪئمپ ۾ پھتا پر ھاڻي اھو وقت ڪانه رھيو. ان بعد ابوسفيان عباس بن عبدالمطلب جي مدد سان نبي ڪريم {{درود}} وٽ معافي لاء پيش ٿيو. عمر بن خطاب کيس اسلام جو سخت دشمن ھجڻ ڪري مارڻ لاء زور ڀريو پر نبي ڪريم ان تي رحم ڪندي فرمايو تہ ڊپ نہ ڪر. ان کي اسلام ۾ داخل ٿيڻ جي دعوت ڏني وئي پر ھو ان لاء راضي نہ ھيو. جڏھن ٻئي ڏينهن تي اسلامي لشڪر جا جٿا مڪي ۾ داخل ٿيندي ڏٺا تہ پوء مسلمان ٿيو<ref name=" Awan" />. مڪي وارن مقابلو نہ ڪيو پر عڪرمہ جي ٽولي خالد بن وليد واري جٿي تي حملو ڪري ٽن مسلمانن کي ماريو ۽ عڪرمہ جي جٿي مان ۱۳ ڄڻا مارجي ويا ۽ عڪرمہ ڀڄڻ تي مجبور ٿي ويو. ڪعبي ۾ موجود ۳۶۰ بتن کي ڊاٿو ويو<ref name=" Awan " />. اعلان ڪيو ويو تي جيڪي گھرن جي اندر در بند ڪري ويھندا، جيڪي ھٿيار ڦٽي ڪندا يا جيڪي ابوسفيان جي گھر ۾ پناھ وٺندا انھن لاء عام معافي ھوندي. جن جن نبي ڪريم {{درود}} سان مجرمانه زيادتيون ڪيون ھيون نبي ڪريم {{درود}} انھن سڀني کي معاف ڪري ڇڏيو<ref name=" Awan " />. مڪي جي فتح بعد مديني ڏانهن ھجرت ڪرڻ جي فرض جي حڪم کي رد ڪيو ويو<ref name=" ٺٽوي " />. ===طائف جي فتح=== مڪي جو فتح بعد طائف وارا بدوين جا ھوازين، ٽقف ۽ ٻيا مشرڪ قبيلا مسلمانن تي حملي جو منصوبو جوڙڻ لڳا. نبي ڪريم {{درود}} جن سندن مڪي تي چڙھائي کان اڳ ساڻن جنگ جي تياري ڪئي ۽ شوال سن ۸ ھجري ۾ ٻارھن ھزار مسلمانن جي لشڪر سان طائف طرف روانا ٿيا ۽ جڏھن حنين جي اونھي ۽ سوڙھي وادي ۾ مڪي کان ۱۰ ميلن جي فاصلي تي طائف واري رستي تي پھتا تہ مٿانھن پاسن کان سندن مٿان تيرن جي برسات ڪئي وئي<ref name=" Awan " />. مسلمانن جي لشڪر ۾ ڀاڄ پئي رسول ڪريم {{درود}} کين سڏيندو رھيو. مؤمن ڀاڄ وارن مان رستو ڪڍي گھوڙا پڻ ڇڏي پيغمبر طرف وڌي ويڙھ شروع ڪئي جنھن بعد مشرڪن ۾ ڀاڄ پئي ۽ ثقف وارن طائف ۾ پناھ ورتي<ref name=" Awan" />. مسلمانن اڳتي وڌي طائف جو محاصرو ڪيو جنھن بعد طائف فتح ٿي ويو. قيدين کي آزاد ڪيو ويو ۽ طائف وارن قبيلن کي معافي ڏني وئي جن جي وڏي اڪثريت اسلام ۾ داخل ٿي وئي. مال غنيمت کي مڪي جي تازو اسلام ۾ داخل ٿيندڙن ۾ ورھايو ويو<ref name=" Awan " />. ==قرآن ۾ سندس تعارف== "اسان توھان کي حق جي علم سان خوشخبري ڏيڻ وارو ۽ ڊيڄارڻ وارو ڪري موڪليو"..(سورة البقرہ جي آيت ۱۱۹). "مان توھان جي وچ ۾ توھان مان ئي ھڪ رسول موڪليو، جيڪو توھان کي منھنجون آيتون ٻڌائي ٿو ، توھان جي زندگين کي سنواري ٿو ، توھان کي ڪتاب ۽ حڪمت جي تعليم ڏئي ٿو، ۽ توھان کي اھي ڳالھيون سيکاري ٿو جيڪي توھان نہ ڄاڻيندا هئا"...(سورة البقرہ آيت ۱۵۱). "اسان توکي ماڻھن لاء ھڪ رسول بڻائي موڪليو آهي. جنھن رسول جي اطاعت ڪئي ان دراصل الله جي اطاعت ڪئي".. (سورة النساء آيت ۸۰). "تون الله جي راھ ۾ وڙھ، تون پنھنجي ذات کانسواءِ ڪنھن ٻئي لاء ذميدار ناھين" (سورة النساء آيت ۸۳). "اي پيغمبر! جيڪو ڪجھ رب طرفان توتي نازل ڪيو ويو آهي اھو ماڻھن تائين پھچاء، جيڪڏهن تون ايئن نہ ڪيو ته تو پنھنجي پيغمبري جو حق ادا نہ ڪيو". ( سورة المائدہ ، آيت ۶۷). " محمد ان کانسواءِ ڪجھ ناھي بس ھڪ رسول آھي ، ان کان اڳ ٻيا رسول بہ گذاري چڪا آهن"... ( سورة آل عمران ، آيت ۱۴۴). "( اي پيغمبر) اھا الله جي رحمت آ جو تون ھنن ماڻھن لاء ڏاڍو نرم مزاج آھين " (سورة آل عمران ، آيت ۱۵۹). " درحقيقت مومنن تي الله اھو وڏو احسان ڪيو آھي جو سندن وچ ۾ انھن منجھان ھڪ اھڙو رسول اٿاريو جيڪو کين ان جون آيتون ٻڌائي ٿو ، سندن زندگين کي سنواري ٿو ۽ کين ڪتاب ۽ حڪمت جي تعليم ڏئي ٿو..." ( سورة آل عمران ، آيت ۱۶۴). == الوداعي حج == ۲۵ ذوالقعد ۱۰ ھجري (23 فيبروري 632) تي نبي ڪريم {{درود}} حج جي لاء مڪي مان مسلمانن جي ھڪ تمام وڏي اڪثريت سان گڏجي روانا ٿيا ۽ ۴ ذوالحج تي مڪي ۾ داخل ٿيا<ref name=" Awan " />. ۸ ذوالحج تي منا پھتا جتي ۹ ذوالحج جي صبح تائين ترسيا ۽ پوء عرفات پھتا جتي نمرا ۾ خيما کوڙيا ويا<ref name=" Awan" />. اتي مسلمانن جو مجموعو ھڪ لک چاليھ ھزار جي لڳ ڀڳ ھيو. اھو حجةالبلاغ ( وڏو حج) ۽ حجة الوداع (الوداعي حج) سڏيو ويو<ref name="Awan " />. نبي ڪريم {{درود}} سٽ تي ويھي خطبو ڏنو. مقرر ٿيل ماڻھو وڏي آواز خطبي جي لفظن کي دھرائي رھيا ھئا تہ جيئن سمورن حاجين تائين خطبو پھچي<ref name=" Awan " />. ==سندس وڇوڙو== صفر جي آخري رات دير سان جنت البقيع طرف اصحابين جي قبرن طرف ويا ۽ انھن ڏينھن ۾ کين مٿي ۾ سور ۽ بخار شروع ٿي چڪو ھو. وفات کان ۳ ڏينھن اڳ ڪمزوري ايتري وڌي وئي جو ابوبڪر صديق کي نماز جي امامت لاء چونڊيائون<ref name=" Awan " />. آخري ڀيرو امامت لاء علي بن ابي طالب ۽ فضل بن عباس جي سھاري سان مسجد نبوي ۾ داخل ٿيا<ref name=" Awan " />. سندن وفات بيبي عائشه رضه واري گھر ۾ ٿي جتي سندن تدفين ٿي جنھن جي مٿان ھاڻي سبز گنبذ واقع آهي<ref name="Awan " />. ==روضو مبارڪ== == توھين رسالت جا واقعا ۽ قانون== ==سيرت تي لکيل مستند ڪتاب== ===حديثن وارا مستند ڪتاب=== ==حضرت محمد صه ۽ مغربي فلاسافر== [[فائل:Muhammad Seal.svg|thumb|left|upright=0.8|حضرت محمد {{درود}} جي مھر جيڪا منڊي ۾ جڙيل ھئي ۽ سرڪاري خط و ڪتابت ۾ استعمال ڪئي ويندي ھئي]] ” پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي باري ۾ گوئٽي هڪ ڊگهو نظم لکيو جيڪو '''Mahomet's Gesang''' جي نالي سان مشهور آهي. ان نظم ۾ گوئٽي پاڻ سڳورن {{درود}} جي چهري جي هڪ محبت ڀري تصوير چٽي آهي هن نظم آخر ۾ گوئٽي لکيو آهي ته: ”پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي چهري مبارڪ تي نظر پوڻ سان انسان سندن مفتون ٿي پوندو.“ جرمن فيلسوف لائبنز (Leibniz) (1646-1716ع) متعلق پروفيسر اشپيز لکيو آهي ته پاڻ سڳورن {{درود}} جن کي ’دين الفطرت‘ جو باني سمجهندو هو.<ref>ڊاڪٽر قاضي نبي بخش؛ رسالو:مهراڻ؛ ڇپيندڙ:سنڌي ادبي بورڊ؛ 1962ع</ref> ==درود ۽ صلوات== [[فائل:Salavat of the prophet.png|thumb|left|upright=1.5|صلوات]] ==حوالا== {{حوالا}} [[زمرو:اسلام]] [[زمرو:محمد|*]] lfiii6gpqwrc83gaadqau1wbnm8s428 240408 240407 2022-08-28T09:46:08Z Intisar Ali 8681 /* قبيلو ۽ گھراڻو */ wikitext text/x-wiki {{Infobox person | honorific_prefix = ابوالقاسم | name = '''<span style='color: Green'>مُحَمَّدٌ</span>''' <!-- include middle initial, if not specified in birth_name --> | honorific_suffix = صلي الله عليه وآله وسلم | image =Dark vignette Al-Masjid AL-Nabawi Door800x600x300.jpg | image_size = 300px | alt = | caption = سندن نالو خوش خطاطي ۾ لکيل | native_name = ابوالقاسم | native_name_lang = عربي | birth_name = <!-- only use if different from name above --> | birth_date = {{birth date |570|04|20}} | birth_place = مڪو | baptised = <!-- will not display if birth_date is entered --> | disappeared_date = <!-- {{disappeared date and age|YYYY|MM|DD|YYYY|MM|DD}} (disappeared date then birth date) --> | disappeared_place = | disappeared_status = | death_date = {{death date and age|632|06|08|570|04|20}} | death_place = مدينو | death_cause = سخت بخار | body_discovered = | resting_place = مسجد نبوي، مدينو منور | resting_place_coordinates = <!-- {{coord|LAT|LONG|type:landmark|display=inline}} --> | monuments = مسجد نبوي | residence = مڪو پوء مدہنو | nationality = عرب | other_names = 99 نالا: مجتبیٰ، مصطفیٰ، بشیر، نذیر، احمد وغیرہ | ethnicity = <!-- Ethnicity should be supported with a citation from a reliable source --> | citizenship = حجاز | education = اُمِي | alma_mater = | occupation = واپار ، حاڪم ، قاضي، فوجي ڪمانڊر، معلم | years_active = | era = | employer = | organization = | agent = | known_for = اسلام جو پيغمبر | notable_works = *خدا جو ڏنل قرآن پھچائڻ * مديني جي رياست جو بنياد وجھندڙ * مسجد نبوي جو معمار *اسلام جي تعليم ڏنائين * حديث | style = | home_town = مڪو | salary = | net_worth = <!-- Net worth should be supported with a citation from a reliable source --> | height = <!-- "X cm", "X m" or "X ft Y in" plus optional reference (conversions are automatic) --> | weight = <!-- "X kg", "X lb" or "X st Y lb" plus optional reference (conversions are automatic) --> | television = | title = | term = | predecessor = عيسيٰ مسيح | successor = ڪو بہ نہ | party = | movement = | opponents = عربستان جا مشرڪ ۽ يھودي | boards = | religion = <!-- Religion should be supported with a citation from a reliable source --> | denomination = <!-- Denomination should be supported with a citation from a reliable source --> | criminal_charge = <!-- Criminality parameters should be supported with citations from reliable sources --> | criminal_penalty = | criminal_status = | spouse =* خديجه بنت خويلد (595–619) *سوده بنت زمعه (619–632) *حفصه بنت عمر (624–632) *جويريه بنت حارث (628–632) *عائشه (619–632) *زينب بنت جحش (627–632) *صفيه بنت حيي (629–632) *زينب بنت خزيمه (625–627) *ام سلمه (629–632) *ام حبيبه (628–632) *ريحانه بنت زيد (629–631) *ماريه قبطيه (630–632) *ميمونه بنت حارث (630–632) | partner = <!-- (unmarried long-term partner) --> | children = *عبد الله بن محمد، *قاسم بن محمد، *ابراهيم بن محمد، *زينب بنت محمد، *رقيه بنت محمد، *ام ڪلثوم بنت محمد، *فاطمه زهرا رضہ | parents = *عبد الله بن عبد المطلب * آمنہ بنت وھب | relatives = * عبدالمطلب (ڏاڏو) *ابوطالب (چاچو) * حمزہ (چاچو)رضہ *ابو لھب (چاچو) *علي رضہ (ڀائٽو، ۽ ڄاٽو) *عباس رضه (،چاچو) * ابو بڪر رضہ (سھرو) * عمر فاروق رضه (سھرو) *ابوسفيان (سھرو) | callsign = | awards = رحمته العالمين | module = آخري نبي | module2 = | module3 = | module4 = | module5 = | module6 = | signature =Muhammad Seal.svg | signature_alt = | signature_size = 50px | website = <!-- {{URL|example.com}} --> | footnotes = }} <br/> '''حضرت مُحَمَّد''' {{درود}} {{ٻيا نالا|انگريزي= '''Hazrat Muhammad '''pbuh}}(اپریل570ع - جون 632ع) مسلمانن جي عقيدي مطابق الله سبحان و تعالیٰ جو آخري نبي ۽ رسول ھيو جنھن تي [[آسماني ڪتابن جا نالا|آسماني ڪتاب]] [[قرآن| قرآن مجيد]] نازل ٿيو. 40 سالن جي عمر ۾ [[عربستان]] جي شھر [[مڪو| مڪي]] ۾ نبوت جو اظھار ڪندي اسلام جي توحيد واري عقيدي جي تبليغ جو آغاز ڪيو. سندس ڏنل تعليم عربن جي ان خطي ۾ ھڪ زبردست انقلاب برپا ڪيو. قرآن مجيد ۾ سندس زندگي مبارڪ کي '''اسوه''' سڏيو ويو آهي<ref name =" علوي" > بذل القوۃ فی حوادث سنی النبوۃ (سيرت هاشمي)، از: امام العصر مخدوم محمد ھاشم محدث ٺٽوي، ترجمو: پروفيسر اسرار احمد علوي، مھراڻ اڪيڊمي شڪارپور، ڇاپو ٻيو جولائي 2004ع ۾ لکيل مترجم جو نوٽ: تقديم </ref>. سورة الاحزاب جي آيت 21 ۾ فرمان آھي ته:'''لقد کان لکم فی رسول اللہ اسوۃ حسنہ''': ترجمو: "بيشڪ اوھان جي لاء خدا جي رسول {{درود}} جي ذات ۾ ھڪ بھترين نمونو آھي." لفظ اسوة جي عام معنیٰ طريقو يا نمونو آھي<ref name=" علوي " />. اسوہ انسان جي ان حالت کي چيو ويندو آهي جيڪا ھو ڪنھن ٻئي انسان جي پيروي ڪندي اختيار ڪري<ref name ="راغب " > مفردات الفاظ القرآن, از: ابو القاسم راغب اصفھانی صہ ۱۴۰ </ref>. اسلامي عقيدي مطابق محمد رسول الله {{درود}} جن جي اطاعت مسلمانن جي ايمان جو لازمي جز ۽ فرض آهي ۽ ان جي اطاعت کي قرآن مجيد ۾ الله جي اطاعت جي مثل سڏيو ويو آهي. سورة النساء جي آيت ۶۴ ۾ قرآن فرمائي ٿو ته: ''' وما ارسلنا من رسول الا لیطاع باذن اللّٰہ''': ترجمو: "۽ اسان موڪليا جيڪي رسول تہ انھن جي پيروي ڪئي وڃي، الله جي حڪم سان". دين جي عالمن ۽ قرآن جي شارحن جو اھو عقيدو آهي ته قرآن ھڪ تحريري دستور آھي جنھن جي عملي صورت سرور ڪونين {{درود}} جن جي ذات آھي، جن جو ڪوبه قول ۽ فعل حڪم خداوندئ کان وار برابر بہ ھيڏي ھوڏي ھٽيل نه آهي<ref name=" علوي " />. ايليا (بيت المقدس) ۾ ھجرت جي پنجين سال [[ھرقل|ھرقل اعظم]] (Hercules) جي درٻار ۾ سندس بدترين دشمن [[ابوسفيان]] پڇا ڪرڻ تي ٻڌايو ھو تہ "نبوت کان اڳ بہ اوھان {{ درود}} ڪڏهن ڪوڙ نہ ڳالھايو آھي"<ref name=" علوي " />. پاڻ ڪريمن پنھنجي بيمثال ڪردار وسيلي ڪٺور قلبن کي نرم ڪري انھن جو تزڪيو ڪيو<ref name=" علوي " />. سندن ھر عمل جي تقليد کي اسلامي دين ۾ سنت جو مقام حاصل آهي<ref name="علوي " />. مولانا ابوالڪلام آزاد مطابق:"قرآن ۽ نبي سائين {{درود}} جن جي زندگي ساڳي شئي آھي، قرآن متن آھي تہ سيرة ان جي تشريح ۽ قرآن علم آھي تہ سيرة ان جو عمل. ان ڪري انسانيت جي سمورن اھنجن ۽ آزارن جو علاج ان سيرت جي مطالعي ۾ ئي ملي سگھندو"<ref name ="آزاد " > سیرۃ کے عملی پہلو (اردو) ، از: مولانا ابوالڪلام آزاد، صہ ۹</ref>. == قبيلو ۽ گھراڻو == حضرت محمد {{درود}} جو قبيلو [[قريش]] ۽ گھراڻو [[بنو هاشم]] ھيا جيڪي حضرت ابراهيم جي بيبي ھاجرہ {{ٻيا نالا|عبراني= ''' Hagar '''}} مان وڏي پٽ حضرت اسماعيل جي اولاد مان ھيا. حضرت [[ابراهيم]] پنھنجي وڏي پٽ حضرت [[اسماعيل]] ۽ سندس ماء کي مڪي جي ويران وادي ۾ رھايو جتي ٻنھي پيء ۽ پٽ گڏجي [[ڪعبو]] تعمير ڪيو. ان ويراني ۾ [[زمزم]] جي چشمي جي برآمد ٿيڻ سان جرھوم جي قبيلو سندن مرضي سان اتي آباد ٿيو ۽ اڳتي هلي اسماعيل جي شادي ٿي ۽ کيس ٻارھن پٽ ڄاوا جن مان وڏي پٽ جو نالو قدار ھيو. آھستي آھستي اسماعيلين جو تعداد وڌندو ويو.<ref name ="سعيد" >The Life of Muhammad, the Prophet , by:Syed Saeed Akhtar Rizvi, page ،9,7,8,6,</ref> بائيبل مطابق خدا جو واعدو ٿيل ھيو تہ اسماعيل جي اولاد کي تيزي سان وڌائيندو <ref>{Genesis 21:13}</ref> اھي پوري حجاز ۾ ڦھلجي ويا. عیسیٰ مسیح جي پيدائش کان 200 سال اڳ قدار جي اولاد مان عدنان مشھوري ماڻي ٻنھي جي وچ واري شجري جي اڃان ڪا پڪ نہ ٿي سگھي آھي ڇو تہ عربن گھڻا شجرا بيان ڪيا آهن.محمد صہ انھن شجرن تي تبصرو ڪندي فرمايو ھيو تہ {{quote|جڏهن منھجو شجرو عدنان تائين پھچي تہ بس ڪريو|محمد صہ<ref name = " سعيد"/>|}} نبي ڪريم {{درود}} جو شجرو محمد بن عبدالله بن عبدالمطلب بن ھاشم بن عبدمناف بن قصي بن ڪلاب بن مرہ بن ڪعب بن لوئي بن غالب بن فاھر بن مالڪ بن نادر بن ڪنانہ بن خزيمه بن مدريڪہ بن الياس بن موضر بن نظار بن معاذ بن عدنان آھي<ref name ="مبارڪپوري " >When the moon split (A biography of Prophet Muhammad pbuh ) by: Safiur Rehman Mubarakpuri ,Translated by Tabasum Siraj, Michael Richardson and Badar Azamabadi Daruslam Publishers Riyadh, Houston, Lahore </ref>. ٽين صدي عيسويءَ ۾ عدنان جي اولاد مان ھڪ سردار ٿيو جنھن جو نالو فاھر ھيو جنھن لاء خيال آهي تہ ان کي [[قريش]] سڏيندا ھيا ڪن جو وري خيال آھي تہ فاھر جي پنجين پيڙهيءَ ۾ پنجين صدي عيسويءَ ۾ [[قصي بن ڪلاب]] بن مرہ بن لوئي، بن غالب بن فاھر نالي ھڪ طاقتور شخص مشھور ٿيو جنھن کي قريش سڏيندا ھيا ء ان جي اولاد [[قريشي]] سڏبا ھيا. علامہ شبلي نعماني، علامہ طبري مطابق قصي ئي پھريون شخص ھيو جنھن کي قريش سڏيو ويو. قصي سڀني اسماعلين کي گڏ ڪري قائل ڪيو تہ خانہ بدوشي ترڪ ڪري ڪعبي جي چؤطرف مستقل رھائش اختيار ڪن. قصي ڪعبي جي نگران خزاہ قبيلي جي ھليل نالي ھڪ شخص جي نياڻي سان شادي ڪئي ۽ ھليل جي وصيت ذريعي ڪعبي جي نگراني جي ذميداري قصي جي حوالي ٿي جنھن کوڙ ادارن کي قائم ڪيو جن ۾ دارالندواہ (گڏجاڻي واري جاء) شامل ھئي جتي ويھي جنگ ۽ امن سميت اھم معاملن جا فيصلا ، شادين جا اجتماع ٿيندا هئا. قافلن جي روانگي پن ٿيندي هئي.ھن سقايہ ( حاجين کي پاڻي فراهم ڪرڻ جو بندوبست)، رفادہ ( حاجين کي کاڌخوراڪ فراھم ڪرڻ جو بندوبست) پڻ قائم ڪيا<ref name = "سعيد "/> ھن حاجين جو مشاعرالحرم ۾ رات ٽڪائڻ جو بندوبست ء پوري واديءَ کي بتين سان منور ڪري کين سھولتن فراھم ڪرڻ جي شروعات ڪئي. زمزم جو چشمو صديون پھرين لٽجي ويو ھو ھن ان کي ڳولي پھريون دفعو کوھ کوٽايو ۽ پاڻي جي بحالي ٿي. ھن ڪعبي جي ٻيھر تعمير ڪرائي. ھن جي وفات بعد ماڻھو حاجون (موجوده جنت المولا واري قبرستان) ۾ سندس قبر جي زيارت لاءِ ويندا ھئا. ھن کي ڪعبي جون ڇھ ذميداريون ھيون جيڪي ھن پنھنجي وفات کان اڳ پنھنجي وڏي پٽ عبدالدار کي سونپيون. قصي کي پنج پٽ ء ھڪ ڌيءُ ھئي. سندس ٻئي پٽ مغيرہ کي عبداالمناف سڏيندا ھيا، جيڪو قبيلن ۾ معتبر ۽ قائدانہ صلاحيتن وارو ليکيو ويو. عبدالمناف کي ڇھ پٽ ٿيا جن ۾ ھاشم، مطلب، عبد شمس ۽ نوفل مشھور ٿيا. عبدالدار ۽ عبداالمناف جي وفات کان پوءِ ڪعبي جي ذميداري سنڀالڻ ۾ سندن اولاد ۾ تڪرار شروع ٿيو پر پوء ٺاھ ٿي وين. اھو طئي ٿيو تہ پاڻي پيارڻ ، کاڌ خوراڪ فراھم ڪرڻ ۽ جنگ ۾ قيادت جي ذميداري عبداالمناف جي اولاد ڏي منتقل ٿي. ليوا ۽ حجابہ جي ذميداري عبدالدار جي اولاد کي ملي باقي دارالندواہ جي سربراهي ٻنھي جي خاندانن ۾ رھي. انھن مان ھاشم گھڻو نالو ڪڍيو جنھن کي کاڌي کارائڻ جي ذميداري ملي. ھڪ ڀيري مڪي ۾ وڏو ڏڪار آيو تہ ھاشم پنھنجي سموري دولت کڻي شام ويو اتان اٽو ۽ سڪل ماني خريد ڪري مڪي آيو ۽ روزانو اٺن کي ڪھي انھن مان ٻوڙ ٺاھي ماني جا ٽڪرا ان ۾ ملائي سموري قبيلي کي گھرائي کارائيندو هو ڏڪار جي خاتمي تائين ھن قبيلي جي مدد جاري رکي کوڙ ماڻھن کي مرڻ کان بچائي ورتو.ان خدمت جي بدلي ئي کيس ھاشم جو نالو مليو جنھن جي معني ( مانيءَ کي ) ٽڪر ڪندڙ آھي. ھاشم جو اصل نالو امر{{ٻيا نالا|انگريزي=Amr}} ھيو. ھاشم مڪي جي واپاري قافلن جو بنياد وجھندڙ پڻ ھيو. ھن باظنتيني شھنشاھ کان حڪمنامو حاصل ڪيو جنھن تحت قريش قبيلي کي ھر قسم جي ٽئڪس ۽ ڊيوٽي کان آزاد ڪري انھن جي ڪنٽرول وارن ملڪن ۾ آزاد اچ وڃ جي اجازت ڏنل ھئي<ref name = " سعيد "/> ھن اھا ساڳي سھولت ايٿوپيا جي بادشاھ کان پڻ حاصل ڪئي ۽ ان وقت يمن ايٿوپيا جو حصو ھيو.اھڙي طرح قريش جا واپاري قافلا يمن کان شام ۽ بازنظيني شھر انقرہ تائين وڃڻ شروع ٿيا.<ref name = "سعيد "/> ھاشم جڏهن 25 سالن جو ھيو تہ سن 488 عيسويءَ ۾ فلسطين جي غزہ واري ھنڌ وفات ڪري ويو ۽ کيس اتي ئي دفن ڪيو ويو. اھا جاء غزہ ھاشم يا ھاشم جي غزہ سڏجڻ شروع ٿي وئي. ھن يثرب جي عدي بنو نجار قبيلي جي سلمیٰ بنت امر سان پرڻو ڪيو جنھن مان عبدالمطلب پيدا ٿيو جيڪو اڃان ننڍڙو ھيو تہ ھاشم وفات ڪري ويو.ان کان سواءِ ھاشم کي چار ٻيا پٽ پڻ ھيا جن ۾ اسد، نضلا، سئفي ۽ ابو سئفي شامل ھيا جن مان پوين ٽن کي اولاد ڪانہ ٿي باقي اسد کي [[فاطمه بنت اسد]] نالي نياڻي ڄائي جيڪا علي رضہ بن ابي طالب جي ماء ھئي. ھاشم جو اھڙي طرح نسل عبدالمطلب مان اڳتي ھليو<ref name = " سعيد"/>. عبدالمطلب يثرب ۾ پنھنجي ناني جي گھر ۾ پيدا ٿيو. ھاشم جي وفات بعد سندس ڀاء مطلب خاندان جو وڏو بڻيو جيڪو پنھنجي ننڍي ڀائٽي عبدالمطلب بن ھاشم کي مڪي وٺي آيو جڏھن مطلب اٺ تي مڪي ۾ داخل ٿيو تہ ماڻھن ڇوڪري کي مطلب جو غلام سمجھي عبدالمطلب چوڻ شروع ڪيو ۽ مطلب وضاحت ڪندو رھيو تہ اھو سندس ڀائٽيو آھي پر ھاشم جي ان پٽ تي عبدالمطلب نالو پئجي ويو<ref name = " سعيد "/>. عبدالمطلب جو اصل نالو شعيبت الحمد ھيو. مطلبجي وفات بعد سقايہ ۽ رفادہ جي ذميداري عبدالمطلب جي حصي ۾ آئي. ھن 82 سالن تائين عمر ماڻي ۽ پوئين وقت ھن کي مڪي جي سربراھ جو خطاب پڻ مليو<ref name = " سعيد"/> ==والدين== نبي ڪريم {{درود}} جي والد جو نالو عبدالله بن عبدالمطلب ھيو جنھن سندس ولادت کان ڪجھ مھينا اڳ يثرب ۾ ۲۵ سالن جي عمر ۾ وفات ڪئي<ref name =" Awan" > Siraj u Munira, By: Muhammad Ikramun Nabi Awan and Ms Nusrat Tiwana, 1st edition, Nov 2014, Pages: 23, 25 ,27, 28, 39,40 to 86 </ref>. ==جنم== نبي ڪريم {{درود}} جن ۱۲ ربيع الاول تي فجر جي وقت بمطابق ۳۰ اپريل ۵۷۱ع ۾ پيدا ٿيا<ref name ="الفضل " > [ https://www.alfazlonline.org/07/01/2020/9519/] الفضل آن لائين</ref>. سندس ولادت ابرہ جي لشڪر جي تباھي کان ۵۵ ڏينھن بعد ٿي<ref name=" Awan " />. ڏاڏي عبدالمطلب سندس نالو محمد رکيو<ref name=" Awan " />. == ننڍپڻ== عربن جي اميرن جي رواج مطابق پرورش لاء ڏاڏي کيس بدو عربن جي بني سعد قبيلي سان تعلق رکندڙ حليمه سعديه جي حوالي ڪيو<ref name=" Awan " />. حليمه ۽ سندس مڙس حارث ٻار وٺڻ وقت الجھن ۾ ھيا تہ شايد کين مناسب معاوضو نہ ملي سگھي پر جلد ئي کين ٻار جي ڀلاري ھجڻ جي سمجھ آئي<ref name=" Awan" />. حليمه جي نياڻي شيماء سندس پرورش ۾ ماء جي مدد ڪئي<ref name=" Awan " />. ننڍپڻ ۾ پنھنجي رضاعي ڀائرن ۽ ان رضاعي ڀيڻ سان گڏجي ٻڪريون پڻ چاريندو ھو<ref name="Awan " />. جڏھن ۶ سالن جو ٿيو تہ ماء آمنه کيس سندس پيءُ جي قبر جي زيارت ۽ سندس ناناڻي گھر گھمائڻ لاء يثرب وٺي آئي<ref name="Awan " />. واپسي ۾ بيمار ٿي پئي ۽ آبوا جي مقام تي وفات ڪري وئي. تدفين بعد مائٽن کي نظر نہ آيو ۽ جڏھن کيس ڳوليائون تہ پنھنجي ماء جي قبر وٽ ويٺل روئندي ڏٺائونس <ref name=" Awan" />. بعد ۾ جڏھن اصحابين سان گڏ ماء جي قبر تي آيا تہ سندس قبر جي مٽي تي ھٿ ڦيرائيندي ڏاڍو رنا ھيا ۽ ان وقت اصحابي ڪافي پري بيٺا ھئا ۽ کين اھو چوندي ٻڌو تہ سندس ماء جي شفقت جي يادن کيس روئاري وڌو<ref name="Awan " />. ماءُ جي وفات بعد ھن يتيم ٻار جي پرورش جي ذميداري سندس ڏاڏي عبدالمطلب سنڀالي. ۵۷۹ع ۾ عبدالمطلب پڻ وفات ڪري ويو ۽ پوء سندس پرورش جي ذميداري سندس سڳي چاچي ابو طالب سنڀالي<ref name=" Awan " /> ابوطالب ۽ سندس زال فاطمه مٿن ڏاڍا مھربان رھيا<ref name=" Awan " />. پنھنجي ان چاچي ۽ پاڙيسرين جو مال چارڻ شروع ڪيو<ref name="Awan " />. ٻارھن<ref name=" Awan " /> يا يارھن ورھين جي عمر ۾ چاچي حضرت ابوطالب سان گڏ واپار سانگي شام ويا هئا<ref name=" ٺٽوي " /> جڏھن بصري پھتا تہ اتي ھڪ راھبن واري خانقاھ ۾ ترسيا<ref name="Awan " /> جتي بحيرا نالي ھڪ عيسائي راھب سندس نبوت جي تصديق ڪئي ۽ ان وقت حضرت ابوبڪر صديق پڻ ساڻن گڏ ھيو هئي<ref name=" ٺٽوي" />. == زالون ۽ اولاد == ===۱.بيبي خديجه رضه=== 25 سالن جي ڄمار ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي پھرين شادي [[بنو اسد]] گھراڻي جي [[خويلد بن اسد]] ۽ [[فاطمه بنت زائدہ]] جي نياڻي 40 سالا حضرت خديجة الڪبریٰ رضه سان 695 ۾ ٿي جيڪا بيواہ ھئي ۽ سندس اھا ٽين شادي ھئي<ref name=" علوي " />. سندس لقب طاھرہ ۽ ڪنيت ان ھند ھئي<ref name=" علوي " />. بيبي سانئڻ جو پھريون نڪاح [[ھند بن زرارہ]] سان ٿيو جنھن مان کيس ھڪ نياڻي ۽ ٻہ پٽ ٿيا جيڪو پوء گذاري ويو. سندس ٻيون نڪاح [[عتيق بن عائذ]] سان ڪرايو ويو جنھن مان کيس ھڪ نياڻي ھند جي نالي سان ھئي پر ڪجھ وقت کان پوءِ عتيق پڻ گذاري ويو<ref name=" علوي " />. جڏھن 35 سالن جي ٿي تہ سندس والد خويلد پڻ گذاري ويو<ref name="علوي " />. پاڻ مالدار عورت ھئي ۽ سندس ڪاروباري قافلا [[عراق]]، [[شام]] ۽ [[فلسطين]] تائين ويندا ھيا. سندس ھڪ غلام [[ميسرہ]] ايماندار ھيو جيڪو سندس ڪاروبار جو جنرل مينيجر ھيو<ref name=" علوي" />. پاڻ سڳورن {{درود}} جن ان وقت ايمانداري ۾ وڏي شھرت حاصل ڪئي هئي ۽ ميسرہ ذريعي بيبي سانئڻ وٽ اھڙو احوال پھتل ھو ۽ ان کين سندس ڪاروبار ۾ شامل ٿيڻ جي پيشڪش ڪئي جيڪا پاڻ سڳورن {{درود}} قبول ڪئي ۽ ان جي تجارتي قافلي سان شام ويا جنھن بعد بيبي سانئڻ کين شادي جو پيغام موڪليو ۽ ان وقت بيبي صاحبه جي عمر ۴۰ سال ھئي<ref name=" علوي " />. شادي ۲۵ صفر تي مڪي ۾ ٿي جنھن ۾ حضرت ابو طالب ، حضرت حمزہ رضه، بيبي صاحبه جو چاچو [[عمرو بن اسد]]، سؤٽ [[ورقه بن نوفل]] پڻ شامل ٿيا<ref name=" علوي " />. حق مھر ساڍا ٻارھن [[اوقيه]] سون مقرر ڪيو ويو جنھن جي قيمت ۵۰۰ درھم ھئي<ref name=" علوي" />. ھڪ روايت مطابق حق مھر ۲۰ وٽ ٻڌايو ويو آهي<ref name=" علوي " />. نڪاح جو خطبو سيدنا [[ابو طالب]] پڙھيو. اھو خطبو يعقوبي ، شامي ، قسطلاني ، ۽ علامه عامري پنھنجي ڪتابن ۾ نقل ڪيو آهي<ref name=" علوي " />. نڪاح بعد پاڻ سڳورن {{درود}} ھڪ اٺ ذبح ڪرائي مھمانن جي دعوت ڪئي. بيبي سانئڻ زندگي جا 25 سال پاڻ سڳورن {{درود}} سان گذاريا<ref name=" علوي " />. سندس حياتيءَ ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} ٻي ڪا شادي نہ ڪئي<ref name=" علوي " />. پاڻ سڳورن {{درود}} جي پٽ ابراھيم کان سواءِ سموري اولاد بيبي سانئڻ مان ٿي ۽ سڀ سواء بيبي فاطمه الزهراء رضه جي سندن حياتي مبارڪ دوران وفات ڪري ويا<ref name=" علوي " />. [[فائل:The altar of prayer of the Prophet in the demolished house of Khadijeh 01.jpg|thumb|left|upright=0.8|بيبي خديجہ جي مڪي ۾ ڊاٿل گھر اندر اھا جاء جتي حضرت محمد{{درود}} ساڻس شادي کان پوء رھائش دوران عبادت ڪندو ھو]] نبي ڪريم {{درود}} کي چار نياڻيون ھيون جن مان وڏي سيدہ زينب ، ٻيون نمبر سيدہ رقيه ، ٽيون نمبر سيدہ ام ڪلثوم ۽ چوٿون نمبر آخري نياڻي سيده فاطمه الزهراء ھئي<ref name=" علوي " />. چئني مديني ھجرت ڪئي ۽ اتي وفات ڪيائون ۽ چارئي جنت البقيع ۾ دفن ٿيل آھن<ref name=" علوي " />. سيده زينب رضه 30 ميلادي ڌاري مڪي ۾ ڄائي ۽ سن ۸ ھجري ۾ مديني ۾ وفات ڪئي. سندس نڪاح بعثت کان اڳ پنھنجي ماسات ابوالعاص بن ربيع قرشي سان ڪرايو ويو جيڪو بيبي خديجه جي ڀيڻ ھند بنت خويلد جو پٽ ھيو ۽ سندس اصل نالو لقيط ھو<ref name=" علوي " />. ڪجھ رويتن مطابق سندس نالو ھشيم ۽ مھشم ھيو. پاڻ سڳورن {{درود}} جي ھجرت وقت اھي طائف ۾ رھندا ھئا. بدر جي جنگ بعد پاڻ سڳورن {{درود}} کيس مديني گھرايو ۽ بعد ۾ ابوالعاص جڏهن اسلام قبول ڪيو تہ اھو پڻ مديني ۾ آيو. سيده زينب کي ھڪ پٽ علي ۽ ھڪ نياڻي امامه ٿيا<ref name=" علوي" />. علي ننڍپڻ ۾ ئي فوت ٿي ويو. امامه جي پرورش بعد ۾ ابوالعاص جي ماروٽ حضرت زبير بن عوام ڪئي جنهن بيبي فاطمه الزهراء جي وفات بعد امامه جو نڪاح حضرت علي ڪرم الله وجهه سان ڪرايو<ref name=" علوي " />. [[فائل:The altar of prayer of the Prophet in the demolished house of Khadijeh.jpg|thumb|left|upright=0.8|بيبي خديجہ جي سعودي حڪومت پاران ڊاٿل گھر ۾ محراب جو ھڪ ٻيو منظر جتي پاڻ سڳورو عبادت ڪندو ھو]] سيده رقيه رضه ۳۳ ميلادي ڌاري ڄائي ۽ ان جو نڪاح حضرت عثمان غني رضه سان ڪرايو ويو. نبوت جي پنجين سال مڙس سان گڏ حبشه ھجرت ڪئي جتي ست سال رھيا اتي کيس ھڪ پٽ عبدالله نالي ڄائو. مڪي واپسي بعد مديني ڏانهن ھجرت ڪئي. بدر جي جنگ وقت بيمار ٿي پئي ۽ اٽڪل ۲۰ ڏينھن بعد وفات ڪري وئي. ان جي بيماري سبب نبي ڪريم {{درود}} جن حضرت [[عثمان غني]] رضه ۽ حضرت اسامه بن زيد رضه کي مديني ڇڏي ويا ھئا. جنگ جي فتح جي خبر جڏهن مديني پھتي تہ بيبي سانئڻ جي تدفين ٿي رھي ھئي<ref name=" علوي " />. سندس پٽ عبدالله پڻ ننڍپڻ ۾ گذاري ويو<ref name=" علوي " />. [[فائل:The House of Khadijah, The Porphet Mohammad's Wife in Mecca before Demolition 01.jpg|thumb|left|upright=0.8|بيبي خديجہ جو گھر جتي حضرت محمد {{درود}} مڪي زندگيءَ جو ھڪ دؤر گذاريو جيڪو سعودي حڪومت ڊھرائي ڇڏيو]] سيدہ ام ڪلثوم اھل بيت جي مديني ھجرت وقت بيبي فاطمه الزهراء رضه ۽ سيدہ سوده رضه سان گڏ ھئي. سيدہ رقيه رضه جي وفات کان ست يا ٽن مھينن بعد پاڻ سڳورن {{درود}} سندس نڪاح حضرت عثمان غني رضه سان ڪرايو ۽ سندس رخصتي جمادالآخر ۾ دوران ۱۹ سالن جي عمر ۾ ٿي<ref name=" علوي " />. کيس ڪا بہ اولاد ڪانه ٿي. حضرت عثمان سان ھن پنھنجي زندگي جا اٽڪل ساڍا ڇھ ورھيه گذاريا<ref name=" علوي " />. سن ۹ ھجري ۾ شعبان جي مھيني دوران وفات ڪئي. سندس جنازي نماز پاڻ سڳورن {{درود}} جن پڙھائي<ref name=" علوي " />. [[فائل:The House of Khadijah, The Prophet Mohammad's Wife in Mecca after Demolition 01.jpg|thumb|left|upright=0.8|بيبي خديجہ وارو گھر ڊھڻ کان پوءِ واري حالت ۾. ھن گھر پاڻ سڳورن زندگي جو ھڪ دور گذارہو]] بيبي فاطمه الزهراء رضه ۴۱ ميلادي ۾ نبوت جي بعثت واري سال پيدا ٿي ۽ جڏهن ۱۰ ورھين جي ھئي تہ سندس والدہ وفات ڪئي جنھن ڪري ننڍي عمر ۾ ئي والد سان وابسته رھي<ref name="علوي " />. والد کي تمام پياري ھئي. سندس عادات ، اطوار ، رفتار توڙي گفتار جو انداز والد سان مشابهت رکندڙ ھيو ۽ شڪل ۾ والده جھڙي ھئي<ref name=" علوي " />. سندس شادي پندرهن سال پنج مھينن جي عمر حضرت علي ڪرم الله وجهه سان مديني ۾ جنگ بدر کان بعد ڪرائي وئي. نڪاح جي تقريب مسجد نبوي ۾ ٿي ۽ پاڻ سڳورن{{درود}} سندن نڪاح پڙھايو. حق مھر ۵۰۰ درھم مقرر ٿيو ۽ رخصتي احد جي جنگ بعد عمل ۾ آئي<ref name=" علوي" />. سندس حياتيءَ دوران حضرت علي ڪرم الله وجهه ٻي شادي ڪانه ڪئي. کيس پنج ٻار جن ۾ ٽي پٽ امام حسن، امام حسين ، امام محسن ۽ ٻہ ڌيئر ڄاوا. امام محسن ننڍپڻ ۾ ئي وفات ڪئي<ref name=" علوي " />. پاڻ پردي جي سخت پابند ھئي. سندس جنازي نماز حضرت علي ڪرم الله وجهه پڙھائي<ref name="علوي " />. [[فائل:Khadija tomb (1).jpg|thumb|left|upright=0.8|خديجہ جو مڪي م واقع مقبرو جيڪو سعودي حڪومت ڊھرائي ڇڏيو]] بيبي خديجه رضه مان پاڻ سڳورن {{درود}} کي ٻہ پٽ پڻ ڄاوا جن جا نالا قاسم ۽ عبدالله ھيا. قاسم کي طاھر ۽ عبدالله کي طيب پڻ سڏيندا هئا<ref name=" علوي " />. روايت مطابق سندن وفات نبوت کان اڳ ننڍپڻ ۾ ٿي ھئي<ref name=" علوي" />. بيبي صاحبه ۱۱ رمضان سن ۱۰ نبوي ۾ ٦۵ ورھين جي ڄمار ۾ مڪي ۾ وفات ڪئي. کيس حجون مڪي شريف ۾ دفنايو ويو. ان وقت اڃان جنازي جي نماز جو حڪم نہ آيو ھو<ref name=" علوي" />. ===۲.بيبي سوده رضه=== سن ۱۰ نبوي ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} جن جو پاڻ کان عمر ۾ ۳۰ سال وڏي بيوہ<ref name=" علوي " /> سودہ بنت زمعه سان نڪاح ٿيو. مديني ڏانهن ھجرت وقت فقط ھيء گھرواري ساڻن گڏ ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. سندس والد جو نالو زمعه بن قيس ۽ ماء جو نالو شموس بنت قيس نجاري ھيو ۽ ان جو تعلق بنو عامر قبيلي سان ھو<ref name="علوي " />. روايت مطابق ھڪ دفعي خوله بنت حڪيم نبي ڪريم {{درود}} جن کي ٻي شادي ڪرڻ جي تجويز ڏني ۽ کين بيبي عائشه ۽ حبشه کان ھجرت ڪري موٽي آيل مھاجرن مان بيبي سودہ جا نالا پيش ڪيا<ref name="علوي " />. پاڻ سڳورن اھا تجويز قبول ڪئي ۽ ٻنھي طرفن کان آڇ قبول ڪئي وئي. بيبي صاحبه جي نڪاح وقت عمر ۳۲ سال ھئي ۽ بيبي سوده سان نڪاح جو خطبو زمعه بن قيس پڙھيو<ref name=" علوي " />. حق مھر ۴۰۰ درھم مقرر ٿيو<ref name =" جلد" > شرح مواھب ، زرقاني ، جلد ۳, صه ۲۹۷ </ref>. ھن جا ۱۲ سال نبي ڪريم {{درود}} جي صحبت ۾ گذريا ۽ سندس رفاقت ۾ حج ۽ عمرو ادا ڪيو<ref name=" علوي " />. کيس پاڻ سڳورن {{درود}} مان ڪا اولاد ڪانه ٿي پر کيس پھرين مڙس سڪران مان عبدالرحمان نالي پٽ ڄائو جيڪو حضرت عمر رضه جي دؤر ۾ جنگ جلولاء ۾ شھيد ٿيو<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه جي ڪنيت ان عبدالرحمان ھئي<ref name=" علوي" />.بلاذري مطابق بيبي صاحبه سن ۲۲ ھجري ۾ مديني ۾ وفات ڪئي<ref name=" علوي " />. ابن سعد مطابق سن ۵۴ ھجري ۾ وفات ڪئي<ref name="علوي " />. ان وقت جنازي جي نماز جو حڪم اڃان ڪانہ ٿيو ھو. بيبي صاحبه کي جنت البقيع ۾ دفنايو ويو. ھن جي رفاقت نبي ڪريم {{درود}} جن سان ۱۴ سالن تائين ھئي<ref name=" علوي " />. ===۳.بيبي عائشه رضه=== بيبي صاحبه جو تعلق بنو تيم قبيلي سان ھيو. سندس والد جو نالو ابوبڪر صديق ۽ والدہ جو نالو ان رومان بنت عامر ھو. بيبي صاحبه جو لقب صديقه ۽ حميرا ھيو ۽ سندس ڪنيت ان عبدالله ھئي<ref name=" علوي " />. سن ۱۰ نبوي شوال جي مھيني ۾ بيبي عائشه رضه جو پاڻ سڳورن {{درود}} جن سان نڪاح مڪي ۾ سندس والد ابوبڪر صديق پڙھيو<ref name=" علوي " />. حق مھر ۵۰۰ درھم مقرر ٿيو.ان وقت سندس عمر ۶ سال ھئي ۽ رخصتي شوال جي مھيني ۾ ھجرت جي پھرين سال ۹ ورھين جي عمر ۾ مديني ٿي<ref name=" ٺٽوي" />. نڪاح ۽ رخصتي وقت بيبي صاحبه جي عمر بابت متضاد روايتون آھن جن ۾ ھڪ روايت مطابق رخصتي وقت بيبي صاحبه جي عمر ۱۸ سال ھئي. نڪاح مڪي ۾ ٿيو ۽ رخصتي ھجرت جي پھرين سال ٿي ان وقت بيبيءَ جي عمر ۱۷ يا ۱۹ سال ھئي ۽ محمد {{درود}} جن جي عمر ۵۴ سال ھئي<ref name =" الفتوا" > [https://www.thefatwa.com/urdu/questionID/3775/%D8%A7%D8%B2%D9%88%D8%A7%D8%AC-%D9%85%D8%B7%DB%81%D8%B1%D8%A7%D8%AA-%DA%A9%DB%8C-%D8%AA%D8%B9%D8%AF%D8%A7%D8%AF-%DA%A9%D8%AA%D9%86%DB%8C-%DB%81%DB%92-%D8%A7%D9%88%D8%B1-%D8%B9%D9%82%D8%AF-%D9%86%D8%A8%D9%88%DB%8C-%D9%85%DB%8C%DA%BA-%D8%A2%D9%86%DB%92-%DA%A9%DB%92-%D9%88%D9%82%D8%AA-%D8%A7%D9%86-%DA%A9%DB%8C-%D8%B9%D9%85%D8%B1%DB%8C%DA%BA-%DA%A9%DB%8C%D8%A7-%D8%AA%DA%BE%DB%8C%DA%BA/ ] Alfatwa.com</ref>. بيبي صاحبه پنھنجي ڀيڻ اسماء بنت ابوبڪر کان عمر ۾ ۱۰ سال ننڍي ھئي جيڪا پنھجي پٽ عبدالله بن زبير جي شھادت (سن ۷۳ ھجري) کان ۵ يا ۱۰ ڏينھن بعد گذاري وئي. ان جي عمر ھجرت وقت ۲۷ سال ھئي تہ بيبي صاحبه جي عمر ۱۰ سالن جي فرق سان ان وقت ۱۷ سال ھئي<ref name=" الفتوا " />. روایت مطابق مديني پھچڻ کان ڪجھ وقت پوءِ پاڻ سڳورن {{درود}} جن زيد بن حارث ۽ ابو رافع کي مڪي مان ابوبڪر صديق رضه جي گھروارن کي وٺي اچڻ لاءِ موڪليو اھڙي طرح اھي قبا تائين پھتا. بيبي اسماء بنت ابوبڪر اميد سان ھئي ۽ اتي ان عبدالله بن زبير کي جنم ڏنو. ساڳي سال شوال ۾ بيبي عائشه رضه جو گھر مديني جي پاڙي سنح ۾ حارث بن خزرج وارن جي گھرن لڳ واقع ھيو جيڪو نبي ڪريم {{درود}} جي گھر کان ھڪ ميل جي فاصلي تي ھو. ان گھر ۾ سندس شادي ۽ رخصتي ٿي<ref name ="ياقوت " > معجم البلدان، ياقوت، جلد ۳, صه ۲۶۵ </ref>. بيبي صاحبه جو وصال ۱۷ رمضان سن ۵۷ يا ۵۸ ھجري ۾ بنو اميه واري دؤر ۾ ٿيو. پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي زالن ۾ ھيء بيبي سڀ کان وڌيڪ فقيھ ۽ علم واري عورت ھئي ۽ سندس رسول الله {{درود}} جن سان رفاقت ۹ سالن تائين رھي. پاڻ جنت البقيع ۾ دفن ٿيل آهي. حديثن جون ۲۲۱۰ روايتون بيبي صاحبه سان منصوب آھن<ref name=" علوي " />. ===۴.بيبي حفصه رضه=== بنو عدي قبيلي سان تعلق رکندڙ بيبي حفصه حضرت عمر فاروق رضه ۽ سندس زال زينب بنت مظعون جي نياڻي ھئي جيڪا بعثت نبوي کان پنج سال اڳ پيدا ٿي<ref name=" علوي " />. ننڍي عمر ۾ سندس نڪاح سھم قبيلي جي ھڪ فرد خنيس بن حذافه بن قيس سان ٿيو جيڪو بدر جي جنگ ۾ مسلمانن جي لشڪر ۾ شامل ھو ۽ زخمي ٿي پيو ۽ سن ۲ھجري ۾ وفات ڪري ويو ۽ ھڪ روايت مطابق احد جي جنگ ۾ شھيد ٿيو<ref name=" علوي " />. ان بعد شوال سن ۲ ھجري<ref name=" علوي " /> يا ۳ ھجري<ref name=" ٺٽوي " /> ۾ بيبي حفصه جي شادي نبي ڪريم {{درود}} جن سان<ref name="ٺٽوي " /> مديني ۾ ٿي<ref name="علوي " />. ان وقت بيبيءَ جي عمر ۱۸ سال<ref name="علوي " /> يا ۲۱ سال <ref name=" الفتوا " /> ھئي ۽ نڪاح ۾ مھر ۴۰ يا ۵۰۰ درھم مقرر ٿيو<ref name=" علوي" />. ابو دائود ، نسائي ۽ ابن ماجه وغيره ۾ ابن عمر جي روايت مطابق نبي ڪريم {{درود}} جن کيس ھڪ دفعو طلاق (رجعي) ڏني ھئي. طبراني پڻ اھڙو ذڪر ڪيو<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه شعبان سن ۴۵ ھجري ۾ ۶۳ ورھين جي عمر ۾ وفات ڪئي<ref name=" علوي " /><ref name="الفتوا " />. وفات وقت پنھنجي ننڍي ڀاءُ عبدالله بن عمر رضه کي وصيت ڪئي ھئي تہ سندس مديني جي اتر ۾ شام واري رستي تي واقع غابہ نالي ديھ واري ملڪيت خيرات لاء وقف ڪري<ref name=" علوي " />. سندس جنازي نماز مديني جي گورنر مروان بن حڪم پڙھائي ۽ کيس جنت البقيع ۾ دفنايو ويو<ref name=" علوي " />. نبي ڪريم {{درود}} جن سان ان جي رفاقت ۷ سال رھي. ان سان منصوب حديثن جي روايتن جو تعداد ۶۰ آھي<ref name=" علوي " />. ===۵.بيبي زينب بنت خزيمه رضه=== بيبي صاحبه جو تعلق بنوھلال قبيلي سان ھو. سندس والد جو نالو خزيمه بن عبدالله ۽ ماء جو نالو ھند ھو<ref name="علوي " />. رمضان، سن ۳ ھجري ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} جن جو نڪاح بيبي زينب بنت خزيمه ھلاليه سان<ref name=" ٺٽوي" /> مديني ۾ ٿيو ۽ ان وقت سندس عمر ۳۰ سال ھئي<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه کي خير خيرات جي ڪثرت سبب ام المساڪين يعني مسڪينن جي ماء سڏيو ويندو هو<ref name="ٺٽوي " />. ھجرت نبوي {{درود}} کان ۱۴ يا ۱۵ سال اڳ مڪي ۾ ڄائي بيبي صاحبه جو پھريون مڙس نبي ڪريم {{درود}} جو پڦاٽ عبدالله بن جحش رضه ھو جنھن سان گڏ بيبي صاحبه مديني ھجرت ڪئي جيڪو ساڳ شوال سن ۳ ھجري ۾ غزوہ احد ۾ شھيد ٿيو ھو ۽ عدت گذارڻ بعد سندس ٻي شادي پاڻ سڳورن {{درود}} جن سان ٿي پر سن ۴ ھجري ۾ ربيع الاول يا ربيع الآخر ۾ بيبي صاحبه وفات ڪري وئي<ref name=" ٺٽوي " />. وفات وقت سندس عمر ۳۰ يا ۳۱ سال کن ھئي<ref name=" علوي " />.اھو پاڻ سڳورن {{درود}} جن جو پنجون نڪاح ھيو جنھن ۾ حق مھر ۵۰۰ درھم مقرر ٿيو<ref name=" علوي" />. قتادہ بن دعامہ کان روايت مطابق سندس پھريون نڪاح پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي سؤٽ طفيل بن حارث سان ٿيل ھو جنھن ڪجھ وقت پوء کيس طلاق ڏني ۽ سندس ٻيو نڪاح طفيل جي ڀاءُ عبيدہ بن حارث سان ٿيو<ref name=" علوي " />. امھات المومنين ۾ بيبي زينب رضه واحد عورت ھئي جنھن جو جنازو نبي ڪريم {{درود}} جن پڙھايو <ref name=" علوي " />. سندس پاڻ سڳورن {{درود}} جن سان رفاقت ۸ مھينا رھي<ref name=" علوي " />. ===۶.بيبي ھند رضه=== بيبي صاحبه جو تعلق بنومخزوم قبيلي سان ھو. سندس والد جو نالو ابواميہ سھيل بن مغيرہ ھو ۽ والده جو نالو عاتڪہ بنت عامر ھيو. بيبي صاحبه جي ڪنيت ام سلمه ھئي<ref name="علوي " />. بيبي صاحبه جو نڪاح رسول الله {{درود}} جن سان شوال ، سن ۴ ھجري ۾ مديني ۾ ٿيو جنھن وقت بيبي صاحبه جي عمر ۲۶ سال ھئي. حق مھر ۾ ڪجھ گھريلو سامان شامل ھو<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه ۶۲ ھجري ۾ ۸۴ ورھين جي ڄمار ۾ وفات ڪئي. سعيد بن زيد سندس جنازي نماز پڙھائي ۽ کيس جنت البقيع ۾ دفنايو ويو. پاڻ سڳورن {{درود}} سان سندس رفاقت ۷ سال رھي<ref name=" علوي " />. اٽڪل ۳۷۸ حديثن جون روايتون ھن بيبيءَ سان منصوب ٿيل آھن<ref name=" علوي " />. ===۷.بيبي زينب بنت جحش رضه=== بيبي صاحبه جو تعلق بنو اسد بن خزيمه قبيلي سان ھو. سندس والد جو نالو جحش بن رئاب ۽ والدہ جو نالو اميمہ بنت عبدالمطلب ھيو. بيبي صاحبه جي ڪنيت ام الحڪم ھئي<ref name=" علوي" />. سن ۴ ھجري ۾ ذوالقعد جي مھيني ۾ چنڊ واري رات پاڻ ڪريم {{درود}} جن جو نڪاح زينب بنت جحش رضه سان ٿيو. ھڪ ٻي روايت مطابق ۵ ھجري ۾<ref name=" ٺٽوي " /> مديني ۾ ۴۰۰ درھم حق مھر عيوض ٿيو<ref name=" علوي " />. ان وقت بيبيءَ جي عمر ۳۵ ورھيه ھئي ۽ نبي ڪريم {{درود}} جي وفات بعد سندس زالن مان اھا پھرين وفات ڪندڙ ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. شادي واري وقت ھن. سال پردي جو حڪم نازل ٿيو<ref name=" ٺٽوي " />. ھن بيب جو تعلق قريش جي اسد بن خزيمه واري شاخ سان ھيو<ref name=" علوي " />. ھي بيبي نبي ڪريم {{درود}} جن جي رشتي ۾ پڦاٽ ھئي. ھجرت جي پھرين سال ئي بيبي صاحبه جو خاندان مديني پھتو ھو. نبي ڪريم {{درود}} جن ان جو نڪاح زيد بن حارث رضه سان ڪرايو ھو پر اھا شادي ڪامياب نہ ٿي سگھي ۽ زيد کيس طلاق ڏني<ref name=" علوي " />. ان وقت بيبيءَ جي عمر ۳۴ سال ھئي. ان بعد قرآن جي آيت جي حڪم تحت سندس عدت بعد شادي نبي ڪريم {{درود}} جن سان ٿي<ref name=" علوي" />. بيبي صاحبه جو نالو برہ ھيو ۽ شادي وقت سندس نالو نبي ڪريم {{درود}} جن زينب رکيو<ref name=" علوي " />. نبي ڪريم {{درود}} جي وصال کان ۷ سال بعد سن ۲۰ ھجري ۾ حضرت عمر رضه جي دؤر ۾ بيبي صاحبه ۵۳ ورھين جي ڄمار ۾ وفات ڪئي ۽ سندس جنازي جي نماز حضرت عمر رضه پڙھائي ۽ کيس جنت البقيع ۾ دفنايو ويو<ref name=" علوي " />. سندس رفاقت نبي ڪريم {{درود}} جن سان ۶ سال تائين رھي. ساڻس ۱۱ حديثن جون روايتون منصوب ٿيل آھن<ref name=" علوي" />. ===۸.بيبي ريحانه رضه=== بيبي صاحبه جو تعلق روايتن مطابق بنو نضير يا بنو قريظه سان ھيو جن مان بنو قريظه جي روايت مشھور آھي. ھڪ روايت مطابق ڄائي بنو نضير قبيلي ۾ ۽ سندس شادي بنو قريظه ۾ ٿي ۽ شمعون يا زيد بن عمرو جي نياڻي ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. غزوہ بنو قريظه جي موقعي تي قيد ٿي ٻانھپ ۾ شامل ٿي ۽ نبي ڪريم {{درود}} جن جي حصي ۾ آئي<ref name="ٺٽوي " />. پاڻ سڳورن {{درود}} کيس آزاد ڪري سن ۵ ھجري ۾ محرم جي مھيني ۾ ساڻس نڪاح ڪيو<ref name="ٺٽوي " />. سندس اصل نالو ربيعه بنت شمعون بن زيد بن عمرو ھيو. ابن حجر سندس تعلق بنو قريظه سان ۽ ابن اسحاق بنو نضير سان ڏيکاريو آھي<ref name=" علوي" />. سندس شادي بنو قريظه جي حڪم نالي شخص سان ٿي جيڪو غزوه بنو قريظه ۾ مارجي ويو<ref name="علوي " />. محمد بن ڪعب جي روايت مطابق ھن بيبي پردي جو حڪم مڃڻ کان انڪار ڪيو ھو جنھن ڪري کيس نبي ڪريم {{درود}} جن طلاق ڏني ھئي پر پوء رجوع ڪيو ۽ بعد ۾ پردي جي پابندي سان زندگي گذاري<ref name=" علوي " />. سن ۱۰ ھجري ۾ جڏهن نبي ڪريم {{درود}} جن حج تان واپس آيا تہ مديني ۾ وفات ڪري وئي ۽ کيس جنت البقيع ۾ دفنايو ويو<ref name=" علوي " />. ابن الاثير ،ابن ڪثير ، شامي وغيره بيبي صاحبه جو شمار ٻانھين ۾ ڪيو آهي<ref name=" علوي " />. ===۹.بيبي جويريه رضه=== سن ۵ ھجري ۾ غزوه بنو مصطلق بعد يا سن ۶ ھجري ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن جو نڪاح بيبي جويريه رضه سان<ref name=" ٺٽوي " /> مديني ۾ ٿيو<ref name=" علوي " />. پاڻ غزوہ بنو مصطلق ۾ ھٿ آيل قيدين ۾ شامل ھئي. نبي ڪريم {{درود}} جن کيس آزاد ڪري نڪاح ڪيو جنھن ۾ ۴۰۰ درھم حق مھر مقرر ٿيو<ref name=" ٺٽوي " />. نڪاح وقت بيبي صاحبه جي عمر ۲۰ سال ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال سندس والد حارث بن ابو ضرار مسلمان ٿيو<ref name=" ٺٽوي " />. ابن عباس مطابق بيبي صاحبه جو اصل نالو برہ بنت حارث ھيو<ref name=" علوي " />. سندس تعلق بنو خزاعہ جي پاڙي بنو مصطلق سان ھيو. سندس پيء پاڙي جو سردار ھيو جنھن سندس شادي پنھنجي خاندان جي نوجوان مسافع بن صفوان سان ڪرائي ھئي جيڪو غزوہ بنو مصطلق ۾ مارجي ويو. بيبي صاحبه مال غنيمت ۾ ثابت بن قيس ۽ سندس سؤٽ جي حصي ۾ آئي پر سردار جي نياڻي ھجڻ ڪري ھن انھن سان رھڻ پسند نہ ڪيو ۽ ۹ اوقيه سون جي قيمت تي پنھنجي آزادي جو معاھدو ڪيو. مدد لاء نبي ڪريم {{درود}} جن وٽ پيش ٿي ۽ نبي ڪريم {{درود}} جن رقم ڀري کيس آزاد ڪرايو جنھن بعد مسلمان ٿي ۽ پاڻ سڳورن کيس حرم ۾ شامل ڪرڻ جو فيصلو ڪيو ۽ نڪاح بعد ان جو نالو بره بدلائي جويريه رکيو. نڪاح بعد اصحابين نبي ڪريم {{درود}} جن جي ساھراڻي گھر ڀاتين ھئڻ ڪري بيبي صاحبه جي قبيلي جي سمورن فردن کي آزاد ڪري ڇڏيو<ref name=" علوي " />. ابن عبدالبر مطابق بيبي صاحبه ربيع الاول سن ۵۰ ھجري ۾ ۶۵ سالن جي ڄمار ۾ وفات ڪئي. سندس جنازي جي نماز مديني جي گورنر [[مروان بن حڪم]] پڙھائي ۽ کيس [[جنت البقيع]] ۾ دفنايو ويو<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه جو پاڻ سڳورن {{درود}} سان ازدواجي رفاقت ۵ سال تائين رھي. ھن بيبي سان ۷ حديثون منصوب ٿيل آھن. ===۱۰. بيبي رملہ (ام حبيبه) رضه=== سن ۷ ھجري ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن ابوسفيان جي ڌيءَ ام حبيبه سان نڪاح ڪيو<ref name="ٺٽوي " />. بيبي صاحبه جو تعلق بنو اميه خاندان سان هو. سندس اصل نالو رملہ بنت ابو سفيان ھو<ref name=" علوي" />. سندس ماء جو نالو صفيه بنت ابوالعاص ھو<ref name="علوي " />. بيبي صاحبه حضرت عثمان جي پڦاٽ، امير معاويه جي ماٽيلي ڀيڻ ۽ يزيد بن ابو سفيان جي سڳي ڀيڻ ھئي<ref name=" علوي" />. بعثت کان ۱۷ سال اڳ مڪي ۾ پيدا ٿيندڙ بيبي صاحبه جي پھرين شادي بنو خزيمه جي عبدالله بن جحش سان ٿي<ref name=" علوي " />. ابتدائي دور ۾ ئي ٻئي مسلمان ٿيا ۽ حبشه ڏانھن ٻہ ڀيرا ھجرت ڪيائون. حبشه ۾ کين ھڪ نياڻي حبيبه نالي ڄائي جنھن جي نالي تي ان جي ڪنيت ان حبيبه ٿي وئي<ref name=" علوي " />. سندس مڙس حبشه ۾ عيسائي ٿي ويو جنھن ڪري ان کان طلاق ورتائي. ان جي حالات جي خبر پوڻ بعد مديني مان پاڻ سڳورن عمرو بڻ اميہ کي نڪاح جي بندوبست لاء حبشه موڪليو<ref name=" علوي" />. نڪاح وقت بيبي صاحبه جي عمر ۳۷ سال ھئي. نڪاح جو خطبو اصحمہ نجاشي پاڻ پڙھيو ۽ نبي ڪريم {{درود}} جن طرفان حق مھر ۴۰ اوقيه جي برابر قيمت يا ۴۰۰ دينار پڻ نجاشي ادا ڪيو<ref name=" علوي " />. ان حبيبه بعد ۾ مديني نبي ڪريم {{درود}} جن وٽ منتقل ٿي<ref name=" علوي " />. ابن بر ۽ ابن جوزي مطابق بيبي صاحبه سن ۴۴ ھجري ۾ امير معاويه جي دور حڪومت ۾ ۷۳ يا ۷۴ سالن جي عمر ۾ مديني ۾ وفات ڪئي ۽ کيس جنت البقيع ۾ دفنايو ويو<ref name=" علوي" />. ===۱۱.بيبي صفيه رضه=== سن ۷ ھجري ۾ صفر جي مھيني ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن جو نڪاح بيبي صفيه رضه جن سان <ref name="ٺٽوي " /> صھبا ۾ ٿيو ۽ ان وقت بيبي صاحبه جي عمر ۱۷ سال ھئي<ref name=" علوي " />. ھي ي بيبي غزوہ خيبر ۾ ھٿ آيل قيدي عورتن ۾ شامل ھئي ۽ ورھاست ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} جي حصي ۾ آئي پر پاڻ سڳورن {{درود}} کيس آزاد ڪري نڪاح ڪيو ۽ سندس آزادي کي ان جو مھر مقرر ڪيو<ref name=" ٺٽوي " />. بيبي صاحبه جي ان نڪاح جي ڪري سندس سمورن مٽن مائٽن کي آزاد ڪيو ويو جيڪي ۾ ۷۰۰ ڄڻا ۽ ۱۰۰ گھرن جا ڀاتي ھيا<ref name=" ٺٽوي " />. بيبي صاحبه بنو نضير قبيلي جي سردار حيي بن اخطب جي نياڻي ھئي، سندس والده جو نالو برہ بنت سموئيل ھو. بيبي صاحبه جو جو اصل نالو زينب ھيو. زرقاني مطابق عربن جي رواج ۾ غنيمت جي مال جو حصو جيڪو سردار کي ملندو هو ان کي صفيه سڏيندا ھيا اھڙي طرح پاڻ سڳورن کي غنيمت جي حصي ۾ ملڻ ڪري کيس صفيه جو نالو ڏنو ويو<ref name="علوي " />. پر اڪثريت جي راء مطابق سندس اصل نالو صفيه ھو<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه جي پھرين شادي ننڍي عمر ۾ ناناڻي گھر جي ھڪ امير نوجوان سلام بن مشڪم سان ڪرائي وئي پر اھو سخت مزاج ھيو جنھن ڪري سندن علحدگي ٿي وئي. سندس ٻي شادي ڪنانہ بن ربيع سان ٿي. بنو نضير جي مديني مان نيڪالي بعد سندس خاندان خيبر لڏي آيو جتي سندس پيءُ کي چڱو مڙس بڻايو ويو<ref name=" علوي " />. ھڪ روايت مطابق خيبر جي فتح بعد دحيہ ڪلبي جي حصي ۾ آئي پر پوء اصحابين فيصلو ڪيو ته سردار جي ڌي ۽ ٻئي قبيلي جي سردار جي ننھن ھجڻ ڪري مسلمان سردار وٽ ھجڻ کپي ۽ اھڙي طر طرح نبي ڪريم {{درود}} جن جي حصي ۾ آئي<ref name=" علوي " />. کيس لذيذ کاڌا پچائڻ ۾ وڏي مھارت ھئي<ref name="علوي " />. بيبي صاحبه ۲ رمضان سن ۵۰ ھجري ۾ مديني ۾ وفات ڪئي ۽ کيس جنت البقيع ۾ دفنايو ويو<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه جي پاڻ سڳورن {{درود}} جن سان ازدواجي رفاقت اٽڪل پوڻا چار سال تائين رھي. ان سان ۱۰ حديثون منصوب ٿيل آھن. ===۱۲.بيبي برہ يا ميمونه رضه=== سن ۷ ھجري ۾ ذوالقعد جي مھيني ۾ پاڻ سڳورا {{درود}} صلح حديبيه ڪري قضا ٿيل عمري جي ادائيگي لاء روانا ٿيا ۽ ۴ ذوالحج تي صبح جو مڪي ۾ پھتا. ٽي راتيون اتي ترسيا ۽ پوء مديني طرف روانا ٿيا ۽ ان سفر دوران بيبي ميمونه رضه جن سان نڪاح ڪيائون<ref name=" ٺٽوي " />. امام احمد حنبل مطابق مديني ڏانهن سفر دوران سرف نالي ڳوٺ ۾ ٿيو<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه پاڻ سڳورن {{درود}} جي آخري گھرواري ھئي جنھن بعد پاڻ سڳورن {{درود}} ڪو ٻيو نڪاح ڪانه ڪيو<ref name=" علوي" /><ref name=" ٺٽوي " />. ابو ھريرہ ، مجاھد ۽ ابن عباس جي رواايتن مطابق سندس اصل نالو بره ھيو پر نبي ڪريم {{درود}} جن اھو نالو مٽائي ميمونه رکيو<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه جو تعلق بنو ھلال قبيلي سان ھو. سندس پيءُ جو نالو حارث بن حزن ۽ ماء جو نالو ھند بنت عوف ھيو<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه جي پھرين شادي ابورھم بن عبدالعزہ عامري سان ٿي جيڪو ۷ ھجري جي شروعات ۾ وفات ڪري ويو جنھن بعد عباس بن عبدالمطلب يا جعفر رضه جي مشوري تي نبي ڪريم {{درود}} جن ساڻس نڪاح ڪيو. ان وقت بيبي صاحبه جي عمر ۳۶ سال ھئي ۽ نڪاح جو خطبو عباس بن عبدالمطلب پڙھيو<ref name=" علوي " />. حق مھر ۵۰۰ درھم مقرر ٿيو<ref name=" علوي" />. حضرت عمر رضه جي دؤر ۾ ٻين امھات المومنين وانگر کيس بہ ساليانو ۱۰ ھزار درھم وظيفو ملندو هو. سن ۵۱ ھ ۾ سرف ۾ ئي وفات ڪئي ۽ ان وقت سندس عمر ۸۰ سال ھئي<ref name=" علوي " />. سندس جنازي جي نماز ڀاڻيجي عبدالله بن عباس پڙھائي<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه جي پاڻ سڳورن {{درود}} جن سان ازدواجي رفاقت اٽڪل ۳ سال رھي ۽ ساڻس ۷۶ حديثون منصوب ٿيل آھن<ref name="علوي " />. ===بيبي ماريه قبطيہ رضه=== بيبي صاحبه ٻانھي ھئي جيڪا مصر اسڪندريہ جي حاڪم پاڻ سڳورن {{درود}} جن ڏانھن سوکڙي طور موڪلي ھئي. آمين ھجري ۾ ان مان پاڻ سڳورن {{درود}} جن کي ھڪ پٽ ابراھيم رضه نالي ڄائو<ref name=" ٺٽوي " />. اھو نالو حضرت ابراهيم عليه السلام جي نالي تان رکيو ويو. ستين ڏينھن تي ٻن دنبن جي قرباني بہ ڪئي وئي ۽ ان جي جھنڊ لھرائڻ جو حڪم پڻ ڏنو<ref name=" ٺٽوي " />. اھو ٻار ابورافع جي گھرواري سلمیٰ رضہ ڄڻايو ۽ اھا خبر ابورافع پاڻ سڳورن {{درود}} جن کي ٻڌائي جنھن تي کيس ھڪ غلام مبارڪي ۾ مليو<ref name=" ٺٽوي " />. ===فاطمه بن ضحاڪ سان شادي ۽ طلاق=== سن ۸ ھجري ۾ ذوالقعد جي مھيني ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن جي شادي فاطمه بنت ضحاڪ ڪلبي سان ٿي. شادي بعد جڏھن پاڻ ڪريم {{درود}} جن سندس ويجھو ويا تہ چوڻ لڳي: "مان اوھان کان الله جي پناھ گھران ٿي". اھو ٻڌي نبي ڪريم {{درود}} کيس فرمايو تہ: " تو پناھ گھري، ھاڻي پنھنجي مائٽن ڏانهن موٽي وڃ"<ref name=" ٺٽوي " /><ref name =" حجر۲" > الاصابہ، ابن حجر، جلد ۴, صہ ۳۸۲ </ref><ref name =" قسطلاني ۳" > المواھب اللدنيہ، قسطلاني، جلد ۲, صه ۹۶</ref><ref name =" ڪثير ۳" > البدايہ والنھايہ، ابن ڪثير، جلد ۴, صہ ۳۷۴ </ref>. ===مليڪہ بنت ڪعب سان شادي ۽ طلاق=== سن ۸ ھجري رمضان جي مھيني جي پڄاڻي تي پاڻ ڪريم {{درود}} جن جي شادي مليڪہ بنت ڪعب ليثي ڪنائي/ڪندي سان ٿي. فتح مڪه وقت نبي ڪريم {{درود}} جي حڪم تي سندس پيءُ کي قتل ڪيو ويو ھو جيڪو ڏوراپو ڪجھ عورتن کيس ڏنو جنھن تي ان عورت بہ الله جي پناھ گھري ۽ نبي ڪريم {{درود}} جن کيس فارغ ڪري ڇڏيو<ref name=" ٺٽوي " /><ref name =" الاصابہ ۲" > الاصابہ، ابن حجر، جلد ۴, صہ ۴۱۰</ref><ref name ="خميس ۲ " > تاريخ الخميس، ديار بڪري، جلد ۲, صہ ۹۶</ref><ref name =" شامي ۴" > سبل الھدہ والرشاد، شامي، جلد ۱۱، صہ ۲۳۰ ۽ ۲۳۱ </ref>. ==مڪي زندگي== === نبوت کان اڳ واري زندگي=== جڏھن سندن عمر ۳۵ سال ٿي تہ قريش ڪعبي جي نئين سر تعمير ڪرائي ۽ جڏھن حجر اسود کي نصب ڪرڻ جو وقت آيو تہ انھن ۾ ھڪ تنازعو شروع ٿي ويو ھر قبيلي چاھيو پئي تہ اھو اعزاز انھن جي سردار کي ملي. ڪنھن ڏاھي بزرگ کين صلاح ڏني تہ جيڪو صبح ٿيڻ وقت سڀ کان اول ڪعبي ۾ داخل ٿئي ان کان فيصلو ڪرايو وڃي. جڏھن اھو وقت آيو تہ اھو داخل ٿيندڙ شخص نبي ڪريم {{درود}} ھيو ۽ انھن ڏسڻ سان ئي چوڻ شروع ڪيو تہ اھو امين ۽ سچو آھي. نبي ڪريم {{درود}} کين مشورو ڏنو ته حجر اسود کي چادر تي رکي سڀني قبيلن جا سردار گڏجي کڻن ۽ جڏھن انھن ايئن ڪيو ته نبي ڪريم {{درود}} اھو پٿر جتن ۾ کڻي نصب ڪيو<ref name=" Awan " />. مڪي ۾ ڏڪار اچڻ وقت ابوطالب جي اولاد مان علي جي سنڀال جو ذمو نبي ڪريم {{درود}} کنيو ۽ سندس مشوري تي جعفر بن ابوطالب ۽ ان جي خاندان جو ذمو عباس بن عبدالمطلب کنيو ھو <ref name=" Awan " />. بيبي خديجه رضه جي ڀائٽي مڪي جي بازار مان ھڪ اغوا بعد غلام بڻايل زيد بن حارث نالي ٻار خريد ڪري کيس تعفي ۾ ڏنو بيبي صاحبه اھو نبي ڪريم {{درود}} جي خدمت لاء سندن حوالي ڪيو. سندن شفقت ۽ محبت ڪري ٻار جي پاڻ سڳورن سان دل لڳي وئي. بعد ۾ حارث پٽ کي مڪي ۾ ڳولي لڌو تہ نبي ڪريم {{درود}} کان کيس خريد ڪري واپس حاصل ڪرڻ پئي چاھيو. نبي پاڪ حارث ۽ سندس ڀاء کي فرمايو تہ جيڪڏهن ٻار توھان سان وڃڻ چاھي تہ توھان بغير معاوضي جي کيس وٺي وڃو. جڏھن ٻار کي پيءُ ۽ چاچي ھلڻ لاء چيو تہ ان کين ۽ نبي پاڪ {{درود}} ڏانھن نھاريو ۽ وڃڻ کان انڪار ڪندي نبي ڪريم {{درود}} جي غلامي ۾ رھڻ پسند ڪيو. نبي ڪريم {{درود}} کيس آزاد ڪري پنھنجو گود ورتل پٽ بڻائڻ جو اعلان ڪري ڇڏيو<ref name=" Awan " />. شادي کان پوءِ ڪيترائي سال مڪي کان ڪجھ ميلن جي فاصلي تي جبل حرا ۾ واقع ھڪ غار ۾ عبادت ڪندا رھيا ان جبل کي ان ڪري جبل نور جو نالو ڏنو ويو<ref name=" Awan" />. اھا غار ۲۰۰۰ فٽ جي اوچائي تي واقع آھي. رمضان جو اڪثر پورو مھينو اتي گذاريندا هئا جتي ھڪ رات جبرائيل نازل ٿيو ۽ قرآن جي نزول جي شروعات ٿي <ref name=" Awan " />. [[Image:Cave Hira.jpg|thumb|left|upright=0.8|جبل نور ۾ واقع غار حرا جتي محمد صہ عبادت ڪندو ھو ۽ پھرين وحي نازل ٿي.]] === نبوت جو آغاز=== جڏھن پاڻ ڪريمن {{درود}} جن پنھنجي عمر مبارڪ جا چاليھ ورھيه پورا ڪيا، تڏهن کين نبوت جي نعمت سان نوازيو ويو<ref name ="شامي " > سبل الھدیٰ والرشاد فی سیرۃ خیرالعباد شامی از: محمد بن یوسف بن علی بن یوسف صالحی دمشقی المعروف شامی، جلد ۲ صہ ۲۲۵ </ref><ref name =" ٺٽوي" > بذل القوۃ فی حوادث سنی النبوۃ (سيرت هاشمي)، از: امام العصر مخدوم محمد ھاشم محدث ٺٽوي، ترجمو: پروفيسر اسرار احمد علوي، مھراڻ اڪيڊمي شڪارپور، ڇاپو ٻيو جولائي 2004ع </ref>. ان روايت تي عالمن جي اڪثريت کي اتفاق رھيو آھي<ref name=" ٺٽوي " />. جڏھن تہ ڪي ٿوريون روايتون اھڙيون بہ مليون آهن ، جن ۾ بعثت وقت عمر مبارڪ چاليھ ورھين کان ھڪ ڏينھن مٿي يا ڏھ ڏينھن مٿي يا وري ٻه مھينا مٿي بہ ٻڌائي وئي آھي<ref name=" ٺٽوي " />. پر پھرين روايت ئي سڀني کان وڌيڪ مشھور ۽ مقبول آهي<ref name=" ٺٽوي " />. محمد بن يوسف دمشقي المعروف شامي سميت مالڪي مسلڪ جي ابو عبدالله محمد بن عبدالباقي المعروف زرقاني پڻ پنھنجي ڪتاب ''شرح علیٰ المواھب اللدنیہ'' ۾ چاليھ سالن جي روايت کي صحيح ڄاڻايو آهي<ref name=" ٺٽوي" />. صحيح بخاري ۽ صحيح مسلم ۾ پڻ حضرت ابن عباس ۽ انس رضي اللّٰہ تعالیٰ عنھما کان پڻ ساڳي روايت نقل ڪيل آھي<ref name="ٺٽوي " />. سندن بعثت ھڪڙن راوين ربيع الاول ۽ ٻين رمضان شريف جي مھيني ۾ بيان ڪئي آھي<ref name=" ٺٽوي " />. ابن اسحاق، بيھقي، ابن ڪثير، ذھبي، قسطلاني، شامي ۽ زرقاني پنھنجي ڪتابن ۾ بعثت جو آغاز ربيع الاول ۾ سچن خوابن کي قرار ڏنو آهي<ref name=" علوي " />. قرآن مجيد ۾ سورة البقرہ جي آيت ۱۸۵ مطابق "رمضان اھو مھينو آھي جنھن ۾ قرآن نازل ڪيو ويو"<ref name="ٺٽوي " />. صحيح مسلم ۾ حضرت طابوقتادہ رضہ جي روايت مطابق بعثت سومر جي ڏينهن ٿي ھئي<ref name =" مسلم" > صحيح مسلم، جلد ۱, صہ ۳۶۸ </ref><ref name="ٺٽوي " />. مسلم روايتن مطابق ليلة القدر واري رات غار حرا ۾ ملائڪ جبرائيل سندس خدمت ۾ وحي کڻي آيو<ref name=" ٺٽوي " />. وحي ۾ سڀ کان پھريون جبرائيل سورة علق جون پھريون پنج آيتون پڙھيون جيڪي نبي ڪريم {{درود}} جن ورجايون<ref name=" ٺٽوي " /> <ref name ="بخاري " > صحيح بخاري، "ڪيف ڪان بدءالوحي"، جلد ۱ صہ ۶ ۽ ۷ </ref>. جبرائيل پھرين وحي مھل انساني شڪل ۾ آيو هو<ref name=" ٺٽوي " />. غار حرا مان موٽندي پاڻ سڳورو {{درود}} حضرت خديجه وٽ آيو ۽ ڏڪڻ لڳو ۽ فرمايائون ته مون کي چادر ڍڪايو جيڪا ڍڪائي وئي ۽ جڏھن اھا ڪيفيت ختم ٿي تہ سورة مدٽر جون پھريون پنج آيتون نازل ٿيون<ref name="ٺٽوي " /><ref name=" بخاري " />. خوف واري حالت ۾ بيبي سانئڻ کين تسلي ڏني جنھن بعد کيس پنھنجي سؤٽ ورقه بن نوفل ڏي وٺي آئي<ref name="ٺٽوي " />.سمورن مردن ۽ عورتن کان اڳ حضرت خديجه رضہ پاڻ سڳورن تي ايمان آندو ۽ سمورا مسلمان ان روايت بابت ساڳي راء رکن ٿا<ref name ="ابن الاثير " > اسد الغابہ، ابن الاثیر، جلد ۵ صہ ۴۳۴ </ref><ref name ="روض " > الروض الانف سھيلي، جلد ۱, صہ ۲۷۷-۷۸ </ref><ref name ="زرقاني " > شرح علي المواھب، زرقاني، جلد ۱, صہ ۲۳۷ </ref><ref name =" قسطلاني" > المواھب اللدنيہ، قسطلاني، جلد ۱ ، صه ۲۱۷ </ref>. بيبي سانئڻ جي اسلام آڻڻ کانپوءِ سندس چارئي نياڻيون: سيدہ زينب رضه، سيدہ رقيه رضه، سيدہ ام ڪلثوم رضه ۽ سيدہ فاطمه الزهراء رضه بہ اسلام جي دائري ۾ داخل ٿيون<ref name="ٺٽوي " />. اھا روايت زرقاني '''شرح اعلیٰ المواھب''' ۾ سيرت ابن اسحاق ۽ سيرت شامي جي حوالي سان نقل ڪئي آهي<ref name=" ٺٽوي " />. ھڪ روايت مطابق بيبي خديجه رضه کان بعد پھرين ايمان آڻيندڙ عورت [[فاطمه بنت خطاب]] ھئي <ref name ="زرقاني ۱ " > شرح علي المواھب اللدنيہ، زرقاني، جلد ۱, صہ ۲۴۶ </ref><ref name="ٺٽوي " />. مردن ۾ ابوبڪر صديق ساڳي بعثت واري سومر ڏينھن شام جي وقت اسلام قبول ڪيو<ref name="ٺٽوي " />. جنھن بعد ٻارن ۾ حضرت علي ڏھن سالن جي عمر ۾ اسلام قبول ڪيو<ref name=" ٺٽوي " />. ھڪ روايت مطابق حضرت علي، ابوبڪر صديق کان اڳ اسلام قبول ڪيو<ref name="ٺٽوي " />. عثمان غني، زبير بن عوام، عبدالرحمان بن عوف، سعد بن ابي وقاص ، طلحه بن عبيد پڻ حضرت ابوبڪر صديق رضه جي ذريعي اسلام ۾ داخل ٿيا<ref name=" ٺٽوي " /> ساڳي سال زيد بن حارث ۽ بلال حبشي، عامر بن فھيرا، ابوذر غفاري (جندب بن جنادہ) ۽ سندس وڏو ڀاءُ انيس بن جنادہ، ابو فڪيھه، عمار بن ياسر ۽ سندس پيءُ ياسر بن عامر ۽ ماء سميه بنت خباط ۽ ڀاء عبدالله بن ياسر، صھيب رومي، مصعب بن عمير، عياش بن ربيعه، ارقم بن ابي ارقم، عثمان بن مظعون ۽ سندس ٻہ ڀائر قدامه ۽ عبدالله، ۽ ابو عبيده، ابو سلمه عبدالله ۽ سندس ماء بره، عامر بن ابي وقاص، عبدالله بن مسعود ھذلي، جعفر بن ابو طالب، خنيس بن حذافه سھمي، عبيده بن حارث، سعيد بن زيد معيقيب بن ابي فاطمه، خالد بن سعيد، فاطمه بنت خطاب، اسامه بن زيد جي ماء ام ايمن حبشيه، عبدالله بن عباس جي ماء ام الفضل عرف لبابه، عبدالله بن مسعود جي ماء ام عبد پڻ اسلام ۾ داخل ٿيا<ref name=" ٺٽوي " />. پھرين وحي جي نزول بعد بيبي خديجه رضه پاڻ سڳورن {{درود}} کي ورقه بن نوفل ڏي وٺي آئي جنھن وحي جو احوال ٻڌي سندس نبوت جي تصديق ڪئي جنھن ڪري کيس مسلمان سمجھيو وڃي ٿو<ref name=" ٺٽوي " />. زرقاني '''شرح علیٰ المواھب اللدنيہ''' ۾ ورقه کي قطعي طور صحابي مڃيو آھي<ref name="ٺٽوي " />. ===تبليغ ۽ تڪليفون=== سن ۳ نبوي ۾ ۽ ڪن روايتن مطابق ۴ نبوي ۾ کين سورة الحجر جي آيت ۹۴ ذريعي کين کليل دعوت جو حڪم ڏنو ويو ۽ پاڻ سڳورن {{درود}} صفا واري ٽڪريءَ تي چڙهي قريش قبيلي وارن کي وڏي واڪي سڏ ڪري کلي عام اسلام جي دعوت ڏني جتي ابولھب سندن مخالفت ڪئي جنھن ڪري سورة الھب نازل ٿي<ref name=" ٺٽوي" />. مڪي جي مشرڪن سندن مخالفت شروع ڪئي پر ساڻس ابو طالب جي مڪمل تائيد ۽ حمايت حاصل هئي<ref name=" ٺٽوي" />. سن ۵ نبوي (615ع<ref name=" Awan " />) ۾ مسلمانن مڪي وارن جي ڏاڍ کان تنگ ٿي حبشه ڏانھن پھرين ھجرت ڪئي جن ۾ حضرت عثمان ، بيبي رقيه ، عبدالرحمان بن عوف، زبير بن عوام ، مصعب بن عمير ، ابو سلمه عبدالله ۽ ام سلمه سميت ٻارھن مرد ۽ پنج عورتون شامل ھيا<ref name=" ٺٽوي " /><ref name ="بيھقي " > دلائل النبوة بيھقي، جلد ۲, صه ۲۹۷ </ref><ref name =" ارقم" > زادالمعاد ابن قيم، جلد ۱, صه ۹۷ ۽ ۹۸ </ref>. ساڳي سال بيت الله ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} سورة نجم جي تلاوت شروع ڪئي جنھن وقت مشرڪن جو ھڪ وڏو ميڙ موجود ھيو ۽ جڏھن سجدي واري آيت آئي تہ نبي سڳورو {{درود}} سجدي ۾ ھليو ويو ۽ اتي موجود مسلمان پڻ سجدي ۾ ڪري پيا انھن سان گڏوگڏ سواء اميه بن خلف جي سمورن مشرڪن پڻ سجدو ڏنو<ref name=" ٺٽوي " /><ref name =" ھشام" > سيرت ابن ھشام جلد ۱ </ref><ref name=" جلد " /><ref name =" صحيح" > صحيح بخاري، جلد ۲ صه ۷۲۱</ref>. سن ۶ نبوي جي شروعات ۾ مسلمانن حبشه ڏانھن ٻيون ڀيرو ھجرت ڪئي. ان قافلي ۾ ۸۳ مرد ۽ ۱۸ عورتون شامل هيون<ref name =" اللدنيہ" > شرح المواھب اللدنيہ ، جلد ۱, صه ۲۸۷ </ref><ref name=" ارقم " /><ref name="ٺٽوي " />. قافلي ۾ جعفر بن ابو طالب سندس زال اسما بنت عميس، خنيس بن حذافه سھمي، مصعب بن عمير، معيقيب بن ابو فاطمه، مقداد بن اسود ڪندي، ابو عبيده بن جراح، خالد بن حزام، ام المومنين سودہ بنت زمعه پڻ شامل هئا<ref name =" سبل" > سبل الھدیٰ والرشاد، شامي، جلد ۲, صه ۳۶۳,۳۹۷ ۽ ۴۰۹ </ref>. ساڳي سال مشرڪن مسجد الحرام ۾ گڏجاڻي ڪئي جنھن ۾ ابوجھل، شيبه، عتبه، وليد بن عتبه، عمار بن وليد، عقبه بن ابي معيط، اميه بن خلف وغيره شامل هئا. رسول {{درود}} جن ڪعبي ۾ نماز پڙھي رھيا ھئا. ان مھل مسجد ٻاھران ميدان ۾ قرباني لاء اٺ ڪٺو ويو ھو. ان ميٽنگ مان ھم صلاح ٿيندي عقبه بن ابي معيط اٿيو ۽ اوجھ سان ڀريل اوجھري آڻي پاڻ سڳورن {{درود}} جي پٺي مٿان رکي. ان واقعي جي پروڙ ڏھن ورھين<ref name=" علوي " /> جي سيدہ فاطمه کي پئي ته مسجد ۾ ھلي آئي ۽ پنھنجي بابي جي پٺي تان غلاظت ھٽائي<ref name="ٺٽوي " />. ان وقت حضرت ابوبڪر صديق پڻ اتي پھتو<ref name="ٺٽوي " />. ساڳي سال عمار بن ياسر جي ماء سميه بنت خباط کي ابوجھل نيزو ھڻي شھيد ڪيو ويو<ref name="ٺٽوي " />. سن ۶ نبوي ۾ پاڻ سڳورا {{درود}} صحابي ارقم بن ابي ارقم جي گھر اچي ترسيا جتي مسلمان گڏ ٿي نماز پڙھندا ھيا جيڪو سلسلو حضرت عمر بن خطاب جي اسلام ۾ داخل ٿيڻ تائين جاري رھيو جنھن بعد مسلمانن گڏجي ڪعبي اندر نماز پڙھڻ جي شروعات ڪئي<ref name="ٺٽوي " />. مخدوم محمد هاشم ٺٽوي لکي ٿو تہ دار ارقم مسجد الحرام لڳ صفا جي ٽڪري وٽ موجود ھيو جنھن کي خليفي ھارون رشيد جي حبشي نسل واري ماء خيزران نئين سر جوڙائي تبرڪ طور ھڪ مسجد قائم ڪئي جنھن ڪري ھاڻي اھو دار خيزران سڏجي ٿو<ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال ھڪ روايت مطابق حضرت حمزہ اسلام ۾ داخل ٿيو ۽ ٽي ڏينهن بعد حضرت عمر بن خطاب دار ارقم ۾ اچي اسلام قبوليو<ref name=" ٺٽوي " />. ان کان اڳ نبي ڪريم {{درود}} جن دعا گھري ھئي تہ: {{quote| "اي الله! عمرو بن ھشام ۽ عمر بن خطاب مان جيڪو توکي وڌيڪ پيارو ھجي، ان جي ذريعي اسلام کي سگھ بخش."|<ref name ="ابن حجر " > الاصابہ، ابن حجر، جلد ۲, صه ۵۱۸ </ref>|}} ھڪ روايت مطابق ساڳي سال عبدالله بن عمر پڻ مسلمان ٿيو ھو<ref name=" ٺٽوي " />. ان کان سواءِ ان الخير سلمه پڻ دار الارقم ۾ اچي مسلمان ٿي جيڪا ابوبڪر صديق جي ماء ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۷ نبوي ۾<ref name ="حجر " > فتح الباري، حافظ ابن حجر، جلد ۷, صه ۱۴۷ </ref> ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق ۸ نبوي ۾ محرم جي چنڊ ڏسڻ سان ئي قريش وارن بنو جو ھاشم ۽ بنو عبدالمطلب سان مڪمل بائڪاٽ جو اعلان ڪيو جنھن سبب نبي ڪريم {{درود}} جن کي شعب ابوطالب ۾ نظر بند ٿيڻو پيو<ref name=" ٺٽوي " />. شعب ابوطالب جبل ابو قبيس جي وچان ھڪ جابلو لڪ ھيو جيڪو بنو هاشم جي مورثي ملڪيت ھو<ref name ="عاصم " > سفرنامہ ارض القرآن (اردو)، محمد عاصم، صہ ۱۵۴ </ref>. بائڪاٽ جي ڪاروائي لکت ۾ ڪئي وئي جنھن کي بيت الله ۾ لٽڪايو ويو جنھن ۾ لکيل ھو ته<ref name=" ٺٽوي " />: {{quote|محمد {{درود}} کي بنو ھاشم بنو مطلب سان گڏ مڪي مان شھر نيڪالي ڏني ويندي. ڪوبه ماڻھو ساڻن مٽي مائٽي يا سڱابندي وغيره نہ ڪندو. کاڌي پيتي جي ڪابہ جنس وٽن پھچڻ نہ ڏني ويندي. ڪوبه ماڻھو نہ کانئن ڪجھ خريد ڪندو ۽ نہ وري ڪا شئي کين وڪرو ڪري سگھندو. مسلمانن سان ان وقت تائين ڪنھن بہ قسم جو ڪو ٺاھ يا ساڻن ڪابہ نرمي نہ ڪئي ويندي، جيستائين ھو محمد {{درود}} کي قريش وارن جي حوالي نہ ڪندا |<ref name =" سيرت" > سيرة ابن ھشام، جلد ۲، صه ۱۴ </ref>|}} سن ۸ نبوي ۾ مشرڪن آسماني نشاني جو مطالبو ڪيو ۽ نبي ڪريم {{درود}} جن کين چوڏھين جي چنڊ واري رات شق القمر وارو معجزو ڏيکاريو<ref name=" ٺٽوي " />. مسلمانن جي عقيدي مطابق پاڻ سڳورن {{درود}} چنڊ ڏانھن پنھنجي آڱر سان اشارو ڪيو جنھن سان چنڊ ٻہ الگ اڌ ٿي ٿي ويو. پر مشرڪن ان کي وڏو جادو قرار ڏنو<ref name=" ٺٽوي " />. عبدالله بن عباس جي ولادت شعب ابوطالب ۾ ٿي جنھن بعد ساڳي سال بائڪاٽ واري دستاويز کي سن ۱۰ نبوي اڏھي کائي وئي ۽ اھو احوال ابو طالب پاڻ سڳورن {{درود}} جن کي ٻڌايو<ref name=" سيرت " /><ref name =" الروض" > الروض الانف سھيلي، جلد ۲, صه ۱۲۷ ۽ ۱۲۸ </ref><ref name =" دلائل۱" > دلائل النبوة، بيھقي، جلد ۲, صه ۳۱۱-۳۱۵ </ref><ref name ="ابن سعد " > الطبقات الڪبریٰ، ابن سعد، جلد ۱, صه ۱۳۱, </ref>. مشرڪ ان واقعي تي لڄي ٿيا ۽ ٽي سالن جي ظلم ۽ ڏاڍ بعد ابو طالب جي زندگي دوران ان معاهدي تان پاڻ ئي ھٿ کڻي ويا جنھن بعد نبي ڪريم {{درود}} جن پنھنجي ڪڙم قبيلي سان گڏجي مڪي اندر پنھنجي اباڻن گھرن ڏانھن موٽي آيا<ref name=" ٺٽوي " />. ان بعد معراج جو واقعو پيش آيو<ref name=" Awan " />. ساڳي سال رمضان جي ۷ تاريخ تي ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق ذوالحج جي مھيني ۾ ابو طالب جو انتقال ٿيو<ref name="ٺٽوي " />. ابو طالب جي انتقال بعد ابو لھب ملي ڀگت سان پاڻ کي بنو ھاشم جو سردار قرار ڏئي نبي ڪريم {{درود}} کي بنوھاشم قبيلي مان نيڪالي ڏيڻ جو اعلان ڪيو جنھن جو مطلب کين قبيلائي تحفظ کان محروم ڪري سندن قتل لاء راھ ھموار ڪرڻ ھيو<ref name="Awan " />. ساڳي سال شوال جي ۲۷ تاريخ تي پاڻ سڳورا {{درود}} جن طائف ويا جتي ثقيف قبيلي وارن کي اسلام جي دعوت ڏني. اتي ۲۶ ڏينهن ترسيا پر طائف وارن کين ستايو ۽ تڪليفون ڏنيون<ref name=" ٺٽوي " />. مسلمانن جي عقيدي مطابق طائف مان واپسي تي نخلہ نالي ڳوٺ ۾ منزل ڪئي جتي ۷ جنن جو وفد ساڻن مليو جن اسلام جي دعوت قبول ڪئي<ref name=" ٺٽوي " />. ڪجھ صاحب علم ماڻھن جو خيال آهي تہ لفظ جن معني غائب آھي جيڪو لفظ ريگستان جي خانه بدوش بدوي قبيلن لاء پڻ استعمال ڪيو ويندو ھو ڇوته اھي عربن جي تمدني زندگي ۾ ڪٿي بہ ڏسڻ ۾ نہ ايندا ھيا. محمد هاشم ٺٽوي ڪتاب آڪام المرجان جو حوالو ڏيندي لکيو آهي ته مڪي ۽ مديني ۾ جنن جا مختلف وفد ڇھ ڀيرا جدا وقتن تي پاڻ سڳورن {{درود}} جي جي خدمت ۾ حاضر ٿيا<ref name="ٺٽوي " /><ref name =" شبلي" > آڪام المرجان، ابو عبدالله شبلي، صه ۴۶ </ref>. سن ۱۱ نبوي (620ع<ref name=" Awan" />) ۾ مديني کان آيل حاجين (منیٰ ۾<ref name=" Awan " />) عقبه جي ويجھو رسول {{درود}} جي ھٿ مبارڪ تي بيعت ڪئي جنھن سان مديني وارن اسلام ۾ داخل ٿيڻ جي شروعات ڪئي<ref name=" ٺٽوي " />. ان کي بيعت عقبه سڏيو ويندو آهي. ان ۾ روايتن مطابق ۶ يا ۸ ڄڻا شامل هئا جن ۾ ابو اسامه اسد بن زرارہ خزرجي، برآء بن معرور بن صخر اوسي ، ابوالھيثم بن تيھان، معاذ بن حارث ۽ ان جا ٻہ ڀائر جن ۾ عوف بن حارث پڻ شامل ھئا<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۱۲ نبوي ۾ معراج وارو واقعو پيش آيو<ref name="ٺٽوي " />. ساڳي سال رجب جي مھيني ۾ عقبه جي مقام لڳ ٻين بيعت ڪئي وئي جنھن ۾ مديني کان آيل ۱۳ ڄڻا ھرھڪ بشير بن سعد، سعد بن معاذ، عبدالله بن عمرو ۽ سندس ننڍڙو پٽ جابر بن عبدالله، اسيد بن حضير، ابي بن ڪعب، عبادہ بن صامت، ابو مسعود عقبه بن عمرو، ذڪوان بن عبد قيس زرقي، رافع بن مالڪ، قطبہ بن عامر، عتبہ بن عامر ۽ عويد بن ساعدہ شامل هئا<ref name=" ٺٽوي " />. ان زماني ۾ حج رجب جي مھيني ۾ ان ڪري ٿيندو ھو جو مشرڪن ۾ جھالت سبب نسي جو رواج ھو يعني ھو پنھنجي مرضيءَ موجب ڦيرڦار ڪري ان کي اڳي پوء ڪندا ھئا<ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال مصعب بن عمير کي مديني قرآن ۽ نماز پڙھائڻ لاء موڪليو ويو<ref name=" ٺٽوي" />. سن ۱۳ نبوي ۾ ذوالحج جي مھيني ۾ عقبه وٽ ٽين بيعت ڪئي وئي<ref name=" ٺٽوي " />. بيعت ڪندڙ جماعت ۾ ۷۳ مرد ۽ ۲ عورتون شامل هيون جن ۾ ابو رفاعہ رافع بن مالڪ عجلاني، ابو لبابه رفاعہ بن عبدالمنذر اوسي، ابو طلحه زيد بن سھل خزرجي، سعد بن ربيع خزرجي، عبدالله بن جبير، عبدالله بن رواحہ، عبدالله بن زيد حارثي، مشھور شاعر ڪعب بن مالڪ، معاذ بن جبل شامل هئا<ref name=" ٺٽوي " />. == مدني زندگي== ===يثرب ڏانھن ھجرت=== سن ۱ ھجري ۾ خميس ڏينهن ربيع الاول جو چنڊ ڏسي نبي ڪريم {{درود}} جن مڪي کان يثرب ڏانھن ھجرت شروع ڪئي. ان وقت ساڻس گڏ حضرت ابوبڪر صديق رضه ۽ ان جو غلام عامر بن فھيرہ ۽ ھڪ ٽيون شخص عبدالله بن اريقط ديلي پڻ گڏ ھيا<ref name=" ٺٽوي" /><ref name ="الھشام " > السيرة النبويه، ابن ھشام، جلد ۲, صه ۱۲۹ </ref><ref name =" البدايہ" > البدايہ والنھايہ، ابن ڪثير، جلد ۳, صه ۱۷۶ </ref><ref name ="سمھودي " > وفاءالوفا، علامه سمھودي، جلد ۱, صه ۲۳۸ </ref><ref name ="قتيبہ " > المعارف، ابن قتيبه، صه ۸۹</ref><ref name ="بڪري " > تاريخ الخميس، ديار بڪري، جلد ۱, صه ۳۲۴</ref>. ان وقت عبدالله بن اريقط غير مسلم ھيو<ref name=" ٺٽوي " />. ھي جابلو توڙي ميداني رستن جي وڏي ڄاڻ رکندڙ ھيو ۽ ھجرت وقت غار ثور لڳ ٻہ ڏاچين سميت اتي پھتو ھو ۽ کين ڳاڙهي سمنڊ واري غير معروف رستي کان يثرب وٺي آيو<ref name="علوي " />. ھجرت وقت پاڻ سڳورن {{درود}} جن دعا گھري تہ: {{quote|اللهم اعنى علیٰ هول الدنيا وعوآئق الدهر و مصآئب اللیالی والایام۔<br/> "اي منھنجا مالڪ، منھنجي مدد فرماءِ، دنيا جي مصيبتن کان، زماني جي رڪاوٽن کان ۽ رات ڏينھن جي گردشن کان" |<ref name=" ٺٽوي " /><ref name=" البدايہ " />|}} غار ثور ۾ جمعي ، ڇنچر ۽ آچر واريون ٽي راتيون ترسيا<ref name=" ٺٽوي " /><ref name ="فتح باري " > فتح باري، حافظ ابن حجر عسقلاني، جلد ۷, صه ۱۶۸ </ref> ۽ پوءِ سومر واري رات چنڊ جي پنجين تاريخ ان غار مان نڪري پنڌ شروع ڪيو ۽ ربيع الاول جي ٻارھين تاريخ سومر ڏينھن ڪچڙي منجھند مھل مديني لڳ قبا ۾ داخل ٿيا جتي ڏھن راتين کان مٿي ترسيا ۽ مسجد قبا جوڙائي پوء جمعي جي ڏينهن ربيع الاول جي ۲۳ تاريخ تي مديني ۾ اندر داخل ٿيا<ref name="ٺٽوي " />. ۱۶ ربيع الاول ۱ ھ تي جمعي جي ڏينھن 2 جولاء 622ع تي يثرب جي سرزمين تي قدم رکيو ۽ پھريون قيام يثرب کان 2 ميل پري قبا جي مقام تي ڪيو<ref name=" Awan " />. علي بن ابي طالب پڻ پيادل ھجرت ڪري ان. مقام تي انھن سان مليو<ref name=" Awan " />. اھا اسلام جي پھرين مسجد ھئي<ref name=" علوي " />. ھڪ ٻي روايت مطابق ۱۲ ربيع الاول تي مديني ۾ داخل ٿيا<ref name=" ٺٽوي " />. حضرت علي ڪرم الله وجهه ھجرت ڪري قبا ۾ پھتا. قبا ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} جن حڪم ڏنو ته ھجرت واري ڏينھن کان اسلامي تاريخ جي شروعات ڪئي وڃي ۽ سال جو پھريون مھينو محرم مقرر ڪيو وڃي<ref name =" اسيرة" > السيرة النبويہ، ابن ڪثير، جلد ۲, صه ۲۸۸ </ref>. بني عامر بن عوف وارن جي دعوت تي قبا ۾ 14 ڏينھن ترسيا<ref name=" Awan " />. ===مديني ۾ آجيان ۽ مسجد نبوي جي قيام=== سن ۱ ھجري ۾ جمعي جي ڏينهن قبا کان مديني وڃڻ وقت ۲۳ ربيع الاول تي سالم بن عوف وارن جي ڳوٺ ۾ جمعي جي نماز پڙھي پوء مديني پھتا<ref name=" ٺٽوي " />. مديني ۾ مردن، عورتن ۽ ٻارن خوشي ۾ ٻاھر نڪري سندن آجيان ڪئي. پاڻ سڳورا {{درود}} ڏاچِي تي سوار ھيا. ھر قبيلي جي ماڻھن ڏاچِي جي مھار جھلي کين سندن مھمان ٿيڻ لاء عرض ڪري رھيا ھئا. پاڻ {{درود}} فرمايو تہ " توھان ڏاچِي کي ڇڏيو! ھوءَ الله جي امر سان ئي ويھندي"<ref name=" ٺٽوي " /><ref name =" سيرت ابن ھشام" > سيرت، ابن ھشام، جلد ۲, صه ۱۴۱ </ref>. ڏاچِي ابو ايوب انصاري جي گھر آڏو پھچي اتي ويھي رھي. پاڻ {{درود}} جن ابو ايوب انصاري جي گھر ست مھينا ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق ھڪ مھيني کان گھٽ ترسيا ۽ حجرن ۽ ڪمرن جي اڏاوت جو ڪم شروع ڪرايو پوء اتي منتقل ٿيا. جنھن بعد مسجد نبوي جو بنياد رکيو ويو<ref name=" ٺٽوي " />. [[File:Dalailkhayrat.jpg|220 px|thumb|پندرھين صدي ۾ مسجد نبوي جي ٺاھيل دستاويزي تصوير ]] ===رياست جو قيام=== مسجد نبوي عبادتن جي روحاني مرڪز، ديني تعليم جي اداري ھجڻ سميت سياسي ۽ فوجي معاملن لاء رياستي صدر مقام پڻ ھئي جتي نبي ڪريم {{درود}} جن رياستي معاملا طئي ڪرڻ ۾ مشغول رھندا ھيا<ref name="Awan " />. ===ميثاق مدينه=== مديني جي ٻاھران يھودي قبيلا بنو قريظه ، بنو نضير ۽ بنو قينقاع رھندڙ ھيا جن سان نبي ڪريم {{درود}} جن ھڪ معاھدو ڪيو جنھن کي ميثاق مدينه جو نالو ڏنو ويو جنھن مطابق مسلمان ۽ يھودي پاڻ ۾ اتحادي رھندا ۽ ڪنھن بہ ٻاھرين جي حملي وقت پاڻ ۾ گڏجي شھر جو دفاع ڪندا <ref name=" Awan " />. ان معاهدي تحت يھودين کي جان ، مال ، آبرو ، مذھبي آزادي ۽ سندن داخلي معاملن ۾ مڪمل خودمختياري جو تحفظ ڏنو ويو<ref name=" Awan " />. ===مدني دؤر=== سن پھرين ھجري ۾ اذان ۽ اقامت جي شروعات ڪئي وئي<ref name="ٺٽوي " />. ساڳي سال عبدالله بن زبير قبا ۾ ڄائو جيڪو ھجرت ۾ ڄمندڙ پھريون ٻار ھيو<ref name=" ٺٽوي " />. ھڪ روايت مطابق ساڳي سال زڪوات فرض ڪئي وئي ۽ ٻي روايت مطابق ۲ ھجري ۾ رمضان جي روزن بعد فطري ادا ڪرڻ جو حڪم آيو جنھن بعد زڪوات کي فرض ڪيو ويو<ref name=" ٺٽوي " />. ۱ ھجري ۾ شوال جي مھيني دوران ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق ۲ ھجري ۾ بيبي عائشه رضه جي رخصتي ٿي<ref name="ٺٽوي " />. ۱ ھجري ۾ جڏهن نبي ڪريم {{درود}} جن ابو ايوب انصاري جي گھر پھتا ان وقت عبدالله بن سلام پنھنجي خاندان سميت اسلام ۾ داخل ٿيو. ساڳي سال يھودين جي بنو قريظه قبيلي جي عثمان بن اشھل قرظي جو کجين جي باغ ۾ نوڪري ڪندڙ سلمان فارسي رضه ۽ ڏھن سالن جو انس بن مالڪ انصاري خزرجي پڻ اسلام ۾ داخل ٿيا. پاڻ سڳورن {{درود}} جي نياڻي سيده رقيه رضه رمضان جي مھيني سن ۲ ھجري ۾ وفات ڪئي. سن ۲ ھجري ۾ بطن رابغ ۾ عبيدہ بن حارث جي اڳواڻي ۾ پاڻ سڳورن طرفان موڪليل جھادي مھم دوران بطن رابغ ۾ الله جي راھ ۾ پھريون تير سعد بن ابي وقاص ھلايو<ref name="ٺٽوي " /><ref name =" دنيہ" > المواھب اللدنيہ، قسطلاني، جلد ۲, صہ ۶۱</ref>. ساڳي سال قبلي جي تبديلي جو واقعو ٿيو جنھن تحت بيت المقدس جي جاء تي ڪعبة الله کي مسلمانن جو قبلو مقرر ڪيو ويو. اھو اڱاري جو ڏينهن ھيو ۽ پاڻ سڳورا {{درود}} جن بنو سلمه وارن جي مسجد ۾ ٻنپھرن جي نماز پڙھائي رھيا ھئا ۽ جڏھن پھريون ۲ رڪعتون پوريون ڪيائون تہ ان وچ ۾ حڪم نازل ٿيو<ref name ="طبري " > تاريخ طبري، جلد ۲, صه ۱۶۸</ref><ref name=" ٺٽوي " />. ۽ نماز دوران پاڻ سڳورن {{درود}} جن رخ ڦيرائي ڪعبي طرف ڪيو ۽ مقتدين بہ ان عمل کي ورجايو<ref name=" ٺٽوي " /> ۽ باقي ۲ رڪعتون ڪعبي طرف منھن ڪري پڙھيون ويون جنھن ڪري ان مسجد تي مسجد قبلتين جو نالو پئجي ويو. ساڳي سال پاڻ سڳورن {{درود}} جن عاشوري جي ڏينهن روزو رکيو ۽ ماڻھن کي فرمايو تہ روزو انھن تي واجب آهي<ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال يعني ۲ ھجري ۾ رمضان جا روزا فرض ڪيا ويا ۽ ساڳي سال نبي ڪريم {{درود}} جن تي صلوات پڙھڻ جو حڪم آيو<ref name="ٺٽوي " />. ھن سال فطري ادا ڪرڻ جو حڪم ۽ ٻنھي عيدن تي عيد نماز پڙهڻ جو حڪم پڻ نازل ٿيو. نبي ڪريم {{درود}} جن عيد الفطر جي پھرين نماز ۽ عيد الاضحي جي پھرين نماز پڻ ھن سال پڙھايون ۽ ساڳي سال قرباني ڪرڻ جو حڪم ڏنو ويو<ref name="ٺٽوي " />. ساڳي سال عبدالله بن مسعود حبشه مان مديني موٽي آيو. ھن سال اسلامي تاريخ جو ڪنھن بہ سريا جي پھرين سپه سالار عبدالله بن جحش واري سريه ۾ مسلمانن ھٿان پھريون مشرڪ ماريو ويو جنھن جو نالو عمرو بن العلاء حضرمي ھيو ۽ ان سريا ۾ مشرڪن جا پھريون دفعو ٻہ ماڻھو قيدي ٿيا جن ۾ حڪم بن ڪيسان ۽ عثمان بن عبدالله شامل هئا <ref name=" ٺٽوي " />. ھن سال جنگ بدر لاء تياري دوران سعد بن عبادہ ھڪ زرہ '''ذات الفضول''' جي نالي سان نبي ڪريم {{درود}} جن جي حوالي ڪئي جيڪا سڄي ڄمار پاڻ سڳورن {{درود}} جن وٽ رھي<ref name=" ٺٽوي " />. آخري زماني ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} اھا زرہ 30 سير جون (barley) جي عيوض ابو شحم نالي يھودي وٽ گروي رکي ھئي، جيڪا سندن وصال بعد ابوبڪر صديق رضه اھو قرض ادا ڪري ڇڏائي<ref name=" ٺٽوي " />. ۱۲ رمضان سن ۲ ھجري (624ع) تي ۳۰۰ مسلمانن جي لشڪر سان، جن ۾ ۶۰ مھاجر ۽ باقي انصار شامل هئا، مديني مان بدر طرف روانا ٿيا<ref name=" Awan " />. ,نڪرڻ وقت ابولبابہ کي مديني جو گورنر مقرر ڪيو ويو<ref name=" Awan " />. بدر ڳوٺ واپاري قافلن واري رستي لڳ مديني کان ۸۰ ميلن جي فاصلي تي واقع ھيو<ref name="Awan " />. مڪي جي قريش جي لشڪر ۾ سازوسامان سميت ھڪ ھزار ماڻھو ھيا جن جو سپه سالار عتبه ابن ربيعه ھيو. ان لشڪر ۾ ۱۰۰ گھوڙيسوار پڻ ھيا<ref name=" Awan " />. غزوه بدر ۾ جڏھن مسلمان روحا ٽپي صفراء ويجھو پھتا تہ پاڻ سڳورن {{درود}} اصحابين سان مشورو ڪيو. جنگ دوران عڪاشہ بن محصن اسدي جي تلوار ٽٽي پئي ته پاڻ سڳورن {{درود}} جن ان کي کجي جي ھڪ ڳاني ڏئي ان جي مدد سان مقابلو ڪيو<ref name="ٺٽوي " />. ھن اھا ڳاني مرڻ گھڙي تائين پاڻ وٽ سنڀالي رکي ھئي. بدر جي جنگ ۾ عبدالله بن سھيل ڪافرن جو لشڪر ڇڏي مسلمان ٿي اسلامي لشڪر ۾ شامل ٿيو. ھن سال غنيمت جو مال مسلمانن لاء حلال ڪيو ويو. جنگ بدر ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن کي ذوالفقار نالي تلوار ھٿ آئي جيڪا مشرڪن مان عاص بن منبه يا ھڪ ٻي روايت مطابق نبيه بن حجاج جي ملڪيت ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. اھي ٻئي غزوہ بدر ۾ مارجي ويا هئا. ھڪ روايت مطابق بعد ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} جن اھا تلوار حضرت علي ڪرم الله وجهه کي عطا ڪئي ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. غزوه بدر ۾ ۱۴ مسلمان شھيد ٿيا جن ۾ ۶ مھاجر ۽ ۸ انصار ھيا. ابو جھل، عتبہ بن ربيعه، شيبه بن ربيعه، اميہ بن خلف، ۽ وليد بن عتبہ سميت ۷۰ ڄڻا ھن جنگ ۾ مارجي ويا. ابو جھل زخمي ٿيل پوئين پساهن ۾ ھيو عبدالله بن مسعود تلوار سان سر قلم ڪيو<ref name=" ٺٽوي " />. ۷۰ ڄڻا قيد ڪيا ويا جن ۾ عباس بن عبدالمطلب ، عقيلي بن ابو طالب ، نوفل، اسود ابن عامر پڻ شامل هئا. رسول ڪريم {{درود}} مسلمانن کي سختي سان تاڪيد ڪئي تہ قيدين سان نرمي وارو ورتاءُ رکن<ref name=" Awan " />. سن ۲ ھجري ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن حضرت علي ڪرم الله وجهه جي ڪنيت ابو تراب تجويز ڪئي<ref name=" ٺٽوي " />. غزوه بدر کان پوءِ ساڳي سال ابو لهب عدسہ نالي ھڪ موذي ۽ وچڙندڙ چمڙي جي بيماري ۾ فوت ٿي ويو<ref name ="الھدہ " > سبل الھدہ والرشاد، شامي، صہ ۶۷ </ref><ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال پاڻ سڳورن {{درود}} پنھنجي نياڻي سيدہ فاطمه الزهراء رضه جو نڪاح حضرت علي ڪرم الله وجهه سان ڪرايو. سن ۳ ھجري ۾ شعبان جي مھيني ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن جو بيبي حفصه بنت عمر سان نڪاح ٿيو. ساڳي سال رمضان جي مھيني ۾ سندن نڪاح بيبي زينب بنت خزيمه ھلاليه سان ٿيو. ھن سال پاڻ سڳورن {{درود}} جن جو ڏھوٽو عبدالله بن عثمان بن عفان وفات ڪري ويو<ref name="ٺٽوي " />. ربيع الاول جي مھيني ۾ ساڳي سال سندن نياڻي سيدہ ام ڪلثوم جو نڪاح عثمان بن عفان رضه سان ٿيو ۽ ساڳي سال امام حسن رضه جو جنم ٿيو. ان جو نالو والدين حرب رکيو پر نبي ڪريم {{درود}} جن کيس حسن جو نالو ڏنو<ref name=" علوي" />. شبر، شبير ۽ مشبر ھارون نبي جي پٽن جا نالا ھيا جيڪي عبراني زبان جا لفظ ھيا انھن جو عربي بدل حسن ، حسين ۽ محسن ھيا<ref name="علوي " />. سن ۳ ھجري ۾ ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق ۴ ھجري ۾ شراب کي حرام ڪيو ويو<ref name=" طبري " />. ساڳي سال شوال جي مھيني ۾ غزوه احد وارو واقعو پيش آيو جنھن ۾ ۷۰ اصحابي شھيد ٿيا جن ۾ حمزہ رضه، مصعب بن عمير رضه ، عبدالله بن جحش رضه پڻ شامل هئا<ref name="ٺٽوي " />. بدر جي شڪست ھڪ سال پوء قريش مڪي مان ۳۰۰۰ ماڻھن جو لشڪر مديني تي حملي لاء موڪليو ۽ مسلمانن جو ۱۰۰۰ ماڻھن جو لشڪر مديني مان نڪتو جنھن مان عبدالله بن ابي ۽ سندس ۳۰۰ ساٿي شوط واري مقام لڳ رستي مان ئي واپس مديني موٽي ويا جنھن سبب بنو سلمه ۽ بنو حارثه قبيلن جا ماڻھو پڻ دلشڪستا ٿيا ۽ انھن پڻ موٽڻ جو ارادو ڪيو ھو پر پوء باقي ۷۰۰ ڄڻا جبل احد جي ڪڇ لڳ مديني کان ۴ ميلن جي فاصلي تي پھتا جتي جنگ لڳي<ref name =" مودودي" > تفھيم القرآن، مولانا ابوالاعلیٰ مودوي، جلد ۱, صه ۲۳۰، ۲۸۴, ۲۸۵، ۳۰۰, ۳۵ ايڊيشن، </ref>. قريش جو لشڪر ۱۲ شوال سن ۳ ھجري (20 مارچ 625ع) تي جبل احد لڳ اربع جي ڏينهن خيما کوڙيا ۽ مسلمانن جو لشڪر جمعي ڏينهن مديني مان روانو ٿيو<ref name=" Awan " />. مسلمانن جي پٺيان احد جبل ھيو ۽ سامھون مڪي وارن جو لشڪر ، پاسي ۾ ھڪ جابلو لنگھ تي عبدالله بن جبير جي قيادت ۾ ۵۰ تيراندازن جو جٿو ويھاريو ويو جن کي حڪم ھيو تہ ڪنھن کي بہ مسلمانن جي لشڪر طرف اچڻ نه ڏين ، ڪنھن صورت ۾ بہ اتان نہ ھٽن ڀلي کڻي پکين کي انھن جون ٻوٽيون نوچيندي ڇونہ ڏسن پر جاء تان ھرگز نه ھٽن<ref name=" مودودي " />. نبي ڪريم {{درود}} جن عبدالله بن جبير جي سرواڻي ۾ پنجاھ کن تيراندازن کي ٻن جبلن وچ واري گھاٽ تي مقرر ڪيو ھو ۽ حڪم ڏنو ھو تہ ھر حالت ۾ پير پٺتي نہ ھٽائين پوء کڻي سوڀ ٿئي يا نہ ٿئي. عبدالله بن جبير ۽ ڪجھ ڄڻا حڪم تي ڪاربند رھيا باقي ٻيا سڀ مال غنيمت جي ميڙڻ ۾ لڳي ويا. عبدالله بن جبير پنھنجي مقام تي ئي شھيد ٿي ويو<ref name=" ٺٽوي" /><ref name ="دلائل " > دلائل النبوة، بيھقي، جلد ۳, صه ۲۲۹</ref><ref name=" مودودي " />. ،،مشرڪن جي لشڪر ۾ خالد بن وليد رسالدار ھيو جنھن صورتحال جو فائدو وٺندي ۱۰۰ گھوڙي سوارن جي دستي کي احد جبل جي پٺيان ڦيرائي ان جابلو لنگھ کان مسلمانن جي لشڪر تي حملو ڪيو جنھن سان بازي ڦري وئي ۽ ڀڄي ويل دشمن پڻ موٽي اچي حملي آور ٿيا<ref name=" مودودي " />. رڳو ڪجھ جانثار مقابلي ۾ ڄمي بيٺا باقي مسلمانن ۾ ڀاڄ پئجي وئي<ref name=" مودودي " />. جنگ ۾ اھو اڃان تائين حل نہ ٿي سگھندڙ معمو بڻيل آهي تہ آخر مڪي وارا مڪمل فتح کان اڳ ڇو اتان پوئتي موٽي ھليا ويا<ref name=" مودودي " />. غزوه احد ۾ عتبه بن ابي وقاص پاڻ سڳورن {{درود}} کي پٿر ھيون جنھن سان اڳين ڏندن مان ساڄي پاسي ھيٺيون ڏند مبارڪ شھيد ٿيو<ref name="ٺٽوي " />. ابي بن خلف پاڻ سڳورن {{درود}} مٿان تلوار سان حملو ڪيو ان وقت پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي ھٿ ۾ ھڪ ننڍڙو نيزو ھيو، جڏھن ويجھو ٿيو تہ ان مشرڪ کي اھو نيزو ھنيو جنھن سان سندس پاسيراٽيون ڀڄي پيون جيڪو پوء مڪي کان ھڪ ڏينھن جي پنڌ تي واقع مرالظھران نالي ڳوٺ ۾ فوت ٿي ويو<ref name=" ٺٽوي " />. مشرڪن جي لشڪر مان عبدالله بن شھاب پاڻ سڳورن {{درود}} ڏانھن تير اڇلائي کين زخمي ڪيو. اھو بعد ۾ مسلمان ٿيو ۽ امام زھري جو ڏاڏو ھيو<ref name="ٺٽوي " />. کيس عبدالله اصغر پڻ سڏيندا هئا<ref name ="سيرتون " > سيرة ابن اسحاق، صه ۳۰۵ ۽ سيرت ابن ڪثير جي جلد ۳ ، صه ۵۹</ref>. غزوہ احد ۾ عبدالرحمان بن عوف کي ۲۱ زخم رسيا<ref name=" ٺٽوي " /><ref name ="ھشام ابن " > سيرت ابن ھشام، جلد ۲, صہ ۸۸ </ref>. احد جي جنگ ۾ ۷۰ مسلمان شھيد ٿيا<ref name=" مودودي " />. ابوسفيان ويندي وقت مسلمانن کي چيلينج ڪيو تہ ايندڙ سال بدر جي ي مقام تي انھن سان مقابلو ٿيندو.<ref name=" مودودي " /> احد جي شھيدن مان نبي ڪريم {{درود}} جن پھريان حمزه رضه جي نماز جنازه پڙھائي ۽ بعد ۾ سڀني شھيدن جي. ھر شھيد کي آڻي حمزه رضه جي ميت ڀرسان رکيائون پوء ان جي نماز پڙھي وئي اھڙي طرح حمزه رضه جي مٿان ۷۰ ڀيرا نماز پڙھي وئي. ان روايت جي بنياد تي حنفين ويجھو شھيد جي نماز پڙھي ويندي آهي<ref name=" ٺٽوي " />. ھڪ روايت مطابق نبي ڪريم {{درود}} جن شھيدن جي جنازي جي نماز نہ پڙھائي ھئي ان ڪري شافعين ۾ شھيدن جي جنازي جي نماز نہ پڙھي ويندي آهي<ref name=" ٺٽوي " />. سن ن ۴ ھجري ۾ غزوه بنو نضير جو واقعو پيش آيو جنھن جي پڄاڻي بعد ان قبيلي جي ماڻهن کي سندن گھرن ۽ گھاٽين مان تڙي ڪڍيو ويو<ref name=" ٺٽوي" />. ھڪ روايت مطابق ساڳي سال شراب جي حرمت جو حڪم آيو<ref name="ٺٽوي " />. سن ۴ ھجري ۾ ام المؤمنين بيبي زينب رضه وفات ڪئي. ساڳي سال نماز ۾ قصر جو حڪم آيو. سن ۵ ھجري ۾ غزوه خندق واقع ٿي. جنگ ۾ مخالف لشڪر مان حبان بن قيس جو تير سعد بن معاذ کي پٺي واري ڦڻي ۾ لڳو جيڪو غزوہ خندق ۽ غزوہ بنو قريظه جي پڄاڻي کانپوءِ وفات ڪري ويو<ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال غزوہ بنو قريظه ۾ يھودين جو سردار ۽ بيبي صفيه رضه جو پيءُ حيي بن اخطب مارجي ويو<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۵ ھجري ۾ بنو مزينہ وارن جي وفد ۽ عبدالقيس واري وفد نبي ڪريم {{درود}} جن سان ملاقات ڪري اسلام ۾ داخل ٿيا. ساڳي سال ذوالحج جي مھيني ۾ رسول الله {{درود}} پنھنجي گھوڙي تي سوار ٿي غابہ ڏانھن وڃي رھيا ھئا تہ گھوڙي تان ڪري پيا جنھن ڪري سندن پير مڙي پيو ۽ پاسي ۾ رھڙا بہ آيا جنھن ڪري ڪيترا ڏينھن گھر کان ٻاهر نه نڪتا ۽ مسجد ۾ بہ نہ وڃي سگھيا ۽ نماز گھر ۾ ويٺي ادا ڪئي<ref name="ٺٽوي " /><ref name =" شرح" > شرح علیٰ المواھب اللدنيہ، زرقاني، جلد ۳, ص ۹۷ </ref>. سن ۵ ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق سن ۶ ھجري ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن مديني ۾ گھوڙن جي گوء ڪرائي<ref name=" ٺٽوي " /><ref name ="جلد ۴ " > سبل الھدہ والرشاد، شامي، جلد ۴, صہ ۳۵۳</ref><ref name ="ابن الاثير ۱ " > اسد الغابہ، ابن الاثير، جلد ۱, صہ ۲۳</ref>. سن ۵ يا ھڪ روايت مطابق ۶ ھجري ۾ غزوه بني مصطلق واقع ٿي جنھن بعد بيبي عائشه رضه مٿان بھتان وارو افڪ جو واقعو پيش آيو<ref name=" ٺٽوي " />. افڪ معني آهي اھڙي ڳالھ ڪرڻ جيڪا حقيقت جي ابتڙ ھجي<ref name=" علوي " />. سن ۶ يا ۷ ھجري ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن اھڙي منڊي تيار ڪرڻ جو حڪم ڏنو جنھن ۾ ٽن سٽن ۾ محمد رسول الله کليل ھجي. اھڙيءَ طرح يعلیٰ بن اميہ نالي صحابي اھا منڊي تيار ڪئي جنھن جي مھر ۾ مٿين سٽ ۾ الله وچين ۾ رسول ۽ ھيٺين سٽ ۾ محمد اڪريو ويو. منڊي تيار ٿيڻ بعد نبي ڪريم {{درود}} جن عجمي حاڪمن کي ۶ خط موڪلي دين جي دعوت ڏني<ref name=" ٺٽوي " />. اھي خط عمرو بن اميه ذريعي حبش جي حاڪم نجاشي ڏانھن، دحيہ بن خليفه ڪلبي ذريعي روم جي قيصر (سيزر) ھرقل ڏانھن ، عبدالله بن خذافہ سھمي ذريعي ايران جي ڪسرا ( خسرو) پرويز بن ھرمز بن نوشيروان ڏانھن، حاطب بن ابي بلتعہ لخمي ذريعي مصر ۽ اسڪندريہ جي حاڪم مقوقس ڏانھن ۽ شجاع بن وھب ذريعي دمشق جي ھڪ ماڳ غوطہ جي حاڪم حارث بن ابوشمر غساني ڏانهن ۽ سليط بن عمرو ذريعي يمامہ جي حاڪم ھوذہ بن علي حنفي ڏانهن روانا ڪيا<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۶ ھجري ۾ نبي ڪريم {{درود}} طرفان اٺن جي گوء پڻ ڪرائي وئي جنھن ۾ پاڻ سڳورن جي ڏاچِي قصواء پڻ شامل ھئي پر ان کان ھڪ اعرابي جو توڏو گوء کڻي ويو<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۷ ھجري ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن عمرةالقضاء ادا ڪيو ۽ ڏاچي تي سوار ٿي مڪي ۾ داخل ٿيا جنھن جي مھار عبدالله بن رواحہ جي ھٿ ۾ ھئي. جڏھن بيت الله جي طواف لاء مسجد الحرام ۾ ۾ داخل ٿيا تہ ڪافر ڪنڊ ۾ ويٺا هئا<ref name=" ٺٽوي " />. ان وقت پاڻ سڳورن {{درود}} جن بلال رضه کي حڪم ڏنو ته ڪعبي جي ڇت تي بيھي اذان چوي<ref name=" ٺٽوي " /><ref name =" البدايہ ۲" > البدايہ والنھايہ، جلد ۱, صہ ۲۳۲ </ref> <ref name =" بڪري ۲" > تاريخ الخميس، ديار بڪري، جلد ۲, صه ۶۳ </ref><ref name =" شامي ۵" > سبل الھدہ والرشاد، شامي، جلد ۵, صه ۱۹۳ </ref>. پاڻ سڳورا {{درود}} جن تڏھن ڪعبي ۾ بتن جي ھجڻ ڪري داخل نہ ٿيا ۽ اٺين ھجري ۾ مڪي جي فتح وقت بتن ٽوڙڻ بعد ان ۾ داخل ٿيا<ref name=" ٺٽوي " /> <ref name ="المغازي ۱ " > المغازي، واقدي، جلد ۲, صه ۷۳۸</ref><ref name =" قسطلاني ۲" > شرح علي المواھب اللدنيہ، قسطلاني، جلد ۲, صه ۶۵۷ ۽ ۶۵۸ </ref>. عمرة القضاء جي ادائيگي بعد حمزه رضه جي ننڍڙي نياڻي امامه يا عمارہ پاڻ سڳورن {{درود}} جن کي چاچا چاچا سڏيندي ڪڍ آئي جيڪا مديني تائين بيبي فاطمه الزهراء رضه وٽ رھي جنھن کي بعد ۾ سندس سؤٽ جعفر رضه جي سنڀال گهٽ آندو ويو جنھن جي گھرواري عمارہ جي ماسي ھئي ۽ نبي ڪريم {{درود}} جن فرمايو تہ ماسي ماء جي جاء تي آهي<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۷ يا ۸ يا ۱۰ ھجري ۾ رسول الله {{درود}} جن غسان جي حاڪم جبلہ بن ايھم ڏي دين جي دعوت جو خط موڪليو جنھن جي جواب ۾ اھو مسلمان ٿيو<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۷ ھجري ۾ مصر ۽ اسڪندريہ جي حاڪم مقوقس قبطي پاڻ سڳورن {{درود}} جي خدمت ۾ سوکڙيون موڪليون جن ۾ ٻه ٻانھيون ماريه قبطيہ ۽ سندس ڀيڻ سيرين ، يعفور نالي گڏھ، دلدل نالي ھڪ خچر ، ۲۰ عدد نفيس ململ جا ٿان، ھزار مثقال سون ، اعلي قسم جي ماکي ، ھڪ ڪاٺي جي ٺھيل شامي سرمي داڻي ، آئينو ، ڦڻي شامل ھيا<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۸ ھجري ۾ صفر جي مهيني ۾ عمرو بن العاص ، خالد بن وليد ۽ عثمان بن ابو طلحه مديني اچي پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي ھٿ تي مسلمان ٿيا جن مان ٻہ مھينن بعد خالد بن وڏو ليد جنگ موته ۾ شرڪت ڪئي ۽ فتح تي کيس نبي ڪريم {{درود}} جن سيف الله جو لقب ڏنو<ref name=" ٺٽوي " />. == غزوات== الله جي راھ ۾ اھا جنگ يا جنگي مھم يا جھادي مھم جنھن ۾ رسول الله {{درود}} جن شرڪت ڪئي ان کي غزوہ سڏيو ويندو آهي. زيد بن ارقم غزوات جو ڪل تعداد ۱۹, جابر بن عبدالله وري ۲۱ ٻڌايو آھي<ref name="علوي " />. موسیٰ بن عقبه، ابن اسحاق، واقدي، ابن سعد، قسطلاني، ابن جوزي ۽ دمياطي انھن جو تعداد ۲۷ ۽ علامه ابو عبدالله شامي پنھنجي ڪتاب ''سبل الھدیٰ والرشاد'' ۾ تعداد ۲۸ ڄاڻايو آهي<ref name=" علوي " /> جن ۾ [[ودان]] جي مقام تي [[غزوه ابوآء]] يا غزوه ودان (۱۱ صفر ۲ ھجري)، [[بواط]] جي مقام تي [[غزوه بواط]] (ربيع الاول ۲ ھجري)، [[بدر]] جي مقام تي [[غزوه سفوان]] يا غزوه بدر اولا ( ربيع الاول ۲ ھجري)، [[عشيره]] جي مقام تي [[غزوه عشيره]] ( جمادالاول ۲ ھجري)، بدر جي مقام تي [[غزوه بدر]] ( ۱۷ رمضان ۲ ھجري)، [[قرقرة الڪدر]] جي مقام تي [[غزوه قرقرة الڪدر]] يا غزوہ بني سليم (شوال ۲ ھجري)، [[عريض]] جي مقام تي [[غزوه سويق]] (۵ ذوالحج ھجري)، [[نجد]] جي مقام تي [[غزوه ذي امر]] يا غزوہ غطفان (محرم ۳ ھجري)، [[بحران جو مقام|بحران جي مقام]] تي [[غزوه فرع]] (ربيع الاول ۳ ھجري)، [[مدينه منوره ]] جي مقام تي [[غزوه بنو قينقاع]] (جماد الاول يا شوال ۳ ھجري)، [[احد جبل|جبل احد]] جي مقام تي [[غزوه احد]] ( شوال ۳ ھجري)، [[حمراء الاسد ]] جي مقام تي [[غزوه حمراء الاسد]] (۱۷ شوال ۳ ھجري)، عاليه جي مقام تي [[غزوه بنو نضير]] (ربيع الاول ۴ ھجري)، بدر جي مقام تي [[غزوه بدرالآخيرہ]] يا بدراموعد (شعبان ۴ ھجري)، [[دومة الجندل]] جي مقام تي [[غزوه دومة الجندل]] (ربيع الاول ۵ ھجري)، [[مريسيع]] جي مقام تي [[غزوه بنو مصطلق]] يا غزوه مريسيع (شعبان ۵ ھجري)، مدينه منوره جي مقام تي [[غزوه خندق]] (شوال ۵ ھجري)، [[غران]] جي مقام تي [[غزوه بنو قريظه]] (ذوالقعد ۵ ھجري)، [[نجران]] جي مقام تي [[غزوه بنو لحيان]] (رجب 6 ھجري)، [[حديبيه]] جي مقام تي [[غزوه حديبيه]] (ذوالقعد 6 ھجري)، [[ذي قرد]] جي مقام تي [[غزوہ ذي قرد]] ( ذوالحج 6 ھجري)، [[خيبر]] جي مقام تي [[غزوہ خيبر]] ( محرم ۷ ھجري), [[واديء القریٰ]] جي مقام تي [[غزوہ واديءِ القریٰ]] ( صفر ۷ ھجري)، نجد جي مقام تي [[غزوہ ذات الرقاع]] يا غزوہ محارب و بني ثعبله ( ۱۰ ربيع الاول ۷ ھجري), مڪي شريف جي مقام تي غزوہ [[فتح مڪه]] (۱۰ رمضان ۸ ھجري), [[حنين]] جي مقام تي [[غزوہ حنين]] ( 6 شوال ۸ ھجري), [[طائف]] جي مقام تي [[غزوہ طائف]] ( شوال ۸ ھجري), [[تبوڪ]] جي مقام تي [[غزوہ تبوڪ]] ( رجب ۹ ھجري). جيڪي لشڪر رسول الله {{درود}} جن اصحابين جي اڳواڻي ۾ جھاد لاء روانا ڪيا پر پاڻ شرڪت نہ ڪئي ان جنگي مھم کي سرايا يا بعوث سڏيندا آهن. اھڙين جنگي مھمن جو تعداد اٽڪل ۷۹ ھيو. ===صلح حديبيه=== سن ۶ ھجري ۾ سومر جي ڏينهن ذوالقعد جو چنڊ ڏسي نبي ڪريم {{درود}} جن احرام ٻڌو ۽ عمري جي نيت سان ۱۳۰۰ ھڪ روايت مطابق ۱۴۰۰ يا ۱۵۰۰ مسلمانن ۽ قرباني لاءِ ۷۰ اٺن سميت مڪي ڏانھن روانا ٿيا ۽ جڏھن حديبيه پھتا تہ مشرڪن سندن رستي روڪ ڪئي جنھن بعد صلح ٿي ۽ مسلمانن بغير عمري جي موٽي ويا<ref name=" ٺٽوي " />. حديبيه ۾ صحابين ھڪ ٻٻر جي وڻ جي ھيٺان ويھي نبي ڪريم {{درود}} جن جي ھٿ تي ھٿ رکي بيعت ھنن لفظن ۾ ڪئي تہ "جي موت بہ آيو تہ پٺتي نہ ھٽنداسون". بيعت ۾ سڀ کان پھريون شخص ابو سنان وھب بن محصن اسدي ھيو<ref name="ٺٽوي " />. صلح واري موقعي تي معاھدو ڪيو ويو ته ڌريون ڏھن سالن تائين جنگ نہ ڪنديون. معاھدو حضرت علي ڪرم الله وجهه جن لکيو<ref name=" ٺٽوي " />. واپسي ۾ رستي ۾ سورة الفتح نازل ٿي === خيبر جي فتح=== سن ۷ ھجري ۾ غزوه خيبر واقع ٿي<ref name=" ٺٽوي" />. خيبر ۾ يھودين جا ۶ قلعا واقع ھيا جن مان سڀ کان مضبوط قلعو قموس ھيو جنھن جو مالڪ مرحب نالي سردار ھيو<ref name=" علوي" />. غزوه خيبر جي موقعي تي نبي ڪريم {{درود}} فرمايو تہ:"سڀاڻي اسان اسلامي جھنڊو ان شخص جي حوالي ڪنداسون جيڪو الله ۽ ان جي رسول سان محبت ڪندڙ ھوندو ۽ الله ۽ ان جو رسول ان سان محبت ڪندڙ ھوندا". ٻئي ڏينهن اھو جھنڊو علي بن ابي طالب رضہ کي ڏيندي فرمايو تہ: " اي علي! ھتان جي رھاڪن سان وڙھڻ ۾ تڪڙ نہ ڪجانء، پھريان سندن آڏو دين جي دعوت ۽ الله جي حقن جي ڄاڻ رکجان. پوء رب سائين ھڪ ماڻھو کي به تنھنجي ھتان ھدايت تي ھلايو تہ تنھنجي لاء اھو ڳاڙھن اٺن کان بہ ڀلو آھي"<ref name=" ٺٽوي " />. ھن غزوہ ۾ مسلمانن جي لشڪر مان ۱۵ ماڻھو فوت ٿيا جڏھن ته يھودين جا ۹۳ ڄڻا مارجي ويا جن ۾ انھن جا جنگي جوڌا مرحب ۽ سندس ڀاء حارث، ٻہ سردار عامر ۽ ياسر پڻ شامل هئا<ref name=" ٺٽوي " />. مرحب ، حارث ۽ عامر کي علي بن ابي طالب رضہ ۽ ياسر کي زبير بن عوام ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق علي بن ابي طالب رضہ قتل ڪيو<ref name=" ٺٽوي " />. مرحب سان ويڙھ دوران علي بن ابي طالب تلوار جو زوردار وار مرحب جي مٿي تي ڪيو جيڪو ان جي لوھي ٽوپلي، ۽ مٿي کي چيري سندس ڏندن تائين لڳو ۽ مرحب مارجي ويو<ref name=" Awan " />. جنگ ۾ جڏھن ڇتي ويڙھ شروع ٿي تہ پاڻ سڳورن {{درود}} فرمايو ته "ھاڻي تنور تتو آھي"<ref name=" ٺٽوي " />. سخت ويڙھ بعد قاموس قلعو مسلمانن جي قبضي ۾ آيو تہ يھودين رحم جي درخواست ڪئي جيڪا قبول ڪئي وئي<ref name=" Awan " />. خيبر جي فتح بعد مرحب جي ڀائٽي ۽ ھڪ امير سلام بن مشڪم جي زال زينب بنت حارث نبي ڪريم {{درود}} جن دعوت ڪئي جنھن ۾ ٻاڪري گوشت جي ڀاڄي ۾ زھر وجھي کين کارايو پر نبي ڪريم {{درود}} جن کيس معاف ڪري ڇڏيو ۽ بعد ۾ اھا عورت مسلمان ٿي وئي<ref name=" ٺٽوي " /><ref name =" الاصابہ ۱" > الاصابہ، ابن حجر، جلد ۴, صہ ۳۱۴ </ref>. ھڪ ٻي روايت مطابق جڏھن بعد ۾ زھر سبب بشر بن براء فوت ٿي ويو تہ ان جي قصاص ۾ کيس قتل ڪيو ويو<ref name="ٺٽوي " /><ref name ="البدايہ ۱ " > البدايہ والنھايہ، ابن ڪثير، جلد ۴, صہ ۲۱۰ </ref>. === مڪي جي فتح=== صلح حديبيه کان پوء مسلمانن کي امن سان تبليغ جو موقعو ملي ويو. قريش جي بڇ تي سندن اتحادي بنو بڪر قبيلي وارن بنو خزاعہ وارن تي حملو ڪيو جنھن ۾ قريش جا عڪرمہ بن ابوجھل ۽ صفوان بن اميه وارا شناخت مٽائي بنو بڪر وارن سان گڏجي وڙھيا. انھن حرم ۾ پناھ ورتي پر کين اتي قتل ڪيو ويو. بنو خزاعہ وارا مديني ۾ نبي ڪريم {{درود}} وٽ دانھن کڻي آيا ۽ انصاف جي گھر ڪئي. نبي ڪريم {{درود}} قريش ڏانھن ھيٺين ٽن شرطن مان ڪو به ھڪ قبول ڪرڻ جو مطالبو ڪيو: <br/> # جن کي قتل ڪيو ويو انھن جي خون بھا ادا ڪيو.<br/> # قريش بنو بڪر قبيلي سان اتحاد ختم ڪن.<br/> #صلح حديبيه جي منسوخي جو اعلان ڪن.<br/> قريشن صلح حديبيه جي منسوخي جو شرط قبول ڪيو. جڏھن مسلم نمائندو واپس ھليو ويو تہ پوء انھن ارادو تبديل ڪيو ۽ ابوسفيان مديني ۾ نبي ڪريم {{درود}} سان صلح حديبيه جي ٻيھر بحالي لاء ملڻ آيو پر نبي ڪريم {{درود}} ساڻس نه مليو. ھن صحابين کي منٿ ڪئي تہ سندس مدد ڪن پر ڪجھ نہ وريس<ref name="Awan " />. ۱۰ رمضان سن ۸ ھجري تي مسلمانن جي ڏھ ھزار ماڻھن جي لشڪر سان نبي ڪريم {{درود}} مڪي ڏانھن روانو ٿيو. حرم ۾ رتوچاڻ کان بچڻ خاطر ان روانگي کي مخفي رکيو ويو تہ جيئن مڪي وارن کي تعجب ۾ وجھجي. جڏھن مڪي ٻاھران خيما کوڙيا ته رات جو لشڪر جي ھر سپاھي کي الڳ باھ ٻارڻ جو حڪم ڏنو. ان وقت باھ جي ھڪ مچ جو مطلب ۱۰ کان ۱۵ ماڻھن جي بيٺڪ سمجھيو ويندو ھو<ref name=" Awan " />. ابوسفيان ، حاڪم اب حزام ۽ بديل ابن ورقه صلح جي لاء مسلمانن جي ڪئمپ ۾ پھتا پر ھاڻي اھو وقت ڪانه رھيو. ان بعد ابوسفيان عباس بن عبدالمطلب جي مدد سان نبي ڪريم {{درود}} وٽ معافي لاء پيش ٿيو. عمر بن خطاب کيس اسلام جو سخت دشمن ھجڻ ڪري مارڻ لاء زور ڀريو پر نبي ڪريم ان تي رحم ڪندي فرمايو تہ ڊپ نہ ڪر. ان کي اسلام ۾ داخل ٿيڻ جي دعوت ڏني وئي پر ھو ان لاء راضي نہ ھيو. جڏھن ٻئي ڏينهن تي اسلامي لشڪر جا جٿا مڪي ۾ داخل ٿيندي ڏٺا تہ پوء مسلمان ٿيو<ref name=" Awan" />. مڪي وارن مقابلو نہ ڪيو پر عڪرمہ جي ٽولي خالد بن وليد واري جٿي تي حملو ڪري ٽن مسلمانن کي ماريو ۽ عڪرمہ جي جٿي مان ۱۳ ڄڻا مارجي ويا ۽ عڪرمہ ڀڄڻ تي مجبور ٿي ويو. ڪعبي ۾ موجود ۳۶۰ بتن کي ڊاٿو ويو<ref name=" Awan " />. اعلان ڪيو ويو تي جيڪي گھرن جي اندر در بند ڪري ويھندا، جيڪي ھٿيار ڦٽي ڪندا يا جيڪي ابوسفيان جي گھر ۾ پناھ وٺندا انھن لاء عام معافي ھوندي. جن جن نبي ڪريم {{درود}} سان مجرمانه زيادتيون ڪيون ھيون نبي ڪريم {{درود}} انھن سڀني کي معاف ڪري ڇڏيو<ref name=" Awan " />. مڪي جي فتح بعد مديني ڏانهن ھجرت ڪرڻ جي فرض جي حڪم کي رد ڪيو ويو<ref name=" ٺٽوي " />. ===طائف جي فتح=== مڪي جو فتح بعد طائف وارا بدوين جا ھوازين، ٽقف ۽ ٻيا مشرڪ قبيلا مسلمانن تي حملي جو منصوبو جوڙڻ لڳا. نبي ڪريم {{درود}} جن سندن مڪي تي چڙھائي کان اڳ ساڻن جنگ جي تياري ڪئي ۽ شوال سن ۸ ھجري ۾ ٻارھن ھزار مسلمانن جي لشڪر سان طائف طرف روانا ٿيا ۽ جڏھن حنين جي اونھي ۽ سوڙھي وادي ۾ مڪي کان ۱۰ ميلن جي فاصلي تي طائف واري رستي تي پھتا تہ مٿانھن پاسن کان سندن مٿان تيرن جي برسات ڪئي وئي<ref name=" Awan " />. مسلمانن جي لشڪر ۾ ڀاڄ پئي رسول ڪريم {{درود}} کين سڏيندو رھيو. مؤمن ڀاڄ وارن مان رستو ڪڍي گھوڙا پڻ ڇڏي پيغمبر طرف وڌي ويڙھ شروع ڪئي جنھن بعد مشرڪن ۾ ڀاڄ پئي ۽ ثقف وارن طائف ۾ پناھ ورتي<ref name=" Awan" />. مسلمانن اڳتي وڌي طائف جو محاصرو ڪيو جنھن بعد طائف فتح ٿي ويو. قيدين کي آزاد ڪيو ويو ۽ طائف وارن قبيلن کي معافي ڏني وئي جن جي وڏي اڪثريت اسلام ۾ داخل ٿي وئي. مال غنيمت کي مڪي جي تازو اسلام ۾ داخل ٿيندڙن ۾ ورھايو ويو<ref name=" Awan " />. ==قرآن ۾ سندس تعارف== "اسان توھان کي حق جي علم سان خوشخبري ڏيڻ وارو ۽ ڊيڄارڻ وارو ڪري موڪليو"..(سورة البقرہ جي آيت ۱۱۹). "مان توھان جي وچ ۾ توھان مان ئي ھڪ رسول موڪليو، جيڪو توھان کي منھنجون آيتون ٻڌائي ٿو ، توھان جي زندگين کي سنواري ٿو ، توھان کي ڪتاب ۽ حڪمت جي تعليم ڏئي ٿو، ۽ توھان کي اھي ڳالھيون سيکاري ٿو جيڪي توھان نہ ڄاڻيندا هئا"...(سورة البقرہ آيت ۱۵۱). "اسان توکي ماڻھن لاء ھڪ رسول بڻائي موڪليو آهي. جنھن رسول جي اطاعت ڪئي ان دراصل الله جي اطاعت ڪئي".. (سورة النساء آيت ۸۰). "تون الله جي راھ ۾ وڙھ، تون پنھنجي ذات کانسواءِ ڪنھن ٻئي لاء ذميدار ناھين" (سورة النساء آيت ۸۳). "اي پيغمبر! جيڪو ڪجھ رب طرفان توتي نازل ڪيو ويو آهي اھو ماڻھن تائين پھچاء، جيڪڏهن تون ايئن نہ ڪيو ته تو پنھنجي پيغمبري جو حق ادا نہ ڪيو". ( سورة المائدہ ، آيت ۶۷). " محمد ان کانسواءِ ڪجھ ناھي بس ھڪ رسول آھي ، ان کان اڳ ٻيا رسول بہ گذاري چڪا آهن"... ( سورة آل عمران ، آيت ۱۴۴). "( اي پيغمبر) اھا الله جي رحمت آ جو تون ھنن ماڻھن لاء ڏاڍو نرم مزاج آھين " (سورة آل عمران ، آيت ۱۵۹). " درحقيقت مومنن تي الله اھو وڏو احسان ڪيو آھي جو سندن وچ ۾ انھن منجھان ھڪ اھڙو رسول اٿاريو جيڪو کين ان جون آيتون ٻڌائي ٿو ، سندن زندگين کي سنواري ٿو ۽ کين ڪتاب ۽ حڪمت جي تعليم ڏئي ٿو..." ( سورة آل عمران ، آيت ۱۶۴). == الوداعي حج == ۲۵ ذوالقعد ۱۰ ھجري (23 فيبروري 632) تي نبي ڪريم {{درود}} حج جي لاء مڪي مان مسلمانن جي ھڪ تمام وڏي اڪثريت سان گڏجي روانا ٿيا ۽ ۴ ذوالحج تي مڪي ۾ داخل ٿيا<ref name=" Awan " />. ۸ ذوالحج تي منا پھتا جتي ۹ ذوالحج جي صبح تائين ترسيا ۽ پوء عرفات پھتا جتي نمرا ۾ خيما کوڙيا ويا<ref name=" Awan" />. اتي مسلمانن جو مجموعو ھڪ لک چاليھ ھزار جي لڳ ڀڳ ھيو. اھو حجةالبلاغ ( وڏو حج) ۽ حجة الوداع (الوداعي حج) سڏيو ويو<ref name="Awan " />. نبي ڪريم {{درود}} سٽ تي ويھي خطبو ڏنو. مقرر ٿيل ماڻھو وڏي آواز خطبي جي لفظن کي دھرائي رھيا ھئا تہ جيئن سمورن حاجين تائين خطبو پھچي<ref name=" Awan " />. ==سندس وڇوڙو== صفر جي آخري رات دير سان جنت البقيع طرف اصحابين جي قبرن طرف ويا ۽ انھن ڏينھن ۾ کين مٿي ۾ سور ۽ بخار شروع ٿي چڪو ھو. وفات کان ۳ ڏينھن اڳ ڪمزوري ايتري وڌي وئي جو ابوبڪر صديق کي نماز جي امامت لاء چونڊيائون<ref name=" Awan " />. آخري ڀيرو امامت لاء علي بن ابي طالب ۽ فضل بن عباس جي سھاري سان مسجد نبوي ۾ داخل ٿيا<ref name=" Awan " />. سندن وفات بيبي عائشه رضه واري گھر ۾ ٿي جتي سندن تدفين ٿي جنھن جي مٿان ھاڻي سبز گنبذ واقع آهي<ref name="Awan " />. ==روضو مبارڪ== == توھين رسالت جا واقعا ۽ قانون== ==سيرت تي لکيل مستند ڪتاب== ===حديثن وارا مستند ڪتاب=== ==حضرت محمد صه ۽ مغربي فلاسافر== [[فائل:Muhammad Seal.svg|thumb|left|upright=0.8|حضرت محمد {{درود}} جي مھر جيڪا منڊي ۾ جڙيل ھئي ۽ سرڪاري خط و ڪتابت ۾ استعمال ڪئي ويندي ھئي]] ” پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي باري ۾ گوئٽي هڪ ڊگهو نظم لکيو جيڪو '''Mahomet's Gesang''' جي نالي سان مشهور آهي. ان نظم ۾ گوئٽي پاڻ سڳورن {{درود}} جي چهري جي هڪ محبت ڀري تصوير چٽي آهي هن نظم آخر ۾ گوئٽي لکيو آهي ته: ”پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي چهري مبارڪ تي نظر پوڻ سان انسان سندن مفتون ٿي پوندو.“ جرمن فيلسوف لائبنز (Leibniz) (1646-1716ع) متعلق پروفيسر اشپيز لکيو آهي ته پاڻ سڳورن {{درود}} جن کي ’دين الفطرت‘ جو باني سمجهندو هو.<ref>ڊاڪٽر قاضي نبي بخش؛ رسالو:مهراڻ؛ ڇپيندڙ:سنڌي ادبي بورڊ؛ 1962ع</ref> ==درود ۽ صلوات== [[فائل:Salavat of the prophet.png|thumb|left|upright=1.5|صلوات]] ==حوالا== {{حوالا}} [[زمرو:اسلام]] [[زمرو:محمد|*]] t4yel8qsos1mx3w0wtxxlhb08zazu8o 240409 240408 2022-08-28T09:50:22Z Intisar Ali 8681 wikitext text/x-wiki {{Infobox person | honorific_prefix = ابوالقاسم | name = '''<span style='color: Green'>مُحَمَّدٌ</span>''' <!-- include middle initial, if not specified in birth_name --> | honorific_suffix = صلي الله عليه وآله وسلم | image =Dark vignette Al-Masjid AL-Nabawi Door800x600x300.jpg | image_size = 300px | alt = | caption = سندن نالو خوش خطاطي ۾ لکيل | native_name = ابوالقاسم | native_name_lang = عربي | birth_name = <!-- only use if different from name above --> | birth_date = {{birth date |570|04|20}} | birth_place = مڪو | baptised = <!-- will not display if birth_date is entered --> | disappeared_date = <!-- {{disappeared date and age|YYYY|MM|DD|YYYY|MM|DD}} (disappeared date then birth date) --> | disappeared_place = | disappeared_status = | death_date = {{death date and age|632|06|08|570|04|20}} | death_place = مدينو | death_cause = سخت بخار | body_discovered = | resting_place = مسجد نبوي، مدينو منور | resting_place_coordinates = <!-- {{coord|LAT|LONG|type:landmark|display=inline}} --> | monuments = مسجد نبوي | residence = مڪو پوء مدہنو | nationality = عرب | other_names = 99 نالا: مجتبیٰ، مصطفیٰ، بشیر، نذیر، احمد وغیرہ | ethnicity = <!-- Ethnicity should be supported with a citation from a reliable source --> | citizenship = حجاز | education = اُمِي | alma_mater = | occupation = واپار ، حاڪم ، قاضي، فوجي ڪمانڊر، معلم | years_active = | era = | employer = | organization = | agent = | known_for = اسلام جو پيغمبر | notable_works = *خدا جو ڏنل قرآن پھچائڻ * مديني جي رياست جو بنياد وجھندڙ * مسجد نبوي جو معمار *اسلام جي تعليم ڏنائين * حديث | style = | home_town = مڪو | salary = | net_worth = <!-- Net worth should be supported with a citation from a reliable source --> | height = <!-- "X cm", "X m" or "X ft Y in" plus optional reference (conversions are automatic) --> | weight = <!-- "X kg", "X lb" or "X st Y lb" plus optional reference (conversions are automatic) --> | television = | title = | term = | predecessor = عيسيٰ مسيح | successor = ڪو بہ نہ | party = | movement = | opponents = عربستان جا مشرڪ ۽ يھودي | boards = | religion = <!-- Religion should be supported with a citation from a reliable source --> | denomination = <!-- Denomination should be supported with a citation from a reliable source --> | criminal_charge = <!-- Criminality parameters should be supported with citations from reliable sources --> | criminal_penalty = | criminal_status = | spouse =* خديجه بنت خويلد (595–619) *سوده بنت زمعه (619–632) *حفصه بنت عمر (624–632) *جويريه بنت حارث (628–632) *عائشه (619–632) *زينب بنت جحش (627–632) *صفيه بنت حيي (629–632) *زينب بنت خزيمه (625–627) *ام سلمه (629–632) *ام حبيبه (628–632) *ريحانه بنت زيد (629–631) *ماريه قبطيه (630–632) *ميمونه بنت حارث (630–632) | partner = <!-- (unmarried long-term partner) --> | children = *عبد الله بن محمد، *قاسم بن محمد، *ابراهيم بن محمد، *زينب بنت محمد، *رقيه بنت محمد، *ام ڪلثوم بنت محمد، *فاطمه زهرا رضہ | parents = *عبد الله بن عبد المطلب * آمنہ بنت وھب | relatives = * عبدالمطلب (ڏاڏو) *ابوطالب (چاچو) * حمزہ (چاچو)رضہ *ابو لھب (چاچو) *علي رضہ (ڀائٽو، ۽ ڄاٽو) *عباس رضه (،چاچو) * ابو بڪر رضہ (سھرو) * عمر فاروق رضه (سھرو) *ابوسفيان (سھرو) | callsign = | awards = رحمته العالمين | module = آخري نبي | module2 = | module3 = | module4 = | module5 = | module6 = | signature =Muhammad Seal.svg | signature_alt = | signature_size = 50px | website = <!-- {{URL|example.com}} --> | footnotes = }} <br/> '''حضرت مُحَمَّد''' {{درود}} {{ٻيا نالا|انگريزي= '''Hazrat Muhammad '''pbuh}}(اپریل570ع - جون 632ع) مسلمانن جي عقيدي مطابق الله سبحان و تعالیٰ جو آخري نبي ۽ رسول ھيو جنھن تي [[آسماني ڪتابن جا نالا|آسماني ڪتاب]] [[قرآن| قرآن مجيد]] نازل ٿيو. 40 سالن جي عمر ۾ [[عربستان]] جي شھر [[مڪو| مڪي]] ۾ نبوت جو اظھار ڪندي اسلام جي توحيد واري عقيدي جي تبليغ جو آغاز ڪيو. سندس ڏنل تعليم عربن جي ان خطي ۾ ھڪ زبردست انقلاب برپا ڪيو. قرآن مجيد ۾ سندس زندگي مبارڪ کي '''اسوه''' سڏيو ويو آهي<ref name =" علوي" > بذل القوۃ فی حوادث سنی النبوۃ (سيرت هاشمي)، از: امام العصر مخدوم محمد ھاشم محدث ٺٽوي، ترجمو: پروفيسر اسرار احمد علوي، مھراڻ اڪيڊمي شڪارپور، ڇاپو ٻيو جولائي 2004ع ۾ لکيل مترجم جو نوٽ: تقديم </ref>. سورة الاحزاب جي آيت 21 ۾ فرمان آھي ته:'''لقد کان لکم فی رسول اللہ اسوۃ حسنہ''': ترجمو: "بيشڪ اوھان جي لاء خدا جي رسول {{درود}} جي ذات ۾ ھڪ بھترين نمونو آھي." لفظ اسوة جي عام معنیٰ طريقو يا نمونو آھي<ref name=" علوي " />. اسوہ انسان جي ان حالت کي چيو ويندو آهي جيڪا ھو ڪنھن ٻئي انسان جي پيروي ڪندي اختيار ڪري<ref name ="راغب " > مفردات الفاظ القرآن, از: ابو القاسم راغب اصفھانی صہ ۱۴۰ </ref>. اسلامي عقيدي مطابق محمد رسول الله {{درود}} جن جي اطاعت مسلمانن جي ايمان جو لازمي جز ۽ فرض آهي ۽ ان جي اطاعت کي قرآن مجيد ۾ الله جي اطاعت جي مثل سڏيو ويو آهي. سورة النساء جي آيت ۶۴ ۾ قرآن فرمائي ٿو ته: ''' وما ارسلنا من رسول الا لیطاع باذن اللّٰہ''': ترجمو: "۽ اسان موڪليا جيڪي رسول تہ انھن جي پيروي ڪئي وڃي، الله جي حڪم سان". دين جي عالمن ۽ قرآن جي شارحن جو اھو عقيدو آهي ته قرآن ھڪ تحريري دستور آھي جنھن جي عملي صورت سرور ڪونين {{درود}} جن جي ذات آھي، جن جو ڪوبه قول ۽ فعل حڪم خداوندئ کان وار برابر بہ ھيڏي ھوڏي ھٽيل نه آهي<ref name=" علوي " />. ايليا (بيت المقدس) ۾ ھجرت جي پنجين سال [[ھرقل|ھرقل اعظم]] (Hercules) جي درٻار ۾ سندس بدترين دشمن [[ابوسفيان]] پڇا ڪرڻ تي ٻڌايو ھو تہ "نبوت کان اڳ بہ اوھان {{ درود}} ڪڏهن ڪوڙ نہ ڳالھايو آھي"<ref name=" علوي " />. پاڻ ڪريمن پنھنجي بيمثال ڪردار وسيلي ڪٺور قلبن کي نرم ڪري انھن جو تزڪيو ڪيو<ref name=" علوي " />. سندن ھر عمل جي تقليد کي اسلامي دين ۾ سنت جو مقام حاصل آهي<ref name="علوي " />. مولانا ابوالڪلام آزاد مطابق:"قرآن ۽ نبي سائين {{درود}} جن جي زندگي ساڳي شئي آھي، قرآن متن آھي تہ سيرة ان جي تشريح ۽ قرآن علم آھي تہ سيرة ان جو عمل. ان ڪري انسانيت جي سمورن اھنجن ۽ آزارن جو علاج ان سيرت جي مطالعي ۾ ئي ملي سگھندو"<ref name ="آزاد " > سیرۃ کے عملی پہلو (اردو) ، از: مولانا ابوالڪلام آزاد، صہ ۹</ref>. == قبيلو ۽ گھراڻو == حضرت محمد {{درود}} جو قبيلو [[قريش]] ۽ گھراڻو [[بنو هاشم]] ھيا جيڪي حضرت ابراهيم جي بيبي ھاجرہ {{ٻيا نالا|عبراني= ''' Hagar '''}} مان وڏي پٽ حضرت اسماعيل جي اولاد مان ھيا. حضرت [[ابراهيم]] پنھنجي وڏي پٽ حضرت [[اسماعيل]] ۽ سندس ماء کي مڪي جي ويران وادي ۾ رھايو جتي ٻنھي پيء ۽ پٽ گڏجي [[ڪعبو]] تعمير ڪيو. ان ويراني ۾ [[زمزم]] جي چشمي جي برآمد ٿيڻ سان جرھوم جي قبيلو سندن مرضي سان اتي آباد ٿيو ۽ اڳتي هلي اسماعيل جي شادي ٿي ۽ کيس ٻارھن پٽ ڄاوا جن مان وڏي پٽ جو نالو قدار ھيو. آھستي آھستي اسماعيلين جو تعداد وڌندو ويو.<ref name ="سعيد" >The Life of Muhammad, the Prophet , by:Syed Saeed Akhtar Rizvi, page ،9,7,8,6,</ref> بائيبل مطابق خدا جو واعدو ٿيل ھيو تہ اسماعيل جي اولاد کي تيزي سان وڌائيندو <ref>{Genesis 21:13}</ref> اھي پوري حجاز ۾ ڦھلجي ويا. عیسیٰ مسیح جي پيدائش کان 200 سال اڳ قدار جي اولاد مان عدنان مشھوري ماڻي ٻنھي جي وچ واري شجري جي اڃان ڪا پڪ نہ ٿي سگھي آھي ڇو تہ عربن گھڻا شجرا بيان ڪيا آهن.محمد صہ انھن شجرن تي تبصرو ڪندي فرمايو ھيو تہ {{quote|جڏهن منھجو شجرو عدنان تائين پھچي تہ بس ڪريو|محمد صہ<ref name = " سعيد"/>|}} نبي ڪريم {{درود}} جو شجرو محمد بن عبدالله بن عبدالمطلب بن ھاشم بن عبدمناف بن قصي بن ڪلاب بن مرہ بن ڪعب بن لوئي بن غالب بن فاھر بن مالڪ بن نادر بن ڪنانہ بن خزيمه بن مدريڪہ بن الياس بن موضر بن نظار بن معاذ بن عدنان آھي<ref name ="مبارڪپوري " >When the moon split (A biography of Prophet Muhammad pbuh ) by: Safiur Rehman Mubarakpuri ,Translated by Tabasum Siraj, Michael Richardson and Badar Azamabadi Daruslam Publishers Riyadh, Houston, Lahore </ref>. ٽين صدي عيسويءَ ۾ عدنان جي اولاد مان ھڪ سردار ٿيو جنھن جو نالو فاھر ھيو جنھن لاء خيال آهي تہ ان کي [[قريش]] سڏيندا ھيا ڪن جو وري خيال آھي تہ فاھر جي پنجين پيڙهيءَ ۾ پنجين صدي عيسويءَ ۾ [[قصي بن ڪلاب]] بن مرہ بن لوئي، بن غالب بن فاھر نالي ھڪ طاقتور شخص مشھور ٿيو جنھن کي قريش سڏيندا ھيا ء ان جي اولاد [[قريشي]] سڏبا ھيا. علامہ شبلي نعماني، علامہ طبري مطابق قصي ئي پھريون شخص ھيو جنھن کي قريش سڏيو ويو. قصي سڀني اسماعلين کي گڏ ڪري قائل ڪيو تہ خانہ بدوشي ترڪ ڪري ڪعبي جي چؤطرف مستقل رھائش اختيار ڪن. قصي ڪعبي جي نگران خزاہ قبيلي جي ھليل نالي ھڪ شخص جي نياڻي سان شادي ڪئي ۽ ھليل جي وصيت ذريعي ڪعبي جي نگراني جي ذميداري قصي جي حوالي ٿي جنھن کوڙ ادارن کي قائم ڪيو جن ۾ دارالندواہ (گڏجاڻي واري جاء) شامل ھئي جتي ويھي جنگ ۽ امن سميت اھم معاملن جا فيصلا ، شادين جا اجتماع ٿيندا هئا. قافلن جي روانگي پن ٿيندي هئي.ھن سقايہ ( حاجين کي پاڻي فراهم ڪرڻ جو بندوبست)، رفادہ ( حاجين کي کاڌخوراڪ فراھم ڪرڻ جو بندوبست) پڻ قائم ڪيا<ref name = "سعيد "/> ھن حاجين جو مشاعرالحرم ۾ رات ٽڪائڻ جو بندوبست ء پوري واديءَ کي بتين سان منور ڪري کين سھولتن فراھم ڪرڻ جي شروعات ڪئي. زمزم جو چشمو صديون پھرين لٽجي ويو ھو ھن ان کي ڳولي پھريون دفعو کوھ کوٽايو ۽ پاڻي جي بحالي ٿي. ھن ڪعبي جي ٻيھر تعمير ڪرائي. ھن جي وفات بعد ماڻھو حاجون (موجوده جنت المولا واري قبرستان) ۾ سندس قبر جي زيارت لاءِ ويندا ھئا. ھن کي ڪعبي جون ڇھ ذميداريون ھيون جيڪي ھن پنھنجي وفات کان اڳ پنھنجي وڏي پٽ عبدالدار کي سونپيون. قصي کي پنج پٽ ء ھڪ ڌيءُ ھئي. سندس ٻئي پٽ مغيرہ کي عبداالمناف سڏيندا ھيا، جيڪو قبيلن ۾ معتبر ۽ قائدانہ صلاحيتن وارو ليکيو ويو. عبدالمناف کي ڇھ پٽ ٿيا جن ۾ ھاشم، مطلب، عبد شمس ۽ نوفل مشھور ٿيا. عبدالدار ۽ عبداالمناف جي وفات کان پوءِ ڪعبي جي ذميداري سنڀالڻ ۾ سندن اولاد ۾ تڪرار شروع ٿيو پر پوء ٺاھ ٿي وين. اھو طئي ٿيو تہ پاڻي پيارڻ ، کاڌ خوراڪ فراھم ڪرڻ ۽ جنگ ۾ قيادت جي ذميداري عبداالمناف جي اولاد ڏي منتقل ٿي. ليوا ۽ حجابہ جي ذميداري عبدالدار جي اولاد کي ملي باقي دارالندواہ جي سربراهي ٻنھي جي خاندانن ۾ رھي. انھن مان ھاشم گھڻو نالو ڪڍيو جنھن کي کاڌي کارائڻ جي ذميداري ملي. ھڪ ڀيري مڪي ۾ وڏو ڏڪار آيو تہ ھاشم پنھنجي سموري دولت کڻي شام ويو اتان اٽو ۽ سڪل ماني خريد ڪري مڪي آيو ۽ روزانو اٺن کي ڪھي انھن مان ٻوڙ ٺاھي ماني جا ٽڪرا ان ۾ ملائي سموري قبيلي کي گھرائي کارائيندو هو ڏڪار جي خاتمي تائين ھن قبيلي جي مدد جاري رکي کوڙ ماڻھن کي مرڻ کان بچائي ورتو.ان خدمت جي بدلي ئي کيس ھاشم جو نالو مليو جنھن جي معني ( مانيءَ کي ) ٽڪر ڪندڙ آھي. ھاشم جو اصل نالو امر{{ٻيا نالا|انگريزي=Amr}} ھيو. ھاشم مڪي جي واپاري قافلن جو بنياد وجھندڙ پڻ ھيو. ھن باظنتيني شھنشاھ کان حڪمنامو حاصل ڪيو جنھن تحت قريش قبيلي کي ھر قسم جي ٽئڪس ۽ ڊيوٽي کان آزاد ڪري انھن جي ڪنٽرول وارن ملڪن ۾ آزاد اچ وڃ جي اجازت ڏنل ھئي<ref name = " سعيد "/> ھن اھا ساڳي سھولت ايٿوپيا جي بادشاھ کان پڻ حاصل ڪئي ۽ ان وقت يمن ايٿوپيا جو حصو ھيو.اھڙي طرح قريش جا واپاري قافلا يمن کان شام ۽ بازنظيني شھر انقرہ تائين وڃڻ شروع ٿيا.<ref name = "سعيد "/> ھاشم جڏهن 25 سالن جو ھيو تہ سن 488 عيسويءَ ۾ فلسطين جي غزہ واري ھنڌ وفات ڪري ويو ۽ کيس اتي ئي دفن ڪيو ويو. اھا جاء غزہ ھاشم يا ھاشم جي غزہ سڏجڻ شروع ٿي وئي. ھن يثرب جي عدي بنو نجار قبيلي جي سلمیٰ بنت امر سان پرڻو ڪيو جنھن مان عبدالمطلب پيدا ٿيو جيڪو اڃان ننڍڙو ھيو تہ ھاشم وفات ڪري ويو.ان کان سواءِ ھاشم کي چار ٻيا پٽ پڻ ھيا جن ۾ اسد، نضلا، سئفي ۽ ابو سئفي شامل ھيا جن مان پوين ٽن کي اولاد ڪانہ ٿي باقي اسد کي [[فاطمه بنت اسد]] نالي نياڻي ڄائي جيڪا علي رضہ بن ابي طالب جي ماء ھئي. ھاشم جو اھڙي طرح نسل عبدالمطلب مان اڳتي ھليو<ref name = " سعيد"/>. عبدالمطلب يثرب ۾ پنھنجي ناني جي گھر ۾ پيدا ٿيو. ھاشم جي وفات بعد سندس ڀاء مطلب خاندان جو وڏو بڻيو جيڪو پنھنجي ننڍي ڀائٽي عبدالمطلب بن ھاشم کي مڪي وٺي آيو جڏھن مطلب اٺ تي مڪي ۾ داخل ٿيو تہ ماڻھن ڇوڪري کي مطلب جو غلام سمجھي عبدالمطلب چوڻ شروع ڪيو ۽ مطلب وضاحت ڪندو رھيو تہ اھو سندس ڀائٽيو آھي پر ھاشم جي ان پٽ تي عبدالمطلب نالو پئجي ويو<ref name = " سعيد "/>. عبدالمطلب جو اصل نالو شعيبت الحمد ھيو. مطلبجي وفات بعد سقايہ ۽ رفادہ جي ذميداري عبدالمطلب جي حصي ۾ آئي. ھن 82 سالن تائين عمر ماڻي ۽ پوئين وقت ھن کي مڪي جي سربراھ جو خطاب پڻ مليو<ref name = " سعيد"/> ==والدين== نبي ڪريم {{درود}} جي والد جو نالو عبدالله بن عبدالمطلب ھيو جنھن سندس ولادت کان ڪجھ مھينا اڳ يثرب ۾ ۲۵ سالن جي عمر ۾ وفات ڪئي<ref name =" Awan" > Siraj u Munira, By: Muhammad Ikramun Nabi Awan and Ms Nusrat Tiwana, 1st edition, Nov 2014, Pages: 23, 25 ,27, 28, 39,40 to 86 </ref>. بيبي آمنه جو شجرو آمنه بنت وھب بن عبدمناف بن زھرہ بن ڪلاب ھيو ۽ خيال آهي ته ڪلاب ساڳيو نبي ڪريم {{درود}} جي پڙ ڏاڏن مان ھڪ ھيو<ref name=" مبارڪپوري " />. ==جنم== نبي ڪريم {{درود}} جن ۱۲ ربيع الاول تي فجر جي وقت بمطابق ۳۰ اپريل ۵۷۱ع ۾ پيدا ٿيا<ref name ="الفضل " > [ https://www.alfazlonline.org/07/01/2020/9519/] الفضل آن لائين</ref>. سندس ولادت ابرہ جي لشڪر جي تباھي کان ۵۵ ڏينھن بعد ٿي<ref name=" Awan " />. ڏاڏي عبدالمطلب سندس نالو محمد رکيو<ref name=" Awan " />. == ننڍپڻ== عربن جي اميرن جي رواج مطابق پرورش لاء ڏاڏي کيس بدو عربن جي بني سعد قبيلي سان تعلق رکندڙ حليمه سعديه جي حوالي ڪيو<ref name=" Awan " />. حليمه ۽ سندس مڙس حارث ٻار وٺڻ وقت الجھن ۾ ھيا تہ شايد کين مناسب معاوضو نہ ملي سگھي پر جلد ئي کين ٻار جي ڀلاري ھجڻ جي سمجھ آئي<ref name=" Awan" />. حليمه جي نياڻي شيماء سندس پرورش ۾ ماء جي مدد ڪئي<ref name=" Awan " />. ننڍپڻ ۾ پنھنجي رضاعي ڀائرن ۽ ان رضاعي ڀيڻ سان گڏجي ٻڪريون پڻ چاريندو ھو<ref name="Awan " />. جڏھن ۶ سالن جو ٿيو تہ ماء آمنه کيس سندس پيءُ جي قبر جي زيارت ۽ سندس ناناڻي گھر گھمائڻ لاء يثرب وٺي آئي<ref name="Awan " />. واپسي ۾ بيمار ٿي پئي ۽ آبوا جي مقام تي وفات ڪري وئي. تدفين بعد مائٽن کي نظر نہ آيو ۽ جڏھن کيس ڳوليائون تہ پنھنجي ماء جي قبر وٽ ويٺل روئندي ڏٺائونس <ref name=" Awan" />. بعد ۾ جڏھن اصحابين سان گڏ ماء جي قبر تي آيا تہ سندس قبر جي مٽي تي ھٿ ڦيرائيندي ڏاڍو رنا ھيا ۽ ان وقت اصحابي ڪافي پري بيٺا ھئا ۽ کين اھو چوندي ٻڌو تہ سندس ماء جي شفقت جي يادن کيس روئاري وڌو<ref name="Awan " />. ماءُ جي وفات بعد ھن يتيم ٻار جي پرورش جي ذميداري سندس ڏاڏي عبدالمطلب سنڀالي. ۵۷۹ع ۾ عبدالمطلب پڻ وفات ڪري ويو ۽ پوء سندس پرورش جي ذميداري سندس سڳي چاچي ابو طالب سنڀالي<ref name=" Awan " /> ابوطالب ۽ سندس زال فاطمه مٿن ڏاڍا مھربان رھيا<ref name=" Awan " />. پنھنجي ان چاچي ۽ پاڙيسرين جو مال چارڻ شروع ڪيو<ref name="Awan " />. ٻارھن<ref name=" Awan " /> يا يارھن ورھين جي عمر ۾ چاچي حضرت ابوطالب سان گڏ واپار سانگي شام ويا هئا<ref name=" ٺٽوي " /> جڏھن بصري پھتا تہ اتي ھڪ راھبن واري خانقاھ ۾ ترسيا<ref name="Awan " /> جتي بحيرا نالي ھڪ عيسائي راھب سندس نبوت جي تصديق ڪئي ۽ ان وقت حضرت ابوبڪر صديق پڻ ساڻن گڏ ھيو هئي<ref name=" ٺٽوي" />. == زالون ۽ اولاد == ===۱.بيبي خديجه رضه=== 25 سالن جي ڄمار ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي پھرين شادي [[بنو اسد]] گھراڻي جي [[خويلد بن اسد]] ۽ [[فاطمه بنت زائدہ]] جي نياڻي 40 سالا حضرت خديجة الڪبریٰ رضه سان 695 ۾ ٿي جيڪا بيواہ ھئي ۽ سندس اھا ٽين شادي ھئي<ref name=" علوي " />. سندس لقب طاھرہ ۽ ڪنيت ان ھند ھئي<ref name=" علوي " />. بيبي سانئڻ جو پھريون نڪاح [[ھند بن زرارہ]] سان ٿيو جنھن مان کيس ھڪ نياڻي ۽ ٻہ پٽ ٿيا جيڪو پوء گذاري ويو. سندس ٻيون نڪاح [[عتيق بن عائذ]] سان ڪرايو ويو جنھن مان کيس ھڪ نياڻي ھند جي نالي سان ھئي پر ڪجھ وقت کان پوءِ عتيق پڻ گذاري ويو<ref name=" علوي " />. جڏھن 35 سالن جي ٿي تہ سندس والد خويلد پڻ گذاري ويو<ref name="علوي " />. پاڻ مالدار عورت ھئي ۽ سندس ڪاروباري قافلا [[عراق]]، [[شام]] ۽ [[فلسطين]] تائين ويندا ھيا. سندس ھڪ غلام [[ميسرہ]] ايماندار ھيو جيڪو سندس ڪاروبار جو جنرل مينيجر ھيو<ref name=" علوي" />. پاڻ سڳورن {{درود}} جن ان وقت ايمانداري ۾ وڏي شھرت حاصل ڪئي هئي ۽ ميسرہ ذريعي بيبي سانئڻ وٽ اھڙو احوال پھتل ھو ۽ ان کين سندس ڪاروبار ۾ شامل ٿيڻ جي پيشڪش ڪئي جيڪا پاڻ سڳورن {{درود}} قبول ڪئي ۽ ان جي تجارتي قافلي سان شام ويا جنھن بعد بيبي سانئڻ کين شادي جو پيغام موڪليو ۽ ان وقت بيبي صاحبه جي عمر ۴۰ سال ھئي<ref name=" علوي " />. شادي ۲۵ صفر تي مڪي ۾ ٿي جنھن ۾ حضرت ابو طالب ، حضرت حمزہ رضه، بيبي صاحبه جو چاچو [[عمرو بن اسد]]، سؤٽ [[ورقه بن نوفل]] پڻ شامل ٿيا<ref name=" علوي " />. حق مھر ساڍا ٻارھن [[اوقيه]] سون مقرر ڪيو ويو جنھن جي قيمت ۵۰۰ درھم ھئي<ref name=" علوي" />. ھڪ روايت مطابق حق مھر ۲۰ وٽ ٻڌايو ويو آهي<ref name=" علوي " />. نڪاح جو خطبو سيدنا [[ابو طالب]] پڙھيو. اھو خطبو يعقوبي ، شامي ، قسطلاني ، ۽ علامه عامري پنھنجي ڪتابن ۾ نقل ڪيو آهي<ref name=" علوي " />. نڪاح بعد پاڻ سڳورن {{درود}} ھڪ اٺ ذبح ڪرائي مھمانن جي دعوت ڪئي. بيبي سانئڻ زندگي جا 25 سال پاڻ سڳورن {{درود}} سان گذاريا<ref name=" علوي " />. سندس حياتيءَ ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} ٻي ڪا شادي نہ ڪئي<ref name=" علوي " />. پاڻ سڳورن {{درود}} جي پٽ ابراھيم کان سواءِ سموري اولاد بيبي سانئڻ مان ٿي ۽ سڀ سواء بيبي فاطمه الزهراء رضه جي سندن حياتي مبارڪ دوران وفات ڪري ويا<ref name=" علوي " />. [[فائل:The altar of prayer of the Prophet in the demolished house of Khadijeh 01.jpg|thumb|left|upright=0.8|بيبي خديجہ جي مڪي ۾ ڊاٿل گھر اندر اھا جاء جتي حضرت محمد{{درود}} ساڻس شادي کان پوء رھائش دوران عبادت ڪندو ھو]] نبي ڪريم {{درود}} کي چار نياڻيون ھيون جن مان وڏي سيدہ زينب ، ٻيون نمبر سيدہ رقيه ، ٽيون نمبر سيدہ ام ڪلثوم ۽ چوٿون نمبر آخري نياڻي سيده فاطمه الزهراء ھئي<ref name=" علوي " />. چئني مديني ھجرت ڪئي ۽ اتي وفات ڪيائون ۽ چارئي جنت البقيع ۾ دفن ٿيل آھن<ref name=" علوي " />. سيده زينب رضه 30 ميلادي ڌاري مڪي ۾ ڄائي ۽ سن ۸ ھجري ۾ مديني ۾ وفات ڪئي. سندس نڪاح بعثت کان اڳ پنھنجي ماسات ابوالعاص بن ربيع قرشي سان ڪرايو ويو جيڪو بيبي خديجه جي ڀيڻ ھند بنت خويلد جو پٽ ھيو ۽ سندس اصل نالو لقيط ھو<ref name=" علوي " />. ڪجھ رويتن مطابق سندس نالو ھشيم ۽ مھشم ھيو. پاڻ سڳورن {{درود}} جي ھجرت وقت اھي طائف ۾ رھندا ھئا. بدر جي جنگ بعد پاڻ سڳورن {{درود}} کيس مديني گھرايو ۽ بعد ۾ ابوالعاص جڏهن اسلام قبول ڪيو تہ اھو پڻ مديني ۾ آيو. سيده زينب کي ھڪ پٽ علي ۽ ھڪ نياڻي امامه ٿيا<ref name=" علوي" />. علي ننڍپڻ ۾ ئي فوت ٿي ويو. امامه جي پرورش بعد ۾ ابوالعاص جي ماروٽ حضرت زبير بن عوام ڪئي جنهن بيبي فاطمه الزهراء جي وفات بعد امامه جو نڪاح حضرت علي ڪرم الله وجهه سان ڪرايو<ref name=" علوي " />. [[فائل:The altar of prayer of the Prophet in the demolished house of Khadijeh.jpg|thumb|left|upright=0.8|بيبي خديجہ جي سعودي حڪومت پاران ڊاٿل گھر ۾ محراب جو ھڪ ٻيو منظر جتي پاڻ سڳورو عبادت ڪندو ھو]] سيده رقيه رضه ۳۳ ميلادي ڌاري ڄائي ۽ ان جو نڪاح حضرت عثمان غني رضه سان ڪرايو ويو. نبوت جي پنجين سال مڙس سان گڏ حبشه ھجرت ڪئي جتي ست سال رھيا اتي کيس ھڪ پٽ عبدالله نالي ڄائو. مڪي واپسي بعد مديني ڏانهن ھجرت ڪئي. بدر جي جنگ وقت بيمار ٿي پئي ۽ اٽڪل ۲۰ ڏينھن بعد وفات ڪري وئي. ان جي بيماري سبب نبي ڪريم {{درود}} جن حضرت [[عثمان غني]] رضه ۽ حضرت اسامه بن زيد رضه کي مديني ڇڏي ويا ھئا. جنگ جي فتح جي خبر جڏهن مديني پھتي تہ بيبي سانئڻ جي تدفين ٿي رھي ھئي<ref name=" علوي " />. سندس پٽ عبدالله پڻ ننڍپڻ ۾ گذاري ويو<ref name=" علوي " />. [[فائل:The House of Khadijah, The Porphet Mohammad's Wife in Mecca before Demolition 01.jpg|thumb|left|upright=0.8|بيبي خديجہ جو گھر جتي حضرت محمد {{درود}} مڪي زندگيءَ جو ھڪ دؤر گذاريو جيڪو سعودي حڪومت ڊھرائي ڇڏيو]] سيدہ ام ڪلثوم اھل بيت جي مديني ھجرت وقت بيبي فاطمه الزهراء رضه ۽ سيدہ سوده رضه سان گڏ ھئي. سيدہ رقيه رضه جي وفات کان ست يا ٽن مھينن بعد پاڻ سڳورن {{درود}} سندس نڪاح حضرت عثمان غني رضه سان ڪرايو ۽ سندس رخصتي جمادالآخر ۾ دوران ۱۹ سالن جي عمر ۾ ٿي<ref name=" علوي " />. کيس ڪا بہ اولاد ڪانه ٿي. حضرت عثمان سان ھن پنھنجي زندگي جا اٽڪل ساڍا ڇھ ورھيه گذاريا<ref name=" علوي " />. سن ۹ ھجري ۾ شعبان جي مھيني دوران وفات ڪئي. سندس جنازي نماز پاڻ سڳورن {{درود}} جن پڙھائي<ref name=" علوي " />. [[فائل:The House of Khadijah, The Prophet Mohammad's Wife in Mecca after Demolition 01.jpg|thumb|left|upright=0.8|بيبي خديجہ وارو گھر ڊھڻ کان پوءِ واري حالت ۾. ھن گھر پاڻ سڳورن زندگي جو ھڪ دور گذارہو]] بيبي فاطمه الزهراء رضه ۴۱ ميلادي ۾ نبوت جي بعثت واري سال پيدا ٿي ۽ جڏهن ۱۰ ورھين جي ھئي تہ سندس والدہ وفات ڪئي جنھن ڪري ننڍي عمر ۾ ئي والد سان وابسته رھي<ref name="علوي " />. والد کي تمام پياري ھئي. سندس عادات ، اطوار ، رفتار توڙي گفتار جو انداز والد سان مشابهت رکندڙ ھيو ۽ شڪل ۾ والده جھڙي ھئي<ref name=" علوي " />. سندس شادي پندرهن سال پنج مھينن جي عمر حضرت علي ڪرم الله وجهه سان مديني ۾ جنگ بدر کان بعد ڪرائي وئي. نڪاح جي تقريب مسجد نبوي ۾ ٿي ۽ پاڻ سڳورن{{درود}} سندن نڪاح پڙھايو. حق مھر ۵۰۰ درھم مقرر ٿيو ۽ رخصتي احد جي جنگ بعد عمل ۾ آئي<ref name=" علوي" />. سندس حياتيءَ دوران حضرت علي ڪرم الله وجهه ٻي شادي ڪانه ڪئي. کيس پنج ٻار جن ۾ ٽي پٽ امام حسن، امام حسين ، امام محسن ۽ ٻہ ڌيئر ڄاوا. امام محسن ننڍپڻ ۾ ئي وفات ڪئي<ref name=" علوي " />. پاڻ پردي جي سخت پابند ھئي. سندس جنازي نماز حضرت علي ڪرم الله وجهه پڙھائي<ref name="علوي " />. [[فائل:Khadija tomb (1).jpg|thumb|left|upright=0.8|خديجہ جو مڪي م واقع مقبرو جيڪو سعودي حڪومت ڊھرائي ڇڏيو]] بيبي خديجه رضه مان پاڻ سڳورن {{درود}} کي ٻہ پٽ پڻ ڄاوا جن جا نالا قاسم ۽ عبدالله ھيا. قاسم کي طاھر ۽ عبدالله کي طيب پڻ سڏيندا هئا<ref name=" علوي " />. روايت مطابق سندن وفات نبوت کان اڳ ننڍپڻ ۾ ٿي ھئي<ref name=" علوي" />. بيبي صاحبه ۱۱ رمضان سن ۱۰ نبوي ۾ ٦۵ ورھين جي ڄمار ۾ مڪي ۾ وفات ڪئي. کيس حجون مڪي شريف ۾ دفنايو ويو. ان وقت اڃان جنازي جي نماز جو حڪم نہ آيو ھو<ref name=" علوي" />. ===۲.بيبي سوده رضه=== سن ۱۰ نبوي ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} جن جو پاڻ کان عمر ۾ ۳۰ سال وڏي بيوہ<ref name=" علوي " /> سودہ بنت زمعه سان نڪاح ٿيو. مديني ڏانهن ھجرت وقت فقط ھيء گھرواري ساڻن گڏ ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. سندس والد جو نالو زمعه بن قيس ۽ ماء جو نالو شموس بنت قيس نجاري ھيو ۽ ان جو تعلق بنو عامر قبيلي سان ھو<ref name="علوي " />. روايت مطابق ھڪ دفعي خوله بنت حڪيم نبي ڪريم {{درود}} جن کي ٻي شادي ڪرڻ جي تجويز ڏني ۽ کين بيبي عائشه ۽ حبشه کان ھجرت ڪري موٽي آيل مھاجرن مان بيبي سودہ جا نالا پيش ڪيا<ref name="علوي " />. پاڻ سڳورن اھا تجويز قبول ڪئي ۽ ٻنھي طرفن کان آڇ قبول ڪئي وئي. بيبي صاحبه جي نڪاح وقت عمر ۳۲ سال ھئي ۽ بيبي سوده سان نڪاح جو خطبو زمعه بن قيس پڙھيو<ref name=" علوي " />. حق مھر ۴۰۰ درھم مقرر ٿيو<ref name =" جلد" > شرح مواھب ، زرقاني ، جلد ۳, صه ۲۹۷ </ref>. ھن جا ۱۲ سال نبي ڪريم {{درود}} جي صحبت ۾ گذريا ۽ سندس رفاقت ۾ حج ۽ عمرو ادا ڪيو<ref name=" علوي " />. کيس پاڻ سڳورن {{درود}} مان ڪا اولاد ڪانه ٿي پر کيس پھرين مڙس سڪران مان عبدالرحمان نالي پٽ ڄائو جيڪو حضرت عمر رضه جي دؤر ۾ جنگ جلولاء ۾ شھيد ٿيو<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه جي ڪنيت ان عبدالرحمان ھئي<ref name=" علوي" />.بلاذري مطابق بيبي صاحبه سن ۲۲ ھجري ۾ مديني ۾ وفات ڪئي<ref name=" علوي " />. ابن سعد مطابق سن ۵۴ ھجري ۾ وفات ڪئي<ref name="علوي " />. ان وقت جنازي جي نماز جو حڪم اڃان ڪانہ ٿيو ھو. بيبي صاحبه کي جنت البقيع ۾ دفنايو ويو. ھن جي رفاقت نبي ڪريم {{درود}} جن سان ۱۴ سالن تائين ھئي<ref name=" علوي " />. ===۳.بيبي عائشه رضه=== بيبي صاحبه جو تعلق بنو تيم قبيلي سان ھيو. سندس والد جو نالو ابوبڪر صديق ۽ والدہ جو نالو ان رومان بنت عامر ھو. بيبي صاحبه جو لقب صديقه ۽ حميرا ھيو ۽ سندس ڪنيت ان عبدالله ھئي<ref name=" علوي " />. سن ۱۰ نبوي شوال جي مھيني ۾ بيبي عائشه رضه جو پاڻ سڳورن {{درود}} جن سان نڪاح مڪي ۾ سندس والد ابوبڪر صديق پڙھيو<ref name=" علوي " />. حق مھر ۵۰۰ درھم مقرر ٿيو.ان وقت سندس عمر ۶ سال ھئي ۽ رخصتي شوال جي مھيني ۾ ھجرت جي پھرين سال ۹ ورھين جي عمر ۾ مديني ٿي<ref name=" ٺٽوي" />. نڪاح ۽ رخصتي وقت بيبي صاحبه جي عمر بابت متضاد روايتون آھن جن ۾ ھڪ روايت مطابق رخصتي وقت بيبي صاحبه جي عمر ۱۸ سال ھئي. نڪاح مڪي ۾ ٿيو ۽ رخصتي ھجرت جي پھرين سال ٿي ان وقت بيبيءَ جي عمر ۱۷ يا ۱۹ سال ھئي ۽ محمد {{درود}} جن جي عمر ۵۴ سال ھئي<ref name =" الفتوا" > [https://www.thefatwa.com/urdu/questionID/3775/%D8%A7%D8%B2%D9%88%D8%A7%D8%AC-%D9%85%D8%B7%DB%81%D8%B1%D8%A7%D8%AA-%DA%A9%DB%8C-%D8%AA%D8%B9%D8%AF%D8%A7%D8%AF-%DA%A9%D8%AA%D9%86%DB%8C-%DB%81%DB%92-%D8%A7%D9%88%D8%B1-%D8%B9%D9%82%D8%AF-%D9%86%D8%A8%D9%88%DB%8C-%D9%85%DB%8C%DA%BA-%D8%A2%D9%86%DB%92-%DA%A9%DB%92-%D9%88%D9%82%D8%AA-%D8%A7%D9%86-%DA%A9%DB%8C-%D8%B9%D9%85%D8%B1%DB%8C%DA%BA-%DA%A9%DB%8C%D8%A7-%D8%AA%DA%BE%DB%8C%DA%BA/ ] Alfatwa.com</ref>. بيبي صاحبه پنھنجي ڀيڻ اسماء بنت ابوبڪر کان عمر ۾ ۱۰ سال ننڍي ھئي جيڪا پنھجي پٽ عبدالله بن زبير جي شھادت (سن ۷۳ ھجري) کان ۵ يا ۱۰ ڏينھن بعد گذاري وئي. ان جي عمر ھجرت وقت ۲۷ سال ھئي تہ بيبي صاحبه جي عمر ۱۰ سالن جي فرق سان ان وقت ۱۷ سال ھئي<ref name=" الفتوا " />. روایت مطابق مديني پھچڻ کان ڪجھ وقت پوءِ پاڻ سڳورن {{درود}} جن زيد بن حارث ۽ ابو رافع کي مڪي مان ابوبڪر صديق رضه جي گھروارن کي وٺي اچڻ لاءِ موڪليو اھڙي طرح اھي قبا تائين پھتا. بيبي اسماء بنت ابوبڪر اميد سان ھئي ۽ اتي ان عبدالله بن زبير کي جنم ڏنو. ساڳي سال شوال ۾ بيبي عائشه رضه جو گھر مديني جي پاڙي سنح ۾ حارث بن خزرج وارن جي گھرن لڳ واقع ھيو جيڪو نبي ڪريم {{درود}} جي گھر کان ھڪ ميل جي فاصلي تي ھو. ان گھر ۾ سندس شادي ۽ رخصتي ٿي<ref name ="ياقوت " > معجم البلدان، ياقوت، جلد ۳, صه ۲۶۵ </ref>. بيبي صاحبه جو وصال ۱۷ رمضان سن ۵۷ يا ۵۸ ھجري ۾ بنو اميه واري دؤر ۾ ٿيو. پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي زالن ۾ ھيء بيبي سڀ کان وڌيڪ فقيھ ۽ علم واري عورت ھئي ۽ سندس رسول الله {{درود}} جن سان رفاقت ۹ سالن تائين رھي. پاڻ جنت البقيع ۾ دفن ٿيل آهي. حديثن جون ۲۲۱۰ روايتون بيبي صاحبه سان منصوب آھن<ref name=" علوي " />. ===۴.بيبي حفصه رضه=== بنو عدي قبيلي سان تعلق رکندڙ بيبي حفصه حضرت عمر فاروق رضه ۽ سندس زال زينب بنت مظعون جي نياڻي ھئي جيڪا بعثت نبوي کان پنج سال اڳ پيدا ٿي<ref name=" علوي " />. ننڍي عمر ۾ سندس نڪاح سھم قبيلي جي ھڪ فرد خنيس بن حذافه بن قيس سان ٿيو جيڪو بدر جي جنگ ۾ مسلمانن جي لشڪر ۾ شامل ھو ۽ زخمي ٿي پيو ۽ سن ۲ھجري ۾ وفات ڪري ويو ۽ ھڪ روايت مطابق احد جي جنگ ۾ شھيد ٿيو<ref name=" علوي " />. ان بعد شوال سن ۲ ھجري<ref name=" علوي " /> يا ۳ ھجري<ref name=" ٺٽوي " /> ۾ بيبي حفصه جي شادي نبي ڪريم {{درود}} جن سان<ref name="ٺٽوي " /> مديني ۾ ٿي<ref name="علوي " />. ان وقت بيبيءَ جي عمر ۱۸ سال<ref name="علوي " /> يا ۲۱ سال <ref name=" الفتوا " /> ھئي ۽ نڪاح ۾ مھر ۴۰ يا ۵۰۰ درھم مقرر ٿيو<ref name=" علوي" />. ابو دائود ، نسائي ۽ ابن ماجه وغيره ۾ ابن عمر جي روايت مطابق نبي ڪريم {{درود}} جن کيس ھڪ دفعو طلاق (رجعي) ڏني ھئي. طبراني پڻ اھڙو ذڪر ڪيو<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه شعبان سن ۴۵ ھجري ۾ ۶۳ ورھين جي عمر ۾ وفات ڪئي<ref name=" علوي " /><ref name="الفتوا " />. وفات وقت پنھنجي ننڍي ڀاءُ عبدالله بن عمر رضه کي وصيت ڪئي ھئي تہ سندس مديني جي اتر ۾ شام واري رستي تي واقع غابہ نالي ديھ واري ملڪيت خيرات لاء وقف ڪري<ref name=" علوي " />. سندس جنازي نماز مديني جي گورنر مروان بن حڪم پڙھائي ۽ کيس جنت البقيع ۾ دفنايو ويو<ref name=" علوي " />. نبي ڪريم {{درود}} جن سان ان جي رفاقت ۷ سال رھي. ان سان منصوب حديثن جي روايتن جو تعداد ۶۰ آھي<ref name=" علوي " />. ===۵.بيبي زينب بنت خزيمه رضه=== بيبي صاحبه جو تعلق بنوھلال قبيلي سان ھو. سندس والد جو نالو خزيمه بن عبدالله ۽ ماء جو نالو ھند ھو<ref name="علوي " />. رمضان، سن ۳ ھجري ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} جن جو نڪاح بيبي زينب بنت خزيمه ھلاليه سان<ref name=" ٺٽوي" /> مديني ۾ ٿيو ۽ ان وقت سندس عمر ۳۰ سال ھئي<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه کي خير خيرات جي ڪثرت سبب ام المساڪين يعني مسڪينن جي ماء سڏيو ويندو هو<ref name="ٺٽوي " />. ھجرت نبوي {{درود}} کان ۱۴ يا ۱۵ سال اڳ مڪي ۾ ڄائي بيبي صاحبه جو پھريون مڙس نبي ڪريم {{درود}} جو پڦاٽ عبدالله بن جحش رضه ھو جنھن سان گڏ بيبي صاحبه مديني ھجرت ڪئي جيڪو ساڳ شوال سن ۳ ھجري ۾ غزوہ احد ۾ شھيد ٿيو ھو ۽ عدت گذارڻ بعد سندس ٻي شادي پاڻ سڳورن {{درود}} جن سان ٿي پر سن ۴ ھجري ۾ ربيع الاول يا ربيع الآخر ۾ بيبي صاحبه وفات ڪري وئي<ref name=" ٺٽوي " />. وفات وقت سندس عمر ۳۰ يا ۳۱ سال کن ھئي<ref name=" علوي " />.اھو پاڻ سڳورن {{درود}} جن جو پنجون نڪاح ھيو جنھن ۾ حق مھر ۵۰۰ درھم مقرر ٿيو<ref name=" علوي" />. قتادہ بن دعامہ کان روايت مطابق سندس پھريون نڪاح پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي سؤٽ طفيل بن حارث سان ٿيل ھو جنھن ڪجھ وقت پوء کيس طلاق ڏني ۽ سندس ٻيو نڪاح طفيل جي ڀاءُ عبيدہ بن حارث سان ٿيو<ref name=" علوي " />. امھات المومنين ۾ بيبي زينب رضه واحد عورت ھئي جنھن جو جنازو نبي ڪريم {{درود}} جن پڙھايو <ref name=" علوي " />. سندس پاڻ سڳورن {{درود}} جن سان رفاقت ۸ مھينا رھي<ref name=" علوي " />. ===۶.بيبي ھند رضه=== بيبي صاحبه جو تعلق بنومخزوم قبيلي سان ھو. سندس والد جو نالو ابواميہ سھيل بن مغيرہ ھو ۽ والده جو نالو عاتڪہ بنت عامر ھيو. بيبي صاحبه جي ڪنيت ام سلمه ھئي<ref name="علوي " />. بيبي صاحبه جو نڪاح رسول الله {{درود}} جن سان شوال ، سن ۴ ھجري ۾ مديني ۾ ٿيو جنھن وقت بيبي صاحبه جي عمر ۲۶ سال ھئي. حق مھر ۾ ڪجھ گھريلو سامان شامل ھو<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه ۶۲ ھجري ۾ ۸۴ ورھين جي ڄمار ۾ وفات ڪئي. سعيد بن زيد سندس جنازي نماز پڙھائي ۽ کيس جنت البقيع ۾ دفنايو ويو. پاڻ سڳورن {{درود}} سان سندس رفاقت ۷ سال رھي<ref name=" علوي " />. اٽڪل ۳۷۸ حديثن جون روايتون ھن بيبيءَ سان منصوب ٿيل آھن<ref name=" علوي " />. ===۷.بيبي زينب بنت جحش رضه=== بيبي صاحبه جو تعلق بنو اسد بن خزيمه قبيلي سان ھو. سندس والد جو نالو جحش بن رئاب ۽ والدہ جو نالو اميمہ بنت عبدالمطلب ھيو. بيبي صاحبه جي ڪنيت ام الحڪم ھئي<ref name=" علوي" />. سن ۴ ھجري ۾ ذوالقعد جي مھيني ۾ چنڊ واري رات پاڻ ڪريم {{درود}} جن جو نڪاح زينب بنت جحش رضه سان ٿيو. ھڪ ٻي روايت مطابق ۵ ھجري ۾<ref name=" ٺٽوي " /> مديني ۾ ۴۰۰ درھم حق مھر عيوض ٿيو<ref name=" علوي " />. ان وقت بيبيءَ جي عمر ۳۵ ورھيه ھئي ۽ نبي ڪريم {{درود}} جي وفات بعد سندس زالن مان اھا پھرين وفات ڪندڙ ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. شادي واري وقت ھن. سال پردي جو حڪم نازل ٿيو<ref name=" ٺٽوي " />. ھن بيب جو تعلق قريش جي اسد بن خزيمه واري شاخ سان ھيو<ref name=" علوي " />. ھي بيبي نبي ڪريم {{درود}} جن جي رشتي ۾ پڦاٽ ھئي. ھجرت جي پھرين سال ئي بيبي صاحبه جو خاندان مديني پھتو ھو. نبي ڪريم {{درود}} جن ان جو نڪاح زيد بن حارث رضه سان ڪرايو ھو پر اھا شادي ڪامياب نہ ٿي سگھي ۽ زيد کيس طلاق ڏني<ref name=" علوي " />. ان وقت بيبيءَ جي عمر ۳۴ سال ھئي. ان بعد قرآن جي آيت جي حڪم تحت سندس عدت بعد شادي نبي ڪريم {{درود}} جن سان ٿي<ref name=" علوي" />. بيبي صاحبه جو نالو برہ ھيو ۽ شادي وقت سندس نالو نبي ڪريم {{درود}} جن زينب رکيو<ref name=" علوي " />. نبي ڪريم {{درود}} جي وصال کان ۷ سال بعد سن ۲۰ ھجري ۾ حضرت عمر رضه جي دؤر ۾ بيبي صاحبه ۵۳ ورھين جي ڄمار ۾ وفات ڪئي ۽ سندس جنازي جي نماز حضرت عمر رضه پڙھائي ۽ کيس جنت البقيع ۾ دفنايو ويو<ref name=" علوي " />. سندس رفاقت نبي ڪريم {{درود}} جن سان ۶ سال تائين رھي. ساڻس ۱۱ حديثن جون روايتون منصوب ٿيل آھن<ref name=" علوي" />. ===۸.بيبي ريحانه رضه=== بيبي صاحبه جو تعلق روايتن مطابق بنو نضير يا بنو قريظه سان ھيو جن مان بنو قريظه جي روايت مشھور آھي. ھڪ روايت مطابق ڄائي بنو نضير قبيلي ۾ ۽ سندس شادي بنو قريظه ۾ ٿي ۽ شمعون يا زيد بن عمرو جي نياڻي ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. غزوہ بنو قريظه جي موقعي تي قيد ٿي ٻانھپ ۾ شامل ٿي ۽ نبي ڪريم {{درود}} جن جي حصي ۾ آئي<ref name="ٺٽوي " />. پاڻ سڳورن {{درود}} کيس آزاد ڪري سن ۵ ھجري ۾ محرم جي مھيني ۾ ساڻس نڪاح ڪيو<ref name="ٺٽوي " />. سندس اصل نالو ربيعه بنت شمعون بن زيد بن عمرو ھيو. ابن حجر سندس تعلق بنو قريظه سان ۽ ابن اسحاق بنو نضير سان ڏيکاريو آھي<ref name=" علوي" />. سندس شادي بنو قريظه جي حڪم نالي شخص سان ٿي جيڪو غزوه بنو قريظه ۾ مارجي ويو<ref name="علوي " />. محمد بن ڪعب جي روايت مطابق ھن بيبي پردي جو حڪم مڃڻ کان انڪار ڪيو ھو جنھن ڪري کيس نبي ڪريم {{درود}} جن طلاق ڏني ھئي پر پوء رجوع ڪيو ۽ بعد ۾ پردي جي پابندي سان زندگي گذاري<ref name=" علوي " />. سن ۱۰ ھجري ۾ جڏهن نبي ڪريم {{درود}} جن حج تان واپس آيا تہ مديني ۾ وفات ڪري وئي ۽ کيس جنت البقيع ۾ دفنايو ويو<ref name=" علوي " />. ابن الاثير ،ابن ڪثير ، شامي وغيره بيبي صاحبه جو شمار ٻانھين ۾ ڪيو آهي<ref name=" علوي " />. ===۹.بيبي جويريه رضه=== سن ۵ ھجري ۾ غزوه بنو مصطلق بعد يا سن ۶ ھجري ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن جو نڪاح بيبي جويريه رضه سان<ref name=" ٺٽوي " /> مديني ۾ ٿيو<ref name=" علوي " />. پاڻ غزوہ بنو مصطلق ۾ ھٿ آيل قيدين ۾ شامل ھئي. نبي ڪريم {{درود}} جن کيس آزاد ڪري نڪاح ڪيو جنھن ۾ ۴۰۰ درھم حق مھر مقرر ٿيو<ref name=" ٺٽوي " />. نڪاح وقت بيبي صاحبه جي عمر ۲۰ سال ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال سندس والد حارث بن ابو ضرار مسلمان ٿيو<ref name=" ٺٽوي " />. ابن عباس مطابق بيبي صاحبه جو اصل نالو برہ بنت حارث ھيو<ref name=" علوي " />. سندس تعلق بنو خزاعہ جي پاڙي بنو مصطلق سان ھيو. سندس پيء پاڙي جو سردار ھيو جنھن سندس شادي پنھنجي خاندان جي نوجوان مسافع بن صفوان سان ڪرائي ھئي جيڪو غزوہ بنو مصطلق ۾ مارجي ويو. بيبي صاحبه مال غنيمت ۾ ثابت بن قيس ۽ سندس سؤٽ جي حصي ۾ آئي پر سردار جي نياڻي ھجڻ ڪري ھن انھن سان رھڻ پسند نہ ڪيو ۽ ۹ اوقيه سون جي قيمت تي پنھنجي آزادي جو معاھدو ڪيو. مدد لاء نبي ڪريم {{درود}} جن وٽ پيش ٿي ۽ نبي ڪريم {{درود}} جن رقم ڀري کيس آزاد ڪرايو جنھن بعد مسلمان ٿي ۽ پاڻ سڳورن کيس حرم ۾ شامل ڪرڻ جو فيصلو ڪيو ۽ نڪاح بعد ان جو نالو بره بدلائي جويريه رکيو. نڪاح بعد اصحابين نبي ڪريم {{درود}} جن جي ساھراڻي گھر ڀاتين ھئڻ ڪري بيبي صاحبه جي قبيلي جي سمورن فردن کي آزاد ڪري ڇڏيو<ref name=" علوي " />. ابن عبدالبر مطابق بيبي صاحبه ربيع الاول سن ۵۰ ھجري ۾ ۶۵ سالن جي ڄمار ۾ وفات ڪئي. سندس جنازي جي نماز مديني جي گورنر [[مروان بن حڪم]] پڙھائي ۽ کيس [[جنت البقيع]] ۾ دفنايو ويو<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه جو پاڻ سڳورن {{درود}} سان ازدواجي رفاقت ۵ سال تائين رھي. ھن بيبي سان ۷ حديثون منصوب ٿيل آھن. ===۱۰. بيبي رملہ (ام حبيبه) رضه=== سن ۷ ھجري ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن ابوسفيان جي ڌيءَ ام حبيبه سان نڪاح ڪيو<ref name="ٺٽوي " />. بيبي صاحبه جو تعلق بنو اميه خاندان سان هو. سندس اصل نالو رملہ بنت ابو سفيان ھو<ref name=" علوي" />. سندس ماء جو نالو صفيه بنت ابوالعاص ھو<ref name="علوي " />. بيبي صاحبه حضرت عثمان جي پڦاٽ، امير معاويه جي ماٽيلي ڀيڻ ۽ يزيد بن ابو سفيان جي سڳي ڀيڻ ھئي<ref name=" علوي" />. بعثت کان ۱۷ سال اڳ مڪي ۾ پيدا ٿيندڙ بيبي صاحبه جي پھرين شادي بنو خزيمه جي عبدالله بن جحش سان ٿي<ref name=" علوي " />. ابتدائي دور ۾ ئي ٻئي مسلمان ٿيا ۽ حبشه ڏانھن ٻہ ڀيرا ھجرت ڪيائون. حبشه ۾ کين ھڪ نياڻي حبيبه نالي ڄائي جنھن جي نالي تي ان جي ڪنيت ان حبيبه ٿي وئي<ref name=" علوي " />. سندس مڙس حبشه ۾ عيسائي ٿي ويو جنھن ڪري ان کان طلاق ورتائي. ان جي حالات جي خبر پوڻ بعد مديني مان پاڻ سڳورن عمرو بڻ اميہ کي نڪاح جي بندوبست لاء حبشه موڪليو<ref name=" علوي" />. نڪاح وقت بيبي صاحبه جي عمر ۳۷ سال ھئي. نڪاح جو خطبو اصحمہ نجاشي پاڻ پڙھيو ۽ نبي ڪريم {{درود}} جن طرفان حق مھر ۴۰ اوقيه جي برابر قيمت يا ۴۰۰ دينار پڻ نجاشي ادا ڪيو<ref name=" علوي " />. ان حبيبه بعد ۾ مديني نبي ڪريم {{درود}} جن وٽ منتقل ٿي<ref name=" علوي " />. ابن بر ۽ ابن جوزي مطابق بيبي صاحبه سن ۴۴ ھجري ۾ امير معاويه جي دور حڪومت ۾ ۷۳ يا ۷۴ سالن جي عمر ۾ مديني ۾ وفات ڪئي ۽ کيس جنت البقيع ۾ دفنايو ويو<ref name=" علوي" />. ===۱۱.بيبي صفيه رضه=== سن ۷ ھجري ۾ صفر جي مھيني ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن جو نڪاح بيبي صفيه رضه جن سان <ref name="ٺٽوي " /> صھبا ۾ ٿيو ۽ ان وقت بيبي صاحبه جي عمر ۱۷ سال ھئي<ref name=" علوي " />. ھي ي بيبي غزوہ خيبر ۾ ھٿ آيل قيدي عورتن ۾ شامل ھئي ۽ ورھاست ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} جي حصي ۾ آئي پر پاڻ سڳورن {{درود}} کيس آزاد ڪري نڪاح ڪيو ۽ سندس آزادي کي ان جو مھر مقرر ڪيو<ref name=" ٺٽوي " />. بيبي صاحبه جي ان نڪاح جي ڪري سندس سمورن مٽن مائٽن کي آزاد ڪيو ويو جيڪي ۾ ۷۰۰ ڄڻا ۽ ۱۰۰ گھرن جا ڀاتي ھيا<ref name=" ٺٽوي " />. بيبي صاحبه بنو نضير قبيلي جي سردار حيي بن اخطب جي نياڻي ھئي، سندس والده جو نالو برہ بنت سموئيل ھو. بيبي صاحبه جو جو اصل نالو زينب ھيو. زرقاني مطابق عربن جي رواج ۾ غنيمت جي مال جو حصو جيڪو سردار کي ملندو هو ان کي صفيه سڏيندا ھيا اھڙي طرح پاڻ سڳورن کي غنيمت جي حصي ۾ ملڻ ڪري کيس صفيه جو نالو ڏنو ويو<ref name="علوي " />. پر اڪثريت جي راء مطابق سندس اصل نالو صفيه ھو<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه جي پھرين شادي ننڍي عمر ۾ ناناڻي گھر جي ھڪ امير نوجوان سلام بن مشڪم سان ڪرائي وئي پر اھو سخت مزاج ھيو جنھن ڪري سندن علحدگي ٿي وئي. سندس ٻي شادي ڪنانہ بن ربيع سان ٿي. بنو نضير جي مديني مان نيڪالي بعد سندس خاندان خيبر لڏي آيو جتي سندس پيءُ کي چڱو مڙس بڻايو ويو<ref name=" علوي " />. ھڪ روايت مطابق خيبر جي فتح بعد دحيہ ڪلبي جي حصي ۾ آئي پر پوء اصحابين فيصلو ڪيو ته سردار جي ڌي ۽ ٻئي قبيلي جي سردار جي ننھن ھجڻ ڪري مسلمان سردار وٽ ھجڻ کپي ۽ اھڙي طر طرح نبي ڪريم {{درود}} جن جي حصي ۾ آئي<ref name=" علوي " />. کيس لذيذ کاڌا پچائڻ ۾ وڏي مھارت ھئي<ref name="علوي " />. بيبي صاحبه ۲ رمضان سن ۵۰ ھجري ۾ مديني ۾ وفات ڪئي ۽ کيس جنت البقيع ۾ دفنايو ويو<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه جي پاڻ سڳورن {{درود}} جن سان ازدواجي رفاقت اٽڪل پوڻا چار سال تائين رھي. ان سان ۱۰ حديثون منصوب ٿيل آھن. ===۱۲.بيبي برہ يا ميمونه رضه=== سن ۷ ھجري ۾ ذوالقعد جي مھيني ۾ پاڻ سڳورا {{درود}} صلح حديبيه ڪري قضا ٿيل عمري جي ادائيگي لاء روانا ٿيا ۽ ۴ ذوالحج تي صبح جو مڪي ۾ پھتا. ٽي راتيون اتي ترسيا ۽ پوء مديني طرف روانا ٿيا ۽ ان سفر دوران بيبي ميمونه رضه جن سان نڪاح ڪيائون<ref name=" ٺٽوي " />. امام احمد حنبل مطابق مديني ڏانهن سفر دوران سرف نالي ڳوٺ ۾ ٿيو<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه پاڻ سڳورن {{درود}} جي آخري گھرواري ھئي جنھن بعد پاڻ سڳورن {{درود}} ڪو ٻيو نڪاح ڪانه ڪيو<ref name=" علوي" /><ref name=" ٺٽوي " />. ابو ھريرہ ، مجاھد ۽ ابن عباس جي رواايتن مطابق سندس اصل نالو بره ھيو پر نبي ڪريم {{درود}} جن اھو نالو مٽائي ميمونه رکيو<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه جو تعلق بنو ھلال قبيلي سان ھو. سندس پيءُ جو نالو حارث بن حزن ۽ ماء جو نالو ھند بنت عوف ھيو<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه جي پھرين شادي ابورھم بن عبدالعزہ عامري سان ٿي جيڪو ۷ ھجري جي شروعات ۾ وفات ڪري ويو جنھن بعد عباس بن عبدالمطلب يا جعفر رضه جي مشوري تي نبي ڪريم {{درود}} جن ساڻس نڪاح ڪيو. ان وقت بيبي صاحبه جي عمر ۳۶ سال ھئي ۽ نڪاح جو خطبو عباس بن عبدالمطلب پڙھيو<ref name=" علوي " />. حق مھر ۵۰۰ درھم مقرر ٿيو<ref name=" علوي" />. حضرت عمر رضه جي دؤر ۾ ٻين امھات المومنين وانگر کيس بہ ساليانو ۱۰ ھزار درھم وظيفو ملندو هو. سن ۵۱ ھ ۾ سرف ۾ ئي وفات ڪئي ۽ ان وقت سندس عمر ۸۰ سال ھئي<ref name=" علوي " />. سندس جنازي جي نماز ڀاڻيجي عبدالله بن عباس پڙھائي<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه جي پاڻ سڳورن {{درود}} جن سان ازدواجي رفاقت اٽڪل ۳ سال رھي ۽ ساڻس ۷۶ حديثون منصوب ٿيل آھن<ref name="علوي " />. ===بيبي ماريه قبطيہ رضه=== بيبي صاحبه ٻانھي ھئي جيڪا مصر اسڪندريہ جي حاڪم پاڻ سڳورن {{درود}} جن ڏانھن سوکڙي طور موڪلي ھئي. آمين ھجري ۾ ان مان پاڻ سڳورن {{درود}} جن کي ھڪ پٽ ابراھيم رضه نالي ڄائو<ref name=" ٺٽوي " />. اھو نالو حضرت ابراهيم عليه السلام جي نالي تان رکيو ويو. ستين ڏينھن تي ٻن دنبن جي قرباني بہ ڪئي وئي ۽ ان جي جھنڊ لھرائڻ جو حڪم پڻ ڏنو<ref name=" ٺٽوي " />. اھو ٻار ابورافع جي گھرواري سلمیٰ رضہ ڄڻايو ۽ اھا خبر ابورافع پاڻ سڳورن {{درود}} جن کي ٻڌائي جنھن تي کيس ھڪ غلام مبارڪي ۾ مليو<ref name=" ٺٽوي " />. ===فاطمه بن ضحاڪ سان شادي ۽ طلاق=== سن ۸ ھجري ۾ ذوالقعد جي مھيني ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن جي شادي فاطمه بنت ضحاڪ ڪلبي سان ٿي. شادي بعد جڏھن پاڻ ڪريم {{درود}} جن سندس ويجھو ويا تہ چوڻ لڳي: "مان اوھان کان الله جي پناھ گھران ٿي". اھو ٻڌي نبي ڪريم {{درود}} کيس فرمايو تہ: " تو پناھ گھري، ھاڻي پنھنجي مائٽن ڏانهن موٽي وڃ"<ref name=" ٺٽوي " /><ref name =" حجر۲" > الاصابہ، ابن حجر، جلد ۴, صہ ۳۸۲ </ref><ref name =" قسطلاني ۳" > المواھب اللدنيہ، قسطلاني، جلد ۲, صه ۹۶</ref><ref name =" ڪثير ۳" > البدايہ والنھايہ، ابن ڪثير، جلد ۴, صہ ۳۷۴ </ref>. ===مليڪہ بنت ڪعب سان شادي ۽ طلاق=== سن ۸ ھجري رمضان جي مھيني جي پڄاڻي تي پاڻ ڪريم {{درود}} جن جي شادي مليڪہ بنت ڪعب ليثي ڪنائي/ڪندي سان ٿي. فتح مڪه وقت نبي ڪريم {{درود}} جي حڪم تي سندس پيءُ کي قتل ڪيو ويو ھو جيڪو ڏوراپو ڪجھ عورتن کيس ڏنو جنھن تي ان عورت بہ الله جي پناھ گھري ۽ نبي ڪريم {{درود}} جن کيس فارغ ڪري ڇڏيو<ref name=" ٺٽوي " /><ref name =" الاصابہ ۲" > الاصابہ، ابن حجر، جلد ۴, صہ ۴۱۰</ref><ref name ="خميس ۲ " > تاريخ الخميس، ديار بڪري، جلد ۲, صہ ۹۶</ref><ref name =" شامي ۴" > سبل الھدہ والرشاد، شامي، جلد ۱۱، صہ ۲۳۰ ۽ ۲۳۱ </ref>. ==مڪي زندگي== === نبوت کان اڳ واري زندگي=== جڏھن سندن عمر ۳۵ سال ٿي تہ قريش ڪعبي جي نئين سر تعمير ڪرائي ۽ جڏھن حجر اسود کي نصب ڪرڻ جو وقت آيو تہ انھن ۾ ھڪ تنازعو شروع ٿي ويو ھر قبيلي چاھيو پئي تہ اھو اعزاز انھن جي سردار کي ملي. ڪنھن ڏاھي بزرگ کين صلاح ڏني تہ جيڪو صبح ٿيڻ وقت سڀ کان اول ڪعبي ۾ داخل ٿئي ان کان فيصلو ڪرايو وڃي. جڏھن اھو وقت آيو تہ اھو داخل ٿيندڙ شخص نبي ڪريم {{درود}} ھيو ۽ انھن ڏسڻ سان ئي چوڻ شروع ڪيو تہ اھو امين ۽ سچو آھي. نبي ڪريم {{درود}} کين مشورو ڏنو ته حجر اسود کي چادر تي رکي سڀني قبيلن جا سردار گڏجي کڻن ۽ جڏھن انھن ايئن ڪيو ته نبي ڪريم {{درود}} اھو پٿر جتن ۾ کڻي نصب ڪيو<ref name=" Awan " />. مڪي ۾ ڏڪار اچڻ وقت ابوطالب جي اولاد مان علي جي سنڀال جو ذمو نبي ڪريم {{درود}} کنيو ۽ سندس مشوري تي جعفر بن ابوطالب ۽ ان جي خاندان جو ذمو عباس بن عبدالمطلب کنيو ھو <ref name=" Awan " />. بيبي خديجه رضه جي ڀائٽي مڪي جي بازار مان ھڪ اغوا بعد غلام بڻايل زيد بن حارث نالي ٻار خريد ڪري کيس تعفي ۾ ڏنو بيبي صاحبه اھو نبي ڪريم {{درود}} جي خدمت لاء سندن حوالي ڪيو. سندن شفقت ۽ محبت ڪري ٻار جي پاڻ سڳورن سان دل لڳي وئي. بعد ۾ حارث پٽ کي مڪي ۾ ڳولي لڌو تہ نبي ڪريم {{درود}} کان کيس خريد ڪري واپس حاصل ڪرڻ پئي چاھيو. نبي پاڪ حارث ۽ سندس ڀاء کي فرمايو تہ جيڪڏهن ٻار توھان سان وڃڻ چاھي تہ توھان بغير معاوضي جي کيس وٺي وڃو. جڏھن ٻار کي پيءُ ۽ چاچي ھلڻ لاء چيو تہ ان کين ۽ نبي پاڪ {{درود}} ڏانھن نھاريو ۽ وڃڻ کان انڪار ڪندي نبي ڪريم {{درود}} جي غلامي ۾ رھڻ پسند ڪيو. نبي ڪريم {{درود}} کيس آزاد ڪري پنھنجو گود ورتل پٽ بڻائڻ جو اعلان ڪري ڇڏيو<ref name=" Awan " />. شادي کان پوءِ ڪيترائي سال مڪي کان ڪجھ ميلن جي فاصلي تي جبل حرا ۾ واقع ھڪ غار ۾ عبادت ڪندا رھيا ان جبل کي ان ڪري جبل نور جو نالو ڏنو ويو<ref name=" Awan" />. اھا غار ۲۰۰۰ فٽ جي اوچائي تي واقع آھي. رمضان جو اڪثر پورو مھينو اتي گذاريندا هئا جتي ھڪ رات جبرائيل نازل ٿيو ۽ قرآن جي نزول جي شروعات ٿي <ref name=" Awan " />. [[Image:Cave Hira.jpg|thumb|left|upright=0.8|جبل نور ۾ واقع غار حرا جتي محمد صہ عبادت ڪندو ھو ۽ پھرين وحي نازل ٿي.]] === نبوت جو آغاز=== جڏھن پاڻ ڪريمن {{درود}} جن پنھنجي عمر مبارڪ جا چاليھ ورھيه پورا ڪيا، تڏهن کين نبوت جي نعمت سان نوازيو ويو<ref name ="شامي " > سبل الھدیٰ والرشاد فی سیرۃ خیرالعباد شامی از: محمد بن یوسف بن علی بن یوسف صالحی دمشقی المعروف شامی، جلد ۲ صہ ۲۲۵ </ref><ref name =" ٺٽوي" > بذل القوۃ فی حوادث سنی النبوۃ (سيرت هاشمي)، از: امام العصر مخدوم محمد ھاشم محدث ٺٽوي، ترجمو: پروفيسر اسرار احمد علوي، مھراڻ اڪيڊمي شڪارپور، ڇاپو ٻيو جولائي 2004ع </ref>. ان روايت تي عالمن جي اڪثريت کي اتفاق رھيو آھي<ref name=" ٺٽوي " />. جڏھن تہ ڪي ٿوريون روايتون اھڙيون بہ مليون آهن ، جن ۾ بعثت وقت عمر مبارڪ چاليھ ورھين کان ھڪ ڏينھن مٿي يا ڏھ ڏينھن مٿي يا وري ٻه مھينا مٿي بہ ٻڌائي وئي آھي<ref name=" ٺٽوي " />. پر پھرين روايت ئي سڀني کان وڌيڪ مشھور ۽ مقبول آهي<ref name=" ٺٽوي " />. محمد بن يوسف دمشقي المعروف شامي سميت مالڪي مسلڪ جي ابو عبدالله محمد بن عبدالباقي المعروف زرقاني پڻ پنھنجي ڪتاب ''شرح علیٰ المواھب اللدنیہ'' ۾ چاليھ سالن جي روايت کي صحيح ڄاڻايو آهي<ref name=" ٺٽوي" />. صحيح بخاري ۽ صحيح مسلم ۾ پڻ حضرت ابن عباس ۽ انس رضي اللّٰہ تعالیٰ عنھما کان پڻ ساڳي روايت نقل ڪيل آھي<ref name="ٺٽوي " />. سندن بعثت ھڪڙن راوين ربيع الاول ۽ ٻين رمضان شريف جي مھيني ۾ بيان ڪئي آھي<ref name=" ٺٽوي " />. ابن اسحاق، بيھقي، ابن ڪثير، ذھبي، قسطلاني، شامي ۽ زرقاني پنھنجي ڪتابن ۾ بعثت جو آغاز ربيع الاول ۾ سچن خوابن کي قرار ڏنو آهي<ref name=" علوي " />. قرآن مجيد ۾ سورة البقرہ جي آيت ۱۸۵ مطابق "رمضان اھو مھينو آھي جنھن ۾ قرآن نازل ڪيو ويو"<ref name="ٺٽوي " />. صحيح مسلم ۾ حضرت طابوقتادہ رضہ جي روايت مطابق بعثت سومر جي ڏينهن ٿي ھئي<ref name =" مسلم" > صحيح مسلم، جلد ۱, صہ ۳۶۸ </ref><ref name="ٺٽوي " />. مسلم روايتن مطابق ليلة القدر واري رات غار حرا ۾ ملائڪ جبرائيل سندس خدمت ۾ وحي کڻي آيو<ref name=" ٺٽوي " />. وحي ۾ سڀ کان پھريون جبرائيل سورة علق جون پھريون پنج آيتون پڙھيون جيڪي نبي ڪريم {{درود}} جن ورجايون<ref name=" ٺٽوي " /> <ref name ="بخاري " > صحيح بخاري، "ڪيف ڪان بدءالوحي"، جلد ۱ صہ ۶ ۽ ۷ </ref>. جبرائيل پھرين وحي مھل انساني شڪل ۾ آيو هو<ref name=" ٺٽوي " />. غار حرا مان موٽندي پاڻ سڳورو {{درود}} حضرت خديجه وٽ آيو ۽ ڏڪڻ لڳو ۽ فرمايائون ته مون کي چادر ڍڪايو جيڪا ڍڪائي وئي ۽ جڏھن اھا ڪيفيت ختم ٿي تہ سورة مدٽر جون پھريون پنج آيتون نازل ٿيون<ref name="ٺٽوي " /><ref name=" بخاري " />. خوف واري حالت ۾ بيبي سانئڻ کين تسلي ڏني جنھن بعد کيس پنھنجي سؤٽ ورقه بن نوفل ڏي وٺي آئي<ref name="ٺٽوي " />.سمورن مردن ۽ عورتن کان اڳ حضرت خديجه رضہ پاڻ سڳورن تي ايمان آندو ۽ سمورا مسلمان ان روايت بابت ساڳي راء رکن ٿا<ref name ="ابن الاثير " > اسد الغابہ، ابن الاثیر، جلد ۵ صہ ۴۳۴ </ref><ref name ="روض " > الروض الانف سھيلي، جلد ۱, صہ ۲۷۷-۷۸ </ref><ref name ="زرقاني " > شرح علي المواھب، زرقاني، جلد ۱, صہ ۲۳۷ </ref><ref name =" قسطلاني" > المواھب اللدنيہ، قسطلاني، جلد ۱ ، صه ۲۱۷ </ref>. بيبي سانئڻ جي اسلام آڻڻ کانپوءِ سندس چارئي نياڻيون: سيدہ زينب رضه، سيدہ رقيه رضه، سيدہ ام ڪلثوم رضه ۽ سيدہ فاطمه الزهراء رضه بہ اسلام جي دائري ۾ داخل ٿيون<ref name="ٺٽوي " />. اھا روايت زرقاني '''شرح اعلیٰ المواھب''' ۾ سيرت ابن اسحاق ۽ سيرت شامي جي حوالي سان نقل ڪئي آهي<ref name=" ٺٽوي " />. ھڪ روايت مطابق بيبي خديجه رضه کان بعد پھرين ايمان آڻيندڙ عورت [[فاطمه بنت خطاب]] ھئي <ref name ="زرقاني ۱ " > شرح علي المواھب اللدنيہ، زرقاني، جلد ۱, صہ ۲۴۶ </ref><ref name="ٺٽوي " />. مردن ۾ ابوبڪر صديق ساڳي بعثت واري سومر ڏينھن شام جي وقت اسلام قبول ڪيو<ref name="ٺٽوي " />. جنھن بعد ٻارن ۾ حضرت علي ڏھن سالن جي عمر ۾ اسلام قبول ڪيو<ref name=" ٺٽوي " />. ھڪ روايت مطابق حضرت علي، ابوبڪر صديق کان اڳ اسلام قبول ڪيو<ref name="ٺٽوي " />. عثمان غني، زبير بن عوام، عبدالرحمان بن عوف، سعد بن ابي وقاص ، طلحه بن عبيد پڻ حضرت ابوبڪر صديق رضه جي ذريعي اسلام ۾ داخل ٿيا<ref name=" ٺٽوي " /> ساڳي سال زيد بن حارث ۽ بلال حبشي، عامر بن فھيرا، ابوذر غفاري (جندب بن جنادہ) ۽ سندس وڏو ڀاءُ انيس بن جنادہ، ابو فڪيھه، عمار بن ياسر ۽ سندس پيءُ ياسر بن عامر ۽ ماء سميه بنت خباط ۽ ڀاء عبدالله بن ياسر، صھيب رومي، مصعب بن عمير، عياش بن ربيعه، ارقم بن ابي ارقم، عثمان بن مظعون ۽ سندس ٻہ ڀائر قدامه ۽ عبدالله، ۽ ابو عبيده، ابو سلمه عبدالله ۽ سندس ماء بره، عامر بن ابي وقاص، عبدالله بن مسعود ھذلي، جعفر بن ابو طالب، خنيس بن حذافه سھمي، عبيده بن حارث، سعيد بن زيد معيقيب بن ابي فاطمه، خالد بن سعيد، فاطمه بنت خطاب، اسامه بن زيد جي ماء ام ايمن حبشيه، عبدالله بن عباس جي ماء ام الفضل عرف لبابه، عبدالله بن مسعود جي ماء ام عبد پڻ اسلام ۾ داخل ٿيا<ref name=" ٺٽوي " />. پھرين وحي جي نزول بعد بيبي خديجه رضه پاڻ سڳورن {{درود}} کي ورقه بن نوفل ڏي وٺي آئي جنھن وحي جو احوال ٻڌي سندس نبوت جي تصديق ڪئي جنھن ڪري کيس مسلمان سمجھيو وڃي ٿو<ref name=" ٺٽوي " />. زرقاني '''شرح علیٰ المواھب اللدنيہ''' ۾ ورقه کي قطعي طور صحابي مڃيو آھي<ref name="ٺٽوي " />. ===تبليغ ۽ تڪليفون=== سن ۳ نبوي ۾ ۽ ڪن روايتن مطابق ۴ نبوي ۾ کين سورة الحجر جي آيت ۹۴ ذريعي کين کليل دعوت جو حڪم ڏنو ويو ۽ پاڻ سڳورن {{درود}} صفا واري ٽڪريءَ تي چڙهي قريش قبيلي وارن کي وڏي واڪي سڏ ڪري کلي عام اسلام جي دعوت ڏني جتي ابولھب سندن مخالفت ڪئي جنھن ڪري سورة الھب نازل ٿي<ref name=" ٺٽوي" />. مڪي جي مشرڪن سندن مخالفت شروع ڪئي پر ساڻس ابو طالب جي مڪمل تائيد ۽ حمايت حاصل هئي<ref name=" ٺٽوي" />. سن ۵ نبوي (615ع<ref name=" Awan " />) ۾ مسلمانن مڪي وارن جي ڏاڍ کان تنگ ٿي حبشه ڏانھن پھرين ھجرت ڪئي جن ۾ حضرت عثمان ، بيبي رقيه ، عبدالرحمان بن عوف، زبير بن عوام ، مصعب بن عمير ، ابو سلمه عبدالله ۽ ام سلمه سميت ٻارھن مرد ۽ پنج عورتون شامل ھيا<ref name=" ٺٽوي " /><ref name ="بيھقي " > دلائل النبوة بيھقي، جلد ۲, صه ۲۹۷ </ref><ref name =" ارقم" > زادالمعاد ابن قيم، جلد ۱, صه ۹۷ ۽ ۹۸ </ref>. ساڳي سال بيت الله ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} سورة نجم جي تلاوت شروع ڪئي جنھن وقت مشرڪن جو ھڪ وڏو ميڙ موجود ھيو ۽ جڏھن سجدي واري آيت آئي تہ نبي سڳورو {{درود}} سجدي ۾ ھليو ويو ۽ اتي موجود مسلمان پڻ سجدي ۾ ڪري پيا انھن سان گڏوگڏ سواء اميه بن خلف جي سمورن مشرڪن پڻ سجدو ڏنو<ref name=" ٺٽوي " /><ref name =" ھشام" > سيرت ابن ھشام جلد ۱ </ref><ref name=" جلد " /><ref name =" صحيح" > صحيح بخاري، جلد ۲ صه ۷۲۱</ref>. سن ۶ نبوي جي شروعات ۾ مسلمانن حبشه ڏانھن ٻيون ڀيرو ھجرت ڪئي. ان قافلي ۾ ۸۳ مرد ۽ ۱۸ عورتون شامل هيون<ref name =" اللدنيہ" > شرح المواھب اللدنيہ ، جلد ۱, صه ۲۸۷ </ref><ref name=" ارقم " /><ref name="ٺٽوي " />. قافلي ۾ جعفر بن ابو طالب سندس زال اسما بنت عميس، خنيس بن حذافه سھمي، مصعب بن عمير، معيقيب بن ابو فاطمه، مقداد بن اسود ڪندي، ابو عبيده بن جراح، خالد بن حزام، ام المومنين سودہ بنت زمعه پڻ شامل هئا<ref name =" سبل" > سبل الھدیٰ والرشاد، شامي، جلد ۲, صه ۳۶۳,۳۹۷ ۽ ۴۰۹ </ref>. ساڳي سال مشرڪن مسجد الحرام ۾ گڏجاڻي ڪئي جنھن ۾ ابوجھل، شيبه، عتبه، وليد بن عتبه، عمار بن وليد، عقبه بن ابي معيط، اميه بن خلف وغيره شامل هئا. رسول {{درود}} جن ڪعبي ۾ نماز پڙھي رھيا ھئا. ان مھل مسجد ٻاھران ميدان ۾ قرباني لاء اٺ ڪٺو ويو ھو. ان ميٽنگ مان ھم صلاح ٿيندي عقبه بن ابي معيط اٿيو ۽ اوجھ سان ڀريل اوجھري آڻي پاڻ سڳورن {{درود}} جي پٺي مٿان رکي. ان واقعي جي پروڙ ڏھن ورھين<ref name=" علوي " /> جي سيدہ فاطمه کي پئي ته مسجد ۾ ھلي آئي ۽ پنھنجي بابي جي پٺي تان غلاظت ھٽائي<ref name="ٺٽوي " />. ان وقت حضرت ابوبڪر صديق پڻ اتي پھتو<ref name="ٺٽوي " />. ساڳي سال عمار بن ياسر جي ماء سميه بنت خباط کي ابوجھل نيزو ھڻي شھيد ڪيو ويو<ref name="ٺٽوي " />. سن ۶ نبوي ۾ پاڻ سڳورا {{درود}} صحابي ارقم بن ابي ارقم جي گھر اچي ترسيا جتي مسلمان گڏ ٿي نماز پڙھندا ھيا جيڪو سلسلو حضرت عمر بن خطاب جي اسلام ۾ داخل ٿيڻ تائين جاري رھيو جنھن بعد مسلمانن گڏجي ڪعبي اندر نماز پڙھڻ جي شروعات ڪئي<ref name="ٺٽوي " />. مخدوم محمد هاشم ٺٽوي لکي ٿو تہ دار ارقم مسجد الحرام لڳ صفا جي ٽڪري وٽ موجود ھيو جنھن کي خليفي ھارون رشيد جي حبشي نسل واري ماء خيزران نئين سر جوڙائي تبرڪ طور ھڪ مسجد قائم ڪئي جنھن ڪري ھاڻي اھو دار خيزران سڏجي ٿو<ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال ھڪ روايت مطابق حضرت حمزہ اسلام ۾ داخل ٿيو ۽ ٽي ڏينهن بعد حضرت عمر بن خطاب دار ارقم ۾ اچي اسلام قبوليو<ref name=" ٺٽوي " />. ان کان اڳ نبي ڪريم {{درود}} جن دعا گھري ھئي تہ: {{quote| "اي الله! عمرو بن ھشام ۽ عمر بن خطاب مان جيڪو توکي وڌيڪ پيارو ھجي، ان جي ذريعي اسلام کي سگھ بخش."|<ref name ="ابن حجر " > الاصابہ، ابن حجر، جلد ۲, صه ۵۱۸ </ref>|}} ھڪ روايت مطابق ساڳي سال عبدالله بن عمر پڻ مسلمان ٿيو ھو<ref name=" ٺٽوي " />. ان کان سواءِ ان الخير سلمه پڻ دار الارقم ۾ اچي مسلمان ٿي جيڪا ابوبڪر صديق جي ماء ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۷ نبوي ۾<ref name ="حجر " > فتح الباري، حافظ ابن حجر، جلد ۷, صه ۱۴۷ </ref> ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق ۸ نبوي ۾ محرم جي چنڊ ڏسڻ سان ئي قريش وارن بنو جو ھاشم ۽ بنو عبدالمطلب سان مڪمل بائڪاٽ جو اعلان ڪيو جنھن سبب نبي ڪريم {{درود}} جن کي شعب ابوطالب ۾ نظر بند ٿيڻو پيو<ref name=" ٺٽوي " />. شعب ابوطالب جبل ابو قبيس جي وچان ھڪ جابلو لڪ ھيو جيڪو بنو هاشم جي مورثي ملڪيت ھو<ref name ="عاصم " > سفرنامہ ارض القرآن (اردو)، محمد عاصم، صہ ۱۵۴ </ref>. بائڪاٽ جي ڪاروائي لکت ۾ ڪئي وئي جنھن کي بيت الله ۾ لٽڪايو ويو جنھن ۾ لکيل ھو ته<ref name=" ٺٽوي " />: {{quote|محمد {{درود}} کي بنو ھاشم بنو مطلب سان گڏ مڪي مان شھر نيڪالي ڏني ويندي. ڪوبه ماڻھو ساڻن مٽي مائٽي يا سڱابندي وغيره نہ ڪندو. کاڌي پيتي جي ڪابہ جنس وٽن پھچڻ نہ ڏني ويندي. ڪوبه ماڻھو نہ کانئن ڪجھ خريد ڪندو ۽ نہ وري ڪا شئي کين وڪرو ڪري سگھندو. مسلمانن سان ان وقت تائين ڪنھن بہ قسم جو ڪو ٺاھ يا ساڻن ڪابہ نرمي نہ ڪئي ويندي، جيستائين ھو محمد {{درود}} کي قريش وارن جي حوالي نہ ڪندا |<ref name =" سيرت" > سيرة ابن ھشام، جلد ۲، صه ۱۴ </ref>|}} سن ۸ نبوي ۾ مشرڪن آسماني نشاني جو مطالبو ڪيو ۽ نبي ڪريم {{درود}} جن کين چوڏھين جي چنڊ واري رات شق القمر وارو معجزو ڏيکاريو<ref name=" ٺٽوي " />. مسلمانن جي عقيدي مطابق پاڻ سڳورن {{درود}} چنڊ ڏانھن پنھنجي آڱر سان اشارو ڪيو جنھن سان چنڊ ٻہ الگ اڌ ٿي ٿي ويو. پر مشرڪن ان کي وڏو جادو قرار ڏنو<ref name=" ٺٽوي " />. عبدالله بن عباس جي ولادت شعب ابوطالب ۾ ٿي جنھن بعد ساڳي سال بائڪاٽ واري دستاويز کي سن ۱۰ نبوي اڏھي کائي وئي ۽ اھو احوال ابو طالب پاڻ سڳورن {{درود}} جن کي ٻڌايو<ref name=" سيرت " /><ref name =" الروض" > الروض الانف سھيلي، جلد ۲, صه ۱۲۷ ۽ ۱۲۸ </ref><ref name =" دلائل۱" > دلائل النبوة، بيھقي، جلد ۲, صه ۳۱۱-۳۱۵ </ref><ref name ="ابن سعد " > الطبقات الڪبریٰ، ابن سعد، جلد ۱, صه ۱۳۱, </ref>. مشرڪ ان واقعي تي لڄي ٿيا ۽ ٽي سالن جي ظلم ۽ ڏاڍ بعد ابو طالب جي زندگي دوران ان معاهدي تان پاڻ ئي ھٿ کڻي ويا جنھن بعد نبي ڪريم {{درود}} جن پنھنجي ڪڙم قبيلي سان گڏجي مڪي اندر پنھنجي اباڻن گھرن ڏانھن موٽي آيا<ref name=" ٺٽوي " />. ان بعد معراج جو واقعو پيش آيو<ref name=" Awan " />. ساڳي سال رمضان جي ۷ تاريخ تي ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق ذوالحج جي مھيني ۾ ابو طالب جو انتقال ٿيو<ref name="ٺٽوي " />. ابو طالب جي انتقال بعد ابو لھب ملي ڀگت سان پاڻ کي بنو ھاشم جو سردار قرار ڏئي نبي ڪريم {{درود}} کي بنوھاشم قبيلي مان نيڪالي ڏيڻ جو اعلان ڪيو جنھن جو مطلب کين قبيلائي تحفظ کان محروم ڪري سندن قتل لاء راھ ھموار ڪرڻ ھيو<ref name="Awan " />. ساڳي سال شوال جي ۲۷ تاريخ تي پاڻ سڳورا {{درود}} جن طائف ويا جتي ثقيف قبيلي وارن کي اسلام جي دعوت ڏني. اتي ۲۶ ڏينهن ترسيا پر طائف وارن کين ستايو ۽ تڪليفون ڏنيون<ref name=" ٺٽوي " />. مسلمانن جي عقيدي مطابق طائف مان واپسي تي نخلہ نالي ڳوٺ ۾ منزل ڪئي جتي ۷ جنن جو وفد ساڻن مليو جن اسلام جي دعوت قبول ڪئي<ref name=" ٺٽوي " />. ڪجھ صاحب علم ماڻھن جو خيال آهي تہ لفظ جن معني غائب آھي جيڪو لفظ ريگستان جي خانه بدوش بدوي قبيلن لاء پڻ استعمال ڪيو ويندو ھو ڇوته اھي عربن جي تمدني زندگي ۾ ڪٿي بہ ڏسڻ ۾ نہ ايندا ھيا. محمد هاشم ٺٽوي ڪتاب آڪام المرجان جو حوالو ڏيندي لکيو آهي ته مڪي ۽ مديني ۾ جنن جا مختلف وفد ڇھ ڀيرا جدا وقتن تي پاڻ سڳورن {{درود}} جي جي خدمت ۾ حاضر ٿيا<ref name="ٺٽوي " /><ref name =" شبلي" > آڪام المرجان، ابو عبدالله شبلي، صه ۴۶ </ref>. سن ۱۱ نبوي (620ع<ref name=" Awan" />) ۾ مديني کان آيل حاجين (منیٰ ۾<ref name=" Awan " />) عقبه جي ويجھو رسول {{درود}} جي ھٿ مبارڪ تي بيعت ڪئي جنھن سان مديني وارن اسلام ۾ داخل ٿيڻ جي شروعات ڪئي<ref name=" ٺٽوي " />. ان کي بيعت عقبه سڏيو ويندو آهي. ان ۾ روايتن مطابق ۶ يا ۸ ڄڻا شامل هئا جن ۾ ابو اسامه اسد بن زرارہ خزرجي، برآء بن معرور بن صخر اوسي ، ابوالھيثم بن تيھان، معاذ بن حارث ۽ ان جا ٻہ ڀائر جن ۾ عوف بن حارث پڻ شامل ھئا<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۱۲ نبوي ۾ معراج وارو واقعو پيش آيو<ref name="ٺٽوي " />. ساڳي سال رجب جي مھيني ۾ عقبه جي مقام لڳ ٻين بيعت ڪئي وئي جنھن ۾ مديني کان آيل ۱۳ ڄڻا ھرھڪ بشير بن سعد، سعد بن معاذ، عبدالله بن عمرو ۽ سندس ننڍڙو پٽ جابر بن عبدالله، اسيد بن حضير، ابي بن ڪعب، عبادہ بن صامت، ابو مسعود عقبه بن عمرو، ذڪوان بن عبد قيس زرقي، رافع بن مالڪ، قطبہ بن عامر، عتبہ بن عامر ۽ عويد بن ساعدہ شامل هئا<ref name=" ٺٽوي " />. ان زماني ۾ حج رجب جي مھيني ۾ ان ڪري ٿيندو ھو جو مشرڪن ۾ جھالت سبب نسي جو رواج ھو يعني ھو پنھنجي مرضيءَ موجب ڦيرڦار ڪري ان کي اڳي پوء ڪندا ھئا<ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال مصعب بن عمير کي مديني قرآن ۽ نماز پڙھائڻ لاء موڪليو ويو<ref name=" ٺٽوي" />. سن ۱۳ نبوي ۾ ذوالحج جي مھيني ۾ عقبه وٽ ٽين بيعت ڪئي وئي<ref name=" ٺٽوي " />. بيعت ڪندڙ جماعت ۾ ۷۳ مرد ۽ ۲ عورتون شامل هيون جن ۾ ابو رفاعہ رافع بن مالڪ عجلاني، ابو لبابه رفاعہ بن عبدالمنذر اوسي، ابو طلحه زيد بن سھل خزرجي، سعد بن ربيع خزرجي، عبدالله بن جبير، عبدالله بن رواحہ، عبدالله بن زيد حارثي، مشھور شاعر ڪعب بن مالڪ، معاذ بن جبل شامل هئا<ref name=" ٺٽوي " />. == مدني زندگي== ===يثرب ڏانھن ھجرت=== سن ۱ ھجري ۾ خميس ڏينهن ربيع الاول جو چنڊ ڏسي نبي ڪريم {{درود}} جن مڪي کان يثرب ڏانھن ھجرت شروع ڪئي. ان وقت ساڻس گڏ حضرت ابوبڪر صديق رضه ۽ ان جو غلام عامر بن فھيرہ ۽ ھڪ ٽيون شخص عبدالله بن اريقط ديلي پڻ گڏ ھيا<ref name=" ٺٽوي" /><ref name ="الھشام " > السيرة النبويه، ابن ھشام، جلد ۲, صه ۱۲۹ </ref><ref name =" البدايہ" > البدايہ والنھايہ، ابن ڪثير، جلد ۳, صه ۱۷۶ </ref><ref name ="سمھودي " > وفاءالوفا، علامه سمھودي، جلد ۱, صه ۲۳۸ </ref><ref name ="قتيبہ " > المعارف، ابن قتيبه، صه ۸۹</ref><ref name ="بڪري " > تاريخ الخميس، ديار بڪري، جلد ۱, صه ۳۲۴</ref>. ان وقت عبدالله بن اريقط غير مسلم ھيو<ref name=" ٺٽوي " />. ھي جابلو توڙي ميداني رستن جي وڏي ڄاڻ رکندڙ ھيو ۽ ھجرت وقت غار ثور لڳ ٻہ ڏاچين سميت اتي پھتو ھو ۽ کين ڳاڙهي سمنڊ واري غير معروف رستي کان يثرب وٺي آيو<ref name="علوي " />. ھجرت وقت پاڻ سڳورن {{درود}} جن دعا گھري تہ: {{quote|اللهم اعنى علیٰ هول الدنيا وعوآئق الدهر و مصآئب اللیالی والایام۔<br/> "اي منھنجا مالڪ، منھنجي مدد فرماءِ، دنيا جي مصيبتن کان، زماني جي رڪاوٽن کان ۽ رات ڏينھن جي گردشن کان" |<ref name=" ٺٽوي " /><ref name=" البدايہ " />|}} غار ثور ۾ جمعي ، ڇنچر ۽ آچر واريون ٽي راتيون ترسيا<ref name=" ٺٽوي " /><ref name ="فتح باري " > فتح باري، حافظ ابن حجر عسقلاني، جلد ۷, صه ۱۶۸ </ref> ۽ پوءِ سومر واري رات چنڊ جي پنجين تاريخ ان غار مان نڪري پنڌ شروع ڪيو ۽ ربيع الاول جي ٻارھين تاريخ سومر ڏينھن ڪچڙي منجھند مھل مديني لڳ قبا ۾ داخل ٿيا جتي ڏھن راتين کان مٿي ترسيا ۽ مسجد قبا جوڙائي پوء جمعي جي ڏينهن ربيع الاول جي ۲۳ تاريخ تي مديني ۾ اندر داخل ٿيا<ref name="ٺٽوي " />. ۱۶ ربيع الاول ۱ ھ تي جمعي جي ڏينھن 2 جولاء 622ع تي يثرب جي سرزمين تي قدم رکيو ۽ پھريون قيام يثرب کان 2 ميل پري قبا جي مقام تي ڪيو<ref name=" Awan " />. علي بن ابي طالب پڻ پيادل ھجرت ڪري ان. مقام تي انھن سان مليو<ref name=" Awan " />. اھا اسلام جي پھرين مسجد ھئي<ref name=" علوي " />. ھڪ ٻي روايت مطابق ۱۲ ربيع الاول تي مديني ۾ داخل ٿيا<ref name=" ٺٽوي " />. حضرت علي ڪرم الله وجهه ھجرت ڪري قبا ۾ پھتا. قبا ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} جن حڪم ڏنو ته ھجرت واري ڏينھن کان اسلامي تاريخ جي شروعات ڪئي وڃي ۽ سال جو پھريون مھينو محرم مقرر ڪيو وڃي<ref name =" اسيرة" > السيرة النبويہ، ابن ڪثير، جلد ۲, صه ۲۸۸ </ref>. بني عامر بن عوف وارن جي دعوت تي قبا ۾ 14 ڏينھن ترسيا<ref name=" Awan " />. ===مديني ۾ آجيان ۽ مسجد نبوي جي قيام=== سن ۱ ھجري ۾ جمعي جي ڏينهن قبا کان مديني وڃڻ وقت ۲۳ ربيع الاول تي سالم بن عوف وارن جي ڳوٺ ۾ جمعي جي نماز پڙھي پوء مديني پھتا<ref name=" ٺٽوي " />. مديني ۾ مردن، عورتن ۽ ٻارن خوشي ۾ ٻاھر نڪري سندن آجيان ڪئي. پاڻ سڳورا {{درود}} ڏاچِي تي سوار ھيا. ھر قبيلي جي ماڻھن ڏاچِي جي مھار جھلي کين سندن مھمان ٿيڻ لاء عرض ڪري رھيا ھئا. پاڻ {{درود}} فرمايو تہ " توھان ڏاچِي کي ڇڏيو! ھوءَ الله جي امر سان ئي ويھندي"<ref name=" ٺٽوي " /><ref name =" سيرت ابن ھشام" > سيرت، ابن ھشام، جلد ۲, صه ۱۴۱ </ref>. ڏاچِي ابو ايوب انصاري جي گھر آڏو پھچي اتي ويھي رھي. پاڻ {{درود}} جن ابو ايوب انصاري جي گھر ست مھينا ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق ھڪ مھيني کان گھٽ ترسيا ۽ حجرن ۽ ڪمرن جي اڏاوت جو ڪم شروع ڪرايو پوء اتي منتقل ٿيا. جنھن بعد مسجد نبوي جو بنياد رکيو ويو<ref name=" ٺٽوي " />. [[File:Dalailkhayrat.jpg|220 px|thumb|پندرھين صدي ۾ مسجد نبوي جي ٺاھيل دستاويزي تصوير ]] ===رياست جو قيام=== مسجد نبوي عبادتن جي روحاني مرڪز، ديني تعليم جي اداري ھجڻ سميت سياسي ۽ فوجي معاملن لاء رياستي صدر مقام پڻ ھئي جتي نبي ڪريم {{درود}} جن رياستي معاملا طئي ڪرڻ ۾ مشغول رھندا ھيا<ref name="Awan " />. ===ميثاق مدينه=== مديني جي ٻاھران يھودي قبيلا بنو قريظه ، بنو نضير ۽ بنو قينقاع رھندڙ ھيا جن سان نبي ڪريم {{درود}} جن ھڪ معاھدو ڪيو جنھن کي ميثاق مدينه جو نالو ڏنو ويو جنھن مطابق مسلمان ۽ يھودي پاڻ ۾ اتحادي رھندا ۽ ڪنھن بہ ٻاھرين جي حملي وقت پاڻ ۾ گڏجي شھر جو دفاع ڪندا <ref name=" Awan " />. ان معاهدي تحت يھودين کي جان ، مال ، آبرو ، مذھبي آزادي ۽ سندن داخلي معاملن ۾ مڪمل خودمختياري جو تحفظ ڏنو ويو<ref name=" Awan " />. ===مدني دؤر=== سن پھرين ھجري ۾ اذان ۽ اقامت جي شروعات ڪئي وئي<ref name="ٺٽوي " />. ساڳي سال عبدالله بن زبير قبا ۾ ڄائو جيڪو ھجرت ۾ ڄمندڙ پھريون ٻار ھيو<ref name=" ٺٽوي " />. ھڪ روايت مطابق ساڳي سال زڪوات فرض ڪئي وئي ۽ ٻي روايت مطابق ۲ ھجري ۾ رمضان جي روزن بعد فطري ادا ڪرڻ جو حڪم آيو جنھن بعد زڪوات کي فرض ڪيو ويو<ref name=" ٺٽوي " />. ۱ ھجري ۾ شوال جي مھيني دوران ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق ۲ ھجري ۾ بيبي عائشه رضه جي رخصتي ٿي<ref name="ٺٽوي " />. ۱ ھجري ۾ جڏهن نبي ڪريم {{درود}} جن ابو ايوب انصاري جي گھر پھتا ان وقت عبدالله بن سلام پنھنجي خاندان سميت اسلام ۾ داخل ٿيو. ساڳي سال يھودين جي بنو قريظه قبيلي جي عثمان بن اشھل قرظي جو کجين جي باغ ۾ نوڪري ڪندڙ سلمان فارسي رضه ۽ ڏھن سالن جو انس بن مالڪ انصاري خزرجي پڻ اسلام ۾ داخل ٿيا. پاڻ سڳورن {{درود}} جي نياڻي سيده رقيه رضه رمضان جي مھيني سن ۲ ھجري ۾ وفات ڪئي. سن ۲ ھجري ۾ بطن رابغ ۾ عبيدہ بن حارث جي اڳواڻي ۾ پاڻ سڳورن طرفان موڪليل جھادي مھم دوران بطن رابغ ۾ الله جي راھ ۾ پھريون تير سعد بن ابي وقاص ھلايو<ref name="ٺٽوي " /><ref name =" دنيہ" > المواھب اللدنيہ، قسطلاني، جلد ۲, صہ ۶۱</ref>. ساڳي سال قبلي جي تبديلي جو واقعو ٿيو جنھن تحت بيت المقدس جي جاء تي ڪعبة الله کي مسلمانن جو قبلو مقرر ڪيو ويو. اھو اڱاري جو ڏينهن ھيو ۽ پاڻ سڳورا {{درود}} جن بنو سلمه وارن جي مسجد ۾ ٻنپھرن جي نماز پڙھائي رھيا ھئا ۽ جڏھن پھريون ۲ رڪعتون پوريون ڪيائون تہ ان وچ ۾ حڪم نازل ٿيو<ref name ="طبري " > تاريخ طبري، جلد ۲, صه ۱۶۸</ref><ref name=" ٺٽوي " />. ۽ نماز دوران پاڻ سڳورن {{درود}} جن رخ ڦيرائي ڪعبي طرف ڪيو ۽ مقتدين بہ ان عمل کي ورجايو<ref name=" ٺٽوي " /> ۽ باقي ۲ رڪعتون ڪعبي طرف منھن ڪري پڙھيون ويون جنھن ڪري ان مسجد تي مسجد قبلتين جو نالو پئجي ويو. ساڳي سال پاڻ سڳورن {{درود}} جن عاشوري جي ڏينهن روزو رکيو ۽ ماڻھن کي فرمايو تہ روزو انھن تي واجب آهي<ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال يعني ۲ ھجري ۾ رمضان جا روزا فرض ڪيا ويا ۽ ساڳي سال نبي ڪريم {{درود}} جن تي صلوات پڙھڻ جو حڪم آيو<ref name="ٺٽوي " />. ھن سال فطري ادا ڪرڻ جو حڪم ۽ ٻنھي عيدن تي عيد نماز پڙهڻ جو حڪم پڻ نازل ٿيو. نبي ڪريم {{درود}} جن عيد الفطر جي پھرين نماز ۽ عيد الاضحي جي پھرين نماز پڻ ھن سال پڙھايون ۽ ساڳي سال قرباني ڪرڻ جو حڪم ڏنو ويو<ref name="ٺٽوي " />. ساڳي سال عبدالله بن مسعود حبشه مان مديني موٽي آيو. ھن سال اسلامي تاريخ جو ڪنھن بہ سريا جي پھرين سپه سالار عبدالله بن جحش واري سريه ۾ مسلمانن ھٿان پھريون مشرڪ ماريو ويو جنھن جو نالو عمرو بن العلاء حضرمي ھيو ۽ ان سريا ۾ مشرڪن جا پھريون دفعو ٻہ ماڻھو قيدي ٿيا جن ۾ حڪم بن ڪيسان ۽ عثمان بن عبدالله شامل هئا <ref name=" ٺٽوي " />. ھن سال جنگ بدر لاء تياري دوران سعد بن عبادہ ھڪ زرہ '''ذات الفضول''' جي نالي سان نبي ڪريم {{درود}} جن جي حوالي ڪئي جيڪا سڄي ڄمار پاڻ سڳورن {{درود}} جن وٽ رھي<ref name=" ٺٽوي " />. آخري زماني ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} اھا زرہ 30 سير جون (barley) جي عيوض ابو شحم نالي يھودي وٽ گروي رکي ھئي، جيڪا سندن وصال بعد ابوبڪر صديق رضه اھو قرض ادا ڪري ڇڏائي<ref name=" ٺٽوي " />. ۱۲ رمضان سن ۲ ھجري (624ع) تي ۳۰۰ مسلمانن جي لشڪر سان، جن ۾ ۶۰ مھاجر ۽ باقي انصار شامل هئا، مديني مان بدر طرف روانا ٿيا<ref name=" Awan " />. ,نڪرڻ وقت ابولبابہ کي مديني جو گورنر مقرر ڪيو ويو<ref name=" Awan " />. بدر ڳوٺ واپاري قافلن واري رستي لڳ مديني کان ۸۰ ميلن جي فاصلي تي واقع ھيو<ref name="Awan " />. مڪي جي قريش جي لشڪر ۾ سازوسامان سميت ھڪ ھزار ماڻھو ھيا جن جو سپه سالار عتبه ابن ربيعه ھيو. ان لشڪر ۾ ۱۰۰ گھوڙيسوار پڻ ھيا<ref name=" Awan " />. غزوه بدر ۾ جڏھن مسلمان روحا ٽپي صفراء ويجھو پھتا تہ پاڻ سڳورن {{درود}} اصحابين سان مشورو ڪيو. جنگ دوران عڪاشہ بن محصن اسدي جي تلوار ٽٽي پئي ته پاڻ سڳورن {{درود}} جن ان کي کجي جي ھڪ ڳاني ڏئي ان جي مدد سان مقابلو ڪيو<ref name="ٺٽوي " />. ھن اھا ڳاني مرڻ گھڙي تائين پاڻ وٽ سنڀالي رکي ھئي. بدر جي جنگ ۾ عبدالله بن سھيل ڪافرن جو لشڪر ڇڏي مسلمان ٿي اسلامي لشڪر ۾ شامل ٿيو. ھن سال غنيمت جو مال مسلمانن لاء حلال ڪيو ويو. جنگ بدر ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن کي ذوالفقار نالي تلوار ھٿ آئي جيڪا مشرڪن مان عاص بن منبه يا ھڪ ٻي روايت مطابق نبيه بن حجاج جي ملڪيت ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. اھي ٻئي غزوہ بدر ۾ مارجي ويا هئا. ھڪ روايت مطابق بعد ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} جن اھا تلوار حضرت علي ڪرم الله وجهه کي عطا ڪئي ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. غزوه بدر ۾ ۱۴ مسلمان شھيد ٿيا جن ۾ ۶ مھاجر ۽ ۸ انصار ھيا. ابو جھل، عتبہ بن ربيعه، شيبه بن ربيعه، اميہ بن خلف، ۽ وليد بن عتبہ سميت ۷۰ ڄڻا ھن جنگ ۾ مارجي ويا. ابو جھل زخمي ٿيل پوئين پساهن ۾ ھيو عبدالله بن مسعود تلوار سان سر قلم ڪيو<ref name=" ٺٽوي " />. ۷۰ ڄڻا قيد ڪيا ويا جن ۾ عباس بن عبدالمطلب ، عقيلي بن ابو طالب ، نوفل، اسود ابن عامر پڻ شامل هئا. رسول ڪريم {{درود}} مسلمانن کي سختي سان تاڪيد ڪئي تہ قيدين سان نرمي وارو ورتاءُ رکن<ref name=" Awan " />. سن ۲ ھجري ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن حضرت علي ڪرم الله وجهه جي ڪنيت ابو تراب تجويز ڪئي<ref name=" ٺٽوي " />. غزوه بدر کان پوءِ ساڳي سال ابو لهب عدسہ نالي ھڪ موذي ۽ وچڙندڙ چمڙي جي بيماري ۾ فوت ٿي ويو<ref name ="الھدہ " > سبل الھدہ والرشاد، شامي، صہ ۶۷ </ref><ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال پاڻ سڳورن {{درود}} پنھنجي نياڻي سيدہ فاطمه الزهراء رضه جو نڪاح حضرت علي ڪرم الله وجهه سان ڪرايو. سن ۳ ھجري ۾ شعبان جي مھيني ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن جو بيبي حفصه بنت عمر سان نڪاح ٿيو. ساڳي سال رمضان جي مھيني ۾ سندن نڪاح بيبي زينب بنت خزيمه ھلاليه سان ٿيو. ھن سال پاڻ سڳورن {{درود}} جن جو ڏھوٽو عبدالله بن عثمان بن عفان وفات ڪري ويو<ref name="ٺٽوي " />. ربيع الاول جي مھيني ۾ ساڳي سال سندن نياڻي سيدہ ام ڪلثوم جو نڪاح عثمان بن عفان رضه سان ٿيو ۽ ساڳي سال امام حسن رضه جو جنم ٿيو. ان جو نالو والدين حرب رکيو پر نبي ڪريم {{درود}} جن کيس حسن جو نالو ڏنو<ref name=" علوي" />. شبر، شبير ۽ مشبر ھارون نبي جي پٽن جا نالا ھيا جيڪي عبراني زبان جا لفظ ھيا انھن جو عربي بدل حسن ، حسين ۽ محسن ھيا<ref name="علوي " />. سن ۳ ھجري ۾ ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق ۴ ھجري ۾ شراب کي حرام ڪيو ويو<ref name=" طبري " />. ساڳي سال شوال جي مھيني ۾ غزوه احد وارو واقعو پيش آيو جنھن ۾ ۷۰ اصحابي شھيد ٿيا جن ۾ حمزہ رضه، مصعب بن عمير رضه ، عبدالله بن جحش رضه پڻ شامل هئا<ref name="ٺٽوي " />. بدر جي شڪست ھڪ سال پوء قريش مڪي مان ۳۰۰۰ ماڻھن جو لشڪر مديني تي حملي لاء موڪليو ۽ مسلمانن جو ۱۰۰۰ ماڻھن جو لشڪر مديني مان نڪتو جنھن مان عبدالله بن ابي ۽ سندس ۳۰۰ ساٿي شوط واري مقام لڳ رستي مان ئي واپس مديني موٽي ويا جنھن سبب بنو سلمه ۽ بنو حارثه قبيلن جا ماڻھو پڻ دلشڪستا ٿيا ۽ انھن پڻ موٽڻ جو ارادو ڪيو ھو پر پوء باقي ۷۰۰ ڄڻا جبل احد جي ڪڇ لڳ مديني کان ۴ ميلن جي فاصلي تي پھتا جتي جنگ لڳي<ref name =" مودودي" > تفھيم القرآن، مولانا ابوالاعلیٰ مودوي، جلد ۱, صه ۲۳۰، ۲۸۴, ۲۸۵، ۳۰۰, ۳۵ ايڊيشن، </ref>. قريش جو لشڪر ۱۲ شوال سن ۳ ھجري (20 مارچ 625ع) تي جبل احد لڳ اربع جي ڏينهن خيما کوڙيا ۽ مسلمانن جو لشڪر جمعي ڏينهن مديني مان روانو ٿيو<ref name=" Awan " />. مسلمانن جي پٺيان احد جبل ھيو ۽ سامھون مڪي وارن جو لشڪر ، پاسي ۾ ھڪ جابلو لنگھ تي عبدالله بن جبير جي قيادت ۾ ۵۰ تيراندازن جو جٿو ويھاريو ويو جن کي حڪم ھيو تہ ڪنھن کي بہ مسلمانن جي لشڪر طرف اچڻ نه ڏين ، ڪنھن صورت ۾ بہ اتان نہ ھٽن ڀلي کڻي پکين کي انھن جون ٻوٽيون نوچيندي ڇونہ ڏسن پر جاء تان ھرگز نه ھٽن<ref name=" مودودي " />. نبي ڪريم {{درود}} جن عبدالله بن جبير جي سرواڻي ۾ پنجاھ کن تيراندازن کي ٻن جبلن وچ واري گھاٽ تي مقرر ڪيو ھو ۽ حڪم ڏنو ھو تہ ھر حالت ۾ پير پٺتي نہ ھٽائين پوء کڻي سوڀ ٿئي يا نہ ٿئي. عبدالله بن جبير ۽ ڪجھ ڄڻا حڪم تي ڪاربند رھيا باقي ٻيا سڀ مال غنيمت جي ميڙڻ ۾ لڳي ويا. عبدالله بن جبير پنھنجي مقام تي ئي شھيد ٿي ويو<ref name=" ٺٽوي" /><ref name ="دلائل " > دلائل النبوة، بيھقي، جلد ۳, صه ۲۲۹</ref><ref name=" مودودي " />. ،،مشرڪن جي لشڪر ۾ خالد بن وليد رسالدار ھيو جنھن صورتحال جو فائدو وٺندي ۱۰۰ گھوڙي سوارن جي دستي کي احد جبل جي پٺيان ڦيرائي ان جابلو لنگھ کان مسلمانن جي لشڪر تي حملو ڪيو جنھن سان بازي ڦري وئي ۽ ڀڄي ويل دشمن پڻ موٽي اچي حملي آور ٿيا<ref name=" مودودي " />. رڳو ڪجھ جانثار مقابلي ۾ ڄمي بيٺا باقي مسلمانن ۾ ڀاڄ پئجي وئي<ref name=" مودودي " />. جنگ ۾ اھو اڃان تائين حل نہ ٿي سگھندڙ معمو بڻيل آهي تہ آخر مڪي وارا مڪمل فتح کان اڳ ڇو اتان پوئتي موٽي ھليا ويا<ref name=" مودودي " />. غزوه احد ۾ عتبه بن ابي وقاص پاڻ سڳورن {{درود}} کي پٿر ھيون جنھن سان اڳين ڏندن مان ساڄي پاسي ھيٺيون ڏند مبارڪ شھيد ٿيو<ref name="ٺٽوي " />. ابي بن خلف پاڻ سڳورن {{درود}} مٿان تلوار سان حملو ڪيو ان وقت پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي ھٿ ۾ ھڪ ننڍڙو نيزو ھيو، جڏھن ويجھو ٿيو تہ ان مشرڪ کي اھو نيزو ھنيو جنھن سان سندس پاسيراٽيون ڀڄي پيون جيڪو پوء مڪي کان ھڪ ڏينھن جي پنڌ تي واقع مرالظھران نالي ڳوٺ ۾ فوت ٿي ويو<ref name=" ٺٽوي " />. مشرڪن جي لشڪر مان عبدالله بن شھاب پاڻ سڳورن {{درود}} ڏانھن تير اڇلائي کين زخمي ڪيو. اھو بعد ۾ مسلمان ٿيو ۽ امام زھري جو ڏاڏو ھيو<ref name="ٺٽوي " />. کيس عبدالله اصغر پڻ سڏيندا هئا<ref name ="سيرتون " > سيرة ابن اسحاق، صه ۳۰۵ ۽ سيرت ابن ڪثير جي جلد ۳ ، صه ۵۹</ref>. غزوہ احد ۾ عبدالرحمان بن عوف کي ۲۱ زخم رسيا<ref name=" ٺٽوي " /><ref name ="ھشام ابن " > سيرت ابن ھشام، جلد ۲, صہ ۸۸ </ref>. احد جي جنگ ۾ ۷۰ مسلمان شھيد ٿيا<ref name=" مودودي " />. ابوسفيان ويندي وقت مسلمانن کي چيلينج ڪيو تہ ايندڙ سال بدر جي ي مقام تي انھن سان مقابلو ٿيندو.<ref name=" مودودي " /> احد جي شھيدن مان نبي ڪريم {{درود}} جن پھريان حمزه رضه جي نماز جنازه پڙھائي ۽ بعد ۾ سڀني شھيدن جي. ھر شھيد کي آڻي حمزه رضه جي ميت ڀرسان رکيائون پوء ان جي نماز پڙھي وئي اھڙي طرح حمزه رضه جي مٿان ۷۰ ڀيرا نماز پڙھي وئي. ان روايت جي بنياد تي حنفين ويجھو شھيد جي نماز پڙھي ويندي آهي<ref name=" ٺٽوي " />. ھڪ روايت مطابق نبي ڪريم {{درود}} جن شھيدن جي جنازي جي نماز نہ پڙھائي ھئي ان ڪري شافعين ۾ شھيدن جي جنازي جي نماز نہ پڙھي ويندي آهي<ref name=" ٺٽوي " />. سن ن ۴ ھجري ۾ غزوه بنو نضير جو واقعو پيش آيو جنھن جي پڄاڻي بعد ان قبيلي جي ماڻهن کي سندن گھرن ۽ گھاٽين مان تڙي ڪڍيو ويو<ref name=" ٺٽوي" />. ھڪ روايت مطابق ساڳي سال شراب جي حرمت جو حڪم آيو<ref name="ٺٽوي " />. سن ۴ ھجري ۾ ام المؤمنين بيبي زينب رضه وفات ڪئي. ساڳي سال نماز ۾ قصر جو حڪم آيو. سن ۵ ھجري ۾ غزوه خندق واقع ٿي. جنگ ۾ مخالف لشڪر مان حبان بن قيس جو تير سعد بن معاذ کي پٺي واري ڦڻي ۾ لڳو جيڪو غزوہ خندق ۽ غزوہ بنو قريظه جي پڄاڻي کانپوءِ وفات ڪري ويو<ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال غزوہ بنو قريظه ۾ يھودين جو سردار ۽ بيبي صفيه رضه جو پيءُ حيي بن اخطب مارجي ويو<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۵ ھجري ۾ بنو مزينہ وارن جي وفد ۽ عبدالقيس واري وفد نبي ڪريم {{درود}} جن سان ملاقات ڪري اسلام ۾ داخل ٿيا. ساڳي سال ذوالحج جي مھيني ۾ رسول الله {{درود}} پنھنجي گھوڙي تي سوار ٿي غابہ ڏانھن وڃي رھيا ھئا تہ گھوڙي تان ڪري پيا جنھن ڪري سندن پير مڙي پيو ۽ پاسي ۾ رھڙا بہ آيا جنھن ڪري ڪيترا ڏينھن گھر کان ٻاهر نه نڪتا ۽ مسجد ۾ بہ نہ وڃي سگھيا ۽ نماز گھر ۾ ويٺي ادا ڪئي<ref name="ٺٽوي " /><ref name =" شرح" > شرح علیٰ المواھب اللدنيہ، زرقاني، جلد ۳, ص ۹۷ </ref>. سن ۵ ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق سن ۶ ھجري ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن مديني ۾ گھوڙن جي گوء ڪرائي<ref name=" ٺٽوي " /><ref name ="جلد ۴ " > سبل الھدہ والرشاد، شامي، جلد ۴, صہ ۳۵۳</ref><ref name ="ابن الاثير ۱ " > اسد الغابہ، ابن الاثير، جلد ۱, صہ ۲۳</ref>. سن ۵ يا ھڪ روايت مطابق ۶ ھجري ۾ غزوه بني مصطلق واقع ٿي جنھن بعد بيبي عائشه رضه مٿان بھتان وارو افڪ جو واقعو پيش آيو<ref name=" ٺٽوي " />. افڪ معني آهي اھڙي ڳالھ ڪرڻ جيڪا حقيقت جي ابتڙ ھجي<ref name=" علوي " />. سن ۶ يا ۷ ھجري ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن اھڙي منڊي تيار ڪرڻ جو حڪم ڏنو جنھن ۾ ٽن سٽن ۾ محمد رسول الله کليل ھجي. اھڙيءَ طرح يعلیٰ بن اميہ نالي صحابي اھا منڊي تيار ڪئي جنھن جي مھر ۾ مٿين سٽ ۾ الله وچين ۾ رسول ۽ ھيٺين سٽ ۾ محمد اڪريو ويو. منڊي تيار ٿيڻ بعد نبي ڪريم {{درود}} جن عجمي حاڪمن کي ۶ خط موڪلي دين جي دعوت ڏني<ref name=" ٺٽوي " />. اھي خط عمرو بن اميه ذريعي حبش جي حاڪم نجاشي ڏانھن، دحيہ بن خليفه ڪلبي ذريعي روم جي قيصر (سيزر) ھرقل ڏانھن ، عبدالله بن خذافہ سھمي ذريعي ايران جي ڪسرا ( خسرو) پرويز بن ھرمز بن نوشيروان ڏانھن، حاطب بن ابي بلتعہ لخمي ذريعي مصر ۽ اسڪندريہ جي حاڪم مقوقس ڏانھن ۽ شجاع بن وھب ذريعي دمشق جي ھڪ ماڳ غوطہ جي حاڪم حارث بن ابوشمر غساني ڏانهن ۽ سليط بن عمرو ذريعي يمامہ جي حاڪم ھوذہ بن علي حنفي ڏانهن روانا ڪيا<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۶ ھجري ۾ نبي ڪريم {{درود}} طرفان اٺن جي گوء پڻ ڪرائي وئي جنھن ۾ پاڻ سڳورن جي ڏاچِي قصواء پڻ شامل ھئي پر ان کان ھڪ اعرابي جو توڏو گوء کڻي ويو<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۷ ھجري ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن عمرةالقضاء ادا ڪيو ۽ ڏاچي تي سوار ٿي مڪي ۾ داخل ٿيا جنھن جي مھار عبدالله بن رواحہ جي ھٿ ۾ ھئي. جڏھن بيت الله جي طواف لاء مسجد الحرام ۾ ۾ داخل ٿيا تہ ڪافر ڪنڊ ۾ ويٺا هئا<ref name=" ٺٽوي " />. ان وقت پاڻ سڳورن {{درود}} جن بلال رضه کي حڪم ڏنو ته ڪعبي جي ڇت تي بيھي اذان چوي<ref name=" ٺٽوي " /><ref name =" البدايہ ۲" > البدايہ والنھايہ، جلد ۱, صہ ۲۳۲ </ref> <ref name =" بڪري ۲" > تاريخ الخميس، ديار بڪري، جلد ۲, صه ۶۳ </ref><ref name =" شامي ۵" > سبل الھدہ والرشاد، شامي، جلد ۵, صه ۱۹۳ </ref>. پاڻ سڳورا {{درود}} جن تڏھن ڪعبي ۾ بتن جي ھجڻ ڪري داخل نہ ٿيا ۽ اٺين ھجري ۾ مڪي جي فتح وقت بتن ٽوڙڻ بعد ان ۾ داخل ٿيا<ref name=" ٺٽوي " /> <ref name ="المغازي ۱ " > المغازي، واقدي، جلد ۲, صه ۷۳۸</ref><ref name =" قسطلاني ۲" > شرح علي المواھب اللدنيہ، قسطلاني، جلد ۲, صه ۶۵۷ ۽ ۶۵۸ </ref>. عمرة القضاء جي ادائيگي بعد حمزه رضه جي ننڍڙي نياڻي امامه يا عمارہ پاڻ سڳورن {{درود}} جن کي چاچا چاچا سڏيندي ڪڍ آئي جيڪا مديني تائين بيبي فاطمه الزهراء رضه وٽ رھي جنھن کي بعد ۾ سندس سؤٽ جعفر رضه جي سنڀال گهٽ آندو ويو جنھن جي گھرواري عمارہ جي ماسي ھئي ۽ نبي ڪريم {{درود}} جن فرمايو تہ ماسي ماء جي جاء تي آهي<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۷ يا ۸ يا ۱۰ ھجري ۾ رسول الله {{درود}} جن غسان جي حاڪم جبلہ بن ايھم ڏي دين جي دعوت جو خط موڪليو جنھن جي جواب ۾ اھو مسلمان ٿيو<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۷ ھجري ۾ مصر ۽ اسڪندريہ جي حاڪم مقوقس قبطي پاڻ سڳورن {{درود}} جي خدمت ۾ سوکڙيون موڪليون جن ۾ ٻه ٻانھيون ماريه قبطيہ ۽ سندس ڀيڻ سيرين ، يعفور نالي گڏھ، دلدل نالي ھڪ خچر ، ۲۰ عدد نفيس ململ جا ٿان، ھزار مثقال سون ، اعلي قسم جي ماکي ، ھڪ ڪاٺي جي ٺھيل شامي سرمي داڻي ، آئينو ، ڦڻي شامل ھيا<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۸ ھجري ۾ صفر جي مهيني ۾ عمرو بن العاص ، خالد بن وليد ۽ عثمان بن ابو طلحه مديني اچي پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي ھٿ تي مسلمان ٿيا جن مان ٻہ مھينن بعد خالد بن وڏو ليد جنگ موته ۾ شرڪت ڪئي ۽ فتح تي کيس نبي ڪريم {{درود}} جن سيف الله جو لقب ڏنو<ref name=" ٺٽوي " />. == غزوات== الله جي راھ ۾ اھا جنگ يا جنگي مھم يا جھادي مھم جنھن ۾ رسول الله {{درود}} جن شرڪت ڪئي ان کي غزوہ سڏيو ويندو آهي. زيد بن ارقم غزوات جو ڪل تعداد ۱۹, جابر بن عبدالله وري ۲۱ ٻڌايو آھي<ref name="علوي " />. موسیٰ بن عقبه، ابن اسحاق، واقدي، ابن سعد، قسطلاني، ابن جوزي ۽ دمياطي انھن جو تعداد ۲۷ ۽ علامه ابو عبدالله شامي پنھنجي ڪتاب ''سبل الھدیٰ والرشاد'' ۾ تعداد ۲۸ ڄاڻايو آهي<ref name=" علوي " /> جن ۾ [[ودان]] جي مقام تي [[غزوه ابوآء]] يا غزوه ودان (۱۱ صفر ۲ ھجري)، [[بواط]] جي مقام تي [[غزوه بواط]] (ربيع الاول ۲ ھجري)، [[بدر]] جي مقام تي [[غزوه سفوان]] يا غزوه بدر اولا ( ربيع الاول ۲ ھجري)، [[عشيره]] جي مقام تي [[غزوه عشيره]] ( جمادالاول ۲ ھجري)، بدر جي مقام تي [[غزوه بدر]] ( ۱۷ رمضان ۲ ھجري)، [[قرقرة الڪدر]] جي مقام تي [[غزوه قرقرة الڪدر]] يا غزوہ بني سليم (شوال ۲ ھجري)، [[عريض]] جي مقام تي [[غزوه سويق]] (۵ ذوالحج ھجري)، [[نجد]] جي مقام تي [[غزوه ذي امر]] يا غزوہ غطفان (محرم ۳ ھجري)، [[بحران جو مقام|بحران جي مقام]] تي [[غزوه فرع]] (ربيع الاول ۳ ھجري)، [[مدينه منوره ]] جي مقام تي [[غزوه بنو قينقاع]] (جماد الاول يا شوال ۳ ھجري)، [[احد جبل|جبل احد]] جي مقام تي [[غزوه احد]] ( شوال ۳ ھجري)، [[حمراء الاسد ]] جي مقام تي [[غزوه حمراء الاسد]] (۱۷ شوال ۳ ھجري)، عاليه جي مقام تي [[غزوه بنو نضير]] (ربيع الاول ۴ ھجري)، بدر جي مقام تي [[غزوه بدرالآخيرہ]] يا بدراموعد (شعبان ۴ ھجري)، [[دومة الجندل]] جي مقام تي [[غزوه دومة الجندل]] (ربيع الاول ۵ ھجري)، [[مريسيع]] جي مقام تي [[غزوه بنو مصطلق]] يا غزوه مريسيع (شعبان ۵ ھجري)، مدينه منوره جي مقام تي [[غزوه خندق]] (شوال ۵ ھجري)، [[غران]] جي مقام تي [[غزوه بنو قريظه]] (ذوالقعد ۵ ھجري)، [[نجران]] جي مقام تي [[غزوه بنو لحيان]] (رجب 6 ھجري)، [[حديبيه]] جي مقام تي [[غزوه حديبيه]] (ذوالقعد 6 ھجري)، [[ذي قرد]] جي مقام تي [[غزوہ ذي قرد]] ( ذوالحج 6 ھجري)، [[خيبر]] جي مقام تي [[غزوہ خيبر]] ( محرم ۷ ھجري), [[واديء القریٰ]] جي مقام تي [[غزوہ واديءِ القریٰ]] ( صفر ۷ ھجري)، نجد جي مقام تي [[غزوہ ذات الرقاع]] يا غزوہ محارب و بني ثعبله ( ۱۰ ربيع الاول ۷ ھجري), مڪي شريف جي مقام تي غزوہ [[فتح مڪه]] (۱۰ رمضان ۸ ھجري), [[حنين]] جي مقام تي [[غزوہ حنين]] ( 6 شوال ۸ ھجري), [[طائف]] جي مقام تي [[غزوہ طائف]] ( شوال ۸ ھجري), [[تبوڪ]] جي مقام تي [[غزوہ تبوڪ]] ( رجب ۹ ھجري). جيڪي لشڪر رسول الله {{درود}} جن اصحابين جي اڳواڻي ۾ جھاد لاء روانا ڪيا پر پاڻ شرڪت نہ ڪئي ان جنگي مھم کي سرايا يا بعوث سڏيندا آهن. اھڙين جنگي مھمن جو تعداد اٽڪل ۷۹ ھيو. ===صلح حديبيه=== سن ۶ ھجري ۾ سومر جي ڏينهن ذوالقعد جو چنڊ ڏسي نبي ڪريم {{درود}} جن احرام ٻڌو ۽ عمري جي نيت سان ۱۳۰۰ ھڪ روايت مطابق ۱۴۰۰ يا ۱۵۰۰ مسلمانن ۽ قرباني لاءِ ۷۰ اٺن سميت مڪي ڏانھن روانا ٿيا ۽ جڏھن حديبيه پھتا تہ مشرڪن سندن رستي روڪ ڪئي جنھن بعد صلح ٿي ۽ مسلمانن بغير عمري جي موٽي ويا<ref name=" ٺٽوي " />. حديبيه ۾ صحابين ھڪ ٻٻر جي وڻ جي ھيٺان ويھي نبي ڪريم {{درود}} جن جي ھٿ تي ھٿ رکي بيعت ھنن لفظن ۾ ڪئي تہ "جي موت بہ آيو تہ پٺتي نہ ھٽنداسون". بيعت ۾ سڀ کان پھريون شخص ابو سنان وھب بن محصن اسدي ھيو<ref name="ٺٽوي " />. صلح واري موقعي تي معاھدو ڪيو ويو ته ڌريون ڏھن سالن تائين جنگ نہ ڪنديون. معاھدو حضرت علي ڪرم الله وجهه جن لکيو<ref name=" ٺٽوي " />. واپسي ۾ رستي ۾ سورة الفتح نازل ٿي === خيبر جي فتح=== سن ۷ ھجري ۾ غزوه خيبر واقع ٿي<ref name=" ٺٽوي" />. خيبر ۾ يھودين جا ۶ قلعا واقع ھيا جن مان سڀ کان مضبوط قلعو قموس ھيو جنھن جو مالڪ مرحب نالي سردار ھيو<ref name=" علوي" />. غزوه خيبر جي موقعي تي نبي ڪريم {{درود}} فرمايو تہ:"سڀاڻي اسان اسلامي جھنڊو ان شخص جي حوالي ڪنداسون جيڪو الله ۽ ان جي رسول سان محبت ڪندڙ ھوندو ۽ الله ۽ ان جو رسول ان سان محبت ڪندڙ ھوندا". ٻئي ڏينهن اھو جھنڊو علي بن ابي طالب رضہ کي ڏيندي فرمايو تہ: " اي علي! ھتان جي رھاڪن سان وڙھڻ ۾ تڪڙ نہ ڪجانء، پھريان سندن آڏو دين جي دعوت ۽ الله جي حقن جي ڄاڻ رکجان. پوء رب سائين ھڪ ماڻھو کي به تنھنجي ھتان ھدايت تي ھلايو تہ تنھنجي لاء اھو ڳاڙھن اٺن کان بہ ڀلو آھي"<ref name=" ٺٽوي " />. ھن غزوہ ۾ مسلمانن جي لشڪر مان ۱۵ ماڻھو فوت ٿيا جڏھن ته يھودين جا ۹۳ ڄڻا مارجي ويا جن ۾ انھن جا جنگي جوڌا مرحب ۽ سندس ڀاء حارث، ٻہ سردار عامر ۽ ياسر پڻ شامل هئا<ref name=" ٺٽوي " />. مرحب ، حارث ۽ عامر کي علي بن ابي طالب رضہ ۽ ياسر کي زبير بن عوام ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق علي بن ابي طالب رضہ قتل ڪيو<ref name=" ٺٽوي " />. مرحب سان ويڙھ دوران علي بن ابي طالب تلوار جو زوردار وار مرحب جي مٿي تي ڪيو جيڪو ان جي لوھي ٽوپلي، ۽ مٿي کي چيري سندس ڏندن تائين لڳو ۽ مرحب مارجي ويو<ref name=" Awan " />. جنگ ۾ جڏھن ڇتي ويڙھ شروع ٿي تہ پاڻ سڳورن {{درود}} فرمايو ته "ھاڻي تنور تتو آھي"<ref name=" ٺٽوي " />. سخت ويڙھ بعد قاموس قلعو مسلمانن جي قبضي ۾ آيو تہ يھودين رحم جي درخواست ڪئي جيڪا قبول ڪئي وئي<ref name=" Awan " />. خيبر جي فتح بعد مرحب جي ڀائٽي ۽ ھڪ امير سلام بن مشڪم جي زال زينب بنت حارث نبي ڪريم {{درود}} جن دعوت ڪئي جنھن ۾ ٻاڪري گوشت جي ڀاڄي ۾ زھر وجھي کين کارايو پر نبي ڪريم {{درود}} جن کيس معاف ڪري ڇڏيو ۽ بعد ۾ اھا عورت مسلمان ٿي وئي<ref name=" ٺٽوي " /><ref name =" الاصابہ ۱" > الاصابہ، ابن حجر، جلد ۴, صہ ۳۱۴ </ref>. ھڪ ٻي روايت مطابق جڏھن بعد ۾ زھر سبب بشر بن براء فوت ٿي ويو تہ ان جي قصاص ۾ کيس قتل ڪيو ويو<ref name="ٺٽوي " /><ref name ="البدايہ ۱ " > البدايہ والنھايہ، ابن ڪثير، جلد ۴, صہ ۲۱۰ </ref>. === مڪي جي فتح=== صلح حديبيه کان پوء مسلمانن کي امن سان تبليغ جو موقعو ملي ويو. قريش جي بڇ تي سندن اتحادي بنو بڪر قبيلي وارن بنو خزاعہ وارن تي حملو ڪيو جنھن ۾ قريش جا عڪرمہ بن ابوجھل ۽ صفوان بن اميه وارا شناخت مٽائي بنو بڪر وارن سان گڏجي وڙھيا. انھن حرم ۾ پناھ ورتي پر کين اتي قتل ڪيو ويو. بنو خزاعہ وارا مديني ۾ نبي ڪريم {{درود}} وٽ دانھن کڻي آيا ۽ انصاف جي گھر ڪئي. نبي ڪريم {{درود}} قريش ڏانھن ھيٺين ٽن شرطن مان ڪو به ھڪ قبول ڪرڻ جو مطالبو ڪيو: <br/> # جن کي قتل ڪيو ويو انھن جي خون بھا ادا ڪيو.<br/> # قريش بنو بڪر قبيلي سان اتحاد ختم ڪن.<br/> #صلح حديبيه جي منسوخي جو اعلان ڪن.<br/> قريشن صلح حديبيه جي منسوخي جو شرط قبول ڪيو. جڏھن مسلم نمائندو واپس ھليو ويو تہ پوء انھن ارادو تبديل ڪيو ۽ ابوسفيان مديني ۾ نبي ڪريم {{درود}} سان صلح حديبيه جي ٻيھر بحالي لاء ملڻ آيو پر نبي ڪريم {{درود}} ساڻس نه مليو. ھن صحابين کي منٿ ڪئي تہ سندس مدد ڪن پر ڪجھ نہ وريس<ref name="Awan " />. ۱۰ رمضان سن ۸ ھجري تي مسلمانن جي ڏھ ھزار ماڻھن جي لشڪر سان نبي ڪريم {{درود}} مڪي ڏانھن روانو ٿيو. حرم ۾ رتوچاڻ کان بچڻ خاطر ان روانگي کي مخفي رکيو ويو تہ جيئن مڪي وارن کي تعجب ۾ وجھجي. جڏھن مڪي ٻاھران خيما کوڙيا ته رات جو لشڪر جي ھر سپاھي کي الڳ باھ ٻارڻ جو حڪم ڏنو. ان وقت باھ جي ھڪ مچ جو مطلب ۱۰ کان ۱۵ ماڻھن جي بيٺڪ سمجھيو ويندو ھو<ref name=" Awan " />. ابوسفيان ، حاڪم اب حزام ۽ بديل ابن ورقه صلح جي لاء مسلمانن جي ڪئمپ ۾ پھتا پر ھاڻي اھو وقت ڪانه رھيو. ان بعد ابوسفيان عباس بن عبدالمطلب جي مدد سان نبي ڪريم {{درود}} وٽ معافي لاء پيش ٿيو. عمر بن خطاب کيس اسلام جو سخت دشمن ھجڻ ڪري مارڻ لاء زور ڀريو پر نبي ڪريم ان تي رحم ڪندي فرمايو تہ ڊپ نہ ڪر. ان کي اسلام ۾ داخل ٿيڻ جي دعوت ڏني وئي پر ھو ان لاء راضي نہ ھيو. جڏھن ٻئي ڏينهن تي اسلامي لشڪر جا جٿا مڪي ۾ داخل ٿيندي ڏٺا تہ پوء مسلمان ٿيو<ref name=" Awan" />. مڪي وارن مقابلو نہ ڪيو پر عڪرمہ جي ٽولي خالد بن وليد واري جٿي تي حملو ڪري ٽن مسلمانن کي ماريو ۽ عڪرمہ جي جٿي مان ۱۳ ڄڻا مارجي ويا ۽ عڪرمہ ڀڄڻ تي مجبور ٿي ويو. ڪعبي ۾ موجود ۳۶۰ بتن کي ڊاٿو ويو<ref name=" Awan " />. اعلان ڪيو ويو تي جيڪي گھرن جي اندر در بند ڪري ويھندا، جيڪي ھٿيار ڦٽي ڪندا يا جيڪي ابوسفيان جي گھر ۾ پناھ وٺندا انھن لاء عام معافي ھوندي. جن جن نبي ڪريم {{درود}} سان مجرمانه زيادتيون ڪيون ھيون نبي ڪريم {{درود}} انھن سڀني کي معاف ڪري ڇڏيو<ref name=" Awan " />. مڪي جي فتح بعد مديني ڏانهن ھجرت ڪرڻ جي فرض جي حڪم کي رد ڪيو ويو<ref name=" ٺٽوي " />. ===طائف جي فتح=== مڪي جو فتح بعد طائف وارا بدوين جا ھوازين، ٽقف ۽ ٻيا مشرڪ قبيلا مسلمانن تي حملي جو منصوبو جوڙڻ لڳا. نبي ڪريم {{درود}} جن سندن مڪي تي چڙھائي کان اڳ ساڻن جنگ جي تياري ڪئي ۽ شوال سن ۸ ھجري ۾ ٻارھن ھزار مسلمانن جي لشڪر سان طائف طرف روانا ٿيا ۽ جڏھن حنين جي اونھي ۽ سوڙھي وادي ۾ مڪي کان ۱۰ ميلن جي فاصلي تي طائف واري رستي تي پھتا تہ مٿانھن پاسن کان سندن مٿان تيرن جي برسات ڪئي وئي<ref name=" Awan " />. مسلمانن جي لشڪر ۾ ڀاڄ پئي رسول ڪريم {{درود}} کين سڏيندو رھيو. مؤمن ڀاڄ وارن مان رستو ڪڍي گھوڙا پڻ ڇڏي پيغمبر طرف وڌي ويڙھ شروع ڪئي جنھن بعد مشرڪن ۾ ڀاڄ پئي ۽ ثقف وارن طائف ۾ پناھ ورتي<ref name=" Awan" />. مسلمانن اڳتي وڌي طائف جو محاصرو ڪيو جنھن بعد طائف فتح ٿي ويو. قيدين کي آزاد ڪيو ويو ۽ طائف وارن قبيلن کي معافي ڏني وئي جن جي وڏي اڪثريت اسلام ۾ داخل ٿي وئي. مال غنيمت کي مڪي جي تازو اسلام ۾ داخل ٿيندڙن ۾ ورھايو ويو<ref name=" Awan " />. ==قرآن ۾ سندس تعارف== "اسان توھان کي حق جي علم سان خوشخبري ڏيڻ وارو ۽ ڊيڄارڻ وارو ڪري موڪليو"..(سورة البقرہ جي آيت ۱۱۹). "مان توھان جي وچ ۾ توھان مان ئي ھڪ رسول موڪليو، جيڪو توھان کي منھنجون آيتون ٻڌائي ٿو ، توھان جي زندگين کي سنواري ٿو ، توھان کي ڪتاب ۽ حڪمت جي تعليم ڏئي ٿو، ۽ توھان کي اھي ڳالھيون سيکاري ٿو جيڪي توھان نہ ڄاڻيندا هئا"...(سورة البقرہ آيت ۱۵۱). "اسان توکي ماڻھن لاء ھڪ رسول بڻائي موڪليو آهي. جنھن رسول جي اطاعت ڪئي ان دراصل الله جي اطاعت ڪئي".. (سورة النساء آيت ۸۰). "تون الله جي راھ ۾ وڙھ، تون پنھنجي ذات کانسواءِ ڪنھن ٻئي لاء ذميدار ناھين" (سورة النساء آيت ۸۳). "اي پيغمبر! جيڪو ڪجھ رب طرفان توتي نازل ڪيو ويو آهي اھو ماڻھن تائين پھچاء، جيڪڏهن تون ايئن نہ ڪيو ته تو پنھنجي پيغمبري جو حق ادا نہ ڪيو". ( سورة المائدہ ، آيت ۶۷). " محمد ان کانسواءِ ڪجھ ناھي بس ھڪ رسول آھي ، ان کان اڳ ٻيا رسول بہ گذاري چڪا آهن"... ( سورة آل عمران ، آيت ۱۴۴). "( اي پيغمبر) اھا الله جي رحمت آ جو تون ھنن ماڻھن لاء ڏاڍو نرم مزاج آھين " (سورة آل عمران ، آيت ۱۵۹). " درحقيقت مومنن تي الله اھو وڏو احسان ڪيو آھي جو سندن وچ ۾ انھن منجھان ھڪ اھڙو رسول اٿاريو جيڪو کين ان جون آيتون ٻڌائي ٿو ، سندن زندگين کي سنواري ٿو ۽ کين ڪتاب ۽ حڪمت جي تعليم ڏئي ٿو..." ( سورة آل عمران ، آيت ۱۶۴). == الوداعي حج == ۲۵ ذوالقعد ۱۰ ھجري (23 فيبروري 632) تي نبي ڪريم {{درود}} حج جي لاء مڪي مان مسلمانن جي ھڪ تمام وڏي اڪثريت سان گڏجي روانا ٿيا ۽ ۴ ذوالحج تي مڪي ۾ داخل ٿيا<ref name=" Awan " />. ۸ ذوالحج تي منا پھتا جتي ۹ ذوالحج جي صبح تائين ترسيا ۽ پوء عرفات پھتا جتي نمرا ۾ خيما کوڙيا ويا<ref name=" Awan" />. اتي مسلمانن جو مجموعو ھڪ لک چاليھ ھزار جي لڳ ڀڳ ھيو. اھو حجةالبلاغ ( وڏو حج) ۽ حجة الوداع (الوداعي حج) سڏيو ويو<ref name="Awan " />. نبي ڪريم {{درود}} سٽ تي ويھي خطبو ڏنو. مقرر ٿيل ماڻھو وڏي آواز خطبي جي لفظن کي دھرائي رھيا ھئا تہ جيئن سمورن حاجين تائين خطبو پھچي<ref name=" Awan " />. ==سندس وڇوڙو== صفر جي آخري رات دير سان جنت البقيع طرف اصحابين جي قبرن طرف ويا ۽ انھن ڏينھن ۾ کين مٿي ۾ سور ۽ بخار شروع ٿي چڪو ھو. وفات کان ۳ ڏينھن اڳ ڪمزوري ايتري وڌي وئي جو ابوبڪر صديق کي نماز جي امامت لاء چونڊيائون<ref name=" Awan " />. آخري ڀيرو امامت لاء علي بن ابي طالب ۽ فضل بن عباس جي سھاري سان مسجد نبوي ۾ داخل ٿيا<ref name=" Awan " />. سندن وفات بيبي عائشه رضه واري گھر ۾ ٿي جتي سندن تدفين ٿي جنھن جي مٿان ھاڻي سبز گنبذ واقع آهي<ref name="Awan " />. ==روضو مبارڪ== == توھين رسالت جا واقعا ۽ قانون== ==سيرت تي لکيل مستند ڪتاب== ===حديثن وارا مستند ڪتاب=== ==حضرت محمد صه ۽ مغربي فلاسافر== [[فائل:Muhammad Seal.svg|thumb|left|upright=0.8|حضرت محمد {{درود}} جي مھر جيڪا منڊي ۾ جڙيل ھئي ۽ سرڪاري خط و ڪتابت ۾ استعمال ڪئي ويندي ھئي]] ” پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي باري ۾ گوئٽي هڪ ڊگهو نظم لکيو جيڪو '''Mahomet's Gesang''' جي نالي سان مشهور آهي. ان نظم ۾ گوئٽي پاڻ سڳورن {{درود}} جي چهري جي هڪ محبت ڀري تصوير چٽي آهي هن نظم آخر ۾ گوئٽي لکيو آهي ته: ”پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي چهري مبارڪ تي نظر پوڻ سان انسان سندن مفتون ٿي پوندو.“ جرمن فيلسوف لائبنز (Leibniz) (1646-1716ع) متعلق پروفيسر اشپيز لکيو آهي ته پاڻ سڳورن {{درود}} جن کي ’دين الفطرت‘ جو باني سمجهندو هو.<ref>ڊاڪٽر قاضي نبي بخش؛ رسالو:مهراڻ؛ ڇپيندڙ:سنڌي ادبي بورڊ؛ 1962ع</ref> ==درود ۽ صلوات== [[فائل:Salavat of the prophet.png|thumb|left|upright=1.5|صلوات]] ==حوالا== {{حوالا}} [[زمرو:اسلام]] [[زمرو:محمد|*]] s4967mwf3ut31w6jtk2wqc7v77pjen7 240410 240409 2022-08-28T09:52:19Z Intisar Ali 8681 wikitext text/x-wiki {{Infobox person | honorific_prefix = ابوالقاسم | name = '''<span style='color: Green'>مُحَمَّدٌ</span>''' <!-- include middle initial, if not specified in birth_name --> | honorific_suffix = صلي الله عليه وآله وسلم | image =Dark vignette Al-Masjid AL-Nabawi Door800x600x300.jpg | image_size = 300px | alt = | caption = سندن نالو خوش خطاطي ۾ لکيل | native_name = ابوالقاسم | native_name_lang = عربي | birth_name = <!-- only use if different from name above --> | birth_date = {{birth date |570|04|20}} | birth_place = مڪو | baptised = <!-- will not display if birth_date is entered --> | disappeared_date = <!-- {{disappeared date and age|YYYY|MM|DD|YYYY|MM|DD}} (disappeared date then birth date) --> | disappeared_place = | disappeared_status = | death_date = {{death date and age|632|06|08|570|04|20}} | death_place = مدينو | death_cause = سخت بخار | body_discovered = | resting_place = مسجد نبوي، مدينو منور | resting_place_coordinates = <!-- {{coord|LAT|LONG|type:landmark|display=inline}} --> | monuments = مسجد نبوي | residence = مڪو پوء مدہنو | nationality = عرب | other_names = 99 نالا: مجتبیٰ، مصطفیٰ، بشیر، نذیر، احمد وغیرہ | ethnicity = <!-- Ethnicity should be supported with a citation from a reliable source --> | citizenship = حجاز | education = اُمِي | alma_mater = | occupation = واپار ، حاڪم ، قاضي، فوجي ڪمانڊر، معلم | years_active = | era = | employer = | organization = | agent = | known_for = اسلام جو پيغمبر | notable_works = *خدا جو ڏنل قرآن پھچائڻ * مديني جي رياست جو بنياد وجھندڙ * مسجد نبوي جو معمار *اسلام جي تعليم ڏنائين * حديث | style = | home_town = مڪو | salary = | net_worth = <!-- Net worth should be supported with a citation from a reliable source --> | height = <!-- "X cm", "X m" or "X ft Y in" plus optional reference (conversions are automatic) --> | weight = <!-- "X kg", "X lb" or "X st Y lb" plus optional reference (conversions are automatic) --> | television = | title = | term = | predecessor = عيسيٰ مسيح | successor = ڪو بہ نہ | party = | movement = | opponents = عربستان جا مشرڪ ۽ يھودي | boards = | religion = <!-- Religion should be supported with a citation from a reliable source --> | denomination = <!-- Denomination should be supported with a citation from a reliable source --> | criminal_charge = <!-- Criminality parameters should be supported with citations from reliable sources --> | criminal_penalty = | criminal_status = | spouse =* خديجه بنت خويلد (595–619) *سوده بنت زمعه (619–632) *حفصه بنت عمر (624–632) *جويريه بنت حارث (628–632) *عائشه (619–632) *زينب بنت جحش (627–632) *صفيه بنت حيي (629–632) *زينب بنت خزيمه (625–627) *ام سلمه (629–632) *ام حبيبه (628–632) *ريحانه بنت زيد (629–631) *ماريه قبطيه (630–632) *ميمونه بنت حارث (630–632) | partner = <!-- (unmarried long-term partner) --> | children = *عبد الله بن محمد، *قاسم بن محمد، *ابراهيم بن محمد، *زينب بنت محمد، *رقيه بنت محمد، *ام ڪلثوم بنت محمد، *فاطمه زهرا رضہ | parents = *عبد الله بن عبد المطلب * آمنہ بنت وھب | relatives = * عبدالمطلب (ڏاڏو) *ابوطالب (چاچو) * حمزہ (چاچو)رضہ *ابو لھب (چاچو) *علي رضہ (ڀائٽو، ۽ ڄاٽو) *عباس رضه (،چاچو) * ابو بڪر رضہ (سھرو) * عمر فاروق رضه (سھرو) *ابوسفيان (سھرو) | callsign = | awards = رحمته العالمين | module = آخري نبي | module2 = | module3 = | module4 = | module5 = | module6 = | signature =Muhammad Seal.svg | signature_alt = | signature_size = 50px | website = <!-- {{URL|example.com}} --> | footnotes = }} <br/> '''حضرت مُحَمَّد''' {{درود}} {{ٻيا نالا|انگريزي= '''Hazrat Muhammad '''pbuh}}(اپریل570ع - جون 632ع) مسلمانن جي عقيدي مطابق الله سبحان و تعالیٰ جو آخري نبي ۽ رسول ھيو جنھن تي [[آسماني ڪتابن جا نالا|آسماني ڪتاب]] [[قرآن| قرآن مجيد]] نازل ٿيو. 40 سالن جي عمر ۾ [[عربستان]] جي شھر [[مڪو| مڪي]] ۾ نبوت جو اظھار ڪندي اسلام جي توحيد واري عقيدي جي تبليغ جو آغاز ڪيو. سندس ڏنل تعليم عربن جي ان خطي ۾ ھڪ زبردست انقلاب برپا ڪيو. قرآن مجيد ۾ سندس زندگي مبارڪ کي '''اسوه''' سڏيو ويو آهي<ref name =" علوي" > بذل القوۃ فی حوادث سنی النبوۃ (سيرت هاشمي)، از: امام العصر مخدوم محمد ھاشم محدث ٺٽوي، ترجمو: پروفيسر اسرار احمد علوي، مھراڻ اڪيڊمي شڪارپور، ڇاپو ٻيو جولائي 2004ع ۾ لکيل مترجم جو نوٽ: تقديم </ref>. سورة الاحزاب جي آيت 21 ۾ فرمان آھي ته:'''لقد کان لکم فی رسول اللہ اسوۃ حسنہ''': ترجمو: "بيشڪ اوھان جي لاء خدا جي رسول {{درود}} جي ذات ۾ ھڪ بھترين نمونو آھي." لفظ اسوة جي عام معنیٰ طريقو يا نمونو آھي<ref name=" علوي " />. اسوہ انسان جي ان حالت کي چيو ويندو آهي جيڪا ھو ڪنھن ٻئي انسان جي پيروي ڪندي اختيار ڪري<ref name ="راغب " > مفردات الفاظ القرآن, از: ابو القاسم راغب اصفھانی صہ ۱۴۰ </ref>. اسلامي عقيدي مطابق محمد رسول الله {{درود}} جن جي اطاعت مسلمانن جي ايمان جو لازمي جز ۽ فرض آهي ۽ ان جي اطاعت کي قرآن مجيد ۾ الله جي اطاعت جي مثل سڏيو ويو آهي. سورة النساء جي آيت ۶۴ ۾ قرآن فرمائي ٿو ته: ''' وما ارسلنا من رسول الا لیطاع باذن اللّٰہ''': ترجمو: "۽ اسان موڪليا جيڪي رسول تہ انھن جي پيروي ڪئي وڃي، الله جي حڪم سان". دين جي عالمن ۽ قرآن جي شارحن جو اھو عقيدو آهي ته قرآن ھڪ تحريري دستور آھي جنھن جي عملي صورت سرور ڪونين {{درود}} جن جي ذات آھي، جن جو ڪوبه قول ۽ فعل حڪم خداوندئ کان وار برابر بہ ھيڏي ھوڏي ھٽيل نه آهي<ref name=" علوي " />. ايليا (بيت المقدس) ۾ ھجرت جي پنجين سال [[ھرقل|ھرقل اعظم]] (Hercules) جي درٻار ۾ سندس بدترين دشمن [[ابوسفيان]] پڇا ڪرڻ تي ٻڌايو ھو تہ "نبوت کان اڳ بہ اوھان {{ درود}} ڪڏهن ڪوڙ نہ ڳالھايو آھي"<ref name=" علوي " />. پاڻ ڪريمن پنھنجي بيمثال ڪردار وسيلي ڪٺور قلبن کي نرم ڪري انھن جو تزڪيو ڪيو<ref name=" علوي " />. سندن ھر عمل جي تقليد کي اسلامي دين ۾ سنت جو مقام حاصل آهي<ref name="علوي " />. مولانا ابوالڪلام آزاد مطابق:"قرآن ۽ نبي سائين {{درود}} جن جي زندگي ساڳي شئي آھي، قرآن متن آھي تہ سيرة ان جي تشريح ۽ قرآن علم آھي تہ سيرة ان جو عمل. ان ڪري انسانيت جي سمورن اھنجن ۽ آزارن جو علاج ان سيرت جي مطالعي ۾ ئي ملي سگھندو"<ref name ="آزاد " > سیرۃ کے عملی پہلو (اردو) ، از: مولانا ابوالڪلام آزاد، صہ ۹</ref>. == قبيلو ۽ گھراڻو == حضرت محمد {{درود}} جو قبيلو [[قريش]] ۽ گھراڻو [[بنو هاشم]] ھيا جيڪي حضرت ابراهيم جي بيبي ھاجرہ {{ٻيا نالا|عبراني= ''' Hagar '''}} مان وڏي پٽ حضرت اسماعيل جي اولاد مان ھيا. حضرت [[ابراهيم]] پنھنجي وڏي پٽ حضرت [[اسماعيل]] ۽ سندس ماء کي مڪي جي ويران وادي ۾ رھايو جتي ٻنھي پيء ۽ پٽ گڏجي [[ڪعبو]] تعمير ڪيو. ان ويراني ۾ [[زمزم]] جي چشمي جي برآمد ٿيڻ سان جرھوم جي قبيلو سندن مرضي سان اتي آباد ٿيو ۽ اڳتي هلي اسماعيل جي شادي ٿي ۽ کيس ٻارھن پٽ ڄاوا جن مان وڏي پٽ جو نالو قدار ھيو. آھستي آھستي اسماعيلين جو تعداد وڌندو ويو.<ref name ="سعيد" >The Life of Muhammad, the Prophet , by:Syed Saeed Akhtar Rizvi, page ،9,7,8,6,</ref> بائيبل مطابق خدا جو واعدو ٿيل ھيو تہ اسماعيل جي اولاد کي تيزي سان وڌائيندو <ref>{Genesis 21:13}</ref> اھي پوري حجاز ۾ ڦھلجي ويا. عیسیٰ مسیح جي پيدائش کان 200 سال اڳ قدار جي اولاد مان عدنان مشھوري ماڻي ٻنھي جي وچ واري شجري جي اڃان ڪا پڪ نہ ٿي سگھي آھي ڇو تہ عربن گھڻا شجرا بيان ڪيا آهن.محمد صہ انھن شجرن تي تبصرو ڪندي فرمايو ھيو تہ {{quote|جڏهن منھجو شجرو عدنان تائين پھچي تہ بس ڪريو|محمد صہ<ref name = " سعيد"/>|}} نبي ڪريم {{درود}} جو شجرو محمد بن عبدالله بن عبدالمطلب بن ھاشم بن عبدمناف بن قصي بن ڪلاب بن مرہ بن ڪعب بن لوئي بن غالب بن فاھر بن مالڪ بن نادر بن ڪنانہ بن خزيمه بن مدريڪہ بن الياس بن موضر بن نظار بن معاذ بن عدنان آھي<ref name ="مبارڪپوري " >When the moon split (A biography of Prophet Muhammad pbuh ) by: Safiur Rehman Mubarakpuri ,Translated by Tabasum Siraj, Michael Richardson and Badar Azamabadi Daruslam Publishers Riyadh, Houston, Lahore </ref>. ٽين صدي عيسويءَ ۾ عدنان جي اولاد مان ھڪ سردار ٿيو جنھن جو نالو فاھر ھيو جنھن لاء خيال آهي تہ ان کي [[قريش]] سڏيندا ھيا ڪن جو وري خيال آھي تہ فاھر جي پنجين پيڙهيءَ ۾ پنجين صدي عيسويءَ ۾ [[قصي بن ڪلاب]] بن مرہ بن لوئي، بن غالب بن فاھر نالي ھڪ طاقتور شخص مشھور ٿيو جنھن کي قريش سڏيندا ھيا ء ان جي اولاد [[قريشي]] سڏبا ھيا<ref name=" مبارڪپوري " /><ref name=" سعيد " />. علامہ شبلي نعماني، علامہ طبري مطابق قصي ئي پھريون شخص ھيو جنھن کي قريش سڏيو ويو. قصي سڀني اسماعلين کي گڏ ڪري قائل ڪيو تہ خانہ بدوشي ترڪ ڪري ڪعبي جي چؤطرف مستقل رھائش اختيار ڪن. قصي ڪعبي جي نگران خزاہ قبيلي جي ھليل نالي ھڪ شخص جي نياڻي سان شادي ڪئي ۽ ھليل جي وصيت ذريعي ڪعبي جي نگراني جي ذميداري قصي جي حوالي ٿي جنھن کوڙ ادارن کي قائم ڪيو جن ۾ دارالندواہ (گڏجاڻي واري جاء) شامل ھئي جتي ويھي جنگ ۽ امن سميت اھم معاملن جا فيصلا ، شادين جا اجتماع ٿيندا هئا. قافلن جي روانگي پن ٿيندي هئي.ھن سقايہ ( حاجين کي پاڻي فراهم ڪرڻ جو بندوبست)، رفادہ ( حاجين کي کاڌخوراڪ فراھم ڪرڻ جو بندوبست) پڻ قائم ڪيا<ref name = "سعيد "/> ھن حاجين جو مشاعرالحرم ۾ رات ٽڪائڻ جو بندوبست ء پوري واديءَ کي بتين سان منور ڪري کين سھولتن فراھم ڪرڻ جي شروعات ڪئي. زمزم جو چشمو صديون پھرين لٽجي ويو ھو ھن ان کي ڳولي پھريون دفعو کوھ کوٽايو ۽ پاڻي جي بحالي ٿي. ھن ڪعبي جي ٻيھر تعمير ڪرائي. ھن جي وفات بعد ماڻھو حاجون (موجوده جنت المولا واري قبرستان) ۾ سندس قبر جي زيارت لاءِ ويندا ھئا. ھن کي ڪعبي جون ڇھ ذميداريون ھيون جيڪي ھن پنھنجي وفات کان اڳ پنھنجي وڏي پٽ عبدالدار کي سونپيون. قصي کي پنج پٽ ء ھڪ ڌيءُ ھئي. سندس ٻئي پٽ مغيرہ کي عبداالمناف سڏيندا ھيا، جيڪو قبيلن ۾ معتبر ۽ قائدانہ صلاحيتن وارو ليکيو ويو. عبدالمناف کي ڇھ پٽ ٿيا جن ۾ ھاشم، مطلب، عبد شمس ۽ نوفل مشھور ٿيا. عبدالدار ۽ عبداالمناف جي وفات کان پوءِ ڪعبي جي ذميداري سنڀالڻ ۾ سندن اولاد ۾ تڪرار شروع ٿيو پر پوء ٺاھ ٿي وين. اھو طئي ٿيو تہ پاڻي پيارڻ ، کاڌ خوراڪ فراھم ڪرڻ ۽ جنگ ۾ قيادت جي ذميداري عبداالمناف جي اولاد ڏي منتقل ٿي. ليوا ۽ حجابہ جي ذميداري عبدالدار جي اولاد کي ملي باقي دارالندواہ جي سربراهي ٻنھي جي خاندانن ۾ رھي. انھن مان ھاشم گھڻو نالو ڪڍيو جنھن کي کاڌي کارائڻ جي ذميداري ملي. ھڪ ڀيري مڪي ۾ وڏو ڏڪار آيو تہ ھاشم پنھنجي سموري دولت کڻي شام ويو اتان اٽو ۽ سڪل ماني خريد ڪري مڪي آيو ۽ روزانو اٺن کي ڪھي انھن مان ٻوڙ ٺاھي ماني جا ٽڪرا ان ۾ ملائي سموري قبيلي کي گھرائي کارائيندو هو ڏڪار جي خاتمي تائين ھن قبيلي جي مدد جاري رکي کوڙ ماڻھن کي مرڻ کان بچائي ورتو.ان خدمت جي بدلي ئي کيس ھاشم جو نالو مليو جنھن جي معني ( مانيءَ کي ) ٽڪر ڪندڙ آھي. ھاشم جو اصل نالو امر{{ٻيا نالا|انگريزي=Amr}} ھيو. ھاشم مڪي جي واپاري قافلن جو بنياد وجھندڙ پڻ ھيو. ھن باظنتيني شھنشاھ کان حڪمنامو حاصل ڪيو جنھن تحت قريش قبيلي کي ھر قسم جي ٽئڪس ۽ ڊيوٽي کان آزاد ڪري انھن جي ڪنٽرول وارن ملڪن ۾ آزاد اچ وڃ جي اجازت ڏنل ھئي<ref name = " سعيد "/> ھن اھا ساڳي سھولت ايٿوپيا جي بادشاھ کان پڻ حاصل ڪئي ۽ ان وقت يمن ايٿوپيا جو حصو ھيو.اھڙي طرح قريش جا واپاري قافلا يمن کان شام ۽ بازنظيني شھر انقرہ تائين وڃڻ شروع ٿيا.<ref name = "سعيد "/> ھاشم جڏهن 25 سالن جو ھيو تہ سن 488 عيسويءَ ۾ فلسطين جي غزہ واري ھنڌ وفات ڪري ويو ۽ کيس اتي ئي دفن ڪيو ويو. اھا جاء غزہ ھاشم يا ھاشم جي غزہ سڏجڻ شروع ٿي وئي. ھن يثرب جي عدي بنو نجار قبيلي جي سلمیٰ بنت امر سان پرڻو ڪيو جنھن مان عبدالمطلب پيدا ٿيو جيڪو اڃان ننڍڙو ھيو تہ ھاشم وفات ڪري ويو.ان کان سواءِ ھاشم کي چار ٻيا پٽ پڻ ھيا جن ۾ اسد، نضلا، سئفي ۽ ابو سئفي شامل ھيا جن مان پوين ٽن کي اولاد ڪانہ ٿي باقي اسد کي [[فاطمه بنت اسد]] نالي نياڻي ڄائي جيڪا علي رضہ بن ابي طالب جي ماء ھئي. ھاشم جو اھڙي طرح نسل عبدالمطلب مان اڳتي ھليو<ref name = " سعيد"/>. عبدالمطلب يثرب ۾ پنھنجي ناني جي گھر ۾ پيدا ٿيو. ھاشم جي وفات بعد سندس ڀاء مطلب خاندان جو وڏو بڻيو جيڪو پنھنجي ننڍي ڀائٽي عبدالمطلب بن ھاشم کي مڪي وٺي آيو جڏھن مطلب اٺ تي مڪي ۾ داخل ٿيو تہ ماڻھن ڇوڪري کي مطلب جو غلام سمجھي عبدالمطلب چوڻ شروع ڪيو ۽ مطلب وضاحت ڪندو رھيو تہ اھو سندس ڀائٽيو آھي پر ھاشم جي ان پٽ تي عبدالمطلب نالو پئجي ويو<ref name = " سعيد "/>. عبدالمطلب جو اصل نالو شعيبت الحمد ھيو. مطلبجي وفات بعد سقايہ ۽ رفادہ جي ذميداري عبدالمطلب جي حصي ۾ آئي. ھن 82 سالن تائين عمر ماڻي ۽ پوئين وقت ھن کي مڪي جي سربراھ جو خطاب پڻ مليو<ref name = " سعيد"/> ==والدين== نبي ڪريم {{درود}} جي والد جو نالو عبدالله بن عبدالمطلب ھيو جنھن سندس ولادت کان ڪجھ مھينا اڳ يثرب ۾ ۲۵ سالن جي عمر ۾ وفات ڪئي<ref name =" Awan" > Siraj u Munira, By: Muhammad Ikramun Nabi Awan and Ms Nusrat Tiwana, 1st edition, Nov 2014, Pages: 23, 25 ,27, 28, 39,40 to 86 </ref>. بيبي آمنه جو شجرو آمنه بنت وھب بن عبدمناف بن زھرہ بن ڪلاب ھيو ۽ خيال آهي ته ڪلاب ساڳيو نبي ڪريم {{درود}} جي پڙ ڏاڏن مان ھڪ ھيو<ref name=" مبارڪپوري " />. ==جنم== نبي ڪريم {{درود}} جن ۱۲ ربيع الاول تي فجر جي وقت بمطابق ۳۰ اپريل ۵۷۱ع ۾ پيدا ٿيا<ref name ="الفضل " > [ https://www.alfazlonline.org/07/01/2020/9519/] الفضل آن لائين</ref>. سندس ولادت ابرہ جي لشڪر جي تباھي کان ۵۵ ڏينھن بعد ٿي<ref name=" Awan " />. ڏاڏي عبدالمطلب سندس نالو محمد رکيو<ref name=" Awan " />. == ننڍپڻ== عربن جي اميرن جي رواج مطابق پرورش لاء ڏاڏي کيس بدو عربن جي بني سعد قبيلي سان تعلق رکندڙ حليمه سعديه جي حوالي ڪيو<ref name=" Awan " />. حليمه ۽ سندس مڙس حارث ٻار وٺڻ وقت الجھن ۾ ھيا تہ شايد کين مناسب معاوضو نہ ملي سگھي پر جلد ئي کين ٻار جي ڀلاري ھجڻ جي سمجھ آئي<ref name=" Awan" />. حليمه جي نياڻي شيماء سندس پرورش ۾ ماء جي مدد ڪئي<ref name=" Awan " />. ننڍپڻ ۾ پنھنجي رضاعي ڀائرن ۽ ان رضاعي ڀيڻ سان گڏجي ٻڪريون پڻ چاريندو ھو<ref name="Awan " />. جڏھن ۶ سالن جو ٿيو تہ ماء آمنه کيس سندس پيءُ جي قبر جي زيارت ۽ سندس ناناڻي گھر گھمائڻ لاء يثرب وٺي آئي<ref name="Awan " />. واپسي ۾ بيمار ٿي پئي ۽ آبوا جي مقام تي وفات ڪري وئي. تدفين بعد مائٽن کي نظر نہ آيو ۽ جڏھن کيس ڳوليائون تہ پنھنجي ماء جي قبر وٽ ويٺل روئندي ڏٺائونس <ref name=" Awan" />. بعد ۾ جڏھن اصحابين سان گڏ ماء جي قبر تي آيا تہ سندس قبر جي مٽي تي ھٿ ڦيرائيندي ڏاڍو رنا ھيا ۽ ان وقت اصحابي ڪافي پري بيٺا ھئا ۽ کين اھو چوندي ٻڌو تہ سندس ماء جي شفقت جي يادن کيس روئاري وڌو<ref name="Awan " />. ماءُ جي وفات بعد ھن يتيم ٻار جي پرورش جي ذميداري سندس ڏاڏي عبدالمطلب سنڀالي. ۵۷۹ع ۾ عبدالمطلب پڻ وفات ڪري ويو ۽ پوء سندس پرورش جي ذميداري سندس سڳي چاچي ابو طالب سنڀالي<ref name=" Awan " /> ابوطالب ۽ سندس زال فاطمه مٿن ڏاڍا مھربان رھيا<ref name=" Awan " />. پنھنجي ان چاچي ۽ پاڙيسرين جو مال چارڻ شروع ڪيو<ref name="Awan " />. ٻارھن<ref name=" Awan " /> يا يارھن ورھين جي عمر ۾ چاچي حضرت ابوطالب سان گڏ واپار سانگي شام ويا هئا<ref name=" ٺٽوي " /> جڏھن بصري پھتا تہ اتي ھڪ راھبن واري خانقاھ ۾ ترسيا<ref name="Awan " /> جتي بحيرا نالي ھڪ عيسائي راھب سندس نبوت جي تصديق ڪئي ۽ ان وقت حضرت ابوبڪر صديق پڻ ساڻن گڏ ھيو هئي<ref name=" ٺٽوي" />. == زالون ۽ اولاد == ===۱.بيبي خديجه رضه=== 25 سالن جي ڄمار ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي پھرين شادي [[بنو اسد]] گھراڻي جي [[خويلد بن اسد]] ۽ [[فاطمه بنت زائدہ]] جي نياڻي 40 سالا حضرت خديجة الڪبریٰ رضه سان 695 ۾ ٿي جيڪا بيواہ ھئي ۽ سندس اھا ٽين شادي ھئي<ref name=" علوي " />. سندس لقب طاھرہ ۽ ڪنيت ان ھند ھئي<ref name=" علوي " />. بيبي سانئڻ جو پھريون نڪاح [[ھند بن زرارہ]] سان ٿيو جنھن مان کيس ھڪ نياڻي ۽ ٻہ پٽ ٿيا جيڪو پوء گذاري ويو. سندس ٻيون نڪاح [[عتيق بن عائذ]] سان ڪرايو ويو جنھن مان کيس ھڪ نياڻي ھند جي نالي سان ھئي پر ڪجھ وقت کان پوءِ عتيق پڻ گذاري ويو<ref name=" علوي " />. جڏھن 35 سالن جي ٿي تہ سندس والد خويلد پڻ گذاري ويو<ref name="علوي " />. پاڻ مالدار عورت ھئي ۽ سندس ڪاروباري قافلا [[عراق]]، [[شام]] ۽ [[فلسطين]] تائين ويندا ھيا. سندس ھڪ غلام [[ميسرہ]] ايماندار ھيو جيڪو سندس ڪاروبار جو جنرل مينيجر ھيو<ref name=" علوي" />. پاڻ سڳورن {{درود}} جن ان وقت ايمانداري ۾ وڏي شھرت حاصل ڪئي هئي ۽ ميسرہ ذريعي بيبي سانئڻ وٽ اھڙو احوال پھتل ھو ۽ ان کين سندس ڪاروبار ۾ شامل ٿيڻ جي پيشڪش ڪئي جيڪا پاڻ سڳورن {{درود}} قبول ڪئي ۽ ان جي تجارتي قافلي سان شام ويا جنھن بعد بيبي سانئڻ کين شادي جو پيغام موڪليو ۽ ان وقت بيبي صاحبه جي عمر ۴۰ سال ھئي<ref name=" علوي " />. شادي ۲۵ صفر تي مڪي ۾ ٿي جنھن ۾ حضرت ابو طالب ، حضرت حمزہ رضه، بيبي صاحبه جو چاچو [[عمرو بن اسد]]، سؤٽ [[ورقه بن نوفل]] پڻ شامل ٿيا<ref name=" علوي " />. حق مھر ساڍا ٻارھن [[اوقيه]] سون مقرر ڪيو ويو جنھن جي قيمت ۵۰۰ درھم ھئي<ref name=" علوي" />. ھڪ روايت مطابق حق مھر ۲۰ وٽ ٻڌايو ويو آهي<ref name=" علوي " />. نڪاح جو خطبو سيدنا [[ابو طالب]] پڙھيو. اھو خطبو يعقوبي ، شامي ، قسطلاني ، ۽ علامه عامري پنھنجي ڪتابن ۾ نقل ڪيو آهي<ref name=" علوي " />. نڪاح بعد پاڻ سڳورن {{درود}} ھڪ اٺ ذبح ڪرائي مھمانن جي دعوت ڪئي. بيبي سانئڻ زندگي جا 25 سال پاڻ سڳورن {{درود}} سان گذاريا<ref name=" علوي " />. سندس حياتيءَ ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} ٻي ڪا شادي نہ ڪئي<ref name=" علوي " />. پاڻ سڳورن {{درود}} جي پٽ ابراھيم کان سواءِ سموري اولاد بيبي سانئڻ مان ٿي ۽ سڀ سواء بيبي فاطمه الزهراء رضه جي سندن حياتي مبارڪ دوران وفات ڪري ويا<ref name=" علوي " />. [[فائل:The altar of prayer of the Prophet in the demolished house of Khadijeh 01.jpg|thumb|left|upright=0.8|بيبي خديجہ جي مڪي ۾ ڊاٿل گھر اندر اھا جاء جتي حضرت محمد{{درود}} ساڻس شادي کان پوء رھائش دوران عبادت ڪندو ھو]] نبي ڪريم {{درود}} کي چار نياڻيون ھيون جن مان وڏي سيدہ زينب ، ٻيون نمبر سيدہ رقيه ، ٽيون نمبر سيدہ ام ڪلثوم ۽ چوٿون نمبر آخري نياڻي سيده فاطمه الزهراء ھئي<ref name=" علوي " />. چئني مديني ھجرت ڪئي ۽ اتي وفات ڪيائون ۽ چارئي جنت البقيع ۾ دفن ٿيل آھن<ref name=" علوي " />. سيده زينب رضه 30 ميلادي ڌاري مڪي ۾ ڄائي ۽ سن ۸ ھجري ۾ مديني ۾ وفات ڪئي. سندس نڪاح بعثت کان اڳ پنھنجي ماسات ابوالعاص بن ربيع قرشي سان ڪرايو ويو جيڪو بيبي خديجه جي ڀيڻ ھند بنت خويلد جو پٽ ھيو ۽ سندس اصل نالو لقيط ھو<ref name=" علوي " />. ڪجھ رويتن مطابق سندس نالو ھشيم ۽ مھشم ھيو. پاڻ سڳورن {{درود}} جي ھجرت وقت اھي طائف ۾ رھندا ھئا. بدر جي جنگ بعد پاڻ سڳورن {{درود}} کيس مديني گھرايو ۽ بعد ۾ ابوالعاص جڏهن اسلام قبول ڪيو تہ اھو پڻ مديني ۾ آيو. سيده زينب کي ھڪ پٽ علي ۽ ھڪ نياڻي امامه ٿيا<ref name=" علوي" />. علي ننڍپڻ ۾ ئي فوت ٿي ويو. امامه جي پرورش بعد ۾ ابوالعاص جي ماروٽ حضرت زبير بن عوام ڪئي جنهن بيبي فاطمه الزهراء جي وفات بعد امامه جو نڪاح حضرت علي ڪرم الله وجهه سان ڪرايو<ref name=" علوي " />. [[فائل:The altar of prayer of the Prophet in the demolished house of Khadijeh.jpg|thumb|left|upright=0.8|بيبي خديجہ جي سعودي حڪومت پاران ڊاٿل گھر ۾ محراب جو ھڪ ٻيو منظر جتي پاڻ سڳورو عبادت ڪندو ھو]] سيده رقيه رضه ۳۳ ميلادي ڌاري ڄائي ۽ ان جو نڪاح حضرت عثمان غني رضه سان ڪرايو ويو. نبوت جي پنجين سال مڙس سان گڏ حبشه ھجرت ڪئي جتي ست سال رھيا اتي کيس ھڪ پٽ عبدالله نالي ڄائو. مڪي واپسي بعد مديني ڏانهن ھجرت ڪئي. بدر جي جنگ وقت بيمار ٿي پئي ۽ اٽڪل ۲۰ ڏينھن بعد وفات ڪري وئي. ان جي بيماري سبب نبي ڪريم {{درود}} جن حضرت [[عثمان غني]] رضه ۽ حضرت اسامه بن زيد رضه کي مديني ڇڏي ويا ھئا. جنگ جي فتح جي خبر جڏهن مديني پھتي تہ بيبي سانئڻ جي تدفين ٿي رھي ھئي<ref name=" علوي " />. سندس پٽ عبدالله پڻ ننڍپڻ ۾ گذاري ويو<ref name=" علوي " />. [[فائل:The House of Khadijah, The Porphet Mohammad's Wife in Mecca before Demolition 01.jpg|thumb|left|upright=0.8|بيبي خديجہ جو گھر جتي حضرت محمد {{درود}} مڪي زندگيءَ جو ھڪ دؤر گذاريو جيڪو سعودي حڪومت ڊھرائي ڇڏيو]] سيدہ ام ڪلثوم اھل بيت جي مديني ھجرت وقت بيبي فاطمه الزهراء رضه ۽ سيدہ سوده رضه سان گڏ ھئي. سيدہ رقيه رضه جي وفات کان ست يا ٽن مھينن بعد پاڻ سڳورن {{درود}} سندس نڪاح حضرت عثمان غني رضه سان ڪرايو ۽ سندس رخصتي جمادالآخر ۾ دوران ۱۹ سالن جي عمر ۾ ٿي<ref name=" علوي " />. کيس ڪا بہ اولاد ڪانه ٿي. حضرت عثمان سان ھن پنھنجي زندگي جا اٽڪل ساڍا ڇھ ورھيه گذاريا<ref name=" علوي " />. سن ۹ ھجري ۾ شعبان جي مھيني دوران وفات ڪئي. سندس جنازي نماز پاڻ سڳورن {{درود}} جن پڙھائي<ref name=" علوي " />. [[فائل:The House of Khadijah, The Prophet Mohammad's Wife in Mecca after Demolition 01.jpg|thumb|left|upright=0.8|بيبي خديجہ وارو گھر ڊھڻ کان پوءِ واري حالت ۾. ھن گھر پاڻ سڳورن زندگي جو ھڪ دور گذارہو]] بيبي فاطمه الزهراء رضه ۴۱ ميلادي ۾ نبوت جي بعثت واري سال پيدا ٿي ۽ جڏهن ۱۰ ورھين جي ھئي تہ سندس والدہ وفات ڪئي جنھن ڪري ننڍي عمر ۾ ئي والد سان وابسته رھي<ref name="علوي " />. والد کي تمام پياري ھئي. سندس عادات ، اطوار ، رفتار توڙي گفتار جو انداز والد سان مشابهت رکندڙ ھيو ۽ شڪل ۾ والده جھڙي ھئي<ref name=" علوي " />. سندس شادي پندرهن سال پنج مھينن جي عمر حضرت علي ڪرم الله وجهه سان مديني ۾ جنگ بدر کان بعد ڪرائي وئي. نڪاح جي تقريب مسجد نبوي ۾ ٿي ۽ پاڻ سڳورن{{درود}} سندن نڪاح پڙھايو. حق مھر ۵۰۰ درھم مقرر ٿيو ۽ رخصتي احد جي جنگ بعد عمل ۾ آئي<ref name=" علوي" />. سندس حياتيءَ دوران حضرت علي ڪرم الله وجهه ٻي شادي ڪانه ڪئي. کيس پنج ٻار جن ۾ ٽي پٽ امام حسن، امام حسين ، امام محسن ۽ ٻہ ڌيئر ڄاوا. امام محسن ننڍپڻ ۾ ئي وفات ڪئي<ref name=" علوي " />. پاڻ پردي جي سخت پابند ھئي. سندس جنازي نماز حضرت علي ڪرم الله وجهه پڙھائي<ref name="علوي " />. [[فائل:Khadija tomb (1).jpg|thumb|left|upright=0.8|خديجہ جو مڪي م واقع مقبرو جيڪو سعودي حڪومت ڊھرائي ڇڏيو]] بيبي خديجه رضه مان پاڻ سڳورن {{درود}} کي ٻہ پٽ پڻ ڄاوا جن جا نالا قاسم ۽ عبدالله ھيا. قاسم کي طاھر ۽ عبدالله کي طيب پڻ سڏيندا هئا<ref name=" علوي " />. روايت مطابق سندن وفات نبوت کان اڳ ننڍپڻ ۾ ٿي ھئي<ref name=" علوي" />. بيبي صاحبه ۱۱ رمضان سن ۱۰ نبوي ۾ ٦۵ ورھين جي ڄمار ۾ مڪي ۾ وفات ڪئي. کيس حجون مڪي شريف ۾ دفنايو ويو. ان وقت اڃان جنازي جي نماز جو حڪم نہ آيو ھو<ref name=" علوي" />. ===۲.بيبي سوده رضه=== سن ۱۰ نبوي ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} جن جو پاڻ کان عمر ۾ ۳۰ سال وڏي بيوہ<ref name=" علوي " /> سودہ بنت زمعه سان نڪاح ٿيو. مديني ڏانهن ھجرت وقت فقط ھيء گھرواري ساڻن گڏ ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. سندس والد جو نالو زمعه بن قيس ۽ ماء جو نالو شموس بنت قيس نجاري ھيو ۽ ان جو تعلق بنو عامر قبيلي سان ھو<ref name="علوي " />. روايت مطابق ھڪ دفعي خوله بنت حڪيم نبي ڪريم {{درود}} جن کي ٻي شادي ڪرڻ جي تجويز ڏني ۽ کين بيبي عائشه ۽ حبشه کان ھجرت ڪري موٽي آيل مھاجرن مان بيبي سودہ جا نالا پيش ڪيا<ref name="علوي " />. پاڻ سڳورن اھا تجويز قبول ڪئي ۽ ٻنھي طرفن کان آڇ قبول ڪئي وئي. بيبي صاحبه جي نڪاح وقت عمر ۳۲ سال ھئي ۽ بيبي سوده سان نڪاح جو خطبو زمعه بن قيس پڙھيو<ref name=" علوي " />. حق مھر ۴۰۰ درھم مقرر ٿيو<ref name =" جلد" > شرح مواھب ، زرقاني ، جلد ۳, صه ۲۹۷ </ref>. ھن جا ۱۲ سال نبي ڪريم {{درود}} جي صحبت ۾ گذريا ۽ سندس رفاقت ۾ حج ۽ عمرو ادا ڪيو<ref name=" علوي " />. کيس پاڻ سڳورن {{درود}} مان ڪا اولاد ڪانه ٿي پر کيس پھرين مڙس سڪران مان عبدالرحمان نالي پٽ ڄائو جيڪو حضرت عمر رضه جي دؤر ۾ جنگ جلولاء ۾ شھيد ٿيو<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه جي ڪنيت ان عبدالرحمان ھئي<ref name=" علوي" />.بلاذري مطابق بيبي صاحبه سن ۲۲ ھجري ۾ مديني ۾ وفات ڪئي<ref name=" علوي " />. ابن سعد مطابق سن ۵۴ ھجري ۾ وفات ڪئي<ref name="علوي " />. ان وقت جنازي جي نماز جو حڪم اڃان ڪانہ ٿيو ھو. بيبي صاحبه کي جنت البقيع ۾ دفنايو ويو. ھن جي رفاقت نبي ڪريم {{درود}} جن سان ۱۴ سالن تائين ھئي<ref name=" علوي " />. ===۳.بيبي عائشه رضه=== بيبي صاحبه جو تعلق بنو تيم قبيلي سان ھيو. سندس والد جو نالو ابوبڪر صديق ۽ والدہ جو نالو ان رومان بنت عامر ھو. بيبي صاحبه جو لقب صديقه ۽ حميرا ھيو ۽ سندس ڪنيت ان عبدالله ھئي<ref name=" علوي " />. سن ۱۰ نبوي شوال جي مھيني ۾ بيبي عائشه رضه جو پاڻ سڳورن {{درود}} جن سان نڪاح مڪي ۾ سندس والد ابوبڪر صديق پڙھيو<ref name=" علوي " />. حق مھر ۵۰۰ درھم مقرر ٿيو.ان وقت سندس عمر ۶ سال ھئي ۽ رخصتي شوال جي مھيني ۾ ھجرت جي پھرين سال ۹ ورھين جي عمر ۾ مديني ٿي<ref name=" ٺٽوي" />. نڪاح ۽ رخصتي وقت بيبي صاحبه جي عمر بابت متضاد روايتون آھن جن ۾ ھڪ روايت مطابق رخصتي وقت بيبي صاحبه جي عمر ۱۸ سال ھئي. نڪاح مڪي ۾ ٿيو ۽ رخصتي ھجرت جي پھرين سال ٿي ان وقت بيبيءَ جي عمر ۱۷ يا ۱۹ سال ھئي ۽ محمد {{درود}} جن جي عمر ۵۴ سال ھئي<ref name =" الفتوا" > [https://www.thefatwa.com/urdu/questionID/3775/%D8%A7%D8%B2%D9%88%D8%A7%D8%AC-%D9%85%D8%B7%DB%81%D8%B1%D8%A7%D8%AA-%DA%A9%DB%8C-%D8%AA%D8%B9%D8%AF%D8%A7%D8%AF-%DA%A9%D8%AA%D9%86%DB%8C-%DB%81%DB%92-%D8%A7%D9%88%D8%B1-%D8%B9%D9%82%D8%AF-%D9%86%D8%A8%D9%88%DB%8C-%D9%85%DB%8C%DA%BA-%D8%A2%D9%86%DB%92-%DA%A9%DB%92-%D9%88%D9%82%D8%AA-%D8%A7%D9%86-%DA%A9%DB%8C-%D8%B9%D9%85%D8%B1%DB%8C%DA%BA-%DA%A9%DB%8C%D8%A7-%D8%AA%DA%BE%DB%8C%DA%BA/ ] Alfatwa.com</ref>. بيبي صاحبه پنھنجي ڀيڻ اسماء بنت ابوبڪر کان عمر ۾ ۱۰ سال ننڍي ھئي جيڪا پنھجي پٽ عبدالله بن زبير جي شھادت (سن ۷۳ ھجري) کان ۵ يا ۱۰ ڏينھن بعد گذاري وئي. ان جي عمر ھجرت وقت ۲۷ سال ھئي تہ بيبي صاحبه جي عمر ۱۰ سالن جي فرق سان ان وقت ۱۷ سال ھئي<ref name=" الفتوا " />. روایت مطابق مديني پھچڻ کان ڪجھ وقت پوءِ پاڻ سڳورن {{درود}} جن زيد بن حارث ۽ ابو رافع کي مڪي مان ابوبڪر صديق رضه جي گھروارن کي وٺي اچڻ لاءِ موڪليو اھڙي طرح اھي قبا تائين پھتا. بيبي اسماء بنت ابوبڪر اميد سان ھئي ۽ اتي ان عبدالله بن زبير کي جنم ڏنو. ساڳي سال شوال ۾ بيبي عائشه رضه جو گھر مديني جي پاڙي سنح ۾ حارث بن خزرج وارن جي گھرن لڳ واقع ھيو جيڪو نبي ڪريم {{درود}} جي گھر کان ھڪ ميل جي فاصلي تي ھو. ان گھر ۾ سندس شادي ۽ رخصتي ٿي<ref name ="ياقوت " > معجم البلدان، ياقوت، جلد ۳, صه ۲۶۵ </ref>. بيبي صاحبه جو وصال ۱۷ رمضان سن ۵۷ يا ۵۸ ھجري ۾ بنو اميه واري دؤر ۾ ٿيو. پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي زالن ۾ ھيء بيبي سڀ کان وڌيڪ فقيھ ۽ علم واري عورت ھئي ۽ سندس رسول الله {{درود}} جن سان رفاقت ۹ سالن تائين رھي. پاڻ جنت البقيع ۾ دفن ٿيل آهي. حديثن جون ۲۲۱۰ روايتون بيبي صاحبه سان منصوب آھن<ref name=" علوي " />. ===۴.بيبي حفصه رضه=== بنو عدي قبيلي سان تعلق رکندڙ بيبي حفصه حضرت عمر فاروق رضه ۽ سندس زال زينب بنت مظعون جي نياڻي ھئي جيڪا بعثت نبوي کان پنج سال اڳ پيدا ٿي<ref name=" علوي " />. ننڍي عمر ۾ سندس نڪاح سھم قبيلي جي ھڪ فرد خنيس بن حذافه بن قيس سان ٿيو جيڪو بدر جي جنگ ۾ مسلمانن جي لشڪر ۾ شامل ھو ۽ زخمي ٿي پيو ۽ سن ۲ھجري ۾ وفات ڪري ويو ۽ ھڪ روايت مطابق احد جي جنگ ۾ شھيد ٿيو<ref name=" علوي " />. ان بعد شوال سن ۲ ھجري<ref name=" علوي " /> يا ۳ ھجري<ref name=" ٺٽوي " /> ۾ بيبي حفصه جي شادي نبي ڪريم {{درود}} جن سان<ref name="ٺٽوي " /> مديني ۾ ٿي<ref name="علوي " />. ان وقت بيبيءَ جي عمر ۱۸ سال<ref name="علوي " /> يا ۲۱ سال <ref name=" الفتوا " /> ھئي ۽ نڪاح ۾ مھر ۴۰ يا ۵۰۰ درھم مقرر ٿيو<ref name=" علوي" />. ابو دائود ، نسائي ۽ ابن ماجه وغيره ۾ ابن عمر جي روايت مطابق نبي ڪريم {{درود}} جن کيس ھڪ دفعو طلاق (رجعي) ڏني ھئي. طبراني پڻ اھڙو ذڪر ڪيو<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه شعبان سن ۴۵ ھجري ۾ ۶۳ ورھين جي عمر ۾ وفات ڪئي<ref name=" علوي " /><ref name="الفتوا " />. وفات وقت پنھنجي ننڍي ڀاءُ عبدالله بن عمر رضه کي وصيت ڪئي ھئي تہ سندس مديني جي اتر ۾ شام واري رستي تي واقع غابہ نالي ديھ واري ملڪيت خيرات لاء وقف ڪري<ref name=" علوي " />. سندس جنازي نماز مديني جي گورنر مروان بن حڪم پڙھائي ۽ کيس جنت البقيع ۾ دفنايو ويو<ref name=" علوي " />. نبي ڪريم {{درود}} جن سان ان جي رفاقت ۷ سال رھي. ان سان منصوب حديثن جي روايتن جو تعداد ۶۰ آھي<ref name=" علوي " />. ===۵.بيبي زينب بنت خزيمه رضه=== بيبي صاحبه جو تعلق بنوھلال قبيلي سان ھو. سندس والد جو نالو خزيمه بن عبدالله ۽ ماء جو نالو ھند ھو<ref name="علوي " />. رمضان، سن ۳ ھجري ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} جن جو نڪاح بيبي زينب بنت خزيمه ھلاليه سان<ref name=" ٺٽوي" /> مديني ۾ ٿيو ۽ ان وقت سندس عمر ۳۰ سال ھئي<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه کي خير خيرات جي ڪثرت سبب ام المساڪين يعني مسڪينن جي ماء سڏيو ويندو هو<ref name="ٺٽوي " />. ھجرت نبوي {{درود}} کان ۱۴ يا ۱۵ سال اڳ مڪي ۾ ڄائي بيبي صاحبه جو پھريون مڙس نبي ڪريم {{درود}} جو پڦاٽ عبدالله بن جحش رضه ھو جنھن سان گڏ بيبي صاحبه مديني ھجرت ڪئي جيڪو ساڳ شوال سن ۳ ھجري ۾ غزوہ احد ۾ شھيد ٿيو ھو ۽ عدت گذارڻ بعد سندس ٻي شادي پاڻ سڳورن {{درود}} جن سان ٿي پر سن ۴ ھجري ۾ ربيع الاول يا ربيع الآخر ۾ بيبي صاحبه وفات ڪري وئي<ref name=" ٺٽوي " />. وفات وقت سندس عمر ۳۰ يا ۳۱ سال کن ھئي<ref name=" علوي " />.اھو پاڻ سڳورن {{درود}} جن جو پنجون نڪاح ھيو جنھن ۾ حق مھر ۵۰۰ درھم مقرر ٿيو<ref name=" علوي" />. قتادہ بن دعامہ کان روايت مطابق سندس پھريون نڪاح پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي سؤٽ طفيل بن حارث سان ٿيل ھو جنھن ڪجھ وقت پوء کيس طلاق ڏني ۽ سندس ٻيو نڪاح طفيل جي ڀاءُ عبيدہ بن حارث سان ٿيو<ref name=" علوي " />. امھات المومنين ۾ بيبي زينب رضه واحد عورت ھئي جنھن جو جنازو نبي ڪريم {{درود}} جن پڙھايو <ref name=" علوي " />. سندس پاڻ سڳورن {{درود}} جن سان رفاقت ۸ مھينا رھي<ref name=" علوي " />. ===۶.بيبي ھند رضه=== بيبي صاحبه جو تعلق بنومخزوم قبيلي سان ھو. سندس والد جو نالو ابواميہ سھيل بن مغيرہ ھو ۽ والده جو نالو عاتڪہ بنت عامر ھيو. بيبي صاحبه جي ڪنيت ام سلمه ھئي<ref name="علوي " />. بيبي صاحبه جو نڪاح رسول الله {{درود}} جن سان شوال ، سن ۴ ھجري ۾ مديني ۾ ٿيو جنھن وقت بيبي صاحبه جي عمر ۲۶ سال ھئي. حق مھر ۾ ڪجھ گھريلو سامان شامل ھو<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه ۶۲ ھجري ۾ ۸۴ ورھين جي ڄمار ۾ وفات ڪئي. سعيد بن زيد سندس جنازي نماز پڙھائي ۽ کيس جنت البقيع ۾ دفنايو ويو. پاڻ سڳورن {{درود}} سان سندس رفاقت ۷ سال رھي<ref name=" علوي " />. اٽڪل ۳۷۸ حديثن جون روايتون ھن بيبيءَ سان منصوب ٿيل آھن<ref name=" علوي " />. ===۷.بيبي زينب بنت جحش رضه=== بيبي صاحبه جو تعلق بنو اسد بن خزيمه قبيلي سان ھو. سندس والد جو نالو جحش بن رئاب ۽ والدہ جو نالو اميمہ بنت عبدالمطلب ھيو. بيبي صاحبه جي ڪنيت ام الحڪم ھئي<ref name=" علوي" />. سن ۴ ھجري ۾ ذوالقعد جي مھيني ۾ چنڊ واري رات پاڻ ڪريم {{درود}} جن جو نڪاح زينب بنت جحش رضه سان ٿيو. ھڪ ٻي روايت مطابق ۵ ھجري ۾<ref name=" ٺٽوي " /> مديني ۾ ۴۰۰ درھم حق مھر عيوض ٿيو<ref name=" علوي " />. ان وقت بيبيءَ جي عمر ۳۵ ورھيه ھئي ۽ نبي ڪريم {{درود}} جي وفات بعد سندس زالن مان اھا پھرين وفات ڪندڙ ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. شادي واري وقت ھن. سال پردي جو حڪم نازل ٿيو<ref name=" ٺٽوي " />. ھن بيب جو تعلق قريش جي اسد بن خزيمه واري شاخ سان ھيو<ref name=" علوي " />. ھي بيبي نبي ڪريم {{درود}} جن جي رشتي ۾ پڦاٽ ھئي. ھجرت جي پھرين سال ئي بيبي صاحبه جو خاندان مديني پھتو ھو. نبي ڪريم {{درود}} جن ان جو نڪاح زيد بن حارث رضه سان ڪرايو ھو پر اھا شادي ڪامياب نہ ٿي سگھي ۽ زيد کيس طلاق ڏني<ref name=" علوي " />. ان وقت بيبيءَ جي عمر ۳۴ سال ھئي. ان بعد قرآن جي آيت جي حڪم تحت سندس عدت بعد شادي نبي ڪريم {{درود}} جن سان ٿي<ref name=" علوي" />. بيبي صاحبه جو نالو برہ ھيو ۽ شادي وقت سندس نالو نبي ڪريم {{درود}} جن زينب رکيو<ref name=" علوي " />. نبي ڪريم {{درود}} جي وصال کان ۷ سال بعد سن ۲۰ ھجري ۾ حضرت عمر رضه جي دؤر ۾ بيبي صاحبه ۵۳ ورھين جي ڄمار ۾ وفات ڪئي ۽ سندس جنازي جي نماز حضرت عمر رضه پڙھائي ۽ کيس جنت البقيع ۾ دفنايو ويو<ref name=" علوي " />. سندس رفاقت نبي ڪريم {{درود}} جن سان ۶ سال تائين رھي. ساڻس ۱۱ حديثن جون روايتون منصوب ٿيل آھن<ref name=" علوي" />. ===۸.بيبي ريحانه رضه=== بيبي صاحبه جو تعلق روايتن مطابق بنو نضير يا بنو قريظه سان ھيو جن مان بنو قريظه جي روايت مشھور آھي. ھڪ روايت مطابق ڄائي بنو نضير قبيلي ۾ ۽ سندس شادي بنو قريظه ۾ ٿي ۽ شمعون يا زيد بن عمرو جي نياڻي ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. غزوہ بنو قريظه جي موقعي تي قيد ٿي ٻانھپ ۾ شامل ٿي ۽ نبي ڪريم {{درود}} جن جي حصي ۾ آئي<ref name="ٺٽوي " />. پاڻ سڳورن {{درود}} کيس آزاد ڪري سن ۵ ھجري ۾ محرم جي مھيني ۾ ساڻس نڪاح ڪيو<ref name="ٺٽوي " />. سندس اصل نالو ربيعه بنت شمعون بن زيد بن عمرو ھيو. ابن حجر سندس تعلق بنو قريظه سان ۽ ابن اسحاق بنو نضير سان ڏيکاريو آھي<ref name=" علوي" />. سندس شادي بنو قريظه جي حڪم نالي شخص سان ٿي جيڪو غزوه بنو قريظه ۾ مارجي ويو<ref name="علوي " />. محمد بن ڪعب جي روايت مطابق ھن بيبي پردي جو حڪم مڃڻ کان انڪار ڪيو ھو جنھن ڪري کيس نبي ڪريم {{درود}} جن طلاق ڏني ھئي پر پوء رجوع ڪيو ۽ بعد ۾ پردي جي پابندي سان زندگي گذاري<ref name=" علوي " />. سن ۱۰ ھجري ۾ جڏهن نبي ڪريم {{درود}} جن حج تان واپس آيا تہ مديني ۾ وفات ڪري وئي ۽ کيس جنت البقيع ۾ دفنايو ويو<ref name=" علوي " />. ابن الاثير ،ابن ڪثير ، شامي وغيره بيبي صاحبه جو شمار ٻانھين ۾ ڪيو آهي<ref name=" علوي " />. ===۹.بيبي جويريه رضه=== سن ۵ ھجري ۾ غزوه بنو مصطلق بعد يا سن ۶ ھجري ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن جو نڪاح بيبي جويريه رضه سان<ref name=" ٺٽوي " /> مديني ۾ ٿيو<ref name=" علوي " />. پاڻ غزوہ بنو مصطلق ۾ ھٿ آيل قيدين ۾ شامل ھئي. نبي ڪريم {{درود}} جن کيس آزاد ڪري نڪاح ڪيو جنھن ۾ ۴۰۰ درھم حق مھر مقرر ٿيو<ref name=" ٺٽوي " />. نڪاح وقت بيبي صاحبه جي عمر ۲۰ سال ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال سندس والد حارث بن ابو ضرار مسلمان ٿيو<ref name=" ٺٽوي " />. ابن عباس مطابق بيبي صاحبه جو اصل نالو برہ بنت حارث ھيو<ref name=" علوي " />. سندس تعلق بنو خزاعہ جي پاڙي بنو مصطلق سان ھيو. سندس پيء پاڙي جو سردار ھيو جنھن سندس شادي پنھنجي خاندان جي نوجوان مسافع بن صفوان سان ڪرائي ھئي جيڪو غزوہ بنو مصطلق ۾ مارجي ويو. بيبي صاحبه مال غنيمت ۾ ثابت بن قيس ۽ سندس سؤٽ جي حصي ۾ آئي پر سردار جي نياڻي ھجڻ ڪري ھن انھن سان رھڻ پسند نہ ڪيو ۽ ۹ اوقيه سون جي قيمت تي پنھنجي آزادي جو معاھدو ڪيو. مدد لاء نبي ڪريم {{درود}} جن وٽ پيش ٿي ۽ نبي ڪريم {{درود}} جن رقم ڀري کيس آزاد ڪرايو جنھن بعد مسلمان ٿي ۽ پاڻ سڳورن کيس حرم ۾ شامل ڪرڻ جو فيصلو ڪيو ۽ نڪاح بعد ان جو نالو بره بدلائي جويريه رکيو. نڪاح بعد اصحابين نبي ڪريم {{درود}} جن جي ساھراڻي گھر ڀاتين ھئڻ ڪري بيبي صاحبه جي قبيلي جي سمورن فردن کي آزاد ڪري ڇڏيو<ref name=" علوي " />. ابن عبدالبر مطابق بيبي صاحبه ربيع الاول سن ۵۰ ھجري ۾ ۶۵ سالن جي ڄمار ۾ وفات ڪئي. سندس جنازي جي نماز مديني جي گورنر [[مروان بن حڪم]] پڙھائي ۽ کيس [[جنت البقيع]] ۾ دفنايو ويو<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه جو پاڻ سڳورن {{درود}} سان ازدواجي رفاقت ۵ سال تائين رھي. ھن بيبي سان ۷ حديثون منصوب ٿيل آھن. ===۱۰. بيبي رملہ (ام حبيبه) رضه=== سن ۷ ھجري ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن ابوسفيان جي ڌيءَ ام حبيبه سان نڪاح ڪيو<ref name="ٺٽوي " />. بيبي صاحبه جو تعلق بنو اميه خاندان سان هو. سندس اصل نالو رملہ بنت ابو سفيان ھو<ref name=" علوي" />. سندس ماء جو نالو صفيه بنت ابوالعاص ھو<ref name="علوي " />. بيبي صاحبه حضرت عثمان جي پڦاٽ، امير معاويه جي ماٽيلي ڀيڻ ۽ يزيد بن ابو سفيان جي سڳي ڀيڻ ھئي<ref name=" علوي" />. بعثت کان ۱۷ سال اڳ مڪي ۾ پيدا ٿيندڙ بيبي صاحبه جي پھرين شادي بنو خزيمه جي عبدالله بن جحش سان ٿي<ref name=" علوي " />. ابتدائي دور ۾ ئي ٻئي مسلمان ٿيا ۽ حبشه ڏانھن ٻہ ڀيرا ھجرت ڪيائون. حبشه ۾ کين ھڪ نياڻي حبيبه نالي ڄائي جنھن جي نالي تي ان جي ڪنيت ان حبيبه ٿي وئي<ref name=" علوي " />. سندس مڙس حبشه ۾ عيسائي ٿي ويو جنھن ڪري ان کان طلاق ورتائي. ان جي حالات جي خبر پوڻ بعد مديني مان پاڻ سڳورن عمرو بڻ اميہ کي نڪاح جي بندوبست لاء حبشه موڪليو<ref name=" علوي" />. نڪاح وقت بيبي صاحبه جي عمر ۳۷ سال ھئي. نڪاح جو خطبو اصحمہ نجاشي پاڻ پڙھيو ۽ نبي ڪريم {{درود}} جن طرفان حق مھر ۴۰ اوقيه جي برابر قيمت يا ۴۰۰ دينار پڻ نجاشي ادا ڪيو<ref name=" علوي " />. ان حبيبه بعد ۾ مديني نبي ڪريم {{درود}} جن وٽ منتقل ٿي<ref name=" علوي " />. ابن بر ۽ ابن جوزي مطابق بيبي صاحبه سن ۴۴ ھجري ۾ امير معاويه جي دور حڪومت ۾ ۷۳ يا ۷۴ سالن جي عمر ۾ مديني ۾ وفات ڪئي ۽ کيس جنت البقيع ۾ دفنايو ويو<ref name=" علوي" />. ===۱۱.بيبي صفيه رضه=== سن ۷ ھجري ۾ صفر جي مھيني ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن جو نڪاح بيبي صفيه رضه جن سان <ref name="ٺٽوي " /> صھبا ۾ ٿيو ۽ ان وقت بيبي صاحبه جي عمر ۱۷ سال ھئي<ref name=" علوي " />. ھي ي بيبي غزوہ خيبر ۾ ھٿ آيل قيدي عورتن ۾ شامل ھئي ۽ ورھاست ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} جي حصي ۾ آئي پر پاڻ سڳورن {{درود}} کيس آزاد ڪري نڪاح ڪيو ۽ سندس آزادي کي ان جو مھر مقرر ڪيو<ref name=" ٺٽوي " />. بيبي صاحبه جي ان نڪاح جي ڪري سندس سمورن مٽن مائٽن کي آزاد ڪيو ويو جيڪي ۾ ۷۰۰ ڄڻا ۽ ۱۰۰ گھرن جا ڀاتي ھيا<ref name=" ٺٽوي " />. بيبي صاحبه بنو نضير قبيلي جي سردار حيي بن اخطب جي نياڻي ھئي، سندس والده جو نالو برہ بنت سموئيل ھو. بيبي صاحبه جو جو اصل نالو زينب ھيو. زرقاني مطابق عربن جي رواج ۾ غنيمت جي مال جو حصو جيڪو سردار کي ملندو هو ان کي صفيه سڏيندا ھيا اھڙي طرح پاڻ سڳورن کي غنيمت جي حصي ۾ ملڻ ڪري کيس صفيه جو نالو ڏنو ويو<ref name="علوي " />. پر اڪثريت جي راء مطابق سندس اصل نالو صفيه ھو<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه جي پھرين شادي ننڍي عمر ۾ ناناڻي گھر جي ھڪ امير نوجوان سلام بن مشڪم سان ڪرائي وئي پر اھو سخت مزاج ھيو جنھن ڪري سندن علحدگي ٿي وئي. سندس ٻي شادي ڪنانہ بن ربيع سان ٿي. بنو نضير جي مديني مان نيڪالي بعد سندس خاندان خيبر لڏي آيو جتي سندس پيءُ کي چڱو مڙس بڻايو ويو<ref name=" علوي " />. ھڪ روايت مطابق خيبر جي فتح بعد دحيہ ڪلبي جي حصي ۾ آئي پر پوء اصحابين فيصلو ڪيو ته سردار جي ڌي ۽ ٻئي قبيلي جي سردار جي ننھن ھجڻ ڪري مسلمان سردار وٽ ھجڻ کپي ۽ اھڙي طر طرح نبي ڪريم {{درود}} جن جي حصي ۾ آئي<ref name=" علوي " />. کيس لذيذ کاڌا پچائڻ ۾ وڏي مھارت ھئي<ref name="علوي " />. بيبي صاحبه ۲ رمضان سن ۵۰ ھجري ۾ مديني ۾ وفات ڪئي ۽ کيس جنت البقيع ۾ دفنايو ويو<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه جي پاڻ سڳورن {{درود}} جن سان ازدواجي رفاقت اٽڪل پوڻا چار سال تائين رھي. ان سان ۱۰ حديثون منصوب ٿيل آھن. ===۱۲.بيبي برہ يا ميمونه رضه=== سن ۷ ھجري ۾ ذوالقعد جي مھيني ۾ پاڻ سڳورا {{درود}} صلح حديبيه ڪري قضا ٿيل عمري جي ادائيگي لاء روانا ٿيا ۽ ۴ ذوالحج تي صبح جو مڪي ۾ پھتا. ٽي راتيون اتي ترسيا ۽ پوء مديني طرف روانا ٿيا ۽ ان سفر دوران بيبي ميمونه رضه جن سان نڪاح ڪيائون<ref name=" ٺٽوي " />. امام احمد حنبل مطابق مديني ڏانهن سفر دوران سرف نالي ڳوٺ ۾ ٿيو<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه پاڻ سڳورن {{درود}} جي آخري گھرواري ھئي جنھن بعد پاڻ سڳورن {{درود}} ڪو ٻيو نڪاح ڪانه ڪيو<ref name=" علوي" /><ref name=" ٺٽوي " />. ابو ھريرہ ، مجاھد ۽ ابن عباس جي رواايتن مطابق سندس اصل نالو بره ھيو پر نبي ڪريم {{درود}} جن اھو نالو مٽائي ميمونه رکيو<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه جو تعلق بنو ھلال قبيلي سان ھو. سندس پيءُ جو نالو حارث بن حزن ۽ ماء جو نالو ھند بنت عوف ھيو<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه جي پھرين شادي ابورھم بن عبدالعزہ عامري سان ٿي جيڪو ۷ ھجري جي شروعات ۾ وفات ڪري ويو جنھن بعد عباس بن عبدالمطلب يا جعفر رضه جي مشوري تي نبي ڪريم {{درود}} جن ساڻس نڪاح ڪيو. ان وقت بيبي صاحبه جي عمر ۳۶ سال ھئي ۽ نڪاح جو خطبو عباس بن عبدالمطلب پڙھيو<ref name=" علوي " />. حق مھر ۵۰۰ درھم مقرر ٿيو<ref name=" علوي" />. حضرت عمر رضه جي دؤر ۾ ٻين امھات المومنين وانگر کيس بہ ساليانو ۱۰ ھزار درھم وظيفو ملندو هو. سن ۵۱ ھ ۾ سرف ۾ ئي وفات ڪئي ۽ ان وقت سندس عمر ۸۰ سال ھئي<ref name=" علوي " />. سندس جنازي جي نماز ڀاڻيجي عبدالله بن عباس پڙھائي<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه جي پاڻ سڳورن {{درود}} جن سان ازدواجي رفاقت اٽڪل ۳ سال رھي ۽ ساڻس ۷۶ حديثون منصوب ٿيل آھن<ref name="علوي " />. ===بيبي ماريه قبطيہ رضه=== بيبي صاحبه ٻانھي ھئي جيڪا مصر اسڪندريہ جي حاڪم پاڻ سڳورن {{درود}} جن ڏانھن سوکڙي طور موڪلي ھئي. آمين ھجري ۾ ان مان پاڻ سڳورن {{درود}} جن کي ھڪ پٽ ابراھيم رضه نالي ڄائو<ref name=" ٺٽوي " />. اھو نالو حضرت ابراهيم عليه السلام جي نالي تان رکيو ويو. ستين ڏينھن تي ٻن دنبن جي قرباني بہ ڪئي وئي ۽ ان جي جھنڊ لھرائڻ جو حڪم پڻ ڏنو<ref name=" ٺٽوي " />. اھو ٻار ابورافع جي گھرواري سلمیٰ رضہ ڄڻايو ۽ اھا خبر ابورافع پاڻ سڳورن {{درود}} جن کي ٻڌائي جنھن تي کيس ھڪ غلام مبارڪي ۾ مليو<ref name=" ٺٽوي " />. ===فاطمه بن ضحاڪ سان شادي ۽ طلاق=== سن ۸ ھجري ۾ ذوالقعد جي مھيني ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن جي شادي فاطمه بنت ضحاڪ ڪلبي سان ٿي. شادي بعد جڏھن پاڻ ڪريم {{درود}} جن سندس ويجھو ويا تہ چوڻ لڳي: "مان اوھان کان الله جي پناھ گھران ٿي". اھو ٻڌي نبي ڪريم {{درود}} کيس فرمايو تہ: " تو پناھ گھري، ھاڻي پنھنجي مائٽن ڏانهن موٽي وڃ"<ref name=" ٺٽوي " /><ref name =" حجر۲" > الاصابہ، ابن حجر، جلد ۴, صہ ۳۸۲ </ref><ref name =" قسطلاني ۳" > المواھب اللدنيہ، قسطلاني، جلد ۲, صه ۹۶</ref><ref name =" ڪثير ۳" > البدايہ والنھايہ، ابن ڪثير، جلد ۴, صہ ۳۷۴ </ref>. ===مليڪہ بنت ڪعب سان شادي ۽ طلاق=== سن ۸ ھجري رمضان جي مھيني جي پڄاڻي تي پاڻ ڪريم {{درود}} جن جي شادي مليڪہ بنت ڪعب ليثي ڪنائي/ڪندي سان ٿي. فتح مڪه وقت نبي ڪريم {{درود}} جي حڪم تي سندس پيءُ کي قتل ڪيو ويو ھو جيڪو ڏوراپو ڪجھ عورتن کيس ڏنو جنھن تي ان عورت بہ الله جي پناھ گھري ۽ نبي ڪريم {{درود}} جن کيس فارغ ڪري ڇڏيو<ref name=" ٺٽوي " /><ref name =" الاصابہ ۲" > الاصابہ، ابن حجر، جلد ۴, صہ ۴۱۰</ref><ref name ="خميس ۲ " > تاريخ الخميس، ديار بڪري، جلد ۲, صہ ۹۶</ref><ref name =" شامي ۴" > سبل الھدہ والرشاد، شامي، جلد ۱۱، صہ ۲۳۰ ۽ ۲۳۱ </ref>. ==مڪي زندگي== === نبوت کان اڳ واري زندگي=== جڏھن سندن عمر ۳۵ سال ٿي تہ قريش ڪعبي جي نئين سر تعمير ڪرائي ۽ جڏھن حجر اسود کي نصب ڪرڻ جو وقت آيو تہ انھن ۾ ھڪ تنازعو شروع ٿي ويو ھر قبيلي چاھيو پئي تہ اھو اعزاز انھن جي سردار کي ملي. ڪنھن ڏاھي بزرگ کين صلاح ڏني تہ جيڪو صبح ٿيڻ وقت سڀ کان اول ڪعبي ۾ داخل ٿئي ان کان فيصلو ڪرايو وڃي. جڏھن اھو وقت آيو تہ اھو داخل ٿيندڙ شخص نبي ڪريم {{درود}} ھيو ۽ انھن ڏسڻ سان ئي چوڻ شروع ڪيو تہ اھو امين ۽ سچو آھي. نبي ڪريم {{درود}} کين مشورو ڏنو ته حجر اسود کي چادر تي رکي سڀني قبيلن جا سردار گڏجي کڻن ۽ جڏھن انھن ايئن ڪيو ته نبي ڪريم {{درود}} اھو پٿر جتن ۾ کڻي نصب ڪيو<ref name=" Awan " />. مڪي ۾ ڏڪار اچڻ وقت ابوطالب جي اولاد مان علي جي سنڀال جو ذمو نبي ڪريم {{درود}} کنيو ۽ سندس مشوري تي جعفر بن ابوطالب ۽ ان جي خاندان جو ذمو عباس بن عبدالمطلب کنيو ھو <ref name=" Awan " />. بيبي خديجه رضه جي ڀائٽي مڪي جي بازار مان ھڪ اغوا بعد غلام بڻايل زيد بن حارث نالي ٻار خريد ڪري کيس تعفي ۾ ڏنو بيبي صاحبه اھو نبي ڪريم {{درود}} جي خدمت لاء سندن حوالي ڪيو. سندن شفقت ۽ محبت ڪري ٻار جي پاڻ سڳورن سان دل لڳي وئي. بعد ۾ حارث پٽ کي مڪي ۾ ڳولي لڌو تہ نبي ڪريم {{درود}} کان کيس خريد ڪري واپس حاصل ڪرڻ پئي چاھيو. نبي پاڪ حارث ۽ سندس ڀاء کي فرمايو تہ جيڪڏهن ٻار توھان سان وڃڻ چاھي تہ توھان بغير معاوضي جي کيس وٺي وڃو. جڏھن ٻار کي پيءُ ۽ چاچي ھلڻ لاء چيو تہ ان کين ۽ نبي پاڪ {{درود}} ڏانھن نھاريو ۽ وڃڻ کان انڪار ڪندي نبي ڪريم {{درود}} جي غلامي ۾ رھڻ پسند ڪيو. نبي ڪريم {{درود}} کيس آزاد ڪري پنھنجو گود ورتل پٽ بڻائڻ جو اعلان ڪري ڇڏيو<ref name=" Awan " />. شادي کان پوءِ ڪيترائي سال مڪي کان ڪجھ ميلن جي فاصلي تي جبل حرا ۾ واقع ھڪ غار ۾ عبادت ڪندا رھيا ان جبل کي ان ڪري جبل نور جو نالو ڏنو ويو<ref name=" Awan" />. اھا غار ۲۰۰۰ فٽ جي اوچائي تي واقع آھي. رمضان جو اڪثر پورو مھينو اتي گذاريندا هئا جتي ھڪ رات جبرائيل نازل ٿيو ۽ قرآن جي نزول جي شروعات ٿي <ref name=" Awan " />. [[Image:Cave Hira.jpg|thumb|left|upright=0.8|جبل نور ۾ واقع غار حرا جتي محمد صہ عبادت ڪندو ھو ۽ پھرين وحي نازل ٿي.]] === نبوت جو آغاز=== جڏھن پاڻ ڪريمن {{درود}} جن پنھنجي عمر مبارڪ جا چاليھ ورھيه پورا ڪيا، تڏهن کين نبوت جي نعمت سان نوازيو ويو<ref name ="شامي " > سبل الھدیٰ والرشاد فی سیرۃ خیرالعباد شامی از: محمد بن یوسف بن علی بن یوسف صالحی دمشقی المعروف شامی، جلد ۲ صہ ۲۲۵ </ref><ref name =" ٺٽوي" > بذل القوۃ فی حوادث سنی النبوۃ (سيرت هاشمي)، از: امام العصر مخدوم محمد ھاشم محدث ٺٽوي، ترجمو: پروفيسر اسرار احمد علوي، مھراڻ اڪيڊمي شڪارپور، ڇاپو ٻيو جولائي 2004ع </ref>. ان روايت تي عالمن جي اڪثريت کي اتفاق رھيو آھي<ref name=" ٺٽوي " />. جڏھن تہ ڪي ٿوريون روايتون اھڙيون بہ مليون آهن ، جن ۾ بعثت وقت عمر مبارڪ چاليھ ورھين کان ھڪ ڏينھن مٿي يا ڏھ ڏينھن مٿي يا وري ٻه مھينا مٿي بہ ٻڌائي وئي آھي<ref name=" ٺٽوي " />. پر پھرين روايت ئي سڀني کان وڌيڪ مشھور ۽ مقبول آهي<ref name=" ٺٽوي " />. محمد بن يوسف دمشقي المعروف شامي سميت مالڪي مسلڪ جي ابو عبدالله محمد بن عبدالباقي المعروف زرقاني پڻ پنھنجي ڪتاب ''شرح علیٰ المواھب اللدنیہ'' ۾ چاليھ سالن جي روايت کي صحيح ڄاڻايو آهي<ref name=" ٺٽوي" />. صحيح بخاري ۽ صحيح مسلم ۾ پڻ حضرت ابن عباس ۽ انس رضي اللّٰہ تعالیٰ عنھما کان پڻ ساڳي روايت نقل ڪيل آھي<ref name="ٺٽوي " />. سندن بعثت ھڪڙن راوين ربيع الاول ۽ ٻين رمضان شريف جي مھيني ۾ بيان ڪئي آھي<ref name=" ٺٽوي " />. ابن اسحاق، بيھقي، ابن ڪثير، ذھبي، قسطلاني، شامي ۽ زرقاني پنھنجي ڪتابن ۾ بعثت جو آغاز ربيع الاول ۾ سچن خوابن کي قرار ڏنو آهي<ref name=" علوي " />. قرآن مجيد ۾ سورة البقرہ جي آيت ۱۸۵ مطابق "رمضان اھو مھينو آھي جنھن ۾ قرآن نازل ڪيو ويو"<ref name="ٺٽوي " />. صحيح مسلم ۾ حضرت طابوقتادہ رضہ جي روايت مطابق بعثت سومر جي ڏينهن ٿي ھئي<ref name =" مسلم" > صحيح مسلم، جلد ۱, صہ ۳۶۸ </ref><ref name="ٺٽوي " />. مسلم روايتن مطابق ليلة القدر واري رات غار حرا ۾ ملائڪ جبرائيل سندس خدمت ۾ وحي کڻي آيو<ref name=" ٺٽوي " />. وحي ۾ سڀ کان پھريون جبرائيل سورة علق جون پھريون پنج آيتون پڙھيون جيڪي نبي ڪريم {{درود}} جن ورجايون<ref name=" ٺٽوي " /> <ref name ="بخاري " > صحيح بخاري، "ڪيف ڪان بدءالوحي"، جلد ۱ صہ ۶ ۽ ۷ </ref>. جبرائيل پھرين وحي مھل انساني شڪل ۾ آيو هو<ref name=" ٺٽوي " />. غار حرا مان موٽندي پاڻ سڳورو {{درود}} حضرت خديجه وٽ آيو ۽ ڏڪڻ لڳو ۽ فرمايائون ته مون کي چادر ڍڪايو جيڪا ڍڪائي وئي ۽ جڏھن اھا ڪيفيت ختم ٿي تہ سورة مدٽر جون پھريون پنج آيتون نازل ٿيون<ref name="ٺٽوي " /><ref name=" بخاري " />. خوف واري حالت ۾ بيبي سانئڻ کين تسلي ڏني جنھن بعد کيس پنھنجي سؤٽ ورقه بن نوفل ڏي وٺي آئي<ref name="ٺٽوي " />.سمورن مردن ۽ عورتن کان اڳ حضرت خديجه رضہ پاڻ سڳورن تي ايمان آندو ۽ سمورا مسلمان ان روايت بابت ساڳي راء رکن ٿا<ref name ="ابن الاثير " > اسد الغابہ، ابن الاثیر، جلد ۵ صہ ۴۳۴ </ref><ref name ="روض " > الروض الانف سھيلي، جلد ۱, صہ ۲۷۷-۷۸ </ref><ref name ="زرقاني " > شرح علي المواھب، زرقاني، جلد ۱, صہ ۲۳۷ </ref><ref name =" قسطلاني" > المواھب اللدنيہ، قسطلاني، جلد ۱ ، صه ۲۱۷ </ref>. بيبي سانئڻ جي اسلام آڻڻ کانپوءِ سندس چارئي نياڻيون: سيدہ زينب رضه، سيدہ رقيه رضه، سيدہ ام ڪلثوم رضه ۽ سيدہ فاطمه الزهراء رضه بہ اسلام جي دائري ۾ داخل ٿيون<ref name="ٺٽوي " />. اھا روايت زرقاني '''شرح اعلیٰ المواھب''' ۾ سيرت ابن اسحاق ۽ سيرت شامي جي حوالي سان نقل ڪئي آهي<ref name=" ٺٽوي " />. ھڪ روايت مطابق بيبي خديجه رضه کان بعد پھرين ايمان آڻيندڙ عورت [[فاطمه بنت خطاب]] ھئي <ref name ="زرقاني ۱ " > شرح علي المواھب اللدنيہ، زرقاني، جلد ۱, صہ ۲۴۶ </ref><ref name="ٺٽوي " />. مردن ۾ ابوبڪر صديق ساڳي بعثت واري سومر ڏينھن شام جي وقت اسلام قبول ڪيو<ref name="ٺٽوي " />. جنھن بعد ٻارن ۾ حضرت علي ڏھن سالن جي عمر ۾ اسلام قبول ڪيو<ref name=" ٺٽوي " />. ھڪ روايت مطابق حضرت علي، ابوبڪر صديق کان اڳ اسلام قبول ڪيو<ref name="ٺٽوي " />. عثمان غني، زبير بن عوام، عبدالرحمان بن عوف، سعد بن ابي وقاص ، طلحه بن عبيد پڻ حضرت ابوبڪر صديق رضه جي ذريعي اسلام ۾ داخل ٿيا<ref name=" ٺٽوي " /> ساڳي سال زيد بن حارث ۽ بلال حبشي، عامر بن فھيرا، ابوذر غفاري (جندب بن جنادہ) ۽ سندس وڏو ڀاءُ انيس بن جنادہ، ابو فڪيھه، عمار بن ياسر ۽ سندس پيءُ ياسر بن عامر ۽ ماء سميه بنت خباط ۽ ڀاء عبدالله بن ياسر، صھيب رومي، مصعب بن عمير، عياش بن ربيعه، ارقم بن ابي ارقم، عثمان بن مظعون ۽ سندس ٻہ ڀائر قدامه ۽ عبدالله، ۽ ابو عبيده، ابو سلمه عبدالله ۽ سندس ماء بره، عامر بن ابي وقاص، عبدالله بن مسعود ھذلي، جعفر بن ابو طالب، خنيس بن حذافه سھمي، عبيده بن حارث، سعيد بن زيد معيقيب بن ابي فاطمه، خالد بن سعيد، فاطمه بنت خطاب، اسامه بن زيد جي ماء ام ايمن حبشيه، عبدالله بن عباس جي ماء ام الفضل عرف لبابه، عبدالله بن مسعود جي ماء ام عبد پڻ اسلام ۾ داخل ٿيا<ref name=" ٺٽوي " />. پھرين وحي جي نزول بعد بيبي خديجه رضه پاڻ سڳورن {{درود}} کي ورقه بن نوفل ڏي وٺي آئي جنھن وحي جو احوال ٻڌي سندس نبوت جي تصديق ڪئي جنھن ڪري کيس مسلمان سمجھيو وڃي ٿو<ref name=" ٺٽوي " />. زرقاني '''شرح علیٰ المواھب اللدنيہ''' ۾ ورقه کي قطعي طور صحابي مڃيو آھي<ref name="ٺٽوي " />. ===تبليغ ۽ تڪليفون=== سن ۳ نبوي ۾ ۽ ڪن روايتن مطابق ۴ نبوي ۾ کين سورة الحجر جي آيت ۹۴ ذريعي کين کليل دعوت جو حڪم ڏنو ويو ۽ پاڻ سڳورن {{درود}} صفا واري ٽڪريءَ تي چڙهي قريش قبيلي وارن کي وڏي واڪي سڏ ڪري کلي عام اسلام جي دعوت ڏني جتي ابولھب سندن مخالفت ڪئي جنھن ڪري سورة الھب نازل ٿي<ref name=" ٺٽوي" />. مڪي جي مشرڪن سندن مخالفت شروع ڪئي پر ساڻس ابو طالب جي مڪمل تائيد ۽ حمايت حاصل هئي<ref name=" ٺٽوي" />. سن ۵ نبوي (615ع<ref name=" Awan " />) ۾ مسلمانن مڪي وارن جي ڏاڍ کان تنگ ٿي حبشه ڏانھن پھرين ھجرت ڪئي جن ۾ حضرت عثمان ، بيبي رقيه ، عبدالرحمان بن عوف، زبير بن عوام ، مصعب بن عمير ، ابو سلمه عبدالله ۽ ام سلمه سميت ٻارھن مرد ۽ پنج عورتون شامل ھيا<ref name=" ٺٽوي " /><ref name ="بيھقي " > دلائل النبوة بيھقي، جلد ۲, صه ۲۹۷ </ref><ref name =" ارقم" > زادالمعاد ابن قيم، جلد ۱, صه ۹۷ ۽ ۹۸ </ref>. ساڳي سال بيت الله ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} سورة نجم جي تلاوت شروع ڪئي جنھن وقت مشرڪن جو ھڪ وڏو ميڙ موجود ھيو ۽ جڏھن سجدي واري آيت آئي تہ نبي سڳورو {{درود}} سجدي ۾ ھليو ويو ۽ اتي موجود مسلمان پڻ سجدي ۾ ڪري پيا انھن سان گڏوگڏ سواء اميه بن خلف جي سمورن مشرڪن پڻ سجدو ڏنو<ref name=" ٺٽوي " /><ref name =" ھشام" > سيرت ابن ھشام جلد ۱ </ref><ref name=" جلد " /><ref name =" صحيح" > صحيح بخاري، جلد ۲ صه ۷۲۱</ref>. سن ۶ نبوي جي شروعات ۾ مسلمانن حبشه ڏانھن ٻيون ڀيرو ھجرت ڪئي. ان قافلي ۾ ۸۳ مرد ۽ ۱۸ عورتون شامل هيون<ref name =" اللدنيہ" > شرح المواھب اللدنيہ ، جلد ۱, صه ۲۸۷ </ref><ref name=" ارقم " /><ref name="ٺٽوي " />. قافلي ۾ جعفر بن ابو طالب سندس زال اسما بنت عميس، خنيس بن حذافه سھمي، مصعب بن عمير، معيقيب بن ابو فاطمه، مقداد بن اسود ڪندي، ابو عبيده بن جراح، خالد بن حزام، ام المومنين سودہ بنت زمعه پڻ شامل هئا<ref name =" سبل" > سبل الھدیٰ والرشاد، شامي، جلد ۲, صه ۳۶۳,۳۹۷ ۽ ۴۰۹ </ref>. ساڳي سال مشرڪن مسجد الحرام ۾ گڏجاڻي ڪئي جنھن ۾ ابوجھل، شيبه، عتبه، وليد بن عتبه، عمار بن وليد، عقبه بن ابي معيط، اميه بن خلف وغيره شامل هئا. رسول {{درود}} جن ڪعبي ۾ نماز پڙھي رھيا ھئا. ان مھل مسجد ٻاھران ميدان ۾ قرباني لاء اٺ ڪٺو ويو ھو. ان ميٽنگ مان ھم صلاح ٿيندي عقبه بن ابي معيط اٿيو ۽ اوجھ سان ڀريل اوجھري آڻي پاڻ سڳورن {{درود}} جي پٺي مٿان رکي. ان واقعي جي پروڙ ڏھن ورھين<ref name=" علوي " /> جي سيدہ فاطمه کي پئي ته مسجد ۾ ھلي آئي ۽ پنھنجي بابي جي پٺي تان غلاظت ھٽائي<ref name="ٺٽوي " />. ان وقت حضرت ابوبڪر صديق پڻ اتي پھتو<ref name="ٺٽوي " />. ساڳي سال عمار بن ياسر جي ماء سميه بنت خباط کي ابوجھل نيزو ھڻي شھيد ڪيو ويو<ref name="ٺٽوي " />. سن ۶ نبوي ۾ پاڻ سڳورا {{درود}} صحابي ارقم بن ابي ارقم جي گھر اچي ترسيا جتي مسلمان گڏ ٿي نماز پڙھندا ھيا جيڪو سلسلو حضرت عمر بن خطاب جي اسلام ۾ داخل ٿيڻ تائين جاري رھيو جنھن بعد مسلمانن گڏجي ڪعبي اندر نماز پڙھڻ جي شروعات ڪئي<ref name="ٺٽوي " />. مخدوم محمد هاشم ٺٽوي لکي ٿو تہ دار ارقم مسجد الحرام لڳ صفا جي ٽڪري وٽ موجود ھيو جنھن کي خليفي ھارون رشيد جي حبشي نسل واري ماء خيزران نئين سر جوڙائي تبرڪ طور ھڪ مسجد قائم ڪئي جنھن ڪري ھاڻي اھو دار خيزران سڏجي ٿو<ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال ھڪ روايت مطابق حضرت حمزہ اسلام ۾ داخل ٿيو ۽ ٽي ڏينهن بعد حضرت عمر بن خطاب دار ارقم ۾ اچي اسلام قبوليو<ref name=" ٺٽوي " />. ان کان اڳ نبي ڪريم {{درود}} جن دعا گھري ھئي تہ: {{quote| "اي الله! عمرو بن ھشام ۽ عمر بن خطاب مان جيڪو توکي وڌيڪ پيارو ھجي، ان جي ذريعي اسلام کي سگھ بخش."|<ref name ="ابن حجر " > الاصابہ، ابن حجر، جلد ۲, صه ۵۱۸ </ref>|}} ھڪ روايت مطابق ساڳي سال عبدالله بن عمر پڻ مسلمان ٿيو ھو<ref name=" ٺٽوي " />. ان کان سواءِ ان الخير سلمه پڻ دار الارقم ۾ اچي مسلمان ٿي جيڪا ابوبڪر صديق جي ماء ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۷ نبوي ۾<ref name ="حجر " > فتح الباري، حافظ ابن حجر، جلد ۷, صه ۱۴۷ </ref> ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق ۸ نبوي ۾ محرم جي چنڊ ڏسڻ سان ئي قريش وارن بنو جو ھاشم ۽ بنو عبدالمطلب سان مڪمل بائڪاٽ جو اعلان ڪيو جنھن سبب نبي ڪريم {{درود}} جن کي شعب ابوطالب ۾ نظر بند ٿيڻو پيو<ref name=" ٺٽوي " />. شعب ابوطالب جبل ابو قبيس جي وچان ھڪ جابلو لڪ ھيو جيڪو بنو هاشم جي مورثي ملڪيت ھو<ref name ="عاصم " > سفرنامہ ارض القرآن (اردو)، محمد عاصم، صہ ۱۵۴ </ref>. بائڪاٽ جي ڪاروائي لکت ۾ ڪئي وئي جنھن کي بيت الله ۾ لٽڪايو ويو جنھن ۾ لکيل ھو ته<ref name=" ٺٽوي " />: {{quote|محمد {{درود}} کي بنو ھاشم بنو مطلب سان گڏ مڪي مان شھر نيڪالي ڏني ويندي. ڪوبه ماڻھو ساڻن مٽي مائٽي يا سڱابندي وغيره نہ ڪندو. کاڌي پيتي جي ڪابہ جنس وٽن پھچڻ نہ ڏني ويندي. ڪوبه ماڻھو نہ کانئن ڪجھ خريد ڪندو ۽ نہ وري ڪا شئي کين وڪرو ڪري سگھندو. مسلمانن سان ان وقت تائين ڪنھن بہ قسم جو ڪو ٺاھ يا ساڻن ڪابہ نرمي نہ ڪئي ويندي، جيستائين ھو محمد {{درود}} کي قريش وارن جي حوالي نہ ڪندا |<ref name =" سيرت" > سيرة ابن ھشام، جلد ۲، صه ۱۴ </ref>|}} سن ۸ نبوي ۾ مشرڪن آسماني نشاني جو مطالبو ڪيو ۽ نبي ڪريم {{درود}} جن کين چوڏھين جي چنڊ واري رات شق القمر وارو معجزو ڏيکاريو<ref name=" ٺٽوي " />. مسلمانن جي عقيدي مطابق پاڻ سڳورن {{درود}} چنڊ ڏانھن پنھنجي آڱر سان اشارو ڪيو جنھن سان چنڊ ٻہ الگ اڌ ٿي ٿي ويو. پر مشرڪن ان کي وڏو جادو قرار ڏنو<ref name=" ٺٽوي " />. عبدالله بن عباس جي ولادت شعب ابوطالب ۾ ٿي جنھن بعد ساڳي سال بائڪاٽ واري دستاويز کي سن ۱۰ نبوي اڏھي کائي وئي ۽ اھو احوال ابو طالب پاڻ سڳورن {{درود}} جن کي ٻڌايو<ref name=" سيرت " /><ref name =" الروض" > الروض الانف سھيلي، جلد ۲, صه ۱۲۷ ۽ ۱۲۸ </ref><ref name =" دلائل۱" > دلائل النبوة، بيھقي، جلد ۲, صه ۳۱۱-۳۱۵ </ref><ref name ="ابن سعد " > الطبقات الڪبریٰ، ابن سعد، جلد ۱, صه ۱۳۱, </ref>. مشرڪ ان واقعي تي لڄي ٿيا ۽ ٽي سالن جي ظلم ۽ ڏاڍ بعد ابو طالب جي زندگي دوران ان معاهدي تان پاڻ ئي ھٿ کڻي ويا جنھن بعد نبي ڪريم {{درود}} جن پنھنجي ڪڙم قبيلي سان گڏجي مڪي اندر پنھنجي اباڻن گھرن ڏانھن موٽي آيا<ref name=" ٺٽوي " />. ان بعد معراج جو واقعو پيش آيو<ref name=" Awan " />. ساڳي سال رمضان جي ۷ تاريخ تي ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق ذوالحج جي مھيني ۾ ابو طالب جو انتقال ٿيو<ref name="ٺٽوي " />. ابو طالب جي انتقال بعد ابو لھب ملي ڀگت سان پاڻ کي بنو ھاشم جو سردار قرار ڏئي نبي ڪريم {{درود}} کي بنوھاشم قبيلي مان نيڪالي ڏيڻ جو اعلان ڪيو جنھن جو مطلب کين قبيلائي تحفظ کان محروم ڪري سندن قتل لاء راھ ھموار ڪرڻ ھيو<ref name="Awan " />. ساڳي سال شوال جي ۲۷ تاريخ تي پاڻ سڳورا {{درود}} جن طائف ويا جتي ثقيف قبيلي وارن کي اسلام جي دعوت ڏني. اتي ۲۶ ڏينهن ترسيا پر طائف وارن کين ستايو ۽ تڪليفون ڏنيون<ref name=" ٺٽوي " />. مسلمانن جي عقيدي مطابق طائف مان واپسي تي نخلہ نالي ڳوٺ ۾ منزل ڪئي جتي ۷ جنن جو وفد ساڻن مليو جن اسلام جي دعوت قبول ڪئي<ref name=" ٺٽوي " />. ڪجھ صاحب علم ماڻھن جو خيال آهي تہ لفظ جن معني غائب آھي جيڪو لفظ ريگستان جي خانه بدوش بدوي قبيلن لاء پڻ استعمال ڪيو ويندو ھو ڇوته اھي عربن جي تمدني زندگي ۾ ڪٿي بہ ڏسڻ ۾ نہ ايندا ھيا. محمد هاشم ٺٽوي ڪتاب آڪام المرجان جو حوالو ڏيندي لکيو آهي ته مڪي ۽ مديني ۾ جنن جا مختلف وفد ڇھ ڀيرا جدا وقتن تي پاڻ سڳورن {{درود}} جي جي خدمت ۾ حاضر ٿيا<ref name="ٺٽوي " /><ref name =" شبلي" > آڪام المرجان، ابو عبدالله شبلي، صه ۴۶ </ref>. سن ۱۱ نبوي (620ع<ref name=" Awan" />) ۾ مديني کان آيل حاجين (منیٰ ۾<ref name=" Awan " />) عقبه جي ويجھو رسول {{درود}} جي ھٿ مبارڪ تي بيعت ڪئي جنھن سان مديني وارن اسلام ۾ داخل ٿيڻ جي شروعات ڪئي<ref name=" ٺٽوي " />. ان کي بيعت عقبه سڏيو ويندو آهي. ان ۾ روايتن مطابق ۶ يا ۸ ڄڻا شامل هئا جن ۾ ابو اسامه اسد بن زرارہ خزرجي، برآء بن معرور بن صخر اوسي ، ابوالھيثم بن تيھان، معاذ بن حارث ۽ ان جا ٻہ ڀائر جن ۾ عوف بن حارث پڻ شامل ھئا<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۱۲ نبوي ۾ معراج وارو واقعو پيش آيو<ref name="ٺٽوي " />. ساڳي سال رجب جي مھيني ۾ عقبه جي مقام لڳ ٻين بيعت ڪئي وئي جنھن ۾ مديني کان آيل ۱۳ ڄڻا ھرھڪ بشير بن سعد، سعد بن معاذ، عبدالله بن عمرو ۽ سندس ننڍڙو پٽ جابر بن عبدالله، اسيد بن حضير، ابي بن ڪعب، عبادہ بن صامت، ابو مسعود عقبه بن عمرو، ذڪوان بن عبد قيس زرقي، رافع بن مالڪ، قطبہ بن عامر، عتبہ بن عامر ۽ عويد بن ساعدہ شامل هئا<ref name=" ٺٽوي " />. ان زماني ۾ حج رجب جي مھيني ۾ ان ڪري ٿيندو ھو جو مشرڪن ۾ جھالت سبب نسي جو رواج ھو يعني ھو پنھنجي مرضيءَ موجب ڦيرڦار ڪري ان کي اڳي پوء ڪندا ھئا<ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال مصعب بن عمير کي مديني قرآن ۽ نماز پڙھائڻ لاء موڪليو ويو<ref name=" ٺٽوي" />. سن ۱۳ نبوي ۾ ذوالحج جي مھيني ۾ عقبه وٽ ٽين بيعت ڪئي وئي<ref name=" ٺٽوي " />. بيعت ڪندڙ جماعت ۾ ۷۳ مرد ۽ ۲ عورتون شامل هيون جن ۾ ابو رفاعہ رافع بن مالڪ عجلاني، ابو لبابه رفاعہ بن عبدالمنذر اوسي، ابو طلحه زيد بن سھل خزرجي، سعد بن ربيع خزرجي، عبدالله بن جبير، عبدالله بن رواحہ، عبدالله بن زيد حارثي، مشھور شاعر ڪعب بن مالڪ، معاذ بن جبل شامل هئا<ref name=" ٺٽوي " />. == مدني زندگي== ===يثرب ڏانھن ھجرت=== سن ۱ ھجري ۾ خميس ڏينهن ربيع الاول جو چنڊ ڏسي نبي ڪريم {{درود}} جن مڪي کان يثرب ڏانھن ھجرت شروع ڪئي. ان وقت ساڻس گڏ حضرت ابوبڪر صديق رضه ۽ ان جو غلام عامر بن فھيرہ ۽ ھڪ ٽيون شخص عبدالله بن اريقط ديلي پڻ گڏ ھيا<ref name=" ٺٽوي" /><ref name ="الھشام " > السيرة النبويه، ابن ھشام، جلد ۲, صه ۱۲۹ </ref><ref name =" البدايہ" > البدايہ والنھايہ، ابن ڪثير، جلد ۳, صه ۱۷۶ </ref><ref name ="سمھودي " > وفاءالوفا، علامه سمھودي، جلد ۱, صه ۲۳۸ </ref><ref name ="قتيبہ " > المعارف، ابن قتيبه، صه ۸۹</ref><ref name ="بڪري " > تاريخ الخميس، ديار بڪري، جلد ۱, صه ۳۲۴</ref>. ان وقت عبدالله بن اريقط غير مسلم ھيو<ref name=" ٺٽوي " />. ھي جابلو توڙي ميداني رستن جي وڏي ڄاڻ رکندڙ ھيو ۽ ھجرت وقت غار ثور لڳ ٻہ ڏاچين سميت اتي پھتو ھو ۽ کين ڳاڙهي سمنڊ واري غير معروف رستي کان يثرب وٺي آيو<ref name="علوي " />. ھجرت وقت پاڻ سڳورن {{درود}} جن دعا گھري تہ: {{quote|اللهم اعنى علیٰ هول الدنيا وعوآئق الدهر و مصآئب اللیالی والایام۔<br/> "اي منھنجا مالڪ، منھنجي مدد فرماءِ، دنيا جي مصيبتن کان، زماني جي رڪاوٽن کان ۽ رات ڏينھن جي گردشن کان" |<ref name=" ٺٽوي " /><ref name=" البدايہ " />|}} غار ثور ۾ جمعي ، ڇنچر ۽ آچر واريون ٽي راتيون ترسيا<ref name=" ٺٽوي " /><ref name ="فتح باري " > فتح باري، حافظ ابن حجر عسقلاني، جلد ۷, صه ۱۶۸ </ref> ۽ پوءِ سومر واري رات چنڊ جي پنجين تاريخ ان غار مان نڪري پنڌ شروع ڪيو ۽ ربيع الاول جي ٻارھين تاريخ سومر ڏينھن ڪچڙي منجھند مھل مديني لڳ قبا ۾ داخل ٿيا جتي ڏھن راتين کان مٿي ترسيا ۽ مسجد قبا جوڙائي پوء جمعي جي ڏينهن ربيع الاول جي ۲۳ تاريخ تي مديني ۾ اندر داخل ٿيا<ref name="ٺٽوي " />. ۱۶ ربيع الاول ۱ ھ تي جمعي جي ڏينھن 2 جولاء 622ع تي يثرب جي سرزمين تي قدم رکيو ۽ پھريون قيام يثرب کان 2 ميل پري قبا جي مقام تي ڪيو<ref name=" Awan " />. علي بن ابي طالب پڻ پيادل ھجرت ڪري ان. مقام تي انھن سان مليو<ref name=" Awan " />. اھا اسلام جي پھرين مسجد ھئي<ref name=" علوي " />. ھڪ ٻي روايت مطابق ۱۲ ربيع الاول تي مديني ۾ داخل ٿيا<ref name=" ٺٽوي " />. حضرت علي ڪرم الله وجهه ھجرت ڪري قبا ۾ پھتا. قبا ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} جن حڪم ڏنو ته ھجرت واري ڏينھن کان اسلامي تاريخ جي شروعات ڪئي وڃي ۽ سال جو پھريون مھينو محرم مقرر ڪيو وڃي<ref name =" اسيرة" > السيرة النبويہ، ابن ڪثير، جلد ۲, صه ۲۸۸ </ref>. بني عامر بن عوف وارن جي دعوت تي قبا ۾ 14 ڏينھن ترسيا<ref name=" Awan " />. ===مديني ۾ آجيان ۽ مسجد نبوي جي قيام=== سن ۱ ھجري ۾ جمعي جي ڏينهن قبا کان مديني وڃڻ وقت ۲۳ ربيع الاول تي سالم بن عوف وارن جي ڳوٺ ۾ جمعي جي نماز پڙھي پوء مديني پھتا<ref name=" ٺٽوي " />. مديني ۾ مردن، عورتن ۽ ٻارن خوشي ۾ ٻاھر نڪري سندن آجيان ڪئي. پاڻ سڳورا {{درود}} ڏاچِي تي سوار ھيا. ھر قبيلي جي ماڻھن ڏاچِي جي مھار جھلي کين سندن مھمان ٿيڻ لاء عرض ڪري رھيا ھئا. پاڻ {{درود}} فرمايو تہ " توھان ڏاچِي کي ڇڏيو! ھوءَ الله جي امر سان ئي ويھندي"<ref name=" ٺٽوي " /><ref name =" سيرت ابن ھشام" > سيرت، ابن ھشام، جلد ۲, صه ۱۴۱ </ref>. ڏاچِي ابو ايوب انصاري جي گھر آڏو پھچي اتي ويھي رھي. پاڻ {{درود}} جن ابو ايوب انصاري جي گھر ست مھينا ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق ھڪ مھيني کان گھٽ ترسيا ۽ حجرن ۽ ڪمرن جي اڏاوت جو ڪم شروع ڪرايو پوء اتي منتقل ٿيا. جنھن بعد مسجد نبوي جو بنياد رکيو ويو<ref name=" ٺٽوي " />. [[File:Dalailkhayrat.jpg|220 px|thumb|پندرھين صدي ۾ مسجد نبوي جي ٺاھيل دستاويزي تصوير ]] ===رياست جو قيام=== مسجد نبوي عبادتن جي روحاني مرڪز، ديني تعليم جي اداري ھجڻ سميت سياسي ۽ فوجي معاملن لاء رياستي صدر مقام پڻ ھئي جتي نبي ڪريم {{درود}} جن رياستي معاملا طئي ڪرڻ ۾ مشغول رھندا ھيا<ref name="Awan " />. ===ميثاق مدينه=== مديني جي ٻاھران يھودي قبيلا بنو قريظه ، بنو نضير ۽ بنو قينقاع رھندڙ ھيا جن سان نبي ڪريم {{درود}} جن ھڪ معاھدو ڪيو جنھن کي ميثاق مدينه جو نالو ڏنو ويو جنھن مطابق مسلمان ۽ يھودي پاڻ ۾ اتحادي رھندا ۽ ڪنھن بہ ٻاھرين جي حملي وقت پاڻ ۾ گڏجي شھر جو دفاع ڪندا <ref name=" Awan " />. ان معاهدي تحت يھودين کي جان ، مال ، آبرو ، مذھبي آزادي ۽ سندن داخلي معاملن ۾ مڪمل خودمختياري جو تحفظ ڏنو ويو<ref name=" Awan " />. ===مدني دؤر=== سن پھرين ھجري ۾ اذان ۽ اقامت جي شروعات ڪئي وئي<ref name="ٺٽوي " />. ساڳي سال عبدالله بن زبير قبا ۾ ڄائو جيڪو ھجرت ۾ ڄمندڙ پھريون ٻار ھيو<ref name=" ٺٽوي " />. ھڪ روايت مطابق ساڳي سال زڪوات فرض ڪئي وئي ۽ ٻي روايت مطابق ۲ ھجري ۾ رمضان جي روزن بعد فطري ادا ڪرڻ جو حڪم آيو جنھن بعد زڪوات کي فرض ڪيو ويو<ref name=" ٺٽوي " />. ۱ ھجري ۾ شوال جي مھيني دوران ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق ۲ ھجري ۾ بيبي عائشه رضه جي رخصتي ٿي<ref name="ٺٽوي " />. ۱ ھجري ۾ جڏهن نبي ڪريم {{درود}} جن ابو ايوب انصاري جي گھر پھتا ان وقت عبدالله بن سلام پنھنجي خاندان سميت اسلام ۾ داخل ٿيو. ساڳي سال يھودين جي بنو قريظه قبيلي جي عثمان بن اشھل قرظي جو کجين جي باغ ۾ نوڪري ڪندڙ سلمان فارسي رضه ۽ ڏھن سالن جو انس بن مالڪ انصاري خزرجي پڻ اسلام ۾ داخل ٿيا. پاڻ سڳورن {{درود}} جي نياڻي سيده رقيه رضه رمضان جي مھيني سن ۲ ھجري ۾ وفات ڪئي. سن ۲ ھجري ۾ بطن رابغ ۾ عبيدہ بن حارث جي اڳواڻي ۾ پاڻ سڳورن طرفان موڪليل جھادي مھم دوران بطن رابغ ۾ الله جي راھ ۾ پھريون تير سعد بن ابي وقاص ھلايو<ref name="ٺٽوي " /><ref name =" دنيہ" > المواھب اللدنيہ، قسطلاني، جلد ۲, صہ ۶۱</ref>. ساڳي سال قبلي جي تبديلي جو واقعو ٿيو جنھن تحت بيت المقدس جي جاء تي ڪعبة الله کي مسلمانن جو قبلو مقرر ڪيو ويو. اھو اڱاري جو ڏينهن ھيو ۽ پاڻ سڳورا {{درود}} جن بنو سلمه وارن جي مسجد ۾ ٻنپھرن جي نماز پڙھائي رھيا ھئا ۽ جڏھن پھريون ۲ رڪعتون پوريون ڪيائون تہ ان وچ ۾ حڪم نازل ٿيو<ref name ="طبري " > تاريخ طبري، جلد ۲, صه ۱۶۸</ref><ref name=" ٺٽوي " />. ۽ نماز دوران پاڻ سڳورن {{درود}} جن رخ ڦيرائي ڪعبي طرف ڪيو ۽ مقتدين بہ ان عمل کي ورجايو<ref name=" ٺٽوي " /> ۽ باقي ۲ رڪعتون ڪعبي طرف منھن ڪري پڙھيون ويون جنھن ڪري ان مسجد تي مسجد قبلتين جو نالو پئجي ويو. ساڳي سال پاڻ سڳورن {{درود}} جن عاشوري جي ڏينهن روزو رکيو ۽ ماڻھن کي فرمايو تہ روزو انھن تي واجب آهي<ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال يعني ۲ ھجري ۾ رمضان جا روزا فرض ڪيا ويا ۽ ساڳي سال نبي ڪريم {{درود}} جن تي صلوات پڙھڻ جو حڪم آيو<ref name="ٺٽوي " />. ھن سال فطري ادا ڪرڻ جو حڪم ۽ ٻنھي عيدن تي عيد نماز پڙهڻ جو حڪم پڻ نازل ٿيو. نبي ڪريم {{درود}} جن عيد الفطر جي پھرين نماز ۽ عيد الاضحي جي پھرين نماز پڻ ھن سال پڙھايون ۽ ساڳي سال قرباني ڪرڻ جو حڪم ڏنو ويو<ref name="ٺٽوي " />. ساڳي سال عبدالله بن مسعود حبشه مان مديني موٽي آيو. ھن سال اسلامي تاريخ جو ڪنھن بہ سريا جي پھرين سپه سالار عبدالله بن جحش واري سريه ۾ مسلمانن ھٿان پھريون مشرڪ ماريو ويو جنھن جو نالو عمرو بن العلاء حضرمي ھيو ۽ ان سريا ۾ مشرڪن جا پھريون دفعو ٻہ ماڻھو قيدي ٿيا جن ۾ حڪم بن ڪيسان ۽ عثمان بن عبدالله شامل هئا <ref name=" ٺٽوي " />. ھن سال جنگ بدر لاء تياري دوران سعد بن عبادہ ھڪ زرہ '''ذات الفضول''' جي نالي سان نبي ڪريم {{درود}} جن جي حوالي ڪئي جيڪا سڄي ڄمار پاڻ سڳورن {{درود}} جن وٽ رھي<ref name=" ٺٽوي " />. آخري زماني ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} اھا زرہ 30 سير جون (barley) جي عيوض ابو شحم نالي يھودي وٽ گروي رکي ھئي، جيڪا سندن وصال بعد ابوبڪر صديق رضه اھو قرض ادا ڪري ڇڏائي<ref name=" ٺٽوي " />. ۱۲ رمضان سن ۲ ھجري (624ع) تي ۳۰۰ مسلمانن جي لشڪر سان، جن ۾ ۶۰ مھاجر ۽ باقي انصار شامل هئا، مديني مان بدر طرف روانا ٿيا<ref name=" Awan " />. ,نڪرڻ وقت ابولبابہ کي مديني جو گورنر مقرر ڪيو ويو<ref name=" Awan " />. بدر ڳوٺ واپاري قافلن واري رستي لڳ مديني کان ۸۰ ميلن جي فاصلي تي واقع ھيو<ref name="Awan " />. مڪي جي قريش جي لشڪر ۾ سازوسامان سميت ھڪ ھزار ماڻھو ھيا جن جو سپه سالار عتبه ابن ربيعه ھيو. ان لشڪر ۾ ۱۰۰ گھوڙيسوار پڻ ھيا<ref name=" Awan " />. غزوه بدر ۾ جڏھن مسلمان روحا ٽپي صفراء ويجھو پھتا تہ پاڻ سڳورن {{درود}} اصحابين سان مشورو ڪيو. جنگ دوران عڪاشہ بن محصن اسدي جي تلوار ٽٽي پئي ته پاڻ سڳورن {{درود}} جن ان کي کجي جي ھڪ ڳاني ڏئي ان جي مدد سان مقابلو ڪيو<ref name="ٺٽوي " />. ھن اھا ڳاني مرڻ گھڙي تائين پاڻ وٽ سنڀالي رکي ھئي. بدر جي جنگ ۾ عبدالله بن سھيل ڪافرن جو لشڪر ڇڏي مسلمان ٿي اسلامي لشڪر ۾ شامل ٿيو. ھن سال غنيمت جو مال مسلمانن لاء حلال ڪيو ويو. جنگ بدر ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن کي ذوالفقار نالي تلوار ھٿ آئي جيڪا مشرڪن مان عاص بن منبه يا ھڪ ٻي روايت مطابق نبيه بن حجاج جي ملڪيت ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. اھي ٻئي غزوہ بدر ۾ مارجي ويا هئا. ھڪ روايت مطابق بعد ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} جن اھا تلوار حضرت علي ڪرم الله وجهه کي عطا ڪئي ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. غزوه بدر ۾ ۱۴ مسلمان شھيد ٿيا جن ۾ ۶ مھاجر ۽ ۸ انصار ھيا. ابو جھل، عتبہ بن ربيعه، شيبه بن ربيعه، اميہ بن خلف، ۽ وليد بن عتبہ سميت ۷۰ ڄڻا ھن جنگ ۾ مارجي ويا. ابو جھل زخمي ٿيل پوئين پساهن ۾ ھيو عبدالله بن مسعود تلوار سان سر قلم ڪيو<ref name=" ٺٽوي " />. ۷۰ ڄڻا قيد ڪيا ويا جن ۾ عباس بن عبدالمطلب ، عقيلي بن ابو طالب ، نوفل، اسود ابن عامر پڻ شامل هئا. رسول ڪريم {{درود}} مسلمانن کي سختي سان تاڪيد ڪئي تہ قيدين سان نرمي وارو ورتاءُ رکن<ref name=" Awan " />. سن ۲ ھجري ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن حضرت علي ڪرم الله وجهه جي ڪنيت ابو تراب تجويز ڪئي<ref name=" ٺٽوي " />. غزوه بدر کان پوءِ ساڳي سال ابو لهب عدسہ نالي ھڪ موذي ۽ وچڙندڙ چمڙي جي بيماري ۾ فوت ٿي ويو<ref name ="الھدہ " > سبل الھدہ والرشاد، شامي، صہ ۶۷ </ref><ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال پاڻ سڳورن {{درود}} پنھنجي نياڻي سيدہ فاطمه الزهراء رضه جو نڪاح حضرت علي ڪرم الله وجهه سان ڪرايو. سن ۳ ھجري ۾ شعبان جي مھيني ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن جو بيبي حفصه بنت عمر سان نڪاح ٿيو. ساڳي سال رمضان جي مھيني ۾ سندن نڪاح بيبي زينب بنت خزيمه ھلاليه سان ٿيو. ھن سال پاڻ سڳورن {{درود}} جن جو ڏھوٽو عبدالله بن عثمان بن عفان وفات ڪري ويو<ref name="ٺٽوي " />. ربيع الاول جي مھيني ۾ ساڳي سال سندن نياڻي سيدہ ام ڪلثوم جو نڪاح عثمان بن عفان رضه سان ٿيو ۽ ساڳي سال امام حسن رضه جو جنم ٿيو. ان جو نالو والدين حرب رکيو پر نبي ڪريم {{درود}} جن کيس حسن جو نالو ڏنو<ref name=" علوي" />. شبر، شبير ۽ مشبر ھارون نبي جي پٽن جا نالا ھيا جيڪي عبراني زبان جا لفظ ھيا انھن جو عربي بدل حسن ، حسين ۽ محسن ھيا<ref name="علوي " />. سن ۳ ھجري ۾ ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق ۴ ھجري ۾ شراب کي حرام ڪيو ويو<ref name=" طبري " />. ساڳي سال شوال جي مھيني ۾ غزوه احد وارو واقعو پيش آيو جنھن ۾ ۷۰ اصحابي شھيد ٿيا جن ۾ حمزہ رضه، مصعب بن عمير رضه ، عبدالله بن جحش رضه پڻ شامل هئا<ref name="ٺٽوي " />. بدر جي شڪست ھڪ سال پوء قريش مڪي مان ۳۰۰۰ ماڻھن جو لشڪر مديني تي حملي لاء موڪليو ۽ مسلمانن جو ۱۰۰۰ ماڻھن جو لشڪر مديني مان نڪتو جنھن مان عبدالله بن ابي ۽ سندس ۳۰۰ ساٿي شوط واري مقام لڳ رستي مان ئي واپس مديني موٽي ويا جنھن سبب بنو سلمه ۽ بنو حارثه قبيلن جا ماڻھو پڻ دلشڪستا ٿيا ۽ انھن پڻ موٽڻ جو ارادو ڪيو ھو پر پوء باقي ۷۰۰ ڄڻا جبل احد جي ڪڇ لڳ مديني کان ۴ ميلن جي فاصلي تي پھتا جتي جنگ لڳي<ref name =" مودودي" > تفھيم القرآن، مولانا ابوالاعلیٰ مودوي، جلد ۱, صه ۲۳۰، ۲۸۴, ۲۸۵، ۳۰۰, ۳۵ ايڊيشن، </ref>. قريش جو لشڪر ۱۲ شوال سن ۳ ھجري (20 مارچ 625ع) تي جبل احد لڳ اربع جي ڏينهن خيما کوڙيا ۽ مسلمانن جو لشڪر جمعي ڏينهن مديني مان روانو ٿيو<ref name=" Awan " />. مسلمانن جي پٺيان احد جبل ھيو ۽ سامھون مڪي وارن جو لشڪر ، پاسي ۾ ھڪ جابلو لنگھ تي عبدالله بن جبير جي قيادت ۾ ۵۰ تيراندازن جو جٿو ويھاريو ويو جن کي حڪم ھيو تہ ڪنھن کي بہ مسلمانن جي لشڪر طرف اچڻ نه ڏين ، ڪنھن صورت ۾ بہ اتان نہ ھٽن ڀلي کڻي پکين کي انھن جون ٻوٽيون نوچيندي ڇونہ ڏسن پر جاء تان ھرگز نه ھٽن<ref name=" مودودي " />. نبي ڪريم {{درود}} جن عبدالله بن جبير جي سرواڻي ۾ پنجاھ کن تيراندازن کي ٻن جبلن وچ واري گھاٽ تي مقرر ڪيو ھو ۽ حڪم ڏنو ھو تہ ھر حالت ۾ پير پٺتي نہ ھٽائين پوء کڻي سوڀ ٿئي يا نہ ٿئي. عبدالله بن جبير ۽ ڪجھ ڄڻا حڪم تي ڪاربند رھيا باقي ٻيا سڀ مال غنيمت جي ميڙڻ ۾ لڳي ويا. عبدالله بن جبير پنھنجي مقام تي ئي شھيد ٿي ويو<ref name=" ٺٽوي" /><ref name ="دلائل " > دلائل النبوة، بيھقي، جلد ۳, صه ۲۲۹</ref><ref name=" مودودي " />. ،،مشرڪن جي لشڪر ۾ خالد بن وليد رسالدار ھيو جنھن صورتحال جو فائدو وٺندي ۱۰۰ گھوڙي سوارن جي دستي کي احد جبل جي پٺيان ڦيرائي ان جابلو لنگھ کان مسلمانن جي لشڪر تي حملو ڪيو جنھن سان بازي ڦري وئي ۽ ڀڄي ويل دشمن پڻ موٽي اچي حملي آور ٿيا<ref name=" مودودي " />. رڳو ڪجھ جانثار مقابلي ۾ ڄمي بيٺا باقي مسلمانن ۾ ڀاڄ پئجي وئي<ref name=" مودودي " />. جنگ ۾ اھو اڃان تائين حل نہ ٿي سگھندڙ معمو بڻيل آهي تہ آخر مڪي وارا مڪمل فتح کان اڳ ڇو اتان پوئتي موٽي ھليا ويا<ref name=" مودودي " />. غزوه احد ۾ عتبه بن ابي وقاص پاڻ سڳورن {{درود}} کي پٿر ھيون جنھن سان اڳين ڏندن مان ساڄي پاسي ھيٺيون ڏند مبارڪ شھيد ٿيو<ref name="ٺٽوي " />. ابي بن خلف پاڻ سڳورن {{درود}} مٿان تلوار سان حملو ڪيو ان وقت پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي ھٿ ۾ ھڪ ننڍڙو نيزو ھيو، جڏھن ويجھو ٿيو تہ ان مشرڪ کي اھو نيزو ھنيو جنھن سان سندس پاسيراٽيون ڀڄي پيون جيڪو پوء مڪي کان ھڪ ڏينھن جي پنڌ تي واقع مرالظھران نالي ڳوٺ ۾ فوت ٿي ويو<ref name=" ٺٽوي " />. مشرڪن جي لشڪر مان عبدالله بن شھاب پاڻ سڳورن {{درود}} ڏانھن تير اڇلائي کين زخمي ڪيو. اھو بعد ۾ مسلمان ٿيو ۽ امام زھري جو ڏاڏو ھيو<ref name="ٺٽوي " />. کيس عبدالله اصغر پڻ سڏيندا هئا<ref name ="سيرتون " > سيرة ابن اسحاق، صه ۳۰۵ ۽ سيرت ابن ڪثير جي جلد ۳ ، صه ۵۹</ref>. غزوہ احد ۾ عبدالرحمان بن عوف کي ۲۱ زخم رسيا<ref name=" ٺٽوي " /><ref name ="ھشام ابن " > سيرت ابن ھشام، جلد ۲, صہ ۸۸ </ref>. احد جي جنگ ۾ ۷۰ مسلمان شھيد ٿيا<ref name=" مودودي " />. ابوسفيان ويندي وقت مسلمانن کي چيلينج ڪيو تہ ايندڙ سال بدر جي ي مقام تي انھن سان مقابلو ٿيندو.<ref name=" مودودي " /> احد جي شھيدن مان نبي ڪريم {{درود}} جن پھريان حمزه رضه جي نماز جنازه پڙھائي ۽ بعد ۾ سڀني شھيدن جي. ھر شھيد کي آڻي حمزه رضه جي ميت ڀرسان رکيائون پوء ان جي نماز پڙھي وئي اھڙي طرح حمزه رضه جي مٿان ۷۰ ڀيرا نماز پڙھي وئي. ان روايت جي بنياد تي حنفين ويجھو شھيد جي نماز پڙھي ويندي آهي<ref name=" ٺٽوي " />. ھڪ روايت مطابق نبي ڪريم {{درود}} جن شھيدن جي جنازي جي نماز نہ پڙھائي ھئي ان ڪري شافعين ۾ شھيدن جي جنازي جي نماز نہ پڙھي ويندي آهي<ref name=" ٺٽوي " />. سن ن ۴ ھجري ۾ غزوه بنو نضير جو واقعو پيش آيو جنھن جي پڄاڻي بعد ان قبيلي جي ماڻهن کي سندن گھرن ۽ گھاٽين مان تڙي ڪڍيو ويو<ref name=" ٺٽوي" />. ھڪ روايت مطابق ساڳي سال شراب جي حرمت جو حڪم آيو<ref name="ٺٽوي " />. سن ۴ ھجري ۾ ام المؤمنين بيبي زينب رضه وفات ڪئي. ساڳي سال نماز ۾ قصر جو حڪم آيو. سن ۵ ھجري ۾ غزوه خندق واقع ٿي. جنگ ۾ مخالف لشڪر مان حبان بن قيس جو تير سعد بن معاذ کي پٺي واري ڦڻي ۾ لڳو جيڪو غزوہ خندق ۽ غزوہ بنو قريظه جي پڄاڻي کانپوءِ وفات ڪري ويو<ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال غزوہ بنو قريظه ۾ يھودين جو سردار ۽ بيبي صفيه رضه جو پيءُ حيي بن اخطب مارجي ويو<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۵ ھجري ۾ بنو مزينہ وارن جي وفد ۽ عبدالقيس واري وفد نبي ڪريم {{درود}} جن سان ملاقات ڪري اسلام ۾ داخل ٿيا. ساڳي سال ذوالحج جي مھيني ۾ رسول الله {{درود}} پنھنجي گھوڙي تي سوار ٿي غابہ ڏانھن وڃي رھيا ھئا تہ گھوڙي تان ڪري پيا جنھن ڪري سندن پير مڙي پيو ۽ پاسي ۾ رھڙا بہ آيا جنھن ڪري ڪيترا ڏينھن گھر کان ٻاهر نه نڪتا ۽ مسجد ۾ بہ نہ وڃي سگھيا ۽ نماز گھر ۾ ويٺي ادا ڪئي<ref name="ٺٽوي " /><ref name =" شرح" > شرح علیٰ المواھب اللدنيہ، زرقاني، جلد ۳, ص ۹۷ </ref>. سن ۵ ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق سن ۶ ھجري ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن مديني ۾ گھوڙن جي گوء ڪرائي<ref name=" ٺٽوي " /><ref name ="جلد ۴ " > سبل الھدہ والرشاد، شامي، جلد ۴, صہ ۳۵۳</ref><ref name ="ابن الاثير ۱ " > اسد الغابہ، ابن الاثير، جلد ۱, صہ ۲۳</ref>. سن ۵ يا ھڪ روايت مطابق ۶ ھجري ۾ غزوه بني مصطلق واقع ٿي جنھن بعد بيبي عائشه رضه مٿان بھتان وارو افڪ جو واقعو پيش آيو<ref name=" ٺٽوي " />. افڪ معني آهي اھڙي ڳالھ ڪرڻ جيڪا حقيقت جي ابتڙ ھجي<ref name=" علوي " />. سن ۶ يا ۷ ھجري ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن اھڙي منڊي تيار ڪرڻ جو حڪم ڏنو جنھن ۾ ٽن سٽن ۾ محمد رسول الله کليل ھجي. اھڙيءَ طرح يعلیٰ بن اميہ نالي صحابي اھا منڊي تيار ڪئي جنھن جي مھر ۾ مٿين سٽ ۾ الله وچين ۾ رسول ۽ ھيٺين سٽ ۾ محمد اڪريو ويو. منڊي تيار ٿيڻ بعد نبي ڪريم {{درود}} جن عجمي حاڪمن کي ۶ خط موڪلي دين جي دعوت ڏني<ref name=" ٺٽوي " />. اھي خط عمرو بن اميه ذريعي حبش جي حاڪم نجاشي ڏانھن، دحيہ بن خليفه ڪلبي ذريعي روم جي قيصر (سيزر) ھرقل ڏانھن ، عبدالله بن خذافہ سھمي ذريعي ايران جي ڪسرا ( خسرو) پرويز بن ھرمز بن نوشيروان ڏانھن، حاطب بن ابي بلتعہ لخمي ذريعي مصر ۽ اسڪندريہ جي حاڪم مقوقس ڏانھن ۽ شجاع بن وھب ذريعي دمشق جي ھڪ ماڳ غوطہ جي حاڪم حارث بن ابوشمر غساني ڏانهن ۽ سليط بن عمرو ذريعي يمامہ جي حاڪم ھوذہ بن علي حنفي ڏانهن روانا ڪيا<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۶ ھجري ۾ نبي ڪريم {{درود}} طرفان اٺن جي گوء پڻ ڪرائي وئي جنھن ۾ پاڻ سڳورن جي ڏاچِي قصواء پڻ شامل ھئي پر ان کان ھڪ اعرابي جو توڏو گوء کڻي ويو<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۷ ھجري ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن عمرةالقضاء ادا ڪيو ۽ ڏاچي تي سوار ٿي مڪي ۾ داخل ٿيا جنھن جي مھار عبدالله بن رواحہ جي ھٿ ۾ ھئي. جڏھن بيت الله جي طواف لاء مسجد الحرام ۾ ۾ داخل ٿيا تہ ڪافر ڪنڊ ۾ ويٺا هئا<ref name=" ٺٽوي " />. ان وقت پاڻ سڳورن {{درود}} جن بلال رضه کي حڪم ڏنو ته ڪعبي جي ڇت تي بيھي اذان چوي<ref name=" ٺٽوي " /><ref name =" البدايہ ۲" > البدايہ والنھايہ، جلد ۱, صہ ۲۳۲ </ref> <ref name =" بڪري ۲" > تاريخ الخميس، ديار بڪري، جلد ۲, صه ۶۳ </ref><ref name =" شامي ۵" > سبل الھدہ والرشاد، شامي، جلد ۵, صه ۱۹۳ </ref>. پاڻ سڳورا {{درود}} جن تڏھن ڪعبي ۾ بتن جي ھجڻ ڪري داخل نہ ٿيا ۽ اٺين ھجري ۾ مڪي جي فتح وقت بتن ٽوڙڻ بعد ان ۾ داخل ٿيا<ref name=" ٺٽوي " /> <ref name ="المغازي ۱ " > المغازي، واقدي، جلد ۲, صه ۷۳۸</ref><ref name =" قسطلاني ۲" > شرح علي المواھب اللدنيہ، قسطلاني، جلد ۲, صه ۶۵۷ ۽ ۶۵۸ </ref>. عمرة القضاء جي ادائيگي بعد حمزه رضه جي ننڍڙي نياڻي امامه يا عمارہ پاڻ سڳورن {{درود}} جن کي چاچا چاچا سڏيندي ڪڍ آئي جيڪا مديني تائين بيبي فاطمه الزهراء رضه وٽ رھي جنھن کي بعد ۾ سندس سؤٽ جعفر رضه جي سنڀال گهٽ آندو ويو جنھن جي گھرواري عمارہ جي ماسي ھئي ۽ نبي ڪريم {{درود}} جن فرمايو تہ ماسي ماء جي جاء تي آهي<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۷ يا ۸ يا ۱۰ ھجري ۾ رسول الله {{درود}} جن غسان جي حاڪم جبلہ بن ايھم ڏي دين جي دعوت جو خط موڪليو جنھن جي جواب ۾ اھو مسلمان ٿيو<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۷ ھجري ۾ مصر ۽ اسڪندريہ جي حاڪم مقوقس قبطي پاڻ سڳورن {{درود}} جي خدمت ۾ سوکڙيون موڪليون جن ۾ ٻه ٻانھيون ماريه قبطيہ ۽ سندس ڀيڻ سيرين ، يعفور نالي گڏھ، دلدل نالي ھڪ خچر ، ۲۰ عدد نفيس ململ جا ٿان، ھزار مثقال سون ، اعلي قسم جي ماکي ، ھڪ ڪاٺي جي ٺھيل شامي سرمي داڻي ، آئينو ، ڦڻي شامل ھيا<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۸ ھجري ۾ صفر جي مهيني ۾ عمرو بن العاص ، خالد بن وليد ۽ عثمان بن ابو طلحه مديني اچي پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي ھٿ تي مسلمان ٿيا جن مان ٻہ مھينن بعد خالد بن وڏو ليد جنگ موته ۾ شرڪت ڪئي ۽ فتح تي کيس نبي ڪريم {{درود}} جن سيف الله جو لقب ڏنو<ref name=" ٺٽوي " />. == غزوات== الله جي راھ ۾ اھا جنگ يا جنگي مھم يا جھادي مھم جنھن ۾ رسول الله {{درود}} جن شرڪت ڪئي ان کي غزوہ سڏيو ويندو آهي. زيد بن ارقم غزوات جو ڪل تعداد ۱۹, جابر بن عبدالله وري ۲۱ ٻڌايو آھي<ref name="علوي " />. موسیٰ بن عقبه، ابن اسحاق، واقدي، ابن سعد، قسطلاني، ابن جوزي ۽ دمياطي انھن جو تعداد ۲۷ ۽ علامه ابو عبدالله شامي پنھنجي ڪتاب ''سبل الھدیٰ والرشاد'' ۾ تعداد ۲۸ ڄاڻايو آهي<ref name=" علوي " /> جن ۾ [[ودان]] جي مقام تي [[غزوه ابوآء]] يا غزوه ودان (۱۱ صفر ۲ ھجري)، [[بواط]] جي مقام تي [[غزوه بواط]] (ربيع الاول ۲ ھجري)، [[بدر]] جي مقام تي [[غزوه سفوان]] يا غزوه بدر اولا ( ربيع الاول ۲ ھجري)، [[عشيره]] جي مقام تي [[غزوه عشيره]] ( جمادالاول ۲ ھجري)، بدر جي مقام تي [[غزوه بدر]] ( ۱۷ رمضان ۲ ھجري)، [[قرقرة الڪدر]] جي مقام تي [[غزوه قرقرة الڪدر]] يا غزوہ بني سليم (شوال ۲ ھجري)، [[عريض]] جي مقام تي [[غزوه سويق]] (۵ ذوالحج ھجري)، [[نجد]] جي مقام تي [[غزوه ذي امر]] يا غزوہ غطفان (محرم ۳ ھجري)، [[بحران جو مقام|بحران جي مقام]] تي [[غزوه فرع]] (ربيع الاول ۳ ھجري)، [[مدينه منوره ]] جي مقام تي [[غزوه بنو قينقاع]] (جماد الاول يا شوال ۳ ھجري)، [[احد جبل|جبل احد]] جي مقام تي [[غزوه احد]] ( شوال ۳ ھجري)، [[حمراء الاسد ]] جي مقام تي [[غزوه حمراء الاسد]] (۱۷ شوال ۳ ھجري)، عاليه جي مقام تي [[غزوه بنو نضير]] (ربيع الاول ۴ ھجري)، بدر جي مقام تي [[غزوه بدرالآخيرہ]] يا بدراموعد (شعبان ۴ ھجري)، [[دومة الجندل]] جي مقام تي [[غزوه دومة الجندل]] (ربيع الاول ۵ ھجري)، [[مريسيع]] جي مقام تي [[غزوه بنو مصطلق]] يا غزوه مريسيع (شعبان ۵ ھجري)، مدينه منوره جي مقام تي [[غزوه خندق]] (شوال ۵ ھجري)، [[غران]] جي مقام تي [[غزوه بنو قريظه]] (ذوالقعد ۵ ھجري)، [[نجران]] جي مقام تي [[غزوه بنو لحيان]] (رجب 6 ھجري)، [[حديبيه]] جي مقام تي [[غزوه حديبيه]] (ذوالقعد 6 ھجري)، [[ذي قرد]] جي مقام تي [[غزوہ ذي قرد]] ( ذوالحج 6 ھجري)، [[خيبر]] جي مقام تي [[غزوہ خيبر]] ( محرم ۷ ھجري), [[واديء القریٰ]] جي مقام تي [[غزوہ واديءِ القریٰ]] ( صفر ۷ ھجري)، نجد جي مقام تي [[غزوہ ذات الرقاع]] يا غزوہ محارب و بني ثعبله ( ۱۰ ربيع الاول ۷ ھجري), مڪي شريف جي مقام تي غزوہ [[فتح مڪه]] (۱۰ رمضان ۸ ھجري), [[حنين]] جي مقام تي [[غزوہ حنين]] ( 6 شوال ۸ ھجري), [[طائف]] جي مقام تي [[غزوہ طائف]] ( شوال ۸ ھجري), [[تبوڪ]] جي مقام تي [[غزوہ تبوڪ]] ( رجب ۹ ھجري). جيڪي لشڪر رسول الله {{درود}} جن اصحابين جي اڳواڻي ۾ جھاد لاء روانا ڪيا پر پاڻ شرڪت نہ ڪئي ان جنگي مھم کي سرايا يا بعوث سڏيندا آهن. اھڙين جنگي مھمن جو تعداد اٽڪل ۷۹ ھيو. ===صلح حديبيه=== سن ۶ ھجري ۾ سومر جي ڏينهن ذوالقعد جو چنڊ ڏسي نبي ڪريم {{درود}} جن احرام ٻڌو ۽ عمري جي نيت سان ۱۳۰۰ ھڪ روايت مطابق ۱۴۰۰ يا ۱۵۰۰ مسلمانن ۽ قرباني لاءِ ۷۰ اٺن سميت مڪي ڏانھن روانا ٿيا ۽ جڏھن حديبيه پھتا تہ مشرڪن سندن رستي روڪ ڪئي جنھن بعد صلح ٿي ۽ مسلمانن بغير عمري جي موٽي ويا<ref name=" ٺٽوي " />. حديبيه ۾ صحابين ھڪ ٻٻر جي وڻ جي ھيٺان ويھي نبي ڪريم {{درود}} جن جي ھٿ تي ھٿ رکي بيعت ھنن لفظن ۾ ڪئي تہ "جي موت بہ آيو تہ پٺتي نہ ھٽنداسون". بيعت ۾ سڀ کان پھريون شخص ابو سنان وھب بن محصن اسدي ھيو<ref name="ٺٽوي " />. صلح واري موقعي تي معاھدو ڪيو ويو ته ڌريون ڏھن سالن تائين جنگ نہ ڪنديون. معاھدو حضرت علي ڪرم الله وجهه جن لکيو<ref name=" ٺٽوي " />. واپسي ۾ رستي ۾ سورة الفتح نازل ٿي === خيبر جي فتح=== سن ۷ ھجري ۾ غزوه خيبر واقع ٿي<ref name=" ٺٽوي" />. خيبر ۾ يھودين جا ۶ قلعا واقع ھيا جن مان سڀ کان مضبوط قلعو قموس ھيو جنھن جو مالڪ مرحب نالي سردار ھيو<ref name=" علوي" />. غزوه خيبر جي موقعي تي نبي ڪريم {{درود}} فرمايو تہ:"سڀاڻي اسان اسلامي جھنڊو ان شخص جي حوالي ڪنداسون جيڪو الله ۽ ان جي رسول سان محبت ڪندڙ ھوندو ۽ الله ۽ ان جو رسول ان سان محبت ڪندڙ ھوندا". ٻئي ڏينهن اھو جھنڊو علي بن ابي طالب رضہ کي ڏيندي فرمايو تہ: " اي علي! ھتان جي رھاڪن سان وڙھڻ ۾ تڪڙ نہ ڪجانء، پھريان سندن آڏو دين جي دعوت ۽ الله جي حقن جي ڄاڻ رکجان. پوء رب سائين ھڪ ماڻھو کي به تنھنجي ھتان ھدايت تي ھلايو تہ تنھنجي لاء اھو ڳاڙھن اٺن کان بہ ڀلو آھي"<ref name=" ٺٽوي " />. ھن غزوہ ۾ مسلمانن جي لشڪر مان ۱۵ ماڻھو فوت ٿيا جڏھن ته يھودين جا ۹۳ ڄڻا مارجي ويا جن ۾ انھن جا جنگي جوڌا مرحب ۽ سندس ڀاء حارث، ٻہ سردار عامر ۽ ياسر پڻ شامل هئا<ref name=" ٺٽوي " />. مرحب ، حارث ۽ عامر کي علي بن ابي طالب رضہ ۽ ياسر کي زبير بن عوام ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق علي بن ابي طالب رضہ قتل ڪيو<ref name=" ٺٽوي " />. مرحب سان ويڙھ دوران علي بن ابي طالب تلوار جو زوردار وار مرحب جي مٿي تي ڪيو جيڪو ان جي لوھي ٽوپلي، ۽ مٿي کي چيري سندس ڏندن تائين لڳو ۽ مرحب مارجي ويو<ref name=" Awan " />. جنگ ۾ جڏھن ڇتي ويڙھ شروع ٿي تہ پاڻ سڳورن {{درود}} فرمايو ته "ھاڻي تنور تتو آھي"<ref name=" ٺٽوي " />. سخت ويڙھ بعد قاموس قلعو مسلمانن جي قبضي ۾ آيو تہ يھودين رحم جي درخواست ڪئي جيڪا قبول ڪئي وئي<ref name=" Awan " />. خيبر جي فتح بعد مرحب جي ڀائٽي ۽ ھڪ امير سلام بن مشڪم جي زال زينب بنت حارث نبي ڪريم {{درود}} جن دعوت ڪئي جنھن ۾ ٻاڪري گوشت جي ڀاڄي ۾ زھر وجھي کين کارايو پر نبي ڪريم {{درود}} جن کيس معاف ڪري ڇڏيو ۽ بعد ۾ اھا عورت مسلمان ٿي وئي<ref name=" ٺٽوي " /><ref name =" الاصابہ ۱" > الاصابہ، ابن حجر، جلد ۴, صہ ۳۱۴ </ref>. ھڪ ٻي روايت مطابق جڏھن بعد ۾ زھر سبب بشر بن براء فوت ٿي ويو تہ ان جي قصاص ۾ کيس قتل ڪيو ويو<ref name="ٺٽوي " /><ref name ="البدايہ ۱ " > البدايہ والنھايہ، ابن ڪثير، جلد ۴, صہ ۲۱۰ </ref>. === مڪي جي فتح=== صلح حديبيه کان پوء مسلمانن کي امن سان تبليغ جو موقعو ملي ويو. قريش جي بڇ تي سندن اتحادي بنو بڪر قبيلي وارن بنو خزاعہ وارن تي حملو ڪيو جنھن ۾ قريش جا عڪرمہ بن ابوجھل ۽ صفوان بن اميه وارا شناخت مٽائي بنو بڪر وارن سان گڏجي وڙھيا. انھن حرم ۾ پناھ ورتي پر کين اتي قتل ڪيو ويو. بنو خزاعہ وارا مديني ۾ نبي ڪريم {{درود}} وٽ دانھن کڻي آيا ۽ انصاف جي گھر ڪئي. نبي ڪريم {{درود}} قريش ڏانھن ھيٺين ٽن شرطن مان ڪو به ھڪ قبول ڪرڻ جو مطالبو ڪيو: <br/> # جن کي قتل ڪيو ويو انھن جي خون بھا ادا ڪيو.<br/> # قريش بنو بڪر قبيلي سان اتحاد ختم ڪن.<br/> #صلح حديبيه جي منسوخي جو اعلان ڪن.<br/> قريشن صلح حديبيه جي منسوخي جو شرط قبول ڪيو. جڏھن مسلم نمائندو واپس ھليو ويو تہ پوء انھن ارادو تبديل ڪيو ۽ ابوسفيان مديني ۾ نبي ڪريم {{درود}} سان صلح حديبيه جي ٻيھر بحالي لاء ملڻ آيو پر نبي ڪريم {{درود}} ساڻس نه مليو. ھن صحابين کي منٿ ڪئي تہ سندس مدد ڪن پر ڪجھ نہ وريس<ref name="Awan " />. ۱۰ رمضان سن ۸ ھجري تي مسلمانن جي ڏھ ھزار ماڻھن جي لشڪر سان نبي ڪريم {{درود}} مڪي ڏانھن روانو ٿيو. حرم ۾ رتوچاڻ کان بچڻ خاطر ان روانگي کي مخفي رکيو ويو تہ جيئن مڪي وارن کي تعجب ۾ وجھجي. جڏھن مڪي ٻاھران خيما کوڙيا ته رات جو لشڪر جي ھر سپاھي کي الڳ باھ ٻارڻ جو حڪم ڏنو. ان وقت باھ جي ھڪ مچ جو مطلب ۱۰ کان ۱۵ ماڻھن جي بيٺڪ سمجھيو ويندو ھو<ref name=" Awan " />. ابوسفيان ، حاڪم اب حزام ۽ بديل ابن ورقه صلح جي لاء مسلمانن جي ڪئمپ ۾ پھتا پر ھاڻي اھو وقت ڪانه رھيو. ان بعد ابوسفيان عباس بن عبدالمطلب جي مدد سان نبي ڪريم {{درود}} وٽ معافي لاء پيش ٿيو. عمر بن خطاب کيس اسلام جو سخت دشمن ھجڻ ڪري مارڻ لاء زور ڀريو پر نبي ڪريم ان تي رحم ڪندي فرمايو تہ ڊپ نہ ڪر. ان کي اسلام ۾ داخل ٿيڻ جي دعوت ڏني وئي پر ھو ان لاء راضي نہ ھيو. جڏھن ٻئي ڏينهن تي اسلامي لشڪر جا جٿا مڪي ۾ داخل ٿيندي ڏٺا تہ پوء مسلمان ٿيو<ref name=" Awan" />. مڪي وارن مقابلو نہ ڪيو پر عڪرمہ جي ٽولي خالد بن وليد واري جٿي تي حملو ڪري ٽن مسلمانن کي ماريو ۽ عڪرمہ جي جٿي مان ۱۳ ڄڻا مارجي ويا ۽ عڪرمہ ڀڄڻ تي مجبور ٿي ويو. ڪعبي ۾ موجود ۳۶۰ بتن کي ڊاٿو ويو<ref name=" Awan " />. اعلان ڪيو ويو تي جيڪي گھرن جي اندر در بند ڪري ويھندا، جيڪي ھٿيار ڦٽي ڪندا يا جيڪي ابوسفيان جي گھر ۾ پناھ وٺندا انھن لاء عام معافي ھوندي. جن جن نبي ڪريم {{درود}} سان مجرمانه زيادتيون ڪيون ھيون نبي ڪريم {{درود}} انھن سڀني کي معاف ڪري ڇڏيو<ref name=" Awan " />. مڪي جي فتح بعد مديني ڏانهن ھجرت ڪرڻ جي فرض جي حڪم کي رد ڪيو ويو<ref name=" ٺٽوي " />. ===طائف جي فتح=== مڪي جو فتح بعد طائف وارا بدوين جا ھوازين، ٽقف ۽ ٻيا مشرڪ قبيلا مسلمانن تي حملي جو منصوبو جوڙڻ لڳا. نبي ڪريم {{درود}} جن سندن مڪي تي چڙھائي کان اڳ ساڻن جنگ جي تياري ڪئي ۽ شوال سن ۸ ھجري ۾ ٻارھن ھزار مسلمانن جي لشڪر سان طائف طرف روانا ٿيا ۽ جڏھن حنين جي اونھي ۽ سوڙھي وادي ۾ مڪي کان ۱۰ ميلن جي فاصلي تي طائف واري رستي تي پھتا تہ مٿانھن پاسن کان سندن مٿان تيرن جي برسات ڪئي وئي<ref name=" Awan " />. مسلمانن جي لشڪر ۾ ڀاڄ پئي رسول ڪريم {{درود}} کين سڏيندو رھيو. مؤمن ڀاڄ وارن مان رستو ڪڍي گھوڙا پڻ ڇڏي پيغمبر طرف وڌي ويڙھ شروع ڪئي جنھن بعد مشرڪن ۾ ڀاڄ پئي ۽ ثقف وارن طائف ۾ پناھ ورتي<ref name=" Awan" />. مسلمانن اڳتي وڌي طائف جو محاصرو ڪيو جنھن بعد طائف فتح ٿي ويو. قيدين کي آزاد ڪيو ويو ۽ طائف وارن قبيلن کي معافي ڏني وئي جن جي وڏي اڪثريت اسلام ۾ داخل ٿي وئي. مال غنيمت کي مڪي جي تازو اسلام ۾ داخل ٿيندڙن ۾ ورھايو ويو<ref name=" Awan " />. ==قرآن ۾ سندس تعارف== "اسان توھان کي حق جي علم سان خوشخبري ڏيڻ وارو ۽ ڊيڄارڻ وارو ڪري موڪليو"..(سورة البقرہ جي آيت ۱۱۹). "مان توھان جي وچ ۾ توھان مان ئي ھڪ رسول موڪليو، جيڪو توھان کي منھنجون آيتون ٻڌائي ٿو ، توھان جي زندگين کي سنواري ٿو ، توھان کي ڪتاب ۽ حڪمت جي تعليم ڏئي ٿو، ۽ توھان کي اھي ڳالھيون سيکاري ٿو جيڪي توھان نہ ڄاڻيندا هئا"...(سورة البقرہ آيت ۱۵۱). "اسان توکي ماڻھن لاء ھڪ رسول بڻائي موڪليو آهي. جنھن رسول جي اطاعت ڪئي ان دراصل الله جي اطاعت ڪئي".. (سورة النساء آيت ۸۰). "تون الله جي راھ ۾ وڙھ، تون پنھنجي ذات کانسواءِ ڪنھن ٻئي لاء ذميدار ناھين" (سورة النساء آيت ۸۳). "اي پيغمبر! جيڪو ڪجھ رب طرفان توتي نازل ڪيو ويو آهي اھو ماڻھن تائين پھچاء، جيڪڏهن تون ايئن نہ ڪيو ته تو پنھنجي پيغمبري جو حق ادا نہ ڪيو". ( سورة المائدہ ، آيت ۶۷). " محمد ان کانسواءِ ڪجھ ناھي بس ھڪ رسول آھي ، ان کان اڳ ٻيا رسول بہ گذاري چڪا آهن"... ( سورة آل عمران ، آيت ۱۴۴). "( اي پيغمبر) اھا الله جي رحمت آ جو تون ھنن ماڻھن لاء ڏاڍو نرم مزاج آھين " (سورة آل عمران ، آيت ۱۵۹). " درحقيقت مومنن تي الله اھو وڏو احسان ڪيو آھي جو سندن وچ ۾ انھن منجھان ھڪ اھڙو رسول اٿاريو جيڪو کين ان جون آيتون ٻڌائي ٿو ، سندن زندگين کي سنواري ٿو ۽ کين ڪتاب ۽ حڪمت جي تعليم ڏئي ٿو..." ( سورة آل عمران ، آيت ۱۶۴). == الوداعي حج == ۲۵ ذوالقعد ۱۰ ھجري (23 فيبروري 632) تي نبي ڪريم {{درود}} حج جي لاء مڪي مان مسلمانن جي ھڪ تمام وڏي اڪثريت سان گڏجي روانا ٿيا ۽ ۴ ذوالحج تي مڪي ۾ داخل ٿيا<ref name=" Awan " />. ۸ ذوالحج تي منا پھتا جتي ۹ ذوالحج جي صبح تائين ترسيا ۽ پوء عرفات پھتا جتي نمرا ۾ خيما کوڙيا ويا<ref name=" Awan" />. اتي مسلمانن جو مجموعو ھڪ لک چاليھ ھزار جي لڳ ڀڳ ھيو. اھو حجةالبلاغ ( وڏو حج) ۽ حجة الوداع (الوداعي حج) سڏيو ويو<ref name="Awan " />. نبي ڪريم {{درود}} سٽ تي ويھي خطبو ڏنو. مقرر ٿيل ماڻھو وڏي آواز خطبي جي لفظن کي دھرائي رھيا ھئا تہ جيئن سمورن حاجين تائين خطبو پھچي<ref name=" Awan " />. ==سندس وڇوڙو== صفر جي آخري رات دير سان جنت البقيع طرف اصحابين جي قبرن طرف ويا ۽ انھن ڏينھن ۾ کين مٿي ۾ سور ۽ بخار شروع ٿي چڪو ھو. وفات کان ۳ ڏينھن اڳ ڪمزوري ايتري وڌي وئي جو ابوبڪر صديق کي نماز جي امامت لاء چونڊيائون<ref name=" Awan " />. آخري ڀيرو امامت لاء علي بن ابي طالب ۽ فضل بن عباس جي سھاري سان مسجد نبوي ۾ داخل ٿيا<ref name=" Awan " />. سندن وفات بيبي عائشه رضه واري گھر ۾ ٿي جتي سندن تدفين ٿي جنھن جي مٿان ھاڻي سبز گنبذ واقع آهي<ref name="Awan " />. ==روضو مبارڪ== == توھين رسالت جا واقعا ۽ قانون== ==سيرت تي لکيل مستند ڪتاب== ===حديثن وارا مستند ڪتاب=== ==حضرت محمد صه ۽ مغربي فلاسافر== [[فائل:Muhammad Seal.svg|thumb|left|upright=0.8|حضرت محمد {{درود}} جي مھر جيڪا منڊي ۾ جڙيل ھئي ۽ سرڪاري خط و ڪتابت ۾ استعمال ڪئي ويندي ھئي]] ” پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي باري ۾ گوئٽي هڪ ڊگهو نظم لکيو جيڪو '''Mahomet's Gesang''' جي نالي سان مشهور آهي. ان نظم ۾ گوئٽي پاڻ سڳورن {{درود}} جي چهري جي هڪ محبت ڀري تصوير چٽي آهي هن نظم آخر ۾ گوئٽي لکيو آهي ته: ”پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي چهري مبارڪ تي نظر پوڻ سان انسان سندن مفتون ٿي پوندو.“ جرمن فيلسوف لائبنز (Leibniz) (1646-1716ع) متعلق پروفيسر اشپيز لکيو آهي ته پاڻ سڳورن {{درود}} جن کي ’دين الفطرت‘ جو باني سمجهندو هو.<ref>ڊاڪٽر قاضي نبي بخش؛ رسالو:مهراڻ؛ ڇپيندڙ:سنڌي ادبي بورڊ؛ 1962ع</ref> ==درود ۽ صلوات== [[فائل:Salavat of the prophet.png|thumb|left|upright=1.5|صلوات]] ==حوالا== {{حوالا}} [[زمرو:اسلام]] [[زمرو:محمد|*]] th8spt80xhgnt5bf7w4fzgbkug6cbsq 240411 240410 2022-08-28T10:26:12Z Intisar Ali 8681 wikitext text/x-wiki {{Infobox person | honorific_prefix = ابوالقاسم | name = '''<span style='color: Green'>مُحَمَّدٌ</span>''' <!-- include middle initial, if not specified in birth_name --> | honorific_suffix = صلي الله عليه وآله وسلم | image =Dark vignette Al-Masjid AL-Nabawi Door800x600x300.jpg | image_size = 300px | alt = | caption = سندن نالو خوش خطاطي ۾ لکيل | native_name = ابوالقاسم | native_name_lang = عربي | birth_name = <!-- only use if different from name above --> | birth_date = {{birth date |570|04|20}} | birth_place = مڪو | baptised = <!-- will not display if birth_date is entered --> | disappeared_date = <!-- {{disappeared date and age|YYYY|MM|DD|YYYY|MM|DD}} (disappeared date then birth date) --> | disappeared_place = | disappeared_status = | death_date = {{death date and age|632|06|08|570|04|20}} | death_place = مدينو | death_cause = سخت بخار | body_discovered = | resting_place = مسجد نبوي، مدينو منور | resting_place_coordinates = <!-- {{coord|LAT|LONG|type:landmark|display=inline}} --> | monuments = مسجد نبوي | residence = مڪو پوء مدہنو | nationality = عرب | other_names = 99 نالا: مجتبیٰ، مصطفیٰ، بشیر، نذیر، احمد وغیرہ | ethnicity = <!-- Ethnicity should be supported with a citation from a reliable source --> | citizenship = حجاز | education = اُمِي | alma_mater = | occupation = واپار ، حاڪم ، قاضي، فوجي ڪمانڊر، معلم | years_active = | era = | employer = | organization = | agent = | known_for = اسلام جو پيغمبر | notable_works = *خدا جو ڏنل قرآن پھچائڻ * مديني جي رياست جو بنياد وجھندڙ * مسجد نبوي جو معمار *اسلام جي تعليم ڏنائين * حديث | style = | home_town = مڪو | salary = | net_worth = <!-- Net worth should be supported with a citation from a reliable source --> | height = <!-- "X cm", "X m" or "X ft Y in" plus optional reference (conversions are automatic) --> | weight = <!-- "X kg", "X lb" or "X st Y lb" plus optional reference (conversions are automatic) --> | television = | title = | term = | predecessor = عيسيٰ مسيح | successor = ڪو بہ نہ | party = | movement = | opponents = عربستان جا مشرڪ ۽ يھودي | boards = | religion = <!-- Religion should be supported with a citation from a reliable source --> | denomination = <!-- Denomination should be supported with a citation from a reliable source --> | criminal_charge = <!-- Criminality parameters should be supported with citations from reliable sources --> | criminal_penalty = | criminal_status = | spouse =* خديجه بنت خويلد (595–619) *سوده بنت زمعه (619–632) *حفصه بنت عمر (624–632) *جويريه بنت حارث (628–632) *عائشه (619–632) *زينب بنت جحش (627–632) *صفيه بنت حيي (629–632) *زينب بنت خزيمه (625–627) *ام سلمه (629–632) *ام حبيبه (628–632) *ريحانه بنت زيد (629–631) *ماريه قبطيه (630–632) *ميمونه بنت حارث (630–632) | partner = <!-- (unmarried long-term partner) --> | children = *عبد الله بن محمد، *قاسم بن محمد، *ابراهيم بن محمد، *زينب بنت محمد، *رقيه بنت محمد، *ام ڪلثوم بنت محمد، *فاطمه زهرا رضہ | parents = *عبد الله بن عبد المطلب * آمنہ بنت وھب | relatives = * عبدالمطلب (ڏاڏو) *ابوطالب (چاچو) * حمزہ (چاچو)رضہ *ابو لھب (چاچو) *علي رضہ (ڀائٽو، ۽ ڄاٽو) *عباس رضه (،چاچو) * ابو بڪر رضہ (سھرو) * عمر فاروق رضه (سھرو) *ابوسفيان (سھرو) | callsign = | awards = رحمته العالمين | module = آخري نبي | module2 = | module3 = | module4 = | module5 = | module6 = | signature =Muhammad Seal.svg | signature_alt = | signature_size = 50px | website = <!-- {{URL|example.com}} --> | footnotes = }} <br/> '''حضرت مُحَمَّد''' {{درود}} {{ٻيا نالا|انگريزي= '''Hazrat Muhammad '''pbuh}}(اپریل570ع - جون 632ع) مسلمانن جي عقيدي مطابق الله سبحان و تعالیٰ جو آخري نبي ۽ رسول ھيو جنھن تي [[آسماني ڪتابن جا نالا|آسماني ڪتاب]] [[قرآن| قرآن مجيد]] نازل ٿيو. 40 سالن جي عمر ۾ [[عربستان]] جي شھر [[مڪو| مڪي]] ۾ نبوت جو اظھار ڪندي اسلام جي توحيد واري عقيدي جي تبليغ جو آغاز ڪيو. سندس ڏنل تعليم عربن جي ان خطي ۾ ھڪ زبردست انقلاب برپا ڪيو. قرآن مجيد ۾ سندس زندگي مبارڪ کي '''اسوه''' سڏيو ويو آهي<ref name =" علوي" > بذل القوۃ فی حوادث سنی النبوۃ (سيرت هاشمي)، از: امام العصر مخدوم محمد ھاشم محدث ٺٽوي، ترجمو: پروفيسر اسرار احمد علوي، مھراڻ اڪيڊمي شڪارپور، ڇاپو ٻيو جولائي 2004ع ۾ لکيل مترجم جو نوٽ: تقديم </ref>. سورة الاحزاب جي آيت 21 ۾ فرمان آھي ته:'''لقد کان لکم فی رسول اللہ اسوۃ حسنہ''': ترجمو: "بيشڪ اوھان جي لاء خدا جي رسول {{درود}} جي ذات ۾ ھڪ بھترين نمونو آھي." لفظ اسوة جي عام معنیٰ طريقو يا نمونو آھي<ref name=" علوي " />. اسوہ انسان جي ان حالت کي چيو ويندو آهي جيڪا ھو ڪنھن ٻئي انسان جي پيروي ڪندي اختيار ڪري<ref name ="راغب " > مفردات الفاظ القرآن, از: ابو القاسم راغب اصفھانی صہ ۱۴۰ </ref>. اسلامي عقيدي مطابق محمد رسول الله {{درود}} جن جي اطاعت مسلمانن جي ايمان جو لازمي جز ۽ فرض آهي ۽ ان جي اطاعت کي قرآن مجيد ۾ الله جي اطاعت جي مثل سڏيو ويو آهي. سورة النساء جي آيت ۶۴ ۾ قرآن فرمائي ٿو ته: ''' وما ارسلنا من رسول الا لیطاع باذن اللّٰہ''': ترجمو: "۽ اسان موڪليا جيڪي رسول تہ انھن جي پيروي ڪئي وڃي، الله جي حڪم سان". دين جي عالمن ۽ قرآن جي شارحن جو اھو عقيدو آهي ته قرآن ھڪ تحريري دستور آھي جنھن جي عملي صورت سرور ڪونين {{درود}} جن جي ذات آھي، جن جو ڪوبه قول ۽ فعل حڪم خداوندئ کان وار برابر بہ ھيڏي ھوڏي ھٽيل نه آهي<ref name=" علوي " />. ايليا (بيت المقدس) ۾ ھجرت جي پنجين سال [[ھرقل|ھرقل اعظم]] (Hercules) جي درٻار ۾ سندس بدترين دشمن [[ابوسفيان]] پڇا ڪرڻ تي ٻڌايو ھو تہ "نبوت کان اڳ بہ اوھان {{ درود}} ڪڏهن ڪوڙ نہ ڳالھايو آھي"<ref name=" علوي " />. پاڻ ڪريمن پنھنجي بيمثال ڪردار وسيلي ڪٺور قلبن کي نرم ڪري انھن جو تزڪيو ڪيو<ref name=" علوي " />. سندن ھر عمل جي تقليد کي اسلامي دين ۾ سنت جو مقام حاصل آهي<ref name="علوي " />. مولانا ابوالڪلام آزاد مطابق:"قرآن ۽ نبي سائين {{درود}} جن جي زندگي ساڳي شئي آھي، قرآن متن آھي تہ سيرة ان جي تشريح ۽ قرآن علم آھي تہ سيرة ان جو عمل. ان ڪري انسانيت جي سمورن اھنجن ۽ آزارن جو علاج ان سيرت جي مطالعي ۾ ئي ملي سگھندو"<ref name ="آزاد " > سیرۃ کے عملی پہلو (اردو) ، از: مولانا ابوالڪلام آزاد، صہ ۹</ref>. == قبيلو ۽ گھراڻو == حضرت محمد {{درود}} جو قبيلو [[قريش]] ۽ گھراڻو [[بنو هاشم]] ھيا جيڪي حضرت ابراهيم جي بيبي ھاجرہ {{ٻيا نالا|عبراني= ''' Hagar '''}} مان وڏي پٽ حضرت اسماعيل جي اولاد مان ھيا. حضرت [[ابراهيم]] پنھنجي وڏي پٽ حضرت [[اسماعيل]] ۽ سندس ماء کي مڪي جي ويران وادي ۾ رھايو جتي ٻنھي پيء ۽ پٽ گڏجي [[ڪعبو]] تعمير ڪيو. ان ويراني ۾ [[زمزم]] جي چشمي جي برآمد ٿيڻ سان جرھوم جي قبيلو سندن مرضي سان اتي آباد ٿيو ۽ اڳتي هلي اسماعيل جي شادي ٿي ۽ کيس ٻارھن پٽ ڄاوا جن مان وڏي پٽ جو نالو قدار ھيو. آھستي آھستي اسماعيلين جو تعداد وڌندو ويو.<ref name ="سعيد" >The Life of Muhammad, the Prophet , by:Syed Saeed Akhtar Rizvi, page ،9,7,8,6,</ref> بائيبل مطابق خدا جو واعدو ٿيل ھيو تہ اسماعيل جي اولاد کي تيزي سان وڌائيندو <ref>{Genesis 21:13}</ref> اھي پوري حجاز ۾ ڦھلجي ويا. عیسیٰ مسیح جي پيدائش کان 200 سال اڳ قدار جي اولاد مان عدنان مشھوري ماڻي ٻنھي جي وچ واري شجري جي اڃان ڪا پڪ نہ ٿي سگھي آھي ڇو تہ عربن گھڻا شجرا بيان ڪيا آهن.محمد صہ انھن شجرن تي تبصرو ڪندي فرمايو ھيو تہ {{quote|جڏهن منھجو شجرو عدنان تائين پھچي تہ بس ڪريو|محمد صہ<ref name = " سعيد"/>|}} نبي ڪريم {{درود}} جو شجرو محمد بن عبدالله بن عبدالمطلب بن ھاشم بن عبدمناف بن قصي بن ڪلاب بن مرہ بن ڪعب بن لوئي بن غالب بن فاھر بن مالڪ بن نادر بن ڪنانہ بن خزيمه بن مدريڪہ بن الياس بن موضر بن نظار بن معاذ بن عدنان آھي<ref name ="مبارڪپوري " >When the moon split (A biography of Prophet Muhammad pbuh ) by: Safiur Rehman Mubarakpuri ,Translated by Tabasum Siraj, Michael Richardson and Badar Azamabadi Daruslam Publishers Riyadh, Houston, Lahore </ref>. ٽين صدي عيسويءَ ۾ عدنان جي اولاد مان ھڪ سردار ٿيو جنھن جو نالو فاھر ھيو جنھن لاء خيال آهي تہ ان کي [[قريش]] سڏيندا ھيا ڪن جو وري خيال آھي تہ فاھر جي پنجين پيڙهيءَ ۾ پنجين صدي عيسويءَ ۾ [[قصي بن ڪلاب]] بن مرہ بن لوئي، بن غالب بن فاھر نالي ھڪ طاقتور شخص مشھور ٿيو جنھن کي قريش سڏيندا ھيا ء ان جي اولاد [[قريشي]] سڏبا ھيا<ref name=" مبارڪپوري " /><ref name=" سعيد " />. علامہ شبلي نعماني، علامہ طبري مطابق قصي ئي پھريون شخص ھيو جنھن کي قريش سڏيو ويو. قصي سڀني اسماعلين کي گڏ ڪري قائل ڪيو تہ خانہ بدوشي ترڪ ڪري ڪعبي جي چؤطرف مستقل رھائش اختيار ڪن. قصي ڪعبي جي نگران خزاہ قبيلي جي ھليل نالي ھڪ شخص جي نياڻي سان شادي ڪئي ۽ ھليل جي وصيت ذريعي ڪعبي جي نگراني جي ذميداري قصي جي حوالي ٿي جنھن کوڙ ادارن کي قائم ڪيو جن ۾ دارالندواہ (گڏجاڻي واري جاء) شامل ھئي جتي ويھي جنگ ۽ امن سميت اھم معاملن جا فيصلا ، شادين جا اجتماع ٿيندا هئا. قافلن جي روانگي پن ٿيندي هئي.ھن سقايہ ( حاجين کي پاڻي فراهم ڪرڻ جو بندوبست)، رفادہ ( حاجين کي کاڌخوراڪ فراھم ڪرڻ جو بندوبست) پڻ قائم ڪيا<ref name = "سعيد "/> ھن حاجين جو مشاعرالحرم ۾ رات ٽڪائڻ جو بندوبست ء پوري واديءَ کي بتين سان منور ڪري کين سھولتن فراھم ڪرڻ جي شروعات ڪئي. زمزم جو چشمو صديون پھرين لٽجي ويو ھو ھن ان کي ڳولي پھريون دفعو کوھ کوٽايو ۽ پاڻي جي بحالي ٿي. ھن ڪعبي جي ٻيھر تعمير ڪرائي. ھن جي وفات بعد ماڻھو حاجون (موجوده جنت المولا واري قبرستان) ۾ سندس قبر جي زيارت لاءِ ويندا ھئا. ھن کي ڪعبي جون ڇھ ذميداريون ھيون جيڪي ھن پنھنجي وفات کان اڳ پنھنجي وڏي پٽ عبدالدار کي سونپيون. قصي کي پنج پٽ ء ھڪ ڌيءُ ھئي. سندس ٻئي پٽ مغيرہ کي عبداالمناف سڏيندا ھيا، جيڪو قبيلن ۾ معتبر ۽ قائدانہ صلاحيتن وارو ليکيو ويو. عبدالمناف کي ڇھ پٽ ٿيا جن ۾ ھاشم، مطلب، عبد شمس ۽ نوفل مشھور ٿيا. عبدالدار ۽ عبداالمناف جي وفات کان پوءِ ڪعبي جي ذميداري سنڀالڻ ۾ سندن اولاد ۾ تڪرار شروع ٿيو پر پوء ٺاھ ٿي وين. اھو طئي ٿيو تہ پاڻي پيارڻ ، کاڌ خوراڪ فراھم ڪرڻ ۽ جنگ ۾ قيادت جي ذميداري عبداالمناف جي اولاد ڏي منتقل ٿي. ليوا ۽ حجابہ جي ذميداري عبدالدار جي اولاد کي ملي باقي دارالندواہ جي سربراهي ٻنھي جي خاندانن ۾ رھي. انھن مان ھاشم گھڻو نالو ڪڍيو جنھن کي کاڌي کارائڻ جي ذميداري ملي. ھڪ ڀيري مڪي ۾ وڏو ڏڪار آيو تہ ھاشم پنھنجي سموري دولت کڻي شام ويو اتان اٽو ۽ سڪل ماني خريد ڪري مڪي آيو ۽ روزانو اٺن کي ڪھي انھن مان ٻوڙ ٺاھي ماني جا ٽڪرا ان ۾ ملائي سموري قبيلي کي گھرائي کارائيندو هو ڏڪار جي خاتمي تائين ھن قبيلي جي مدد جاري رکي کوڙ ماڻھن کي مرڻ کان بچائي ورتو.ان خدمت جي بدلي ئي کيس ھاشم جو نالو مليو جنھن جي معني ( مانيءَ کي ) ٽڪر ڪندڙ آھي. ھاشم جو اصل نالو امر{{ٻيا نالا|انگريزي=Amr}} ھيو. ھاشم مڪي جي واپاري قافلن جو بنياد وجھندڙ پڻ ھيو. ھن باظنتيني شھنشاھ کان حڪمنامو حاصل ڪيو جنھن تحت قريش قبيلي کي ھر قسم جي ٽئڪس ۽ ڊيوٽي کان آزاد ڪري انھن جي ڪنٽرول وارن ملڪن ۾ آزاد اچ وڃ جي اجازت ڏنل ھئي<ref name = " سعيد "/> ھن اھا ساڳي سھولت ايٿوپيا جي بادشاھ کان پڻ حاصل ڪئي ۽ ان وقت يمن ايٿوپيا جو حصو ھيو.اھڙي طرح قريش جا واپاري قافلا يمن کان شام ۽ بازنظيني شھر انقرہ تائين وڃڻ شروع ٿيا.<ref name = "سعيد "/> ھاشم جڏهن 25 سالن جو ھيو تہ سن 488 عيسويءَ ۾ فلسطين جي غزہ واري ھنڌ وفات ڪري ويو ۽ کيس اتي ئي دفن ڪيو ويو. اھا جاء غزہ ھاشم يا ھاشم جي غزہ سڏجڻ شروع ٿي وئي. ھن يثرب جي عدي بنو نجار قبيلي جي سلمیٰ بنت امر سان پرڻو ڪيو جنھن مان عبدالمطلب پيدا ٿيو جيڪو اڃان ننڍڙو ھيو تہ ھاشم وفات ڪري ويو.ان کان سواءِ ھاشم کي چار ٻيا پٽ پڻ ھيا جن ۾ اسد، نضلا، سئفي ۽ ابو سئفي شامل ھيا جن مان پوين ٽن کي اولاد ڪانہ ٿي باقي اسد کي [[فاطمه بنت اسد]] نالي نياڻي ڄائي جيڪا علي رضہ بن ابي طالب جي ماء ھئي. ھاشم جو اھڙي طرح نسل عبدالمطلب مان اڳتي ھليو<ref name = " سعيد"/>. عبدالمطلب يثرب ۾ پنھنجي ناني جي گھر ۾ پيدا ٿيو. ھاشم جي وفات بعد سندس ڀاء مطلب خاندان جو وڏو بڻيو جيڪو پنھنجي ننڍي ڀائٽي عبدالمطلب بن ھاشم کي مڪي وٺي آيو جڏھن مطلب اٺ تي مڪي ۾ داخل ٿيو تہ ماڻھن ڇوڪري کي مطلب جو غلام سمجھي عبدالمطلب چوڻ شروع ڪيو ۽ مطلب وضاحت ڪندو رھيو تہ اھو سندس ڀائٽيو آھي پر ھاشم جي ان پٽ تي عبدالمطلب نالو پئجي ويو<ref name = " سعيد "/>. عبدالمطلب جو اصل نالو شعيبت الحمد ھيو. مطلبجي وفات بعد سقايہ ۽ رفادہ جي ذميداري عبدالمطلب جي حصي ۾ آئي. ھن 82 سالن تائين عمر ماڻي ۽ پوئين وقت ھن کي مڪي جي سربراھ جو خطاب پڻ مليو<ref name = " سعيد"/> ==والدين== نبي ڪريم {{درود}} جي والد جو نالو عبدالله بن عبدالمطلب ھيو جنھن سندس ولادت کان ڪجھ مھينا اڳ يثرب ۾ ۲۵ سالن جي عمر ۾ وفات ڪئي<ref name =" Awan" > Siraj u Munira, By: Muhammad Ikramun Nabi Awan and Ms Nusrat Tiwana, 1st edition, Nov 2014, Pages: 23, 25 ,27, 28, 39,40 to 86 </ref>. بيبي آمنه جو شجرو آمنه بنت وھب بن عبدمناف بن زھرہ بن ڪلاب ھيو ۽ خيال آهي ته ڪلاب ساڳيو نبي ڪريم {{درود}} جي پڙ ڏاڏن مان ھڪ ھيو<ref name=" مبارڪپوري " />. عبدالمطلب ھاشم جو پٽ ھيو. ھاشم شام ويندي يثرب ۾ بنوعدي بن نجات قبيلي جي سلمیٰ بنت عامر سان شادي ڪئي سندس روانگي وقت اھا اميد سان ھئي ۽ پاڻ شام ۾ فلسطين واري شھر غزه ۾ وفات ڪري ويو<ref name=" مبارڪپوري " />. سلمیٰ بنت عامر سندس پٽ شيبه کي جنم ڏنو. ھاشم جي ڀاء مطلب کي خبر پئي تہ ڀائٽي کي يثرب مان وٺي آيو جڏھن مڪي ۾ داخل ٿيو تہ ماڻھن سمجھيو تہ ڇوڪرو سندس غلام آهي جنھن ڪري شيبه تي عبدالمطلب جو نالو پئجي ويو<ref name=" مبارڪپوري" />. عبدالمطلب جو پٽ عبدالله خوبصورت نوجوان ھيو ۽ کيس ذبيحہ (قربان ٿي ويل) سڏيندا ھيا<ref name=" مبارڪپوري " />. ==جنم== نبي ڪريم {{درود}} جن ۱۲ ربيع الاول تي فجر جي وقت بمطابق ۳۰ اپريل ۵۷۱ع ۾ پيدا ٿيا<ref name ="الفضل " > [ https://www.alfazlonline.org/07/01/2020/9519/] الفضل آن لائين</ref>. سندس ولادت ابرہ جي لشڪر جي تباھي کان ۵۵ ڏينھن بعد ٿي<ref name=" Awan " />. ڏاڏي عبدالمطلب سندس نالو محمد رکيو<ref name=" Awan " />. == ننڍپڻ== عربن جي اميرن جي رواج مطابق پرورش لاء ڏاڏي کيس بدو عربن جي بني سعد قبيلي سان تعلق رکندڙ حليمه سعديه جي حوالي ڪيو<ref name=" Awan " />. حليمه ۽ سندس مڙس حارث ٻار وٺڻ وقت الجھن ۾ ھيا تہ شايد کين مناسب معاوضو نہ ملي سگھي پر جلد ئي کين ٻار جي ڀلاري ھجڻ جي سمجھ آئي<ref name=" Awan" />. حليمه جي نياڻي شيماء سندس پرورش ۾ ماء جي مدد ڪئي<ref name=" Awan " />. ننڍپڻ ۾ پنھنجي رضاعي ڀائرن ۽ ان رضاعي ڀيڻ سان گڏجي ٻڪريون پڻ چاريندو ھو<ref name="Awan " />. جڏھن ۶ سالن جو ٿيو تہ ماء آمنه کيس سندس پيءُ جي قبر جي زيارت ۽ سندس ناناڻي گھر گھمائڻ لاء يثرب وٺي آئي<ref name="Awan " />. واپسي ۾ بيمار ٿي پئي ۽ آبوا جي مقام تي وفات ڪري وئي. تدفين بعد مائٽن کي نظر نہ آيو ۽ جڏھن کيس ڳوليائون تہ پنھنجي ماء جي قبر وٽ ويٺل روئندي ڏٺائونس <ref name=" Awan" />. بعد ۾ جڏھن اصحابين سان گڏ ماء جي قبر تي آيا تہ سندس قبر جي مٽي تي ھٿ ڦيرائيندي ڏاڍو رنا ھيا ۽ ان وقت اصحابي ڪافي پري بيٺا ھئا ۽ کين اھو چوندي ٻڌو تہ سندس ماء جي شفقت جي يادن کيس روئاري وڌو<ref name="Awan " />. ماءُ جي وفات بعد ھن يتيم ٻار جي پرورش جي ذميداري سندس ڏاڏي عبدالمطلب سنڀالي. ۵۷۹ع ۾ عبدالمطلب پڻ وفات ڪري ويو ۽ پوء سندس پرورش جي ذميداري سندس سڳي چاچي ابو طالب سنڀالي<ref name=" Awan " /> ابوطالب ۽ سندس زال فاطمه مٿن ڏاڍا مھربان رھيا<ref name=" Awan " />. پنھنجي ان چاچي ۽ پاڙيسرين جو مال چارڻ شروع ڪيو<ref name="Awan " />. ٻارھن<ref name=" Awan " /> يا يارھن ورھين جي عمر ۾ چاچي حضرت ابوطالب سان گڏ واپار سانگي شام ويا هئا<ref name=" ٺٽوي " /> جڏھن بصري پھتا تہ اتي ھڪ راھبن واري خانقاھ ۾ ترسيا<ref name="Awan " /> جتي بحيرا نالي ھڪ عيسائي راھب سندس نبوت جي تصديق ڪئي ۽ ان وقت حضرت ابوبڪر صديق پڻ ساڻن گڏ ھيو هئي<ref name=" ٺٽوي" />. == زالون ۽ اولاد == ===۱.بيبي خديجه رضه=== 25 سالن جي ڄمار ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي پھرين شادي [[بنو اسد]] گھراڻي جي [[خويلد بن اسد]] ۽ [[فاطمه بنت زائدہ]] جي نياڻي 40 سالا حضرت خديجة الڪبریٰ رضه سان 695 ۾ ٿي جيڪا بيواہ ھئي ۽ سندس اھا ٽين شادي ھئي<ref name=" علوي " />. سندس لقب طاھرہ ۽ ڪنيت ان ھند ھئي<ref name=" علوي " />. بيبي سانئڻ جو پھريون نڪاح [[ھند بن زرارہ]] سان ٿيو جنھن مان کيس ھڪ نياڻي ۽ ٻہ پٽ ٿيا جيڪو پوء گذاري ويو. سندس ٻيون نڪاح [[عتيق بن عائذ]] سان ڪرايو ويو جنھن مان کيس ھڪ نياڻي ھند جي نالي سان ھئي پر ڪجھ وقت کان پوءِ عتيق پڻ گذاري ويو<ref name=" علوي " />. جڏھن 35 سالن جي ٿي تہ سندس والد خويلد پڻ گذاري ويو<ref name="علوي " />. پاڻ مالدار عورت ھئي ۽ سندس ڪاروباري قافلا [[عراق]]، [[شام]] ۽ [[فلسطين]] تائين ويندا ھيا. سندس ھڪ غلام [[ميسرہ]] ايماندار ھيو جيڪو سندس ڪاروبار جو جنرل مينيجر ھيو<ref name=" علوي" />. پاڻ سڳورن {{درود}} جن ان وقت ايمانداري ۾ وڏي شھرت حاصل ڪئي هئي ۽ ميسرہ ذريعي بيبي سانئڻ وٽ اھڙو احوال پھتل ھو ۽ ان کين سندس ڪاروبار ۾ شامل ٿيڻ جي پيشڪش ڪئي جيڪا پاڻ سڳورن {{درود}} قبول ڪئي ۽ ان جي تجارتي قافلي سان شام ويا جنھن بعد بيبي سانئڻ کين شادي جو پيغام موڪليو ۽ ان وقت بيبي صاحبه جي عمر ۴۰ سال ھئي<ref name=" علوي " />. شادي ۲۵ صفر تي مڪي ۾ ٿي جنھن ۾ حضرت ابو طالب ، حضرت حمزہ رضه، بيبي صاحبه جو چاچو [[عمرو بن اسد]]، سؤٽ [[ورقه بن نوفل]] پڻ شامل ٿيا<ref name=" علوي " />. حق مھر ساڍا ٻارھن [[اوقيه]] سون مقرر ڪيو ويو جنھن جي قيمت ۵۰۰ درھم ھئي<ref name=" علوي" />. ھڪ روايت مطابق حق مھر ۲۰ وٽ ٻڌايو ويو آهي<ref name=" علوي " />. نڪاح جو خطبو سيدنا [[ابو طالب]] پڙھيو. اھو خطبو يعقوبي ، شامي ، قسطلاني ، ۽ علامه عامري پنھنجي ڪتابن ۾ نقل ڪيو آهي<ref name=" علوي " />. نڪاح بعد پاڻ سڳورن {{درود}} ھڪ اٺ ذبح ڪرائي مھمانن جي دعوت ڪئي. بيبي سانئڻ زندگي جا 25 سال پاڻ سڳورن {{درود}} سان گذاريا<ref name=" علوي " />. سندس حياتيءَ ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} ٻي ڪا شادي نہ ڪئي<ref name=" علوي " />. پاڻ سڳورن {{درود}} جي پٽ ابراھيم کان سواءِ سموري اولاد بيبي سانئڻ مان ٿي ۽ سڀ سواء بيبي فاطمه الزهراء رضه جي سندن حياتي مبارڪ دوران وفات ڪري ويا<ref name=" علوي " />. [[فائل:The altar of prayer of the Prophet in the demolished house of Khadijeh 01.jpg|thumb|left|upright=0.8|بيبي خديجہ جي مڪي ۾ ڊاٿل گھر اندر اھا جاء جتي حضرت محمد{{درود}} ساڻس شادي کان پوء رھائش دوران عبادت ڪندو ھو]] نبي ڪريم {{درود}} کي چار نياڻيون ھيون جن مان وڏي سيدہ زينب ، ٻيون نمبر سيدہ رقيه ، ٽيون نمبر سيدہ ام ڪلثوم ۽ چوٿون نمبر آخري نياڻي سيده فاطمه الزهراء ھئي<ref name=" علوي " />. چئني مديني ھجرت ڪئي ۽ اتي وفات ڪيائون ۽ چارئي جنت البقيع ۾ دفن ٿيل آھن<ref name=" علوي " />. سيده زينب رضه 30 ميلادي ڌاري مڪي ۾ ڄائي ۽ سن ۸ ھجري ۾ مديني ۾ وفات ڪئي. سندس نڪاح بعثت کان اڳ پنھنجي ماسات ابوالعاص بن ربيع قرشي سان ڪرايو ويو جيڪو بيبي خديجه جي ڀيڻ ھند بنت خويلد جو پٽ ھيو ۽ سندس اصل نالو لقيط ھو<ref name=" علوي " />. ڪجھ رويتن مطابق سندس نالو ھشيم ۽ مھشم ھيو. پاڻ سڳورن {{درود}} جي ھجرت وقت اھي طائف ۾ رھندا ھئا. بدر جي جنگ بعد پاڻ سڳورن {{درود}} کيس مديني گھرايو ۽ بعد ۾ ابوالعاص جڏهن اسلام قبول ڪيو تہ اھو پڻ مديني ۾ آيو. سيده زينب کي ھڪ پٽ علي ۽ ھڪ نياڻي امامه ٿيا<ref name=" علوي" />. علي ننڍپڻ ۾ ئي فوت ٿي ويو. امامه جي پرورش بعد ۾ ابوالعاص جي ماروٽ حضرت زبير بن عوام ڪئي جنهن بيبي فاطمه الزهراء جي وفات بعد امامه جو نڪاح حضرت علي ڪرم الله وجهه سان ڪرايو<ref name=" علوي " />. [[فائل:The altar of prayer of the Prophet in the demolished house of Khadijeh.jpg|thumb|left|upright=0.8|بيبي خديجہ جي سعودي حڪومت پاران ڊاٿل گھر ۾ محراب جو ھڪ ٻيو منظر جتي پاڻ سڳورو عبادت ڪندو ھو]] سيده رقيه رضه ۳۳ ميلادي ڌاري ڄائي ۽ ان جو نڪاح حضرت عثمان غني رضه سان ڪرايو ويو. نبوت جي پنجين سال مڙس سان گڏ حبشه ھجرت ڪئي جتي ست سال رھيا اتي کيس ھڪ پٽ عبدالله نالي ڄائو. مڪي واپسي بعد مديني ڏانهن ھجرت ڪئي. بدر جي جنگ وقت بيمار ٿي پئي ۽ اٽڪل ۲۰ ڏينھن بعد وفات ڪري وئي. ان جي بيماري سبب نبي ڪريم {{درود}} جن حضرت [[عثمان غني]] رضه ۽ حضرت اسامه بن زيد رضه کي مديني ڇڏي ويا ھئا. جنگ جي فتح جي خبر جڏهن مديني پھتي تہ بيبي سانئڻ جي تدفين ٿي رھي ھئي<ref name=" علوي " />. سندس پٽ عبدالله پڻ ننڍپڻ ۾ گذاري ويو<ref name=" علوي " />. [[فائل:The House of Khadijah, The Porphet Mohammad's Wife in Mecca before Demolition 01.jpg|thumb|left|upright=0.8|بيبي خديجہ جو گھر جتي حضرت محمد {{درود}} مڪي زندگيءَ جو ھڪ دؤر گذاريو جيڪو سعودي حڪومت ڊھرائي ڇڏيو]] سيدہ ام ڪلثوم اھل بيت جي مديني ھجرت وقت بيبي فاطمه الزهراء رضه ۽ سيدہ سوده رضه سان گڏ ھئي. سيدہ رقيه رضه جي وفات کان ست يا ٽن مھينن بعد پاڻ سڳورن {{درود}} سندس نڪاح حضرت عثمان غني رضه سان ڪرايو ۽ سندس رخصتي جمادالآخر ۾ دوران ۱۹ سالن جي عمر ۾ ٿي<ref name=" علوي " />. کيس ڪا بہ اولاد ڪانه ٿي. حضرت عثمان سان ھن پنھنجي زندگي جا اٽڪل ساڍا ڇھ ورھيه گذاريا<ref name=" علوي " />. سن ۹ ھجري ۾ شعبان جي مھيني دوران وفات ڪئي. سندس جنازي نماز پاڻ سڳورن {{درود}} جن پڙھائي<ref name=" علوي " />. [[فائل:The House of Khadijah, The Prophet Mohammad's Wife in Mecca after Demolition 01.jpg|thumb|left|upright=0.8|بيبي خديجہ وارو گھر ڊھڻ کان پوءِ واري حالت ۾. ھن گھر پاڻ سڳورن زندگي جو ھڪ دور گذارہو]] بيبي فاطمه الزهراء رضه ۴۱ ميلادي ۾ نبوت جي بعثت واري سال پيدا ٿي ۽ جڏهن ۱۰ ورھين جي ھئي تہ سندس والدہ وفات ڪئي جنھن ڪري ننڍي عمر ۾ ئي والد سان وابسته رھي<ref name="علوي " />. والد کي تمام پياري ھئي. سندس عادات ، اطوار ، رفتار توڙي گفتار جو انداز والد سان مشابهت رکندڙ ھيو ۽ شڪل ۾ والده جھڙي ھئي<ref name=" علوي " />. سندس شادي پندرهن سال پنج مھينن جي عمر حضرت علي ڪرم الله وجهه سان مديني ۾ جنگ بدر کان بعد ڪرائي وئي. نڪاح جي تقريب مسجد نبوي ۾ ٿي ۽ پاڻ سڳورن{{درود}} سندن نڪاح پڙھايو. حق مھر ۵۰۰ درھم مقرر ٿيو ۽ رخصتي احد جي جنگ بعد عمل ۾ آئي<ref name=" علوي" />. سندس حياتيءَ دوران حضرت علي ڪرم الله وجهه ٻي شادي ڪانه ڪئي. کيس پنج ٻار جن ۾ ٽي پٽ امام حسن، امام حسين ، امام محسن ۽ ٻہ ڌيئر ڄاوا. امام محسن ننڍپڻ ۾ ئي وفات ڪئي<ref name=" علوي " />. پاڻ پردي جي سخت پابند ھئي. سندس جنازي نماز حضرت علي ڪرم الله وجهه پڙھائي<ref name="علوي " />. [[فائل:Khadija tomb (1).jpg|thumb|left|upright=0.8|خديجہ جو مڪي م واقع مقبرو جيڪو سعودي حڪومت ڊھرائي ڇڏيو]] بيبي خديجه رضه مان پاڻ سڳورن {{درود}} کي ٻہ پٽ پڻ ڄاوا جن جا نالا قاسم ۽ عبدالله ھيا. قاسم کي طاھر ۽ عبدالله کي طيب پڻ سڏيندا هئا<ref name=" علوي " />. روايت مطابق سندن وفات نبوت کان اڳ ننڍپڻ ۾ ٿي ھئي<ref name=" علوي" />. بيبي صاحبه ۱۱ رمضان سن ۱۰ نبوي ۾ ٦۵ ورھين جي ڄمار ۾ مڪي ۾ وفات ڪئي. کيس حجون مڪي شريف ۾ دفنايو ويو. ان وقت اڃان جنازي جي نماز جو حڪم نہ آيو ھو<ref name=" علوي" />. ===۲.بيبي سوده رضه=== سن ۱۰ نبوي ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} جن جو پاڻ کان عمر ۾ ۳۰ سال وڏي بيوہ<ref name=" علوي " /> سودہ بنت زمعه سان نڪاح ٿيو. مديني ڏانهن ھجرت وقت فقط ھيء گھرواري ساڻن گڏ ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. سندس والد جو نالو زمعه بن قيس ۽ ماء جو نالو شموس بنت قيس نجاري ھيو ۽ ان جو تعلق بنو عامر قبيلي سان ھو<ref name="علوي " />. روايت مطابق ھڪ دفعي خوله بنت حڪيم نبي ڪريم {{درود}} جن کي ٻي شادي ڪرڻ جي تجويز ڏني ۽ کين بيبي عائشه ۽ حبشه کان ھجرت ڪري موٽي آيل مھاجرن مان بيبي سودہ جا نالا پيش ڪيا<ref name="علوي " />. پاڻ سڳورن اھا تجويز قبول ڪئي ۽ ٻنھي طرفن کان آڇ قبول ڪئي وئي. بيبي صاحبه جي نڪاح وقت عمر ۳۲ سال ھئي ۽ بيبي سوده سان نڪاح جو خطبو زمعه بن قيس پڙھيو<ref name=" علوي " />. حق مھر ۴۰۰ درھم مقرر ٿيو<ref name =" جلد" > شرح مواھب ، زرقاني ، جلد ۳, صه ۲۹۷ </ref>. ھن جا ۱۲ سال نبي ڪريم {{درود}} جي صحبت ۾ گذريا ۽ سندس رفاقت ۾ حج ۽ عمرو ادا ڪيو<ref name=" علوي " />. کيس پاڻ سڳورن {{درود}} مان ڪا اولاد ڪانه ٿي پر کيس پھرين مڙس سڪران مان عبدالرحمان نالي پٽ ڄائو جيڪو حضرت عمر رضه جي دؤر ۾ جنگ جلولاء ۾ شھيد ٿيو<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه جي ڪنيت ان عبدالرحمان ھئي<ref name=" علوي" />.بلاذري مطابق بيبي صاحبه سن ۲۲ ھجري ۾ مديني ۾ وفات ڪئي<ref name=" علوي " />. ابن سعد مطابق سن ۵۴ ھجري ۾ وفات ڪئي<ref name="علوي " />. ان وقت جنازي جي نماز جو حڪم اڃان ڪانہ ٿيو ھو. بيبي صاحبه کي جنت البقيع ۾ دفنايو ويو. ھن جي رفاقت نبي ڪريم {{درود}} جن سان ۱۴ سالن تائين ھئي<ref name=" علوي " />. ===۳.بيبي عائشه رضه=== بيبي صاحبه جو تعلق بنو تيم قبيلي سان ھيو. سندس والد جو نالو ابوبڪر صديق ۽ والدہ جو نالو ان رومان بنت عامر ھو. بيبي صاحبه جو لقب صديقه ۽ حميرا ھيو ۽ سندس ڪنيت ان عبدالله ھئي<ref name=" علوي " />. سن ۱۰ نبوي شوال جي مھيني ۾ بيبي عائشه رضه جو پاڻ سڳورن {{درود}} جن سان نڪاح مڪي ۾ سندس والد ابوبڪر صديق پڙھيو<ref name=" علوي " />. حق مھر ۵۰۰ درھم مقرر ٿيو.ان وقت سندس عمر ۶ سال ھئي ۽ رخصتي شوال جي مھيني ۾ ھجرت جي پھرين سال ۹ ورھين جي عمر ۾ مديني ٿي<ref name=" ٺٽوي" />. نڪاح ۽ رخصتي وقت بيبي صاحبه جي عمر بابت متضاد روايتون آھن جن ۾ ھڪ روايت مطابق رخصتي وقت بيبي صاحبه جي عمر ۱۸ سال ھئي. نڪاح مڪي ۾ ٿيو ۽ رخصتي ھجرت جي پھرين سال ٿي ان وقت بيبيءَ جي عمر ۱۷ يا ۱۹ سال ھئي ۽ محمد {{درود}} جن جي عمر ۵۴ سال ھئي<ref name =" الفتوا" > [https://www.thefatwa.com/urdu/questionID/3775/%D8%A7%D8%B2%D9%88%D8%A7%D8%AC-%D9%85%D8%B7%DB%81%D8%B1%D8%A7%D8%AA-%DA%A9%DB%8C-%D8%AA%D8%B9%D8%AF%D8%A7%D8%AF-%DA%A9%D8%AA%D9%86%DB%8C-%DB%81%DB%92-%D8%A7%D9%88%D8%B1-%D8%B9%D9%82%D8%AF-%D9%86%D8%A8%D9%88%DB%8C-%D9%85%DB%8C%DA%BA-%D8%A2%D9%86%DB%92-%DA%A9%DB%92-%D9%88%D9%82%D8%AA-%D8%A7%D9%86-%DA%A9%DB%8C-%D8%B9%D9%85%D8%B1%DB%8C%DA%BA-%DA%A9%DB%8C%D8%A7-%D8%AA%DA%BE%DB%8C%DA%BA/ ] Alfatwa.com</ref>. بيبي صاحبه پنھنجي ڀيڻ اسماء بنت ابوبڪر کان عمر ۾ ۱۰ سال ننڍي ھئي جيڪا پنھجي پٽ عبدالله بن زبير جي شھادت (سن ۷۳ ھجري) کان ۵ يا ۱۰ ڏينھن بعد گذاري وئي. ان جي عمر ھجرت وقت ۲۷ سال ھئي تہ بيبي صاحبه جي عمر ۱۰ سالن جي فرق سان ان وقت ۱۷ سال ھئي<ref name=" الفتوا " />. روایت مطابق مديني پھچڻ کان ڪجھ وقت پوءِ پاڻ سڳورن {{درود}} جن زيد بن حارث ۽ ابو رافع کي مڪي مان ابوبڪر صديق رضه جي گھروارن کي وٺي اچڻ لاءِ موڪليو اھڙي طرح اھي قبا تائين پھتا. بيبي اسماء بنت ابوبڪر اميد سان ھئي ۽ اتي ان عبدالله بن زبير کي جنم ڏنو. ساڳي سال شوال ۾ بيبي عائشه رضه جو گھر مديني جي پاڙي سنح ۾ حارث بن خزرج وارن جي گھرن لڳ واقع ھيو جيڪو نبي ڪريم {{درود}} جي گھر کان ھڪ ميل جي فاصلي تي ھو. ان گھر ۾ سندس شادي ۽ رخصتي ٿي<ref name ="ياقوت " > معجم البلدان، ياقوت، جلد ۳, صه ۲۶۵ </ref>. بيبي صاحبه جو وصال ۱۷ رمضان سن ۵۷ يا ۵۸ ھجري ۾ بنو اميه واري دؤر ۾ ٿيو. پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي زالن ۾ ھيء بيبي سڀ کان وڌيڪ فقيھ ۽ علم واري عورت ھئي ۽ سندس رسول الله {{درود}} جن سان رفاقت ۹ سالن تائين رھي. پاڻ جنت البقيع ۾ دفن ٿيل آهي. حديثن جون ۲۲۱۰ روايتون بيبي صاحبه سان منصوب آھن<ref name=" علوي " />. ===۴.بيبي حفصه رضه=== بنو عدي قبيلي سان تعلق رکندڙ بيبي حفصه حضرت عمر فاروق رضه ۽ سندس زال زينب بنت مظعون جي نياڻي ھئي جيڪا بعثت نبوي کان پنج سال اڳ پيدا ٿي<ref name=" علوي " />. ننڍي عمر ۾ سندس نڪاح سھم قبيلي جي ھڪ فرد خنيس بن حذافه بن قيس سان ٿيو جيڪو بدر جي جنگ ۾ مسلمانن جي لشڪر ۾ شامل ھو ۽ زخمي ٿي پيو ۽ سن ۲ھجري ۾ وفات ڪري ويو ۽ ھڪ روايت مطابق احد جي جنگ ۾ شھيد ٿيو<ref name=" علوي " />. ان بعد شوال سن ۲ ھجري<ref name=" علوي " /> يا ۳ ھجري<ref name=" ٺٽوي " /> ۾ بيبي حفصه جي شادي نبي ڪريم {{درود}} جن سان<ref name="ٺٽوي " /> مديني ۾ ٿي<ref name="علوي " />. ان وقت بيبيءَ جي عمر ۱۸ سال<ref name="علوي " /> يا ۲۱ سال <ref name=" الفتوا " /> ھئي ۽ نڪاح ۾ مھر ۴۰ يا ۵۰۰ درھم مقرر ٿيو<ref name=" علوي" />. ابو دائود ، نسائي ۽ ابن ماجه وغيره ۾ ابن عمر جي روايت مطابق نبي ڪريم {{درود}} جن کيس ھڪ دفعو طلاق (رجعي) ڏني ھئي. طبراني پڻ اھڙو ذڪر ڪيو<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه شعبان سن ۴۵ ھجري ۾ ۶۳ ورھين جي عمر ۾ وفات ڪئي<ref name=" علوي " /><ref name="الفتوا " />. وفات وقت پنھنجي ننڍي ڀاءُ عبدالله بن عمر رضه کي وصيت ڪئي ھئي تہ سندس مديني جي اتر ۾ شام واري رستي تي واقع غابہ نالي ديھ واري ملڪيت خيرات لاء وقف ڪري<ref name=" علوي " />. سندس جنازي نماز مديني جي گورنر مروان بن حڪم پڙھائي ۽ کيس جنت البقيع ۾ دفنايو ويو<ref name=" علوي " />. نبي ڪريم {{درود}} جن سان ان جي رفاقت ۷ سال رھي. ان سان منصوب حديثن جي روايتن جو تعداد ۶۰ آھي<ref name=" علوي " />. ===۵.بيبي زينب بنت خزيمه رضه=== بيبي صاحبه جو تعلق بنوھلال قبيلي سان ھو. سندس والد جو نالو خزيمه بن عبدالله ۽ ماء جو نالو ھند ھو<ref name="علوي " />. رمضان، سن ۳ ھجري ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} جن جو نڪاح بيبي زينب بنت خزيمه ھلاليه سان<ref name=" ٺٽوي" /> مديني ۾ ٿيو ۽ ان وقت سندس عمر ۳۰ سال ھئي<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه کي خير خيرات جي ڪثرت سبب ام المساڪين يعني مسڪينن جي ماء سڏيو ويندو هو<ref name="ٺٽوي " />. ھجرت نبوي {{درود}} کان ۱۴ يا ۱۵ سال اڳ مڪي ۾ ڄائي بيبي صاحبه جو پھريون مڙس نبي ڪريم {{درود}} جو پڦاٽ عبدالله بن جحش رضه ھو جنھن سان گڏ بيبي صاحبه مديني ھجرت ڪئي جيڪو ساڳ شوال سن ۳ ھجري ۾ غزوہ احد ۾ شھيد ٿيو ھو ۽ عدت گذارڻ بعد سندس ٻي شادي پاڻ سڳورن {{درود}} جن سان ٿي پر سن ۴ ھجري ۾ ربيع الاول يا ربيع الآخر ۾ بيبي صاحبه وفات ڪري وئي<ref name=" ٺٽوي " />. وفات وقت سندس عمر ۳۰ يا ۳۱ سال کن ھئي<ref name=" علوي " />.اھو پاڻ سڳورن {{درود}} جن جو پنجون نڪاح ھيو جنھن ۾ حق مھر ۵۰۰ درھم مقرر ٿيو<ref name=" علوي" />. قتادہ بن دعامہ کان روايت مطابق سندس پھريون نڪاح پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي سؤٽ طفيل بن حارث سان ٿيل ھو جنھن ڪجھ وقت پوء کيس طلاق ڏني ۽ سندس ٻيو نڪاح طفيل جي ڀاءُ عبيدہ بن حارث سان ٿيو<ref name=" علوي " />. امھات المومنين ۾ بيبي زينب رضه واحد عورت ھئي جنھن جو جنازو نبي ڪريم {{درود}} جن پڙھايو <ref name=" علوي " />. سندس پاڻ سڳورن {{درود}} جن سان رفاقت ۸ مھينا رھي<ref name=" علوي " />. ===۶.بيبي ھند رضه=== بيبي صاحبه جو تعلق بنومخزوم قبيلي سان ھو. سندس والد جو نالو ابواميہ سھيل بن مغيرہ ھو ۽ والده جو نالو عاتڪہ بنت عامر ھيو. بيبي صاحبه جي ڪنيت ام سلمه ھئي<ref name="علوي " />. بيبي صاحبه جو نڪاح رسول الله {{درود}} جن سان شوال ، سن ۴ ھجري ۾ مديني ۾ ٿيو جنھن وقت بيبي صاحبه جي عمر ۲۶ سال ھئي. حق مھر ۾ ڪجھ گھريلو سامان شامل ھو<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه ۶۲ ھجري ۾ ۸۴ ورھين جي ڄمار ۾ وفات ڪئي. سعيد بن زيد سندس جنازي نماز پڙھائي ۽ کيس جنت البقيع ۾ دفنايو ويو. پاڻ سڳورن {{درود}} سان سندس رفاقت ۷ سال رھي<ref name=" علوي " />. اٽڪل ۳۷۸ حديثن جون روايتون ھن بيبيءَ سان منصوب ٿيل آھن<ref name=" علوي " />. ===۷.بيبي زينب بنت جحش رضه=== بيبي صاحبه جو تعلق بنو اسد بن خزيمه قبيلي سان ھو. سندس والد جو نالو جحش بن رئاب ۽ والدہ جو نالو اميمہ بنت عبدالمطلب ھيو. بيبي صاحبه جي ڪنيت ام الحڪم ھئي<ref name=" علوي" />. سن ۴ ھجري ۾ ذوالقعد جي مھيني ۾ چنڊ واري رات پاڻ ڪريم {{درود}} جن جو نڪاح زينب بنت جحش رضه سان ٿيو. ھڪ ٻي روايت مطابق ۵ ھجري ۾<ref name=" ٺٽوي " /> مديني ۾ ۴۰۰ درھم حق مھر عيوض ٿيو<ref name=" علوي " />. ان وقت بيبيءَ جي عمر ۳۵ ورھيه ھئي ۽ نبي ڪريم {{درود}} جي وفات بعد سندس زالن مان اھا پھرين وفات ڪندڙ ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. شادي واري وقت ھن. سال پردي جو حڪم نازل ٿيو<ref name=" ٺٽوي " />. ھن بيب جو تعلق قريش جي اسد بن خزيمه واري شاخ سان ھيو<ref name=" علوي " />. ھي بيبي نبي ڪريم {{درود}} جن جي رشتي ۾ پڦاٽ ھئي. ھجرت جي پھرين سال ئي بيبي صاحبه جو خاندان مديني پھتو ھو. نبي ڪريم {{درود}} جن ان جو نڪاح زيد بن حارث رضه سان ڪرايو ھو پر اھا شادي ڪامياب نہ ٿي سگھي ۽ زيد کيس طلاق ڏني<ref name=" علوي " />. ان وقت بيبيءَ جي عمر ۳۴ سال ھئي. ان بعد قرآن جي آيت جي حڪم تحت سندس عدت بعد شادي نبي ڪريم {{درود}} جن سان ٿي<ref name=" علوي" />. بيبي صاحبه جو نالو برہ ھيو ۽ شادي وقت سندس نالو نبي ڪريم {{درود}} جن زينب رکيو<ref name=" علوي " />. نبي ڪريم {{درود}} جي وصال کان ۷ سال بعد سن ۲۰ ھجري ۾ حضرت عمر رضه جي دؤر ۾ بيبي صاحبه ۵۳ ورھين جي ڄمار ۾ وفات ڪئي ۽ سندس جنازي جي نماز حضرت عمر رضه پڙھائي ۽ کيس جنت البقيع ۾ دفنايو ويو<ref name=" علوي " />. سندس رفاقت نبي ڪريم {{درود}} جن سان ۶ سال تائين رھي. ساڻس ۱۱ حديثن جون روايتون منصوب ٿيل آھن<ref name=" علوي" />. ===۸.بيبي ريحانه رضه=== بيبي صاحبه جو تعلق روايتن مطابق بنو نضير يا بنو قريظه سان ھيو جن مان بنو قريظه جي روايت مشھور آھي. ھڪ روايت مطابق ڄائي بنو نضير قبيلي ۾ ۽ سندس شادي بنو قريظه ۾ ٿي ۽ شمعون يا زيد بن عمرو جي نياڻي ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. غزوہ بنو قريظه جي موقعي تي قيد ٿي ٻانھپ ۾ شامل ٿي ۽ نبي ڪريم {{درود}} جن جي حصي ۾ آئي<ref name="ٺٽوي " />. پاڻ سڳورن {{درود}} کيس آزاد ڪري سن ۵ ھجري ۾ محرم جي مھيني ۾ ساڻس نڪاح ڪيو<ref name="ٺٽوي " />. سندس اصل نالو ربيعه بنت شمعون بن زيد بن عمرو ھيو. ابن حجر سندس تعلق بنو قريظه سان ۽ ابن اسحاق بنو نضير سان ڏيکاريو آھي<ref name=" علوي" />. سندس شادي بنو قريظه جي حڪم نالي شخص سان ٿي جيڪو غزوه بنو قريظه ۾ مارجي ويو<ref name="علوي " />. محمد بن ڪعب جي روايت مطابق ھن بيبي پردي جو حڪم مڃڻ کان انڪار ڪيو ھو جنھن ڪري کيس نبي ڪريم {{درود}} جن طلاق ڏني ھئي پر پوء رجوع ڪيو ۽ بعد ۾ پردي جي پابندي سان زندگي گذاري<ref name=" علوي " />. سن ۱۰ ھجري ۾ جڏهن نبي ڪريم {{درود}} جن حج تان واپس آيا تہ مديني ۾ وفات ڪري وئي ۽ کيس جنت البقيع ۾ دفنايو ويو<ref name=" علوي " />. ابن الاثير ،ابن ڪثير ، شامي وغيره بيبي صاحبه جو شمار ٻانھين ۾ ڪيو آهي<ref name=" علوي " />. ===۹.بيبي جويريه رضه=== سن ۵ ھجري ۾ غزوه بنو مصطلق بعد يا سن ۶ ھجري ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن جو نڪاح بيبي جويريه رضه سان<ref name=" ٺٽوي " /> مديني ۾ ٿيو<ref name=" علوي " />. پاڻ غزوہ بنو مصطلق ۾ ھٿ آيل قيدين ۾ شامل ھئي. نبي ڪريم {{درود}} جن کيس آزاد ڪري نڪاح ڪيو جنھن ۾ ۴۰۰ درھم حق مھر مقرر ٿيو<ref name=" ٺٽوي " />. نڪاح وقت بيبي صاحبه جي عمر ۲۰ سال ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال سندس والد حارث بن ابو ضرار مسلمان ٿيو<ref name=" ٺٽوي " />. ابن عباس مطابق بيبي صاحبه جو اصل نالو برہ بنت حارث ھيو<ref name=" علوي " />. سندس تعلق بنو خزاعہ جي پاڙي بنو مصطلق سان ھيو. سندس پيء پاڙي جو سردار ھيو جنھن سندس شادي پنھنجي خاندان جي نوجوان مسافع بن صفوان سان ڪرائي ھئي جيڪو غزوہ بنو مصطلق ۾ مارجي ويو. بيبي صاحبه مال غنيمت ۾ ثابت بن قيس ۽ سندس سؤٽ جي حصي ۾ آئي پر سردار جي نياڻي ھجڻ ڪري ھن انھن سان رھڻ پسند نہ ڪيو ۽ ۹ اوقيه سون جي قيمت تي پنھنجي آزادي جو معاھدو ڪيو. مدد لاء نبي ڪريم {{درود}} جن وٽ پيش ٿي ۽ نبي ڪريم {{درود}} جن رقم ڀري کيس آزاد ڪرايو جنھن بعد مسلمان ٿي ۽ پاڻ سڳورن کيس حرم ۾ شامل ڪرڻ جو فيصلو ڪيو ۽ نڪاح بعد ان جو نالو بره بدلائي جويريه رکيو. نڪاح بعد اصحابين نبي ڪريم {{درود}} جن جي ساھراڻي گھر ڀاتين ھئڻ ڪري بيبي صاحبه جي قبيلي جي سمورن فردن کي آزاد ڪري ڇڏيو<ref name=" علوي " />. ابن عبدالبر مطابق بيبي صاحبه ربيع الاول سن ۵۰ ھجري ۾ ۶۵ سالن جي ڄمار ۾ وفات ڪئي. سندس جنازي جي نماز مديني جي گورنر [[مروان بن حڪم]] پڙھائي ۽ کيس [[جنت البقيع]] ۾ دفنايو ويو<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه جو پاڻ سڳورن {{درود}} سان ازدواجي رفاقت ۵ سال تائين رھي. ھن بيبي سان ۷ حديثون منصوب ٿيل آھن. ===۱۰. بيبي رملہ (ام حبيبه) رضه=== سن ۷ ھجري ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن ابوسفيان جي ڌيءَ ام حبيبه سان نڪاح ڪيو<ref name="ٺٽوي " />. بيبي صاحبه جو تعلق بنو اميه خاندان سان هو. سندس اصل نالو رملہ بنت ابو سفيان ھو<ref name=" علوي" />. سندس ماء جو نالو صفيه بنت ابوالعاص ھو<ref name="علوي " />. بيبي صاحبه حضرت عثمان جي پڦاٽ، امير معاويه جي ماٽيلي ڀيڻ ۽ يزيد بن ابو سفيان جي سڳي ڀيڻ ھئي<ref name=" علوي" />. بعثت کان ۱۷ سال اڳ مڪي ۾ پيدا ٿيندڙ بيبي صاحبه جي پھرين شادي بنو خزيمه جي عبدالله بن جحش سان ٿي<ref name=" علوي " />. ابتدائي دور ۾ ئي ٻئي مسلمان ٿيا ۽ حبشه ڏانھن ٻہ ڀيرا ھجرت ڪيائون. حبشه ۾ کين ھڪ نياڻي حبيبه نالي ڄائي جنھن جي نالي تي ان جي ڪنيت ان حبيبه ٿي وئي<ref name=" علوي " />. سندس مڙس حبشه ۾ عيسائي ٿي ويو جنھن ڪري ان کان طلاق ورتائي. ان جي حالات جي خبر پوڻ بعد مديني مان پاڻ سڳورن عمرو بڻ اميہ کي نڪاح جي بندوبست لاء حبشه موڪليو<ref name=" علوي" />. نڪاح وقت بيبي صاحبه جي عمر ۳۷ سال ھئي. نڪاح جو خطبو اصحمہ نجاشي پاڻ پڙھيو ۽ نبي ڪريم {{درود}} جن طرفان حق مھر ۴۰ اوقيه جي برابر قيمت يا ۴۰۰ دينار پڻ نجاشي ادا ڪيو<ref name=" علوي " />. ان حبيبه بعد ۾ مديني نبي ڪريم {{درود}} جن وٽ منتقل ٿي<ref name=" علوي " />. ابن بر ۽ ابن جوزي مطابق بيبي صاحبه سن ۴۴ ھجري ۾ امير معاويه جي دور حڪومت ۾ ۷۳ يا ۷۴ سالن جي عمر ۾ مديني ۾ وفات ڪئي ۽ کيس جنت البقيع ۾ دفنايو ويو<ref name=" علوي" />. ===۱۱.بيبي صفيه رضه=== سن ۷ ھجري ۾ صفر جي مھيني ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن جو نڪاح بيبي صفيه رضه جن سان <ref name="ٺٽوي " /> صھبا ۾ ٿيو ۽ ان وقت بيبي صاحبه جي عمر ۱۷ سال ھئي<ref name=" علوي " />. ھي ي بيبي غزوہ خيبر ۾ ھٿ آيل قيدي عورتن ۾ شامل ھئي ۽ ورھاست ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} جي حصي ۾ آئي پر پاڻ سڳورن {{درود}} کيس آزاد ڪري نڪاح ڪيو ۽ سندس آزادي کي ان جو مھر مقرر ڪيو<ref name=" ٺٽوي " />. بيبي صاحبه جي ان نڪاح جي ڪري سندس سمورن مٽن مائٽن کي آزاد ڪيو ويو جيڪي ۾ ۷۰۰ ڄڻا ۽ ۱۰۰ گھرن جا ڀاتي ھيا<ref name=" ٺٽوي " />. بيبي صاحبه بنو نضير قبيلي جي سردار حيي بن اخطب جي نياڻي ھئي، سندس والده جو نالو برہ بنت سموئيل ھو. بيبي صاحبه جو جو اصل نالو زينب ھيو. زرقاني مطابق عربن جي رواج ۾ غنيمت جي مال جو حصو جيڪو سردار کي ملندو هو ان کي صفيه سڏيندا ھيا اھڙي طرح پاڻ سڳورن کي غنيمت جي حصي ۾ ملڻ ڪري کيس صفيه جو نالو ڏنو ويو<ref name="علوي " />. پر اڪثريت جي راء مطابق سندس اصل نالو صفيه ھو<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه جي پھرين شادي ننڍي عمر ۾ ناناڻي گھر جي ھڪ امير نوجوان سلام بن مشڪم سان ڪرائي وئي پر اھو سخت مزاج ھيو جنھن ڪري سندن علحدگي ٿي وئي. سندس ٻي شادي ڪنانہ بن ربيع سان ٿي. بنو نضير جي مديني مان نيڪالي بعد سندس خاندان خيبر لڏي آيو جتي سندس پيءُ کي چڱو مڙس بڻايو ويو<ref name=" علوي " />. ھڪ روايت مطابق خيبر جي فتح بعد دحيہ ڪلبي جي حصي ۾ آئي پر پوء اصحابين فيصلو ڪيو ته سردار جي ڌي ۽ ٻئي قبيلي جي سردار جي ننھن ھجڻ ڪري مسلمان سردار وٽ ھجڻ کپي ۽ اھڙي طر طرح نبي ڪريم {{درود}} جن جي حصي ۾ آئي<ref name=" علوي " />. کيس لذيذ کاڌا پچائڻ ۾ وڏي مھارت ھئي<ref name="علوي " />. بيبي صاحبه ۲ رمضان سن ۵۰ ھجري ۾ مديني ۾ وفات ڪئي ۽ کيس جنت البقيع ۾ دفنايو ويو<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه جي پاڻ سڳورن {{درود}} جن سان ازدواجي رفاقت اٽڪل پوڻا چار سال تائين رھي. ان سان ۱۰ حديثون منصوب ٿيل آھن. ===۱۲.بيبي برہ يا ميمونه رضه=== سن ۷ ھجري ۾ ذوالقعد جي مھيني ۾ پاڻ سڳورا {{درود}} صلح حديبيه ڪري قضا ٿيل عمري جي ادائيگي لاء روانا ٿيا ۽ ۴ ذوالحج تي صبح جو مڪي ۾ پھتا. ٽي راتيون اتي ترسيا ۽ پوء مديني طرف روانا ٿيا ۽ ان سفر دوران بيبي ميمونه رضه جن سان نڪاح ڪيائون<ref name=" ٺٽوي " />. امام احمد حنبل مطابق مديني ڏانهن سفر دوران سرف نالي ڳوٺ ۾ ٿيو<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه پاڻ سڳورن {{درود}} جي آخري گھرواري ھئي جنھن بعد پاڻ سڳورن {{درود}} ڪو ٻيو نڪاح ڪانه ڪيو<ref name=" علوي" /><ref name=" ٺٽوي " />. ابو ھريرہ ، مجاھد ۽ ابن عباس جي رواايتن مطابق سندس اصل نالو بره ھيو پر نبي ڪريم {{درود}} جن اھو نالو مٽائي ميمونه رکيو<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه جو تعلق بنو ھلال قبيلي سان ھو. سندس پيءُ جو نالو حارث بن حزن ۽ ماء جو نالو ھند بنت عوف ھيو<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه جي پھرين شادي ابورھم بن عبدالعزہ عامري سان ٿي جيڪو ۷ ھجري جي شروعات ۾ وفات ڪري ويو جنھن بعد عباس بن عبدالمطلب يا جعفر رضه جي مشوري تي نبي ڪريم {{درود}} جن ساڻس نڪاح ڪيو. ان وقت بيبي صاحبه جي عمر ۳۶ سال ھئي ۽ نڪاح جو خطبو عباس بن عبدالمطلب پڙھيو<ref name=" علوي " />. حق مھر ۵۰۰ درھم مقرر ٿيو<ref name=" علوي" />. حضرت عمر رضه جي دؤر ۾ ٻين امھات المومنين وانگر کيس بہ ساليانو ۱۰ ھزار درھم وظيفو ملندو هو. سن ۵۱ ھ ۾ سرف ۾ ئي وفات ڪئي ۽ ان وقت سندس عمر ۸۰ سال ھئي<ref name=" علوي " />. سندس جنازي جي نماز ڀاڻيجي عبدالله بن عباس پڙھائي<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه جي پاڻ سڳورن {{درود}} جن سان ازدواجي رفاقت اٽڪل ۳ سال رھي ۽ ساڻس ۷۶ حديثون منصوب ٿيل آھن<ref name="علوي " />. ===بيبي ماريه قبطيہ رضه=== بيبي صاحبه ٻانھي ھئي جيڪا مصر اسڪندريہ جي حاڪم پاڻ سڳورن {{درود}} جن ڏانھن سوکڙي طور موڪلي ھئي. آمين ھجري ۾ ان مان پاڻ سڳورن {{درود}} جن کي ھڪ پٽ ابراھيم رضه نالي ڄائو<ref name=" ٺٽوي " />. اھو نالو حضرت ابراهيم عليه السلام جي نالي تان رکيو ويو. ستين ڏينھن تي ٻن دنبن جي قرباني بہ ڪئي وئي ۽ ان جي جھنڊ لھرائڻ جو حڪم پڻ ڏنو<ref name=" ٺٽوي " />. اھو ٻار ابورافع جي گھرواري سلمیٰ رضہ ڄڻايو ۽ اھا خبر ابورافع پاڻ سڳورن {{درود}} جن کي ٻڌائي جنھن تي کيس ھڪ غلام مبارڪي ۾ مليو<ref name=" ٺٽوي " />. ===فاطمه بن ضحاڪ سان شادي ۽ طلاق=== سن ۸ ھجري ۾ ذوالقعد جي مھيني ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن جي شادي فاطمه بنت ضحاڪ ڪلبي سان ٿي. شادي بعد جڏھن پاڻ ڪريم {{درود}} جن سندس ويجھو ويا تہ چوڻ لڳي: "مان اوھان کان الله جي پناھ گھران ٿي". اھو ٻڌي نبي ڪريم {{درود}} کيس فرمايو تہ: " تو پناھ گھري، ھاڻي پنھنجي مائٽن ڏانهن موٽي وڃ"<ref name=" ٺٽوي " /><ref name =" حجر۲" > الاصابہ، ابن حجر، جلد ۴, صہ ۳۸۲ </ref><ref name =" قسطلاني ۳" > المواھب اللدنيہ، قسطلاني، جلد ۲, صه ۹۶</ref><ref name =" ڪثير ۳" > البدايہ والنھايہ، ابن ڪثير، جلد ۴, صہ ۳۷۴ </ref>. ===مليڪہ بنت ڪعب سان شادي ۽ طلاق=== سن ۸ ھجري رمضان جي مھيني جي پڄاڻي تي پاڻ ڪريم {{درود}} جن جي شادي مليڪہ بنت ڪعب ليثي ڪنائي/ڪندي سان ٿي. فتح مڪه وقت نبي ڪريم {{درود}} جي حڪم تي سندس پيءُ کي قتل ڪيو ويو ھو جيڪو ڏوراپو ڪجھ عورتن کيس ڏنو جنھن تي ان عورت بہ الله جي پناھ گھري ۽ نبي ڪريم {{درود}} جن کيس فارغ ڪري ڇڏيو<ref name=" ٺٽوي " /><ref name =" الاصابہ ۲" > الاصابہ، ابن حجر، جلد ۴, صہ ۴۱۰</ref><ref name ="خميس ۲ " > تاريخ الخميس، ديار بڪري، جلد ۲, صہ ۹۶</ref><ref name =" شامي ۴" > سبل الھدہ والرشاد، شامي، جلد ۱۱، صہ ۲۳۰ ۽ ۲۳۱ </ref>. ==مڪي زندگي== === نبوت کان اڳ واري زندگي=== جڏھن سندن عمر ۳۵ سال ٿي تہ قريش ڪعبي جي نئين سر تعمير ڪرائي ۽ جڏھن حجر اسود کي نصب ڪرڻ جو وقت آيو تہ انھن ۾ ھڪ تنازعو شروع ٿي ويو ھر قبيلي چاھيو پئي تہ اھو اعزاز انھن جي سردار کي ملي. ڪنھن ڏاھي بزرگ کين صلاح ڏني تہ جيڪو صبح ٿيڻ وقت سڀ کان اول ڪعبي ۾ داخل ٿئي ان کان فيصلو ڪرايو وڃي. جڏھن اھو وقت آيو تہ اھو داخل ٿيندڙ شخص نبي ڪريم {{درود}} ھيو ۽ انھن ڏسڻ سان ئي چوڻ شروع ڪيو تہ اھو امين ۽ سچو آھي. نبي ڪريم {{درود}} کين مشورو ڏنو ته حجر اسود کي چادر تي رکي سڀني قبيلن جا سردار گڏجي کڻن ۽ جڏھن انھن ايئن ڪيو ته نبي ڪريم {{درود}} اھو پٿر جتن ۾ کڻي نصب ڪيو<ref name=" Awan " />. مڪي ۾ ڏڪار اچڻ وقت ابوطالب جي اولاد مان علي جي سنڀال جو ذمو نبي ڪريم {{درود}} کنيو ۽ سندس مشوري تي جعفر بن ابوطالب ۽ ان جي خاندان جو ذمو عباس بن عبدالمطلب کنيو ھو <ref name=" Awan " />. بيبي خديجه رضه جي ڀائٽي مڪي جي بازار مان ھڪ اغوا بعد غلام بڻايل زيد بن حارث نالي ٻار خريد ڪري کيس تعفي ۾ ڏنو بيبي صاحبه اھو نبي ڪريم {{درود}} جي خدمت لاء سندن حوالي ڪيو. سندن شفقت ۽ محبت ڪري ٻار جي پاڻ سڳورن سان دل لڳي وئي. بعد ۾ حارث پٽ کي مڪي ۾ ڳولي لڌو تہ نبي ڪريم {{درود}} کان کيس خريد ڪري واپس حاصل ڪرڻ پئي چاھيو. نبي پاڪ حارث ۽ سندس ڀاء کي فرمايو تہ جيڪڏهن ٻار توھان سان وڃڻ چاھي تہ توھان بغير معاوضي جي کيس وٺي وڃو. جڏھن ٻار کي پيءُ ۽ چاچي ھلڻ لاء چيو تہ ان کين ۽ نبي پاڪ {{درود}} ڏانھن نھاريو ۽ وڃڻ کان انڪار ڪندي نبي ڪريم {{درود}} جي غلامي ۾ رھڻ پسند ڪيو. نبي ڪريم {{درود}} کيس آزاد ڪري پنھنجو گود ورتل پٽ بڻائڻ جو اعلان ڪري ڇڏيو<ref name=" Awan " />. شادي کان پوءِ ڪيترائي سال مڪي کان ڪجھ ميلن جي فاصلي تي جبل حرا ۾ واقع ھڪ غار ۾ عبادت ڪندا رھيا ان جبل کي ان ڪري جبل نور جو نالو ڏنو ويو<ref name=" Awan" />. اھا غار ۲۰۰۰ فٽ جي اوچائي تي واقع آھي. رمضان جو اڪثر پورو مھينو اتي گذاريندا هئا جتي ھڪ رات جبرائيل نازل ٿيو ۽ قرآن جي نزول جي شروعات ٿي <ref name=" Awan " />. [[Image:Cave Hira.jpg|thumb|left|upright=0.8|جبل نور ۾ واقع غار حرا جتي محمد صہ عبادت ڪندو ھو ۽ پھرين وحي نازل ٿي.]] === نبوت جو آغاز=== جڏھن پاڻ ڪريمن {{درود}} جن پنھنجي عمر مبارڪ جا چاليھ ورھيه پورا ڪيا، تڏهن کين نبوت جي نعمت سان نوازيو ويو<ref name ="شامي " > سبل الھدیٰ والرشاد فی سیرۃ خیرالعباد شامی از: محمد بن یوسف بن علی بن یوسف صالحی دمشقی المعروف شامی، جلد ۲ صہ ۲۲۵ </ref><ref name =" ٺٽوي" > بذل القوۃ فی حوادث سنی النبوۃ (سيرت هاشمي)، از: امام العصر مخدوم محمد ھاشم محدث ٺٽوي، ترجمو: پروفيسر اسرار احمد علوي، مھراڻ اڪيڊمي شڪارپور، ڇاپو ٻيو جولائي 2004ع </ref>. ان روايت تي عالمن جي اڪثريت کي اتفاق رھيو آھي<ref name=" ٺٽوي " />. جڏھن تہ ڪي ٿوريون روايتون اھڙيون بہ مليون آهن ، جن ۾ بعثت وقت عمر مبارڪ چاليھ ورھين کان ھڪ ڏينھن مٿي يا ڏھ ڏينھن مٿي يا وري ٻه مھينا مٿي بہ ٻڌائي وئي آھي<ref name=" ٺٽوي " />. پر پھرين روايت ئي سڀني کان وڌيڪ مشھور ۽ مقبول آهي<ref name=" ٺٽوي " />. محمد بن يوسف دمشقي المعروف شامي سميت مالڪي مسلڪ جي ابو عبدالله محمد بن عبدالباقي المعروف زرقاني پڻ پنھنجي ڪتاب ''شرح علیٰ المواھب اللدنیہ'' ۾ چاليھ سالن جي روايت کي صحيح ڄاڻايو آهي<ref name=" ٺٽوي" />. صحيح بخاري ۽ صحيح مسلم ۾ پڻ حضرت ابن عباس ۽ انس رضي اللّٰہ تعالیٰ عنھما کان پڻ ساڳي روايت نقل ڪيل آھي<ref name="ٺٽوي " />. سندن بعثت ھڪڙن راوين ربيع الاول ۽ ٻين رمضان شريف جي مھيني ۾ بيان ڪئي آھي<ref name=" ٺٽوي " />. ابن اسحاق، بيھقي، ابن ڪثير، ذھبي، قسطلاني، شامي ۽ زرقاني پنھنجي ڪتابن ۾ بعثت جو آغاز ربيع الاول ۾ سچن خوابن کي قرار ڏنو آهي<ref name=" علوي " />. قرآن مجيد ۾ سورة البقرہ جي آيت ۱۸۵ مطابق "رمضان اھو مھينو آھي جنھن ۾ قرآن نازل ڪيو ويو"<ref name="ٺٽوي " />. صحيح مسلم ۾ حضرت طابوقتادہ رضہ جي روايت مطابق بعثت سومر جي ڏينهن ٿي ھئي<ref name =" مسلم" > صحيح مسلم، جلد ۱, صہ ۳۶۸ </ref><ref name="ٺٽوي " />. مسلم روايتن مطابق ليلة القدر واري رات غار حرا ۾ ملائڪ جبرائيل سندس خدمت ۾ وحي کڻي آيو<ref name=" ٺٽوي " />. وحي ۾ سڀ کان پھريون جبرائيل سورة علق جون پھريون پنج آيتون پڙھيون جيڪي نبي ڪريم {{درود}} جن ورجايون<ref name=" ٺٽوي " /> <ref name ="بخاري " > صحيح بخاري، "ڪيف ڪان بدءالوحي"، جلد ۱ صہ ۶ ۽ ۷ </ref>. جبرائيل پھرين وحي مھل انساني شڪل ۾ آيو هو<ref name=" ٺٽوي " />. غار حرا مان موٽندي پاڻ سڳورو {{درود}} حضرت خديجه وٽ آيو ۽ ڏڪڻ لڳو ۽ فرمايائون ته مون کي چادر ڍڪايو جيڪا ڍڪائي وئي ۽ جڏھن اھا ڪيفيت ختم ٿي تہ سورة مدٽر جون پھريون پنج آيتون نازل ٿيون<ref name="ٺٽوي " /><ref name=" بخاري " />. خوف واري حالت ۾ بيبي سانئڻ کين تسلي ڏني جنھن بعد کيس پنھنجي سؤٽ ورقه بن نوفل ڏي وٺي آئي<ref name="ٺٽوي " />.سمورن مردن ۽ عورتن کان اڳ حضرت خديجه رضہ پاڻ سڳورن تي ايمان آندو ۽ سمورا مسلمان ان روايت بابت ساڳي راء رکن ٿا<ref name ="ابن الاثير " > اسد الغابہ، ابن الاثیر، جلد ۵ صہ ۴۳۴ </ref><ref name ="روض " > الروض الانف سھيلي، جلد ۱, صہ ۲۷۷-۷۸ </ref><ref name ="زرقاني " > شرح علي المواھب، زرقاني، جلد ۱, صہ ۲۳۷ </ref><ref name =" قسطلاني" > المواھب اللدنيہ، قسطلاني، جلد ۱ ، صه ۲۱۷ </ref>. بيبي سانئڻ جي اسلام آڻڻ کانپوءِ سندس چارئي نياڻيون: سيدہ زينب رضه، سيدہ رقيه رضه، سيدہ ام ڪلثوم رضه ۽ سيدہ فاطمه الزهراء رضه بہ اسلام جي دائري ۾ داخل ٿيون<ref name="ٺٽوي " />. اھا روايت زرقاني '''شرح اعلیٰ المواھب''' ۾ سيرت ابن اسحاق ۽ سيرت شامي جي حوالي سان نقل ڪئي آهي<ref name=" ٺٽوي " />. ھڪ روايت مطابق بيبي خديجه رضه کان بعد پھرين ايمان آڻيندڙ عورت [[فاطمه بنت خطاب]] ھئي <ref name ="زرقاني ۱ " > شرح علي المواھب اللدنيہ، زرقاني، جلد ۱, صہ ۲۴۶ </ref><ref name="ٺٽوي " />. مردن ۾ ابوبڪر صديق ساڳي بعثت واري سومر ڏينھن شام جي وقت اسلام قبول ڪيو<ref name="ٺٽوي " />. جنھن بعد ٻارن ۾ حضرت علي ڏھن سالن جي عمر ۾ اسلام قبول ڪيو<ref name=" ٺٽوي " />. ھڪ روايت مطابق حضرت علي، ابوبڪر صديق کان اڳ اسلام قبول ڪيو<ref name="ٺٽوي " />. عثمان غني، زبير بن عوام، عبدالرحمان بن عوف، سعد بن ابي وقاص ، طلحه بن عبيد پڻ حضرت ابوبڪر صديق رضه جي ذريعي اسلام ۾ داخل ٿيا<ref name=" ٺٽوي " /> ساڳي سال زيد بن حارث ۽ بلال حبشي، عامر بن فھيرا، ابوذر غفاري (جندب بن جنادہ) ۽ سندس وڏو ڀاءُ انيس بن جنادہ، ابو فڪيھه، عمار بن ياسر ۽ سندس پيءُ ياسر بن عامر ۽ ماء سميه بنت خباط ۽ ڀاء عبدالله بن ياسر، صھيب رومي، مصعب بن عمير، عياش بن ربيعه، ارقم بن ابي ارقم، عثمان بن مظعون ۽ سندس ٻہ ڀائر قدامه ۽ عبدالله، ۽ ابو عبيده، ابو سلمه عبدالله ۽ سندس ماء بره، عامر بن ابي وقاص، عبدالله بن مسعود ھذلي، جعفر بن ابو طالب، خنيس بن حذافه سھمي، عبيده بن حارث، سعيد بن زيد معيقيب بن ابي فاطمه، خالد بن سعيد، فاطمه بنت خطاب، اسامه بن زيد جي ماء ام ايمن حبشيه، عبدالله بن عباس جي ماء ام الفضل عرف لبابه، عبدالله بن مسعود جي ماء ام عبد پڻ اسلام ۾ داخل ٿيا<ref name=" ٺٽوي " />. پھرين وحي جي نزول بعد بيبي خديجه رضه پاڻ سڳورن {{درود}} کي ورقه بن نوفل ڏي وٺي آئي جنھن وحي جو احوال ٻڌي سندس نبوت جي تصديق ڪئي جنھن ڪري کيس مسلمان سمجھيو وڃي ٿو<ref name=" ٺٽوي " />. زرقاني '''شرح علیٰ المواھب اللدنيہ''' ۾ ورقه کي قطعي طور صحابي مڃيو آھي<ref name="ٺٽوي " />. ===تبليغ ۽ تڪليفون=== سن ۳ نبوي ۾ ۽ ڪن روايتن مطابق ۴ نبوي ۾ کين سورة الحجر جي آيت ۹۴ ذريعي کين کليل دعوت جو حڪم ڏنو ويو ۽ پاڻ سڳورن {{درود}} صفا واري ٽڪريءَ تي چڙهي قريش قبيلي وارن کي وڏي واڪي سڏ ڪري کلي عام اسلام جي دعوت ڏني جتي ابولھب سندن مخالفت ڪئي جنھن ڪري سورة الھب نازل ٿي<ref name=" ٺٽوي" />. مڪي جي مشرڪن سندن مخالفت شروع ڪئي پر ساڻس ابو طالب جي مڪمل تائيد ۽ حمايت حاصل هئي<ref name=" ٺٽوي" />. سن ۵ نبوي (615ع<ref name=" Awan " />) ۾ مسلمانن مڪي وارن جي ڏاڍ کان تنگ ٿي حبشه ڏانھن پھرين ھجرت ڪئي جن ۾ حضرت عثمان ، بيبي رقيه ، عبدالرحمان بن عوف، زبير بن عوام ، مصعب بن عمير ، ابو سلمه عبدالله ۽ ام سلمه سميت ٻارھن مرد ۽ پنج عورتون شامل ھيا<ref name=" ٺٽوي " /><ref name ="بيھقي " > دلائل النبوة بيھقي، جلد ۲, صه ۲۹۷ </ref><ref name =" ارقم" > زادالمعاد ابن قيم، جلد ۱, صه ۹۷ ۽ ۹۸ </ref>. ساڳي سال بيت الله ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} سورة نجم جي تلاوت شروع ڪئي جنھن وقت مشرڪن جو ھڪ وڏو ميڙ موجود ھيو ۽ جڏھن سجدي واري آيت آئي تہ نبي سڳورو {{درود}} سجدي ۾ ھليو ويو ۽ اتي موجود مسلمان پڻ سجدي ۾ ڪري پيا انھن سان گڏوگڏ سواء اميه بن خلف جي سمورن مشرڪن پڻ سجدو ڏنو<ref name=" ٺٽوي " /><ref name =" ھشام" > سيرت ابن ھشام جلد ۱ </ref><ref name=" جلد " /><ref name =" صحيح" > صحيح بخاري، جلد ۲ صه ۷۲۱</ref>. سن ۶ نبوي جي شروعات ۾ مسلمانن حبشه ڏانھن ٻيون ڀيرو ھجرت ڪئي. ان قافلي ۾ ۸۳ مرد ۽ ۱۸ عورتون شامل هيون<ref name =" اللدنيہ" > شرح المواھب اللدنيہ ، جلد ۱, صه ۲۸۷ </ref><ref name=" ارقم " /><ref name="ٺٽوي " />. قافلي ۾ جعفر بن ابو طالب سندس زال اسما بنت عميس، خنيس بن حذافه سھمي، مصعب بن عمير، معيقيب بن ابو فاطمه، مقداد بن اسود ڪندي، ابو عبيده بن جراح، خالد بن حزام، ام المومنين سودہ بنت زمعه پڻ شامل هئا<ref name =" سبل" > سبل الھدیٰ والرشاد، شامي، جلد ۲, صه ۳۶۳,۳۹۷ ۽ ۴۰۹ </ref>. ساڳي سال مشرڪن مسجد الحرام ۾ گڏجاڻي ڪئي جنھن ۾ ابوجھل، شيبه، عتبه، وليد بن عتبه، عمار بن وليد، عقبه بن ابي معيط، اميه بن خلف وغيره شامل هئا. رسول {{درود}} جن ڪعبي ۾ نماز پڙھي رھيا ھئا. ان مھل مسجد ٻاھران ميدان ۾ قرباني لاء اٺ ڪٺو ويو ھو. ان ميٽنگ مان ھم صلاح ٿيندي عقبه بن ابي معيط اٿيو ۽ اوجھ سان ڀريل اوجھري آڻي پاڻ سڳورن {{درود}} جي پٺي مٿان رکي. ان واقعي جي پروڙ ڏھن ورھين<ref name=" علوي " /> جي سيدہ فاطمه کي پئي ته مسجد ۾ ھلي آئي ۽ پنھنجي بابي جي پٺي تان غلاظت ھٽائي<ref name="ٺٽوي " />. ان وقت حضرت ابوبڪر صديق پڻ اتي پھتو<ref name="ٺٽوي " />. ساڳي سال عمار بن ياسر جي ماء سميه بنت خباط کي ابوجھل نيزو ھڻي شھيد ڪيو ويو<ref name="ٺٽوي " />. سن ۶ نبوي ۾ پاڻ سڳورا {{درود}} صحابي ارقم بن ابي ارقم جي گھر اچي ترسيا جتي مسلمان گڏ ٿي نماز پڙھندا ھيا جيڪو سلسلو حضرت عمر بن خطاب جي اسلام ۾ داخل ٿيڻ تائين جاري رھيو جنھن بعد مسلمانن گڏجي ڪعبي اندر نماز پڙھڻ جي شروعات ڪئي<ref name="ٺٽوي " />. مخدوم محمد هاشم ٺٽوي لکي ٿو تہ دار ارقم مسجد الحرام لڳ صفا جي ٽڪري وٽ موجود ھيو جنھن کي خليفي ھارون رشيد جي حبشي نسل واري ماء خيزران نئين سر جوڙائي تبرڪ طور ھڪ مسجد قائم ڪئي جنھن ڪري ھاڻي اھو دار خيزران سڏجي ٿو<ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال ھڪ روايت مطابق حضرت حمزہ اسلام ۾ داخل ٿيو ۽ ٽي ڏينهن بعد حضرت عمر بن خطاب دار ارقم ۾ اچي اسلام قبوليو<ref name=" ٺٽوي " />. ان کان اڳ نبي ڪريم {{درود}} جن دعا گھري ھئي تہ: {{quote| "اي الله! عمرو بن ھشام ۽ عمر بن خطاب مان جيڪو توکي وڌيڪ پيارو ھجي، ان جي ذريعي اسلام کي سگھ بخش."|<ref name ="ابن حجر " > الاصابہ، ابن حجر، جلد ۲, صه ۵۱۸ </ref>|}} ھڪ روايت مطابق ساڳي سال عبدالله بن عمر پڻ مسلمان ٿيو ھو<ref name=" ٺٽوي " />. ان کان سواءِ ان الخير سلمه پڻ دار الارقم ۾ اچي مسلمان ٿي جيڪا ابوبڪر صديق جي ماء ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۷ نبوي ۾<ref name ="حجر " > فتح الباري، حافظ ابن حجر، جلد ۷, صه ۱۴۷ </ref> ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق ۸ نبوي ۾ محرم جي چنڊ ڏسڻ سان ئي قريش وارن بنو جو ھاشم ۽ بنو عبدالمطلب سان مڪمل بائڪاٽ جو اعلان ڪيو جنھن سبب نبي ڪريم {{درود}} جن کي شعب ابوطالب ۾ نظر بند ٿيڻو پيو<ref name=" ٺٽوي " />. شعب ابوطالب جبل ابو قبيس جي وچان ھڪ جابلو لڪ ھيو جيڪو بنو هاشم جي مورثي ملڪيت ھو<ref name ="عاصم " > سفرنامہ ارض القرآن (اردو)، محمد عاصم، صہ ۱۵۴ </ref>. بائڪاٽ جي ڪاروائي لکت ۾ ڪئي وئي جنھن کي بيت الله ۾ لٽڪايو ويو جنھن ۾ لکيل ھو ته<ref name=" ٺٽوي " />: {{quote|محمد {{درود}} کي بنو ھاشم بنو مطلب سان گڏ مڪي مان شھر نيڪالي ڏني ويندي. ڪوبه ماڻھو ساڻن مٽي مائٽي يا سڱابندي وغيره نہ ڪندو. کاڌي پيتي جي ڪابہ جنس وٽن پھچڻ نہ ڏني ويندي. ڪوبه ماڻھو نہ کانئن ڪجھ خريد ڪندو ۽ نہ وري ڪا شئي کين وڪرو ڪري سگھندو. مسلمانن سان ان وقت تائين ڪنھن بہ قسم جو ڪو ٺاھ يا ساڻن ڪابہ نرمي نہ ڪئي ويندي، جيستائين ھو محمد {{درود}} کي قريش وارن جي حوالي نہ ڪندا |<ref name =" سيرت" > سيرة ابن ھشام، جلد ۲، صه ۱۴ </ref>|}} سن ۸ نبوي ۾ مشرڪن آسماني نشاني جو مطالبو ڪيو ۽ نبي ڪريم {{درود}} جن کين چوڏھين جي چنڊ واري رات شق القمر وارو معجزو ڏيکاريو<ref name=" ٺٽوي " />. مسلمانن جي عقيدي مطابق پاڻ سڳورن {{درود}} چنڊ ڏانھن پنھنجي آڱر سان اشارو ڪيو جنھن سان چنڊ ٻہ الگ اڌ ٿي ٿي ويو. پر مشرڪن ان کي وڏو جادو قرار ڏنو<ref name=" ٺٽوي " />. عبدالله بن عباس جي ولادت شعب ابوطالب ۾ ٿي جنھن بعد ساڳي سال بائڪاٽ واري دستاويز کي سن ۱۰ نبوي اڏھي کائي وئي ۽ اھو احوال ابو طالب پاڻ سڳورن {{درود}} جن کي ٻڌايو<ref name=" سيرت " /><ref name =" الروض" > الروض الانف سھيلي، جلد ۲, صه ۱۲۷ ۽ ۱۲۸ </ref><ref name =" دلائل۱" > دلائل النبوة، بيھقي، جلد ۲, صه ۳۱۱-۳۱۵ </ref><ref name ="ابن سعد " > الطبقات الڪبریٰ، ابن سعد، جلد ۱, صه ۱۳۱, </ref>. مشرڪ ان واقعي تي لڄي ٿيا ۽ ٽي سالن جي ظلم ۽ ڏاڍ بعد ابو طالب جي زندگي دوران ان معاهدي تان پاڻ ئي ھٿ کڻي ويا جنھن بعد نبي ڪريم {{درود}} جن پنھنجي ڪڙم قبيلي سان گڏجي مڪي اندر پنھنجي اباڻن گھرن ڏانھن موٽي آيا<ref name=" ٺٽوي " />. ان بعد معراج جو واقعو پيش آيو<ref name=" Awan " />. ساڳي سال رمضان جي ۷ تاريخ تي ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق ذوالحج جي مھيني ۾ ابو طالب جو انتقال ٿيو<ref name="ٺٽوي " />. ابو طالب جي انتقال بعد ابو لھب ملي ڀگت سان پاڻ کي بنو ھاشم جو سردار قرار ڏئي نبي ڪريم {{درود}} کي بنوھاشم قبيلي مان نيڪالي ڏيڻ جو اعلان ڪيو جنھن جو مطلب کين قبيلائي تحفظ کان محروم ڪري سندن قتل لاء راھ ھموار ڪرڻ ھيو<ref name="Awan " />. ساڳي سال شوال جي ۲۷ تاريخ تي پاڻ سڳورا {{درود}} جن طائف ويا جتي ثقيف قبيلي وارن کي اسلام جي دعوت ڏني. اتي ۲۶ ڏينهن ترسيا پر طائف وارن کين ستايو ۽ تڪليفون ڏنيون<ref name=" ٺٽوي " />. مسلمانن جي عقيدي مطابق طائف مان واپسي تي نخلہ نالي ڳوٺ ۾ منزل ڪئي جتي ۷ جنن جو وفد ساڻن مليو جن اسلام جي دعوت قبول ڪئي<ref name=" ٺٽوي " />. ڪجھ صاحب علم ماڻھن جو خيال آهي تہ لفظ جن معني غائب آھي جيڪو لفظ ريگستان جي خانه بدوش بدوي قبيلن لاء پڻ استعمال ڪيو ويندو ھو ڇوته اھي عربن جي تمدني زندگي ۾ ڪٿي بہ ڏسڻ ۾ نہ ايندا ھيا. محمد هاشم ٺٽوي ڪتاب آڪام المرجان جو حوالو ڏيندي لکيو آهي ته مڪي ۽ مديني ۾ جنن جا مختلف وفد ڇھ ڀيرا جدا وقتن تي پاڻ سڳورن {{درود}} جي جي خدمت ۾ حاضر ٿيا<ref name="ٺٽوي " /><ref name =" شبلي" > آڪام المرجان، ابو عبدالله شبلي، صه ۴۶ </ref>. سن ۱۱ نبوي (620ع<ref name=" Awan" />) ۾ مديني کان آيل حاجين (منیٰ ۾<ref name=" Awan " />) عقبه جي ويجھو رسول {{درود}} جي ھٿ مبارڪ تي بيعت ڪئي جنھن سان مديني وارن اسلام ۾ داخل ٿيڻ جي شروعات ڪئي<ref name=" ٺٽوي " />. ان کي بيعت عقبه سڏيو ويندو آهي. ان ۾ روايتن مطابق ۶ يا ۸ ڄڻا شامل هئا جن ۾ ابو اسامه اسد بن زرارہ خزرجي، برآء بن معرور بن صخر اوسي ، ابوالھيثم بن تيھان، معاذ بن حارث ۽ ان جا ٻہ ڀائر جن ۾ عوف بن حارث پڻ شامل ھئا<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۱۲ نبوي ۾ معراج وارو واقعو پيش آيو<ref name="ٺٽوي " />. ساڳي سال رجب جي مھيني ۾ عقبه جي مقام لڳ ٻين بيعت ڪئي وئي جنھن ۾ مديني کان آيل ۱۳ ڄڻا ھرھڪ بشير بن سعد، سعد بن معاذ، عبدالله بن عمرو ۽ سندس ننڍڙو پٽ جابر بن عبدالله، اسيد بن حضير، ابي بن ڪعب، عبادہ بن صامت، ابو مسعود عقبه بن عمرو، ذڪوان بن عبد قيس زرقي، رافع بن مالڪ، قطبہ بن عامر، عتبہ بن عامر ۽ عويد بن ساعدہ شامل هئا<ref name=" ٺٽوي " />. ان زماني ۾ حج رجب جي مھيني ۾ ان ڪري ٿيندو ھو جو مشرڪن ۾ جھالت سبب نسي جو رواج ھو يعني ھو پنھنجي مرضيءَ موجب ڦيرڦار ڪري ان کي اڳي پوء ڪندا ھئا<ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال مصعب بن عمير کي مديني قرآن ۽ نماز پڙھائڻ لاء موڪليو ويو<ref name=" ٺٽوي" />. سن ۱۳ نبوي ۾ ذوالحج جي مھيني ۾ عقبه وٽ ٽين بيعت ڪئي وئي<ref name=" ٺٽوي " />. بيعت ڪندڙ جماعت ۾ ۷۳ مرد ۽ ۲ عورتون شامل هيون جن ۾ ابو رفاعہ رافع بن مالڪ عجلاني، ابو لبابه رفاعہ بن عبدالمنذر اوسي، ابو طلحه زيد بن سھل خزرجي، سعد بن ربيع خزرجي، عبدالله بن جبير، عبدالله بن رواحہ، عبدالله بن زيد حارثي، مشھور شاعر ڪعب بن مالڪ، معاذ بن جبل شامل هئا<ref name=" ٺٽوي " />. == مدني زندگي== ===يثرب ڏانھن ھجرت=== سن ۱ ھجري ۾ خميس ڏينهن ربيع الاول جو چنڊ ڏسي نبي ڪريم {{درود}} جن مڪي کان يثرب ڏانھن ھجرت شروع ڪئي. ان وقت ساڻس گڏ حضرت ابوبڪر صديق رضه ۽ ان جو غلام عامر بن فھيرہ ۽ ھڪ ٽيون شخص عبدالله بن اريقط ديلي پڻ گڏ ھيا<ref name=" ٺٽوي" /><ref name ="الھشام " > السيرة النبويه، ابن ھشام، جلد ۲, صه ۱۲۹ </ref><ref name =" البدايہ" > البدايہ والنھايہ، ابن ڪثير، جلد ۳, صه ۱۷۶ </ref><ref name ="سمھودي " > وفاءالوفا، علامه سمھودي، جلد ۱, صه ۲۳۸ </ref><ref name ="قتيبہ " > المعارف، ابن قتيبه، صه ۸۹</ref><ref name ="بڪري " > تاريخ الخميس، ديار بڪري، جلد ۱, صه ۳۲۴</ref>. ان وقت عبدالله بن اريقط غير مسلم ھيو<ref name=" ٺٽوي " />. ھي جابلو توڙي ميداني رستن جي وڏي ڄاڻ رکندڙ ھيو ۽ ھجرت وقت غار ثور لڳ ٻہ ڏاچين سميت اتي پھتو ھو ۽ کين ڳاڙهي سمنڊ واري غير معروف رستي کان يثرب وٺي آيو<ref name="علوي " />. ھجرت وقت پاڻ سڳورن {{درود}} جن دعا گھري تہ: {{quote|اللهم اعنى علیٰ هول الدنيا وعوآئق الدهر و مصآئب اللیالی والایام۔<br/> "اي منھنجا مالڪ، منھنجي مدد فرماءِ، دنيا جي مصيبتن کان، زماني جي رڪاوٽن کان ۽ رات ڏينھن جي گردشن کان" |<ref name=" ٺٽوي " /><ref name=" البدايہ " />|}} غار ثور ۾ جمعي ، ڇنچر ۽ آچر واريون ٽي راتيون ترسيا<ref name=" ٺٽوي " /><ref name ="فتح باري " > فتح باري، حافظ ابن حجر عسقلاني، جلد ۷, صه ۱۶۸ </ref> ۽ پوءِ سومر واري رات چنڊ جي پنجين تاريخ ان غار مان نڪري پنڌ شروع ڪيو ۽ ربيع الاول جي ٻارھين تاريخ سومر ڏينھن ڪچڙي منجھند مھل مديني لڳ قبا ۾ داخل ٿيا جتي ڏھن راتين کان مٿي ترسيا ۽ مسجد قبا جوڙائي پوء جمعي جي ڏينهن ربيع الاول جي ۲۳ تاريخ تي مديني ۾ اندر داخل ٿيا<ref name="ٺٽوي " />. ۱۶ ربيع الاول ۱ ھ تي جمعي جي ڏينھن 2 جولاء 622ع تي يثرب جي سرزمين تي قدم رکيو ۽ پھريون قيام يثرب کان 2 ميل پري قبا جي مقام تي ڪيو<ref name=" Awan " />. علي بن ابي طالب پڻ پيادل ھجرت ڪري ان. مقام تي انھن سان مليو<ref name=" Awan " />. اھا اسلام جي پھرين مسجد ھئي<ref name=" علوي " />. ھڪ ٻي روايت مطابق ۱۲ ربيع الاول تي مديني ۾ داخل ٿيا<ref name=" ٺٽوي " />. حضرت علي ڪرم الله وجهه ھجرت ڪري قبا ۾ پھتا. قبا ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} جن حڪم ڏنو ته ھجرت واري ڏينھن کان اسلامي تاريخ جي شروعات ڪئي وڃي ۽ سال جو پھريون مھينو محرم مقرر ڪيو وڃي<ref name =" اسيرة" > السيرة النبويہ، ابن ڪثير، جلد ۲, صه ۲۸۸ </ref>. بني عامر بن عوف وارن جي دعوت تي قبا ۾ 14 ڏينھن ترسيا<ref name=" Awan " />. ===مديني ۾ آجيان ۽ مسجد نبوي جي قيام=== سن ۱ ھجري ۾ جمعي جي ڏينهن قبا کان مديني وڃڻ وقت ۲۳ ربيع الاول تي سالم بن عوف وارن جي ڳوٺ ۾ جمعي جي نماز پڙھي پوء مديني پھتا<ref name=" ٺٽوي " />. مديني ۾ مردن، عورتن ۽ ٻارن خوشي ۾ ٻاھر نڪري سندن آجيان ڪئي. پاڻ سڳورا {{درود}} ڏاچِي تي سوار ھيا. ھر قبيلي جي ماڻھن ڏاچِي جي مھار جھلي کين سندن مھمان ٿيڻ لاء عرض ڪري رھيا ھئا. پاڻ {{درود}} فرمايو تہ " توھان ڏاچِي کي ڇڏيو! ھوءَ الله جي امر سان ئي ويھندي"<ref name=" ٺٽوي " /><ref name =" سيرت ابن ھشام" > سيرت، ابن ھشام، جلد ۲, صه ۱۴۱ </ref>. ڏاچِي ابو ايوب انصاري جي گھر آڏو پھچي اتي ويھي رھي. پاڻ {{درود}} جن ابو ايوب انصاري جي گھر ست مھينا ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق ھڪ مھيني کان گھٽ ترسيا ۽ حجرن ۽ ڪمرن جي اڏاوت جو ڪم شروع ڪرايو پوء اتي منتقل ٿيا. جنھن بعد مسجد نبوي جو بنياد رکيو ويو<ref name=" ٺٽوي " />. [[File:Dalailkhayrat.jpg|220 px|thumb|پندرھين صدي ۾ مسجد نبوي جي ٺاھيل دستاويزي تصوير ]] ===رياست جو قيام=== مسجد نبوي عبادتن جي روحاني مرڪز، ديني تعليم جي اداري ھجڻ سميت سياسي ۽ فوجي معاملن لاء رياستي صدر مقام پڻ ھئي جتي نبي ڪريم {{درود}} جن رياستي معاملا طئي ڪرڻ ۾ مشغول رھندا ھيا<ref name="Awan " />. ===ميثاق مدينه=== مديني جي ٻاھران يھودي قبيلا بنو قريظه ، بنو نضير ۽ بنو قينقاع رھندڙ ھيا جن سان نبي ڪريم {{درود}} جن ھڪ معاھدو ڪيو جنھن کي ميثاق مدينه جو نالو ڏنو ويو جنھن مطابق مسلمان ۽ يھودي پاڻ ۾ اتحادي رھندا ۽ ڪنھن بہ ٻاھرين جي حملي وقت پاڻ ۾ گڏجي شھر جو دفاع ڪندا <ref name=" Awan " />. ان معاهدي تحت يھودين کي جان ، مال ، آبرو ، مذھبي آزادي ۽ سندن داخلي معاملن ۾ مڪمل خودمختياري جو تحفظ ڏنو ويو<ref name=" Awan " />. ===مدني دؤر=== سن پھرين ھجري ۾ اذان ۽ اقامت جي شروعات ڪئي وئي<ref name="ٺٽوي " />. ساڳي سال عبدالله بن زبير قبا ۾ ڄائو جيڪو ھجرت ۾ ڄمندڙ پھريون ٻار ھيو<ref name=" ٺٽوي " />. ھڪ روايت مطابق ساڳي سال زڪوات فرض ڪئي وئي ۽ ٻي روايت مطابق ۲ ھجري ۾ رمضان جي روزن بعد فطري ادا ڪرڻ جو حڪم آيو جنھن بعد زڪوات کي فرض ڪيو ويو<ref name=" ٺٽوي " />. ۱ ھجري ۾ شوال جي مھيني دوران ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق ۲ ھجري ۾ بيبي عائشه رضه جي رخصتي ٿي<ref name="ٺٽوي " />. ۱ ھجري ۾ جڏهن نبي ڪريم {{درود}} جن ابو ايوب انصاري جي گھر پھتا ان وقت عبدالله بن سلام پنھنجي خاندان سميت اسلام ۾ داخل ٿيو. ساڳي سال يھودين جي بنو قريظه قبيلي جي عثمان بن اشھل قرظي جو کجين جي باغ ۾ نوڪري ڪندڙ سلمان فارسي رضه ۽ ڏھن سالن جو انس بن مالڪ انصاري خزرجي پڻ اسلام ۾ داخل ٿيا. پاڻ سڳورن {{درود}} جي نياڻي سيده رقيه رضه رمضان جي مھيني سن ۲ ھجري ۾ وفات ڪئي. سن ۲ ھجري ۾ بطن رابغ ۾ عبيدہ بن حارث جي اڳواڻي ۾ پاڻ سڳورن طرفان موڪليل جھادي مھم دوران بطن رابغ ۾ الله جي راھ ۾ پھريون تير سعد بن ابي وقاص ھلايو<ref name="ٺٽوي " /><ref name =" دنيہ" > المواھب اللدنيہ، قسطلاني، جلد ۲, صہ ۶۱</ref>. ساڳي سال قبلي جي تبديلي جو واقعو ٿيو جنھن تحت بيت المقدس جي جاء تي ڪعبة الله کي مسلمانن جو قبلو مقرر ڪيو ويو. اھو اڱاري جو ڏينهن ھيو ۽ پاڻ سڳورا {{درود}} جن بنو سلمه وارن جي مسجد ۾ ٻنپھرن جي نماز پڙھائي رھيا ھئا ۽ جڏھن پھريون ۲ رڪعتون پوريون ڪيائون تہ ان وچ ۾ حڪم نازل ٿيو<ref name ="طبري " > تاريخ طبري، جلد ۲, صه ۱۶۸</ref><ref name=" ٺٽوي " />. ۽ نماز دوران پاڻ سڳورن {{درود}} جن رخ ڦيرائي ڪعبي طرف ڪيو ۽ مقتدين بہ ان عمل کي ورجايو<ref name=" ٺٽوي " /> ۽ باقي ۲ رڪعتون ڪعبي طرف منھن ڪري پڙھيون ويون جنھن ڪري ان مسجد تي مسجد قبلتين جو نالو پئجي ويو. ساڳي سال پاڻ سڳورن {{درود}} جن عاشوري جي ڏينهن روزو رکيو ۽ ماڻھن کي فرمايو تہ روزو انھن تي واجب آهي<ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال يعني ۲ ھجري ۾ رمضان جا روزا فرض ڪيا ويا ۽ ساڳي سال نبي ڪريم {{درود}} جن تي صلوات پڙھڻ جو حڪم آيو<ref name="ٺٽوي " />. ھن سال فطري ادا ڪرڻ جو حڪم ۽ ٻنھي عيدن تي عيد نماز پڙهڻ جو حڪم پڻ نازل ٿيو. نبي ڪريم {{درود}} جن عيد الفطر جي پھرين نماز ۽ عيد الاضحي جي پھرين نماز پڻ ھن سال پڙھايون ۽ ساڳي سال قرباني ڪرڻ جو حڪم ڏنو ويو<ref name="ٺٽوي " />. ساڳي سال عبدالله بن مسعود حبشه مان مديني موٽي آيو. ھن سال اسلامي تاريخ جو ڪنھن بہ سريا جي پھرين سپه سالار عبدالله بن جحش واري سريه ۾ مسلمانن ھٿان پھريون مشرڪ ماريو ويو جنھن جو نالو عمرو بن العلاء حضرمي ھيو ۽ ان سريا ۾ مشرڪن جا پھريون دفعو ٻہ ماڻھو قيدي ٿيا جن ۾ حڪم بن ڪيسان ۽ عثمان بن عبدالله شامل هئا <ref name=" ٺٽوي " />. ھن سال جنگ بدر لاء تياري دوران سعد بن عبادہ ھڪ زرہ '''ذات الفضول''' جي نالي سان نبي ڪريم {{درود}} جن جي حوالي ڪئي جيڪا سڄي ڄمار پاڻ سڳورن {{درود}} جن وٽ رھي<ref name=" ٺٽوي " />. آخري زماني ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} اھا زرہ 30 سير جون (barley) جي عيوض ابو شحم نالي يھودي وٽ گروي رکي ھئي، جيڪا سندن وصال بعد ابوبڪر صديق رضه اھو قرض ادا ڪري ڇڏائي<ref name=" ٺٽوي " />. ۱۲ رمضان سن ۲ ھجري (624ع) تي ۳۰۰ مسلمانن جي لشڪر سان، جن ۾ ۶۰ مھاجر ۽ باقي انصار شامل هئا، مديني مان بدر طرف روانا ٿيا<ref name=" Awan " />. ,نڪرڻ وقت ابولبابہ کي مديني جو گورنر مقرر ڪيو ويو<ref name=" Awan " />. بدر ڳوٺ واپاري قافلن واري رستي لڳ مديني کان ۸۰ ميلن جي فاصلي تي واقع ھيو<ref name="Awan " />. مڪي جي قريش جي لشڪر ۾ سازوسامان سميت ھڪ ھزار ماڻھو ھيا جن جو سپه سالار عتبه ابن ربيعه ھيو. ان لشڪر ۾ ۱۰۰ گھوڙيسوار پڻ ھيا<ref name=" Awan " />. غزوه بدر ۾ جڏھن مسلمان روحا ٽپي صفراء ويجھو پھتا تہ پاڻ سڳورن {{درود}} اصحابين سان مشورو ڪيو. جنگ دوران عڪاشہ بن محصن اسدي جي تلوار ٽٽي پئي ته پاڻ سڳورن {{درود}} جن ان کي کجي جي ھڪ ڳاني ڏئي ان جي مدد سان مقابلو ڪيو<ref name="ٺٽوي " />. ھن اھا ڳاني مرڻ گھڙي تائين پاڻ وٽ سنڀالي رکي ھئي. بدر جي جنگ ۾ عبدالله بن سھيل ڪافرن جو لشڪر ڇڏي مسلمان ٿي اسلامي لشڪر ۾ شامل ٿيو. ھن سال غنيمت جو مال مسلمانن لاء حلال ڪيو ويو. جنگ بدر ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن کي ذوالفقار نالي تلوار ھٿ آئي جيڪا مشرڪن مان عاص بن منبه يا ھڪ ٻي روايت مطابق نبيه بن حجاج جي ملڪيت ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. اھي ٻئي غزوہ بدر ۾ مارجي ويا هئا. ھڪ روايت مطابق بعد ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} جن اھا تلوار حضرت علي ڪرم الله وجهه کي عطا ڪئي ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. غزوه بدر ۾ ۱۴ مسلمان شھيد ٿيا جن ۾ ۶ مھاجر ۽ ۸ انصار ھيا. ابو جھل، عتبہ بن ربيعه، شيبه بن ربيعه، اميہ بن خلف، ۽ وليد بن عتبہ سميت ۷۰ ڄڻا ھن جنگ ۾ مارجي ويا. ابو جھل زخمي ٿيل پوئين پساهن ۾ ھيو عبدالله بن مسعود تلوار سان سر قلم ڪيو<ref name=" ٺٽوي " />. ۷۰ ڄڻا قيد ڪيا ويا جن ۾ عباس بن عبدالمطلب ، عقيلي بن ابو طالب ، نوفل، اسود ابن عامر پڻ شامل هئا. رسول ڪريم {{درود}} مسلمانن کي سختي سان تاڪيد ڪئي تہ قيدين سان نرمي وارو ورتاءُ رکن<ref name=" Awan " />. سن ۲ ھجري ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن حضرت علي ڪرم الله وجهه جي ڪنيت ابو تراب تجويز ڪئي<ref name=" ٺٽوي " />. غزوه بدر کان پوءِ ساڳي سال ابو لهب عدسہ نالي ھڪ موذي ۽ وچڙندڙ چمڙي جي بيماري ۾ فوت ٿي ويو<ref name ="الھدہ " > سبل الھدہ والرشاد، شامي، صہ ۶۷ </ref><ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال پاڻ سڳورن {{درود}} پنھنجي نياڻي سيدہ فاطمه الزهراء رضه جو نڪاح حضرت علي ڪرم الله وجهه سان ڪرايو. سن ۳ ھجري ۾ شعبان جي مھيني ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن جو بيبي حفصه بنت عمر سان نڪاح ٿيو. ساڳي سال رمضان جي مھيني ۾ سندن نڪاح بيبي زينب بنت خزيمه ھلاليه سان ٿيو. ھن سال پاڻ سڳورن {{درود}} جن جو ڏھوٽو عبدالله بن عثمان بن عفان وفات ڪري ويو<ref name="ٺٽوي " />. ربيع الاول جي مھيني ۾ ساڳي سال سندن نياڻي سيدہ ام ڪلثوم جو نڪاح عثمان بن عفان رضه سان ٿيو ۽ ساڳي سال امام حسن رضه جو جنم ٿيو. ان جو نالو والدين حرب رکيو پر نبي ڪريم {{درود}} جن کيس حسن جو نالو ڏنو<ref name=" علوي" />. شبر، شبير ۽ مشبر ھارون نبي جي پٽن جا نالا ھيا جيڪي عبراني زبان جا لفظ ھيا انھن جو عربي بدل حسن ، حسين ۽ محسن ھيا<ref name="علوي " />. سن ۳ ھجري ۾ ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق ۴ ھجري ۾ شراب کي حرام ڪيو ويو<ref name=" طبري " />. ساڳي سال شوال جي مھيني ۾ غزوه احد وارو واقعو پيش آيو جنھن ۾ ۷۰ اصحابي شھيد ٿيا جن ۾ حمزہ رضه، مصعب بن عمير رضه ، عبدالله بن جحش رضه پڻ شامل هئا<ref name="ٺٽوي " />. بدر جي شڪست ھڪ سال پوء قريش مڪي مان ۳۰۰۰ ماڻھن جو لشڪر مديني تي حملي لاء موڪليو ۽ مسلمانن جو ۱۰۰۰ ماڻھن جو لشڪر مديني مان نڪتو جنھن مان عبدالله بن ابي ۽ سندس ۳۰۰ ساٿي شوط واري مقام لڳ رستي مان ئي واپس مديني موٽي ويا جنھن سبب بنو سلمه ۽ بنو حارثه قبيلن جا ماڻھو پڻ دلشڪستا ٿيا ۽ انھن پڻ موٽڻ جو ارادو ڪيو ھو پر پوء باقي ۷۰۰ ڄڻا جبل احد جي ڪڇ لڳ مديني کان ۴ ميلن جي فاصلي تي پھتا جتي جنگ لڳي<ref name =" مودودي" > تفھيم القرآن، مولانا ابوالاعلیٰ مودوي، جلد ۱, صه ۲۳۰، ۲۸۴, ۲۸۵، ۳۰۰, ۳۵ ايڊيشن، </ref>. قريش جو لشڪر ۱۲ شوال سن ۳ ھجري (20 مارچ 625ع) تي جبل احد لڳ اربع جي ڏينهن خيما کوڙيا ۽ مسلمانن جو لشڪر جمعي ڏينهن مديني مان روانو ٿيو<ref name=" Awan " />. مسلمانن جي پٺيان احد جبل ھيو ۽ سامھون مڪي وارن جو لشڪر ، پاسي ۾ ھڪ جابلو لنگھ تي عبدالله بن جبير جي قيادت ۾ ۵۰ تيراندازن جو جٿو ويھاريو ويو جن کي حڪم ھيو تہ ڪنھن کي بہ مسلمانن جي لشڪر طرف اچڻ نه ڏين ، ڪنھن صورت ۾ بہ اتان نہ ھٽن ڀلي کڻي پکين کي انھن جون ٻوٽيون نوچيندي ڇونہ ڏسن پر جاء تان ھرگز نه ھٽن<ref name=" مودودي " />. نبي ڪريم {{درود}} جن عبدالله بن جبير جي سرواڻي ۾ پنجاھ کن تيراندازن کي ٻن جبلن وچ واري گھاٽ تي مقرر ڪيو ھو ۽ حڪم ڏنو ھو تہ ھر حالت ۾ پير پٺتي نہ ھٽائين پوء کڻي سوڀ ٿئي يا نہ ٿئي. عبدالله بن جبير ۽ ڪجھ ڄڻا حڪم تي ڪاربند رھيا باقي ٻيا سڀ مال غنيمت جي ميڙڻ ۾ لڳي ويا. عبدالله بن جبير پنھنجي مقام تي ئي شھيد ٿي ويو<ref name=" ٺٽوي" /><ref name ="دلائل " > دلائل النبوة، بيھقي، جلد ۳, صه ۲۲۹</ref><ref name=" مودودي " />. ،،مشرڪن جي لشڪر ۾ خالد بن وليد رسالدار ھيو جنھن صورتحال جو فائدو وٺندي ۱۰۰ گھوڙي سوارن جي دستي کي احد جبل جي پٺيان ڦيرائي ان جابلو لنگھ کان مسلمانن جي لشڪر تي حملو ڪيو جنھن سان بازي ڦري وئي ۽ ڀڄي ويل دشمن پڻ موٽي اچي حملي آور ٿيا<ref name=" مودودي " />. رڳو ڪجھ جانثار مقابلي ۾ ڄمي بيٺا باقي مسلمانن ۾ ڀاڄ پئجي وئي<ref name=" مودودي " />. جنگ ۾ اھو اڃان تائين حل نہ ٿي سگھندڙ معمو بڻيل آهي تہ آخر مڪي وارا مڪمل فتح کان اڳ ڇو اتان پوئتي موٽي ھليا ويا<ref name=" مودودي " />. غزوه احد ۾ عتبه بن ابي وقاص پاڻ سڳورن {{درود}} کي پٿر ھيون جنھن سان اڳين ڏندن مان ساڄي پاسي ھيٺيون ڏند مبارڪ شھيد ٿيو<ref name="ٺٽوي " />. ابي بن خلف پاڻ سڳورن {{درود}} مٿان تلوار سان حملو ڪيو ان وقت پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي ھٿ ۾ ھڪ ننڍڙو نيزو ھيو، جڏھن ويجھو ٿيو تہ ان مشرڪ کي اھو نيزو ھنيو جنھن سان سندس پاسيراٽيون ڀڄي پيون جيڪو پوء مڪي کان ھڪ ڏينھن جي پنڌ تي واقع مرالظھران نالي ڳوٺ ۾ فوت ٿي ويو<ref name=" ٺٽوي " />. مشرڪن جي لشڪر مان عبدالله بن شھاب پاڻ سڳورن {{درود}} ڏانھن تير اڇلائي کين زخمي ڪيو. اھو بعد ۾ مسلمان ٿيو ۽ امام زھري جو ڏاڏو ھيو<ref name="ٺٽوي " />. کيس عبدالله اصغر پڻ سڏيندا هئا<ref name ="سيرتون " > سيرة ابن اسحاق، صه ۳۰۵ ۽ سيرت ابن ڪثير جي جلد ۳ ، صه ۵۹</ref>. غزوہ احد ۾ عبدالرحمان بن عوف کي ۲۱ زخم رسيا<ref name=" ٺٽوي " /><ref name ="ھشام ابن " > سيرت ابن ھشام، جلد ۲, صہ ۸۸ </ref>. احد جي جنگ ۾ ۷۰ مسلمان شھيد ٿيا<ref name=" مودودي " />. ابوسفيان ويندي وقت مسلمانن کي چيلينج ڪيو تہ ايندڙ سال بدر جي ي مقام تي انھن سان مقابلو ٿيندو.<ref name=" مودودي " /> احد جي شھيدن مان نبي ڪريم {{درود}} جن پھريان حمزه رضه جي نماز جنازه پڙھائي ۽ بعد ۾ سڀني شھيدن جي. ھر شھيد کي آڻي حمزه رضه جي ميت ڀرسان رکيائون پوء ان جي نماز پڙھي وئي اھڙي طرح حمزه رضه جي مٿان ۷۰ ڀيرا نماز پڙھي وئي. ان روايت جي بنياد تي حنفين ويجھو شھيد جي نماز پڙھي ويندي آهي<ref name=" ٺٽوي " />. ھڪ روايت مطابق نبي ڪريم {{درود}} جن شھيدن جي جنازي جي نماز نہ پڙھائي ھئي ان ڪري شافعين ۾ شھيدن جي جنازي جي نماز نہ پڙھي ويندي آهي<ref name=" ٺٽوي " />. سن ن ۴ ھجري ۾ غزوه بنو نضير جو واقعو پيش آيو جنھن جي پڄاڻي بعد ان قبيلي جي ماڻهن کي سندن گھرن ۽ گھاٽين مان تڙي ڪڍيو ويو<ref name=" ٺٽوي" />. ھڪ روايت مطابق ساڳي سال شراب جي حرمت جو حڪم آيو<ref name="ٺٽوي " />. سن ۴ ھجري ۾ ام المؤمنين بيبي زينب رضه وفات ڪئي. ساڳي سال نماز ۾ قصر جو حڪم آيو. سن ۵ ھجري ۾ غزوه خندق واقع ٿي. جنگ ۾ مخالف لشڪر مان حبان بن قيس جو تير سعد بن معاذ کي پٺي واري ڦڻي ۾ لڳو جيڪو غزوہ خندق ۽ غزوہ بنو قريظه جي پڄاڻي کانپوءِ وفات ڪري ويو<ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال غزوہ بنو قريظه ۾ يھودين جو سردار ۽ بيبي صفيه رضه جو پيءُ حيي بن اخطب مارجي ويو<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۵ ھجري ۾ بنو مزينہ وارن جي وفد ۽ عبدالقيس واري وفد نبي ڪريم {{درود}} جن سان ملاقات ڪري اسلام ۾ داخل ٿيا. ساڳي سال ذوالحج جي مھيني ۾ رسول الله {{درود}} پنھنجي گھوڙي تي سوار ٿي غابہ ڏانھن وڃي رھيا ھئا تہ گھوڙي تان ڪري پيا جنھن ڪري سندن پير مڙي پيو ۽ پاسي ۾ رھڙا بہ آيا جنھن ڪري ڪيترا ڏينھن گھر کان ٻاهر نه نڪتا ۽ مسجد ۾ بہ نہ وڃي سگھيا ۽ نماز گھر ۾ ويٺي ادا ڪئي<ref name="ٺٽوي " /><ref name =" شرح" > شرح علیٰ المواھب اللدنيہ، زرقاني، جلد ۳, ص ۹۷ </ref>. سن ۵ ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق سن ۶ ھجري ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن مديني ۾ گھوڙن جي گوء ڪرائي<ref name=" ٺٽوي " /><ref name ="جلد ۴ " > سبل الھدہ والرشاد، شامي، جلد ۴, صہ ۳۵۳</ref><ref name ="ابن الاثير ۱ " > اسد الغابہ، ابن الاثير، جلد ۱, صہ ۲۳</ref>. سن ۵ يا ھڪ روايت مطابق ۶ ھجري ۾ غزوه بني مصطلق واقع ٿي جنھن بعد بيبي عائشه رضه مٿان بھتان وارو افڪ جو واقعو پيش آيو<ref name=" ٺٽوي " />. افڪ معني آهي اھڙي ڳالھ ڪرڻ جيڪا حقيقت جي ابتڙ ھجي<ref name=" علوي " />. سن ۶ يا ۷ ھجري ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن اھڙي منڊي تيار ڪرڻ جو حڪم ڏنو جنھن ۾ ٽن سٽن ۾ محمد رسول الله کليل ھجي. اھڙيءَ طرح يعلیٰ بن اميہ نالي صحابي اھا منڊي تيار ڪئي جنھن جي مھر ۾ مٿين سٽ ۾ الله وچين ۾ رسول ۽ ھيٺين سٽ ۾ محمد اڪريو ويو. منڊي تيار ٿيڻ بعد نبي ڪريم {{درود}} جن عجمي حاڪمن کي ۶ خط موڪلي دين جي دعوت ڏني<ref name=" ٺٽوي " />. اھي خط عمرو بن اميه ذريعي حبش جي حاڪم نجاشي ڏانھن، دحيہ بن خليفه ڪلبي ذريعي روم جي قيصر (سيزر) ھرقل ڏانھن ، عبدالله بن خذافہ سھمي ذريعي ايران جي ڪسرا ( خسرو) پرويز بن ھرمز بن نوشيروان ڏانھن، حاطب بن ابي بلتعہ لخمي ذريعي مصر ۽ اسڪندريہ جي حاڪم مقوقس ڏانھن ۽ شجاع بن وھب ذريعي دمشق جي ھڪ ماڳ غوطہ جي حاڪم حارث بن ابوشمر غساني ڏانهن ۽ سليط بن عمرو ذريعي يمامہ جي حاڪم ھوذہ بن علي حنفي ڏانهن روانا ڪيا<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۶ ھجري ۾ نبي ڪريم {{درود}} طرفان اٺن جي گوء پڻ ڪرائي وئي جنھن ۾ پاڻ سڳورن جي ڏاچِي قصواء پڻ شامل ھئي پر ان کان ھڪ اعرابي جو توڏو گوء کڻي ويو<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۷ ھجري ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن عمرةالقضاء ادا ڪيو ۽ ڏاچي تي سوار ٿي مڪي ۾ داخل ٿيا جنھن جي مھار عبدالله بن رواحہ جي ھٿ ۾ ھئي. جڏھن بيت الله جي طواف لاء مسجد الحرام ۾ ۾ داخل ٿيا تہ ڪافر ڪنڊ ۾ ويٺا هئا<ref name=" ٺٽوي " />. ان وقت پاڻ سڳورن {{درود}} جن بلال رضه کي حڪم ڏنو ته ڪعبي جي ڇت تي بيھي اذان چوي<ref name=" ٺٽوي " /><ref name =" البدايہ ۲" > البدايہ والنھايہ، جلد ۱, صہ ۲۳۲ </ref> <ref name =" بڪري ۲" > تاريخ الخميس، ديار بڪري، جلد ۲, صه ۶۳ </ref><ref name =" شامي ۵" > سبل الھدہ والرشاد، شامي، جلد ۵, صه ۱۹۳ </ref>. پاڻ سڳورا {{درود}} جن تڏھن ڪعبي ۾ بتن جي ھجڻ ڪري داخل نہ ٿيا ۽ اٺين ھجري ۾ مڪي جي فتح وقت بتن ٽوڙڻ بعد ان ۾ داخل ٿيا<ref name=" ٺٽوي " /> <ref name ="المغازي ۱ " > المغازي، واقدي، جلد ۲, صه ۷۳۸</ref><ref name =" قسطلاني ۲" > شرح علي المواھب اللدنيہ، قسطلاني، جلد ۲, صه ۶۵۷ ۽ ۶۵۸ </ref>. عمرة القضاء جي ادائيگي بعد حمزه رضه جي ننڍڙي نياڻي امامه يا عمارہ پاڻ سڳورن {{درود}} جن کي چاچا چاچا سڏيندي ڪڍ آئي جيڪا مديني تائين بيبي فاطمه الزهراء رضه وٽ رھي جنھن کي بعد ۾ سندس سؤٽ جعفر رضه جي سنڀال گهٽ آندو ويو جنھن جي گھرواري عمارہ جي ماسي ھئي ۽ نبي ڪريم {{درود}} جن فرمايو تہ ماسي ماء جي جاء تي آهي<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۷ يا ۸ يا ۱۰ ھجري ۾ رسول الله {{درود}} جن غسان جي حاڪم جبلہ بن ايھم ڏي دين جي دعوت جو خط موڪليو جنھن جي جواب ۾ اھو مسلمان ٿيو<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۷ ھجري ۾ مصر ۽ اسڪندريہ جي حاڪم مقوقس قبطي پاڻ سڳورن {{درود}} جي خدمت ۾ سوکڙيون موڪليون جن ۾ ٻه ٻانھيون ماريه قبطيہ ۽ سندس ڀيڻ سيرين ، يعفور نالي گڏھ، دلدل نالي ھڪ خچر ، ۲۰ عدد نفيس ململ جا ٿان، ھزار مثقال سون ، اعلي قسم جي ماکي ، ھڪ ڪاٺي جي ٺھيل شامي سرمي داڻي ، آئينو ، ڦڻي شامل ھيا<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۸ ھجري ۾ صفر جي مهيني ۾ عمرو بن العاص ، خالد بن وليد ۽ عثمان بن ابو طلحه مديني اچي پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي ھٿ تي مسلمان ٿيا جن مان ٻہ مھينن بعد خالد بن وڏو ليد جنگ موته ۾ شرڪت ڪئي ۽ فتح تي کيس نبي ڪريم {{درود}} جن سيف الله جو لقب ڏنو<ref name=" ٺٽوي " />. == غزوات== الله جي راھ ۾ اھا جنگ يا جنگي مھم يا جھادي مھم جنھن ۾ رسول الله {{درود}} جن شرڪت ڪئي ان کي غزوہ سڏيو ويندو آهي. زيد بن ارقم غزوات جو ڪل تعداد ۱۹, جابر بن عبدالله وري ۲۱ ٻڌايو آھي<ref name="علوي " />. موسیٰ بن عقبه، ابن اسحاق، واقدي، ابن سعد، قسطلاني، ابن جوزي ۽ دمياطي انھن جو تعداد ۲۷ ۽ علامه ابو عبدالله شامي پنھنجي ڪتاب ''سبل الھدیٰ والرشاد'' ۾ تعداد ۲۸ ڄاڻايو آهي<ref name=" علوي " /> جن ۾ [[ودان]] جي مقام تي [[غزوه ابوآء]] يا غزوه ودان (۱۱ صفر ۲ ھجري)، [[بواط]] جي مقام تي [[غزوه بواط]] (ربيع الاول ۲ ھجري)، [[بدر]] جي مقام تي [[غزوه سفوان]] يا غزوه بدر اولا ( ربيع الاول ۲ ھجري)، [[عشيره]] جي مقام تي [[غزوه عشيره]] ( جمادالاول ۲ ھجري)، بدر جي مقام تي [[غزوه بدر]] ( ۱۷ رمضان ۲ ھجري)، [[قرقرة الڪدر]] جي مقام تي [[غزوه قرقرة الڪدر]] يا غزوہ بني سليم (شوال ۲ ھجري)، [[عريض]] جي مقام تي [[غزوه سويق]] (۵ ذوالحج ھجري)، [[نجد]] جي مقام تي [[غزوه ذي امر]] يا غزوہ غطفان (محرم ۳ ھجري)، [[بحران جو مقام|بحران جي مقام]] تي [[غزوه فرع]] (ربيع الاول ۳ ھجري)، [[مدينه منوره ]] جي مقام تي [[غزوه بنو قينقاع]] (جماد الاول يا شوال ۳ ھجري)، [[احد جبل|جبل احد]] جي مقام تي [[غزوه احد]] ( شوال ۳ ھجري)، [[حمراء الاسد ]] جي مقام تي [[غزوه حمراء الاسد]] (۱۷ شوال ۳ ھجري)، عاليه جي مقام تي [[غزوه بنو نضير]] (ربيع الاول ۴ ھجري)، بدر جي مقام تي [[غزوه بدرالآخيرہ]] يا بدراموعد (شعبان ۴ ھجري)، [[دومة الجندل]] جي مقام تي [[غزوه دومة الجندل]] (ربيع الاول ۵ ھجري)، [[مريسيع]] جي مقام تي [[غزوه بنو مصطلق]] يا غزوه مريسيع (شعبان ۵ ھجري)، مدينه منوره جي مقام تي [[غزوه خندق]] (شوال ۵ ھجري)، [[غران]] جي مقام تي [[غزوه بنو قريظه]] (ذوالقعد ۵ ھجري)، [[نجران]] جي مقام تي [[غزوه بنو لحيان]] (رجب 6 ھجري)، [[حديبيه]] جي مقام تي [[غزوه حديبيه]] (ذوالقعد 6 ھجري)، [[ذي قرد]] جي مقام تي [[غزوہ ذي قرد]] ( ذوالحج 6 ھجري)، [[خيبر]] جي مقام تي [[غزوہ خيبر]] ( محرم ۷ ھجري), [[واديء القریٰ]] جي مقام تي [[غزوہ واديءِ القریٰ]] ( صفر ۷ ھجري)، نجد جي مقام تي [[غزوہ ذات الرقاع]] يا غزوہ محارب و بني ثعبله ( ۱۰ ربيع الاول ۷ ھجري), مڪي شريف جي مقام تي غزوہ [[فتح مڪه]] (۱۰ رمضان ۸ ھجري), [[حنين]] جي مقام تي [[غزوہ حنين]] ( 6 شوال ۸ ھجري), [[طائف]] جي مقام تي [[غزوہ طائف]] ( شوال ۸ ھجري), [[تبوڪ]] جي مقام تي [[غزوہ تبوڪ]] ( رجب ۹ ھجري). جيڪي لشڪر رسول الله {{درود}} جن اصحابين جي اڳواڻي ۾ جھاد لاء روانا ڪيا پر پاڻ شرڪت نہ ڪئي ان جنگي مھم کي سرايا يا بعوث سڏيندا آهن. اھڙين جنگي مھمن جو تعداد اٽڪل ۷۹ ھيو. ===صلح حديبيه=== سن ۶ ھجري ۾ سومر جي ڏينهن ذوالقعد جو چنڊ ڏسي نبي ڪريم {{درود}} جن احرام ٻڌو ۽ عمري جي نيت سان ۱۳۰۰ ھڪ روايت مطابق ۱۴۰۰ يا ۱۵۰۰ مسلمانن ۽ قرباني لاءِ ۷۰ اٺن سميت مڪي ڏانھن روانا ٿيا ۽ جڏھن حديبيه پھتا تہ مشرڪن سندن رستي روڪ ڪئي جنھن بعد صلح ٿي ۽ مسلمانن بغير عمري جي موٽي ويا<ref name=" ٺٽوي " />. حديبيه ۾ صحابين ھڪ ٻٻر جي وڻ جي ھيٺان ويھي نبي ڪريم {{درود}} جن جي ھٿ تي ھٿ رکي بيعت ھنن لفظن ۾ ڪئي تہ "جي موت بہ آيو تہ پٺتي نہ ھٽنداسون". بيعت ۾ سڀ کان پھريون شخص ابو سنان وھب بن محصن اسدي ھيو<ref name="ٺٽوي " />. صلح واري موقعي تي معاھدو ڪيو ويو ته ڌريون ڏھن سالن تائين جنگ نہ ڪنديون. معاھدو حضرت علي ڪرم الله وجهه جن لکيو<ref name=" ٺٽوي " />. واپسي ۾ رستي ۾ سورة الفتح نازل ٿي === خيبر جي فتح=== سن ۷ ھجري ۾ غزوه خيبر واقع ٿي<ref name=" ٺٽوي" />. خيبر ۾ يھودين جا ۶ قلعا واقع ھيا جن مان سڀ کان مضبوط قلعو قموس ھيو جنھن جو مالڪ مرحب نالي سردار ھيو<ref name=" علوي" />. غزوه خيبر جي موقعي تي نبي ڪريم {{درود}} فرمايو تہ:"سڀاڻي اسان اسلامي جھنڊو ان شخص جي حوالي ڪنداسون جيڪو الله ۽ ان جي رسول سان محبت ڪندڙ ھوندو ۽ الله ۽ ان جو رسول ان سان محبت ڪندڙ ھوندا". ٻئي ڏينهن اھو جھنڊو علي بن ابي طالب رضہ کي ڏيندي فرمايو تہ: " اي علي! ھتان جي رھاڪن سان وڙھڻ ۾ تڪڙ نہ ڪجانء، پھريان سندن آڏو دين جي دعوت ۽ الله جي حقن جي ڄاڻ رکجان. پوء رب سائين ھڪ ماڻھو کي به تنھنجي ھتان ھدايت تي ھلايو تہ تنھنجي لاء اھو ڳاڙھن اٺن کان بہ ڀلو آھي"<ref name=" ٺٽوي " />. ھن غزوہ ۾ مسلمانن جي لشڪر مان ۱۵ ماڻھو فوت ٿيا جڏھن ته يھودين جا ۹۳ ڄڻا مارجي ويا جن ۾ انھن جا جنگي جوڌا مرحب ۽ سندس ڀاء حارث، ٻہ سردار عامر ۽ ياسر پڻ شامل هئا<ref name=" ٺٽوي " />. مرحب ، حارث ۽ عامر کي علي بن ابي طالب رضہ ۽ ياسر کي زبير بن عوام ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق علي بن ابي طالب رضہ قتل ڪيو<ref name=" ٺٽوي " />. مرحب سان ويڙھ دوران علي بن ابي طالب تلوار جو زوردار وار مرحب جي مٿي تي ڪيو جيڪو ان جي لوھي ٽوپلي، ۽ مٿي کي چيري سندس ڏندن تائين لڳو ۽ مرحب مارجي ويو<ref name=" Awan " />. جنگ ۾ جڏھن ڇتي ويڙھ شروع ٿي تہ پاڻ سڳورن {{درود}} فرمايو ته "ھاڻي تنور تتو آھي"<ref name=" ٺٽوي " />. سخت ويڙھ بعد قاموس قلعو مسلمانن جي قبضي ۾ آيو تہ يھودين رحم جي درخواست ڪئي جيڪا قبول ڪئي وئي<ref name=" Awan " />. خيبر جي فتح بعد مرحب جي ڀائٽي ۽ ھڪ امير سلام بن مشڪم جي زال زينب بنت حارث نبي ڪريم {{درود}} جن دعوت ڪئي جنھن ۾ ٻاڪري گوشت جي ڀاڄي ۾ زھر وجھي کين کارايو پر نبي ڪريم {{درود}} جن کيس معاف ڪري ڇڏيو ۽ بعد ۾ اھا عورت مسلمان ٿي وئي<ref name=" ٺٽوي " /><ref name =" الاصابہ ۱" > الاصابہ، ابن حجر، جلد ۴, صہ ۳۱۴ </ref>. ھڪ ٻي روايت مطابق جڏھن بعد ۾ زھر سبب بشر بن براء فوت ٿي ويو تہ ان جي قصاص ۾ کيس قتل ڪيو ويو<ref name="ٺٽوي " /><ref name ="البدايہ ۱ " > البدايہ والنھايہ، ابن ڪثير، جلد ۴, صہ ۲۱۰ </ref>. === مڪي جي فتح=== صلح حديبيه کان پوء مسلمانن کي امن سان تبليغ جو موقعو ملي ويو. قريش جي بڇ تي سندن اتحادي بنو بڪر قبيلي وارن بنو خزاعہ وارن تي حملو ڪيو جنھن ۾ قريش جا عڪرمہ بن ابوجھل ۽ صفوان بن اميه وارا شناخت مٽائي بنو بڪر وارن سان گڏجي وڙھيا. انھن حرم ۾ پناھ ورتي پر کين اتي قتل ڪيو ويو. بنو خزاعہ وارا مديني ۾ نبي ڪريم {{درود}} وٽ دانھن کڻي آيا ۽ انصاف جي گھر ڪئي. نبي ڪريم {{درود}} قريش ڏانھن ھيٺين ٽن شرطن مان ڪو به ھڪ قبول ڪرڻ جو مطالبو ڪيو: <br/> # جن کي قتل ڪيو ويو انھن جي خون بھا ادا ڪيو.<br/> # قريش بنو بڪر قبيلي سان اتحاد ختم ڪن.<br/> #صلح حديبيه جي منسوخي جو اعلان ڪن.<br/> قريشن صلح حديبيه جي منسوخي جو شرط قبول ڪيو. جڏھن مسلم نمائندو واپس ھليو ويو تہ پوء انھن ارادو تبديل ڪيو ۽ ابوسفيان مديني ۾ نبي ڪريم {{درود}} سان صلح حديبيه جي ٻيھر بحالي لاء ملڻ آيو پر نبي ڪريم {{درود}} ساڻس نه مليو. ھن صحابين کي منٿ ڪئي تہ سندس مدد ڪن پر ڪجھ نہ وريس<ref name="Awan " />. ۱۰ رمضان سن ۸ ھجري تي مسلمانن جي ڏھ ھزار ماڻھن جي لشڪر سان نبي ڪريم {{درود}} مڪي ڏانھن روانو ٿيو. حرم ۾ رتوچاڻ کان بچڻ خاطر ان روانگي کي مخفي رکيو ويو تہ جيئن مڪي وارن کي تعجب ۾ وجھجي. جڏھن مڪي ٻاھران خيما کوڙيا ته رات جو لشڪر جي ھر سپاھي کي الڳ باھ ٻارڻ جو حڪم ڏنو. ان وقت باھ جي ھڪ مچ جو مطلب ۱۰ کان ۱۵ ماڻھن جي بيٺڪ سمجھيو ويندو ھو<ref name=" Awan " />. ابوسفيان ، حاڪم اب حزام ۽ بديل ابن ورقه صلح جي لاء مسلمانن جي ڪئمپ ۾ پھتا پر ھاڻي اھو وقت ڪانه رھيو. ان بعد ابوسفيان عباس بن عبدالمطلب جي مدد سان نبي ڪريم {{درود}} وٽ معافي لاء پيش ٿيو. عمر بن خطاب کيس اسلام جو سخت دشمن ھجڻ ڪري مارڻ لاء زور ڀريو پر نبي ڪريم ان تي رحم ڪندي فرمايو تہ ڊپ نہ ڪر. ان کي اسلام ۾ داخل ٿيڻ جي دعوت ڏني وئي پر ھو ان لاء راضي نہ ھيو. جڏھن ٻئي ڏينهن تي اسلامي لشڪر جا جٿا مڪي ۾ داخل ٿيندي ڏٺا تہ پوء مسلمان ٿيو<ref name=" Awan" />. مڪي وارن مقابلو نہ ڪيو پر عڪرمہ جي ٽولي خالد بن وليد واري جٿي تي حملو ڪري ٽن مسلمانن کي ماريو ۽ عڪرمہ جي جٿي مان ۱۳ ڄڻا مارجي ويا ۽ عڪرمہ ڀڄڻ تي مجبور ٿي ويو. ڪعبي ۾ موجود ۳۶۰ بتن کي ڊاٿو ويو<ref name=" Awan " />. اعلان ڪيو ويو تي جيڪي گھرن جي اندر در بند ڪري ويھندا، جيڪي ھٿيار ڦٽي ڪندا يا جيڪي ابوسفيان جي گھر ۾ پناھ وٺندا انھن لاء عام معافي ھوندي. جن جن نبي ڪريم {{درود}} سان مجرمانه زيادتيون ڪيون ھيون نبي ڪريم {{درود}} انھن سڀني کي معاف ڪري ڇڏيو<ref name=" Awan " />. مڪي جي فتح بعد مديني ڏانهن ھجرت ڪرڻ جي فرض جي حڪم کي رد ڪيو ويو<ref name=" ٺٽوي " />. ===طائف جي فتح=== مڪي جو فتح بعد طائف وارا بدوين جا ھوازين، ٽقف ۽ ٻيا مشرڪ قبيلا مسلمانن تي حملي جو منصوبو جوڙڻ لڳا. نبي ڪريم {{درود}} جن سندن مڪي تي چڙھائي کان اڳ ساڻن جنگ جي تياري ڪئي ۽ شوال سن ۸ ھجري ۾ ٻارھن ھزار مسلمانن جي لشڪر سان طائف طرف روانا ٿيا ۽ جڏھن حنين جي اونھي ۽ سوڙھي وادي ۾ مڪي کان ۱۰ ميلن جي فاصلي تي طائف واري رستي تي پھتا تہ مٿانھن پاسن کان سندن مٿان تيرن جي برسات ڪئي وئي<ref name=" Awan " />. مسلمانن جي لشڪر ۾ ڀاڄ پئي رسول ڪريم {{درود}} کين سڏيندو رھيو. مؤمن ڀاڄ وارن مان رستو ڪڍي گھوڙا پڻ ڇڏي پيغمبر طرف وڌي ويڙھ شروع ڪئي جنھن بعد مشرڪن ۾ ڀاڄ پئي ۽ ثقف وارن طائف ۾ پناھ ورتي<ref name=" Awan" />. مسلمانن اڳتي وڌي طائف جو محاصرو ڪيو جنھن بعد طائف فتح ٿي ويو. قيدين کي آزاد ڪيو ويو ۽ طائف وارن قبيلن کي معافي ڏني وئي جن جي وڏي اڪثريت اسلام ۾ داخل ٿي وئي. مال غنيمت کي مڪي جي تازو اسلام ۾ داخل ٿيندڙن ۾ ورھايو ويو<ref name=" Awan " />. ==قرآن ۾ سندس تعارف== "اسان توھان کي حق جي علم سان خوشخبري ڏيڻ وارو ۽ ڊيڄارڻ وارو ڪري موڪليو"..(سورة البقرہ جي آيت ۱۱۹). "مان توھان جي وچ ۾ توھان مان ئي ھڪ رسول موڪليو، جيڪو توھان کي منھنجون آيتون ٻڌائي ٿو ، توھان جي زندگين کي سنواري ٿو ، توھان کي ڪتاب ۽ حڪمت جي تعليم ڏئي ٿو، ۽ توھان کي اھي ڳالھيون سيکاري ٿو جيڪي توھان نہ ڄاڻيندا هئا"...(سورة البقرہ آيت ۱۵۱). "اسان توکي ماڻھن لاء ھڪ رسول بڻائي موڪليو آهي. جنھن رسول جي اطاعت ڪئي ان دراصل الله جي اطاعت ڪئي".. (سورة النساء آيت ۸۰). "تون الله جي راھ ۾ وڙھ، تون پنھنجي ذات کانسواءِ ڪنھن ٻئي لاء ذميدار ناھين" (سورة النساء آيت ۸۳). "اي پيغمبر! جيڪو ڪجھ رب طرفان توتي نازل ڪيو ويو آهي اھو ماڻھن تائين پھچاء، جيڪڏهن تون ايئن نہ ڪيو ته تو پنھنجي پيغمبري جو حق ادا نہ ڪيو". ( سورة المائدہ ، آيت ۶۷). " محمد ان کانسواءِ ڪجھ ناھي بس ھڪ رسول آھي ، ان کان اڳ ٻيا رسول بہ گذاري چڪا آهن"... ( سورة آل عمران ، آيت ۱۴۴). "( اي پيغمبر) اھا الله جي رحمت آ جو تون ھنن ماڻھن لاء ڏاڍو نرم مزاج آھين " (سورة آل عمران ، آيت ۱۵۹). " درحقيقت مومنن تي الله اھو وڏو احسان ڪيو آھي جو سندن وچ ۾ انھن منجھان ھڪ اھڙو رسول اٿاريو جيڪو کين ان جون آيتون ٻڌائي ٿو ، سندن زندگين کي سنواري ٿو ۽ کين ڪتاب ۽ حڪمت جي تعليم ڏئي ٿو..." ( سورة آل عمران ، آيت ۱۶۴). == الوداعي حج == ۲۵ ذوالقعد ۱۰ ھجري (23 فيبروري 632) تي نبي ڪريم {{درود}} حج جي لاء مڪي مان مسلمانن جي ھڪ تمام وڏي اڪثريت سان گڏجي روانا ٿيا ۽ ۴ ذوالحج تي مڪي ۾ داخل ٿيا<ref name=" Awan " />. ۸ ذوالحج تي منا پھتا جتي ۹ ذوالحج جي صبح تائين ترسيا ۽ پوء عرفات پھتا جتي نمرا ۾ خيما کوڙيا ويا<ref name=" Awan" />. اتي مسلمانن جو مجموعو ھڪ لک چاليھ ھزار جي لڳ ڀڳ ھيو. اھو حجةالبلاغ ( وڏو حج) ۽ حجة الوداع (الوداعي حج) سڏيو ويو<ref name="Awan " />. نبي ڪريم {{درود}} سٽ تي ويھي خطبو ڏنو. مقرر ٿيل ماڻھو وڏي آواز خطبي جي لفظن کي دھرائي رھيا ھئا تہ جيئن سمورن حاجين تائين خطبو پھچي<ref name=" Awan " />. ==سندس وڇوڙو== صفر جي آخري رات دير سان جنت البقيع طرف اصحابين جي قبرن طرف ويا ۽ انھن ڏينھن ۾ کين مٿي ۾ سور ۽ بخار شروع ٿي چڪو ھو. وفات کان ۳ ڏينھن اڳ ڪمزوري ايتري وڌي وئي جو ابوبڪر صديق کي نماز جي امامت لاء چونڊيائون<ref name=" Awan " />. آخري ڀيرو امامت لاء علي بن ابي طالب ۽ فضل بن عباس جي سھاري سان مسجد نبوي ۾ داخل ٿيا<ref name=" Awan " />. سندن وفات بيبي عائشه رضه واري گھر ۾ ٿي جتي سندن تدفين ٿي جنھن جي مٿان ھاڻي سبز گنبذ واقع آهي<ref name="Awan " />. ==روضو مبارڪ== == توھين رسالت جا واقعا ۽ قانون== ==سيرت تي لکيل مستند ڪتاب== ===حديثن وارا مستند ڪتاب=== ==حضرت محمد صه ۽ مغربي فلاسافر== [[فائل:Muhammad Seal.svg|thumb|left|upright=0.8|حضرت محمد {{درود}} جي مھر جيڪا منڊي ۾ جڙيل ھئي ۽ سرڪاري خط و ڪتابت ۾ استعمال ڪئي ويندي ھئي]] ” پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي باري ۾ گوئٽي هڪ ڊگهو نظم لکيو جيڪو '''Mahomet's Gesang''' جي نالي سان مشهور آهي. ان نظم ۾ گوئٽي پاڻ سڳورن {{درود}} جي چهري جي هڪ محبت ڀري تصوير چٽي آهي هن نظم آخر ۾ گوئٽي لکيو آهي ته: ”پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي چهري مبارڪ تي نظر پوڻ سان انسان سندن مفتون ٿي پوندو.“ جرمن فيلسوف لائبنز (Leibniz) (1646-1716ع) متعلق پروفيسر اشپيز لکيو آهي ته پاڻ سڳورن {{درود}} جن کي ’دين الفطرت‘ جو باني سمجهندو هو.<ref>ڊاڪٽر قاضي نبي بخش؛ رسالو:مهراڻ؛ ڇپيندڙ:سنڌي ادبي بورڊ؛ 1962ع</ref> ==درود ۽ صلوات== [[فائل:Salavat of the prophet.png|thumb|left|upright=1.5|صلوات]] ==حوالا== {{حوالا}} [[زمرو:اسلام]] [[زمرو:محمد|*]] ogn9hdmvlqxb3rzzcymps3vz68vvdtx 240412 240411 2022-08-28T10:42:00Z Intisar Ali 8681 wikitext text/x-wiki {{Infobox person | honorific_prefix = ابوالقاسم | name = '''<span style='color: Green'>مُحَمَّدٌ</span>''' <!-- include middle initial, if not specified in birth_name --> | honorific_suffix = صلي الله عليه وآله وسلم | image =Dark vignette Al-Masjid AL-Nabawi Door800x600x300.jpg | image_size = 300px | alt = | caption = سندن نالو خوش خطاطي ۾ لکيل | native_name = ابوالقاسم | native_name_lang = عربي | birth_name = <!-- only use if different from name above --> | birth_date = {{birth date |570|04|20}} | birth_place = مڪو | baptised = <!-- will not display if birth_date is entered --> | disappeared_date = <!-- {{disappeared date and age|YYYY|MM|DD|YYYY|MM|DD}} (disappeared date then birth date) --> | disappeared_place = | disappeared_status = | death_date = {{death date and age|632|06|08|570|04|20}} | death_place = مدينو | death_cause = سخت بخار | body_discovered = | resting_place = مسجد نبوي، مدينو منور | resting_place_coordinates = <!-- {{coord|LAT|LONG|type:landmark|display=inline}} --> | monuments = مسجد نبوي | residence = مڪو پوء مدہنو | nationality = عرب | other_names = 99 نالا: مجتبیٰ، مصطفیٰ، بشیر، نذیر، احمد وغیرہ | ethnicity = <!-- Ethnicity should be supported with a citation from a reliable source --> | citizenship = حجاز | education = اُمِي | alma_mater = | occupation = واپار ، حاڪم ، قاضي، فوجي ڪمانڊر، معلم | years_active = | era = | employer = | organization = | agent = | known_for = اسلام جو پيغمبر | notable_works = *خدا جو ڏنل قرآن پھچائڻ * مديني جي رياست جو بنياد وجھندڙ * مسجد نبوي جو معمار *اسلام جي تعليم ڏنائين * حديث | style = | home_town = مڪو | salary = | net_worth = <!-- Net worth should be supported with a citation from a reliable source --> | height = <!-- "X cm", "X m" or "X ft Y in" plus optional reference (conversions are automatic) --> | weight = <!-- "X kg", "X lb" or "X st Y lb" plus optional reference (conversions are automatic) --> | television = | title = | term = | predecessor = عيسيٰ مسيح | successor = ڪو بہ نہ | party = | movement = | opponents = عربستان جا مشرڪ ۽ يھودي | boards = | religion = <!-- Religion should be supported with a citation from a reliable source --> | denomination = <!-- Denomination should be supported with a citation from a reliable source --> | criminal_charge = <!-- Criminality parameters should be supported with citations from reliable sources --> | criminal_penalty = | criminal_status = | spouse =* خديجه بنت خويلد (595–619) *سوده بنت زمعه (619–632) *حفصه بنت عمر (624–632) *جويريه بنت حارث (628–632) *عائشه (619–632) *زينب بنت جحش (627–632) *صفيه بنت حيي (629–632) *زينب بنت خزيمه (625–627) *ام سلمه (629–632) *ام حبيبه (628–632) *ريحانه بنت زيد (629–631) *ماريه قبطيه (630–632) *ميمونه بنت حارث (630–632) | partner = <!-- (unmarried long-term partner) --> | children = *عبد الله بن محمد، *قاسم بن محمد، *ابراهيم بن محمد، *زينب بنت محمد، *رقيه بنت محمد، *ام ڪلثوم بنت محمد، *فاطمه زهرا رضہ | parents = *عبد الله بن عبد المطلب * آمنہ بنت وھب | relatives = * عبدالمطلب (ڏاڏو) *ابوطالب (چاچو) * حمزہ (چاچو)رضہ *ابو لھب (چاچو) *علي رضہ (ڀائٽو، ۽ ڄاٽو) *عباس رضه (،چاچو) * ابو بڪر رضہ (سھرو) * عمر فاروق رضه (سھرو) *ابوسفيان (سھرو) | callsign = | awards = رحمته العالمين | module = آخري نبي | module2 = | module3 = | module4 = | module5 = | module6 = | signature =Muhammad Seal.svg | signature_alt = | signature_size = 50px | website = <!-- {{URL|example.com}} --> | footnotes = }} <br/> '''حضرت مُحَمَّد''' {{درود}} {{ٻيا نالا|انگريزي= '''Hazrat Muhammad '''pbuh}}(اپریل570ع - جون 632ع) مسلمانن جي عقيدي مطابق الله سبحان و تعالیٰ جو آخري نبي ۽ رسول ھيو جنھن تي [[آسماني ڪتابن جا نالا|آسماني ڪتاب]] [[قرآن| قرآن مجيد]] نازل ٿيو. 40 سالن جي عمر ۾ [[عربستان]] جي شھر [[مڪو| مڪي]] ۾ نبوت جو اظھار ڪندي اسلام جي توحيد واري عقيدي جي تبليغ جو آغاز ڪيو. سندس ڏنل تعليم عربن جي ان خطي ۾ ھڪ زبردست انقلاب برپا ڪيو. قرآن مجيد ۾ سندس زندگي مبارڪ کي '''اسوه''' سڏيو ويو آهي<ref name =" علوي" > بذل القوۃ فی حوادث سنی النبوۃ (سيرت هاشمي)، از: امام العصر مخدوم محمد ھاشم محدث ٺٽوي، ترجمو: پروفيسر اسرار احمد علوي، مھراڻ اڪيڊمي شڪارپور، ڇاپو ٻيو جولائي 2004ع ۾ لکيل مترجم جو نوٽ: تقديم </ref>. سورة الاحزاب جي آيت 21 ۾ فرمان آھي ته:'''لقد کان لکم فی رسول اللہ اسوۃ حسنہ''': ترجمو: "بيشڪ اوھان جي لاء خدا جي رسول {{درود}} جي ذات ۾ ھڪ بھترين نمونو آھي." لفظ اسوة جي عام معنیٰ طريقو يا نمونو آھي<ref name=" علوي " />. اسوہ انسان جي ان حالت کي چيو ويندو آهي جيڪا ھو ڪنھن ٻئي انسان جي پيروي ڪندي اختيار ڪري<ref name ="راغب " > مفردات الفاظ القرآن, از: ابو القاسم راغب اصفھانی صہ ۱۴۰ </ref>. اسلامي عقيدي مطابق محمد رسول الله {{درود}} جن جي اطاعت مسلمانن جي ايمان جو لازمي جز ۽ فرض آهي ۽ ان جي اطاعت کي قرآن مجيد ۾ الله جي اطاعت جي مثل سڏيو ويو آهي. سورة النساء جي آيت ۶۴ ۾ قرآن فرمائي ٿو ته: ''' وما ارسلنا من رسول الا لیطاع باذن اللّٰہ''': ترجمو: "۽ اسان موڪليا جيڪي رسول تہ انھن جي پيروي ڪئي وڃي، الله جي حڪم سان". دين جي عالمن ۽ قرآن جي شارحن جو اھو عقيدو آهي ته قرآن ھڪ تحريري دستور آھي جنھن جي عملي صورت سرور ڪونين {{درود}} جن جي ذات آھي، جن جو ڪوبه قول ۽ فعل حڪم خداوندئ کان وار برابر بہ ھيڏي ھوڏي ھٽيل نه آهي<ref name=" علوي " />. ايليا (بيت المقدس) ۾ ھجرت جي پنجين سال [[ھرقل|ھرقل اعظم]] (Hercules) جي درٻار ۾ سندس بدترين دشمن [[ابوسفيان]] پڇا ڪرڻ تي ٻڌايو ھو تہ "نبوت کان اڳ بہ اوھان {{ درود}} ڪڏهن ڪوڙ نہ ڳالھايو آھي"<ref name=" علوي " />. پاڻ ڪريمن پنھنجي بيمثال ڪردار وسيلي ڪٺور قلبن کي نرم ڪري انھن جو تزڪيو ڪيو<ref name=" علوي " />. سندن ھر عمل جي تقليد کي اسلامي دين ۾ سنت جو مقام حاصل آهي<ref name="علوي " />. مولانا ابوالڪلام آزاد مطابق:"قرآن ۽ نبي سائين {{درود}} جن جي زندگي ساڳي شئي آھي، قرآن متن آھي تہ سيرة ان جي تشريح ۽ قرآن علم آھي تہ سيرة ان جو عمل. ان ڪري انسانيت جي سمورن اھنجن ۽ آزارن جو علاج ان سيرت جي مطالعي ۾ ئي ملي سگھندو"<ref name ="آزاد " > سیرۃ کے عملی پہلو (اردو) ، از: مولانا ابوالڪلام آزاد، صہ ۹</ref>. == قبيلو ۽ گھراڻو == حضرت محمد {{درود}} جو قبيلو [[قريش]] ۽ گھراڻو [[بنو هاشم]] ھيا جيڪي حضرت ابراهيم جي بيبي ھاجرہ {{ٻيا نالا|عبراني= ''' Hagar '''}} مان وڏي پٽ حضرت اسماعيل جي اولاد مان ھيا. حضرت [[ابراهيم]] پنھنجي وڏي پٽ حضرت [[اسماعيل]] ۽ سندس ماء کي مڪي جي ويران وادي ۾ رھايو جتي ٻنھي پيء ۽ پٽ گڏجي [[ڪعبو]] تعمير ڪيو. ان ويراني ۾ [[زمزم]] جي چشمي جي برآمد ٿيڻ سان جرھوم جي قبيلو سندن مرضي سان اتي آباد ٿيو ۽ اڳتي هلي اسماعيل جي شادي ٿي ۽ کيس ٻارھن پٽ ڄاوا جن مان وڏي پٽ جو نالو قدار ھيو. آھستي آھستي اسماعيلين جو تعداد وڌندو ويو.<ref name ="سعيد" >The Life of Muhammad, the Prophet , by:Syed Saeed Akhtar Rizvi, page ،9,7,8,6,</ref> بائيبل مطابق خدا جو واعدو ٿيل ھيو تہ اسماعيل جي اولاد کي تيزي سان وڌائيندو <ref>{Genesis 21:13}</ref> اھي پوري حجاز ۾ ڦھلجي ويا. عیسیٰ مسیح جي پيدائش کان 200 سال اڳ قدار جي اولاد مان عدنان مشھوري ماڻي ٻنھي جي وچ واري شجري جي اڃان ڪا پڪ نہ ٿي سگھي آھي ڇو تہ عربن گھڻا شجرا بيان ڪيا آهن.محمد صہ انھن شجرن تي تبصرو ڪندي فرمايو ھيو تہ {{quote|جڏهن منھجو شجرو عدنان تائين پھچي تہ بس ڪريو|محمد صہ<ref name = " سعيد"/>|}} نبي ڪريم {{درود}} جو شجرو محمد بن عبدالله بن عبدالمطلب بن ھاشم بن عبدمناف بن قصي بن ڪلاب بن مرہ بن ڪعب بن لوئي بن غالب بن فاھر بن مالڪ بن نادر بن ڪنانہ بن خزيمه بن مدريڪہ بن الياس بن موضر بن نظار بن معاذ بن عدنان آھي<ref name ="مبارڪپوري " >When the moon split (A biography of Prophet Muhammad pbuh ) by: Safiur Rehman Mubarakpuri ,Translated by Tabasum Siraj, Michael Richardson and Badar Azamabadi Daruslam Publishers Riyadh, Houston, Lahore </ref>. ٽين صدي عيسويءَ ۾ عدنان جي اولاد مان ھڪ سردار ٿيو جنھن جو نالو فاھر ھيو جنھن لاء خيال آهي تہ ان کي [[قريش]] سڏيندا ھيا ڪن جو وري خيال آھي تہ فاھر جي پنجين پيڙهيءَ ۾ پنجين صدي عيسويءَ ۾ [[قصي بن ڪلاب]] بن مرہ بن لوئي، بن غالب بن فاھر نالي ھڪ طاقتور شخص مشھور ٿيو جنھن کي قريش سڏيندا ھيا ء ان جي اولاد [[قريشي]] سڏبا ھيا<ref name=" مبارڪپوري " /><ref name=" سعيد " />. علامہ شبلي نعماني، علامہ طبري مطابق قصي ئي پھريون شخص ھيو جنھن کي قريش سڏيو ويو. قصي سڀني اسماعلين کي گڏ ڪري قائل ڪيو تہ خانہ بدوشي ترڪ ڪري ڪعبي جي چؤطرف مستقل رھائش اختيار ڪن. قصي ڪعبي جي نگران خزاہ قبيلي جي ھليل نالي ھڪ شخص جي نياڻي سان شادي ڪئي ۽ ھليل جي وصيت ذريعي ڪعبي جي نگراني جي ذميداري قصي جي حوالي ٿي جنھن کوڙ ادارن کي قائم ڪيو جن ۾ دارالندواہ (گڏجاڻي واري جاء) شامل ھئي جتي ويھي جنگ ۽ امن سميت اھم معاملن جا فيصلا ، شادين جا اجتماع ٿيندا هئا. قافلن جي روانگي پن ٿيندي هئي.ھن سقايہ ( حاجين کي پاڻي فراهم ڪرڻ جو بندوبست)، رفادہ ( حاجين کي کاڌخوراڪ فراھم ڪرڻ جو بندوبست) پڻ قائم ڪيا<ref name = "سعيد "/> ھن حاجين جو مشاعرالحرم ۾ رات ٽڪائڻ جو بندوبست ء پوري واديءَ کي بتين سان منور ڪري کين سھولتن فراھم ڪرڻ جي شروعات ڪئي. زمزم جو چشمو صديون پھرين لٽجي ويو ھو ھن ان کي ڳولي پھريون دفعو کوھ کوٽايو ۽ پاڻي جي بحالي ٿي. ھن ڪعبي جي ٻيھر تعمير ڪرائي. ھن جي وفات بعد ماڻھو حاجون (موجوده جنت المولا واري قبرستان) ۾ سندس قبر جي زيارت لاءِ ويندا ھئا. ھن کي ڪعبي جون ڇھ ذميداريون ھيون جيڪي ھن پنھنجي وفات کان اڳ پنھنجي وڏي پٽ عبدالدار کي سونپيون. قصي کي پنج پٽ ء ھڪ ڌيءُ ھئي. سندس ٻئي پٽ مغيرہ کي عبداالمناف سڏيندا ھيا، جيڪو قبيلن ۾ معتبر ۽ قائدانہ صلاحيتن وارو ليکيو ويو. عبدالمناف کي ڇھ پٽ ٿيا جن ۾ ھاشم، مطلب، عبد شمس ۽ نوفل مشھور ٿيا. عبدالدار ۽ عبداالمناف جي وفات کان پوءِ ڪعبي جي ذميداري سنڀالڻ ۾ سندن اولاد ۾ تڪرار شروع ٿيو پر پوء ٺاھ ٿي وين. اھو طئي ٿيو تہ پاڻي پيارڻ ، کاڌ خوراڪ فراھم ڪرڻ ۽ جنگ ۾ قيادت جي ذميداري عبداالمناف جي اولاد ڏي منتقل ٿي. ليوا ۽ حجابہ جي ذميداري عبدالدار جي اولاد کي ملي باقي دارالندواہ جي سربراهي ٻنھي جي خاندانن ۾ رھي. انھن مان ھاشم گھڻو نالو ڪڍيو جنھن کي کاڌي کارائڻ جي ذميداري ملي. ھڪ ڀيري مڪي ۾ وڏو ڏڪار آيو تہ ھاشم پنھنجي سموري دولت کڻي شام ويو اتان اٽو ۽ سڪل ماني خريد ڪري مڪي آيو ۽ روزانو اٺن کي ڪھي انھن مان ٻوڙ ٺاھي ماني جا ٽڪرا ان ۾ ملائي سموري قبيلي کي گھرائي کارائيندو هو ڏڪار جي خاتمي تائين ھن قبيلي جي مدد جاري رکي کوڙ ماڻھن کي مرڻ کان بچائي ورتو.ان خدمت جي بدلي ئي کيس ھاشم جو نالو مليو جنھن جي معني ( مانيءَ کي ) ٽڪر ڪندڙ آھي. ھاشم جو اصل نالو امر{{ٻيا نالا|انگريزي=Amr}} ھيو. ھاشم مڪي جي واپاري قافلن جو بنياد وجھندڙ پڻ ھيو. ھن باظنتيني شھنشاھ کان حڪمنامو حاصل ڪيو جنھن تحت قريش قبيلي کي ھر قسم جي ٽئڪس ۽ ڊيوٽي کان آزاد ڪري انھن جي ڪنٽرول وارن ملڪن ۾ آزاد اچ وڃ جي اجازت ڏنل ھئي<ref name = " سعيد "/> ھن اھا ساڳي سھولت ايٿوپيا جي بادشاھ کان پڻ حاصل ڪئي ۽ ان وقت يمن ايٿوپيا جو حصو ھيو.اھڙي طرح قريش جا واپاري قافلا يمن کان شام ۽ بازنظيني شھر انقرہ تائين وڃڻ شروع ٿيا.<ref name = "سعيد "/> ھاشم جڏهن 25 سالن جو ھيو تہ سن 488 عيسويءَ ۾ فلسطين جي غزہ واري ھنڌ وفات ڪري ويو ۽ کيس اتي ئي دفن ڪيو ويو. اھا جاء غزہ ھاشم يا ھاشم جي غزہ سڏجڻ شروع ٿي وئي. ھن يثرب جي عدي بنو نجار قبيلي جي سلمیٰ بنت امر سان پرڻو ڪيو جنھن مان عبدالمطلب پيدا ٿيو جيڪو اڃان ننڍڙو ھيو تہ ھاشم وفات ڪري ويو.ان کان سواءِ ھاشم کي چار ٻيا پٽ پڻ ھيا جن ۾ اسد، نضلا، سئفي ۽ ابو سئفي شامل ھيا جن مان پوين ٽن کي اولاد ڪانہ ٿي باقي اسد کي [[فاطمه بنت اسد]] نالي نياڻي ڄائي جيڪا علي رضہ بن ابي طالب جي ماء ھئي. ھاشم جو اھڙي طرح نسل عبدالمطلب مان اڳتي ھليو<ref name = " سعيد"/>. عبدالمطلب يثرب ۾ پنھنجي ناني جي گھر ۾ پيدا ٿيو. ھاشم جي وفات بعد سندس ڀاء مطلب خاندان جو وڏو بڻيو جيڪو پنھنجي ننڍي ڀائٽي عبدالمطلب بن ھاشم کي مڪي وٺي آيو جڏھن مطلب اٺ تي مڪي ۾ داخل ٿيو تہ ماڻھن ڇوڪري کي مطلب جو غلام سمجھي عبدالمطلب چوڻ شروع ڪيو ۽ مطلب وضاحت ڪندو رھيو تہ اھو سندس ڀائٽيو آھي پر ھاشم جي ان پٽ تي عبدالمطلب نالو پئجي ويو<ref name = " سعيد "/>. عبدالمطلب جو اصل نالو شعيبت الحمد ھيو. مطلبجي وفات بعد سقايہ ۽ رفادہ جي ذميداري عبدالمطلب جي حصي ۾ آئي. ھن 82 سالن تائين عمر ماڻي ۽ پوئين وقت ھن کي مڪي جي سربراھ جو خطاب پڻ مليو<ref name = " سعيد"/> ==والدين== نبي ڪريم {{درود}} جي والد جو نالو عبدالله بن عبدالمطلب ھيو جنھن سندس ولادت کان ڪجھ مھينا اڳ يثرب ۾ ۲۵ سالن جي عمر ۾ وفات ڪئي<ref name =" Awan" > Siraj u Munira, By: Muhammad Ikramun Nabi Awan and Ms Nusrat Tiwana, 1st edition, Nov 2014, Pages: 23, 25 ,27, 28, 39,40 to 86 </ref>. بيبي آمنه جو شجرو آمنه بنت وھب بن عبدمناف بن زھرہ بن ڪلاب ھيو ۽ خيال آهي ته ڪلاب ساڳيو نبي ڪريم {{درود}} جي پڙ ڏاڏن مان ھڪ ھيو<ref name=" مبارڪپوري " />. عبدالمطلب ھاشم جو پٽ ھيو. ھاشم شام ويندي يثرب ۾ بنوعدي بن نجات قبيلي جي سلمیٰ بنت عامر سان شادي ڪئي سندس روانگي وقت اھا اميد سان ھئي ۽ پاڻ شام ۾ فلسطين واري شھر غزه ۾ وفات ڪري ويو<ref name=" مبارڪپوري " />. سلمیٰ بنت عامر سندس پٽ شيبه کي جنم ڏنو. ھاشم جي ڀاء مطلب کي خبر پئي تہ ڀائٽي کي يثرب مان وٺي آيو جڏھن مڪي ۾ داخل ٿيو تہ ماڻھن سمجھيو تہ ڇوڪرو سندس غلام آهي جنھن ڪري شيبه تي عبدالمطلب جو نالو پئجي ويو<ref name=" مبارڪپوري" />. عبدالمطلب جو پٽ عبدالله خوبصورت نوجوان ھيو ۽ کيس ذبيحہ (قربان ٿي ويل) سڏيندا ھيا<ref name=" مبارڪپوري " />. جڏھن عبدالمطلب زم زم جي کوھ کي ٻيھر ڳولڻ لاء کوٽائي ڪري رھيو ھو تہ ان باس ڪئي ھئي تہ جيڪڏهن الله ان جي کوھ جي دريافت ۾ مدد ڪئي تہ ھي پنھنجي ڏھن پٽن مان ھڪ کي قربان ڪندو. آخرڪار ھن پراڻو کوھ ڳولي لڌو ۽ ھن پوء پٽن مان قرباني لاء عبدالله کي چونڊيو جڏھن کيس ڪعبي ۾ قرباني لاء وٺي آيو تہ ماڻھن ۽ خاص طور تي عبدالله جي ڀائرن کيس روڪيو جنھن بعد بدلي ۾ ھن ۱۰۰ سٽن جي قرباني ڏني<ref name=" مبارڪپوري " />. عبدالله جي شادي بنو زھرہ جي سردار وھب جي نياڻي آمنه سان شادي ڪئي<ref name=" مبارڪپوري " />. آمنه اميد سان ھئي تہ عبدالله کي والد يثرب يا شام ڪاروبار جي سلسلي ۾ موڪليو ۽ اتان واپسي وقت يثرب ۾ وفات ڪري ويو ۽ کيس نبغه ضبياني جي گھر ۾ دفنايو ويو<ref name="مبارڪپوري " />. ==جنم== نبي ڪريم {{درود}} جن ۱۲ ربيع الاول تي فجر جي وقت بمطابق ۳۰ اپريل ۵۷۱ع ۾ پيدا ٿيا<ref name ="الفضل " > [ https://www.alfazlonline.org/07/01/2020/9519/] الفضل آن لائين</ref>. سندس ولادت ابرہ جي لشڪر جي تباھي کان ۵۵ ڏينھن بعد ٿي<ref name=" Awan " />. ڏاڏي عبدالمطلب سندس نالو محمد رکيو<ref name=" Awan " />. == ننڍپڻ== عربن جي اميرن جي رواج مطابق پرورش لاء ڏاڏي کيس بدو عربن جي بني سعد قبيلي سان تعلق رکندڙ حليمه سعديه جي حوالي ڪيو<ref name=" Awan " />. حليمه ۽ سندس مڙس حارث ٻار وٺڻ وقت الجھن ۾ ھيا تہ شايد کين مناسب معاوضو نہ ملي سگھي پر جلد ئي کين ٻار جي ڀلاري ھجڻ جي سمجھ آئي<ref name=" Awan" />. حليمه جي نياڻي شيماء سندس پرورش ۾ ماء جي مدد ڪئي<ref name=" Awan " />. ننڍپڻ ۾ پنھنجي رضاعي ڀائرن ۽ ان رضاعي ڀيڻ سان گڏجي ٻڪريون پڻ چاريندو ھو<ref name="Awan " />. جڏھن ۶ سالن جو ٿيو تہ ماء آمنه کيس سندس پيءُ جي قبر جي زيارت ۽ سندس ناناڻي گھر گھمائڻ لاء يثرب وٺي آئي<ref name="Awan " />. واپسي ۾ بيمار ٿي پئي ۽ آبوا جي مقام تي وفات ڪري وئي. تدفين بعد مائٽن کي نظر نہ آيو ۽ جڏھن کيس ڳوليائون تہ پنھنجي ماء جي قبر وٽ ويٺل روئندي ڏٺائونس <ref name=" Awan" />. بعد ۾ جڏھن اصحابين سان گڏ ماء جي قبر تي آيا تہ سندس قبر جي مٽي تي ھٿ ڦيرائيندي ڏاڍو رنا ھيا ۽ ان وقت اصحابي ڪافي پري بيٺا ھئا ۽ کين اھو چوندي ٻڌو تہ سندس ماء جي شفقت جي يادن کيس روئاري وڌو<ref name="Awan " />. ماءُ جي وفات بعد ھن يتيم ٻار جي پرورش جي ذميداري سندس ڏاڏي عبدالمطلب سنڀالي. ۵۷۹ع ۾ عبدالمطلب پڻ وفات ڪري ويو ۽ پوء سندس پرورش جي ذميداري سندس سڳي چاچي ابو طالب سنڀالي<ref name=" Awan " /> ابوطالب ۽ سندس زال فاطمه مٿن ڏاڍا مھربان رھيا<ref name=" Awan " />. پنھنجي ان چاچي ۽ پاڙيسرين جو مال چارڻ شروع ڪيو<ref name="Awan " />. ٻارھن<ref name=" Awan " /> يا يارھن ورھين جي عمر ۾ چاچي حضرت ابوطالب سان گڏ واپار سانگي شام ويا هئا<ref name=" ٺٽوي " /> جڏھن بصري پھتا تہ اتي ھڪ راھبن واري خانقاھ ۾ ترسيا<ref name="Awan " /> جتي بحيرا نالي ھڪ عيسائي راھب سندس نبوت جي تصديق ڪئي ۽ ان وقت حضرت ابوبڪر صديق پڻ ساڻن گڏ ھيو هئي<ref name=" ٺٽوي" />. == زالون ۽ اولاد == ===۱.بيبي خديجه رضه=== 25 سالن جي ڄمار ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي پھرين شادي [[بنو اسد]] گھراڻي جي [[خويلد بن اسد]] ۽ [[فاطمه بنت زائدہ]] جي نياڻي 40 سالا حضرت خديجة الڪبریٰ رضه سان 695 ۾ ٿي جيڪا بيواہ ھئي ۽ سندس اھا ٽين شادي ھئي<ref name=" علوي " />. سندس لقب طاھرہ ۽ ڪنيت ان ھند ھئي<ref name=" علوي " />. بيبي سانئڻ جو پھريون نڪاح [[ھند بن زرارہ]] سان ٿيو جنھن مان کيس ھڪ نياڻي ۽ ٻہ پٽ ٿيا جيڪو پوء گذاري ويو. سندس ٻيون نڪاح [[عتيق بن عائذ]] سان ڪرايو ويو جنھن مان کيس ھڪ نياڻي ھند جي نالي سان ھئي پر ڪجھ وقت کان پوءِ عتيق پڻ گذاري ويو<ref name=" علوي " />. جڏھن 35 سالن جي ٿي تہ سندس والد خويلد پڻ گذاري ويو<ref name="علوي " />. پاڻ مالدار عورت ھئي ۽ سندس ڪاروباري قافلا [[عراق]]، [[شام]] ۽ [[فلسطين]] تائين ويندا ھيا. سندس ھڪ غلام [[ميسرہ]] ايماندار ھيو جيڪو سندس ڪاروبار جو جنرل مينيجر ھيو<ref name=" علوي" />. پاڻ سڳورن {{درود}} جن ان وقت ايمانداري ۾ وڏي شھرت حاصل ڪئي هئي ۽ ميسرہ ذريعي بيبي سانئڻ وٽ اھڙو احوال پھتل ھو ۽ ان کين سندس ڪاروبار ۾ شامل ٿيڻ جي پيشڪش ڪئي جيڪا پاڻ سڳورن {{درود}} قبول ڪئي ۽ ان جي تجارتي قافلي سان شام ويا جنھن بعد بيبي سانئڻ کين شادي جو پيغام موڪليو ۽ ان وقت بيبي صاحبه جي عمر ۴۰ سال ھئي<ref name=" علوي " />. شادي ۲۵ صفر تي مڪي ۾ ٿي جنھن ۾ حضرت ابو طالب ، حضرت حمزہ رضه، بيبي صاحبه جو چاچو [[عمرو بن اسد]]، سؤٽ [[ورقه بن نوفل]] پڻ شامل ٿيا<ref name=" علوي " />. حق مھر ساڍا ٻارھن [[اوقيه]] سون مقرر ڪيو ويو جنھن جي قيمت ۵۰۰ درھم ھئي<ref name=" علوي" />. ھڪ روايت مطابق حق مھر ۲۰ وٽ ٻڌايو ويو آهي<ref name=" علوي " />. نڪاح جو خطبو سيدنا [[ابو طالب]] پڙھيو. اھو خطبو يعقوبي ، شامي ، قسطلاني ، ۽ علامه عامري پنھنجي ڪتابن ۾ نقل ڪيو آهي<ref name=" علوي " />. نڪاح بعد پاڻ سڳورن {{درود}} ھڪ اٺ ذبح ڪرائي مھمانن جي دعوت ڪئي. بيبي سانئڻ زندگي جا 25 سال پاڻ سڳورن {{درود}} سان گذاريا<ref name=" علوي " />. سندس حياتيءَ ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} ٻي ڪا شادي نہ ڪئي<ref name=" علوي " />. پاڻ سڳورن {{درود}} جي پٽ ابراھيم کان سواءِ سموري اولاد بيبي سانئڻ مان ٿي ۽ سڀ سواء بيبي فاطمه الزهراء رضه جي سندن حياتي مبارڪ دوران وفات ڪري ويا<ref name=" علوي " />. [[فائل:The altar of prayer of the Prophet in the demolished house of Khadijeh 01.jpg|thumb|left|upright=0.8|بيبي خديجہ جي مڪي ۾ ڊاٿل گھر اندر اھا جاء جتي حضرت محمد{{درود}} ساڻس شادي کان پوء رھائش دوران عبادت ڪندو ھو]] نبي ڪريم {{درود}} کي چار نياڻيون ھيون جن مان وڏي سيدہ زينب ، ٻيون نمبر سيدہ رقيه ، ٽيون نمبر سيدہ ام ڪلثوم ۽ چوٿون نمبر آخري نياڻي سيده فاطمه الزهراء ھئي<ref name=" علوي " />. چئني مديني ھجرت ڪئي ۽ اتي وفات ڪيائون ۽ چارئي جنت البقيع ۾ دفن ٿيل آھن<ref name=" علوي " />. سيده زينب رضه 30 ميلادي ڌاري مڪي ۾ ڄائي ۽ سن ۸ ھجري ۾ مديني ۾ وفات ڪئي. سندس نڪاح بعثت کان اڳ پنھنجي ماسات ابوالعاص بن ربيع قرشي سان ڪرايو ويو جيڪو بيبي خديجه جي ڀيڻ ھند بنت خويلد جو پٽ ھيو ۽ سندس اصل نالو لقيط ھو<ref name=" علوي " />. ڪجھ رويتن مطابق سندس نالو ھشيم ۽ مھشم ھيو. پاڻ سڳورن {{درود}} جي ھجرت وقت اھي طائف ۾ رھندا ھئا. بدر جي جنگ بعد پاڻ سڳورن {{درود}} کيس مديني گھرايو ۽ بعد ۾ ابوالعاص جڏهن اسلام قبول ڪيو تہ اھو پڻ مديني ۾ آيو. سيده زينب کي ھڪ پٽ علي ۽ ھڪ نياڻي امامه ٿيا<ref name=" علوي" />. علي ننڍپڻ ۾ ئي فوت ٿي ويو. امامه جي پرورش بعد ۾ ابوالعاص جي ماروٽ حضرت زبير بن عوام ڪئي جنهن بيبي فاطمه الزهراء جي وفات بعد امامه جو نڪاح حضرت علي ڪرم الله وجهه سان ڪرايو<ref name=" علوي " />. [[فائل:The altar of prayer of the Prophet in the demolished house of Khadijeh.jpg|thumb|left|upright=0.8|بيبي خديجہ جي سعودي حڪومت پاران ڊاٿل گھر ۾ محراب جو ھڪ ٻيو منظر جتي پاڻ سڳورو عبادت ڪندو ھو]] سيده رقيه رضه ۳۳ ميلادي ڌاري ڄائي ۽ ان جو نڪاح حضرت عثمان غني رضه سان ڪرايو ويو. نبوت جي پنجين سال مڙس سان گڏ حبشه ھجرت ڪئي جتي ست سال رھيا اتي کيس ھڪ پٽ عبدالله نالي ڄائو. مڪي واپسي بعد مديني ڏانهن ھجرت ڪئي. بدر جي جنگ وقت بيمار ٿي پئي ۽ اٽڪل ۲۰ ڏينھن بعد وفات ڪري وئي. ان جي بيماري سبب نبي ڪريم {{درود}} جن حضرت [[عثمان غني]] رضه ۽ حضرت اسامه بن زيد رضه کي مديني ڇڏي ويا ھئا. جنگ جي فتح جي خبر جڏهن مديني پھتي تہ بيبي سانئڻ جي تدفين ٿي رھي ھئي<ref name=" علوي " />. سندس پٽ عبدالله پڻ ننڍپڻ ۾ گذاري ويو<ref name=" علوي " />. [[فائل:The House of Khadijah, The Porphet Mohammad's Wife in Mecca before Demolition 01.jpg|thumb|left|upright=0.8|بيبي خديجہ جو گھر جتي حضرت محمد {{درود}} مڪي زندگيءَ جو ھڪ دؤر گذاريو جيڪو سعودي حڪومت ڊھرائي ڇڏيو]] سيدہ ام ڪلثوم اھل بيت جي مديني ھجرت وقت بيبي فاطمه الزهراء رضه ۽ سيدہ سوده رضه سان گڏ ھئي. سيدہ رقيه رضه جي وفات کان ست يا ٽن مھينن بعد پاڻ سڳورن {{درود}} سندس نڪاح حضرت عثمان غني رضه سان ڪرايو ۽ سندس رخصتي جمادالآخر ۾ دوران ۱۹ سالن جي عمر ۾ ٿي<ref name=" علوي " />. کيس ڪا بہ اولاد ڪانه ٿي. حضرت عثمان سان ھن پنھنجي زندگي جا اٽڪل ساڍا ڇھ ورھيه گذاريا<ref name=" علوي " />. سن ۹ ھجري ۾ شعبان جي مھيني دوران وفات ڪئي. سندس جنازي نماز پاڻ سڳورن {{درود}} جن پڙھائي<ref name=" علوي " />. [[فائل:The House of Khadijah, The Prophet Mohammad's Wife in Mecca after Demolition 01.jpg|thumb|left|upright=0.8|بيبي خديجہ وارو گھر ڊھڻ کان پوءِ واري حالت ۾. ھن گھر پاڻ سڳورن زندگي جو ھڪ دور گذارہو]] بيبي فاطمه الزهراء رضه ۴۱ ميلادي ۾ نبوت جي بعثت واري سال پيدا ٿي ۽ جڏهن ۱۰ ورھين جي ھئي تہ سندس والدہ وفات ڪئي جنھن ڪري ننڍي عمر ۾ ئي والد سان وابسته رھي<ref name="علوي " />. والد کي تمام پياري ھئي. سندس عادات ، اطوار ، رفتار توڙي گفتار جو انداز والد سان مشابهت رکندڙ ھيو ۽ شڪل ۾ والده جھڙي ھئي<ref name=" علوي " />. سندس شادي پندرهن سال پنج مھينن جي عمر حضرت علي ڪرم الله وجهه سان مديني ۾ جنگ بدر کان بعد ڪرائي وئي. نڪاح جي تقريب مسجد نبوي ۾ ٿي ۽ پاڻ سڳورن{{درود}} سندن نڪاح پڙھايو. حق مھر ۵۰۰ درھم مقرر ٿيو ۽ رخصتي احد جي جنگ بعد عمل ۾ آئي<ref name=" علوي" />. سندس حياتيءَ دوران حضرت علي ڪرم الله وجهه ٻي شادي ڪانه ڪئي. کيس پنج ٻار جن ۾ ٽي پٽ امام حسن، امام حسين ، امام محسن ۽ ٻہ ڌيئر ڄاوا. امام محسن ننڍپڻ ۾ ئي وفات ڪئي<ref name=" علوي " />. پاڻ پردي جي سخت پابند ھئي. سندس جنازي نماز حضرت علي ڪرم الله وجهه پڙھائي<ref name="علوي " />. [[فائل:Khadija tomb (1).jpg|thumb|left|upright=0.8|خديجہ جو مڪي م واقع مقبرو جيڪو سعودي حڪومت ڊھرائي ڇڏيو]] بيبي خديجه رضه مان پاڻ سڳورن {{درود}} کي ٻہ پٽ پڻ ڄاوا جن جا نالا قاسم ۽ عبدالله ھيا. قاسم کي طاھر ۽ عبدالله کي طيب پڻ سڏيندا هئا<ref name=" علوي " />. روايت مطابق سندن وفات نبوت کان اڳ ننڍپڻ ۾ ٿي ھئي<ref name=" علوي" />. بيبي صاحبه ۱۱ رمضان سن ۱۰ نبوي ۾ ٦۵ ورھين جي ڄمار ۾ مڪي ۾ وفات ڪئي. کيس حجون مڪي شريف ۾ دفنايو ويو. ان وقت اڃان جنازي جي نماز جو حڪم نہ آيو ھو<ref name=" علوي" />. ===۲.بيبي سوده رضه=== سن ۱۰ نبوي ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} جن جو پاڻ کان عمر ۾ ۳۰ سال وڏي بيوہ<ref name=" علوي " /> سودہ بنت زمعه سان نڪاح ٿيو. مديني ڏانهن ھجرت وقت فقط ھيء گھرواري ساڻن گڏ ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. سندس والد جو نالو زمعه بن قيس ۽ ماء جو نالو شموس بنت قيس نجاري ھيو ۽ ان جو تعلق بنو عامر قبيلي سان ھو<ref name="علوي " />. روايت مطابق ھڪ دفعي خوله بنت حڪيم نبي ڪريم {{درود}} جن کي ٻي شادي ڪرڻ جي تجويز ڏني ۽ کين بيبي عائشه ۽ حبشه کان ھجرت ڪري موٽي آيل مھاجرن مان بيبي سودہ جا نالا پيش ڪيا<ref name="علوي " />. پاڻ سڳورن اھا تجويز قبول ڪئي ۽ ٻنھي طرفن کان آڇ قبول ڪئي وئي. بيبي صاحبه جي نڪاح وقت عمر ۳۲ سال ھئي ۽ بيبي سوده سان نڪاح جو خطبو زمعه بن قيس پڙھيو<ref name=" علوي " />. حق مھر ۴۰۰ درھم مقرر ٿيو<ref name =" جلد" > شرح مواھب ، زرقاني ، جلد ۳, صه ۲۹۷ </ref>. ھن جا ۱۲ سال نبي ڪريم {{درود}} جي صحبت ۾ گذريا ۽ سندس رفاقت ۾ حج ۽ عمرو ادا ڪيو<ref name=" علوي " />. کيس پاڻ سڳورن {{درود}} مان ڪا اولاد ڪانه ٿي پر کيس پھرين مڙس سڪران مان عبدالرحمان نالي پٽ ڄائو جيڪو حضرت عمر رضه جي دؤر ۾ جنگ جلولاء ۾ شھيد ٿيو<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه جي ڪنيت ان عبدالرحمان ھئي<ref name=" علوي" />.بلاذري مطابق بيبي صاحبه سن ۲۲ ھجري ۾ مديني ۾ وفات ڪئي<ref name=" علوي " />. ابن سعد مطابق سن ۵۴ ھجري ۾ وفات ڪئي<ref name="علوي " />. ان وقت جنازي جي نماز جو حڪم اڃان ڪانہ ٿيو ھو. بيبي صاحبه کي جنت البقيع ۾ دفنايو ويو. ھن جي رفاقت نبي ڪريم {{درود}} جن سان ۱۴ سالن تائين ھئي<ref name=" علوي " />. ===۳.بيبي عائشه رضه=== بيبي صاحبه جو تعلق بنو تيم قبيلي سان ھيو. سندس والد جو نالو ابوبڪر صديق ۽ والدہ جو نالو ان رومان بنت عامر ھو. بيبي صاحبه جو لقب صديقه ۽ حميرا ھيو ۽ سندس ڪنيت ان عبدالله ھئي<ref name=" علوي " />. سن ۱۰ نبوي شوال جي مھيني ۾ بيبي عائشه رضه جو پاڻ سڳورن {{درود}} جن سان نڪاح مڪي ۾ سندس والد ابوبڪر صديق پڙھيو<ref name=" علوي " />. حق مھر ۵۰۰ درھم مقرر ٿيو.ان وقت سندس عمر ۶ سال ھئي ۽ رخصتي شوال جي مھيني ۾ ھجرت جي پھرين سال ۹ ورھين جي عمر ۾ مديني ٿي<ref name=" ٺٽوي" />. نڪاح ۽ رخصتي وقت بيبي صاحبه جي عمر بابت متضاد روايتون آھن جن ۾ ھڪ روايت مطابق رخصتي وقت بيبي صاحبه جي عمر ۱۸ سال ھئي. نڪاح مڪي ۾ ٿيو ۽ رخصتي ھجرت جي پھرين سال ٿي ان وقت بيبيءَ جي عمر ۱۷ يا ۱۹ سال ھئي ۽ محمد {{درود}} جن جي عمر ۵۴ سال ھئي<ref name =" الفتوا" > [https://www.thefatwa.com/urdu/questionID/3775/%D8%A7%D8%B2%D9%88%D8%A7%D8%AC-%D9%85%D8%B7%DB%81%D8%B1%D8%A7%D8%AA-%DA%A9%DB%8C-%D8%AA%D8%B9%D8%AF%D8%A7%D8%AF-%DA%A9%D8%AA%D9%86%DB%8C-%DB%81%DB%92-%D8%A7%D9%88%D8%B1-%D8%B9%D9%82%D8%AF-%D9%86%D8%A8%D9%88%DB%8C-%D9%85%DB%8C%DA%BA-%D8%A2%D9%86%DB%92-%DA%A9%DB%92-%D9%88%D9%82%D8%AA-%D8%A7%D9%86-%DA%A9%DB%8C-%D8%B9%D9%85%D8%B1%DB%8C%DA%BA-%DA%A9%DB%8C%D8%A7-%D8%AA%DA%BE%DB%8C%DA%BA/ ] Alfatwa.com</ref>. بيبي صاحبه پنھنجي ڀيڻ اسماء بنت ابوبڪر کان عمر ۾ ۱۰ سال ننڍي ھئي جيڪا پنھجي پٽ عبدالله بن زبير جي شھادت (سن ۷۳ ھجري) کان ۵ يا ۱۰ ڏينھن بعد گذاري وئي. ان جي عمر ھجرت وقت ۲۷ سال ھئي تہ بيبي صاحبه جي عمر ۱۰ سالن جي فرق سان ان وقت ۱۷ سال ھئي<ref name=" الفتوا " />. روایت مطابق مديني پھچڻ کان ڪجھ وقت پوءِ پاڻ سڳورن {{درود}} جن زيد بن حارث ۽ ابو رافع کي مڪي مان ابوبڪر صديق رضه جي گھروارن کي وٺي اچڻ لاءِ موڪليو اھڙي طرح اھي قبا تائين پھتا. بيبي اسماء بنت ابوبڪر اميد سان ھئي ۽ اتي ان عبدالله بن زبير کي جنم ڏنو. ساڳي سال شوال ۾ بيبي عائشه رضه جو گھر مديني جي پاڙي سنح ۾ حارث بن خزرج وارن جي گھرن لڳ واقع ھيو جيڪو نبي ڪريم {{درود}} جي گھر کان ھڪ ميل جي فاصلي تي ھو. ان گھر ۾ سندس شادي ۽ رخصتي ٿي<ref name ="ياقوت " > معجم البلدان، ياقوت، جلد ۳, صه ۲۶۵ </ref>. بيبي صاحبه جو وصال ۱۷ رمضان سن ۵۷ يا ۵۸ ھجري ۾ بنو اميه واري دؤر ۾ ٿيو. پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي زالن ۾ ھيء بيبي سڀ کان وڌيڪ فقيھ ۽ علم واري عورت ھئي ۽ سندس رسول الله {{درود}} جن سان رفاقت ۹ سالن تائين رھي. پاڻ جنت البقيع ۾ دفن ٿيل آهي. حديثن جون ۲۲۱۰ روايتون بيبي صاحبه سان منصوب آھن<ref name=" علوي " />. ===۴.بيبي حفصه رضه=== بنو عدي قبيلي سان تعلق رکندڙ بيبي حفصه حضرت عمر فاروق رضه ۽ سندس زال زينب بنت مظعون جي نياڻي ھئي جيڪا بعثت نبوي کان پنج سال اڳ پيدا ٿي<ref name=" علوي " />. ننڍي عمر ۾ سندس نڪاح سھم قبيلي جي ھڪ فرد خنيس بن حذافه بن قيس سان ٿيو جيڪو بدر جي جنگ ۾ مسلمانن جي لشڪر ۾ شامل ھو ۽ زخمي ٿي پيو ۽ سن ۲ھجري ۾ وفات ڪري ويو ۽ ھڪ روايت مطابق احد جي جنگ ۾ شھيد ٿيو<ref name=" علوي " />. ان بعد شوال سن ۲ ھجري<ref name=" علوي " /> يا ۳ ھجري<ref name=" ٺٽوي " /> ۾ بيبي حفصه جي شادي نبي ڪريم {{درود}} جن سان<ref name="ٺٽوي " /> مديني ۾ ٿي<ref name="علوي " />. ان وقت بيبيءَ جي عمر ۱۸ سال<ref name="علوي " /> يا ۲۱ سال <ref name=" الفتوا " /> ھئي ۽ نڪاح ۾ مھر ۴۰ يا ۵۰۰ درھم مقرر ٿيو<ref name=" علوي" />. ابو دائود ، نسائي ۽ ابن ماجه وغيره ۾ ابن عمر جي روايت مطابق نبي ڪريم {{درود}} جن کيس ھڪ دفعو طلاق (رجعي) ڏني ھئي. طبراني پڻ اھڙو ذڪر ڪيو<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه شعبان سن ۴۵ ھجري ۾ ۶۳ ورھين جي عمر ۾ وفات ڪئي<ref name=" علوي " /><ref name="الفتوا " />. وفات وقت پنھنجي ننڍي ڀاءُ عبدالله بن عمر رضه کي وصيت ڪئي ھئي تہ سندس مديني جي اتر ۾ شام واري رستي تي واقع غابہ نالي ديھ واري ملڪيت خيرات لاء وقف ڪري<ref name=" علوي " />. سندس جنازي نماز مديني جي گورنر مروان بن حڪم پڙھائي ۽ کيس جنت البقيع ۾ دفنايو ويو<ref name=" علوي " />. نبي ڪريم {{درود}} جن سان ان جي رفاقت ۷ سال رھي. ان سان منصوب حديثن جي روايتن جو تعداد ۶۰ آھي<ref name=" علوي " />. ===۵.بيبي زينب بنت خزيمه رضه=== بيبي صاحبه جو تعلق بنوھلال قبيلي سان ھو. سندس والد جو نالو خزيمه بن عبدالله ۽ ماء جو نالو ھند ھو<ref name="علوي " />. رمضان، سن ۳ ھجري ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} جن جو نڪاح بيبي زينب بنت خزيمه ھلاليه سان<ref name=" ٺٽوي" /> مديني ۾ ٿيو ۽ ان وقت سندس عمر ۳۰ سال ھئي<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه کي خير خيرات جي ڪثرت سبب ام المساڪين يعني مسڪينن جي ماء سڏيو ويندو هو<ref name="ٺٽوي " />. ھجرت نبوي {{درود}} کان ۱۴ يا ۱۵ سال اڳ مڪي ۾ ڄائي بيبي صاحبه جو پھريون مڙس نبي ڪريم {{درود}} جو پڦاٽ عبدالله بن جحش رضه ھو جنھن سان گڏ بيبي صاحبه مديني ھجرت ڪئي جيڪو ساڳ شوال سن ۳ ھجري ۾ غزوہ احد ۾ شھيد ٿيو ھو ۽ عدت گذارڻ بعد سندس ٻي شادي پاڻ سڳورن {{درود}} جن سان ٿي پر سن ۴ ھجري ۾ ربيع الاول يا ربيع الآخر ۾ بيبي صاحبه وفات ڪري وئي<ref name=" ٺٽوي " />. وفات وقت سندس عمر ۳۰ يا ۳۱ سال کن ھئي<ref name=" علوي " />.اھو پاڻ سڳورن {{درود}} جن جو پنجون نڪاح ھيو جنھن ۾ حق مھر ۵۰۰ درھم مقرر ٿيو<ref name=" علوي" />. قتادہ بن دعامہ کان روايت مطابق سندس پھريون نڪاح پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي سؤٽ طفيل بن حارث سان ٿيل ھو جنھن ڪجھ وقت پوء کيس طلاق ڏني ۽ سندس ٻيو نڪاح طفيل جي ڀاءُ عبيدہ بن حارث سان ٿيو<ref name=" علوي " />. امھات المومنين ۾ بيبي زينب رضه واحد عورت ھئي جنھن جو جنازو نبي ڪريم {{درود}} جن پڙھايو <ref name=" علوي " />. سندس پاڻ سڳورن {{درود}} جن سان رفاقت ۸ مھينا رھي<ref name=" علوي " />. ===۶.بيبي ھند رضه=== بيبي صاحبه جو تعلق بنومخزوم قبيلي سان ھو. سندس والد جو نالو ابواميہ سھيل بن مغيرہ ھو ۽ والده جو نالو عاتڪہ بنت عامر ھيو. بيبي صاحبه جي ڪنيت ام سلمه ھئي<ref name="علوي " />. بيبي صاحبه جو نڪاح رسول الله {{درود}} جن سان شوال ، سن ۴ ھجري ۾ مديني ۾ ٿيو جنھن وقت بيبي صاحبه جي عمر ۲۶ سال ھئي. حق مھر ۾ ڪجھ گھريلو سامان شامل ھو<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه ۶۲ ھجري ۾ ۸۴ ورھين جي ڄمار ۾ وفات ڪئي. سعيد بن زيد سندس جنازي نماز پڙھائي ۽ کيس جنت البقيع ۾ دفنايو ويو. پاڻ سڳورن {{درود}} سان سندس رفاقت ۷ سال رھي<ref name=" علوي " />. اٽڪل ۳۷۸ حديثن جون روايتون ھن بيبيءَ سان منصوب ٿيل آھن<ref name=" علوي " />. ===۷.بيبي زينب بنت جحش رضه=== بيبي صاحبه جو تعلق بنو اسد بن خزيمه قبيلي سان ھو. سندس والد جو نالو جحش بن رئاب ۽ والدہ جو نالو اميمہ بنت عبدالمطلب ھيو. بيبي صاحبه جي ڪنيت ام الحڪم ھئي<ref name=" علوي" />. سن ۴ ھجري ۾ ذوالقعد جي مھيني ۾ چنڊ واري رات پاڻ ڪريم {{درود}} جن جو نڪاح زينب بنت جحش رضه سان ٿيو. ھڪ ٻي روايت مطابق ۵ ھجري ۾<ref name=" ٺٽوي " /> مديني ۾ ۴۰۰ درھم حق مھر عيوض ٿيو<ref name=" علوي " />. ان وقت بيبيءَ جي عمر ۳۵ ورھيه ھئي ۽ نبي ڪريم {{درود}} جي وفات بعد سندس زالن مان اھا پھرين وفات ڪندڙ ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. شادي واري وقت ھن. سال پردي جو حڪم نازل ٿيو<ref name=" ٺٽوي " />. ھن بيب جو تعلق قريش جي اسد بن خزيمه واري شاخ سان ھيو<ref name=" علوي " />. ھي بيبي نبي ڪريم {{درود}} جن جي رشتي ۾ پڦاٽ ھئي. ھجرت جي پھرين سال ئي بيبي صاحبه جو خاندان مديني پھتو ھو. نبي ڪريم {{درود}} جن ان جو نڪاح زيد بن حارث رضه سان ڪرايو ھو پر اھا شادي ڪامياب نہ ٿي سگھي ۽ زيد کيس طلاق ڏني<ref name=" علوي " />. ان وقت بيبيءَ جي عمر ۳۴ سال ھئي. ان بعد قرآن جي آيت جي حڪم تحت سندس عدت بعد شادي نبي ڪريم {{درود}} جن سان ٿي<ref name=" علوي" />. بيبي صاحبه جو نالو برہ ھيو ۽ شادي وقت سندس نالو نبي ڪريم {{درود}} جن زينب رکيو<ref name=" علوي " />. نبي ڪريم {{درود}} جي وصال کان ۷ سال بعد سن ۲۰ ھجري ۾ حضرت عمر رضه جي دؤر ۾ بيبي صاحبه ۵۳ ورھين جي ڄمار ۾ وفات ڪئي ۽ سندس جنازي جي نماز حضرت عمر رضه پڙھائي ۽ کيس جنت البقيع ۾ دفنايو ويو<ref name=" علوي " />. سندس رفاقت نبي ڪريم {{درود}} جن سان ۶ سال تائين رھي. ساڻس ۱۱ حديثن جون روايتون منصوب ٿيل آھن<ref name=" علوي" />. ===۸.بيبي ريحانه رضه=== بيبي صاحبه جو تعلق روايتن مطابق بنو نضير يا بنو قريظه سان ھيو جن مان بنو قريظه جي روايت مشھور آھي. ھڪ روايت مطابق ڄائي بنو نضير قبيلي ۾ ۽ سندس شادي بنو قريظه ۾ ٿي ۽ شمعون يا زيد بن عمرو جي نياڻي ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. غزوہ بنو قريظه جي موقعي تي قيد ٿي ٻانھپ ۾ شامل ٿي ۽ نبي ڪريم {{درود}} جن جي حصي ۾ آئي<ref name="ٺٽوي " />. پاڻ سڳورن {{درود}} کيس آزاد ڪري سن ۵ ھجري ۾ محرم جي مھيني ۾ ساڻس نڪاح ڪيو<ref name="ٺٽوي " />. سندس اصل نالو ربيعه بنت شمعون بن زيد بن عمرو ھيو. ابن حجر سندس تعلق بنو قريظه سان ۽ ابن اسحاق بنو نضير سان ڏيکاريو آھي<ref name=" علوي" />. سندس شادي بنو قريظه جي حڪم نالي شخص سان ٿي جيڪو غزوه بنو قريظه ۾ مارجي ويو<ref name="علوي " />. محمد بن ڪعب جي روايت مطابق ھن بيبي پردي جو حڪم مڃڻ کان انڪار ڪيو ھو جنھن ڪري کيس نبي ڪريم {{درود}} جن طلاق ڏني ھئي پر پوء رجوع ڪيو ۽ بعد ۾ پردي جي پابندي سان زندگي گذاري<ref name=" علوي " />. سن ۱۰ ھجري ۾ جڏهن نبي ڪريم {{درود}} جن حج تان واپس آيا تہ مديني ۾ وفات ڪري وئي ۽ کيس جنت البقيع ۾ دفنايو ويو<ref name=" علوي " />. ابن الاثير ،ابن ڪثير ، شامي وغيره بيبي صاحبه جو شمار ٻانھين ۾ ڪيو آهي<ref name=" علوي " />. ===۹.بيبي جويريه رضه=== سن ۵ ھجري ۾ غزوه بنو مصطلق بعد يا سن ۶ ھجري ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن جو نڪاح بيبي جويريه رضه سان<ref name=" ٺٽوي " /> مديني ۾ ٿيو<ref name=" علوي " />. پاڻ غزوہ بنو مصطلق ۾ ھٿ آيل قيدين ۾ شامل ھئي. نبي ڪريم {{درود}} جن کيس آزاد ڪري نڪاح ڪيو جنھن ۾ ۴۰۰ درھم حق مھر مقرر ٿيو<ref name=" ٺٽوي " />. نڪاح وقت بيبي صاحبه جي عمر ۲۰ سال ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال سندس والد حارث بن ابو ضرار مسلمان ٿيو<ref name=" ٺٽوي " />. ابن عباس مطابق بيبي صاحبه جو اصل نالو برہ بنت حارث ھيو<ref name=" علوي " />. سندس تعلق بنو خزاعہ جي پاڙي بنو مصطلق سان ھيو. سندس پيء پاڙي جو سردار ھيو جنھن سندس شادي پنھنجي خاندان جي نوجوان مسافع بن صفوان سان ڪرائي ھئي جيڪو غزوہ بنو مصطلق ۾ مارجي ويو. بيبي صاحبه مال غنيمت ۾ ثابت بن قيس ۽ سندس سؤٽ جي حصي ۾ آئي پر سردار جي نياڻي ھجڻ ڪري ھن انھن سان رھڻ پسند نہ ڪيو ۽ ۹ اوقيه سون جي قيمت تي پنھنجي آزادي جو معاھدو ڪيو. مدد لاء نبي ڪريم {{درود}} جن وٽ پيش ٿي ۽ نبي ڪريم {{درود}} جن رقم ڀري کيس آزاد ڪرايو جنھن بعد مسلمان ٿي ۽ پاڻ سڳورن کيس حرم ۾ شامل ڪرڻ جو فيصلو ڪيو ۽ نڪاح بعد ان جو نالو بره بدلائي جويريه رکيو. نڪاح بعد اصحابين نبي ڪريم {{درود}} جن جي ساھراڻي گھر ڀاتين ھئڻ ڪري بيبي صاحبه جي قبيلي جي سمورن فردن کي آزاد ڪري ڇڏيو<ref name=" علوي " />. ابن عبدالبر مطابق بيبي صاحبه ربيع الاول سن ۵۰ ھجري ۾ ۶۵ سالن جي ڄمار ۾ وفات ڪئي. سندس جنازي جي نماز مديني جي گورنر [[مروان بن حڪم]] پڙھائي ۽ کيس [[جنت البقيع]] ۾ دفنايو ويو<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه جو پاڻ سڳورن {{درود}} سان ازدواجي رفاقت ۵ سال تائين رھي. ھن بيبي سان ۷ حديثون منصوب ٿيل آھن. ===۱۰. بيبي رملہ (ام حبيبه) رضه=== سن ۷ ھجري ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن ابوسفيان جي ڌيءَ ام حبيبه سان نڪاح ڪيو<ref name="ٺٽوي " />. بيبي صاحبه جو تعلق بنو اميه خاندان سان هو. سندس اصل نالو رملہ بنت ابو سفيان ھو<ref name=" علوي" />. سندس ماء جو نالو صفيه بنت ابوالعاص ھو<ref name="علوي " />. بيبي صاحبه حضرت عثمان جي پڦاٽ، امير معاويه جي ماٽيلي ڀيڻ ۽ يزيد بن ابو سفيان جي سڳي ڀيڻ ھئي<ref name=" علوي" />. بعثت کان ۱۷ سال اڳ مڪي ۾ پيدا ٿيندڙ بيبي صاحبه جي پھرين شادي بنو خزيمه جي عبدالله بن جحش سان ٿي<ref name=" علوي " />. ابتدائي دور ۾ ئي ٻئي مسلمان ٿيا ۽ حبشه ڏانھن ٻہ ڀيرا ھجرت ڪيائون. حبشه ۾ کين ھڪ نياڻي حبيبه نالي ڄائي جنھن جي نالي تي ان جي ڪنيت ان حبيبه ٿي وئي<ref name=" علوي " />. سندس مڙس حبشه ۾ عيسائي ٿي ويو جنھن ڪري ان کان طلاق ورتائي. ان جي حالات جي خبر پوڻ بعد مديني مان پاڻ سڳورن عمرو بڻ اميہ کي نڪاح جي بندوبست لاء حبشه موڪليو<ref name=" علوي" />. نڪاح وقت بيبي صاحبه جي عمر ۳۷ سال ھئي. نڪاح جو خطبو اصحمہ نجاشي پاڻ پڙھيو ۽ نبي ڪريم {{درود}} جن طرفان حق مھر ۴۰ اوقيه جي برابر قيمت يا ۴۰۰ دينار پڻ نجاشي ادا ڪيو<ref name=" علوي " />. ان حبيبه بعد ۾ مديني نبي ڪريم {{درود}} جن وٽ منتقل ٿي<ref name=" علوي " />. ابن بر ۽ ابن جوزي مطابق بيبي صاحبه سن ۴۴ ھجري ۾ امير معاويه جي دور حڪومت ۾ ۷۳ يا ۷۴ سالن جي عمر ۾ مديني ۾ وفات ڪئي ۽ کيس جنت البقيع ۾ دفنايو ويو<ref name=" علوي" />. ===۱۱.بيبي صفيه رضه=== سن ۷ ھجري ۾ صفر جي مھيني ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن جو نڪاح بيبي صفيه رضه جن سان <ref name="ٺٽوي " /> صھبا ۾ ٿيو ۽ ان وقت بيبي صاحبه جي عمر ۱۷ سال ھئي<ref name=" علوي " />. ھي ي بيبي غزوہ خيبر ۾ ھٿ آيل قيدي عورتن ۾ شامل ھئي ۽ ورھاست ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} جي حصي ۾ آئي پر پاڻ سڳورن {{درود}} کيس آزاد ڪري نڪاح ڪيو ۽ سندس آزادي کي ان جو مھر مقرر ڪيو<ref name=" ٺٽوي " />. بيبي صاحبه جي ان نڪاح جي ڪري سندس سمورن مٽن مائٽن کي آزاد ڪيو ويو جيڪي ۾ ۷۰۰ ڄڻا ۽ ۱۰۰ گھرن جا ڀاتي ھيا<ref name=" ٺٽوي " />. بيبي صاحبه بنو نضير قبيلي جي سردار حيي بن اخطب جي نياڻي ھئي، سندس والده جو نالو برہ بنت سموئيل ھو. بيبي صاحبه جو جو اصل نالو زينب ھيو. زرقاني مطابق عربن جي رواج ۾ غنيمت جي مال جو حصو جيڪو سردار کي ملندو هو ان کي صفيه سڏيندا ھيا اھڙي طرح پاڻ سڳورن کي غنيمت جي حصي ۾ ملڻ ڪري کيس صفيه جو نالو ڏنو ويو<ref name="علوي " />. پر اڪثريت جي راء مطابق سندس اصل نالو صفيه ھو<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه جي پھرين شادي ننڍي عمر ۾ ناناڻي گھر جي ھڪ امير نوجوان سلام بن مشڪم سان ڪرائي وئي پر اھو سخت مزاج ھيو جنھن ڪري سندن علحدگي ٿي وئي. سندس ٻي شادي ڪنانہ بن ربيع سان ٿي. بنو نضير جي مديني مان نيڪالي بعد سندس خاندان خيبر لڏي آيو جتي سندس پيءُ کي چڱو مڙس بڻايو ويو<ref name=" علوي " />. ھڪ روايت مطابق خيبر جي فتح بعد دحيہ ڪلبي جي حصي ۾ آئي پر پوء اصحابين فيصلو ڪيو ته سردار جي ڌي ۽ ٻئي قبيلي جي سردار جي ننھن ھجڻ ڪري مسلمان سردار وٽ ھجڻ کپي ۽ اھڙي طر طرح نبي ڪريم {{درود}} جن جي حصي ۾ آئي<ref name=" علوي " />. کيس لذيذ کاڌا پچائڻ ۾ وڏي مھارت ھئي<ref name="علوي " />. بيبي صاحبه ۲ رمضان سن ۵۰ ھجري ۾ مديني ۾ وفات ڪئي ۽ کيس جنت البقيع ۾ دفنايو ويو<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه جي پاڻ سڳورن {{درود}} جن سان ازدواجي رفاقت اٽڪل پوڻا چار سال تائين رھي. ان سان ۱۰ حديثون منصوب ٿيل آھن. ===۱۲.بيبي برہ يا ميمونه رضه=== سن ۷ ھجري ۾ ذوالقعد جي مھيني ۾ پاڻ سڳورا {{درود}} صلح حديبيه ڪري قضا ٿيل عمري جي ادائيگي لاء روانا ٿيا ۽ ۴ ذوالحج تي صبح جو مڪي ۾ پھتا. ٽي راتيون اتي ترسيا ۽ پوء مديني طرف روانا ٿيا ۽ ان سفر دوران بيبي ميمونه رضه جن سان نڪاح ڪيائون<ref name=" ٺٽوي " />. امام احمد حنبل مطابق مديني ڏانهن سفر دوران سرف نالي ڳوٺ ۾ ٿيو<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه پاڻ سڳورن {{درود}} جي آخري گھرواري ھئي جنھن بعد پاڻ سڳورن {{درود}} ڪو ٻيو نڪاح ڪانه ڪيو<ref name=" علوي" /><ref name=" ٺٽوي " />. ابو ھريرہ ، مجاھد ۽ ابن عباس جي رواايتن مطابق سندس اصل نالو بره ھيو پر نبي ڪريم {{درود}} جن اھو نالو مٽائي ميمونه رکيو<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه جو تعلق بنو ھلال قبيلي سان ھو. سندس پيءُ جو نالو حارث بن حزن ۽ ماء جو نالو ھند بنت عوف ھيو<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه جي پھرين شادي ابورھم بن عبدالعزہ عامري سان ٿي جيڪو ۷ ھجري جي شروعات ۾ وفات ڪري ويو جنھن بعد عباس بن عبدالمطلب يا جعفر رضه جي مشوري تي نبي ڪريم {{درود}} جن ساڻس نڪاح ڪيو. ان وقت بيبي صاحبه جي عمر ۳۶ سال ھئي ۽ نڪاح جو خطبو عباس بن عبدالمطلب پڙھيو<ref name=" علوي " />. حق مھر ۵۰۰ درھم مقرر ٿيو<ref name=" علوي" />. حضرت عمر رضه جي دؤر ۾ ٻين امھات المومنين وانگر کيس بہ ساليانو ۱۰ ھزار درھم وظيفو ملندو هو. سن ۵۱ ھ ۾ سرف ۾ ئي وفات ڪئي ۽ ان وقت سندس عمر ۸۰ سال ھئي<ref name=" علوي " />. سندس جنازي جي نماز ڀاڻيجي عبدالله بن عباس پڙھائي<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه جي پاڻ سڳورن {{درود}} جن سان ازدواجي رفاقت اٽڪل ۳ سال رھي ۽ ساڻس ۷۶ حديثون منصوب ٿيل آھن<ref name="علوي " />. ===بيبي ماريه قبطيہ رضه=== بيبي صاحبه ٻانھي ھئي جيڪا مصر اسڪندريہ جي حاڪم پاڻ سڳورن {{درود}} جن ڏانھن سوکڙي طور موڪلي ھئي. آمين ھجري ۾ ان مان پاڻ سڳورن {{درود}} جن کي ھڪ پٽ ابراھيم رضه نالي ڄائو<ref name=" ٺٽوي " />. اھو نالو حضرت ابراهيم عليه السلام جي نالي تان رکيو ويو. ستين ڏينھن تي ٻن دنبن جي قرباني بہ ڪئي وئي ۽ ان جي جھنڊ لھرائڻ جو حڪم پڻ ڏنو<ref name=" ٺٽوي " />. اھو ٻار ابورافع جي گھرواري سلمیٰ رضہ ڄڻايو ۽ اھا خبر ابورافع پاڻ سڳورن {{درود}} جن کي ٻڌائي جنھن تي کيس ھڪ غلام مبارڪي ۾ مليو<ref name=" ٺٽوي " />. ===فاطمه بن ضحاڪ سان شادي ۽ طلاق=== سن ۸ ھجري ۾ ذوالقعد جي مھيني ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن جي شادي فاطمه بنت ضحاڪ ڪلبي سان ٿي. شادي بعد جڏھن پاڻ ڪريم {{درود}} جن سندس ويجھو ويا تہ چوڻ لڳي: "مان اوھان کان الله جي پناھ گھران ٿي". اھو ٻڌي نبي ڪريم {{درود}} کيس فرمايو تہ: " تو پناھ گھري، ھاڻي پنھنجي مائٽن ڏانهن موٽي وڃ"<ref name=" ٺٽوي " /><ref name =" حجر۲" > الاصابہ، ابن حجر، جلد ۴, صہ ۳۸۲ </ref><ref name =" قسطلاني ۳" > المواھب اللدنيہ، قسطلاني، جلد ۲, صه ۹۶</ref><ref name =" ڪثير ۳" > البدايہ والنھايہ، ابن ڪثير، جلد ۴, صہ ۳۷۴ </ref>. ===مليڪہ بنت ڪعب سان شادي ۽ طلاق=== سن ۸ ھجري رمضان جي مھيني جي پڄاڻي تي پاڻ ڪريم {{درود}} جن جي شادي مليڪہ بنت ڪعب ليثي ڪنائي/ڪندي سان ٿي. فتح مڪه وقت نبي ڪريم {{درود}} جي حڪم تي سندس پيءُ کي قتل ڪيو ويو ھو جيڪو ڏوراپو ڪجھ عورتن کيس ڏنو جنھن تي ان عورت بہ الله جي پناھ گھري ۽ نبي ڪريم {{درود}} جن کيس فارغ ڪري ڇڏيو<ref name=" ٺٽوي " /><ref name =" الاصابہ ۲" > الاصابہ، ابن حجر، جلد ۴, صہ ۴۱۰</ref><ref name ="خميس ۲ " > تاريخ الخميس، ديار بڪري، جلد ۲, صہ ۹۶</ref><ref name =" شامي ۴" > سبل الھدہ والرشاد، شامي، جلد ۱۱، صہ ۲۳۰ ۽ ۲۳۱ </ref>. ==مڪي زندگي== === نبوت کان اڳ واري زندگي=== جڏھن سندن عمر ۳۵ سال ٿي تہ قريش ڪعبي جي نئين سر تعمير ڪرائي ۽ جڏھن حجر اسود کي نصب ڪرڻ جو وقت آيو تہ انھن ۾ ھڪ تنازعو شروع ٿي ويو ھر قبيلي چاھيو پئي تہ اھو اعزاز انھن جي سردار کي ملي. ڪنھن ڏاھي بزرگ کين صلاح ڏني تہ جيڪو صبح ٿيڻ وقت سڀ کان اول ڪعبي ۾ داخل ٿئي ان کان فيصلو ڪرايو وڃي. جڏھن اھو وقت آيو تہ اھو داخل ٿيندڙ شخص نبي ڪريم {{درود}} ھيو ۽ انھن ڏسڻ سان ئي چوڻ شروع ڪيو تہ اھو امين ۽ سچو آھي. نبي ڪريم {{درود}} کين مشورو ڏنو ته حجر اسود کي چادر تي رکي سڀني قبيلن جا سردار گڏجي کڻن ۽ جڏھن انھن ايئن ڪيو ته نبي ڪريم {{درود}} اھو پٿر جتن ۾ کڻي نصب ڪيو<ref name=" Awan " />. مڪي ۾ ڏڪار اچڻ وقت ابوطالب جي اولاد مان علي جي سنڀال جو ذمو نبي ڪريم {{درود}} کنيو ۽ سندس مشوري تي جعفر بن ابوطالب ۽ ان جي خاندان جو ذمو عباس بن عبدالمطلب کنيو ھو <ref name=" Awan " />. بيبي خديجه رضه جي ڀائٽي مڪي جي بازار مان ھڪ اغوا بعد غلام بڻايل زيد بن حارث نالي ٻار خريد ڪري کيس تعفي ۾ ڏنو بيبي صاحبه اھو نبي ڪريم {{درود}} جي خدمت لاء سندن حوالي ڪيو. سندن شفقت ۽ محبت ڪري ٻار جي پاڻ سڳورن سان دل لڳي وئي. بعد ۾ حارث پٽ کي مڪي ۾ ڳولي لڌو تہ نبي ڪريم {{درود}} کان کيس خريد ڪري واپس حاصل ڪرڻ پئي چاھيو. نبي پاڪ حارث ۽ سندس ڀاء کي فرمايو تہ جيڪڏهن ٻار توھان سان وڃڻ چاھي تہ توھان بغير معاوضي جي کيس وٺي وڃو. جڏھن ٻار کي پيءُ ۽ چاچي ھلڻ لاء چيو تہ ان کين ۽ نبي پاڪ {{درود}} ڏانھن نھاريو ۽ وڃڻ کان انڪار ڪندي نبي ڪريم {{درود}} جي غلامي ۾ رھڻ پسند ڪيو. نبي ڪريم {{درود}} کيس آزاد ڪري پنھنجو گود ورتل پٽ بڻائڻ جو اعلان ڪري ڇڏيو<ref name=" Awan " />. شادي کان پوءِ ڪيترائي سال مڪي کان ڪجھ ميلن جي فاصلي تي جبل حرا ۾ واقع ھڪ غار ۾ عبادت ڪندا رھيا ان جبل کي ان ڪري جبل نور جو نالو ڏنو ويو<ref name=" Awan" />. اھا غار ۲۰۰۰ فٽ جي اوچائي تي واقع آھي. رمضان جو اڪثر پورو مھينو اتي گذاريندا هئا جتي ھڪ رات جبرائيل نازل ٿيو ۽ قرآن جي نزول جي شروعات ٿي <ref name=" Awan " />. [[Image:Cave Hira.jpg|thumb|left|upright=0.8|جبل نور ۾ واقع غار حرا جتي محمد صہ عبادت ڪندو ھو ۽ پھرين وحي نازل ٿي.]] === نبوت جو آغاز=== جڏھن پاڻ ڪريمن {{درود}} جن پنھنجي عمر مبارڪ جا چاليھ ورھيه پورا ڪيا، تڏهن کين نبوت جي نعمت سان نوازيو ويو<ref name ="شامي " > سبل الھدیٰ والرشاد فی سیرۃ خیرالعباد شامی از: محمد بن یوسف بن علی بن یوسف صالحی دمشقی المعروف شامی، جلد ۲ صہ ۲۲۵ </ref><ref name =" ٺٽوي" > بذل القوۃ فی حوادث سنی النبوۃ (سيرت هاشمي)، از: امام العصر مخدوم محمد ھاشم محدث ٺٽوي، ترجمو: پروفيسر اسرار احمد علوي، مھراڻ اڪيڊمي شڪارپور، ڇاپو ٻيو جولائي 2004ع </ref>. ان روايت تي عالمن جي اڪثريت کي اتفاق رھيو آھي<ref name=" ٺٽوي " />. جڏھن تہ ڪي ٿوريون روايتون اھڙيون بہ مليون آهن ، جن ۾ بعثت وقت عمر مبارڪ چاليھ ورھين کان ھڪ ڏينھن مٿي يا ڏھ ڏينھن مٿي يا وري ٻه مھينا مٿي بہ ٻڌائي وئي آھي<ref name=" ٺٽوي " />. پر پھرين روايت ئي سڀني کان وڌيڪ مشھور ۽ مقبول آهي<ref name=" ٺٽوي " />. محمد بن يوسف دمشقي المعروف شامي سميت مالڪي مسلڪ جي ابو عبدالله محمد بن عبدالباقي المعروف زرقاني پڻ پنھنجي ڪتاب ''شرح علیٰ المواھب اللدنیہ'' ۾ چاليھ سالن جي روايت کي صحيح ڄاڻايو آهي<ref name=" ٺٽوي" />. صحيح بخاري ۽ صحيح مسلم ۾ پڻ حضرت ابن عباس ۽ انس رضي اللّٰہ تعالیٰ عنھما کان پڻ ساڳي روايت نقل ڪيل آھي<ref name="ٺٽوي " />. سندن بعثت ھڪڙن راوين ربيع الاول ۽ ٻين رمضان شريف جي مھيني ۾ بيان ڪئي آھي<ref name=" ٺٽوي " />. ابن اسحاق، بيھقي، ابن ڪثير، ذھبي، قسطلاني، شامي ۽ زرقاني پنھنجي ڪتابن ۾ بعثت جو آغاز ربيع الاول ۾ سچن خوابن کي قرار ڏنو آهي<ref name=" علوي " />. قرآن مجيد ۾ سورة البقرہ جي آيت ۱۸۵ مطابق "رمضان اھو مھينو آھي جنھن ۾ قرآن نازل ڪيو ويو"<ref name="ٺٽوي " />. صحيح مسلم ۾ حضرت طابوقتادہ رضہ جي روايت مطابق بعثت سومر جي ڏينهن ٿي ھئي<ref name =" مسلم" > صحيح مسلم، جلد ۱, صہ ۳۶۸ </ref><ref name="ٺٽوي " />. مسلم روايتن مطابق ليلة القدر واري رات غار حرا ۾ ملائڪ جبرائيل سندس خدمت ۾ وحي کڻي آيو<ref name=" ٺٽوي " />. وحي ۾ سڀ کان پھريون جبرائيل سورة علق جون پھريون پنج آيتون پڙھيون جيڪي نبي ڪريم {{درود}} جن ورجايون<ref name=" ٺٽوي " /> <ref name ="بخاري " > صحيح بخاري، "ڪيف ڪان بدءالوحي"، جلد ۱ صہ ۶ ۽ ۷ </ref>. جبرائيل پھرين وحي مھل انساني شڪل ۾ آيو هو<ref name=" ٺٽوي " />. غار حرا مان موٽندي پاڻ سڳورو {{درود}} حضرت خديجه وٽ آيو ۽ ڏڪڻ لڳو ۽ فرمايائون ته مون کي چادر ڍڪايو جيڪا ڍڪائي وئي ۽ جڏھن اھا ڪيفيت ختم ٿي تہ سورة مدٽر جون پھريون پنج آيتون نازل ٿيون<ref name="ٺٽوي " /><ref name=" بخاري " />. خوف واري حالت ۾ بيبي سانئڻ کين تسلي ڏني جنھن بعد کيس پنھنجي سؤٽ ورقه بن نوفل ڏي وٺي آئي<ref name="ٺٽوي " />.سمورن مردن ۽ عورتن کان اڳ حضرت خديجه رضہ پاڻ سڳورن تي ايمان آندو ۽ سمورا مسلمان ان روايت بابت ساڳي راء رکن ٿا<ref name ="ابن الاثير " > اسد الغابہ، ابن الاثیر، جلد ۵ صہ ۴۳۴ </ref><ref name ="روض " > الروض الانف سھيلي، جلد ۱, صہ ۲۷۷-۷۸ </ref><ref name ="زرقاني " > شرح علي المواھب، زرقاني، جلد ۱, صہ ۲۳۷ </ref><ref name =" قسطلاني" > المواھب اللدنيہ، قسطلاني، جلد ۱ ، صه ۲۱۷ </ref>. بيبي سانئڻ جي اسلام آڻڻ کانپوءِ سندس چارئي نياڻيون: سيدہ زينب رضه، سيدہ رقيه رضه، سيدہ ام ڪلثوم رضه ۽ سيدہ فاطمه الزهراء رضه بہ اسلام جي دائري ۾ داخل ٿيون<ref name="ٺٽوي " />. اھا روايت زرقاني '''شرح اعلیٰ المواھب''' ۾ سيرت ابن اسحاق ۽ سيرت شامي جي حوالي سان نقل ڪئي آهي<ref name=" ٺٽوي " />. ھڪ روايت مطابق بيبي خديجه رضه کان بعد پھرين ايمان آڻيندڙ عورت [[فاطمه بنت خطاب]] ھئي <ref name ="زرقاني ۱ " > شرح علي المواھب اللدنيہ، زرقاني، جلد ۱, صہ ۲۴۶ </ref><ref name="ٺٽوي " />. مردن ۾ ابوبڪر صديق ساڳي بعثت واري سومر ڏينھن شام جي وقت اسلام قبول ڪيو<ref name="ٺٽوي " />. جنھن بعد ٻارن ۾ حضرت علي ڏھن سالن جي عمر ۾ اسلام قبول ڪيو<ref name=" ٺٽوي " />. ھڪ روايت مطابق حضرت علي، ابوبڪر صديق کان اڳ اسلام قبول ڪيو<ref name="ٺٽوي " />. عثمان غني، زبير بن عوام، عبدالرحمان بن عوف، سعد بن ابي وقاص ، طلحه بن عبيد پڻ حضرت ابوبڪر صديق رضه جي ذريعي اسلام ۾ داخل ٿيا<ref name=" ٺٽوي " /> ساڳي سال زيد بن حارث ۽ بلال حبشي، عامر بن فھيرا، ابوذر غفاري (جندب بن جنادہ) ۽ سندس وڏو ڀاءُ انيس بن جنادہ، ابو فڪيھه، عمار بن ياسر ۽ سندس پيءُ ياسر بن عامر ۽ ماء سميه بنت خباط ۽ ڀاء عبدالله بن ياسر، صھيب رومي، مصعب بن عمير، عياش بن ربيعه، ارقم بن ابي ارقم، عثمان بن مظعون ۽ سندس ٻہ ڀائر قدامه ۽ عبدالله، ۽ ابو عبيده، ابو سلمه عبدالله ۽ سندس ماء بره، عامر بن ابي وقاص، عبدالله بن مسعود ھذلي، جعفر بن ابو طالب، خنيس بن حذافه سھمي، عبيده بن حارث، سعيد بن زيد معيقيب بن ابي فاطمه، خالد بن سعيد، فاطمه بنت خطاب، اسامه بن زيد جي ماء ام ايمن حبشيه، عبدالله بن عباس جي ماء ام الفضل عرف لبابه، عبدالله بن مسعود جي ماء ام عبد پڻ اسلام ۾ داخل ٿيا<ref name=" ٺٽوي " />. پھرين وحي جي نزول بعد بيبي خديجه رضه پاڻ سڳورن {{درود}} کي ورقه بن نوفل ڏي وٺي آئي جنھن وحي جو احوال ٻڌي سندس نبوت جي تصديق ڪئي جنھن ڪري کيس مسلمان سمجھيو وڃي ٿو<ref name=" ٺٽوي " />. زرقاني '''شرح علیٰ المواھب اللدنيہ''' ۾ ورقه کي قطعي طور صحابي مڃيو آھي<ref name="ٺٽوي " />. ===تبليغ ۽ تڪليفون=== سن ۳ نبوي ۾ ۽ ڪن روايتن مطابق ۴ نبوي ۾ کين سورة الحجر جي آيت ۹۴ ذريعي کين کليل دعوت جو حڪم ڏنو ويو ۽ پاڻ سڳورن {{درود}} صفا واري ٽڪريءَ تي چڙهي قريش قبيلي وارن کي وڏي واڪي سڏ ڪري کلي عام اسلام جي دعوت ڏني جتي ابولھب سندن مخالفت ڪئي جنھن ڪري سورة الھب نازل ٿي<ref name=" ٺٽوي" />. مڪي جي مشرڪن سندن مخالفت شروع ڪئي پر ساڻس ابو طالب جي مڪمل تائيد ۽ حمايت حاصل هئي<ref name=" ٺٽوي" />. سن ۵ نبوي (615ع<ref name=" Awan " />) ۾ مسلمانن مڪي وارن جي ڏاڍ کان تنگ ٿي حبشه ڏانھن پھرين ھجرت ڪئي جن ۾ حضرت عثمان ، بيبي رقيه ، عبدالرحمان بن عوف، زبير بن عوام ، مصعب بن عمير ، ابو سلمه عبدالله ۽ ام سلمه سميت ٻارھن مرد ۽ پنج عورتون شامل ھيا<ref name=" ٺٽوي " /><ref name ="بيھقي " > دلائل النبوة بيھقي، جلد ۲, صه ۲۹۷ </ref><ref name =" ارقم" > زادالمعاد ابن قيم، جلد ۱, صه ۹۷ ۽ ۹۸ </ref>. ساڳي سال بيت الله ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} سورة نجم جي تلاوت شروع ڪئي جنھن وقت مشرڪن جو ھڪ وڏو ميڙ موجود ھيو ۽ جڏھن سجدي واري آيت آئي تہ نبي سڳورو {{درود}} سجدي ۾ ھليو ويو ۽ اتي موجود مسلمان پڻ سجدي ۾ ڪري پيا انھن سان گڏوگڏ سواء اميه بن خلف جي سمورن مشرڪن پڻ سجدو ڏنو<ref name=" ٺٽوي " /><ref name =" ھشام" > سيرت ابن ھشام جلد ۱ </ref><ref name=" جلد " /><ref name =" صحيح" > صحيح بخاري، جلد ۲ صه ۷۲۱</ref>. سن ۶ نبوي جي شروعات ۾ مسلمانن حبشه ڏانھن ٻيون ڀيرو ھجرت ڪئي. ان قافلي ۾ ۸۳ مرد ۽ ۱۸ عورتون شامل هيون<ref name =" اللدنيہ" > شرح المواھب اللدنيہ ، جلد ۱, صه ۲۸۷ </ref><ref name=" ارقم " /><ref name="ٺٽوي " />. قافلي ۾ جعفر بن ابو طالب سندس زال اسما بنت عميس، خنيس بن حذافه سھمي، مصعب بن عمير، معيقيب بن ابو فاطمه، مقداد بن اسود ڪندي، ابو عبيده بن جراح، خالد بن حزام، ام المومنين سودہ بنت زمعه پڻ شامل هئا<ref name =" سبل" > سبل الھدیٰ والرشاد، شامي، جلد ۲, صه ۳۶۳,۳۹۷ ۽ ۴۰۹ </ref>. ساڳي سال مشرڪن مسجد الحرام ۾ گڏجاڻي ڪئي جنھن ۾ ابوجھل، شيبه، عتبه، وليد بن عتبه، عمار بن وليد، عقبه بن ابي معيط، اميه بن خلف وغيره شامل هئا. رسول {{درود}} جن ڪعبي ۾ نماز پڙھي رھيا ھئا. ان مھل مسجد ٻاھران ميدان ۾ قرباني لاء اٺ ڪٺو ويو ھو. ان ميٽنگ مان ھم صلاح ٿيندي عقبه بن ابي معيط اٿيو ۽ اوجھ سان ڀريل اوجھري آڻي پاڻ سڳورن {{درود}} جي پٺي مٿان رکي. ان واقعي جي پروڙ ڏھن ورھين<ref name=" علوي " /> جي سيدہ فاطمه کي پئي ته مسجد ۾ ھلي آئي ۽ پنھنجي بابي جي پٺي تان غلاظت ھٽائي<ref name="ٺٽوي " />. ان وقت حضرت ابوبڪر صديق پڻ اتي پھتو<ref name="ٺٽوي " />. ساڳي سال عمار بن ياسر جي ماء سميه بنت خباط کي ابوجھل نيزو ھڻي شھيد ڪيو ويو<ref name="ٺٽوي " />. سن ۶ نبوي ۾ پاڻ سڳورا {{درود}} صحابي ارقم بن ابي ارقم جي گھر اچي ترسيا جتي مسلمان گڏ ٿي نماز پڙھندا ھيا جيڪو سلسلو حضرت عمر بن خطاب جي اسلام ۾ داخل ٿيڻ تائين جاري رھيو جنھن بعد مسلمانن گڏجي ڪعبي اندر نماز پڙھڻ جي شروعات ڪئي<ref name="ٺٽوي " />. مخدوم محمد هاشم ٺٽوي لکي ٿو تہ دار ارقم مسجد الحرام لڳ صفا جي ٽڪري وٽ موجود ھيو جنھن کي خليفي ھارون رشيد جي حبشي نسل واري ماء خيزران نئين سر جوڙائي تبرڪ طور ھڪ مسجد قائم ڪئي جنھن ڪري ھاڻي اھو دار خيزران سڏجي ٿو<ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال ھڪ روايت مطابق حضرت حمزہ اسلام ۾ داخل ٿيو ۽ ٽي ڏينهن بعد حضرت عمر بن خطاب دار ارقم ۾ اچي اسلام قبوليو<ref name=" ٺٽوي " />. ان کان اڳ نبي ڪريم {{درود}} جن دعا گھري ھئي تہ: {{quote| "اي الله! عمرو بن ھشام ۽ عمر بن خطاب مان جيڪو توکي وڌيڪ پيارو ھجي، ان جي ذريعي اسلام کي سگھ بخش."|<ref name ="ابن حجر " > الاصابہ، ابن حجر، جلد ۲, صه ۵۱۸ </ref>|}} ھڪ روايت مطابق ساڳي سال عبدالله بن عمر پڻ مسلمان ٿيو ھو<ref name=" ٺٽوي " />. ان کان سواءِ ان الخير سلمه پڻ دار الارقم ۾ اچي مسلمان ٿي جيڪا ابوبڪر صديق جي ماء ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۷ نبوي ۾<ref name ="حجر " > فتح الباري، حافظ ابن حجر، جلد ۷, صه ۱۴۷ </ref> ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق ۸ نبوي ۾ محرم جي چنڊ ڏسڻ سان ئي قريش وارن بنو جو ھاشم ۽ بنو عبدالمطلب سان مڪمل بائڪاٽ جو اعلان ڪيو جنھن سبب نبي ڪريم {{درود}} جن کي شعب ابوطالب ۾ نظر بند ٿيڻو پيو<ref name=" ٺٽوي " />. شعب ابوطالب جبل ابو قبيس جي وچان ھڪ جابلو لڪ ھيو جيڪو بنو هاشم جي مورثي ملڪيت ھو<ref name ="عاصم " > سفرنامہ ارض القرآن (اردو)، محمد عاصم، صہ ۱۵۴ </ref>. بائڪاٽ جي ڪاروائي لکت ۾ ڪئي وئي جنھن کي بيت الله ۾ لٽڪايو ويو جنھن ۾ لکيل ھو ته<ref name=" ٺٽوي " />: {{quote|محمد {{درود}} کي بنو ھاشم بنو مطلب سان گڏ مڪي مان شھر نيڪالي ڏني ويندي. ڪوبه ماڻھو ساڻن مٽي مائٽي يا سڱابندي وغيره نہ ڪندو. کاڌي پيتي جي ڪابہ جنس وٽن پھچڻ نہ ڏني ويندي. ڪوبه ماڻھو نہ کانئن ڪجھ خريد ڪندو ۽ نہ وري ڪا شئي کين وڪرو ڪري سگھندو. مسلمانن سان ان وقت تائين ڪنھن بہ قسم جو ڪو ٺاھ يا ساڻن ڪابہ نرمي نہ ڪئي ويندي، جيستائين ھو محمد {{درود}} کي قريش وارن جي حوالي نہ ڪندا |<ref name =" سيرت" > سيرة ابن ھشام، جلد ۲، صه ۱۴ </ref>|}} سن ۸ نبوي ۾ مشرڪن آسماني نشاني جو مطالبو ڪيو ۽ نبي ڪريم {{درود}} جن کين چوڏھين جي چنڊ واري رات شق القمر وارو معجزو ڏيکاريو<ref name=" ٺٽوي " />. مسلمانن جي عقيدي مطابق پاڻ سڳورن {{درود}} چنڊ ڏانھن پنھنجي آڱر سان اشارو ڪيو جنھن سان چنڊ ٻہ الگ اڌ ٿي ٿي ويو. پر مشرڪن ان کي وڏو جادو قرار ڏنو<ref name=" ٺٽوي " />. عبدالله بن عباس جي ولادت شعب ابوطالب ۾ ٿي جنھن بعد ساڳي سال بائڪاٽ واري دستاويز کي سن ۱۰ نبوي اڏھي کائي وئي ۽ اھو احوال ابو طالب پاڻ سڳورن {{درود}} جن کي ٻڌايو<ref name=" سيرت " /><ref name =" الروض" > الروض الانف سھيلي، جلد ۲, صه ۱۲۷ ۽ ۱۲۸ </ref><ref name =" دلائل۱" > دلائل النبوة، بيھقي، جلد ۲, صه ۳۱۱-۳۱۵ </ref><ref name ="ابن سعد " > الطبقات الڪبریٰ، ابن سعد، جلد ۱, صه ۱۳۱, </ref>. مشرڪ ان واقعي تي لڄي ٿيا ۽ ٽي سالن جي ظلم ۽ ڏاڍ بعد ابو طالب جي زندگي دوران ان معاهدي تان پاڻ ئي ھٿ کڻي ويا جنھن بعد نبي ڪريم {{درود}} جن پنھنجي ڪڙم قبيلي سان گڏجي مڪي اندر پنھنجي اباڻن گھرن ڏانھن موٽي آيا<ref name=" ٺٽوي " />. ان بعد معراج جو واقعو پيش آيو<ref name=" Awan " />. ساڳي سال رمضان جي ۷ تاريخ تي ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق ذوالحج جي مھيني ۾ ابو طالب جو انتقال ٿيو<ref name="ٺٽوي " />. ابو طالب جي انتقال بعد ابو لھب ملي ڀگت سان پاڻ کي بنو ھاشم جو سردار قرار ڏئي نبي ڪريم {{درود}} کي بنوھاشم قبيلي مان نيڪالي ڏيڻ جو اعلان ڪيو جنھن جو مطلب کين قبيلائي تحفظ کان محروم ڪري سندن قتل لاء راھ ھموار ڪرڻ ھيو<ref name="Awan " />. ساڳي سال شوال جي ۲۷ تاريخ تي پاڻ سڳورا {{درود}} جن طائف ويا جتي ثقيف قبيلي وارن کي اسلام جي دعوت ڏني. اتي ۲۶ ڏينهن ترسيا پر طائف وارن کين ستايو ۽ تڪليفون ڏنيون<ref name=" ٺٽوي " />. مسلمانن جي عقيدي مطابق طائف مان واپسي تي نخلہ نالي ڳوٺ ۾ منزل ڪئي جتي ۷ جنن جو وفد ساڻن مليو جن اسلام جي دعوت قبول ڪئي<ref name=" ٺٽوي " />. ڪجھ صاحب علم ماڻھن جو خيال آهي تہ لفظ جن معني غائب آھي جيڪو لفظ ريگستان جي خانه بدوش بدوي قبيلن لاء پڻ استعمال ڪيو ويندو ھو ڇوته اھي عربن جي تمدني زندگي ۾ ڪٿي بہ ڏسڻ ۾ نہ ايندا ھيا. محمد هاشم ٺٽوي ڪتاب آڪام المرجان جو حوالو ڏيندي لکيو آهي ته مڪي ۽ مديني ۾ جنن جا مختلف وفد ڇھ ڀيرا جدا وقتن تي پاڻ سڳورن {{درود}} جي جي خدمت ۾ حاضر ٿيا<ref name="ٺٽوي " /><ref name =" شبلي" > آڪام المرجان، ابو عبدالله شبلي، صه ۴۶ </ref>. سن ۱۱ نبوي (620ع<ref name=" Awan" />) ۾ مديني کان آيل حاجين (منیٰ ۾<ref name=" Awan " />) عقبه جي ويجھو رسول {{درود}} جي ھٿ مبارڪ تي بيعت ڪئي جنھن سان مديني وارن اسلام ۾ داخل ٿيڻ جي شروعات ڪئي<ref name=" ٺٽوي " />. ان کي بيعت عقبه سڏيو ويندو آهي. ان ۾ روايتن مطابق ۶ يا ۸ ڄڻا شامل هئا جن ۾ ابو اسامه اسد بن زرارہ خزرجي، برآء بن معرور بن صخر اوسي ، ابوالھيثم بن تيھان، معاذ بن حارث ۽ ان جا ٻہ ڀائر جن ۾ عوف بن حارث پڻ شامل ھئا<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۱۲ نبوي ۾ معراج وارو واقعو پيش آيو<ref name="ٺٽوي " />. ساڳي سال رجب جي مھيني ۾ عقبه جي مقام لڳ ٻين بيعت ڪئي وئي جنھن ۾ مديني کان آيل ۱۳ ڄڻا ھرھڪ بشير بن سعد، سعد بن معاذ، عبدالله بن عمرو ۽ سندس ننڍڙو پٽ جابر بن عبدالله، اسيد بن حضير، ابي بن ڪعب، عبادہ بن صامت، ابو مسعود عقبه بن عمرو، ذڪوان بن عبد قيس زرقي، رافع بن مالڪ، قطبہ بن عامر، عتبہ بن عامر ۽ عويد بن ساعدہ شامل هئا<ref name=" ٺٽوي " />. ان زماني ۾ حج رجب جي مھيني ۾ ان ڪري ٿيندو ھو جو مشرڪن ۾ جھالت سبب نسي جو رواج ھو يعني ھو پنھنجي مرضيءَ موجب ڦيرڦار ڪري ان کي اڳي پوء ڪندا ھئا<ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال مصعب بن عمير کي مديني قرآن ۽ نماز پڙھائڻ لاء موڪليو ويو<ref name=" ٺٽوي" />. سن ۱۳ نبوي ۾ ذوالحج جي مھيني ۾ عقبه وٽ ٽين بيعت ڪئي وئي<ref name=" ٺٽوي " />. بيعت ڪندڙ جماعت ۾ ۷۳ مرد ۽ ۲ عورتون شامل هيون جن ۾ ابو رفاعہ رافع بن مالڪ عجلاني، ابو لبابه رفاعہ بن عبدالمنذر اوسي، ابو طلحه زيد بن سھل خزرجي، سعد بن ربيع خزرجي، عبدالله بن جبير، عبدالله بن رواحہ، عبدالله بن زيد حارثي، مشھور شاعر ڪعب بن مالڪ، معاذ بن جبل شامل هئا<ref name=" ٺٽوي " />. == مدني زندگي== ===يثرب ڏانھن ھجرت=== سن ۱ ھجري ۾ خميس ڏينهن ربيع الاول جو چنڊ ڏسي نبي ڪريم {{درود}} جن مڪي کان يثرب ڏانھن ھجرت شروع ڪئي. ان وقت ساڻس گڏ حضرت ابوبڪر صديق رضه ۽ ان جو غلام عامر بن فھيرہ ۽ ھڪ ٽيون شخص عبدالله بن اريقط ديلي پڻ گڏ ھيا<ref name=" ٺٽوي" /><ref name ="الھشام " > السيرة النبويه، ابن ھشام، جلد ۲, صه ۱۲۹ </ref><ref name =" البدايہ" > البدايہ والنھايہ، ابن ڪثير، جلد ۳, صه ۱۷۶ </ref><ref name ="سمھودي " > وفاءالوفا، علامه سمھودي، جلد ۱, صه ۲۳۸ </ref><ref name ="قتيبہ " > المعارف، ابن قتيبه، صه ۸۹</ref><ref name ="بڪري " > تاريخ الخميس، ديار بڪري، جلد ۱, صه ۳۲۴</ref>. ان وقت عبدالله بن اريقط غير مسلم ھيو<ref name=" ٺٽوي " />. ھي جابلو توڙي ميداني رستن جي وڏي ڄاڻ رکندڙ ھيو ۽ ھجرت وقت غار ثور لڳ ٻہ ڏاچين سميت اتي پھتو ھو ۽ کين ڳاڙهي سمنڊ واري غير معروف رستي کان يثرب وٺي آيو<ref name="علوي " />. ھجرت وقت پاڻ سڳورن {{درود}} جن دعا گھري تہ: {{quote|اللهم اعنى علیٰ هول الدنيا وعوآئق الدهر و مصآئب اللیالی والایام۔<br/> "اي منھنجا مالڪ، منھنجي مدد فرماءِ، دنيا جي مصيبتن کان، زماني جي رڪاوٽن کان ۽ رات ڏينھن جي گردشن کان" |<ref name=" ٺٽوي " /><ref name=" البدايہ " />|}} غار ثور ۾ جمعي ، ڇنچر ۽ آچر واريون ٽي راتيون ترسيا<ref name=" ٺٽوي " /><ref name ="فتح باري " > فتح باري، حافظ ابن حجر عسقلاني، جلد ۷, صه ۱۶۸ </ref> ۽ پوءِ سومر واري رات چنڊ جي پنجين تاريخ ان غار مان نڪري پنڌ شروع ڪيو ۽ ربيع الاول جي ٻارھين تاريخ سومر ڏينھن ڪچڙي منجھند مھل مديني لڳ قبا ۾ داخل ٿيا جتي ڏھن راتين کان مٿي ترسيا ۽ مسجد قبا جوڙائي پوء جمعي جي ڏينهن ربيع الاول جي ۲۳ تاريخ تي مديني ۾ اندر داخل ٿيا<ref name="ٺٽوي " />. ۱۶ ربيع الاول ۱ ھ تي جمعي جي ڏينھن 2 جولاء 622ع تي يثرب جي سرزمين تي قدم رکيو ۽ پھريون قيام يثرب کان 2 ميل پري قبا جي مقام تي ڪيو<ref name=" Awan " />. علي بن ابي طالب پڻ پيادل ھجرت ڪري ان. مقام تي انھن سان مليو<ref name=" Awan " />. اھا اسلام جي پھرين مسجد ھئي<ref name=" علوي " />. ھڪ ٻي روايت مطابق ۱۲ ربيع الاول تي مديني ۾ داخل ٿيا<ref name=" ٺٽوي " />. حضرت علي ڪرم الله وجهه ھجرت ڪري قبا ۾ پھتا. قبا ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} جن حڪم ڏنو ته ھجرت واري ڏينھن کان اسلامي تاريخ جي شروعات ڪئي وڃي ۽ سال جو پھريون مھينو محرم مقرر ڪيو وڃي<ref name =" اسيرة" > السيرة النبويہ، ابن ڪثير، جلد ۲, صه ۲۸۸ </ref>. بني عامر بن عوف وارن جي دعوت تي قبا ۾ 14 ڏينھن ترسيا<ref name=" Awan " />. ===مديني ۾ آجيان ۽ مسجد نبوي جي قيام=== سن ۱ ھجري ۾ جمعي جي ڏينهن قبا کان مديني وڃڻ وقت ۲۳ ربيع الاول تي سالم بن عوف وارن جي ڳوٺ ۾ جمعي جي نماز پڙھي پوء مديني پھتا<ref name=" ٺٽوي " />. مديني ۾ مردن، عورتن ۽ ٻارن خوشي ۾ ٻاھر نڪري سندن آجيان ڪئي. پاڻ سڳورا {{درود}} ڏاچِي تي سوار ھيا. ھر قبيلي جي ماڻھن ڏاچِي جي مھار جھلي کين سندن مھمان ٿيڻ لاء عرض ڪري رھيا ھئا. پاڻ {{درود}} فرمايو تہ " توھان ڏاچِي کي ڇڏيو! ھوءَ الله جي امر سان ئي ويھندي"<ref name=" ٺٽوي " /><ref name =" سيرت ابن ھشام" > سيرت، ابن ھشام، جلد ۲, صه ۱۴۱ </ref>. ڏاچِي ابو ايوب انصاري جي گھر آڏو پھچي اتي ويھي رھي. پاڻ {{درود}} جن ابو ايوب انصاري جي گھر ست مھينا ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق ھڪ مھيني کان گھٽ ترسيا ۽ حجرن ۽ ڪمرن جي اڏاوت جو ڪم شروع ڪرايو پوء اتي منتقل ٿيا. جنھن بعد مسجد نبوي جو بنياد رکيو ويو<ref name=" ٺٽوي " />. [[File:Dalailkhayrat.jpg|220 px|thumb|پندرھين صدي ۾ مسجد نبوي جي ٺاھيل دستاويزي تصوير ]] ===رياست جو قيام=== مسجد نبوي عبادتن جي روحاني مرڪز، ديني تعليم جي اداري ھجڻ سميت سياسي ۽ فوجي معاملن لاء رياستي صدر مقام پڻ ھئي جتي نبي ڪريم {{درود}} جن رياستي معاملا طئي ڪرڻ ۾ مشغول رھندا ھيا<ref name="Awan " />. ===ميثاق مدينه=== مديني جي ٻاھران يھودي قبيلا بنو قريظه ، بنو نضير ۽ بنو قينقاع رھندڙ ھيا جن سان نبي ڪريم {{درود}} جن ھڪ معاھدو ڪيو جنھن کي ميثاق مدينه جو نالو ڏنو ويو جنھن مطابق مسلمان ۽ يھودي پاڻ ۾ اتحادي رھندا ۽ ڪنھن بہ ٻاھرين جي حملي وقت پاڻ ۾ گڏجي شھر جو دفاع ڪندا <ref name=" Awan " />. ان معاهدي تحت يھودين کي جان ، مال ، آبرو ، مذھبي آزادي ۽ سندن داخلي معاملن ۾ مڪمل خودمختياري جو تحفظ ڏنو ويو<ref name=" Awan " />. ===مدني دؤر=== سن پھرين ھجري ۾ اذان ۽ اقامت جي شروعات ڪئي وئي<ref name="ٺٽوي " />. ساڳي سال عبدالله بن زبير قبا ۾ ڄائو جيڪو ھجرت ۾ ڄمندڙ پھريون ٻار ھيو<ref name=" ٺٽوي " />. ھڪ روايت مطابق ساڳي سال زڪوات فرض ڪئي وئي ۽ ٻي روايت مطابق ۲ ھجري ۾ رمضان جي روزن بعد فطري ادا ڪرڻ جو حڪم آيو جنھن بعد زڪوات کي فرض ڪيو ويو<ref name=" ٺٽوي " />. ۱ ھجري ۾ شوال جي مھيني دوران ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق ۲ ھجري ۾ بيبي عائشه رضه جي رخصتي ٿي<ref name="ٺٽوي " />. ۱ ھجري ۾ جڏهن نبي ڪريم {{درود}} جن ابو ايوب انصاري جي گھر پھتا ان وقت عبدالله بن سلام پنھنجي خاندان سميت اسلام ۾ داخل ٿيو. ساڳي سال يھودين جي بنو قريظه قبيلي جي عثمان بن اشھل قرظي جو کجين جي باغ ۾ نوڪري ڪندڙ سلمان فارسي رضه ۽ ڏھن سالن جو انس بن مالڪ انصاري خزرجي پڻ اسلام ۾ داخل ٿيا. پاڻ سڳورن {{درود}} جي نياڻي سيده رقيه رضه رمضان جي مھيني سن ۲ ھجري ۾ وفات ڪئي. سن ۲ ھجري ۾ بطن رابغ ۾ عبيدہ بن حارث جي اڳواڻي ۾ پاڻ سڳورن طرفان موڪليل جھادي مھم دوران بطن رابغ ۾ الله جي راھ ۾ پھريون تير سعد بن ابي وقاص ھلايو<ref name="ٺٽوي " /><ref name =" دنيہ" > المواھب اللدنيہ، قسطلاني، جلد ۲, صہ ۶۱</ref>. ساڳي سال قبلي جي تبديلي جو واقعو ٿيو جنھن تحت بيت المقدس جي جاء تي ڪعبة الله کي مسلمانن جو قبلو مقرر ڪيو ويو. اھو اڱاري جو ڏينهن ھيو ۽ پاڻ سڳورا {{درود}} جن بنو سلمه وارن جي مسجد ۾ ٻنپھرن جي نماز پڙھائي رھيا ھئا ۽ جڏھن پھريون ۲ رڪعتون پوريون ڪيائون تہ ان وچ ۾ حڪم نازل ٿيو<ref name ="طبري " > تاريخ طبري، جلد ۲, صه ۱۶۸</ref><ref name=" ٺٽوي " />. ۽ نماز دوران پاڻ سڳورن {{درود}} جن رخ ڦيرائي ڪعبي طرف ڪيو ۽ مقتدين بہ ان عمل کي ورجايو<ref name=" ٺٽوي " /> ۽ باقي ۲ رڪعتون ڪعبي طرف منھن ڪري پڙھيون ويون جنھن ڪري ان مسجد تي مسجد قبلتين جو نالو پئجي ويو. ساڳي سال پاڻ سڳورن {{درود}} جن عاشوري جي ڏينهن روزو رکيو ۽ ماڻھن کي فرمايو تہ روزو انھن تي واجب آهي<ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال يعني ۲ ھجري ۾ رمضان جا روزا فرض ڪيا ويا ۽ ساڳي سال نبي ڪريم {{درود}} جن تي صلوات پڙھڻ جو حڪم آيو<ref name="ٺٽوي " />. ھن سال فطري ادا ڪرڻ جو حڪم ۽ ٻنھي عيدن تي عيد نماز پڙهڻ جو حڪم پڻ نازل ٿيو. نبي ڪريم {{درود}} جن عيد الفطر جي پھرين نماز ۽ عيد الاضحي جي پھرين نماز پڻ ھن سال پڙھايون ۽ ساڳي سال قرباني ڪرڻ جو حڪم ڏنو ويو<ref name="ٺٽوي " />. ساڳي سال عبدالله بن مسعود حبشه مان مديني موٽي آيو. ھن سال اسلامي تاريخ جو ڪنھن بہ سريا جي پھرين سپه سالار عبدالله بن جحش واري سريه ۾ مسلمانن ھٿان پھريون مشرڪ ماريو ويو جنھن جو نالو عمرو بن العلاء حضرمي ھيو ۽ ان سريا ۾ مشرڪن جا پھريون دفعو ٻہ ماڻھو قيدي ٿيا جن ۾ حڪم بن ڪيسان ۽ عثمان بن عبدالله شامل هئا <ref name=" ٺٽوي " />. ھن سال جنگ بدر لاء تياري دوران سعد بن عبادہ ھڪ زرہ '''ذات الفضول''' جي نالي سان نبي ڪريم {{درود}} جن جي حوالي ڪئي جيڪا سڄي ڄمار پاڻ سڳورن {{درود}} جن وٽ رھي<ref name=" ٺٽوي " />. آخري زماني ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} اھا زرہ 30 سير جون (barley) جي عيوض ابو شحم نالي يھودي وٽ گروي رکي ھئي، جيڪا سندن وصال بعد ابوبڪر صديق رضه اھو قرض ادا ڪري ڇڏائي<ref name=" ٺٽوي " />. ۱۲ رمضان سن ۲ ھجري (624ع) تي ۳۰۰ مسلمانن جي لشڪر سان، جن ۾ ۶۰ مھاجر ۽ باقي انصار شامل هئا، مديني مان بدر طرف روانا ٿيا<ref name=" Awan " />. ,نڪرڻ وقت ابولبابہ کي مديني جو گورنر مقرر ڪيو ويو<ref name=" Awan " />. بدر ڳوٺ واپاري قافلن واري رستي لڳ مديني کان ۸۰ ميلن جي فاصلي تي واقع ھيو<ref name="Awan " />. مڪي جي قريش جي لشڪر ۾ سازوسامان سميت ھڪ ھزار ماڻھو ھيا جن جو سپه سالار عتبه ابن ربيعه ھيو. ان لشڪر ۾ ۱۰۰ گھوڙيسوار پڻ ھيا<ref name=" Awan " />. غزوه بدر ۾ جڏھن مسلمان روحا ٽپي صفراء ويجھو پھتا تہ پاڻ سڳورن {{درود}} اصحابين سان مشورو ڪيو. جنگ دوران عڪاشہ بن محصن اسدي جي تلوار ٽٽي پئي ته پاڻ سڳورن {{درود}} جن ان کي کجي جي ھڪ ڳاني ڏئي ان جي مدد سان مقابلو ڪيو<ref name="ٺٽوي " />. ھن اھا ڳاني مرڻ گھڙي تائين پاڻ وٽ سنڀالي رکي ھئي. بدر جي جنگ ۾ عبدالله بن سھيل ڪافرن جو لشڪر ڇڏي مسلمان ٿي اسلامي لشڪر ۾ شامل ٿيو. ھن سال غنيمت جو مال مسلمانن لاء حلال ڪيو ويو. جنگ بدر ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن کي ذوالفقار نالي تلوار ھٿ آئي جيڪا مشرڪن مان عاص بن منبه يا ھڪ ٻي روايت مطابق نبيه بن حجاج جي ملڪيت ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. اھي ٻئي غزوہ بدر ۾ مارجي ويا هئا. ھڪ روايت مطابق بعد ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} جن اھا تلوار حضرت علي ڪرم الله وجهه کي عطا ڪئي ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. غزوه بدر ۾ ۱۴ مسلمان شھيد ٿيا جن ۾ ۶ مھاجر ۽ ۸ انصار ھيا. ابو جھل، عتبہ بن ربيعه، شيبه بن ربيعه، اميہ بن خلف، ۽ وليد بن عتبہ سميت ۷۰ ڄڻا ھن جنگ ۾ مارجي ويا. ابو جھل زخمي ٿيل پوئين پساهن ۾ ھيو عبدالله بن مسعود تلوار سان سر قلم ڪيو<ref name=" ٺٽوي " />. ۷۰ ڄڻا قيد ڪيا ويا جن ۾ عباس بن عبدالمطلب ، عقيلي بن ابو طالب ، نوفل، اسود ابن عامر پڻ شامل هئا. رسول ڪريم {{درود}} مسلمانن کي سختي سان تاڪيد ڪئي تہ قيدين سان نرمي وارو ورتاءُ رکن<ref name=" Awan " />. سن ۲ ھجري ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن حضرت علي ڪرم الله وجهه جي ڪنيت ابو تراب تجويز ڪئي<ref name=" ٺٽوي " />. غزوه بدر کان پوءِ ساڳي سال ابو لهب عدسہ نالي ھڪ موذي ۽ وچڙندڙ چمڙي جي بيماري ۾ فوت ٿي ويو<ref name ="الھدہ " > سبل الھدہ والرشاد، شامي، صہ ۶۷ </ref><ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال پاڻ سڳورن {{درود}} پنھنجي نياڻي سيدہ فاطمه الزهراء رضه جو نڪاح حضرت علي ڪرم الله وجهه سان ڪرايو. سن ۳ ھجري ۾ شعبان جي مھيني ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن جو بيبي حفصه بنت عمر سان نڪاح ٿيو. ساڳي سال رمضان جي مھيني ۾ سندن نڪاح بيبي زينب بنت خزيمه ھلاليه سان ٿيو. ھن سال پاڻ سڳورن {{درود}} جن جو ڏھوٽو عبدالله بن عثمان بن عفان وفات ڪري ويو<ref name="ٺٽوي " />. ربيع الاول جي مھيني ۾ ساڳي سال سندن نياڻي سيدہ ام ڪلثوم جو نڪاح عثمان بن عفان رضه سان ٿيو ۽ ساڳي سال امام حسن رضه جو جنم ٿيو. ان جو نالو والدين حرب رکيو پر نبي ڪريم {{درود}} جن کيس حسن جو نالو ڏنو<ref name=" علوي" />. شبر، شبير ۽ مشبر ھارون نبي جي پٽن جا نالا ھيا جيڪي عبراني زبان جا لفظ ھيا انھن جو عربي بدل حسن ، حسين ۽ محسن ھيا<ref name="علوي " />. سن ۳ ھجري ۾ ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق ۴ ھجري ۾ شراب کي حرام ڪيو ويو<ref name=" طبري " />. ساڳي سال شوال جي مھيني ۾ غزوه احد وارو واقعو پيش آيو جنھن ۾ ۷۰ اصحابي شھيد ٿيا جن ۾ حمزہ رضه، مصعب بن عمير رضه ، عبدالله بن جحش رضه پڻ شامل هئا<ref name="ٺٽوي " />. بدر جي شڪست ھڪ سال پوء قريش مڪي مان ۳۰۰۰ ماڻھن جو لشڪر مديني تي حملي لاء موڪليو ۽ مسلمانن جو ۱۰۰۰ ماڻھن جو لشڪر مديني مان نڪتو جنھن مان عبدالله بن ابي ۽ سندس ۳۰۰ ساٿي شوط واري مقام لڳ رستي مان ئي واپس مديني موٽي ويا جنھن سبب بنو سلمه ۽ بنو حارثه قبيلن جا ماڻھو پڻ دلشڪستا ٿيا ۽ انھن پڻ موٽڻ جو ارادو ڪيو ھو پر پوء باقي ۷۰۰ ڄڻا جبل احد جي ڪڇ لڳ مديني کان ۴ ميلن جي فاصلي تي پھتا جتي جنگ لڳي<ref name =" مودودي" > تفھيم القرآن، مولانا ابوالاعلیٰ مودوي، جلد ۱, صه ۲۳۰، ۲۸۴, ۲۸۵، ۳۰۰, ۳۵ ايڊيشن، </ref>. قريش جو لشڪر ۱۲ شوال سن ۳ ھجري (20 مارچ 625ع) تي جبل احد لڳ اربع جي ڏينهن خيما کوڙيا ۽ مسلمانن جو لشڪر جمعي ڏينهن مديني مان روانو ٿيو<ref name=" Awan " />. مسلمانن جي پٺيان احد جبل ھيو ۽ سامھون مڪي وارن جو لشڪر ، پاسي ۾ ھڪ جابلو لنگھ تي عبدالله بن جبير جي قيادت ۾ ۵۰ تيراندازن جو جٿو ويھاريو ويو جن کي حڪم ھيو تہ ڪنھن کي بہ مسلمانن جي لشڪر طرف اچڻ نه ڏين ، ڪنھن صورت ۾ بہ اتان نہ ھٽن ڀلي کڻي پکين کي انھن جون ٻوٽيون نوچيندي ڇونہ ڏسن پر جاء تان ھرگز نه ھٽن<ref name=" مودودي " />. نبي ڪريم {{درود}} جن عبدالله بن جبير جي سرواڻي ۾ پنجاھ کن تيراندازن کي ٻن جبلن وچ واري گھاٽ تي مقرر ڪيو ھو ۽ حڪم ڏنو ھو تہ ھر حالت ۾ پير پٺتي نہ ھٽائين پوء کڻي سوڀ ٿئي يا نہ ٿئي. عبدالله بن جبير ۽ ڪجھ ڄڻا حڪم تي ڪاربند رھيا باقي ٻيا سڀ مال غنيمت جي ميڙڻ ۾ لڳي ويا. عبدالله بن جبير پنھنجي مقام تي ئي شھيد ٿي ويو<ref name=" ٺٽوي" /><ref name ="دلائل " > دلائل النبوة، بيھقي، جلد ۳, صه ۲۲۹</ref><ref name=" مودودي " />. ،،مشرڪن جي لشڪر ۾ خالد بن وليد رسالدار ھيو جنھن صورتحال جو فائدو وٺندي ۱۰۰ گھوڙي سوارن جي دستي کي احد جبل جي پٺيان ڦيرائي ان جابلو لنگھ کان مسلمانن جي لشڪر تي حملو ڪيو جنھن سان بازي ڦري وئي ۽ ڀڄي ويل دشمن پڻ موٽي اچي حملي آور ٿيا<ref name=" مودودي " />. رڳو ڪجھ جانثار مقابلي ۾ ڄمي بيٺا باقي مسلمانن ۾ ڀاڄ پئجي وئي<ref name=" مودودي " />. جنگ ۾ اھو اڃان تائين حل نہ ٿي سگھندڙ معمو بڻيل آهي تہ آخر مڪي وارا مڪمل فتح کان اڳ ڇو اتان پوئتي موٽي ھليا ويا<ref name=" مودودي " />. غزوه احد ۾ عتبه بن ابي وقاص پاڻ سڳورن {{درود}} کي پٿر ھيون جنھن سان اڳين ڏندن مان ساڄي پاسي ھيٺيون ڏند مبارڪ شھيد ٿيو<ref name="ٺٽوي " />. ابي بن خلف پاڻ سڳورن {{درود}} مٿان تلوار سان حملو ڪيو ان وقت پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي ھٿ ۾ ھڪ ننڍڙو نيزو ھيو، جڏھن ويجھو ٿيو تہ ان مشرڪ کي اھو نيزو ھنيو جنھن سان سندس پاسيراٽيون ڀڄي پيون جيڪو پوء مڪي کان ھڪ ڏينھن جي پنڌ تي واقع مرالظھران نالي ڳوٺ ۾ فوت ٿي ويو<ref name=" ٺٽوي " />. مشرڪن جي لشڪر مان عبدالله بن شھاب پاڻ سڳورن {{درود}} ڏانھن تير اڇلائي کين زخمي ڪيو. اھو بعد ۾ مسلمان ٿيو ۽ امام زھري جو ڏاڏو ھيو<ref name="ٺٽوي " />. کيس عبدالله اصغر پڻ سڏيندا هئا<ref name ="سيرتون " > سيرة ابن اسحاق، صه ۳۰۵ ۽ سيرت ابن ڪثير جي جلد ۳ ، صه ۵۹</ref>. غزوہ احد ۾ عبدالرحمان بن عوف کي ۲۱ زخم رسيا<ref name=" ٺٽوي " /><ref name ="ھشام ابن " > سيرت ابن ھشام، جلد ۲, صہ ۸۸ </ref>. احد جي جنگ ۾ ۷۰ مسلمان شھيد ٿيا<ref name=" مودودي " />. ابوسفيان ويندي وقت مسلمانن کي چيلينج ڪيو تہ ايندڙ سال بدر جي ي مقام تي انھن سان مقابلو ٿيندو.<ref name=" مودودي " /> احد جي شھيدن مان نبي ڪريم {{درود}} جن پھريان حمزه رضه جي نماز جنازه پڙھائي ۽ بعد ۾ سڀني شھيدن جي. ھر شھيد کي آڻي حمزه رضه جي ميت ڀرسان رکيائون پوء ان جي نماز پڙھي وئي اھڙي طرح حمزه رضه جي مٿان ۷۰ ڀيرا نماز پڙھي وئي. ان روايت جي بنياد تي حنفين ويجھو شھيد جي نماز پڙھي ويندي آهي<ref name=" ٺٽوي " />. ھڪ روايت مطابق نبي ڪريم {{درود}} جن شھيدن جي جنازي جي نماز نہ پڙھائي ھئي ان ڪري شافعين ۾ شھيدن جي جنازي جي نماز نہ پڙھي ويندي آهي<ref name=" ٺٽوي " />. سن ن ۴ ھجري ۾ غزوه بنو نضير جو واقعو پيش آيو جنھن جي پڄاڻي بعد ان قبيلي جي ماڻهن کي سندن گھرن ۽ گھاٽين مان تڙي ڪڍيو ويو<ref name=" ٺٽوي" />. ھڪ روايت مطابق ساڳي سال شراب جي حرمت جو حڪم آيو<ref name="ٺٽوي " />. سن ۴ ھجري ۾ ام المؤمنين بيبي زينب رضه وفات ڪئي. ساڳي سال نماز ۾ قصر جو حڪم آيو. سن ۵ ھجري ۾ غزوه خندق واقع ٿي. جنگ ۾ مخالف لشڪر مان حبان بن قيس جو تير سعد بن معاذ کي پٺي واري ڦڻي ۾ لڳو جيڪو غزوہ خندق ۽ غزوہ بنو قريظه جي پڄاڻي کانپوءِ وفات ڪري ويو<ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال غزوہ بنو قريظه ۾ يھودين جو سردار ۽ بيبي صفيه رضه جو پيءُ حيي بن اخطب مارجي ويو<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۵ ھجري ۾ بنو مزينہ وارن جي وفد ۽ عبدالقيس واري وفد نبي ڪريم {{درود}} جن سان ملاقات ڪري اسلام ۾ داخل ٿيا. ساڳي سال ذوالحج جي مھيني ۾ رسول الله {{درود}} پنھنجي گھوڙي تي سوار ٿي غابہ ڏانھن وڃي رھيا ھئا تہ گھوڙي تان ڪري پيا جنھن ڪري سندن پير مڙي پيو ۽ پاسي ۾ رھڙا بہ آيا جنھن ڪري ڪيترا ڏينھن گھر کان ٻاهر نه نڪتا ۽ مسجد ۾ بہ نہ وڃي سگھيا ۽ نماز گھر ۾ ويٺي ادا ڪئي<ref name="ٺٽوي " /><ref name =" شرح" > شرح علیٰ المواھب اللدنيہ، زرقاني، جلد ۳, ص ۹۷ </ref>. سن ۵ ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق سن ۶ ھجري ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن مديني ۾ گھوڙن جي گوء ڪرائي<ref name=" ٺٽوي " /><ref name ="جلد ۴ " > سبل الھدہ والرشاد، شامي، جلد ۴, صہ ۳۵۳</ref><ref name ="ابن الاثير ۱ " > اسد الغابہ، ابن الاثير، جلد ۱, صہ ۲۳</ref>. سن ۵ يا ھڪ روايت مطابق ۶ ھجري ۾ غزوه بني مصطلق واقع ٿي جنھن بعد بيبي عائشه رضه مٿان بھتان وارو افڪ جو واقعو پيش آيو<ref name=" ٺٽوي " />. افڪ معني آهي اھڙي ڳالھ ڪرڻ جيڪا حقيقت جي ابتڙ ھجي<ref name=" علوي " />. سن ۶ يا ۷ ھجري ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن اھڙي منڊي تيار ڪرڻ جو حڪم ڏنو جنھن ۾ ٽن سٽن ۾ محمد رسول الله کليل ھجي. اھڙيءَ طرح يعلیٰ بن اميہ نالي صحابي اھا منڊي تيار ڪئي جنھن جي مھر ۾ مٿين سٽ ۾ الله وچين ۾ رسول ۽ ھيٺين سٽ ۾ محمد اڪريو ويو. منڊي تيار ٿيڻ بعد نبي ڪريم {{درود}} جن عجمي حاڪمن کي ۶ خط موڪلي دين جي دعوت ڏني<ref name=" ٺٽوي " />. اھي خط عمرو بن اميه ذريعي حبش جي حاڪم نجاشي ڏانھن، دحيہ بن خليفه ڪلبي ذريعي روم جي قيصر (سيزر) ھرقل ڏانھن ، عبدالله بن خذافہ سھمي ذريعي ايران جي ڪسرا ( خسرو) پرويز بن ھرمز بن نوشيروان ڏانھن، حاطب بن ابي بلتعہ لخمي ذريعي مصر ۽ اسڪندريہ جي حاڪم مقوقس ڏانھن ۽ شجاع بن وھب ذريعي دمشق جي ھڪ ماڳ غوطہ جي حاڪم حارث بن ابوشمر غساني ڏانهن ۽ سليط بن عمرو ذريعي يمامہ جي حاڪم ھوذہ بن علي حنفي ڏانهن روانا ڪيا<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۶ ھجري ۾ نبي ڪريم {{درود}} طرفان اٺن جي گوء پڻ ڪرائي وئي جنھن ۾ پاڻ سڳورن جي ڏاچِي قصواء پڻ شامل ھئي پر ان کان ھڪ اعرابي جو توڏو گوء کڻي ويو<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۷ ھجري ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن عمرةالقضاء ادا ڪيو ۽ ڏاچي تي سوار ٿي مڪي ۾ داخل ٿيا جنھن جي مھار عبدالله بن رواحہ جي ھٿ ۾ ھئي. جڏھن بيت الله جي طواف لاء مسجد الحرام ۾ ۾ داخل ٿيا تہ ڪافر ڪنڊ ۾ ويٺا هئا<ref name=" ٺٽوي " />. ان وقت پاڻ سڳورن {{درود}} جن بلال رضه کي حڪم ڏنو ته ڪعبي جي ڇت تي بيھي اذان چوي<ref name=" ٺٽوي " /><ref name =" البدايہ ۲" > البدايہ والنھايہ، جلد ۱, صہ ۲۳۲ </ref> <ref name =" بڪري ۲" > تاريخ الخميس، ديار بڪري، جلد ۲, صه ۶۳ </ref><ref name =" شامي ۵" > سبل الھدہ والرشاد، شامي، جلد ۵, صه ۱۹۳ </ref>. پاڻ سڳورا {{درود}} جن تڏھن ڪعبي ۾ بتن جي ھجڻ ڪري داخل نہ ٿيا ۽ اٺين ھجري ۾ مڪي جي فتح وقت بتن ٽوڙڻ بعد ان ۾ داخل ٿيا<ref name=" ٺٽوي " /> <ref name ="المغازي ۱ " > المغازي، واقدي، جلد ۲, صه ۷۳۸</ref><ref name =" قسطلاني ۲" > شرح علي المواھب اللدنيہ، قسطلاني، جلد ۲, صه ۶۵۷ ۽ ۶۵۸ </ref>. عمرة القضاء جي ادائيگي بعد حمزه رضه جي ننڍڙي نياڻي امامه يا عمارہ پاڻ سڳورن {{درود}} جن کي چاچا چاچا سڏيندي ڪڍ آئي جيڪا مديني تائين بيبي فاطمه الزهراء رضه وٽ رھي جنھن کي بعد ۾ سندس سؤٽ جعفر رضه جي سنڀال گهٽ آندو ويو جنھن جي گھرواري عمارہ جي ماسي ھئي ۽ نبي ڪريم {{درود}} جن فرمايو تہ ماسي ماء جي جاء تي آهي<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۷ يا ۸ يا ۱۰ ھجري ۾ رسول الله {{درود}} جن غسان جي حاڪم جبلہ بن ايھم ڏي دين جي دعوت جو خط موڪليو جنھن جي جواب ۾ اھو مسلمان ٿيو<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۷ ھجري ۾ مصر ۽ اسڪندريہ جي حاڪم مقوقس قبطي پاڻ سڳورن {{درود}} جي خدمت ۾ سوکڙيون موڪليون جن ۾ ٻه ٻانھيون ماريه قبطيہ ۽ سندس ڀيڻ سيرين ، يعفور نالي گڏھ، دلدل نالي ھڪ خچر ، ۲۰ عدد نفيس ململ جا ٿان، ھزار مثقال سون ، اعلي قسم جي ماکي ، ھڪ ڪاٺي جي ٺھيل شامي سرمي داڻي ، آئينو ، ڦڻي شامل ھيا<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۸ ھجري ۾ صفر جي مهيني ۾ عمرو بن العاص ، خالد بن وليد ۽ عثمان بن ابو طلحه مديني اچي پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي ھٿ تي مسلمان ٿيا جن مان ٻہ مھينن بعد خالد بن وڏو ليد جنگ موته ۾ شرڪت ڪئي ۽ فتح تي کيس نبي ڪريم {{درود}} جن سيف الله جو لقب ڏنو<ref name=" ٺٽوي " />. == غزوات== الله جي راھ ۾ اھا جنگ يا جنگي مھم يا جھادي مھم جنھن ۾ رسول الله {{درود}} جن شرڪت ڪئي ان کي غزوہ سڏيو ويندو آهي. زيد بن ارقم غزوات جو ڪل تعداد ۱۹, جابر بن عبدالله وري ۲۱ ٻڌايو آھي<ref name="علوي " />. موسیٰ بن عقبه، ابن اسحاق، واقدي، ابن سعد، قسطلاني، ابن جوزي ۽ دمياطي انھن جو تعداد ۲۷ ۽ علامه ابو عبدالله شامي پنھنجي ڪتاب ''سبل الھدیٰ والرشاد'' ۾ تعداد ۲۸ ڄاڻايو آهي<ref name=" علوي " /> جن ۾ [[ودان]] جي مقام تي [[غزوه ابوآء]] يا غزوه ودان (۱۱ صفر ۲ ھجري)، [[بواط]] جي مقام تي [[غزوه بواط]] (ربيع الاول ۲ ھجري)، [[بدر]] جي مقام تي [[غزوه سفوان]] يا غزوه بدر اولا ( ربيع الاول ۲ ھجري)، [[عشيره]] جي مقام تي [[غزوه عشيره]] ( جمادالاول ۲ ھجري)، بدر جي مقام تي [[غزوه بدر]] ( ۱۷ رمضان ۲ ھجري)، [[قرقرة الڪدر]] جي مقام تي [[غزوه قرقرة الڪدر]] يا غزوہ بني سليم (شوال ۲ ھجري)، [[عريض]] جي مقام تي [[غزوه سويق]] (۵ ذوالحج ھجري)، [[نجد]] جي مقام تي [[غزوه ذي امر]] يا غزوہ غطفان (محرم ۳ ھجري)، [[بحران جو مقام|بحران جي مقام]] تي [[غزوه فرع]] (ربيع الاول ۳ ھجري)، [[مدينه منوره ]] جي مقام تي [[غزوه بنو قينقاع]] (جماد الاول يا شوال ۳ ھجري)، [[احد جبل|جبل احد]] جي مقام تي [[غزوه احد]] ( شوال ۳ ھجري)، [[حمراء الاسد ]] جي مقام تي [[غزوه حمراء الاسد]] (۱۷ شوال ۳ ھجري)، عاليه جي مقام تي [[غزوه بنو نضير]] (ربيع الاول ۴ ھجري)، بدر جي مقام تي [[غزوه بدرالآخيرہ]] يا بدراموعد (شعبان ۴ ھجري)، [[دومة الجندل]] جي مقام تي [[غزوه دومة الجندل]] (ربيع الاول ۵ ھجري)، [[مريسيع]] جي مقام تي [[غزوه بنو مصطلق]] يا غزوه مريسيع (شعبان ۵ ھجري)، مدينه منوره جي مقام تي [[غزوه خندق]] (شوال ۵ ھجري)، [[غران]] جي مقام تي [[غزوه بنو قريظه]] (ذوالقعد ۵ ھجري)، [[نجران]] جي مقام تي [[غزوه بنو لحيان]] (رجب 6 ھجري)، [[حديبيه]] جي مقام تي [[غزوه حديبيه]] (ذوالقعد 6 ھجري)، [[ذي قرد]] جي مقام تي [[غزوہ ذي قرد]] ( ذوالحج 6 ھجري)، [[خيبر]] جي مقام تي [[غزوہ خيبر]] ( محرم ۷ ھجري), [[واديء القریٰ]] جي مقام تي [[غزوہ واديءِ القریٰ]] ( صفر ۷ ھجري)، نجد جي مقام تي [[غزوہ ذات الرقاع]] يا غزوہ محارب و بني ثعبله ( ۱۰ ربيع الاول ۷ ھجري), مڪي شريف جي مقام تي غزوہ [[فتح مڪه]] (۱۰ رمضان ۸ ھجري), [[حنين]] جي مقام تي [[غزوہ حنين]] ( 6 شوال ۸ ھجري), [[طائف]] جي مقام تي [[غزوہ طائف]] ( شوال ۸ ھجري), [[تبوڪ]] جي مقام تي [[غزوہ تبوڪ]] ( رجب ۹ ھجري). جيڪي لشڪر رسول الله {{درود}} جن اصحابين جي اڳواڻي ۾ جھاد لاء روانا ڪيا پر پاڻ شرڪت نہ ڪئي ان جنگي مھم کي سرايا يا بعوث سڏيندا آهن. اھڙين جنگي مھمن جو تعداد اٽڪل ۷۹ ھيو. ===صلح حديبيه=== سن ۶ ھجري ۾ سومر جي ڏينهن ذوالقعد جو چنڊ ڏسي نبي ڪريم {{درود}} جن احرام ٻڌو ۽ عمري جي نيت سان ۱۳۰۰ ھڪ روايت مطابق ۱۴۰۰ يا ۱۵۰۰ مسلمانن ۽ قرباني لاءِ ۷۰ اٺن سميت مڪي ڏانھن روانا ٿيا ۽ جڏھن حديبيه پھتا تہ مشرڪن سندن رستي روڪ ڪئي جنھن بعد صلح ٿي ۽ مسلمانن بغير عمري جي موٽي ويا<ref name=" ٺٽوي " />. حديبيه ۾ صحابين ھڪ ٻٻر جي وڻ جي ھيٺان ويھي نبي ڪريم {{درود}} جن جي ھٿ تي ھٿ رکي بيعت ھنن لفظن ۾ ڪئي تہ "جي موت بہ آيو تہ پٺتي نہ ھٽنداسون". بيعت ۾ سڀ کان پھريون شخص ابو سنان وھب بن محصن اسدي ھيو<ref name="ٺٽوي " />. صلح واري موقعي تي معاھدو ڪيو ويو ته ڌريون ڏھن سالن تائين جنگ نہ ڪنديون. معاھدو حضرت علي ڪرم الله وجهه جن لکيو<ref name=" ٺٽوي " />. واپسي ۾ رستي ۾ سورة الفتح نازل ٿي === خيبر جي فتح=== سن ۷ ھجري ۾ غزوه خيبر واقع ٿي<ref name=" ٺٽوي" />. خيبر ۾ يھودين جا ۶ قلعا واقع ھيا جن مان سڀ کان مضبوط قلعو قموس ھيو جنھن جو مالڪ مرحب نالي سردار ھيو<ref name=" علوي" />. غزوه خيبر جي موقعي تي نبي ڪريم {{درود}} فرمايو تہ:"سڀاڻي اسان اسلامي جھنڊو ان شخص جي حوالي ڪنداسون جيڪو الله ۽ ان جي رسول سان محبت ڪندڙ ھوندو ۽ الله ۽ ان جو رسول ان سان محبت ڪندڙ ھوندا". ٻئي ڏينهن اھو جھنڊو علي بن ابي طالب رضہ کي ڏيندي فرمايو تہ: " اي علي! ھتان جي رھاڪن سان وڙھڻ ۾ تڪڙ نہ ڪجانء، پھريان سندن آڏو دين جي دعوت ۽ الله جي حقن جي ڄاڻ رکجان. پوء رب سائين ھڪ ماڻھو کي به تنھنجي ھتان ھدايت تي ھلايو تہ تنھنجي لاء اھو ڳاڙھن اٺن کان بہ ڀلو آھي"<ref name=" ٺٽوي " />. ھن غزوہ ۾ مسلمانن جي لشڪر مان ۱۵ ماڻھو فوت ٿيا جڏھن ته يھودين جا ۹۳ ڄڻا مارجي ويا جن ۾ انھن جا جنگي جوڌا مرحب ۽ سندس ڀاء حارث، ٻہ سردار عامر ۽ ياسر پڻ شامل هئا<ref name=" ٺٽوي " />. مرحب ، حارث ۽ عامر کي علي بن ابي طالب رضہ ۽ ياسر کي زبير بن عوام ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق علي بن ابي طالب رضہ قتل ڪيو<ref name=" ٺٽوي " />. مرحب سان ويڙھ دوران علي بن ابي طالب تلوار جو زوردار وار مرحب جي مٿي تي ڪيو جيڪو ان جي لوھي ٽوپلي، ۽ مٿي کي چيري سندس ڏندن تائين لڳو ۽ مرحب مارجي ويو<ref name=" Awan " />. جنگ ۾ جڏھن ڇتي ويڙھ شروع ٿي تہ پاڻ سڳورن {{درود}} فرمايو ته "ھاڻي تنور تتو آھي"<ref name=" ٺٽوي " />. سخت ويڙھ بعد قاموس قلعو مسلمانن جي قبضي ۾ آيو تہ يھودين رحم جي درخواست ڪئي جيڪا قبول ڪئي وئي<ref name=" Awan " />. خيبر جي فتح بعد مرحب جي ڀائٽي ۽ ھڪ امير سلام بن مشڪم جي زال زينب بنت حارث نبي ڪريم {{درود}} جن دعوت ڪئي جنھن ۾ ٻاڪري گوشت جي ڀاڄي ۾ زھر وجھي کين کارايو پر نبي ڪريم {{درود}} جن کيس معاف ڪري ڇڏيو ۽ بعد ۾ اھا عورت مسلمان ٿي وئي<ref name=" ٺٽوي " /><ref name =" الاصابہ ۱" > الاصابہ، ابن حجر، جلد ۴, صہ ۳۱۴ </ref>. ھڪ ٻي روايت مطابق جڏھن بعد ۾ زھر سبب بشر بن براء فوت ٿي ويو تہ ان جي قصاص ۾ کيس قتل ڪيو ويو<ref name="ٺٽوي " /><ref name ="البدايہ ۱ " > البدايہ والنھايہ، ابن ڪثير، جلد ۴, صہ ۲۱۰ </ref>. === مڪي جي فتح=== صلح حديبيه کان پوء مسلمانن کي امن سان تبليغ جو موقعو ملي ويو. قريش جي بڇ تي سندن اتحادي بنو بڪر قبيلي وارن بنو خزاعہ وارن تي حملو ڪيو جنھن ۾ قريش جا عڪرمہ بن ابوجھل ۽ صفوان بن اميه وارا شناخت مٽائي بنو بڪر وارن سان گڏجي وڙھيا. انھن حرم ۾ پناھ ورتي پر کين اتي قتل ڪيو ويو. بنو خزاعہ وارا مديني ۾ نبي ڪريم {{درود}} وٽ دانھن کڻي آيا ۽ انصاف جي گھر ڪئي. نبي ڪريم {{درود}} قريش ڏانھن ھيٺين ٽن شرطن مان ڪو به ھڪ قبول ڪرڻ جو مطالبو ڪيو: <br/> # جن کي قتل ڪيو ويو انھن جي خون بھا ادا ڪيو.<br/> # قريش بنو بڪر قبيلي سان اتحاد ختم ڪن.<br/> #صلح حديبيه جي منسوخي جو اعلان ڪن.<br/> قريشن صلح حديبيه جي منسوخي جو شرط قبول ڪيو. جڏھن مسلم نمائندو واپس ھليو ويو تہ پوء انھن ارادو تبديل ڪيو ۽ ابوسفيان مديني ۾ نبي ڪريم {{درود}} سان صلح حديبيه جي ٻيھر بحالي لاء ملڻ آيو پر نبي ڪريم {{درود}} ساڻس نه مليو. ھن صحابين کي منٿ ڪئي تہ سندس مدد ڪن پر ڪجھ نہ وريس<ref name="Awan " />. ۱۰ رمضان سن ۸ ھجري تي مسلمانن جي ڏھ ھزار ماڻھن جي لشڪر سان نبي ڪريم {{درود}} مڪي ڏانھن روانو ٿيو. حرم ۾ رتوچاڻ کان بچڻ خاطر ان روانگي کي مخفي رکيو ويو تہ جيئن مڪي وارن کي تعجب ۾ وجھجي. جڏھن مڪي ٻاھران خيما کوڙيا ته رات جو لشڪر جي ھر سپاھي کي الڳ باھ ٻارڻ جو حڪم ڏنو. ان وقت باھ جي ھڪ مچ جو مطلب ۱۰ کان ۱۵ ماڻھن جي بيٺڪ سمجھيو ويندو ھو<ref name=" Awan " />. ابوسفيان ، حاڪم اب حزام ۽ بديل ابن ورقه صلح جي لاء مسلمانن جي ڪئمپ ۾ پھتا پر ھاڻي اھو وقت ڪانه رھيو. ان بعد ابوسفيان عباس بن عبدالمطلب جي مدد سان نبي ڪريم {{درود}} وٽ معافي لاء پيش ٿيو. عمر بن خطاب کيس اسلام جو سخت دشمن ھجڻ ڪري مارڻ لاء زور ڀريو پر نبي ڪريم ان تي رحم ڪندي فرمايو تہ ڊپ نہ ڪر. ان کي اسلام ۾ داخل ٿيڻ جي دعوت ڏني وئي پر ھو ان لاء راضي نہ ھيو. جڏھن ٻئي ڏينهن تي اسلامي لشڪر جا جٿا مڪي ۾ داخل ٿيندي ڏٺا تہ پوء مسلمان ٿيو<ref name=" Awan" />. مڪي وارن مقابلو نہ ڪيو پر عڪرمہ جي ٽولي خالد بن وليد واري جٿي تي حملو ڪري ٽن مسلمانن کي ماريو ۽ عڪرمہ جي جٿي مان ۱۳ ڄڻا مارجي ويا ۽ عڪرمہ ڀڄڻ تي مجبور ٿي ويو. ڪعبي ۾ موجود ۳۶۰ بتن کي ڊاٿو ويو<ref name=" Awan " />. اعلان ڪيو ويو تي جيڪي گھرن جي اندر در بند ڪري ويھندا، جيڪي ھٿيار ڦٽي ڪندا يا جيڪي ابوسفيان جي گھر ۾ پناھ وٺندا انھن لاء عام معافي ھوندي. جن جن نبي ڪريم {{درود}} سان مجرمانه زيادتيون ڪيون ھيون نبي ڪريم {{درود}} انھن سڀني کي معاف ڪري ڇڏيو<ref name=" Awan " />. مڪي جي فتح بعد مديني ڏانهن ھجرت ڪرڻ جي فرض جي حڪم کي رد ڪيو ويو<ref name=" ٺٽوي " />. ===طائف جي فتح=== مڪي جو فتح بعد طائف وارا بدوين جا ھوازين، ٽقف ۽ ٻيا مشرڪ قبيلا مسلمانن تي حملي جو منصوبو جوڙڻ لڳا. نبي ڪريم {{درود}} جن سندن مڪي تي چڙھائي کان اڳ ساڻن جنگ جي تياري ڪئي ۽ شوال سن ۸ ھجري ۾ ٻارھن ھزار مسلمانن جي لشڪر سان طائف طرف روانا ٿيا ۽ جڏھن حنين جي اونھي ۽ سوڙھي وادي ۾ مڪي کان ۱۰ ميلن جي فاصلي تي طائف واري رستي تي پھتا تہ مٿانھن پاسن کان سندن مٿان تيرن جي برسات ڪئي وئي<ref name=" Awan " />. مسلمانن جي لشڪر ۾ ڀاڄ پئي رسول ڪريم {{درود}} کين سڏيندو رھيو. مؤمن ڀاڄ وارن مان رستو ڪڍي گھوڙا پڻ ڇڏي پيغمبر طرف وڌي ويڙھ شروع ڪئي جنھن بعد مشرڪن ۾ ڀاڄ پئي ۽ ثقف وارن طائف ۾ پناھ ورتي<ref name=" Awan" />. مسلمانن اڳتي وڌي طائف جو محاصرو ڪيو جنھن بعد طائف فتح ٿي ويو. قيدين کي آزاد ڪيو ويو ۽ طائف وارن قبيلن کي معافي ڏني وئي جن جي وڏي اڪثريت اسلام ۾ داخل ٿي وئي. مال غنيمت کي مڪي جي تازو اسلام ۾ داخل ٿيندڙن ۾ ورھايو ويو<ref name=" Awan " />. ==قرآن ۾ سندس تعارف== "اسان توھان کي حق جي علم سان خوشخبري ڏيڻ وارو ۽ ڊيڄارڻ وارو ڪري موڪليو"..(سورة البقرہ جي آيت ۱۱۹). "مان توھان جي وچ ۾ توھان مان ئي ھڪ رسول موڪليو، جيڪو توھان کي منھنجون آيتون ٻڌائي ٿو ، توھان جي زندگين کي سنواري ٿو ، توھان کي ڪتاب ۽ حڪمت جي تعليم ڏئي ٿو، ۽ توھان کي اھي ڳالھيون سيکاري ٿو جيڪي توھان نہ ڄاڻيندا هئا"...(سورة البقرہ آيت ۱۵۱). "اسان توکي ماڻھن لاء ھڪ رسول بڻائي موڪليو آهي. جنھن رسول جي اطاعت ڪئي ان دراصل الله جي اطاعت ڪئي".. (سورة النساء آيت ۸۰). "تون الله جي راھ ۾ وڙھ، تون پنھنجي ذات کانسواءِ ڪنھن ٻئي لاء ذميدار ناھين" (سورة النساء آيت ۸۳). "اي پيغمبر! جيڪو ڪجھ رب طرفان توتي نازل ڪيو ويو آهي اھو ماڻھن تائين پھچاء، جيڪڏهن تون ايئن نہ ڪيو ته تو پنھنجي پيغمبري جو حق ادا نہ ڪيو". ( سورة المائدہ ، آيت ۶۷). " محمد ان کانسواءِ ڪجھ ناھي بس ھڪ رسول آھي ، ان کان اڳ ٻيا رسول بہ گذاري چڪا آهن"... ( سورة آل عمران ، آيت ۱۴۴). "( اي پيغمبر) اھا الله جي رحمت آ جو تون ھنن ماڻھن لاء ڏاڍو نرم مزاج آھين " (سورة آل عمران ، آيت ۱۵۹). " درحقيقت مومنن تي الله اھو وڏو احسان ڪيو آھي جو سندن وچ ۾ انھن منجھان ھڪ اھڙو رسول اٿاريو جيڪو کين ان جون آيتون ٻڌائي ٿو ، سندن زندگين کي سنواري ٿو ۽ کين ڪتاب ۽ حڪمت جي تعليم ڏئي ٿو..." ( سورة آل عمران ، آيت ۱۶۴). == الوداعي حج == ۲۵ ذوالقعد ۱۰ ھجري (23 فيبروري 632) تي نبي ڪريم {{درود}} حج جي لاء مڪي مان مسلمانن جي ھڪ تمام وڏي اڪثريت سان گڏجي روانا ٿيا ۽ ۴ ذوالحج تي مڪي ۾ داخل ٿيا<ref name=" Awan " />. ۸ ذوالحج تي منا پھتا جتي ۹ ذوالحج جي صبح تائين ترسيا ۽ پوء عرفات پھتا جتي نمرا ۾ خيما کوڙيا ويا<ref name=" Awan" />. اتي مسلمانن جو مجموعو ھڪ لک چاليھ ھزار جي لڳ ڀڳ ھيو. اھو حجةالبلاغ ( وڏو حج) ۽ حجة الوداع (الوداعي حج) سڏيو ويو<ref name="Awan " />. نبي ڪريم {{درود}} سٽ تي ويھي خطبو ڏنو. مقرر ٿيل ماڻھو وڏي آواز خطبي جي لفظن کي دھرائي رھيا ھئا تہ جيئن سمورن حاجين تائين خطبو پھچي<ref name=" Awan " />. ==سندس وڇوڙو== صفر جي آخري رات دير سان جنت البقيع طرف اصحابين جي قبرن طرف ويا ۽ انھن ڏينھن ۾ کين مٿي ۾ سور ۽ بخار شروع ٿي چڪو ھو. وفات کان ۳ ڏينھن اڳ ڪمزوري ايتري وڌي وئي جو ابوبڪر صديق کي نماز جي امامت لاء چونڊيائون<ref name=" Awan " />. آخري ڀيرو امامت لاء علي بن ابي طالب ۽ فضل بن عباس جي سھاري سان مسجد نبوي ۾ داخل ٿيا<ref name=" Awan " />. سندن وفات بيبي عائشه رضه واري گھر ۾ ٿي جتي سندن تدفين ٿي جنھن جي مٿان ھاڻي سبز گنبذ واقع آهي<ref name="Awan " />. ==روضو مبارڪ== == توھين رسالت جا واقعا ۽ قانون== ==سيرت تي لکيل مستند ڪتاب== ===حديثن وارا مستند ڪتاب=== ==حضرت محمد صه ۽ مغربي فلاسافر== [[فائل:Muhammad Seal.svg|thumb|left|upright=0.8|حضرت محمد {{درود}} جي مھر جيڪا منڊي ۾ جڙيل ھئي ۽ سرڪاري خط و ڪتابت ۾ استعمال ڪئي ويندي ھئي]] ” پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي باري ۾ گوئٽي هڪ ڊگهو نظم لکيو جيڪو '''Mahomet's Gesang''' جي نالي سان مشهور آهي. ان نظم ۾ گوئٽي پاڻ سڳورن {{درود}} جي چهري جي هڪ محبت ڀري تصوير چٽي آهي هن نظم آخر ۾ گوئٽي لکيو آهي ته: ”پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي چهري مبارڪ تي نظر پوڻ سان انسان سندن مفتون ٿي پوندو.“ جرمن فيلسوف لائبنز (Leibniz) (1646-1716ع) متعلق پروفيسر اشپيز لکيو آهي ته پاڻ سڳورن {{درود}} جن کي ’دين الفطرت‘ جو باني سمجهندو هو.<ref>ڊاڪٽر قاضي نبي بخش؛ رسالو:مهراڻ؛ ڇپيندڙ:سنڌي ادبي بورڊ؛ 1962ع</ref> ==درود ۽ صلوات== [[فائل:Salavat of the prophet.png|thumb|left|upright=1.5|صلوات]] ==حوالا== {{حوالا}} [[زمرو:اسلام]] [[زمرو:محمد|*]] 5i8sqfflcrbs5qk6kpejmapnudpbhgi 240413 240412 2022-08-28T10:50:43Z Intisar Ali 8681 wikitext text/x-wiki {{Infobox person | honorific_prefix = ابوالقاسم | name = '''<span style='color: Green'>مُحَمَّدٌ</span>''' <!-- include middle initial, if not specified in birth_name --> | honorific_suffix = صلي الله عليه وآله وسلم | image =Dark vignette Al-Masjid AL-Nabawi Door800x600x300.jpg | image_size = 300px | alt = | caption = سندن نالو خوش خطاطي ۾ لکيل | native_name = ابوالقاسم | native_name_lang = عربي | birth_name = <!-- only use if different from name above --> | birth_date = {{birth date |570|04|20}} | birth_place = مڪو | baptised = <!-- will not display if birth_date is entered --> | disappeared_date = <!-- {{disappeared date and age|YYYY|MM|DD|YYYY|MM|DD}} (disappeared date then birth date) --> | disappeared_place = | disappeared_status = | death_date = {{death date and age|632|06|08|570|04|20}} | death_place = مدينو | death_cause = سخت بخار | body_discovered = | resting_place = مسجد نبوي، مدينو منور | resting_place_coordinates = <!-- {{coord|LAT|LONG|type:landmark|display=inline}} --> | monuments = مسجد نبوي | residence = مڪو پوء مدہنو | nationality = عرب | other_names = 99 نالا: مجتبیٰ، مصطفیٰ، بشیر، نذیر، احمد وغیرہ | ethnicity = <!-- Ethnicity should be supported with a citation from a reliable source --> | citizenship = حجاز | education = اُمِي | alma_mater = | occupation = واپار ، حاڪم ، قاضي، فوجي ڪمانڊر، معلم | years_active = | era = | employer = | organization = | agent = | known_for = اسلام جو پيغمبر | notable_works = *خدا جو ڏنل قرآن پھچائڻ * مديني جي رياست جو بنياد وجھندڙ * مسجد نبوي جو معمار *اسلام جي تعليم ڏنائين * حديث | style = | home_town = مڪو | salary = | net_worth = <!-- Net worth should be supported with a citation from a reliable source --> | height = <!-- "X cm", "X m" or "X ft Y in" plus optional reference (conversions are automatic) --> | weight = <!-- "X kg", "X lb" or "X st Y lb" plus optional reference (conversions are automatic) --> | television = | title = | term = | predecessor = عيسيٰ مسيح | successor = ڪو بہ نہ | party = | movement = | opponents = عربستان جا مشرڪ ۽ يھودي | boards = | religion = <!-- Religion should be supported with a citation from a reliable source --> | denomination = <!-- Denomination should be supported with a citation from a reliable source --> | criminal_charge = <!-- Criminality parameters should be supported with citations from reliable sources --> | criminal_penalty = | criminal_status = | spouse =* خديجه بنت خويلد (595–619) *سوده بنت زمعه (619–632) *حفصه بنت عمر (624–632) *جويريه بنت حارث (628–632) *عائشه (619–632) *زينب بنت جحش (627–632) *صفيه بنت حيي (629–632) *زينب بنت خزيمه (625–627) *ام سلمه (629–632) *ام حبيبه (628–632) *ريحانه بنت زيد (629–631) *ماريه قبطيه (630–632) *ميمونه بنت حارث (630–632) | partner = <!-- (unmarried long-term partner) --> | children = *عبد الله بن محمد، *قاسم بن محمد، *ابراهيم بن محمد، *زينب بنت محمد، *رقيه بنت محمد، *ام ڪلثوم بنت محمد، *فاطمه زهرا رضہ | parents = *عبد الله بن عبد المطلب * آمنہ بنت وھب | relatives = * عبدالمطلب (ڏاڏو) *ابوطالب (چاچو) * حمزہ (چاچو)رضہ *ابو لھب (چاچو) *علي رضہ (ڀائٽو، ۽ ڄاٽو) *عباس رضه (،چاچو) * ابو بڪر رضہ (سھرو) * عمر فاروق رضه (سھرو) *ابوسفيان (سھرو) | callsign = | awards = رحمته العالمين | module = آخري نبي | module2 = | module3 = | module4 = | module5 = | module6 = | signature =Muhammad Seal.svg | signature_alt = | signature_size = 50px | website = <!-- {{URL|example.com}} --> | footnotes = }} <br/> '''حضرت مُحَمَّد''' {{درود}} {{ٻيا نالا|انگريزي= '''Hazrat Muhammad '''pbuh}}(اپریل570ع - جون 632ع) مسلمانن جي عقيدي مطابق الله سبحان و تعالیٰ جو آخري نبي ۽ رسول ھيو جنھن تي [[آسماني ڪتابن جا نالا|آسماني ڪتاب]] [[قرآن| قرآن مجيد]] نازل ٿيو. 40 سالن جي عمر ۾ [[عربستان]] جي شھر [[مڪو| مڪي]] ۾ نبوت جو اظھار ڪندي اسلام جي توحيد واري عقيدي جي تبليغ جو آغاز ڪيو. سندس ڏنل تعليم عربن جي ان خطي ۾ ھڪ زبردست انقلاب برپا ڪيو. قرآن مجيد ۾ سندس زندگي مبارڪ کي '''اسوه''' سڏيو ويو آهي<ref name =" علوي" > بذل القوۃ فی حوادث سنی النبوۃ (سيرت هاشمي)، از: امام العصر مخدوم محمد ھاشم محدث ٺٽوي، ترجمو: پروفيسر اسرار احمد علوي، مھراڻ اڪيڊمي شڪارپور، ڇاپو ٻيو جولائي 2004ع ۾ لکيل مترجم جو نوٽ: تقديم </ref>. سورة الاحزاب جي آيت 21 ۾ فرمان آھي ته:'''لقد کان لکم فی رسول اللہ اسوۃ حسنہ''': ترجمو: "بيشڪ اوھان جي لاء خدا جي رسول {{درود}} جي ذات ۾ ھڪ بھترين نمونو آھي." لفظ اسوة جي عام معنیٰ طريقو يا نمونو آھي<ref name=" علوي " />. اسوہ انسان جي ان حالت کي چيو ويندو آهي جيڪا ھو ڪنھن ٻئي انسان جي پيروي ڪندي اختيار ڪري<ref name ="راغب " > مفردات الفاظ القرآن, از: ابو القاسم راغب اصفھانی صہ ۱۴۰ </ref>. اسلامي عقيدي مطابق محمد رسول الله {{درود}} جن جي اطاعت مسلمانن جي ايمان جو لازمي جز ۽ فرض آهي ۽ ان جي اطاعت کي قرآن مجيد ۾ الله جي اطاعت جي مثل سڏيو ويو آهي. سورة النساء جي آيت ۶۴ ۾ قرآن فرمائي ٿو ته: ''' وما ارسلنا من رسول الا لیطاع باذن اللّٰہ''': ترجمو: "۽ اسان موڪليا جيڪي رسول تہ انھن جي پيروي ڪئي وڃي، الله جي حڪم سان". دين جي عالمن ۽ قرآن جي شارحن جو اھو عقيدو آهي ته قرآن ھڪ تحريري دستور آھي جنھن جي عملي صورت سرور ڪونين {{درود}} جن جي ذات آھي، جن جو ڪوبه قول ۽ فعل حڪم خداوندئ کان وار برابر بہ ھيڏي ھوڏي ھٽيل نه آهي<ref name=" علوي " />. ايليا (بيت المقدس) ۾ ھجرت جي پنجين سال [[ھرقل|ھرقل اعظم]] (Hercules) جي درٻار ۾ سندس بدترين دشمن [[ابوسفيان]] پڇا ڪرڻ تي ٻڌايو ھو تہ "نبوت کان اڳ بہ اوھان {{ درود}} ڪڏهن ڪوڙ نہ ڳالھايو آھي"<ref name=" علوي " />. پاڻ ڪريمن پنھنجي بيمثال ڪردار وسيلي ڪٺور قلبن کي نرم ڪري انھن جو تزڪيو ڪيو<ref name=" علوي " />. سندن ھر عمل جي تقليد کي اسلامي دين ۾ سنت جو مقام حاصل آهي<ref name="علوي " />. مولانا ابوالڪلام آزاد مطابق:"قرآن ۽ نبي سائين {{درود}} جن جي زندگي ساڳي شئي آھي، قرآن متن آھي تہ سيرة ان جي تشريح ۽ قرآن علم آھي تہ سيرة ان جو عمل. ان ڪري انسانيت جي سمورن اھنجن ۽ آزارن جو علاج ان سيرت جي مطالعي ۾ ئي ملي سگھندو"<ref name ="آزاد " > سیرۃ کے عملی پہلو (اردو) ، از: مولانا ابوالڪلام آزاد، صہ ۹</ref>. == قبيلو ۽ گھراڻو == حضرت محمد {{درود}} جو قبيلو [[قريش]] ۽ گھراڻو [[بنو هاشم]] ھيا جيڪي حضرت ابراهيم جي بيبي ھاجرہ {{ٻيا نالا|عبراني= ''' Hagar '''}} مان وڏي پٽ حضرت اسماعيل جي اولاد مان ھيا. حضرت [[ابراهيم]] پنھنجي وڏي پٽ حضرت [[اسماعيل]] ۽ سندس ماء کي مڪي جي ويران وادي ۾ رھايو جتي ٻنھي پيء ۽ پٽ گڏجي [[ڪعبو]] تعمير ڪيو. ان ويراني ۾ [[زمزم]] جي چشمي جي برآمد ٿيڻ سان جرھوم جي قبيلو سندن مرضي سان اتي آباد ٿيو ۽ اڳتي هلي اسماعيل جي شادي ٿي ۽ کيس ٻارھن پٽ ڄاوا جن مان وڏي پٽ جو نالو قدار ھيو. آھستي آھستي اسماعيلين جو تعداد وڌندو ويو.<ref name ="سعيد" >The Life of Muhammad, the Prophet , by:Syed Saeed Akhtar Rizvi, page ،9,7,8,6,</ref> بائيبل مطابق خدا جو واعدو ٿيل ھيو تہ اسماعيل جي اولاد کي تيزي سان وڌائيندو <ref>{Genesis 21:13}</ref> اھي پوري حجاز ۾ ڦھلجي ويا. عیسیٰ مسیح جي پيدائش کان 200 سال اڳ قدار جي اولاد مان عدنان مشھوري ماڻي ٻنھي جي وچ واري شجري جي اڃان ڪا پڪ نہ ٿي سگھي آھي ڇو تہ عربن گھڻا شجرا بيان ڪيا آهن.محمد صہ انھن شجرن تي تبصرو ڪندي فرمايو ھيو تہ {{quote|جڏهن منھجو شجرو عدنان تائين پھچي تہ بس ڪريو|محمد صہ<ref name = " سعيد"/>|}} نبي ڪريم {{درود}} جو شجرو محمد بن عبدالله بن عبدالمطلب بن ھاشم بن عبدمناف بن قصي بن ڪلاب بن مرہ بن ڪعب بن لوئي بن غالب بن فاھر بن مالڪ بن نادر بن ڪنانہ بن خزيمه بن مدريڪہ بن الياس بن موضر بن نظار بن معاذ بن عدنان آھي<ref name ="مبارڪپوري " >When the moon split (A biography of Prophet Muhammad pbuh ) by: Safiur Rehman Mubarakpuri ,Translated by Tabasum Siraj, Michael Richardson and Badar Azamabadi Daruslam Publishers Riyadh, Houston, Lahore </ref>. ٽين صدي عيسويءَ ۾ عدنان جي اولاد مان ھڪ سردار ٿيو جنھن جو نالو فاھر ھيو جنھن لاء خيال آهي تہ ان کي [[قريش]] سڏيندا ھيا ڪن جو وري خيال آھي تہ فاھر جي پنجين پيڙهيءَ ۾ پنجين صدي عيسويءَ ۾ [[قصي بن ڪلاب]] بن مرہ بن لوئي، بن غالب بن فاھر نالي ھڪ طاقتور شخص مشھور ٿيو جنھن کي قريش سڏيندا ھيا ء ان جي اولاد [[قريشي]] سڏبا ھيا<ref name=" مبارڪپوري " /><ref name=" سعيد " />. علامہ شبلي نعماني، علامہ طبري مطابق قصي ئي پھريون شخص ھيو جنھن کي قريش سڏيو ويو. قصي سڀني اسماعلين کي گڏ ڪري قائل ڪيو تہ خانہ بدوشي ترڪ ڪري ڪعبي جي چؤطرف مستقل رھائش اختيار ڪن. قصي ڪعبي جي نگران خزاہ قبيلي جي ھليل نالي ھڪ شخص جي نياڻي سان شادي ڪئي ۽ ھليل جي وصيت ذريعي ڪعبي جي نگراني جي ذميداري قصي جي حوالي ٿي جنھن کوڙ ادارن کي قائم ڪيو جن ۾ دارالندواہ (گڏجاڻي واري جاء) شامل ھئي جتي ويھي جنگ ۽ امن سميت اھم معاملن جا فيصلا ، شادين جا اجتماع ٿيندا هئا. قافلن جي روانگي پن ٿيندي هئي.ھن سقايہ ( حاجين کي پاڻي فراهم ڪرڻ جو بندوبست)، رفادہ ( حاجين کي کاڌخوراڪ فراھم ڪرڻ جو بندوبست) پڻ قائم ڪيا<ref name = "سعيد "/> ھن حاجين جو مشاعرالحرم ۾ رات ٽڪائڻ جو بندوبست ء پوري واديءَ کي بتين سان منور ڪري کين سھولتن فراھم ڪرڻ جي شروعات ڪئي. زمزم جو چشمو صديون پھرين لٽجي ويو ھو ھن ان کي ڳولي پھريون دفعو کوھ کوٽايو ۽ پاڻي جي بحالي ٿي. ھن ڪعبي جي ٻيھر تعمير ڪرائي. ھن جي وفات بعد ماڻھو حاجون (موجوده جنت المولا واري قبرستان) ۾ سندس قبر جي زيارت لاءِ ويندا ھئا. ھن کي ڪعبي جون ڇھ ذميداريون ھيون جيڪي ھن پنھنجي وفات کان اڳ پنھنجي وڏي پٽ عبدالدار کي سونپيون. قصي کي پنج پٽ ء ھڪ ڌيءُ ھئي. سندس ٻئي پٽ مغيرہ کي عبداالمناف سڏيندا ھيا، جيڪو قبيلن ۾ معتبر ۽ قائدانہ صلاحيتن وارو ليکيو ويو. عبدالمناف کي ڇھ پٽ ٿيا جن ۾ ھاشم، مطلب، عبد شمس ۽ نوفل مشھور ٿيا. عبدالدار ۽ عبداالمناف جي وفات کان پوءِ ڪعبي جي ذميداري سنڀالڻ ۾ سندن اولاد ۾ تڪرار شروع ٿيو پر پوء ٺاھ ٿي وين. اھو طئي ٿيو تہ پاڻي پيارڻ ، کاڌ خوراڪ فراھم ڪرڻ ۽ جنگ ۾ قيادت جي ذميداري عبداالمناف جي اولاد ڏي منتقل ٿي. ليوا ۽ حجابہ جي ذميداري عبدالدار جي اولاد کي ملي باقي دارالندواہ جي سربراهي ٻنھي جي خاندانن ۾ رھي. انھن مان ھاشم گھڻو نالو ڪڍيو جنھن کي کاڌي کارائڻ جي ذميداري ملي. ھڪ ڀيري مڪي ۾ وڏو ڏڪار آيو تہ ھاشم پنھنجي سموري دولت کڻي شام ويو اتان اٽو ۽ سڪل ماني خريد ڪري مڪي آيو ۽ روزانو اٺن کي ڪھي انھن مان ٻوڙ ٺاھي ماني جا ٽڪرا ان ۾ ملائي سموري قبيلي کي گھرائي کارائيندو هو ڏڪار جي خاتمي تائين ھن قبيلي جي مدد جاري رکي کوڙ ماڻھن کي مرڻ کان بچائي ورتو.ان خدمت جي بدلي ئي کيس ھاشم جو نالو مليو جنھن جي معني ( مانيءَ کي ) ٽڪر ڪندڙ آھي. ھاشم جو اصل نالو امر{{ٻيا نالا|انگريزي=Amr}} ھيو. ھاشم مڪي جي واپاري قافلن جو بنياد وجھندڙ پڻ ھيو. ھن باظنتيني شھنشاھ کان حڪمنامو حاصل ڪيو جنھن تحت قريش قبيلي کي ھر قسم جي ٽئڪس ۽ ڊيوٽي کان آزاد ڪري انھن جي ڪنٽرول وارن ملڪن ۾ آزاد اچ وڃ جي اجازت ڏنل ھئي<ref name = " سعيد "/> ھن اھا ساڳي سھولت ايٿوپيا جي بادشاھ کان پڻ حاصل ڪئي ۽ ان وقت يمن ايٿوپيا جو حصو ھيو.اھڙي طرح قريش جا واپاري قافلا يمن کان شام ۽ بازنظيني شھر انقرہ تائين وڃڻ شروع ٿيا.<ref name = "سعيد "/> ھاشم جڏهن 25 سالن جو ھيو تہ سن 488 عيسويءَ ۾ فلسطين جي غزہ واري ھنڌ وفات ڪري ويو ۽ کيس اتي ئي دفن ڪيو ويو. اھا جاء غزہ ھاشم يا ھاشم جي غزہ سڏجڻ شروع ٿي وئي. ھن يثرب جي عدي بنو نجار قبيلي جي سلمیٰ بنت امر سان پرڻو ڪيو جنھن مان عبدالمطلب پيدا ٿيو جيڪو اڃان ننڍڙو ھيو تہ ھاشم وفات ڪري ويو.ان کان سواءِ ھاشم کي چار ٻيا پٽ پڻ ھيا جن ۾ اسد، نضلا، سئفي ۽ ابو سئفي شامل ھيا جن مان پوين ٽن کي اولاد ڪانہ ٿي باقي اسد کي [[فاطمه بنت اسد]] نالي نياڻي ڄائي جيڪا علي رضہ بن ابي طالب جي ماء ھئي. ھاشم جو اھڙي طرح نسل عبدالمطلب مان اڳتي ھليو<ref name = " سعيد"/>. عبدالمطلب يثرب ۾ پنھنجي ناني جي گھر ۾ پيدا ٿيو. ھاشم جي وفات بعد سندس ڀاء مطلب خاندان جو وڏو بڻيو جيڪو پنھنجي ننڍي ڀائٽي عبدالمطلب بن ھاشم کي مڪي وٺي آيو جڏھن مطلب اٺ تي مڪي ۾ داخل ٿيو تہ ماڻھن ڇوڪري کي مطلب جو غلام سمجھي عبدالمطلب چوڻ شروع ڪيو ۽ مطلب وضاحت ڪندو رھيو تہ اھو سندس ڀائٽيو آھي پر ھاشم جي ان پٽ تي عبدالمطلب نالو پئجي ويو<ref name = " سعيد "/>. عبدالمطلب جو اصل نالو شعيبت الحمد ھيو. مطلبجي وفات بعد سقايہ ۽ رفادہ جي ذميداري عبدالمطلب جي حصي ۾ آئي. ھن 82 سالن تائين عمر ماڻي ۽ پوئين وقت ھن کي مڪي جي سربراھ جو خطاب پڻ مليو<ref name = " سعيد"/> ==والدين== نبي ڪريم {{درود}} جي والد جو نالو عبدالله بن عبدالمطلب ھيو جنھن سندس ولادت کان ڪجھ مھينا اڳ يثرب ۾ ۲۵ سالن جي عمر ۾ وفات ڪئي<ref name =" Awan" > Siraj u Munira, By: Muhammad Ikramun Nabi Awan and Ms Nusrat Tiwana, 1st edition, Nov 2014, Pages: 23, 25 ,27, 28, 39,40 to 86 </ref>. بيبي آمنه جو شجرو آمنه بنت وھب بن عبدمناف بن زھرہ بن ڪلاب ھيو ۽ خيال آهي ته ڪلاب ساڳيو نبي ڪريم {{درود}} جي پڙ ڏاڏن مان ھڪ ھيو<ref name=" مبارڪپوري " />. عبدالمطلب ھاشم جو پٽ ھيو. ھاشم شام ويندي يثرب ۾ بنوعدي بن نجات قبيلي جي سلمیٰ بنت عامر سان شادي ڪئي سندس روانگي وقت اھا اميد سان ھئي ۽ پاڻ شام ۾ فلسطين واري شھر غزه ۾ وفات ڪري ويو<ref name=" مبارڪپوري " />. سلمیٰ بنت عامر سندس پٽ شيبه کي جنم ڏنو. ھاشم جي ڀاء مطلب کي خبر پئي تہ ڀائٽي کي يثرب مان وٺي آيو جڏھن مڪي ۾ داخل ٿيو تہ ماڻھن سمجھيو تہ ڇوڪرو سندس غلام آهي جنھن ڪري شيبه تي عبدالمطلب جو نالو پئجي ويو<ref name=" مبارڪپوري" />. عبدالمطلب جو پٽ عبدالله خوبصورت نوجوان ھيو ۽ کيس ذبيحہ (قربان ٿي ويل) سڏيندا ھيا<ref name=" مبارڪپوري " />. جڏھن عبدالمطلب زم زم جي کوھ کي ٻيھر ڳولڻ لاء کوٽائي ڪري رھيو ھو تہ ان باس ڪئي ھئي تہ جيڪڏهن الله ان جي کوھ جي دريافت ۾ مدد ڪئي تہ ھي پنھنجي ڏھن پٽن مان ھڪ کي قربان ڪندو. آخرڪار ھن پراڻو کوھ ڳولي لڌو ۽ ھن پوء پٽن مان قرباني لاء عبدالله کي چونڊيو جڏھن کيس ڪعبي ۾ قرباني لاء وٺي آيو تہ ماڻھن ۽ خاص طور تي عبدالله جي ڀائرن کيس روڪيو جنھن بعد بدلي ۾ ھن ۱۰۰ سٽن جي قرباني ڏني<ref name=" مبارڪپوري " />. عبدالله جي شادي بنو زھرہ جي سردار وھب جي نياڻي آمنه سان شادي ڪئي<ref name=" مبارڪپوري " />. آمنه اميد سان ھئي تہ عبدالله کي والد يثرب يا شام ڪاروبار جي سلسلي ۾ موڪليو ۽ اتان واپسي وقت يثرب ۾ وفات ڪري ويو ۽ کيس نبغه ضبياني جي گھر ۾ دفنايو ويو<ref name="مبارڪپوري " />. ==جنم== نبي ڪريم {{درود}} جن ۱۲ ربيع الاول تي فجر جي وقت بمطابق ۳۰ اپريل ۵۷۱ع ۾ پيدا ٿيا<ref name ="الفضل " > [ https://www.alfazlonline.org/07/01/2020/9519/] الفضل آن لائين</ref>. سندس ولادت ابرہ جي لشڪر جي تباھي کان ۵۵ ڏينھن بعد ٿي<ref name=" Awan " />. ڏاڏي عبدالمطلب سندس نالو محمد رکيو<ref name=" Awan " />. نبي ڪريم {{درود}} بھار جي موسم ۾ سومر ڏينھن ۹ ربيع الاول ۽ ڪجھ روايتن مطابق ۱۲ ربيع الاول ۽ گريگوري ڪئلينڊر مطابق 22 اپريل 571ع تي پيدا ٿيو<ref name=" مبارڪپوري " />. جڏھن کيس سور ٿيا تہ داعي عبدالرحمن بن عوف جي والدہ شفا بنت عامر ھئي جنھن کيس ڄڻايو<ref name="مبارڪپوري " />. == ننڍپڻ== عربن جي اميرن جي رواج مطابق پرورش لاء ڏاڏي کيس بدو عربن جي بني سعد قبيلي سان تعلق رکندڙ حليمه سعديه جي حوالي ڪيو<ref name=" Awan " />. حليمه ۽ سندس مڙس حارث ٻار وٺڻ وقت الجھن ۾ ھيا تہ شايد کين مناسب معاوضو نہ ملي سگھي پر جلد ئي کين ٻار جي ڀلاري ھجڻ جي سمجھ آئي<ref name=" Awan" />. حليمه جي نياڻي شيماء سندس پرورش ۾ ماء جي مدد ڪئي<ref name=" Awan " />. ننڍپڻ ۾ پنھنجي رضاعي ڀائرن ۽ ان رضاعي ڀيڻ سان گڏجي ٻڪريون پڻ چاريندو ھو<ref name="Awan " />. جڏھن ۶ سالن جو ٿيو تہ ماء آمنه کيس سندس پيءُ جي قبر جي زيارت ۽ سندس ناناڻي گھر گھمائڻ لاء يثرب وٺي آئي<ref name="Awan " />. واپسي ۾ بيمار ٿي پئي ۽ آبوا جي مقام تي وفات ڪري وئي. تدفين بعد مائٽن کي نظر نہ آيو ۽ جڏھن کيس ڳوليائون تہ پنھنجي ماء جي قبر وٽ ويٺل روئندي ڏٺائونس <ref name=" Awan" />. بعد ۾ جڏھن اصحابين سان گڏ ماء جي قبر تي آيا تہ سندس قبر جي مٽي تي ھٿ ڦيرائيندي ڏاڍو رنا ھيا ۽ ان وقت اصحابي ڪافي پري بيٺا ھئا ۽ کين اھو چوندي ٻڌو تہ سندس ماء جي شفقت جي يادن کيس روئاري وڌو<ref name="Awan " />. ماءُ جي وفات بعد ھن يتيم ٻار جي پرورش جي ذميداري سندس ڏاڏي عبدالمطلب سنڀالي. ۵۷۹ع ۾ عبدالمطلب پڻ وفات ڪري ويو ۽ پوء سندس پرورش جي ذميداري سندس سڳي چاچي ابو طالب سنڀالي<ref name=" Awan " /> ابوطالب ۽ سندس زال فاطمه مٿن ڏاڍا مھربان رھيا<ref name=" Awan " />. پنھنجي ان چاچي ۽ پاڙيسرين جو مال چارڻ شروع ڪيو<ref name="Awan " />. ٻارھن<ref name=" Awan " /> يا يارھن ورھين جي عمر ۾ چاچي حضرت ابوطالب سان گڏ واپار سانگي شام ويا هئا<ref name=" ٺٽوي " /> جڏھن بصري پھتا تہ اتي ھڪ راھبن واري خانقاھ ۾ ترسيا<ref name="Awan " /> جتي بحيرا نالي ھڪ عيسائي راھب سندس نبوت جي تصديق ڪئي ۽ ان وقت حضرت ابوبڪر صديق پڻ ساڻن گڏ ھيو هئي<ref name=" ٺٽوي" />. == زالون ۽ اولاد == ===۱.بيبي خديجه رضه=== 25 سالن جي ڄمار ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي پھرين شادي [[بنو اسد]] گھراڻي جي [[خويلد بن اسد]] ۽ [[فاطمه بنت زائدہ]] جي نياڻي 40 سالا حضرت خديجة الڪبریٰ رضه سان 695 ۾ ٿي جيڪا بيواہ ھئي ۽ سندس اھا ٽين شادي ھئي<ref name=" علوي " />. سندس لقب طاھرہ ۽ ڪنيت ان ھند ھئي<ref name=" علوي " />. بيبي سانئڻ جو پھريون نڪاح [[ھند بن زرارہ]] سان ٿيو جنھن مان کيس ھڪ نياڻي ۽ ٻہ پٽ ٿيا جيڪو پوء گذاري ويو. سندس ٻيون نڪاح [[عتيق بن عائذ]] سان ڪرايو ويو جنھن مان کيس ھڪ نياڻي ھند جي نالي سان ھئي پر ڪجھ وقت کان پوءِ عتيق پڻ گذاري ويو<ref name=" علوي " />. جڏھن 35 سالن جي ٿي تہ سندس والد خويلد پڻ گذاري ويو<ref name="علوي " />. پاڻ مالدار عورت ھئي ۽ سندس ڪاروباري قافلا [[عراق]]، [[شام]] ۽ [[فلسطين]] تائين ويندا ھيا. سندس ھڪ غلام [[ميسرہ]] ايماندار ھيو جيڪو سندس ڪاروبار جو جنرل مينيجر ھيو<ref name=" علوي" />. پاڻ سڳورن {{درود}} جن ان وقت ايمانداري ۾ وڏي شھرت حاصل ڪئي هئي ۽ ميسرہ ذريعي بيبي سانئڻ وٽ اھڙو احوال پھتل ھو ۽ ان کين سندس ڪاروبار ۾ شامل ٿيڻ جي پيشڪش ڪئي جيڪا پاڻ سڳورن {{درود}} قبول ڪئي ۽ ان جي تجارتي قافلي سان شام ويا جنھن بعد بيبي سانئڻ کين شادي جو پيغام موڪليو ۽ ان وقت بيبي صاحبه جي عمر ۴۰ سال ھئي<ref name=" علوي " />. شادي ۲۵ صفر تي مڪي ۾ ٿي جنھن ۾ حضرت ابو طالب ، حضرت حمزہ رضه، بيبي صاحبه جو چاچو [[عمرو بن اسد]]، سؤٽ [[ورقه بن نوفل]] پڻ شامل ٿيا<ref name=" علوي " />. حق مھر ساڍا ٻارھن [[اوقيه]] سون مقرر ڪيو ويو جنھن جي قيمت ۵۰۰ درھم ھئي<ref name=" علوي" />. ھڪ روايت مطابق حق مھر ۲۰ وٽ ٻڌايو ويو آهي<ref name=" علوي " />. نڪاح جو خطبو سيدنا [[ابو طالب]] پڙھيو. اھو خطبو يعقوبي ، شامي ، قسطلاني ، ۽ علامه عامري پنھنجي ڪتابن ۾ نقل ڪيو آهي<ref name=" علوي " />. نڪاح بعد پاڻ سڳورن {{درود}} ھڪ اٺ ذبح ڪرائي مھمانن جي دعوت ڪئي. بيبي سانئڻ زندگي جا 25 سال پاڻ سڳورن {{درود}} سان گذاريا<ref name=" علوي " />. سندس حياتيءَ ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} ٻي ڪا شادي نہ ڪئي<ref name=" علوي " />. پاڻ سڳورن {{درود}} جي پٽ ابراھيم کان سواءِ سموري اولاد بيبي سانئڻ مان ٿي ۽ سڀ سواء بيبي فاطمه الزهراء رضه جي سندن حياتي مبارڪ دوران وفات ڪري ويا<ref name=" علوي " />. [[فائل:The altar of prayer of the Prophet in the demolished house of Khadijeh 01.jpg|thumb|left|upright=0.8|بيبي خديجہ جي مڪي ۾ ڊاٿل گھر اندر اھا جاء جتي حضرت محمد{{درود}} ساڻس شادي کان پوء رھائش دوران عبادت ڪندو ھو]] نبي ڪريم {{درود}} کي چار نياڻيون ھيون جن مان وڏي سيدہ زينب ، ٻيون نمبر سيدہ رقيه ، ٽيون نمبر سيدہ ام ڪلثوم ۽ چوٿون نمبر آخري نياڻي سيده فاطمه الزهراء ھئي<ref name=" علوي " />. چئني مديني ھجرت ڪئي ۽ اتي وفات ڪيائون ۽ چارئي جنت البقيع ۾ دفن ٿيل آھن<ref name=" علوي " />. سيده زينب رضه 30 ميلادي ڌاري مڪي ۾ ڄائي ۽ سن ۸ ھجري ۾ مديني ۾ وفات ڪئي. سندس نڪاح بعثت کان اڳ پنھنجي ماسات ابوالعاص بن ربيع قرشي سان ڪرايو ويو جيڪو بيبي خديجه جي ڀيڻ ھند بنت خويلد جو پٽ ھيو ۽ سندس اصل نالو لقيط ھو<ref name=" علوي " />. ڪجھ رويتن مطابق سندس نالو ھشيم ۽ مھشم ھيو. پاڻ سڳورن {{درود}} جي ھجرت وقت اھي طائف ۾ رھندا ھئا. بدر جي جنگ بعد پاڻ سڳورن {{درود}} کيس مديني گھرايو ۽ بعد ۾ ابوالعاص جڏهن اسلام قبول ڪيو تہ اھو پڻ مديني ۾ آيو. سيده زينب کي ھڪ پٽ علي ۽ ھڪ نياڻي امامه ٿيا<ref name=" علوي" />. علي ننڍپڻ ۾ ئي فوت ٿي ويو. امامه جي پرورش بعد ۾ ابوالعاص جي ماروٽ حضرت زبير بن عوام ڪئي جنهن بيبي فاطمه الزهراء جي وفات بعد امامه جو نڪاح حضرت علي ڪرم الله وجهه سان ڪرايو<ref name=" علوي " />. [[فائل:The altar of prayer of the Prophet in the demolished house of Khadijeh.jpg|thumb|left|upright=0.8|بيبي خديجہ جي سعودي حڪومت پاران ڊاٿل گھر ۾ محراب جو ھڪ ٻيو منظر جتي پاڻ سڳورو عبادت ڪندو ھو]] سيده رقيه رضه ۳۳ ميلادي ڌاري ڄائي ۽ ان جو نڪاح حضرت عثمان غني رضه سان ڪرايو ويو. نبوت جي پنجين سال مڙس سان گڏ حبشه ھجرت ڪئي جتي ست سال رھيا اتي کيس ھڪ پٽ عبدالله نالي ڄائو. مڪي واپسي بعد مديني ڏانهن ھجرت ڪئي. بدر جي جنگ وقت بيمار ٿي پئي ۽ اٽڪل ۲۰ ڏينھن بعد وفات ڪري وئي. ان جي بيماري سبب نبي ڪريم {{درود}} جن حضرت [[عثمان غني]] رضه ۽ حضرت اسامه بن زيد رضه کي مديني ڇڏي ويا ھئا. جنگ جي فتح جي خبر جڏهن مديني پھتي تہ بيبي سانئڻ جي تدفين ٿي رھي ھئي<ref name=" علوي " />. سندس پٽ عبدالله پڻ ننڍپڻ ۾ گذاري ويو<ref name=" علوي " />. [[فائل:The House of Khadijah, The Porphet Mohammad's Wife in Mecca before Demolition 01.jpg|thumb|left|upright=0.8|بيبي خديجہ جو گھر جتي حضرت محمد {{درود}} مڪي زندگيءَ جو ھڪ دؤر گذاريو جيڪو سعودي حڪومت ڊھرائي ڇڏيو]] سيدہ ام ڪلثوم اھل بيت جي مديني ھجرت وقت بيبي فاطمه الزهراء رضه ۽ سيدہ سوده رضه سان گڏ ھئي. سيدہ رقيه رضه جي وفات کان ست يا ٽن مھينن بعد پاڻ سڳورن {{درود}} سندس نڪاح حضرت عثمان غني رضه سان ڪرايو ۽ سندس رخصتي جمادالآخر ۾ دوران ۱۹ سالن جي عمر ۾ ٿي<ref name=" علوي " />. کيس ڪا بہ اولاد ڪانه ٿي. حضرت عثمان سان ھن پنھنجي زندگي جا اٽڪل ساڍا ڇھ ورھيه گذاريا<ref name=" علوي " />. سن ۹ ھجري ۾ شعبان جي مھيني دوران وفات ڪئي. سندس جنازي نماز پاڻ سڳورن {{درود}} جن پڙھائي<ref name=" علوي " />. [[فائل:The House of Khadijah, The Prophet Mohammad's Wife in Mecca after Demolition 01.jpg|thumb|left|upright=0.8|بيبي خديجہ وارو گھر ڊھڻ کان پوءِ واري حالت ۾. ھن گھر پاڻ سڳورن زندگي جو ھڪ دور گذارہو]] بيبي فاطمه الزهراء رضه ۴۱ ميلادي ۾ نبوت جي بعثت واري سال پيدا ٿي ۽ جڏهن ۱۰ ورھين جي ھئي تہ سندس والدہ وفات ڪئي جنھن ڪري ننڍي عمر ۾ ئي والد سان وابسته رھي<ref name="علوي " />. والد کي تمام پياري ھئي. سندس عادات ، اطوار ، رفتار توڙي گفتار جو انداز والد سان مشابهت رکندڙ ھيو ۽ شڪل ۾ والده جھڙي ھئي<ref name=" علوي " />. سندس شادي پندرهن سال پنج مھينن جي عمر حضرت علي ڪرم الله وجهه سان مديني ۾ جنگ بدر کان بعد ڪرائي وئي. نڪاح جي تقريب مسجد نبوي ۾ ٿي ۽ پاڻ سڳورن{{درود}} سندن نڪاح پڙھايو. حق مھر ۵۰۰ درھم مقرر ٿيو ۽ رخصتي احد جي جنگ بعد عمل ۾ آئي<ref name=" علوي" />. سندس حياتيءَ دوران حضرت علي ڪرم الله وجهه ٻي شادي ڪانه ڪئي. کيس پنج ٻار جن ۾ ٽي پٽ امام حسن، امام حسين ، امام محسن ۽ ٻہ ڌيئر ڄاوا. امام محسن ننڍپڻ ۾ ئي وفات ڪئي<ref name=" علوي " />. پاڻ پردي جي سخت پابند ھئي. سندس جنازي نماز حضرت علي ڪرم الله وجهه پڙھائي<ref name="علوي " />. [[فائل:Khadija tomb (1).jpg|thumb|left|upright=0.8|خديجہ جو مڪي م واقع مقبرو جيڪو سعودي حڪومت ڊھرائي ڇڏيو]] بيبي خديجه رضه مان پاڻ سڳورن {{درود}} کي ٻہ پٽ پڻ ڄاوا جن جا نالا قاسم ۽ عبدالله ھيا. قاسم کي طاھر ۽ عبدالله کي طيب پڻ سڏيندا هئا<ref name=" علوي " />. روايت مطابق سندن وفات نبوت کان اڳ ننڍپڻ ۾ ٿي ھئي<ref name=" علوي" />. بيبي صاحبه ۱۱ رمضان سن ۱۰ نبوي ۾ ٦۵ ورھين جي ڄمار ۾ مڪي ۾ وفات ڪئي. کيس حجون مڪي شريف ۾ دفنايو ويو. ان وقت اڃان جنازي جي نماز جو حڪم نہ آيو ھو<ref name=" علوي" />. ===۲.بيبي سوده رضه=== سن ۱۰ نبوي ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} جن جو پاڻ کان عمر ۾ ۳۰ سال وڏي بيوہ<ref name=" علوي " /> سودہ بنت زمعه سان نڪاح ٿيو. مديني ڏانهن ھجرت وقت فقط ھيء گھرواري ساڻن گڏ ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. سندس والد جو نالو زمعه بن قيس ۽ ماء جو نالو شموس بنت قيس نجاري ھيو ۽ ان جو تعلق بنو عامر قبيلي سان ھو<ref name="علوي " />. روايت مطابق ھڪ دفعي خوله بنت حڪيم نبي ڪريم {{درود}} جن کي ٻي شادي ڪرڻ جي تجويز ڏني ۽ کين بيبي عائشه ۽ حبشه کان ھجرت ڪري موٽي آيل مھاجرن مان بيبي سودہ جا نالا پيش ڪيا<ref name="علوي " />. پاڻ سڳورن اھا تجويز قبول ڪئي ۽ ٻنھي طرفن کان آڇ قبول ڪئي وئي. بيبي صاحبه جي نڪاح وقت عمر ۳۲ سال ھئي ۽ بيبي سوده سان نڪاح جو خطبو زمعه بن قيس پڙھيو<ref name=" علوي " />. حق مھر ۴۰۰ درھم مقرر ٿيو<ref name =" جلد" > شرح مواھب ، زرقاني ، جلد ۳, صه ۲۹۷ </ref>. ھن جا ۱۲ سال نبي ڪريم {{درود}} جي صحبت ۾ گذريا ۽ سندس رفاقت ۾ حج ۽ عمرو ادا ڪيو<ref name=" علوي " />. کيس پاڻ سڳورن {{درود}} مان ڪا اولاد ڪانه ٿي پر کيس پھرين مڙس سڪران مان عبدالرحمان نالي پٽ ڄائو جيڪو حضرت عمر رضه جي دؤر ۾ جنگ جلولاء ۾ شھيد ٿيو<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه جي ڪنيت ان عبدالرحمان ھئي<ref name=" علوي" />.بلاذري مطابق بيبي صاحبه سن ۲۲ ھجري ۾ مديني ۾ وفات ڪئي<ref name=" علوي " />. ابن سعد مطابق سن ۵۴ ھجري ۾ وفات ڪئي<ref name="علوي " />. ان وقت جنازي جي نماز جو حڪم اڃان ڪانہ ٿيو ھو. بيبي صاحبه کي جنت البقيع ۾ دفنايو ويو. ھن جي رفاقت نبي ڪريم {{درود}} جن سان ۱۴ سالن تائين ھئي<ref name=" علوي " />. ===۳.بيبي عائشه رضه=== بيبي صاحبه جو تعلق بنو تيم قبيلي سان ھيو. سندس والد جو نالو ابوبڪر صديق ۽ والدہ جو نالو ان رومان بنت عامر ھو. بيبي صاحبه جو لقب صديقه ۽ حميرا ھيو ۽ سندس ڪنيت ان عبدالله ھئي<ref name=" علوي " />. سن ۱۰ نبوي شوال جي مھيني ۾ بيبي عائشه رضه جو پاڻ سڳورن {{درود}} جن سان نڪاح مڪي ۾ سندس والد ابوبڪر صديق پڙھيو<ref name=" علوي " />. حق مھر ۵۰۰ درھم مقرر ٿيو.ان وقت سندس عمر ۶ سال ھئي ۽ رخصتي شوال جي مھيني ۾ ھجرت جي پھرين سال ۹ ورھين جي عمر ۾ مديني ٿي<ref name=" ٺٽوي" />. نڪاح ۽ رخصتي وقت بيبي صاحبه جي عمر بابت متضاد روايتون آھن جن ۾ ھڪ روايت مطابق رخصتي وقت بيبي صاحبه جي عمر ۱۸ سال ھئي. نڪاح مڪي ۾ ٿيو ۽ رخصتي ھجرت جي پھرين سال ٿي ان وقت بيبيءَ جي عمر ۱۷ يا ۱۹ سال ھئي ۽ محمد {{درود}} جن جي عمر ۵۴ سال ھئي<ref name =" الفتوا" > [https://www.thefatwa.com/urdu/questionID/3775/%D8%A7%D8%B2%D9%88%D8%A7%D8%AC-%D9%85%D8%B7%DB%81%D8%B1%D8%A7%D8%AA-%DA%A9%DB%8C-%D8%AA%D8%B9%D8%AF%D8%A7%D8%AF-%DA%A9%D8%AA%D9%86%DB%8C-%DB%81%DB%92-%D8%A7%D9%88%D8%B1-%D8%B9%D9%82%D8%AF-%D9%86%D8%A8%D9%88%DB%8C-%D9%85%DB%8C%DA%BA-%D8%A2%D9%86%DB%92-%DA%A9%DB%92-%D9%88%D9%82%D8%AA-%D8%A7%D9%86-%DA%A9%DB%8C-%D8%B9%D9%85%D8%B1%DB%8C%DA%BA-%DA%A9%DB%8C%D8%A7-%D8%AA%DA%BE%DB%8C%DA%BA/ ] Alfatwa.com</ref>. بيبي صاحبه پنھنجي ڀيڻ اسماء بنت ابوبڪر کان عمر ۾ ۱۰ سال ننڍي ھئي جيڪا پنھجي پٽ عبدالله بن زبير جي شھادت (سن ۷۳ ھجري) کان ۵ يا ۱۰ ڏينھن بعد گذاري وئي. ان جي عمر ھجرت وقت ۲۷ سال ھئي تہ بيبي صاحبه جي عمر ۱۰ سالن جي فرق سان ان وقت ۱۷ سال ھئي<ref name=" الفتوا " />. روایت مطابق مديني پھچڻ کان ڪجھ وقت پوءِ پاڻ سڳورن {{درود}} جن زيد بن حارث ۽ ابو رافع کي مڪي مان ابوبڪر صديق رضه جي گھروارن کي وٺي اچڻ لاءِ موڪليو اھڙي طرح اھي قبا تائين پھتا. بيبي اسماء بنت ابوبڪر اميد سان ھئي ۽ اتي ان عبدالله بن زبير کي جنم ڏنو. ساڳي سال شوال ۾ بيبي عائشه رضه جو گھر مديني جي پاڙي سنح ۾ حارث بن خزرج وارن جي گھرن لڳ واقع ھيو جيڪو نبي ڪريم {{درود}} جي گھر کان ھڪ ميل جي فاصلي تي ھو. ان گھر ۾ سندس شادي ۽ رخصتي ٿي<ref name ="ياقوت " > معجم البلدان، ياقوت، جلد ۳, صه ۲۶۵ </ref>. بيبي صاحبه جو وصال ۱۷ رمضان سن ۵۷ يا ۵۸ ھجري ۾ بنو اميه واري دؤر ۾ ٿيو. پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي زالن ۾ ھيء بيبي سڀ کان وڌيڪ فقيھ ۽ علم واري عورت ھئي ۽ سندس رسول الله {{درود}} جن سان رفاقت ۹ سالن تائين رھي. پاڻ جنت البقيع ۾ دفن ٿيل آهي. حديثن جون ۲۲۱۰ روايتون بيبي صاحبه سان منصوب آھن<ref name=" علوي " />. ===۴.بيبي حفصه رضه=== بنو عدي قبيلي سان تعلق رکندڙ بيبي حفصه حضرت عمر فاروق رضه ۽ سندس زال زينب بنت مظعون جي نياڻي ھئي جيڪا بعثت نبوي کان پنج سال اڳ پيدا ٿي<ref name=" علوي " />. ننڍي عمر ۾ سندس نڪاح سھم قبيلي جي ھڪ فرد خنيس بن حذافه بن قيس سان ٿيو جيڪو بدر جي جنگ ۾ مسلمانن جي لشڪر ۾ شامل ھو ۽ زخمي ٿي پيو ۽ سن ۲ھجري ۾ وفات ڪري ويو ۽ ھڪ روايت مطابق احد جي جنگ ۾ شھيد ٿيو<ref name=" علوي " />. ان بعد شوال سن ۲ ھجري<ref name=" علوي " /> يا ۳ ھجري<ref name=" ٺٽوي " /> ۾ بيبي حفصه جي شادي نبي ڪريم {{درود}} جن سان<ref name="ٺٽوي " /> مديني ۾ ٿي<ref name="علوي " />. ان وقت بيبيءَ جي عمر ۱۸ سال<ref name="علوي " /> يا ۲۱ سال <ref name=" الفتوا " /> ھئي ۽ نڪاح ۾ مھر ۴۰ يا ۵۰۰ درھم مقرر ٿيو<ref name=" علوي" />. ابو دائود ، نسائي ۽ ابن ماجه وغيره ۾ ابن عمر جي روايت مطابق نبي ڪريم {{درود}} جن کيس ھڪ دفعو طلاق (رجعي) ڏني ھئي. طبراني پڻ اھڙو ذڪر ڪيو<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه شعبان سن ۴۵ ھجري ۾ ۶۳ ورھين جي عمر ۾ وفات ڪئي<ref name=" علوي " /><ref name="الفتوا " />. وفات وقت پنھنجي ننڍي ڀاءُ عبدالله بن عمر رضه کي وصيت ڪئي ھئي تہ سندس مديني جي اتر ۾ شام واري رستي تي واقع غابہ نالي ديھ واري ملڪيت خيرات لاء وقف ڪري<ref name=" علوي " />. سندس جنازي نماز مديني جي گورنر مروان بن حڪم پڙھائي ۽ کيس جنت البقيع ۾ دفنايو ويو<ref name=" علوي " />. نبي ڪريم {{درود}} جن سان ان جي رفاقت ۷ سال رھي. ان سان منصوب حديثن جي روايتن جو تعداد ۶۰ آھي<ref name=" علوي " />. ===۵.بيبي زينب بنت خزيمه رضه=== بيبي صاحبه جو تعلق بنوھلال قبيلي سان ھو. سندس والد جو نالو خزيمه بن عبدالله ۽ ماء جو نالو ھند ھو<ref name="علوي " />. رمضان، سن ۳ ھجري ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} جن جو نڪاح بيبي زينب بنت خزيمه ھلاليه سان<ref name=" ٺٽوي" /> مديني ۾ ٿيو ۽ ان وقت سندس عمر ۳۰ سال ھئي<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه کي خير خيرات جي ڪثرت سبب ام المساڪين يعني مسڪينن جي ماء سڏيو ويندو هو<ref name="ٺٽوي " />. ھجرت نبوي {{درود}} کان ۱۴ يا ۱۵ سال اڳ مڪي ۾ ڄائي بيبي صاحبه جو پھريون مڙس نبي ڪريم {{درود}} جو پڦاٽ عبدالله بن جحش رضه ھو جنھن سان گڏ بيبي صاحبه مديني ھجرت ڪئي جيڪو ساڳ شوال سن ۳ ھجري ۾ غزوہ احد ۾ شھيد ٿيو ھو ۽ عدت گذارڻ بعد سندس ٻي شادي پاڻ سڳورن {{درود}} جن سان ٿي پر سن ۴ ھجري ۾ ربيع الاول يا ربيع الآخر ۾ بيبي صاحبه وفات ڪري وئي<ref name=" ٺٽوي " />. وفات وقت سندس عمر ۳۰ يا ۳۱ سال کن ھئي<ref name=" علوي " />.اھو پاڻ سڳورن {{درود}} جن جو پنجون نڪاح ھيو جنھن ۾ حق مھر ۵۰۰ درھم مقرر ٿيو<ref name=" علوي" />. قتادہ بن دعامہ کان روايت مطابق سندس پھريون نڪاح پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي سؤٽ طفيل بن حارث سان ٿيل ھو جنھن ڪجھ وقت پوء کيس طلاق ڏني ۽ سندس ٻيو نڪاح طفيل جي ڀاءُ عبيدہ بن حارث سان ٿيو<ref name=" علوي " />. امھات المومنين ۾ بيبي زينب رضه واحد عورت ھئي جنھن جو جنازو نبي ڪريم {{درود}} جن پڙھايو <ref name=" علوي " />. سندس پاڻ سڳورن {{درود}} جن سان رفاقت ۸ مھينا رھي<ref name=" علوي " />. ===۶.بيبي ھند رضه=== بيبي صاحبه جو تعلق بنومخزوم قبيلي سان ھو. سندس والد جو نالو ابواميہ سھيل بن مغيرہ ھو ۽ والده جو نالو عاتڪہ بنت عامر ھيو. بيبي صاحبه جي ڪنيت ام سلمه ھئي<ref name="علوي " />. بيبي صاحبه جو نڪاح رسول الله {{درود}} جن سان شوال ، سن ۴ ھجري ۾ مديني ۾ ٿيو جنھن وقت بيبي صاحبه جي عمر ۲۶ سال ھئي. حق مھر ۾ ڪجھ گھريلو سامان شامل ھو<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه ۶۲ ھجري ۾ ۸۴ ورھين جي ڄمار ۾ وفات ڪئي. سعيد بن زيد سندس جنازي نماز پڙھائي ۽ کيس جنت البقيع ۾ دفنايو ويو. پاڻ سڳورن {{درود}} سان سندس رفاقت ۷ سال رھي<ref name=" علوي " />. اٽڪل ۳۷۸ حديثن جون روايتون ھن بيبيءَ سان منصوب ٿيل آھن<ref name=" علوي " />. ===۷.بيبي زينب بنت جحش رضه=== بيبي صاحبه جو تعلق بنو اسد بن خزيمه قبيلي سان ھو. سندس والد جو نالو جحش بن رئاب ۽ والدہ جو نالو اميمہ بنت عبدالمطلب ھيو. بيبي صاحبه جي ڪنيت ام الحڪم ھئي<ref name=" علوي" />. سن ۴ ھجري ۾ ذوالقعد جي مھيني ۾ چنڊ واري رات پاڻ ڪريم {{درود}} جن جو نڪاح زينب بنت جحش رضه سان ٿيو. ھڪ ٻي روايت مطابق ۵ ھجري ۾<ref name=" ٺٽوي " /> مديني ۾ ۴۰۰ درھم حق مھر عيوض ٿيو<ref name=" علوي " />. ان وقت بيبيءَ جي عمر ۳۵ ورھيه ھئي ۽ نبي ڪريم {{درود}} جي وفات بعد سندس زالن مان اھا پھرين وفات ڪندڙ ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. شادي واري وقت ھن. سال پردي جو حڪم نازل ٿيو<ref name=" ٺٽوي " />. ھن بيب جو تعلق قريش جي اسد بن خزيمه واري شاخ سان ھيو<ref name=" علوي " />. ھي بيبي نبي ڪريم {{درود}} جن جي رشتي ۾ پڦاٽ ھئي. ھجرت جي پھرين سال ئي بيبي صاحبه جو خاندان مديني پھتو ھو. نبي ڪريم {{درود}} جن ان جو نڪاح زيد بن حارث رضه سان ڪرايو ھو پر اھا شادي ڪامياب نہ ٿي سگھي ۽ زيد کيس طلاق ڏني<ref name=" علوي " />. ان وقت بيبيءَ جي عمر ۳۴ سال ھئي. ان بعد قرآن جي آيت جي حڪم تحت سندس عدت بعد شادي نبي ڪريم {{درود}} جن سان ٿي<ref name=" علوي" />. بيبي صاحبه جو نالو برہ ھيو ۽ شادي وقت سندس نالو نبي ڪريم {{درود}} جن زينب رکيو<ref name=" علوي " />. نبي ڪريم {{درود}} جي وصال کان ۷ سال بعد سن ۲۰ ھجري ۾ حضرت عمر رضه جي دؤر ۾ بيبي صاحبه ۵۳ ورھين جي ڄمار ۾ وفات ڪئي ۽ سندس جنازي جي نماز حضرت عمر رضه پڙھائي ۽ کيس جنت البقيع ۾ دفنايو ويو<ref name=" علوي " />. سندس رفاقت نبي ڪريم {{درود}} جن سان ۶ سال تائين رھي. ساڻس ۱۱ حديثن جون روايتون منصوب ٿيل آھن<ref name=" علوي" />. ===۸.بيبي ريحانه رضه=== بيبي صاحبه جو تعلق روايتن مطابق بنو نضير يا بنو قريظه سان ھيو جن مان بنو قريظه جي روايت مشھور آھي. ھڪ روايت مطابق ڄائي بنو نضير قبيلي ۾ ۽ سندس شادي بنو قريظه ۾ ٿي ۽ شمعون يا زيد بن عمرو جي نياڻي ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. غزوہ بنو قريظه جي موقعي تي قيد ٿي ٻانھپ ۾ شامل ٿي ۽ نبي ڪريم {{درود}} جن جي حصي ۾ آئي<ref name="ٺٽوي " />. پاڻ سڳورن {{درود}} کيس آزاد ڪري سن ۵ ھجري ۾ محرم جي مھيني ۾ ساڻس نڪاح ڪيو<ref name="ٺٽوي " />. سندس اصل نالو ربيعه بنت شمعون بن زيد بن عمرو ھيو. ابن حجر سندس تعلق بنو قريظه سان ۽ ابن اسحاق بنو نضير سان ڏيکاريو آھي<ref name=" علوي" />. سندس شادي بنو قريظه جي حڪم نالي شخص سان ٿي جيڪو غزوه بنو قريظه ۾ مارجي ويو<ref name="علوي " />. محمد بن ڪعب جي روايت مطابق ھن بيبي پردي جو حڪم مڃڻ کان انڪار ڪيو ھو جنھن ڪري کيس نبي ڪريم {{درود}} جن طلاق ڏني ھئي پر پوء رجوع ڪيو ۽ بعد ۾ پردي جي پابندي سان زندگي گذاري<ref name=" علوي " />. سن ۱۰ ھجري ۾ جڏهن نبي ڪريم {{درود}} جن حج تان واپس آيا تہ مديني ۾ وفات ڪري وئي ۽ کيس جنت البقيع ۾ دفنايو ويو<ref name=" علوي " />. ابن الاثير ،ابن ڪثير ، شامي وغيره بيبي صاحبه جو شمار ٻانھين ۾ ڪيو آهي<ref name=" علوي " />. ===۹.بيبي جويريه رضه=== سن ۵ ھجري ۾ غزوه بنو مصطلق بعد يا سن ۶ ھجري ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن جو نڪاح بيبي جويريه رضه سان<ref name=" ٺٽوي " /> مديني ۾ ٿيو<ref name=" علوي " />. پاڻ غزوہ بنو مصطلق ۾ ھٿ آيل قيدين ۾ شامل ھئي. نبي ڪريم {{درود}} جن کيس آزاد ڪري نڪاح ڪيو جنھن ۾ ۴۰۰ درھم حق مھر مقرر ٿيو<ref name=" ٺٽوي " />. نڪاح وقت بيبي صاحبه جي عمر ۲۰ سال ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال سندس والد حارث بن ابو ضرار مسلمان ٿيو<ref name=" ٺٽوي " />. ابن عباس مطابق بيبي صاحبه جو اصل نالو برہ بنت حارث ھيو<ref name=" علوي " />. سندس تعلق بنو خزاعہ جي پاڙي بنو مصطلق سان ھيو. سندس پيء پاڙي جو سردار ھيو جنھن سندس شادي پنھنجي خاندان جي نوجوان مسافع بن صفوان سان ڪرائي ھئي جيڪو غزوہ بنو مصطلق ۾ مارجي ويو. بيبي صاحبه مال غنيمت ۾ ثابت بن قيس ۽ سندس سؤٽ جي حصي ۾ آئي پر سردار جي نياڻي ھجڻ ڪري ھن انھن سان رھڻ پسند نہ ڪيو ۽ ۹ اوقيه سون جي قيمت تي پنھنجي آزادي جو معاھدو ڪيو. مدد لاء نبي ڪريم {{درود}} جن وٽ پيش ٿي ۽ نبي ڪريم {{درود}} جن رقم ڀري کيس آزاد ڪرايو جنھن بعد مسلمان ٿي ۽ پاڻ سڳورن کيس حرم ۾ شامل ڪرڻ جو فيصلو ڪيو ۽ نڪاح بعد ان جو نالو بره بدلائي جويريه رکيو. نڪاح بعد اصحابين نبي ڪريم {{درود}} جن جي ساھراڻي گھر ڀاتين ھئڻ ڪري بيبي صاحبه جي قبيلي جي سمورن فردن کي آزاد ڪري ڇڏيو<ref name=" علوي " />. ابن عبدالبر مطابق بيبي صاحبه ربيع الاول سن ۵۰ ھجري ۾ ۶۵ سالن جي ڄمار ۾ وفات ڪئي. سندس جنازي جي نماز مديني جي گورنر [[مروان بن حڪم]] پڙھائي ۽ کيس [[جنت البقيع]] ۾ دفنايو ويو<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه جو پاڻ سڳورن {{درود}} سان ازدواجي رفاقت ۵ سال تائين رھي. ھن بيبي سان ۷ حديثون منصوب ٿيل آھن. ===۱۰. بيبي رملہ (ام حبيبه) رضه=== سن ۷ ھجري ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن ابوسفيان جي ڌيءَ ام حبيبه سان نڪاح ڪيو<ref name="ٺٽوي " />. بيبي صاحبه جو تعلق بنو اميه خاندان سان هو. سندس اصل نالو رملہ بنت ابو سفيان ھو<ref name=" علوي" />. سندس ماء جو نالو صفيه بنت ابوالعاص ھو<ref name="علوي " />. بيبي صاحبه حضرت عثمان جي پڦاٽ، امير معاويه جي ماٽيلي ڀيڻ ۽ يزيد بن ابو سفيان جي سڳي ڀيڻ ھئي<ref name=" علوي" />. بعثت کان ۱۷ سال اڳ مڪي ۾ پيدا ٿيندڙ بيبي صاحبه جي پھرين شادي بنو خزيمه جي عبدالله بن جحش سان ٿي<ref name=" علوي " />. ابتدائي دور ۾ ئي ٻئي مسلمان ٿيا ۽ حبشه ڏانھن ٻہ ڀيرا ھجرت ڪيائون. حبشه ۾ کين ھڪ نياڻي حبيبه نالي ڄائي جنھن جي نالي تي ان جي ڪنيت ان حبيبه ٿي وئي<ref name=" علوي " />. سندس مڙس حبشه ۾ عيسائي ٿي ويو جنھن ڪري ان کان طلاق ورتائي. ان جي حالات جي خبر پوڻ بعد مديني مان پاڻ سڳورن عمرو بڻ اميہ کي نڪاح جي بندوبست لاء حبشه موڪليو<ref name=" علوي" />. نڪاح وقت بيبي صاحبه جي عمر ۳۷ سال ھئي. نڪاح جو خطبو اصحمہ نجاشي پاڻ پڙھيو ۽ نبي ڪريم {{درود}} جن طرفان حق مھر ۴۰ اوقيه جي برابر قيمت يا ۴۰۰ دينار پڻ نجاشي ادا ڪيو<ref name=" علوي " />. ان حبيبه بعد ۾ مديني نبي ڪريم {{درود}} جن وٽ منتقل ٿي<ref name=" علوي " />. ابن بر ۽ ابن جوزي مطابق بيبي صاحبه سن ۴۴ ھجري ۾ امير معاويه جي دور حڪومت ۾ ۷۳ يا ۷۴ سالن جي عمر ۾ مديني ۾ وفات ڪئي ۽ کيس جنت البقيع ۾ دفنايو ويو<ref name=" علوي" />. ===۱۱.بيبي صفيه رضه=== سن ۷ ھجري ۾ صفر جي مھيني ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن جو نڪاح بيبي صفيه رضه جن سان <ref name="ٺٽوي " /> صھبا ۾ ٿيو ۽ ان وقت بيبي صاحبه جي عمر ۱۷ سال ھئي<ref name=" علوي " />. ھي ي بيبي غزوہ خيبر ۾ ھٿ آيل قيدي عورتن ۾ شامل ھئي ۽ ورھاست ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} جي حصي ۾ آئي پر پاڻ سڳورن {{درود}} کيس آزاد ڪري نڪاح ڪيو ۽ سندس آزادي کي ان جو مھر مقرر ڪيو<ref name=" ٺٽوي " />. بيبي صاحبه جي ان نڪاح جي ڪري سندس سمورن مٽن مائٽن کي آزاد ڪيو ويو جيڪي ۾ ۷۰۰ ڄڻا ۽ ۱۰۰ گھرن جا ڀاتي ھيا<ref name=" ٺٽوي " />. بيبي صاحبه بنو نضير قبيلي جي سردار حيي بن اخطب جي نياڻي ھئي، سندس والده جو نالو برہ بنت سموئيل ھو. بيبي صاحبه جو جو اصل نالو زينب ھيو. زرقاني مطابق عربن جي رواج ۾ غنيمت جي مال جو حصو جيڪو سردار کي ملندو هو ان کي صفيه سڏيندا ھيا اھڙي طرح پاڻ سڳورن کي غنيمت جي حصي ۾ ملڻ ڪري کيس صفيه جو نالو ڏنو ويو<ref name="علوي " />. پر اڪثريت جي راء مطابق سندس اصل نالو صفيه ھو<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه جي پھرين شادي ننڍي عمر ۾ ناناڻي گھر جي ھڪ امير نوجوان سلام بن مشڪم سان ڪرائي وئي پر اھو سخت مزاج ھيو جنھن ڪري سندن علحدگي ٿي وئي. سندس ٻي شادي ڪنانہ بن ربيع سان ٿي. بنو نضير جي مديني مان نيڪالي بعد سندس خاندان خيبر لڏي آيو جتي سندس پيءُ کي چڱو مڙس بڻايو ويو<ref name=" علوي " />. ھڪ روايت مطابق خيبر جي فتح بعد دحيہ ڪلبي جي حصي ۾ آئي پر پوء اصحابين فيصلو ڪيو ته سردار جي ڌي ۽ ٻئي قبيلي جي سردار جي ننھن ھجڻ ڪري مسلمان سردار وٽ ھجڻ کپي ۽ اھڙي طر طرح نبي ڪريم {{درود}} جن جي حصي ۾ آئي<ref name=" علوي " />. کيس لذيذ کاڌا پچائڻ ۾ وڏي مھارت ھئي<ref name="علوي " />. بيبي صاحبه ۲ رمضان سن ۵۰ ھجري ۾ مديني ۾ وفات ڪئي ۽ کيس جنت البقيع ۾ دفنايو ويو<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه جي پاڻ سڳورن {{درود}} جن سان ازدواجي رفاقت اٽڪل پوڻا چار سال تائين رھي. ان سان ۱۰ حديثون منصوب ٿيل آھن. ===۱۲.بيبي برہ يا ميمونه رضه=== سن ۷ ھجري ۾ ذوالقعد جي مھيني ۾ پاڻ سڳورا {{درود}} صلح حديبيه ڪري قضا ٿيل عمري جي ادائيگي لاء روانا ٿيا ۽ ۴ ذوالحج تي صبح جو مڪي ۾ پھتا. ٽي راتيون اتي ترسيا ۽ پوء مديني طرف روانا ٿيا ۽ ان سفر دوران بيبي ميمونه رضه جن سان نڪاح ڪيائون<ref name=" ٺٽوي " />. امام احمد حنبل مطابق مديني ڏانهن سفر دوران سرف نالي ڳوٺ ۾ ٿيو<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه پاڻ سڳورن {{درود}} جي آخري گھرواري ھئي جنھن بعد پاڻ سڳورن {{درود}} ڪو ٻيو نڪاح ڪانه ڪيو<ref name=" علوي" /><ref name=" ٺٽوي " />. ابو ھريرہ ، مجاھد ۽ ابن عباس جي رواايتن مطابق سندس اصل نالو بره ھيو پر نبي ڪريم {{درود}} جن اھو نالو مٽائي ميمونه رکيو<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه جو تعلق بنو ھلال قبيلي سان ھو. سندس پيءُ جو نالو حارث بن حزن ۽ ماء جو نالو ھند بنت عوف ھيو<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه جي پھرين شادي ابورھم بن عبدالعزہ عامري سان ٿي جيڪو ۷ ھجري جي شروعات ۾ وفات ڪري ويو جنھن بعد عباس بن عبدالمطلب يا جعفر رضه جي مشوري تي نبي ڪريم {{درود}} جن ساڻس نڪاح ڪيو. ان وقت بيبي صاحبه جي عمر ۳۶ سال ھئي ۽ نڪاح جو خطبو عباس بن عبدالمطلب پڙھيو<ref name=" علوي " />. حق مھر ۵۰۰ درھم مقرر ٿيو<ref name=" علوي" />. حضرت عمر رضه جي دؤر ۾ ٻين امھات المومنين وانگر کيس بہ ساليانو ۱۰ ھزار درھم وظيفو ملندو هو. سن ۵۱ ھ ۾ سرف ۾ ئي وفات ڪئي ۽ ان وقت سندس عمر ۸۰ سال ھئي<ref name=" علوي " />. سندس جنازي جي نماز ڀاڻيجي عبدالله بن عباس پڙھائي<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه جي پاڻ سڳورن {{درود}} جن سان ازدواجي رفاقت اٽڪل ۳ سال رھي ۽ ساڻس ۷۶ حديثون منصوب ٿيل آھن<ref name="علوي " />. ===بيبي ماريه قبطيہ رضه=== بيبي صاحبه ٻانھي ھئي جيڪا مصر اسڪندريہ جي حاڪم پاڻ سڳورن {{درود}} جن ڏانھن سوکڙي طور موڪلي ھئي. آمين ھجري ۾ ان مان پاڻ سڳورن {{درود}} جن کي ھڪ پٽ ابراھيم رضه نالي ڄائو<ref name=" ٺٽوي " />. اھو نالو حضرت ابراهيم عليه السلام جي نالي تان رکيو ويو. ستين ڏينھن تي ٻن دنبن جي قرباني بہ ڪئي وئي ۽ ان جي جھنڊ لھرائڻ جو حڪم پڻ ڏنو<ref name=" ٺٽوي " />. اھو ٻار ابورافع جي گھرواري سلمیٰ رضہ ڄڻايو ۽ اھا خبر ابورافع پاڻ سڳورن {{درود}} جن کي ٻڌائي جنھن تي کيس ھڪ غلام مبارڪي ۾ مليو<ref name=" ٺٽوي " />. ===فاطمه بن ضحاڪ سان شادي ۽ طلاق=== سن ۸ ھجري ۾ ذوالقعد جي مھيني ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن جي شادي فاطمه بنت ضحاڪ ڪلبي سان ٿي. شادي بعد جڏھن پاڻ ڪريم {{درود}} جن سندس ويجھو ويا تہ چوڻ لڳي: "مان اوھان کان الله جي پناھ گھران ٿي". اھو ٻڌي نبي ڪريم {{درود}} کيس فرمايو تہ: " تو پناھ گھري، ھاڻي پنھنجي مائٽن ڏانهن موٽي وڃ"<ref name=" ٺٽوي " /><ref name =" حجر۲" > الاصابہ، ابن حجر، جلد ۴, صہ ۳۸۲ </ref><ref name =" قسطلاني ۳" > المواھب اللدنيہ، قسطلاني، جلد ۲, صه ۹۶</ref><ref name =" ڪثير ۳" > البدايہ والنھايہ، ابن ڪثير، جلد ۴, صہ ۳۷۴ </ref>. ===مليڪہ بنت ڪعب سان شادي ۽ طلاق=== سن ۸ ھجري رمضان جي مھيني جي پڄاڻي تي پاڻ ڪريم {{درود}} جن جي شادي مليڪہ بنت ڪعب ليثي ڪنائي/ڪندي سان ٿي. فتح مڪه وقت نبي ڪريم {{درود}} جي حڪم تي سندس پيءُ کي قتل ڪيو ويو ھو جيڪو ڏوراپو ڪجھ عورتن کيس ڏنو جنھن تي ان عورت بہ الله جي پناھ گھري ۽ نبي ڪريم {{درود}} جن کيس فارغ ڪري ڇڏيو<ref name=" ٺٽوي " /><ref name =" الاصابہ ۲" > الاصابہ، ابن حجر، جلد ۴, صہ ۴۱۰</ref><ref name ="خميس ۲ " > تاريخ الخميس، ديار بڪري، جلد ۲, صہ ۹۶</ref><ref name =" شامي ۴" > سبل الھدہ والرشاد، شامي، جلد ۱۱، صہ ۲۳۰ ۽ ۲۳۱ </ref>. ==مڪي زندگي== === نبوت کان اڳ واري زندگي=== جڏھن سندن عمر ۳۵ سال ٿي تہ قريش ڪعبي جي نئين سر تعمير ڪرائي ۽ جڏھن حجر اسود کي نصب ڪرڻ جو وقت آيو تہ انھن ۾ ھڪ تنازعو شروع ٿي ويو ھر قبيلي چاھيو پئي تہ اھو اعزاز انھن جي سردار کي ملي. ڪنھن ڏاھي بزرگ کين صلاح ڏني تہ جيڪو صبح ٿيڻ وقت سڀ کان اول ڪعبي ۾ داخل ٿئي ان کان فيصلو ڪرايو وڃي. جڏھن اھو وقت آيو تہ اھو داخل ٿيندڙ شخص نبي ڪريم {{درود}} ھيو ۽ انھن ڏسڻ سان ئي چوڻ شروع ڪيو تہ اھو امين ۽ سچو آھي. نبي ڪريم {{درود}} کين مشورو ڏنو ته حجر اسود کي چادر تي رکي سڀني قبيلن جا سردار گڏجي کڻن ۽ جڏھن انھن ايئن ڪيو ته نبي ڪريم {{درود}} اھو پٿر جتن ۾ کڻي نصب ڪيو<ref name=" Awan " />. مڪي ۾ ڏڪار اچڻ وقت ابوطالب جي اولاد مان علي جي سنڀال جو ذمو نبي ڪريم {{درود}} کنيو ۽ سندس مشوري تي جعفر بن ابوطالب ۽ ان جي خاندان جو ذمو عباس بن عبدالمطلب کنيو ھو <ref name=" Awan " />. بيبي خديجه رضه جي ڀائٽي مڪي جي بازار مان ھڪ اغوا بعد غلام بڻايل زيد بن حارث نالي ٻار خريد ڪري کيس تعفي ۾ ڏنو بيبي صاحبه اھو نبي ڪريم {{درود}} جي خدمت لاء سندن حوالي ڪيو. سندن شفقت ۽ محبت ڪري ٻار جي پاڻ سڳورن سان دل لڳي وئي. بعد ۾ حارث پٽ کي مڪي ۾ ڳولي لڌو تہ نبي ڪريم {{درود}} کان کيس خريد ڪري واپس حاصل ڪرڻ پئي چاھيو. نبي پاڪ حارث ۽ سندس ڀاء کي فرمايو تہ جيڪڏهن ٻار توھان سان وڃڻ چاھي تہ توھان بغير معاوضي جي کيس وٺي وڃو. جڏھن ٻار کي پيءُ ۽ چاچي ھلڻ لاء چيو تہ ان کين ۽ نبي پاڪ {{درود}} ڏانھن نھاريو ۽ وڃڻ کان انڪار ڪندي نبي ڪريم {{درود}} جي غلامي ۾ رھڻ پسند ڪيو. نبي ڪريم {{درود}} کيس آزاد ڪري پنھنجو گود ورتل پٽ بڻائڻ جو اعلان ڪري ڇڏيو<ref name=" Awan " />. شادي کان پوءِ ڪيترائي سال مڪي کان ڪجھ ميلن جي فاصلي تي جبل حرا ۾ واقع ھڪ غار ۾ عبادت ڪندا رھيا ان جبل کي ان ڪري جبل نور جو نالو ڏنو ويو<ref name=" Awan" />. اھا غار ۲۰۰۰ فٽ جي اوچائي تي واقع آھي. رمضان جو اڪثر پورو مھينو اتي گذاريندا هئا جتي ھڪ رات جبرائيل نازل ٿيو ۽ قرآن جي نزول جي شروعات ٿي <ref name=" Awan " />. [[Image:Cave Hira.jpg|thumb|left|upright=0.8|جبل نور ۾ واقع غار حرا جتي محمد صہ عبادت ڪندو ھو ۽ پھرين وحي نازل ٿي.]] === نبوت جو آغاز=== جڏھن پاڻ ڪريمن {{درود}} جن پنھنجي عمر مبارڪ جا چاليھ ورھيه پورا ڪيا، تڏهن کين نبوت جي نعمت سان نوازيو ويو<ref name ="شامي " > سبل الھدیٰ والرشاد فی سیرۃ خیرالعباد شامی از: محمد بن یوسف بن علی بن یوسف صالحی دمشقی المعروف شامی، جلد ۲ صہ ۲۲۵ </ref><ref name =" ٺٽوي" > بذل القوۃ فی حوادث سنی النبوۃ (سيرت هاشمي)، از: امام العصر مخدوم محمد ھاشم محدث ٺٽوي، ترجمو: پروفيسر اسرار احمد علوي، مھراڻ اڪيڊمي شڪارپور، ڇاپو ٻيو جولائي 2004ع </ref>. ان روايت تي عالمن جي اڪثريت کي اتفاق رھيو آھي<ref name=" ٺٽوي " />. جڏھن تہ ڪي ٿوريون روايتون اھڙيون بہ مليون آهن ، جن ۾ بعثت وقت عمر مبارڪ چاليھ ورھين کان ھڪ ڏينھن مٿي يا ڏھ ڏينھن مٿي يا وري ٻه مھينا مٿي بہ ٻڌائي وئي آھي<ref name=" ٺٽوي " />. پر پھرين روايت ئي سڀني کان وڌيڪ مشھور ۽ مقبول آهي<ref name=" ٺٽوي " />. محمد بن يوسف دمشقي المعروف شامي سميت مالڪي مسلڪ جي ابو عبدالله محمد بن عبدالباقي المعروف زرقاني پڻ پنھنجي ڪتاب ''شرح علیٰ المواھب اللدنیہ'' ۾ چاليھ سالن جي روايت کي صحيح ڄاڻايو آهي<ref name=" ٺٽوي" />. صحيح بخاري ۽ صحيح مسلم ۾ پڻ حضرت ابن عباس ۽ انس رضي اللّٰہ تعالیٰ عنھما کان پڻ ساڳي روايت نقل ڪيل آھي<ref name="ٺٽوي " />. سندن بعثت ھڪڙن راوين ربيع الاول ۽ ٻين رمضان شريف جي مھيني ۾ بيان ڪئي آھي<ref name=" ٺٽوي " />. ابن اسحاق، بيھقي، ابن ڪثير، ذھبي، قسطلاني، شامي ۽ زرقاني پنھنجي ڪتابن ۾ بعثت جو آغاز ربيع الاول ۾ سچن خوابن کي قرار ڏنو آهي<ref name=" علوي " />. قرآن مجيد ۾ سورة البقرہ جي آيت ۱۸۵ مطابق "رمضان اھو مھينو آھي جنھن ۾ قرآن نازل ڪيو ويو"<ref name="ٺٽوي " />. صحيح مسلم ۾ حضرت طابوقتادہ رضہ جي روايت مطابق بعثت سومر جي ڏينهن ٿي ھئي<ref name =" مسلم" > صحيح مسلم، جلد ۱, صہ ۳۶۸ </ref><ref name="ٺٽوي " />. مسلم روايتن مطابق ليلة القدر واري رات غار حرا ۾ ملائڪ جبرائيل سندس خدمت ۾ وحي کڻي آيو<ref name=" ٺٽوي " />. وحي ۾ سڀ کان پھريون جبرائيل سورة علق جون پھريون پنج آيتون پڙھيون جيڪي نبي ڪريم {{درود}} جن ورجايون<ref name=" ٺٽوي " /> <ref name ="بخاري " > صحيح بخاري، "ڪيف ڪان بدءالوحي"، جلد ۱ صہ ۶ ۽ ۷ </ref>. جبرائيل پھرين وحي مھل انساني شڪل ۾ آيو هو<ref name=" ٺٽوي " />. غار حرا مان موٽندي پاڻ سڳورو {{درود}} حضرت خديجه وٽ آيو ۽ ڏڪڻ لڳو ۽ فرمايائون ته مون کي چادر ڍڪايو جيڪا ڍڪائي وئي ۽ جڏھن اھا ڪيفيت ختم ٿي تہ سورة مدٽر جون پھريون پنج آيتون نازل ٿيون<ref name="ٺٽوي " /><ref name=" بخاري " />. خوف واري حالت ۾ بيبي سانئڻ کين تسلي ڏني جنھن بعد کيس پنھنجي سؤٽ ورقه بن نوفل ڏي وٺي آئي<ref name="ٺٽوي " />.سمورن مردن ۽ عورتن کان اڳ حضرت خديجه رضہ پاڻ سڳورن تي ايمان آندو ۽ سمورا مسلمان ان روايت بابت ساڳي راء رکن ٿا<ref name ="ابن الاثير " > اسد الغابہ، ابن الاثیر، جلد ۵ صہ ۴۳۴ </ref><ref name ="روض " > الروض الانف سھيلي، جلد ۱, صہ ۲۷۷-۷۸ </ref><ref name ="زرقاني " > شرح علي المواھب، زرقاني، جلد ۱, صہ ۲۳۷ </ref><ref name =" قسطلاني" > المواھب اللدنيہ، قسطلاني، جلد ۱ ، صه ۲۱۷ </ref>. بيبي سانئڻ جي اسلام آڻڻ کانپوءِ سندس چارئي نياڻيون: سيدہ زينب رضه، سيدہ رقيه رضه، سيدہ ام ڪلثوم رضه ۽ سيدہ فاطمه الزهراء رضه بہ اسلام جي دائري ۾ داخل ٿيون<ref name="ٺٽوي " />. اھا روايت زرقاني '''شرح اعلیٰ المواھب''' ۾ سيرت ابن اسحاق ۽ سيرت شامي جي حوالي سان نقل ڪئي آهي<ref name=" ٺٽوي " />. ھڪ روايت مطابق بيبي خديجه رضه کان بعد پھرين ايمان آڻيندڙ عورت [[فاطمه بنت خطاب]] ھئي <ref name ="زرقاني ۱ " > شرح علي المواھب اللدنيہ، زرقاني، جلد ۱, صہ ۲۴۶ </ref><ref name="ٺٽوي " />. مردن ۾ ابوبڪر صديق ساڳي بعثت واري سومر ڏينھن شام جي وقت اسلام قبول ڪيو<ref name="ٺٽوي " />. جنھن بعد ٻارن ۾ حضرت علي ڏھن سالن جي عمر ۾ اسلام قبول ڪيو<ref name=" ٺٽوي " />. ھڪ روايت مطابق حضرت علي، ابوبڪر صديق کان اڳ اسلام قبول ڪيو<ref name="ٺٽوي " />. عثمان غني، زبير بن عوام، عبدالرحمان بن عوف، سعد بن ابي وقاص ، طلحه بن عبيد پڻ حضرت ابوبڪر صديق رضه جي ذريعي اسلام ۾ داخل ٿيا<ref name=" ٺٽوي " /> ساڳي سال زيد بن حارث ۽ بلال حبشي، عامر بن فھيرا، ابوذر غفاري (جندب بن جنادہ) ۽ سندس وڏو ڀاءُ انيس بن جنادہ، ابو فڪيھه، عمار بن ياسر ۽ سندس پيءُ ياسر بن عامر ۽ ماء سميه بنت خباط ۽ ڀاء عبدالله بن ياسر، صھيب رومي، مصعب بن عمير، عياش بن ربيعه، ارقم بن ابي ارقم، عثمان بن مظعون ۽ سندس ٻہ ڀائر قدامه ۽ عبدالله، ۽ ابو عبيده، ابو سلمه عبدالله ۽ سندس ماء بره، عامر بن ابي وقاص، عبدالله بن مسعود ھذلي، جعفر بن ابو طالب، خنيس بن حذافه سھمي، عبيده بن حارث، سعيد بن زيد معيقيب بن ابي فاطمه، خالد بن سعيد، فاطمه بنت خطاب، اسامه بن زيد جي ماء ام ايمن حبشيه، عبدالله بن عباس جي ماء ام الفضل عرف لبابه، عبدالله بن مسعود جي ماء ام عبد پڻ اسلام ۾ داخل ٿيا<ref name=" ٺٽوي " />. پھرين وحي جي نزول بعد بيبي خديجه رضه پاڻ سڳورن {{درود}} کي ورقه بن نوفل ڏي وٺي آئي جنھن وحي جو احوال ٻڌي سندس نبوت جي تصديق ڪئي جنھن ڪري کيس مسلمان سمجھيو وڃي ٿو<ref name=" ٺٽوي " />. زرقاني '''شرح علیٰ المواھب اللدنيہ''' ۾ ورقه کي قطعي طور صحابي مڃيو آھي<ref name="ٺٽوي " />. ===تبليغ ۽ تڪليفون=== سن ۳ نبوي ۾ ۽ ڪن روايتن مطابق ۴ نبوي ۾ کين سورة الحجر جي آيت ۹۴ ذريعي کين کليل دعوت جو حڪم ڏنو ويو ۽ پاڻ سڳورن {{درود}} صفا واري ٽڪريءَ تي چڙهي قريش قبيلي وارن کي وڏي واڪي سڏ ڪري کلي عام اسلام جي دعوت ڏني جتي ابولھب سندن مخالفت ڪئي جنھن ڪري سورة الھب نازل ٿي<ref name=" ٺٽوي" />. مڪي جي مشرڪن سندن مخالفت شروع ڪئي پر ساڻس ابو طالب جي مڪمل تائيد ۽ حمايت حاصل هئي<ref name=" ٺٽوي" />. سن ۵ نبوي (615ع<ref name=" Awan " />) ۾ مسلمانن مڪي وارن جي ڏاڍ کان تنگ ٿي حبشه ڏانھن پھرين ھجرت ڪئي جن ۾ حضرت عثمان ، بيبي رقيه ، عبدالرحمان بن عوف، زبير بن عوام ، مصعب بن عمير ، ابو سلمه عبدالله ۽ ام سلمه سميت ٻارھن مرد ۽ پنج عورتون شامل ھيا<ref name=" ٺٽوي " /><ref name ="بيھقي " > دلائل النبوة بيھقي، جلد ۲, صه ۲۹۷ </ref><ref name =" ارقم" > زادالمعاد ابن قيم، جلد ۱, صه ۹۷ ۽ ۹۸ </ref>. ساڳي سال بيت الله ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} سورة نجم جي تلاوت شروع ڪئي جنھن وقت مشرڪن جو ھڪ وڏو ميڙ موجود ھيو ۽ جڏھن سجدي واري آيت آئي تہ نبي سڳورو {{درود}} سجدي ۾ ھليو ويو ۽ اتي موجود مسلمان پڻ سجدي ۾ ڪري پيا انھن سان گڏوگڏ سواء اميه بن خلف جي سمورن مشرڪن پڻ سجدو ڏنو<ref name=" ٺٽوي " /><ref name =" ھشام" > سيرت ابن ھشام جلد ۱ </ref><ref name=" جلد " /><ref name =" صحيح" > صحيح بخاري، جلد ۲ صه ۷۲۱</ref>. سن ۶ نبوي جي شروعات ۾ مسلمانن حبشه ڏانھن ٻيون ڀيرو ھجرت ڪئي. ان قافلي ۾ ۸۳ مرد ۽ ۱۸ عورتون شامل هيون<ref name =" اللدنيہ" > شرح المواھب اللدنيہ ، جلد ۱, صه ۲۸۷ </ref><ref name=" ارقم " /><ref name="ٺٽوي " />. قافلي ۾ جعفر بن ابو طالب سندس زال اسما بنت عميس، خنيس بن حذافه سھمي، مصعب بن عمير، معيقيب بن ابو فاطمه، مقداد بن اسود ڪندي، ابو عبيده بن جراح، خالد بن حزام، ام المومنين سودہ بنت زمعه پڻ شامل هئا<ref name =" سبل" > سبل الھدیٰ والرشاد، شامي، جلد ۲, صه ۳۶۳,۳۹۷ ۽ ۴۰۹ </ref>. ساڳي سال مشرڪن مسجد الحرام ۾ گڏجاڻي ڪئي جنھن ۾ ابوجھل، شيبه، عتبه، وليد بن عتبه، عمار بن وليد، عقبه بن ابي معيط، اميه بن خلف وغيره شامل هئا. رسول {{درود}} جن ڪعبي ۾ نماز پڙھي رھيا ھئا. ان مھل مسجد ٻاھران ميدان ۾ قرباني لاء اٺ ڪٺو ويو ھو. ان ميٽنگ مان ھم صلاح ٿيندي عقبه بن ابي معيط اٿيو ۽ اوجھ سان ڀريل اوجھري آڻي پاڻ سڳورن {{درود}} جي پٺي مٿان رکي. ان واقعي جي پروڙ ڏھن ورھين<ref name=" علوي " /> جي سيدہ فاطمه کي پئي ته مسجد ۾ ھلي آئي ۽ پنھنجي بابي جي پٺي تان غلاظت ھٽائي<ref name="ٺٽوي " />. ان وقت حضرت ابوبڪر صديق پڻ اتي پھتو<ref name="ٺٽوي " />. ساڳي سال عمار بن ياسر جي ماء سميه بنت خباط کي ابوجھل نيزو ھڻي شھيد ڪيو ويو<ref name="ٺٽوي " />. سن ۶ نبوي ۾ پاڻ سڳورا {{درود}} صحابي ارقم بن ابي ارقم جي گھر اچي ترسيا جتي مسلمان گڏ ٿي نماز پڙھندا ھيا جيڪو سلسلو حضرت عمر بن خطاب جي اسلام ۾ داخل ٿيڻ تائين جاري رھيو جنھن بعد مسلمانن گڏجي ڪعبي اندر نماز پڙھڻ جي شروعات ڪئي<ref name="ٺٽوي " />. مخدوم محمد هاشم ٺٽوي لکي ٿو تہ دار ارقم مسجد الحرام لڳ صفا جي ٽڪري وٽ موجود ھيو جنھن کي خليفي ھارون رشيد جي حبشي نسل واري ماء خيزران نئين سر جوڙائي تبرڪ طور ھڪ مسجد قائم ڪئي جنھن ڪري ھاڻي اھو دار خيزران سڏجي ٿو<ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال ھڪ روايت مطابق حضرت حمزہ اسلام ۾ داخل ٿيو ۽ ٽي ڏينهن بعد حضرت عمر بن خطاب دار ارقم ۾ اچي اسلام قبوليو<ref name=" ٺٽوي " />. ان کان اڳ نبي ڪريم {{درود}} جن دعا گھري ھئي تہ: {{quote| "اي الله! عمرو بن ھشام ۽ عمر بن خطاب مان جيڪو توکي وڌيڪ پيارو ھجي، ان جي ذريعي اسلام کي سگھ بخش."|<ref name ="ابن حجر " > الاصابہ، ابن حجر، جلد ۲, صه ۵۱۸ </ref>|}} ھڪ روايت مطابق ساڳي سال عبدالله بن عمر پڻ مسلمان ٿيو ھو<ref name=" ٺٽوي " />. ان کان سواءِ ان الخير سلمه پڻ دار الارقم ۾ اچي مسلمان ٿي جيڪا ابوبڪر صديق جي ماء ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۷ نبوي ۾<ref name ="حجر " > فتح الباري، حافظ ابن حجر، جلد ۷, صه ۱۴۷ </ref> ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق ۸ نبوي ۾ محرم جي چنڊ ڏسڻ سان ئي قريش وارن بنو جو ھاشم ۽ بنو عبدالمطلب سان مڪمل بائڪاٽ جو اعلان ڪيو جنھن سبب نبي ڪريم {{درود}} جن کي شعب ابوطالب ۾ نظر بند ٿيڻو پيو<ref name=" ٺٽوي " />. شعب ابوطالب جبل ابو قبيس جي وچان ھڪ جابلو لڪ ھيو جيڪو بنو هاشم جي مورثي ملڪيت ھو<ref name ="عاصم " > سفرنامہ ارض القرآن (اردو)، محمد عاصم، صہ ۱۵۴ </ref>. بائڪاٽ جي ڪاروائي لکت ۾ ڪئي وئي جنھن کي بيت الله ۾ لٽڪايو ويو جنھن ۾ لکيل ھو ته<ref name=" ٺٽوي " />: {{quote|محمد {{درود}} کي بنو ھاشم بنو مطلب سان گڏ مڪي مان شھر نيڪالي ڏني ويندي. ڪوبه ماڻھو ساڻن مٽي مائٽي يا سڱابندي وغيره نہ ڪندو. کاڌي پيتي جي ڪابہ جنس وٽن پھچڻ نہ ڏني ويندي. ڪوبه ماڻھو نہ کانئن ڪجھ خريد ڪندو ۽ نہ وري ڪا شئي کين وڪرو ڪري سگھندو. مسلمانن سان ان وقت تائين ڪنھن بہ قسم جو ڪو ٺاھ يا ساڻن ڪابہ نرمي نہ ڪئي ويندي، جيستائين ھو محمد {{درود}} کي قريش وارن جي حوالي نہ ڪندا |<ref name =" سيرت" > سيرة ابن ھشام، جلد ۲، صه ۱۴ </ref>|}} سن ۸ نبوي ۾ مشرڪن آسماني نشاني جو مطالبو ڪيو ۽ نبي ڪريم {{درود}} جن کين چوڏھين جي چنڊ واري رات شق القمر وارو معجزو ڏيکاريو<ref name=" ٺٽوي " />. مسلمانن جي عقيدي مطابق پاڻ سڳورن {{درود}} چنڊ ڏانھن پنھنجي آڱر سان اشارو ڪيو جنھن سان چنڊ ٻہ الگ اڌ ٿي ٿي ويو. پر مشرڪن ان کي وڏو جادو قرار ڏنو<ref name=" ٺٽوي " />. عبدالله بن عباس جي ولادت شعب ابوطالب ۾ ٿي جنھن بعد ساڳي سال بائڪاٽ واري دستاويز کي سن ۱۰ نبوي اڏھي کائي وئي ۽ اھو احوال ابو طالب پاڻ سڳورن {{درود}} جن کي ٻڌايو<ref name=" سيرت " /><ref name =" الروض" > الروض الانف سھيلي، جلد ۲, صه ۱۲۷ ۽ ۱۲۸ </ref><ref name =" دلائل۱" > دلائل النبوة، بيھقي، جلد ۲, صه ۳۱۱-۳۱۵ </ref><ref name ="ابن سعد " > الطبقات الڪبریٰ، ابن سعد، جلد ۱, صه ۱۳۱, </ref>. مشرڪ ان واقعي تي لڄي ٿيا ۽ ٽي سالن جي ظلم ۽ ڏاڍ بعد ابو طالب جي زندگي دوران ان معاهدي تان پاڻ ئي ھٿ کڻي ويا جنھن بعد نبي ڪريم {{درود}} جن پنھنجي ڪڙم قبيلي سان گڏجي مڪي اندر پنھنجي اباڻن گھرن ڏانھن موٽي آيا<ref name=" ٺٽوي " />. ان بعد معراج جو واقعو پيش آيو<ref name=" Awan " />. ساڳي سال رمضان جي ۷ تاريخ تي ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق ذوالحج جي مھيني ۾ ابو طالب جو انتقال ٿيو<ref name="ٺٽوي " />. ابو طالب جي انتقال بعد ابو لھب ملي ڀگت سان پاڻ کي بنو ھاشم جو سردار قرار ڏئي نبي ڪريم {{درود}} کي بنوھاشم قبيلي مان نيڪالي ڏيڻ جو اعلان ڪيو جنھن جو مطلب کين قبيلائي تحفظ کان محروم ڪري سندن قتل لاء راھ ھموار ڪرڻ ھيو<ref name="Awan " />. ساڳي سال شوال جي ۲۷ تاريخ تي پاڻ سڳورا {{درود}} جن طائف ويا جتي ثقيف قبيلي وارن کي اسلام جي دعوت ڏني. اتي ۲۶ ڏينهن ترسيا پر طائف وارن کين ستايو ۽ تڪليفون ڏنيون<ref name=" ٺٽوي " />. مسلمانن جي عقيدي مطابق طائف مان واپسي تي نخلہ نالي ڳوٺ ۾ منزل ڪئي جتي ۷ جنن جو وفد ساڻن مليو جن اسلام جي دعوت قبول ڪئي<ref name=" ٺٽوي " />. ڪجھ صاحب علم ماڻھن جو خيال آهي تہ لفظ جن معني غائب آھي جيڪو لفظ ريگستان جي خانه بدوش بدوي قبيلن لاء پڻ استعمال ڪيو ويندو ھو ڇوته اھي عربن جي تمدني زندگي ۾ ڪٿي بہ ڏسڻ ۾ نہ ايندا ھيا. محمد هاشم ٺٽوي ڪتاب آڪام المرجان جو حوالو ڏيندي لکيو آهي ته مڪي ۽ مديني ۾ جنن جا مختلف وفد ڇھ ڀيرا جدا وقتن تي پاڻ سڳورن {{درود}} جي جي خدمت ۾ حاضر ٿيا<ref name="ٺٽوي " /><ref name =" شبلي" > آڪام المرجان، ابو عبدالله شبلي، صه ۴۶ </ref>. سن ۱۱ نبوي (620ع<ref name=" Awan" />) ۾ مديني کان آيل حاجين (منیٰ ۾<ref name=" Awan " />) عقبه جي ويجھو رسول {{درود}} جي ھٿ مبارڪ تي بيعت ڪئي جنھن سان مديني وارن اسلام ۾ داخل ٿيڻ جي شروعات ڪئي<ref name=" ٺٽوي " />. ان کي بيعت عقبه سڏيو ويندو آهي. ان ۾ روايتن مطابق ۶ يا ۸ ڄڻا شامل هئا جن ۾ ابو اسامه اسد بن زرارہ خزرجي، برآء بن معرور بن صخر اوسي ، ابوالھيثم بن تيھان، معاذ بن حارث ۽ ان جا ٻہ ڀائر جن ۾ عوف بن حارث پڻ شامل ھئا<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۱۲ نبوي ۾ معراج وارو واقعو پيش آيو<ref name="ٺٽوي " />. ساڳي سال رجب جي مھيني ۾ عقبه جي مقام لڳ ٻين بيعت ڪئي وئي جنھن ۾ مديني کان آيل ۱۳ ڄڻا ھرھڪ بشير بن سعد، سعد بن معاذ، عبدالله بن عمرو ۽ سندس ننڍڙو پٽ جابر بن عبدالله، اسيد بن حضير، ابي بن ڪعب، عبادہ بن صامت، ابو مسعود عقبه بن عمرو، ذڪوان بن عبد قيس زرقي، رافع بن مالڪ، قطبہ بن عامر، عتبہ بن عامر ۽ عويد بن ساعدہ شامل هئا<ref name=" ٺٽوي " />. ان زماني ۾ حج رجب جي مھيني ۾ ان ڪري ٿيندو ھو جو مشرڪن ۾ جھالت سبب نسي جو رواج ھو يعني ھو پنھنجي مرضيءَ موجب ڦيرڦار ڪري ان کي اڳي پوء ڪندا ھئا<ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال مصعب بن عمير کي مديني قرآن ۽ نماز پڙھائڻ لاء موڪليو ويو<ref name=" ٺٽوي" />. سن ۱۳ نبوي ۾ ذوالحج جي مھيني ۾ عقبه وٽ ٽين بيعت ڪئي وئي<ref name=" ٺٽوي " />. بيعت ڪندڙ جماعت ۾ ۷۳ مرد ۽ ۲ عورتون شامل هيون جن ۾ ابو رفاعہ رافع بن مالڪ عجلاني، ابو لبابه رفاعہ بن عبدالمنذر اوسي، ابو طلحه زيد بن سھل خزرجي، سعد بن ربيع خزرجي، عبدالله بن جبير، عبدالله بن رواحہ، عبدالله بن زيد حارثي، مشھور شاعر ڪعب بن مالڪ، معاذ بن جبل شامل هئا<ref name=" ٺٽوي " />. == مدني زندگي== ===يثرب ڏانھن ھجرت=== سن ۱ ھجري ۾ خميس ڏينهن ربيع الاول جو چنڊ ڏسي نبي ڪريم {{درود}} جن مڪي کان يثرب ڏانھن ھجرت شروع ڪئي. ان وقت ساڻس گڏ حضرت ابوبڪر صديق رضه ۽ ان جو غلام عامر بن فھيرہ ۽ ھڪ ٽيون شخص عبدالله بن اريقط ديلي پڻ گڏ ھيا<ref name=" ٺٽوي" /><ref name ="الھشام " > السيرة النبويه، ابن ھشام، جلد ۲, صه ۱۲۹ </ref><ref name =" البدايہ" > البدايہ والنھايہ، ابن ڪثير، جلد ۳, صه ۱۷۶ </ref><ref name ="سمھودي " > وفاءالوفا، علامه سمھودي، جلد ۱, صه ۲۳۸ </ref><ref name ="قتيبہ " > المعارف، ابن قتيبه، صه ۸۹</ref><ref name ="بڪري " > تاريخ الخميس، ديار بڪري، جلد ۱, صه ۳۲۴</ref>. ان وقت عبدالله بن اريقط غير مسلم ھيو<ref name=" ٺٽوي " />. ھي جابلو توڙي ميداني رستن جي وڏي ڄاڻ رکندڙ ھيو ۽ ھجرت وقت غار ثور لڳ ٻہ ڏاچين سميت اتي پھتو ھو ۽ کين ڳاڙهي سمنڊ واري غير معروف رستي کان يثرب وٺي آيو<ref name="علوي " />. ھجرت وقت پاڻ سڳورن {{درود}} جن دعا گھري تہ: {{quote|اللهم اعنى علیٰ هول الدنيا وعوآئق الدهر و مصآئب اللیالی والایام۔<br/> "اي منھنجا مالڪ، منھنجي مدد فرماءِ، دنيا جي مصيبتن کان، زماني جي رڪاوٽن کان ۽ رات ڏينھن جي گردشن کان" |<ref name=" ٺٽوي " /><ref name=" البدايہ " />|}} غار ثور ۾ جمعي ، ڇنچر ۽ آچر واريون ٽي راتيون ترسيا<ref name=" ٺٽوي " /><ref name ="فتح باري " > فتح باري، حافظ ابن حجر عسقلاني، جلد ۷, صه ۱۶۸ </ref> ۽ پوءِ سومر واري رات چنڊ جي پنجين تاريخ ان غار مان نڪري پنڌ شروع ڪيو ۽ ربيع الاول جي ٻارھين تاريخ سومر ڏينھن ڪچڙي منجھند مھل مديني لڳ قبا ۾ داخل ٿيا جتي ڏھن راتين کان مٿي ترسيا ۽ مسجد قبا جوڙائي پوء جمعي جي ڏينهن ربيع الاول جي ۲۳ تاريخ تي مديني ۾ اندر داخل ٿيا<ref name="ٺٽوي " />. ۱۶ ربيع الاول ۱ ھ تي جمعي جي ڏينھن 2 جولاء 622ع تي يثرب جي سرزمين تي قدم رکيو ۽ پھريون قيام يثرب کان 2 ميل پري قبا جي مقام تي ڪيو<ref name=" Awan " />. علي بن ابي طالب پڻ پيادل ھجرت ڪري ان. مقام تي انھن سان مليو<ref name=" Awan " />. اھا اسلام جي پھرين مسجد ھئي<ref name=" علوي " />. ھڪ ٻي روايت مطابق ۱۲ ربيع الاول تي مديني ۾ داخل ٿيا<ref name=" ٺٽوي " />. حضرت علي ڪرم الله وجهه ھجرت ڪري قبا ۾ پھتا. قبا ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} جن حڪم ڏنو ته ھجرت واري ڏينھن کان اسلامي تاريخ جي شروعات ڪئي وڃي ۽ سال جو پھريون مھينو محرم مقرر ڪيو وڃي<ref name =" اسيرة" > السيرة النبويہ، ابن ڪثير، جلد ۲, صه ۲۸۸ </ref>. بني عامر بن عوف وارن جي دعوت تي قبا ۾ 14 ڏينھن ترسيا<ref name=" Awan " />. ===مديني ۾ آجيان ۽ مسجد نبوي جي قيام=== سن ۱ ھجري ۾ جمعي جي ڏينهن قبا کان مديني وڃڻ وقت ۲۳ ربيع الاول تي سالم بن عوف وارن جي ڳوٺ ۾ جمعي جي نماز پڙھي پوء مديني پھتا<ref name=" ٺٽوي " />. مديني ۾ مردن، عورتن ۽ ٻارن خوشي ۾ ٻاھر نڪري سندن آجيان ڪئي. پاڻ سڳورا {{درود}} ڏاچِي تي سوار ھيا. ھر قبيلي جي ماڻھن ڏاچِي جي مھار جھلي کين سندن مھمان ٿيڻ لاء عرض ڪري رھيا ھئا. پاڻ {{درود}} فرمايو تہ " توھان ڏاچِي کي ڇڏيو! ھوءَ الله جي امر سان ئي ويھندي"<ref name=" ٺٽوي " /><ref name =" سيرت ابن ھشام" > سيرت، ابن ھشام، جلد ۲, صه ۱۴۱ </ref>. ڏاچِي ابو ايوب انصاري جي گھر آڏو پھچي اتي ويھي رھي. پاڻ {{درود}} جن ابو ايوب انصاري جي گھر ست مھينا ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق ھڪ مھيني کان گھٽ ترسيا ۽ حجرن ۽ ڪمرن جي اڏاوت جو ڪم شروع ڪرايو پوء اتي منتقل ٿيا. جنھن بعد مسجد نبوي جو بنياد رکيو ويو<ref name=" ٺٽوي " />. [[File:Dalailkhayrat.jpg|220 px|thumb|پندرھين صدي ۾ مسجد نبوي جي ٺاھيل دستاويزي تصوير ]] ===رياست جو قيام=== مسجد نبوي عبادتن جي روحاني مرڪز، ديني تعليم جي اداري ھجڻ سميت سياسي ۽ فوجي معاملن لاء رياستي صدر مقام پڻ ھئي جتي نبي ڪريم {{درود}} جن رياستي معاملا طئي ڪرڻ ۾ مشغول رھندا ھيا<ref name="Awan " />. ===ميثاق مدينه=== مديني جي ٻاھران يھودي قبيلا بنو قريظه ، بنو نضير ۽ بنو قينقاع رھندڙ ھيا جن سان نبي ڪريم {{درود}} جن ھڪ معاھدو ڪيو جنھن کي ميثاق مدينه جو نالو ڏنو ويو جنھن مطابق مسلمان ۽ يھودي پاڻ ۾ اتحادي رھندا ۽ ڪنھن بہ ٻاھرين جي حملي وقت پاڻ ۾ گڏجي شھر جو دفاع ڪندا <ref name=" Awan " />. ان معاهدي تحت يھودين کي جان ، مال ، آبرو ، مذھبي آزادي ۽ سندن داخلي معاملن ۾ مڪمل خودمختياري جو تحفظ ڏنو ويو<ref name=" Awan " />. ===مدني دؤر=== سن پھرين ھجري ۾ اذان ۽ اقامت جي شروعات ڪئي وئي<ref name="ٺٽوي " />. ساڳي سال عبدالله بن زبير قبا ۾ ڄائو جيڪو ھجرت ۾ ڄمندڙ پھريون ٻار ھيو<ref name=" ٺٽوي " />. ھڪ روايت مطابق ساڳي سال زڪوات فرض ڪئي وئي ۽ ٻي روايت مطابق ۲ ھجري ۾ رمضان جي روزن بعد فطري ادا ڪرڻ جو حڪم آيو جنھن بعد زڪوات کي فرض ڪيو ويو<ref name=" ٺٽوي " />. ۱ ھجري ۾ شوال جي مھيني دوران ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق ۲ ھجري ۾ بيبي عائشه رضه جي رخصتي ٿي<ref name="ٺٽوي " />. ۱ ھجري ۾ جڏهن نبي ڪريم {{درود}} جن ابو ايوب انصاري جي گھر پھتا ان وقت عبدالله بن سلام پنھنجي خاندان سميت اسلام ۾ داخل ٿيو. ساڳي سال يھودين جي بنو قريظه قبيلي جي عثمان بن اشھل قرظي جو کجين جي باغ ۾ نوڪري ڪندڙ سلمان فارسي رضه ۽ ڏھن سالن جو انس بن مالڪ انصاري خزرجي پڻ اسلام ۾ داخل ٿيا. پاڻ سڳورن {{درود}} جي نياڻي سيده رقيه رضه رمضان جي مھيني سن ۲ ھجري ۾ وفات ڪئي. سن ۲ ھجري ۾ بطن رابغ ۾ عبيدہ بن حارث جي اڳواڻي ۾ پاڻ سڳورن طرفان موڪليل جھادي مھم دوران بطن رابغ ۾ الله جي راھ ۾ پھريون تير سعد بن ابي وقاص ھلايو<ref name="ٺٽوي " /><ref name =" دنيہ" > المواھب اللدنيہ، قسطلاني، جلد ۲, صہ ۶۱</ref>. ساڳي سال قبلي جي تبديلي جو واقعو ٿيو جنھن تحت بيت المقدس جي جاء تي ڪعبة الله کي مسلمانن جو قبلو مقرر ڪيو ويو. اھو اڱاري جو ڏينهن ھيو ۽ پاڻ سڳورا {{درود}} جن بنو سلمه وارن جي مسجد ۾ ٻنپھرن جي نماز پڙھائي رھيا ھئا ۽ جڏھن پھريون ۲ رڪعتون پوريون ڪيائون تہ ان وچ ۾ حڪم نازل ٿيو<ref name ="طبري " > تاريخ طبري، جلد ۲, صه ۱۶۸</ref><ref name=" ٺٽوي " />. ۽ نماز دوران پاڻ سڳورن {{درود}} جن رخ ڦيرائي ڪعبي طرف ڪيو ۽ مقتدين بہ ان عمل کي ورجايو<ref name=" ٺٽوي " /> ۽ باقي ۲ رڪعتون ڪعبي طرف منھن ڪري پڙھيون ويون جنھن ڪري ان مسجد تي مسجد قبلتين جو نالو پئجي ويو. ساڳي سال پاڻ سڳورن {{درود}} جن عاشوري جي ڏينهن روزو رکيو ۽ ماڻھن کي فرمايو تہ روزو انھن تي واجب آهي<ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال يعني ۲ ھجري ۾ رمضان جا روزا فرض ڪيا ويا ۽ ساڳي سال نبي ڪريم {{درود}} جن تي صلوات پڙھڻ جو حڪم آيو<ref name="ٺٽوي " />. ھن سال فطري ادا ڪرڻ جو حڪم ۽ ٻنھي عيدن تي عيد نماز پڙهڻ جو حڪم پڻ نازل ٿيو. نبي ڪريم {{درود}} جن عيد الفطر جي پھرين نماز ۽ عيد الاضحي جي پھرين نماز پڻ ھن سال پڙھايون ۽ ساڳي سال قرباني ڪرڻ جو حڪم ڏنو ويو<ref name="ٺٽوي " />. ساڳي سال عبدالله بن مسعود حبشه مان مديني موٽي آيو. ھن سال اسلامي تاريخ جو ڪنھن بہ سريا جي پھرين سپه سالار عبدالله بن جحش واري سريه ۾ مسلمانن ھٿان پھريون مشرڪ ماريو ويو جنھن جو نالو عمرو بن العلاء حضرمي ھيو ۽ ان سريا ۾ مشرڪن جا پھريون دفعو ٻہ ماڻھو قيدي ٿيا جن ۾ حڪم بن ڪيسان ۽ عثمان بن عبدالله شامل هئا <ref name=" ٺٽوي " />. ھن سال جنگ بدر لاء تياري دوران سعد بن عبادہ ھڪ زرہ '''ذات الفضول''' جي نالي سان نبي ڪريم {{درود}} جن جي حوالي ڪئي جيڪا سڄي ڄمار پاڻ سڳورن {{درود}} جن وٽ رھي<ref name=" ٺٽوي " />. آخري زماني ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} اھا زرہ 30 سير جون (barley) جي عيوض ابو شحم نالي يھودي وٽ گروي رکي ھئي، جيڪا سندن وصال بعد ابوبڪر صديق رضه اھو قرض ادا ڪري ڇڏائي<ref name=" ٺٽوي " />. ۱۲ رمضان سن ۲ ھجري (624ع) تي ۳۰۰ مسلمانن جي لشڪر سان، جن ۾ ۶۰ مھاجر ۽ باقي انصار شامل هئا، مديني مان بدر طرف روانا ٿيا<ref name=" Awan " />. ,نڪرڻ وقت ابولبابہ کي مديني جو گورنر مقرر ڪيو ويو<ref name=" Awan " />. بدر ڳوٺ واپاري قافلن واري رستي لڳ مديني کان ۸۰ ميلن جي فاصلي تي واقع ھيو<ref name="Awan " />. مڪي جي قريش جي لشڪر ۾ سازوسامان سميت ھڪ ھزار ماڻھو ھيا جن جو سپه سالار عتبه ابن ربيعه ھيو. ان لشڪر ۾ ۱۰۰ گھوڙيسوار پڻ ھيا<ref name=" Awan " />. غزوه بدر ۾ جڏھن مسلمان روحا ٽپي صفراء ويجھو پھتا تہ پاڻ سڳورن {{درود}} اصحابين سان مشورو ڪيو. جنگ دوران عڪاشہ بن محصن اسدي جي تلوار ٽٽي پئي ته پاڻ سڳورن {{درود}} جن ان کي کجي جي ھڪ ڳاني ڏئي ان جي مدد سان مقابلو ڪيو<ref name="ٺٽوي " />. ھن اھا ڳاني مرڻ گھڙي تائين پاڻ وٽ سنڀالي رکي ھئي. بدر جي جنگ ۾ عبدالله بن سھيل ڪافرن جو لشڪر ڇڏي مسلمان ٿي اسلامي لشڪر ۾ شامل ٿيو. ھن سال غنيمت جو مال مسلمانن لاء حلال ڪيو ويو. جنگ بدر ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن کي ذوالفقار نالي تلوار ھٿ آئي جيڪا مشرڪن مان عاص بن منبه يا ھڪ ٻي روايت مطابق نبيه بن حجاج جي ملڪيت ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. اھي ٻئي غزوہ بدر ۾ مارجي ويا هئا. ھڪ روايت مطابق بعد ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} جن اھا تلوار حضرت علي ڪرم الله وجهه کي عطا ڪئي ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. غزوه بدر ۾ ۱۴ مسلمان شھيد ٿيا جن ۾ ۶ مھاجر ۽ ۸ انصار ھيا. ابو جھل، عتبہ بن ربيعه، شيبه بن ربيعه، اميہ بن خلف، ۽ وليد بن عتبہ سميت ۷۰ ڄڻا ھن جنگ ۾ مارجي ويا. ابو جھل زخمي ٿيل پوئين پساهن ۾ ھيو عبدالله بن مسعود تلوار سان سر قلم ڪيو<ref name=" ٺٽوي " />. ۷۰ ڄڻا قيد ڪيا ويا جن ۾ عباس بن عبدالمطلب ، عقيلي بن ابو طالب ، نوفل، اسود ابن عامر پڻ شامل هئا. رسول ڪريم {{درود}} مسلمانن کي سختي سان تاڪيد ڪئي تہ قيدين سان نرمي وارو ورتاءُ رکن<ref name=" Awan " />. سن ۲ ھجري ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن حضرت علي ڪرم الله وجهه جي ڪنيت ابو تراب تجويز ڪئي<ref name=" ٺٽوي " />. غزوه بدر کان پوءِ ساڳي سال ابو لهب عدسہ نالي ھڪ موذي ۽ وچڙندڙ چمڙي جي بيماري ۾ فوت ٿي ويو<ref name ="الھدہ " > سبل الھدہ والرشاد، شامي، صہ ۶۷ </ref><ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال پاڻ سڳورن {{درود}} پنھنجي نياڻي سيدہ فاطمه الزهراء رضه جو نڪاح حضرت علي ڪرم الله وجهه سان ڪرايو. سن ۳ ھجري ۾ شعبان جي مھيني ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن جو بيبي حفصه بنت عمر سان نڪاح ٿيو. ساڳي سال رمضان جي مھيني ۾ سندن نڪاح بيبي زينب بنت خزيمه ھلاليه سان ٿيو. ھن سال پاڻ سڳورن {{درود}} جن جو ڏھوٽو عبدالله بن عثمان بن عفان وفات ڪري ويو<ref name="ٺٽوي " />. ربيع الاول جي مھيني ۾ ساڳي سال سندن نياڻي سيدہ ام ڪلثوم جو نڪاح عثمان بن عفان رضه سان ٿيو ۽ ساڳي سال امام حسن رضه جو جنم ٿيو. ان جو نالو والدين حرب رکيو پر نبي ڪريم {{درود}} جن کيس حسن جو نالو ڏنو<ref name=" علوي" />. شبر، شبير ۽ مشبر ھارون نبي جي پٽن جا نالا ھيا جيڪي عبراني زبان جا لفظ ھيا انھن جو عربي بدل حسن ، حسين ۽ محسن ھيا<ref name="علوي " />. سن ۳ ھجري ۾ ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق ۴ ھجري ۾ شراب کي حرام ڪيو ويو<ref name=" طبري " />. ساڳي سال شوال جي مھيني ۾ غزوه احد وارو واقعو پيش آيو جنھن ۾ ۷۰ اصحابي شھيد ٿيا جن ۾ حمزہ رضه، مصعب بن عمير رضه ، عبدالله بن جحش رضه پڻ شامل هئا<ref name="ٺٽوي " />. بدر جي شڪست ھڪ سال پوء قريش مڪي مان ۳۰۰۰ ماڻھن جو لشڪر مديني تي حملي لاء موڪليو ۽ مسلمانن جو ۱۰۰۰ ماڻھن جو لشڪر مديني مان نڪتو جنھن مان عبدالله بن ابي ۽ سندس ۳۰۰ ساٿي شوط واري مقام لڳ رستي مان ئي واپس مديني موٽي ويا جنھن سبب بنو سلمه ۽ بنو حارثه قبيلن جا ماڻھو پڻ دلشڪستا ٿيا ۽ انھن پڻ موٽڻ جو ارادو ڪيو ھو پر پوء باقي ۷۰۰ ڄڻا جبل احد جي ڪڇ لڳ مديني کان ۴ ميلن جي فاصلي تي پھتا جتي جنگ لڳي<ref name =" مودودي" > تفھيم القرآن، مولانا ابوالاعلیٰ مودوي، جلد ۱, صه ۲۳۰، ۲۸۴, ۲۸۵، ۳۰۰, ۳۵ ايڊيشن، </ref>. قريش جو لشڪر ۱۲ شوال سن ۳ ھجري (20 مارچ 625ع) تي جبل احد لڳ اربع جي ڏينهن خيما کوڙيا ۽ مسلمانن جو لشڪر جمعي ڏينهن مديني مان روانو ٿيو<ref name=" Awan " />. مسلمانن جي پٺيان احد جبل ھيو ۽ سامھون مڪي وارن جو لشڪر ، پاسي ۾ ھڪ جابلو لنگھ تي عبدالله بن جبير جي قيادت ۾ ۵۰ تيراندازن جو جٿو ويھاريو ويو جن کي حڪم ھيو تہ ڪنھن کي بہ مسلمانن جي لشڪر طرف اچڻ نه ڏين ، ڪنھن صورت ۾ بہ اتان نہ ھٽن ڀلي کڻي پکين کي انھن جون ٻوٽيون نوچيندي ڇونہ ڏسن پر جاء تان ھرگز نه ھٽن<ref name=" مودودي " />. نبي ڪريم {{درود}} جن عبدالله بن جبير جي سرواڻي ۾ پنجاھ کن تيراندازن کي ٻن جبلن وچ واري گھاٽ تي مقرر ڪيو ھو ۽ حڪم ڏنو ھو تہ ھر حالت ۾ پير پٺتي نہ ھٽائين پوء کڻي سوڀ ٿئي يا نہ ٿئي. عبدالله بن جبير ۽ ڪجھ ڄڻا حڪم تي ڪاربند رھيا باقي ٻيا سڀ مال غنيمت جي ميڙڻ ۾ لڳي ويا. عبدالله بن جبير پنھنجي مقام تي ئي شھيد ٿي ويو<ref name=" ٺٽوي" /><ref name ="دلائل " > دلائل النبوة، بيھقي، جلد ۳, صه ۲۲۹</ref><ref name=" مودودي " />. ،،مشرڪن جي لشڪر ۾ خالد بن وليد رسالدار ھيو جنھن صورتحال جو فائدو وٺندي ۱۰۰ گھوڙي سوارن جي دستي کي احد جبل جي پٺيان ڦيرائي ان جابلو لنگھ کان مسلمانن جي لشڪر تي حملو ڪيو جنھن سان بازي ڦري وئي ۽ ڀڄي ويل دشمن پڻ موٽي اچي حملي آور ٿيا<ref name=" مودودي " />. رڳو ڪجھ جانثار مقابلي ۾ ڄمي بيٺا باقي مسلمانن ۾ ڀاڄ پئجي وئي<ref name=" مودودي " />. جنگ ۾ اھو اڃان تائين حل نہ ٿي سگھندڙ معمو بڻيل آهي تہ آخر مڪي وارا مڪمل فتح کان اڳ ڇو اتان پوئتي موٽي ھليا ويا<ref name=" مودودي " />. غزوه احد ۾ عتبه بن ابي وقاص پاڻ سڳورن {{درود}} کي پٿر ھيون جنھن سان اڳين ڏندن مان ساڄي پاسي ھيٺيون ڏند مبارڪ شھيد ٿيو<ref name="ٺٽوي " />. ابي بن خلف پاڻ سڳورن {{درود}} مٿان تلوار سان حملو ڪيو ان وقت پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي ھٿ ۾ ھڪ ننڍڙو نيزو ھيو، جڏھن ويجھو ٿيو تہ ان مشرڪ کي اھو نيزو ھنيو جنھن سان سندس پاسيراٽيون ڀڄي پيون جيڪو پوء مڪي کان ھڪ ڏينھن جي پنڌ تي واقع مرالظھران نالي ڳوٺ ۾ فوت ٿي ويو<ref name=" ٺٽوي " />. مشرڪن جي لشڪر مان عبدالله بن شھاب پاڻ سڳورن {{درود}} ڏانھن تير اڇلائي کين زخمي ڪيو. اھو بعد ۾ مسلمان ٿيو ۽ امام زھري جو ڏاڏو ھيو<ref name="ٺٽوي " />. کيس عبدالله اصغر پڻ سڏيندا هئا<ref name ="سيرتون " > سيرة ابن اسحاق، صه ۳۰۵ ۽ سيرت ابن ڪثير جي جلد ۳ ، صه ۵۹</ref>. غزوہ احد ۾ عبدالرحمان بن عوف کي ۲۱ زخم رسيا<ref name=" ٺٽوي " /><ref name ="ھشام ابن " > سيرت ابن ھشام، جلد ۲, صہ ۸۸ </ref>. احد جي جنگ ۾ ۷۰ مسلمان شھيد ٿيا<ref name=" مودودي " />. ابوسفيان ويندي وقت مسلمانن کي چيلينج ڪيو تہ ايندڙ سال بدر جي ي مقام تي انھن سان مقابلو ٿيندو.<ref name=" مودودي " /> احد جي شھيدن مان نبي ڪريم {{درود}} جن پھريان حمزه رضه جي نماز جنازه پڙھائي ۽ بعد ۾ سڀني شھيدن جي. ھر شھيد کي آڻي حمزه رضه جي ميت ڀرسان رکيائون پوء ان جي نماز پڙھي وئي اھڙي طرح حمزه رضه جي مٿان ۷۰ ڀيرا نماز پڙھي وئي. ان روايت جي بنياد تي حنفين ويجھو شھيد جي نماز پڙھي ويندي آهي<ref name=" ٺٽوي " />. ھڪ روايت مطابق نبي ڪريم {{درود}} جن شھيدن جي جنازي جي نماز نہ پڙھائي ھئي ان ڪري شافعين ۾ شھيدن جي جنازي جي نماز نہ پڙھي ويندي آهي<ref name=" ٺٽوي " />. سن ن ۴ ھجري ۾ غزوه بنو نضير جو واقعو پيش آيو جنھن جي پڄاڻي بعد ان قبيلي جي ماڻهن کي سندن گھرن ۽ گھاٽين مان تڙي ڪڍيو ويو<ref name=" ٺٽوي" />. ھڪ روايت مطابق ساڳي سال شراب جي حرمت جو حڪم آيو<ref name="ٺٽوي " />. سن ۴ ھجري ۾ ام المؤمنين بيبي زينب رضه وفات ڪئي. ساڳي سال نماز ۾ قصر جو حڪم آيو. سن ۵ ھجري ۾ غزوه خندق واقع ٿي. جنگ ۾ مخالف لشڪر مان حبان بن قيس جو تير سعد بن معاذ کي پٺي واري ڦڻي ۾ لڳو جيڪو غزوہ خندق ۽ غزوہ بنو قريظه جي پڄاڻي کانپوءِ وفات ڪري ويو<ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال غزوہ بنو قريظه ۾ يھودين جو سردار ۽ بيبي صفيه رضه جو پيءُ حيي بن اخطب مارجي ويو<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۵ ھجري ۾ بنو مزينہ وارن جي وفد ۽ عبدالقيس واري وفد نبي ڪريم {{درود}} جن سان ملاقات ڪري اسلام ۾ داخل ٿيا. ساڳي سال ذوالحج جي مھيني ۾ رسول الله {{درود}} پنھنجي گھوڙي تي سوار ٿي غابہ ڏانھن وڃي رھيا ھئا تہ گھوڙي تان ڪري پيا جنھن ڪري سندن پير مڙي پيو ۽ پاسي ۾ رھڙا بہ آيا جنھن ڪري ڪيترا ڏينھن گھر کان ٻاهر نه نڪتا ۽ مسجد ۾ بہ نہ وڃي سگھيا ۽ نماز گھر ۾ ويٺي ادا ڪئي<ref name="ٺٽوي " /><ref name =" شرح" > شرح علیٰ المواھب اللدنيہ، زرقاني، جلد ۳, ص ۹۷ </ref>. سن ۵ ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق سن ۶ ھجري ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن مديني ۾ گھوڙن جي گوء ڪرائي<ref name=" ٺٽوي " /><ref name ="جلد ۴ " > سبل الھدہ والرشاد، شامي، جلد ۴, صہ ۳۵۳</ref><ref name ="ابن الاثير ۱ " > اسد الغابہ، ابن الاثير، جلد ۱, صہ ۲۳</ref>. سن ۵ يا ھڪ روايت مطابق ۶ ھجري ۾ غزوه بني مصطلق واقع ٿي جنھن بعد بيبي عائشه رضه مٿان بھتان وارو افڪ جو واقعو پيش آيو<ref name=" ٺٽوي " />. افڪ معني آهي اھڙي ڳالھ ڪرڻ جيڪا حقيقت جي ابتڙ ھجي<ref name=" علوي " />. سن ۶ يا ۷ ھجري ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن اھڙي منڊي تيار ڪرڻ جو حڪم ڏنو جنھن ۾ ٽن سٽن ۾ محمد رسول الله کليل ھجي. اھڙيءَ طرح يعلیٰ بن اميہ نالي صحابي اھا منڊي تيار ڪئي جنھن جي مھر ۾ مٿين سٽ ۾ الله وچين ۾ رسول ۽ ھيٺين سٽ ۾ محمد اڪريو ويو. منڊي تيار ٿيڻ بعد نبي ڪريم {{درود}} جن عجمي حاڪمن کي ۶ خط موڪلي دين جي دعوت ڏني<ref name=" ٺٽوي " />. اھي خط عمرو بن اميه ذريعي حبش جي حاڪم نجاشي ڏانھن، دحيہ بن خليفه ڪلبي ذريعي روم جي قيصر (سيزر) ھرقل ڏانھن ، عبدالله بن خذافہ سھمي ذريعي ايران جي ڪسرا ( خسرو) پرويز بن ھرمز بن نوشيروان ڏانھن، حاطب بن ابي بلتعہ لخمي ذريعي مصر ۽ اسڪندريہ جي حاڪم مقوقس ڏانھن ۽ شجاع بن وھب ذريعي دمشق جي ھڪ ماڳ غوطہ جي حاڪم حارث بن ابوشمر غساني ڏانهن ۽ سليط بن عمرو ذريعي يمامہ جي حاڪم ھوذہ بن علي حنفي ڏانهن روانا ڪيا<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۶ ھجري ۾ نبي ڪريم {{درود}} طرفان اٺن جي گوء پڻ ڪرائي وئي جنھن ۾ پاڻ سڳورن جي ڏاچِي قصواء پڻ شامل ھئي پر ان کان ھڪ اعرابي جو توڏو گوء کڻي ويو<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۷ ھجري ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن عمرةالقضاء ادا ڪيو ۽ ڏاچي تي سوار ٿي مڪي ۾ داخل ٿيا جنھن جي مھار عبدالله بن رواحہ جي ھٿ ۾ ھئي. جڏھن بيت الله جي طواف لاء مسجد الحرام ۾ ۾ داخل ٿيا تہ ڪافر ڪنڊ ۾ ويٺا هئا<ref name=" ٺٽوي " />. ان وقت پاڻ سڳورن {{درود}} جن بلال رضه کي حڪم ڏنو ته ڪعبي جي ڇت تي بيھي اذان چوي<ref name=" ٺٽوي " /><ref name =" البدايہ ۲" > البدايہ والنھايہ، جلد ۱, صہ ۲۳۲ </ref> <ref name =" بڪري ۲" > تاريخ الخميس، ديار بڪري، جلد ۲, صه ۶۳ </ref><ref name =" شامي ۵" > سبل الھدہ والرشاد، شامي، جلد ۵, صه ۱۹۳ </ref>. پاڻ سڳورا {{درود}} جن تڏھن ڪعبي ۾ بتن جي ھجڻ ڪري داخل نہ ٿيا ۽ اٺين ھجري ۾ مڪي جي فتح وقت بتن ٽوڙڻ بعد ان ۾ داخل ٿيا<ref name=" ٺٽوي " /> <ref name ="المغازي ۱ " > المغازي، واقدي، جلد ۲, صه ۷۳۸</ref><ref name =" قسطلاني ۲" > شرح علي المواھب اللدنيہ، قسطلاني، جلد ۲, صه ۶۵۷ ۽ ۶۵۸ </ref>. عمرة القضاء جي ادائيگي بعد حمزه رضه جي ننڍڙي نياڻي امامه يا عمارہ پاڻ سڳورن {{درود}} جن کي چاچا چاچا سڏيندي ڪڍ آئي جيڪا مديني تائين بيبي فاطمه الزهراء رضه وٽ رھي جنھن کي بعد ۾ سندس سؤٽ جعفر رضه جي سنڀال گهٽ آندو ويو جنھن جي گھرواري عمارہ جي ماسي ھئي ۽ نبي ڪريم {{درود}} جن فرمايو تہ ماسي ماء جي جاء تي آهي<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۷ يا ۸ يا ۱۰ ھجري ۾ رسول الله {{درود}} جن غسان جي حاڪم جبلہ بن ايھم ڏي دين جي دعوت جو خط موڪليو جنھن جي جواب ۾ اھو مسلمان ٿيو<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۷ ھجري ۾ مصر ۽ اسڪندريہ جي حاڪم مقوقس قبطي پاڻ سڳورن {{درود}} جي خدمت ۾ سوکڙيون موڪليون جن ۾ ٻه ٻانھيون ماريه قبطيہ ۽ سندس ڀيڻ سيرين ، يعفور نالي گڏھ، دلدل نالي ھڪ خچر ، ۲۰ عدد نفيس ململ جا ٿان، ھزار مثقال سون ، اعلي قسم جي ماکي ، ھڪ ڪاٺي جي ٺھيل شامي سرمي داڻي ، آئينو ، ڦڻي شامل ھيا<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۸ ھجري ۾ صفر جي مهيني ۾ عمرو بن العاص ، خالد بن وليد ۽ عثمان بن ابو طلحه مديني اچي پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي ھٿ تي مسلمان ٿيا جن مان ٻہ مھينن بعد خالد بن وڏو ليد جنگ موته ۾ شرڪت ڪئي ۽ فتح تي کيس نبي ڪريم {{درود}} جن سيف الله جو لقب ڏنو<ref name=" ٺٽوي " />. == غزوات== الله جي راھ ۾ اھا جنگ يا جنگي مھم يا جھادي مھم جنھن ۾ رسول الله {{درود}} جن شرڪت ڪئي ان کي غزوہ سڏيو ويندو آهي. زيد بن ارقم غزوات جو ڪل تعداد ۱۹, جابر بن عبدالله وري ۲۱ ٻڌايو آھي<ref name="علوي " />. موسیٰ بن عقبه، ابن اسحاق، واقدي، ابن سعد، قسطلاني، ابن جوزي ۽ دمياطي انھن جو تعداد ۲۷ ۽ علامه ابو عبدالله شامي پنھنجي ڪتاب ''سبل الھدیٰ والرشاد'' ۾ تعداد ۲۸ ڄاڻايو آهي<ref name=" علوي " /> جن ۾ [[ودان]] جي مقام تي [[غزوه ابوآء]] يا غزوه ودان (۱۱ صفر ۲ ھجري)، [[بواط]] جي مقام تي [[غزوه بواط]] (ربيع الاول ۲ ھجري)، [[بدر]] جي مقام تي [[غزوه سفوان]] يا غزوه بدر اولا ( ربيع الاول ۲ ھجري)، [[عشيره]] جي مقام تي [[غزوه عشيره]] ( جمادالاول ۲ ھجري)، بدر جي مقام تي [[غزوه بدر]] ( ۱۷ رمضان ۲ ھجري)، [[قرقرة الڪدر]] جي مقام تي [[غزوه قرقرة الڪدر]] يا غزوہ بني سليم (شوال ۲ ھجري)، [[عريض]] جي مقام تي [[غزوه سويق]] (۵ ذوالحج ھجري)، [[نجد]] جي مقام تي [[غزوه ذي امر]] يا غزوہ غطفان (محرم ۳ ھجري)، [[بحران جو مقام|بحران جي مقام]] تي [[غزوه فرع]] (ربيع الاول ۳ ھجري)، [[مدينه منوره ]] جي مقام تي [[غزوه بنو قينقاع]] (جماد الاول يا شوال ۳ ھجري)، [[احد جبل|جبل احد]] جي مقام تي [[غزوه احد]] ( شوال ۳ ھجري)، [[حمراء الاسد ]] جي مقام تي [[غزوه حمراء الاسد]] (۱۷ شوال ۳ ھجري)، عاليه جي مقام تي [[غزوه بنو نضير]] (ربيع الاول ۴ ھجري)، بدر جي مقام تي [[غزوه بدرالآخيرہ]] يا بدراموعد (شعبان ۴ ھجري)، [[دومة الجندل]] جي مقام تي [[غزوه دومة الجندل]] (ربيع الاول ۵ ھجري)، [[مريسيع]] جي مقام تي [[غزوه بنو مصطلق]] يا غزوه مريسيع (شعبان ۵ ھجري)، مدينه منوره جي مقام تي [[غزوه خندق]] (شوال ۵ ھجري)، [[غران]] جي مقام تي [[غزوه بنو قريظه]] (ذوالقعد ۵ ھجري)، [[نجران]] جي مقام تي [[غزوه بنو لحيان]] (رجب 6 ھجري)، [[حديبيه]] جي مقام تي [[غزوه حديبيه]] (ذوالقعد 6 ھجري)، [[ذي قرد]] جي مقام تي [[غزوہ ذي قرد]] ( ذوالحج 6 ھجري)، [[خيبر]] جي مقام تي [[غزوہ خيبر]] ( محرم ۷ ھجري), [[واديء القریٰ]] جي مقام تي [[غزوہ واديءِ القریٰ]] ( صفر ۷ ھجري)، نجد جي مقام تي [[غزوہ ذات الرقاع]] يا غزوہ محارب و بني ثعبله ( ۱۰ ربيع الاول ۷ ھجري), مڪي شريف جي مقام تي غزوہ [[فتح مڪه]] (۱۰ رمضان ۸ ھجري), [[حنين]] جي مقام تي [[غزوہ حنين]] ( 6 شوال ۸ ھجري), [[طائف]] جي مقام تي [[غزوہ طائف]] ( شوال ۸ ھجري), [[تبوڪ]] جي مقام تي [[غزوہ تبوڪ]] ( رجب ۹ ھجري). جيڪي لشڪر رسول الله {{درود}} جن اصحابين جي اڳواڻي ۾ جھاد لاء روانا ڪيا پر پاڻ شرڪت نہ ڪئي ان جنگي مھم کي سرايا يا بعوث سڏيندا آهن. اھڙين جنگي مھمن جو تعداد اٽڪل ۷۹ ھيو. ===صلح حديبيه=== سن ۶ ھجري ۾ سومر جي ڏينهن ذوالقعد جو چنڊ ڏسي نبي ڪريم {{درود}} جن احرام ٻڌو ۽ عمري جي نيت سان ۱۳۰۰ ھڪ روايت مطابق ۱۴۰۰ يا ۱۵۰۰ مسلمانن ۽ قرباني لاءِ ۷۰ اٺن سميت مڪي ڏانھن روانا ٿيا ۽ جڏھن حديبيه پھتا تہ مشرڪن سندن رستي روڪ ڪئي جنھن بعد صلح ٿي ۽ مسلمانن بغير عمري جي موٽي ويا<ref name=" ٺٽوي " />. حديبيه ۾ صحابين ھڪ ٻٻر جي وڻ جي ھيٺان ويھي نبي ڪريم {{درود}} جن جي ھٿ تي ھٿ رکي بيعت ھنن لفظن ۾ ڪئي تہ "جي موت بہ آيو تہ پٺتي نہ ھٽنداسون". بيعت ۾ سڀ کان پھريون شخص ابو سنان وھب بن محصن اسدي ھيو<ref name="ٺٽوي " />. صلح واري موقعي تي معاھدو ڪيو ويو ته ڌريون ڏھن سالن تائين جنگ نہ ڪنديون. معاھدو حضرت علي ڪرم الله وجهه جن لکيو<ref name=" ٺٽوي " />. واپسي ۾ رستي ۾ سورة الفتح نازل ٿي === خيبر جي فتح=== سن ۷ ھجري ۾ غزوه خيبر واقع ٿي<ref name=" ٺٽوي" />. خيبر ۾ يھودين جا ۶ قلعا واقع ھيا جن مان سڀ کان مضبوط قلعو قموس ھيو جنھن جو مالڪ مرحب نالي سردار ھيو<ref name=" علوي" />. غزوه خيبر جي موقعي تي نبي ڪريم {{درود}} فرمايو تہ:"سڀاڻي اسان اسلامي جھنڊو ان شخص جي حوالي ڪنداسون جيڪو الله ۽ ان جي رسول سان محبت ڪندڙ ھوندو ۽ الله ۽ ان جو رسول ان سان محبت ڪندڙ ھوندا". ٻئي ڏينهن اھو جھنڊو علي بن ابي طالب رضہ کي ڏيندي فرمايو تہ: " اي علي! ھتان جي رھاڪن سان وڙھڻ ۾ تڪڙ نہ ڪجانء، پھريان سندن آڏو دين جي دعوت ۽ الله جي حقن جي ڄاڻ رکجان. پوء رب سائين ھڪ ماڻھو کي به تنھنجي ھتان ھدايت تي ھلايو تہ تنھنجي لاء اھو ڳاڙھن اٺن کان بہ ڀلو آھي"<ref name=" ٺٽوي " />. ھن غزوہ ۾ مسلمانن جي لشڪر مان ۱۵ ماڻھو فوت ٿيا جڏھن ته يھودين جا ۹۳ ڄڻا مارجي ويا جن ۾ انھن جا جنگي جوڌا مرحب ۽ سندس ڀاء حارث، ٻہ سردار عامر ۽ ياسر پڻ شامل هئا<ref name=" ٺٽوي " />. مرحب ، حارث ۽ عامر کي علي بن ابي طالب رضہ ۽ ياسر کي زبير بن عوام ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق علي بن ابي طالب رضہ قتل ڪيو<ref name=" ٺٽوي " />. مرحب سان ويڙھ دوران علي بن ابي طالب تلوار جو زوردار وار مرحب جي مٿي تي ڪيو جيڪو ان جي لوھي ٽوپلي، ۽ مٿي کي چيري سندس ڏندن تائين لڳو ۽ مرحب مارجي ويو<ref name=" Awan " />. جنگ ۾ جڏھن ڇتي ويڙھ شروع ٿي تہ پاڻ سڳورن {{درود}} فرمايو ته "ھاڻي تنور تتو آھي"<ref name=" ٺٽوي " />. سخت ويڙھ بعد قاموس قلعو مسلمانن جي قبضي ۾ آيو تہ يھودين رحم جي درخواست ڪئي جيڪا قبول ڪئي وئي<ref name=" Awan " />. خيبر جي فتح بعد مرحب جي ڀائٽي ۽ ھڪ امير سلام بن مشڪم جي زال زينب بنت حارث نبي ڪريم {{درود}} جن دعوت ڪئي جنھن ۾ ٻاڪري گوشت جي ڀاڄي ۾ زھر وجھي کين کارايو پر نبي ڪريم {{درود}} جن کيس معاف ڪري ڇڏيو ۽ بعد ۾ اھا عورت مسلمان ٿي وئي<ref name=" ٺٽوي " /><ref name =" الاصابہ ۱" > الاصابہ، ابن حجر، جلد ۴, صہ ۳۱۴ </ref>. ھڪ ٻي روايت مطابق جڏھن بعد ۾ زھر سبب بشر بن براء فوت ٿي ويو تہ ان جي قصاص ۾ کيس قتل ڪيو ويو<ref name="ٺٽوي " /><ref name ="البدايہ ۱ " > البدايہ والنھايہ، ابن ڪثير، جلد ۴, صہ ۲۱۰ </ref>. === مڪي جي فتح=== صلح حديبيه کان پوء مسلمانن کي امن سان تبليغ جو موقعو ملي ويو. قريش جي بڇ تي سندن اتحادي بنو بڪر قبيلي وارن بنو خزاعہ وارن تي حملو ڪيو جنھن ۾ قريش جا عڪرمہ بن ابوجھل ۽ صفوان بن اميه وارا شناخت مٽائي بنو بڪر وارن سان گڏجي وڙھيا. انھن حرم ۾ پناھ ورتي پر کين اتي قتل ڪيو ويو. بنو خزاعہ وارا مديني ۾ نبي ڪريم {{درود}} وٽ دانھن کڻي آيا ۽ انصاف جي گھر ڪئي. نبي ڪريم {{درود}} قريش ڏانھن ھيٺين ٽن شرطن مان ڪو به ھڪ قبول ڪرڻ جو مطالبو ڪيو: <br/> # جن کي قتل ڪيو ويو انھن جي خون بھا ادا ڪيو.<br/> # قريش بنو بڪر قبيلي سان اتحاد ختم ڪن.<br/> #صلح حديبيه جي منسوخي جو اعلان ڪن.<br/> قريشن صلح حديبيه جي منسوخي جو شرط قبول ڪيو. جڏھن مسلم نمائندو واپس ھليو ويو تہ پوء انھن ارادو تبديل ڪيو ۽ ابوسفيان مديني ۾ نبي ڪريم {{درود}} سان صلح حديبيه جي ٻيھر بحالي لاء ملڻ آيو پر نبي ڪريم {{درود}} ساڻس نه مليو. ھن صحابين کي منٿ ڪئي تہ سندس مدد ڪن پر ڪجھ نہ وريس<ref name="Awan " />. ۱۰ رمضان سن ۸ ھجري تي مسلمانن جي ڏھ ھزار ماڻھن جي لشڪر سان نبي ڪريم {{درود}} مڪي ڏانھن روانو ٿيو. حرم ۾ رتوچاڻ کان بچڻ خاطر ان روانگي کي مخفي رکيو ويو تہ جيئن مڪي وارن کي تعجب ۾ وجھجي. جڏھن مڪي ٻاھران خيما کوڙيا ته رات جو لشڪر جي ھر سپاھي کي الڳ باھ ٻارڻ جو حڪم ڏنو. ان وقت باھ جي ھڪ مچ جو مطلب ۱۰ کان ۱۵ ماڻھن جي بيٺڪ سمجھيو ويندو ھو<ref name=" Awan " />. ابوسفيان ، حاڪم اب حزام ۽ بديل ابن ورقه صلح جي لاء مسلمانن جي ڪئمپ ۾ پھتا پر ھاڻي اھو وقت ڪانه رھيو. ان بعد ابوسفيان عباس بن عبدالمطلب جي مدد سان نبي ڪريم {{درود}} وٽ معافي لاء پيش ٿيو. عمر بن خطاب کيس اسلام جو سخت دشمن ھجڻ ڪري مارڻ لاء زور ڀريو پر نبي ڪريم ان تي رحم ڪندي فرمايو تہ ڊپ نہ ڪر. ان کي اسلام ۾ داخل ٿيڻ جي دعوت ڏني وئي پر ھو ان لاء راضي نہ ھيو. جڏھن ٻئي ڏينهن تي اسلامي لشڪر جا جٿا مڪي ۾ داخل ٿيندي ڏٺا تہ پوء مسلمان ٿيو<ref name=" Awan" />. مڪي وارن مقابلو نہ ڪيو پر عڪرمہ جي ٽولي خالد بن وليد واري جٿي تي حملو ڪري ٽن مسلمانن کي ماريو ۽ عڪرمہ جي جٿي مان ۱۳ ڄڻا مارجي ويا ۽ عڪرمہ ڀڄڻ تي مجبور ٿي ويو. ڪعبي ۾ موجود ۳۶۰ بتن کي ڊاٿو ويو<ref name=" Awan " />. اعلان ڪيو ويو تي جيڪي گھرن جي اندر در بند ڪري ويھندا، جيڪي ھٿيار ڦٽي ڪندا يا جيڪي ابوسفيان جي گھر ۾ پناھ وٺندا انھن لاء عام معافي ھوندي. جن جن نبي ڪريم {{درود}} سان مجرمانه زيادتيون ڪيون ھيون نبي ڪريم {{درود}} انھن سڀني کي معاف ڪري ڇڏيو<ref name=" Awan " />. مڪي جي فتح بعد مديني ڏانهن ھجرت ڪرڻ جي فرض جي حڪم کي رد ڪيو ويو<ref name=" ٺٽوي " />. ===طائف جي فتح=== مڪي جو فتح بعد طائف وارا بدوين جا ھوازين، ٽقف ۽ ٻيا مشرڪ قبيلا مسلمانن تي حملي جو منصوبو جوڙڻ لڳا. نبي ڪريم {{درود}} جن سندن مڪي تي چڙھائي کان اڳ ساڻن جنگ جي تياري ڪئي ۽ شوال سن ۸ ھجري ۾ ٻارھن ھزار مسلمانن جي لشڪر سان طائف طرف روانا ٿيا ۽ جڏھن حنين جي اونھي ۽ سوڙھي وادي ۾ مڪي کان ۱۰ ميلن جي فاصلي تي طائف واري رستي تي پھتا تہ مٿانھن پاسن کان سندن مٿان تيرن جي برسات ڪئي وئي<ref name=" Awan " />. مسلمانن جي لشڪر ۾ ڀاڄ پئي رسول ڪريم {{درود}} کين سڏيندو رھيو. مؤمن ڀاڄ وارن مان رستو ڪڍي گھوڙا پڻ ڇڏي پيغمبر طرف وڌي ويڙھ شروع ڪئي جنھن بعد مشرڪن ۾ ڀاڄ پئي ۽ ثقف وارن طائف ۾ پناھ ورتي<ref name=" Awan" />. مسلمانن اڳتي وڌي طائف جو محاصرو ڪيو جنھن بعد طائف فتح ٿي ويو. قيدين کي آزاد ڪيو ويو ۽ طائف وارن قبيلن کي معافي ڏني وئي جن جي وڏي اڪثريت اسلام ۾ داخل ٿي وئي. مال غنيمت کي مڪي جي تازو اسلام ۾ داخل ٿيندڙن ۾ ورھايو ويو<ref name=" Awan " />. ==قرآن ۾ سندس تعارف== "اسان توھان کي حق جي علم سان خوشخبري ڏيڻ وارو ۽ ڊيڄارڻ وارو ڪري موڪليو"..(سورة البقرہ جي آيت ۱۱۹). "مان توھان جي وچ ۾ توھان مان ئي ھڪ رسول موڪليو، جيڪو توھان کي منھنجون آيتون ٻڌائي ٿو ، توھان جي زندگين کي سنواري ٿو ، توھان کي ڪتاب ۽ حڪمت جي تعليم ڏئي ٿو، ۽ توھان کي اھي ڳالھيون سيکاري ٿو جيڪي توھان نہ ڄاڻيندا هئا"...(سورة البقرہ آيت ۱۵۱). "اسان توکي ماڻھن لاء ھڪ رسول بڻائي موڪليو آهي. جنھن رسول جي اطاعت ڪئي ان دراصل الله جي اطاعت ڪئي".. (سورة النساء آيت ۸۰). "تون الله جي راھ ۾ وڙھ، تون پنھنجي ذات کانسواءِ ڪنھن ٻئي لاء ذميدار ناھين" (سورة النساء آيت ۸۳). "اي پيغمبر! جيڪو ڪجھ رب طرفان توتي نازل ڪيو ويو آهي اھو ماڻھن تائين پھچاء، جيڪڏهن تون ايئن نہ ڪيو ته تو پنھنجي پيغمبري جو حق ادا نہ ڪيو". ( سورة المائدہ ، آيت ۶۷). " محمد ان کانسواءِ ڪجھ ناھي بس ھڪ رسول آھي ، ان کان اڳ ٻيا رسول بہ گذاري چڪا آهن"... ( سورة آل عمران ، آيت ۱۴۴). "( اي پيغمبر) اھا الله جي رحمت آ جو تون ھنن ماڻھن لاء ڏاڍو نرم مزاج آھين " (سورة آل عمران ، آيت ۱۵۹). " درحقيقت مومنن تي الله اھو وڏو احسان ڪيو آھي جو سندن وچ ۾ انھن منجھان ھڪ اھڙو رسول اٿاريو جيڪو کين ان جون آيتون ٻڌائي ٿو ، سندن زندگين کي سنواري ٿو ۽ کين ڪتاب ۽ حڪمت جي تعليم ڏئي ٿو..." ( سورة آل عمران ، آيت ۱۶۴). == الوداعي حج == ۲۵ ذوالقعد ۱۰ ھجري (23 فيبروري 632) تي نبي ڪريم {{درود}} حج جي لاء مڪي مان مسلمانن جي ھڪ تمام وڏي اڪثريت سان گڏجي روانا ٿيا ۽ ۴ ذوالحج تي مڪي ۾ داخل ٿيا<ref name=" Awan " />. ۸ ذوالحج تي منا پھتا جتي ۹ ذوالحج جي صبح تائين ترسيا ۽ پوء عرفات پھتا جتي نمرا ۾ خيما کوڙيا ويا<ref name=" Awan" />. اتي مسلمانن جو مجموعو ھڪ لک چاليھ ھزار جي لڳ ڀڳ ھيو. اھو حجةالبلاغ ( وڏو حج) ۽ حجة الوداع (الوداعي حج) سڏيو ويو<ref name="Awan " />. نبي ڪريم {{درود}} سٽ تي ويھي خطبو ڏنو. مقرر ٿيل ماڻھو وڏي آواز خطبي جي لفظن کي دھرائي رھيا ھئا تہ جيئن سمورن حاجين تائين خطبو پھچي<ref name=" Awan " />. ==سندس وڇوڙو== صفر جي آخري رات دير سان جنت البقيع طرف اصحابين جي قبرن طرف ويا ۽ انھن ڏينھن ۾ کين مٿي ۾ سور ۽ بخار شروع ٿي چڪو ھو. وفات کان ۳ ڏينھن اڳ ڪمزوري ايتري وڌي وئي جو ابوبڪر صديق کي نماز جي امامت لاء چونڊيائون<ref name=" Awan " />. آخري ڀيرو امامت لاء علي بن ابي طالب ۽ فضل بن عباس جي سھاري سان مسجد نبوي ۾ داخل ٿيا<ref name=" Awan " />. سندن وفات بيبي عائشه رضه واري گھر ۾ ٿي جتي سندن تدفين ٿي جنھن جي مٿان ھاڻي سبز گنبذ واقع آهي<ref name="Awan " />. ==روضو مبارڪ== == توھين رسالت جا واقعا ۽ قانون== ==سيرت تي لکيل مستند ڪتاب== ===حديثن وارا مستند ڪتاب=== ==حضرت محمد صه ۽ مغربي فلاسافر== [[فائل:Muhammad Seal.svg|thumb|left|upright=0.8|حضرت محمد {{درود}} جي مھر جيڪا منڊي ۾ جڙيل ھئي ۽ سرڪاري خط و ڪتابت ۾ استعمال ڪئي ويندي ھئي]] ” پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي باري ۾ گوئٽي هڪ ڊگهو نظم لکيو جيڪو '''Mahomet's Gesang''' جي نالي سان مشهور آهي. ان نظم ۾ گوئٽي پاڻ سڳورن {{درود}} جي چهري جي هڪ محبت ڀري تصوير چٽي آهي هن نظم آخر ۾ گوئٽي لکيو آهي ته: ”پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي چهري مبارڪ تي نظر پوڻ سان انسان سندن مفتون ٿي پوندو.“ جرمن فيلسوف لائبنز (Leibniz) (1646-1716ع) متعلق پروفيسر اشپيز لکيو آهي ته پاڻ سڳورن {{درود}} جن کي ’دين الفطرت‘ جو باني سمجهندو هو.<ref>ڊاڪٽر قاضي نبي بخش؛ رسالو:مهراڻ؛ ڇپيندڙ:سنڌي ادبي بورڊ؛ 1962ع</ref> ==درود ۽ صلوات== [[فائل:Salavat of the prophet.png|thumb|left|upright=1.5|صلوات]] ==حوالا== {{حوالا}} [[زمرو:اسلام]] [[زمرو:محمد|*]] picjnagnnh6hrd2s9gswz05rsslz4x7 240414 240413 2022-08-28T11:25:21Z Intisar Ali 8681 wikitext text/x-wiki {{Infobox person | honorific_prefix = ابوالقاسم | name = '''<span style='color: Green'>مُحَمَّدٌ</span>''' <!-- include middle initial, if not specified in birth_name --> | honorific_suffix = صلي الله عليه وآله وسلم | image =Dark vignette Al-Masjid AL-Nabawi Door800x600x300.jpg | image_size = 300px | alt = | caption = سندن نالو خوش خطاطي ۾ لکيل | native_name = ابوالقاسم | native_name_lang = عربي | birth_name = <!-- only use if different from name above --> | birth_date = {{birth date |570|04|20}} | birth_place = مڪو | baptised = <!-- will not display if birth_date is entered --> | disappeared_date = <!-- {{disappeared date and age|YYYY|MM|DD|YYYY|MM|DD}} (disappeared date then birth date) --> | disappeared_place = | disappeared_status = | death_date = {{death date and age|632|06|08|570|04|20}} | death_place = مدينو | death_cause = سخت بخار | body_discovered = | resting_place = مسجد نبوي، مدينو منور | resting_place_coordinates = <!-- {{coord|LAT|LONG|type:landmark|display=inline}} --> | monuments = مسجد نبوي | residence = مڪو پوء مدہنو | nationality = عرب | other_names = 99 نالا: مجتبیٰ، مصطفیٰ، بشیر، نذیر، احمد وغیرہ | ethnicity = <!-- Ethnicity should be supported with a citation from a reliable source --> | citizenship = حجاز | education = اُمِي | alma_mater = | occupation = واپار ، حاڪم ، قاضي، فوجي ڪمانڊر، معلم | years_active = | era = | employer = | organization = | agent = | known_for = اسلام جو پيغمبر | notable_works = *خدا جو ڏنل قرآن پھچائڻ * مديني جي رياست جو بنياد وجھندڙ * مسجد نبوي جو معمار *اسلام جي تعليم ڏنائين * حديث | style = | home_town = مڪو | salary = | net_worth = <!-- Net worth should be supported with a citation from a reliable source --> | height = <!-- "X cm", "X m" or "X ft Y in" plus optional reference (conversions are automatic) --> | weight = <!-- "X kg", "X lb" or "X st Y lb" plus optional reference (conversions are automatic) --> | television = | title = | term = | predecessor = عيسيٰ مسيح | successor = ڪو بہ نہ | party = | movement = | opponents = عربستان جا مشرڪ ۽ يھودي | boards = | religion = <!-- Religion should be supported with a citation from a reliable source --> | denomination = <!-- Denomination should be supported with a citation from a reliable source --> | criminal_charge = <!-- Criminality parameters should be supported with citations from reliable sources --> | criminal_penalty = | criminal_status = | spouse =* خديجه بنت خويلد (595–619) *سوده بنت زمعه (619–632) *حفصه بنت عمر (624–632) *جويريه بنت حارث (628–632) *عائشه (619–632) *زينب بنت جحش (627–632) *صفيه بنت حيي (629–632) *زينب بنت خزيمه (625–627) *ام سلمه (629–632) *ام حبيبه (628–632) *ريحانه بنت زيد (629–631) *ماريه قبطيه (630–632) *ميمونه بنت حارث (630–632) | partner = <!-- (unmarried long-term partner) --> | children = *عبد الله بن محمد، *قاسم بن محمد، *ابراهيم بن محمد، *زينب بنت محمد، *رقيه بنت محمد، *ام ڪلثوم بنت محمد، *فاطمه زهرا رضہ | parents = *عبد الله بن عبد المطلب * آمنہ بنت وھب | relatives = * عبدالمطلب (ڏاڏو) *ابوطالب (چاچو) * حمزہ (چاچو)رضہ *ابو لھب (چاچو) *علي رضہ (ڀائٽو، ۽ ڄاٽو) *عباس رضه (،چاچو) * ابو بڪر رضہ (سھرو) * عمر فاروق رضه (سھرو) *ابوسفيان (سھرو) | callsign = | awards = رحمته العالمين | module = آخري نبي | module2 = | module3 = | module4 = | module5 = | module6 = | signature =Muhammad Seal.svg | signature_alt = | signature_size = 50px | website = <!-- {{URL|example.com}} --> | footnotes = }} <br/> '''حضرت مُحَمَّد''' {{درود}} {{ٻيا نالا|انگريزي= '''Hazrat Muhammad '''pbuh}}(اپریل570ع - جون 632ع) مسلمانن جي عقيدي مطابق الله سبحان و تعالیٰ جو آخري نبي ۽ رسول ھيو جنھن تي [[آسماني ڪتابن جا نالا|آسماني ڪتاب]] [[قرآن| قرآن مجيد]] نازل ٿيو. 40 سالن جي عمر ۾ [[عربستان]] جي شھر [[مڪو| مڪي]] ۾ نبوت جو اظھار ڪندي اسلام جي توحيد واري عقيدي جي تبليغ جو آغاز ڪيو. سندس ڏنل تعليم عربن جي ان خطي ۾ ھڪ زبردست انقلاب برپا ڪيو. قرآن مجيد ۾ سندس زندگي مبارڪ کي '''اسوه''' سڏيو ويو آهي<ref name =" علوي" > بذل القوۃ فی حوادث سنی النبوۃ (سيرت هاشمي)، از: امام العصر مخدوم محمد ھاشم محدث ٺٽوي، ترجمو: پروفيسر اسرار احمد علوي، مھراڻ اڪيڊمي شڪارپور، ڇاپو ٻيو جولائي 2004ع ۾ لکيل مترجم جو نوٽ: تقديم </ref>. سورة الاحزاب جي آيت 21 ۾ فرمان آھي ته:'''لقد کان لکم فی رسول اللہ اسوۃ حسنہ''': ترجمو: "بيشڪ اوھان جي لاء خدا جي رسول {{درود}} جي ذات ۾ ھڪ بھترين نمونو آھي." لفظ اسوة جي عام معنیٰ طريقو يا نمونو آھي<ref name=" علوي " />. اسوہ انسان جي ان حالت کي چيو ويندو آهي جيڪا ھو ڪنھن ٻئي انسان جي پيروي ڪندي اختيار ڪري<ref name ="راغب " > مفردات الفاظ القرآن, از: ابو القاسم راغب اصفھانی صہ ۱۴۰ </ref>. اسلامي عقيدي مطابق محمد رسول الله {{درود}} جن جي اطاعت مسلمانن جي ايمان جو لازمي جز ۽ فرض آهي ۽ ان جي اطاعت کي قرآن مجيد ۾ الله جي اطاعت جي مثل سڏيو ويو آهي. سورة النساء جي آيت ۶۴ ۾ قرآن فرمائي ٿو ته: ''' وما ارسلنا من رسول الا لیطاع باذن اللّٰہ''': ترجمو: "۽ اسان موڪليا جيڪي رسول تہ انھن جي پيروي ڪئي وڃي، الله جي حڪم سان". دين جي عالمن ۽ قرآن جي شارحن جو اھو عقيدو آهي ته قرآن ھڪ تحريري دستور آھي جنھن جي عملي صورت سرور ڪونين {{درود}} جن جي ذات آھي، جن جو ڪوبه قول ۽ فعل حڪم خداوندئ کان وار برابر بہ ھيڏي ھوڏي ھٽيل نه آهي<ref name=" علوي " />. ايليا (بيت المقدس) ۾ ھجرت جي پنجين سال [[ھرقل|ھرقل اعظم]] (Hercules) جي درٻار ۾ سندس بدترين دشمن [[ابوسفيان]] پڇا ڪرڻ تي ٻڌايو ھو تہ "نبوت کان اڳ بہ اوھان {{ درود}} ڪڏهن ڪوڙ نہ ڳالھايو آھي"<ref name=" علوي " />. پاڻ ڪريمن پنھنجي بيمثال ڪردار وسيلي ڪٺور قلبن کي نرم ڪري انھن جو تزڪيو ڪيو<ref name=" علوي " />. سندن ھر عمل جي تقليد کي اسلامي دين ۾ سنت جو مقام حاصل آهي<ref name="علوي " />. مولانا ابوالڪلام آزاد مطابق:"قرآن ۽ نبي سائين {{درود}} جن جي زندگي ساڳي شئي آھي، قرآن متن آھي تہ سيرة ان جي تشريح ۽ قرآن علم آھي تہ سيرة ان جو عمل. ان ڪري انسانيت جي سمورن اھنجن ۽ آزارن جو علاج ان سيرت جي مطالعي ۾ ئي ملي سگھندو"<ref name ="آزاد " > سیرۃ کے عملی پہلو (اردو) ، از: مولانا ابوالڪلام آزاد، صہ ۹</ref>. == قبيلو ۽ گھراڻو == حضرت محمد {{درود}} جو قبيلو [[قريش]] ۽ گھراڻو [[بنو هاشم]] ھيا جيڪي حضرت ابراهيم جي بيبي ھاجرہ {{ٻيا نالا|عبراني= ''' Hagar '''}} مان وڏي پٽ حضرت اسماعيل جي اولاد مان ھيا. حضرت [[ابراهيم]] پنھنجي وڏي پٽ حضرت [[اسماعيل]] ۽ سندس ماء کي مڪي جي ويران وادي ۾ رھايو جتي ٻنھي پيء ۽ پٽ گڏجي [[ڪعبو]] تعمير ڪيو. ان ويراني ۾ [[زمزم]] جي چشمي جي برآمد ٿيڻ سان جرھوم جي قبيلو سندن مرضي سان اتي آباد ٿيو ۽ اڳتي هلي اسماعيل جي شادي ٿي ۽ کيس ٻارھن پٽ ڄاوا جن مان وڏي پٽ جو نالو قدار ھيو. آھستي آھستي اسماعيلين جو تعداد وڌندو ويو.<ref name ="سعيد" >The Life of Muhammad, the Prophet , by:Syed Saeed Akhtar Rizvi, page ،9,7,8,6,</ref> بائيبل مطابق خدا جو واعدو ٿيل ھيو تہ اسماعيل جي اولاد کي تيزي سان وڌائيندو <ref>{Genesis 21:13}</ref> اھي پوري حجاز ۾ ڦھلجي ويا. عیسیٰ مسیح جي پيدائش کان 200 سال اڳ قدار جي اولاد مان عدنان مشھوري ماڻي ٻنھي جي وچ واري شجري جي اڃان ڪا پڪ نہ ٿي سگھي آھي ڇو تہ عربن گھڻا شجرا بيان ڪيا آهن.محمد صہ انھن شجرن تي تبصرو ڪندي فرمايو ھيو تہ {{quote|جڏهن منھجو شجرو عدنان تائين پھچي تہ بس ڪريو|محمد صہ<ref name = " سعيد"/>|}} نبي ڪريم {{درود}} جو شجرو محمد بن عبدالله بن عبدالمطلب بن ھاشم بن عبدمناف بن قصي بن ڪلاب بن مرہ بن ڪعب بن لوئي بن غالب بن فاھر بن مالڪ بن نادر بن ڪنانہ بن خزيمه بن مدريڪہ بن الياس بن موضر بن نظار بن معاذ بن عدنان آھي<ref name ="مبارڪپوري " >When the moon split (A biography of Prophet Muhammad pbuh ) by: Safiur Rehman Mubarakpuri ,Translated by Tabasum Siraj, Michael Richardson and Badar Azamabadi Daruslam Publishers Riyadh, Houston, Lahore </ref>. ٽين صدي عيسويءَ ۾ عدنان جي اولاد مان ھڪ سردار ٿيو جنھن جو نالو فاھر ھيو جنھن لاء خيال آهي تہ ان کي [[قريش]] سڏيندا ھيا ڪن جو وري خيال آھي تہ فاھر جي پنجين پيڙهيءَ ۾ پنجين صدي عيسويءَ ۾ [[قصي بن ڪلاب]] بن مرہ بن لوئي، بن غالب بن فاھر نالي ھڪ طاقتور شخص مشھور ٿيو جنھن کي قريش سڏيندا ھيا ء ان جي اولاد [[قريشي]] سڏبا ھيا<ref name=" مبارڪپوري " /><ref name=" سعيد " />. علامہ شبلي نعماني، علامہ طبري مطابق قصي ئي پھريون شخص ھيو جنھن کي قريش سڏيو ويو. قصي سڀني اسماعلين کي گڏ ڪري قائل ڪيو تہ خانہ بدوشي ترڪ ڪري ڪعبي جي چؤطرف مستقل رھائش اختيار ڪن. قصي ڪعبي جي نگران خزاہ قبيلي جي ھليل نالي ھڪ شخص جي نياڻي سان شادي ڪئي ۽ ھليل جي وصيت ذريعي ڪعبي جي نگراني جي ذميداري قصي جي حوالي ٿي جنھن کوڙ ادارن کي قائم ڪيو جن ۾ دارالندواہ (گڏجاڻي واري جاء) شامل ھئي جتي ويھي جنگ ۽ امن سميت اھم معاملن جا فيصلا ، شادين جا اجتماع ٿيندا هئا. قافلن جي روانگي پن ٿيندي هئي.ھن سقايہ ( حاجين کي پاڻي فراهم ڪرڻ جو بندوبست)، رفادہ ( حاجين کي کاڌخوراڪ فراھم ڪرڻ جو بندوبست) پڻ قائم ڪيا<ref name = "سعيد "/> ھن حاجين جو مشاعرالحرم ۾ رات ٽڪائڻ جو بندوبست ء پوري واديءَ کي بتين سان منور ڪري کين سھولتن فراھم ڪرڻ جي شروعات ڪئي. زمزم جو چشمو صديون پھرين لٽجي ويو ھو ھن ان کي ڳولي پھريون دفعو کوھ کوٽايو ۽ پاڻي جي بحالي ٿي. ھن ڪعبي جي ٻيھر تعمير ڪرائي. ھن جي وفات بعد ماڻھو حاجون (موجوده جنت المولا واري قبرستان) ۾ سندس قبر جي زيارت لاءِ ويندا ھئا. ھن کي ڪعبي جون ڇھ ذميداريون ھيون جيڪي ھن پنھنجي وفات کان اڳ پنھنجي وڏي پٽ عبدالدار کي سونپيون. قصي کي پنج پٽ ء ھڪ ڌيءُ ھئي. سندس ٻئي پٽ مغيرہ کي عبداالمناف سڏيندا ھيا، جيڪو قبيلن ۾ معتبر ۽ قائدانہ صلاحيتن وارو ليکيو ويو. عبدالمناف کي ڇھ پٽ ٿيا جن ۾ ھاشم، مطلب، عبد شمس ۽ نوفل مشھور ٿيا. عبدالدار ۽ عبداالمناف جي وفات کان پوءِ ڪعبي جي ذميداري سنڀالڻ ۾ سندن اولاد ۾ تڪرار شروع ٿيو پر پوء ٺاھ ٿي وين. اھو طئي ٿيو تہ پاڻي پيارڻ ، کاڌ خوراڪ فراھم ڪرڻ ۽ جنگ ۾ قيادت جي ذميداري عبداالمناف جي اولاد ڏي منتقل ٿي. ليوا ۽ حجابہ جي ذميداري عبدالدار جي اولاد کي ملي باقي دارالندواہ جي سربراهي ٻنھي جي خاندانن ۾ رھي. انھن مان ھاشم گھڻو نالو ڪڍيو جنھن کي کاڌي کارائڻ جي ذميداري ملي. ھڪ ڀيري مڪي ۾ وڏو ڏڪار آيو تہ ھاشم پنھنجي سموري دولت کڻي شام ويو اتان اٽو ۽ سڪل ماني خريد ڪري مڪي آيو ۽ روزانو اٺن کي ڪھي انھن مان ٻوڙ ٺاھي ماني جا ٽڪرا ان ۾ ملائي سموري قبيلي کي گھرائي کارائيندو هو ڏڪار جي خاتمي تائين ھن قبيلي جي مدد جاري رکي کوڙ ماڻھن کي مرڻ کان بچائي ورتو.ان خدمت جي بدلي ئي کيس ھاشم جو نالو مليو جنھن جي معني ( مانيءَ کي ) ٽڪر ڪندڙ آھي. ھاشم جو اصل نالو امر{{ٻيا نالا|انگريزي=Amr}} ھيو. ھاشم مڪي جي واپاري قافلن جو بنياد وجھندڙ پڻ ھيو. ھن باظنتيني شھنشاھ کان حڪمنامو حاصل ڪيو جنھن تحت قريش قبيلي کي ھر قسم جي ٽئڪس ۽ ڊيوٽي کان آزاد ڪري انھن جي ڪنٽرول وارن ملڪن ۾ آزاد اچ وڃ جي اجازت ڏنل ھئي<ref name = " سعيد "/> ھن اھا ساڳي سھولت ايٿوپيا جي بادشاھ کان پڻ حاصل ڪئي ۽ ان وقت يمن ايٿوپيا جو حصو ھيو.اھڙي طرح قريش جا واپاري قافلا يمن کان شام ۽ بازنظيني شھر انقرہ تائين وڃڻ شروع ٿيا.<ref name = "سعيد "/> ھاشم جڏهن 25 سالن جو ھيو تہ سن 488 عيسويءَ ۾ فلسطين جي غزہ واري ھنڌ وفات ڪري ويو ۽ کيس اتي ئي دفن ڪيو ويو. اھا جاء غزہ ھاشم يا ھاشم جي غزہ سڏجڻ شروع ٿي وئي. ھن يثرب جي عدي بنو نجار قبيلي جي سلمیٰ بنت امر سان پرڻو ڪيو جنھن مان عبدالمطلب پيدا ٿيو جيڪو اڃان ننڍڙو ھيو تہ ھاشم وفات ڪري ويو.ان کان سواءِ ھاشم کي چار ٻيا پٽ پڻ ھيا جن ۾ اسد، نضلا، سئفي ۽ ابو سئفي شامل ھيا جن مان پوين ٽن کي اولاد ڪانہ ٿي باقي اسد کي [[فاطمه بنت اسد]] نالي نياڻي ڄائي جيڪا علي رضہ بن ابي طالب جي ماء ھئي. ھاشم جو اھڙي طرح نسل عبدالمطلب مان اڳتي ھليو<ref name = " سعيد"/>. عبدالمطلب يثرب ۾ پنھنجي ناني جي گھر ۾ پيدا ٿيو. ھاشم جي وفات بعد سندس ڀاء مطلب خاندان جو وڏو بڻيو جيڪو پنھنجي ننڍي ڀائٽي عبدالمطلب بن ھاشم کي مڪي وٺي آيو جڏھن مطلب اٺ تي مڪي ۾ داخل ٿيو تہ ماڻھن ڇوڪري کي مطلب جو غلام سمجھي عبدالمطلب چوڻ شروع ڪيو ۽ مطلب وضاحت ڪندو رھيو تہ اھو سندس ڀائٽيو آھي پر ھاشم جي ان پٽ تي عبدالمطلب نالو پئجي ويو<ref name = " سعيد "/>. عبدالمطلب جو اصل نالو شعيبت الحمد ھيو. مطلبجي وفات بعد سقايہ ۽ رفادہ جي ذميداري عبدالمطلب جي حصي ۾ آئي. ھن 82 سالن تائين عمر ماڻي ۽ پوئين وقت ھن کي مڪي جي سربراھ جو خطاب پڻ مليو<ref name = " سعيد"/> ==والدين== نبي ڪريم {{درود}} جي والد جو نالو عبدالله بن عبدالمطلب ھيو جنھن سندس ولادت کان ڪجھ مھينا اڳ يثرب ۾ ۲۵ سالن جي عمر ۾ وفات ڪئي<ref name =" Awan" > Siraj u Munira, By: Muhammad Ikramun Nabi Awan and Ms Nusrat Tiwana, 1st edition, Nov 2014, Pages: 23, 25 ,27, 28, 39,40 to 86 </ref>. بيبي آمنه جو شجرو آمنه بنت وھب بن عبدمناف بن زھرہ بن ڪلاب ھيو ۽ خيال آهي ته ڪلاب ساڳيو نبي ڪريم {{درود}} جي پڙ ڏاڏن مان ھڪ ھيو<ref name=" مبارڪپوري " />. عبدالمطلب ھاشم جو پٽ ھيو. ھاشم شام ويندي يثرب ۾ بنوعدي بن نجات قبيلي جي سلمیٰ بنت عامر سان شادي ڪئي سندس روانگي وقت اھا اميد سان ھئي ۽ پاڻ شام ۾ فلسطين واري شھر غزه ۾ وفات ڪري ويو<ref name=" مبارڪپوري " />. سلمیٰ بنت عامر سندس پٽ شيبه کي جنم ڏنو. ھاشم جي ڀاء مطلب کي خبر پئي تہ ڀائٽي کي يثرب مان وٺي آيو جڏھن مڪي ۾ داخل ٿيو تہ ماڻھن سمجھيو تہ ڇوڪرو سندس غلام آهي جنھن ڪري شيبه تي عبدالمطلب جو نالو پئجي ويو<ref name=" مبارڪپوري" />. عبدالمطلب جو پٽ عبدالله خوبصورت نوجوان ھيو ۽ کيس ذبيحہ (قربان ٿي ويل) سڏيندا ھيا<ref name=" مبارڪپوري " />. جڏھن عبدالمطلب زم زم جي کوھ کي ٻيھر ڳولڻ لاء کوٽائي ڪري رھيو ھو تہ ان باس ڪئي ھئي تہ جيڪڏهن الله ان جي کوھ جي دريافت ۾ مدد ڪئي تہ ھي پنھنجي ڏھن پٽن مان ھڪ کي قربان ڪندو. آخرڪار ھن پراڻو کوھ ڳولي لڌو ۽ ھن پوء پٽن مان قرباني لاء عبدالله کي چونڊيو جڏھن کيس ڪعبي ۾ قرباني لاء وٺي آيو تہ ماڻھن ۽ خاص طور تي عبدالله جي ڀائرن کيس روڪيو جنھن بعد بدلي ۾ ھن ۱۰۰ سٽن جي قرباني ڏني<ref name=" مبارڪپوري " />. عبدالله جي شادي بنو زھرہ جي سردار وھب جي نياڻي آمنه سان شادي ڪئي<ref name=" مبارڪپوري " />. آمنه اميد سان ھئي تہ عبدالله کي والد يثرب يا شام ڪاروبار جي سلسلي ۾ موڪليو ۽ اتان واپسي وقت يثرب ۾ وفات ڪري ويو ۽ کيس نبغه ضبياني جي گھر ۾ دفنايو ويو<ref name="مبارڪپوري " />. ==جنم== نبي ڪريم {{درود}} جن ۱۲ ربيع الاول تي فجر جي وقت بمطابق ۳۰ اپريل ۵۷۱ع ۾ پيدا ٿيا<ref name ="الفضل " > [ https://www.alfazlonline.org/07/01/2020/9519/] الفضل آن لائين</ref>. سندس ولادت ابرہ جي لشڪر جي تباھي کان ۵۵ ڏينھن بعد ٿي<ref name=" Awan " />. ڏاڏي عبدالمطلب سندس نالو محمد رکيو<ref name=" Awan " />. نبي ڪريم {{درود}} بھار جي موسم ۾ سومر ڏينھن ۹ ربيع الاول ۽ ڪجھ روايتن مطابق ۱۲ ربيع الاول ۽ گريگوري ڪئلينڊر مطابق 22 اپريل 571ع تي پيدا ٿيو<ref name=" مبارڪپوري " />. جڏھن کيس سور ٿيا تہ داعي عبدالرحمن بن عوف جي والدہ شفا بنت عامر ھئي جنھن کيس ڄڻايو<ref name="مبارڪپوري " />. == ننڍپڻ== عبدالمطلب ان خيال سان ته سندس ھي پوٽو وڏو ٿي تعريف لائق ٿيندو ان تي محمد نالو رکيو<ref name=" مبارڪپوري " />. عرب رسمن مطابق سندس مٿي جا وار ڪوڙايا ويا ۽ ستين ڏينھن ان جو طوھر ڪرايو ويو ۽ مڪي جي ماڻھن کي ان جي دعوت واري ماني کارائي وئي<ref name="مبارڪپوري " />. ٻار کي سڀ کان اول پنھنجي ماء ٿڃ پياريندي رھي ۽ پوء ٻار جي پيءُ جي ھڪ حبشي غلام جي ماء ام ايمن کيس ٿڃ پياري جنھن جو اصل نالو براڪہ ھيو جنھن بعد ۾ اسلام قبول ڪيو ۽ مديني ھجرت ڪئي<ref name=" مبارڪپوري " />. ابولھب جي غلام عورت ثويبہ پڻ کين ٿڃ پياري جنھن حمزہ بن عبدالمطلب ۽ ابو سلمه بن عبدالاسد مخزومي کي پڻ ٿڃ پياري<ref name=" مبارڪپوري " />. عربن جي اميرن جي رواج مطابق پرورش لاء ڏاڏي کيس بدو عربن جي بني سعد قبيلي سان تعلق رکندڙ حليمه سعديه جي حوالي ڪيو<ref name=" Awan " />. عبدالمطلب بنو سعد بن بڪر جي بدوين کي ان ڪم لاء گھرايو جن کي جڏھن خبر پئي ته ٻار جو والد فوت ٿيل آھي جنھن ڪري متان مناسب معاوضو نہ ملي تہ انھن ٻار وٺڻ کان انڪار ڪيو پر پوء حليمه کيس قبوليو<ref name=" مبارڪپوري " />. حليمه ۽ سندس مڙس حارث ٻار وٺڻ وقت الجھن ۾ ھيا تہ شايد کين مناسب معاوضو نہ ملي سگھي پر جلد ئي کين ٻار جي ڀلاري ھجڻ جي سمجھ آئي<ref name=" Awan" />. حليمه جي نياڻي شيماء سندس پرورش ۾ ماء جي مدد ڪئي<ref name=" Awan " />. ننڍپڻ ۾ پنھنجي رضاعي ڀائرن ۽ ان رضاعي ڀيڻ سان گڏجي ٻڪريون پڻ چاريندو ھو<ref name="Awan " />. جڏھن ۶ سالن جو ٿيو تہ ماء آمنه کيس سندس پيءُ جي قبر جي زيارت ۽ سندس ناناڻي گھر گھمائڻ لاء يثرب وٺي آئي<ref name="Awan " />. واپسي ۾ بيمار ٿي پئي ۽ آبوا جي مقام تي وفات ڪري وئي. تدفين بعد مائٽن کي نظر نہ آيو ۽ جڏھن کيس ڳوليائون تہ پنھنجي ماء جي قبر وٽ ويٺل روئندي ڏٺائونس <ref name=" Awan" />. بعد ۾ جڏھن اصحابين سان گڏ ماء جي قبر تي آيا تہ سندس قبر جي مٽي تي ھٿ ڦيرائيندي ڏاڍو رنا ھيا ۽ ان وقت اصحابي ڪافي پري بيٺا ھئا ۽ کين اھو چوندي ٻڌو تہ سندس ماء جي شفقت جي يادن کيس روئاري وڌو<ref name="Awan " />. ماءُ جي وفات بعد ھن يتيم ٻار جي پرورش جي ذميداري سندس ڏاڏي عبدالمطلب سنڀالي. ۵۷۹ع ۾ عبدالمطلب پڻ وفات ڪري ويو ۽ پوء سندس پرورش جي ذميداري سندس سڳي چاچي ابو طالب سنڀالي<ref name=" Awan " /> ابوطالب ۽ سندس زال فاطمه مٿن ڏاڍا مھربان رھيا<ref name=" Awan " />. پنھنجي ان چاچي ۽ پاڙيسرين جو مال چارڻ شروع ڪيو<ref name="Awan " />. ٻارھن<ref name=" Awan " /> يا يارھن ورھين جي عمر ۾ چاچي حضرت ابوطالب سان گڏ واپار سانگي شام ويا هئا<ref name=" ٺٽوي " /> جڏھن بصري پھتا تہ اتي ھڪ راھبن واري خانقاھ ۾ ترسيا<ref name="Awan " /> جتي بحيرا نالي ھڪ عيسائي راھب سندس نبوت جي تصديق ڪئي ۽ ان وقت حضرت ابوبڪر صديق پڻ ساڻن گڏ ھيو هئي<ref name=" ٺٽوي" />. == زالون ۽ اولاد == ===۱.بيبي خديجه رضه=== 25 سالن جي ڄمار ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي پھرين شادي [[بنو اسد]] گھراڻي جي [[خويلد بن اسد]] ۽ [[فاطمه بنت زائدہ]] جي نياڻي 40 سالا حضرت خديجة الڪبریٰ رضه سان 695 ۾ ٿي جيڪا بيواہ ھئي ۽ سندس اھا ٽين شادي ھئي<ref name=" علوي " />. سندس لقب طاھرہ ۽ ڪنيت ان ھند ھئي<ref name=" علوي " />. بيبي سانئڻ جو پھريون نڪاح [[ھند بن زرارہ]] سان ٿيو جنھن مان کيس ھڪ نياڻي ۽ ٻہ پٽ ٿيا جيڪو پوء گذاري ويو. سندس ٻيون نڪاح [[عتيق بن عائذ]] سان ڪرايو ويو جنھن مان کيس ھڪ نياڻي ھند جي نالي سان ھئي پر ڪجھ وقت کان پوءِ عتيق پڻ گذاري ويو<ref name=" علوي " />. جڏھن 35 سالن جي ٿي تہ سندس والد خويلد پڻ گذاري ويو<ref name="علوي " />. پاڻ مالدار عورت ھئي ۽ سندس ڪاروباري قافلا [[عراق]]، [[شام]] ۽ [[فلسطين]] تائين ويندا ھيا. سندس ھڪ غلام [[ميسرہ]] ايماندار ھيو جيڪو سندس ڪاروبار جو جنرل مينيجر ھيو<ref name=" علوي" />. پاڻ سڳورن {{درود}} جن ان وقت ايمانداري ۾ وڏي شھرت حاصل ڪئي هئي ۽ ميسرہ ذريعي بيبي سانئڻ وٽ اھڙو احوال پھتل ھو ۽ ان کين سندس ڪاروبار ۾ شامل ٿيڻ جي پيشڪش ڪئي جيڪا پاڻ سڳورن {{درود}} قبول ڪئي ۽ ان جي تجارتي قافلي سان شام ويا جنھن بعد بيبي سانئڻ کين شادي جو پيغام موڪليو ۽ ان وقت بيبي صاحبه جي عمر ۴۰ سال ھئي<ref name=" علوي " />. شادي ۲۵ صفر تي مڪي ۾ ٿي جنھن ۾ حضرت ابو طالب ، حضرت حمزہ رضه، بيبي صاحبه جو چاچو [[عمرو بن اسد]]، سؤٽ [[ورقه بن نوفل]] پڻ شامل ٿيا<ref name=" علوي " />. حق مھر ساڍا ٻارھن [[اوقيه]] سون مقرر ڪيو ويو جنھن جي قيمت ۵۰۰ درھم ھئي<ref name=" علوي" />. ھڪ روايت مطابق حق مھر ۲۰ وٽ ٻڌايو ويو آهي<ref name=" علوي " />. نڪاح جو خطبو سيدنا [[ابو طالب]] پڙھيو. اھو خطبو يعقوبي ، شامي ، قسطلاني ، ۽ علامه عامري پنھنجي ڪتابن ۾ نقل ڪيو آهي<ref name=" علوي " />. نڪاح بعد پاڻ سڳورن {{درود}} ھڪ اٺ ذبح ڪرائي مھمانن جي دعوت ڪئي. بيبي سانئڻ زندگي جا 25 سال پاڻ سڳورن {{درود}} سان گذاريا<ref name=" علوي " />. سندس حياتيءَ ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} ٻي ڪا شادي نہ ڪئي<ref name=" علوي " />. پاڻ سڳورن {{درود}} جي پٽ ابراھيم کان سواءِ سموري اولاد بيبي سانئڻ مان ٿي ۽ سڀ سواء بيبي فاطمه الزهراء رضه جي سندن حياتي مبارڪ دوران وفات ڪري ويا<ref name=" علوي " />. [[فائل:The altar of prayer of the Prophet in the demolished house of Khadijeh 01.jpg|thumb|left|upright=0.8|بيبي خديجہ جي مڪي ۾ ڊاٿل گھر اندر اھا جاء جتي حضرت محمد{{درود}} ساڻس شادي کان پوء رھائش دوران عبادت ڪندو ھو]] نبي ڪريم {{درود}} کي چار نياڻيون ھيون جن مان وڏي سيدہ زينب ، ٻيون نمبر سيدہ رقيه ، ٽيون نمبر سيدہ ام ڪلثوم ۽ چوٿون نمبر آخري نياڻي سيده فاطمه الزهراء ھئي<ref name=" علوي " />. چئني مديني ھجرت ڪئي ۽ اتي وفات ڪيائون ۽ چارئي جنت البقيع ۾ دفن ٿيل آھن<ref name=" علوي " />. سيده زينب رضه 30 ميلادي ڌاري مڪي ۾ ڄائي ۽ سن ۸ ھجري ۾ مديني ۾ وفات ڪئي. سندس نڪاح بعثت کان اڳ پنھنجي ماسات ابوالعاص بن ربيع قرشي سان ڪرايو ويو جيڪو بيبي خديجه جي ڀيڻ ھند بنت خويلد جو پٽ ھيو ۽ سندس اصل نالو لقيط ھو<ref name=" علوي " />. ڪجھ رويتن مطابق سندس نالو ھشيم ۽ مھشم ھيو. پاڻ سڳورن {{درود}} جي ھجرت وقت اھي طائف ۾ رھندا ھئا. بدر جي جنگ بعد پاڻ سڳورن {{درود}} کيس مديني گھرايو ۽ بعد ۾ ابوالعاص جڏهن اسلام قبول ڪيو تہ اھو پڻ مديني ۾ آيو. سيده زينب کي ھڪ پٽ علي ۽ ھڪ نياڻي امامه ٿيا<ref name=" علوي" />. علي ننڍپڻ ۾ ئي فوت ٿي ويو. امامه جي پرورش بعد ۾ ابوالعاص جي ماروٽ حضرت زبير بن عوام ڪئي جنهن بيبي فاطمه الزهراء جي وفات بعد امامه جو نڪاح حضرت علي ڪرم الله وجهه سان ڪرايو<ref name=" علوي " />. [[فائل:The altar of prayer of the Prophet in the demolished house of Khadijeh.jpg|thumb|left|upright=0.8|بيبي خديجہ جي سعودي حڪومت پاران ڊاٿل گھر ۾ محراب جو ھڪ ٻيو منظر جتي پاڻ سڳورو عبادت ڪندو ھو]] سيده رقيه رضه ۳۳ ميلادي ڌاري ڄائي ۽ ان جو نڪاح حضرت عثمان غني رضه سان ڪرايو ويو. نبوت جي پنجين سال مڙس سان گڏ حبشه ھجرت ڪئي جتي ست سال رھيا اتي کيس ھڪ پٽ عبدالله نالي ڄائو. مڪي واپسي بعد مديني ڏانهن ھجرت ڪئي. بدر جي جنگ وقت بيمار ٿي پئي ۽ اٽڪل ۲۰ ڏينھن بعد وفات ڪري وئي. ان جي بيماري سبب نبي ڪريم {{درود}} جن حضرت [[عثمان غني]] رضه ۽ حضرت اسامه بن زيد رضه کي مديني ڇڏي ويا ھئا. جنگ جي فتح جي خبر جڏهن مديني پھتي تہ بيبي سانئڻ جي تدفين ٿي رھي ھئي<ref name=" علوي " />. سندس پٽ عبدالله پڻ ننڍپڻ ۾ گذاري ويو<ref name=" علوي " />. [[فائل:The House of Khadijah, The Porphet Mohammad's Wife in Mecca before Demolition 01.jpg|thumb|left|upright=0.8|بيبي خديجہ جو گھر جتي حضرت محمد {{درود}} مڪي زندگيءَ جو ھڪ دؤر گذاريو جيڪو سعودي حڪومت ڊھرائي ڇڏيو]] سيدہ ام ڪلثوم اھل بيت جي مديني ھجرت وقت بيبي فاطمه الزهراء رضه ۽ سيدہ سوده رضه سان گڏ ھئي. سيدہ رقيه رضه جي وفات کان ست يا ٽن مھينن بعد پاڻ سڳورن {{درود}} سندس نڪاح حضرت عثمان غني رضه سان ڪرايو ۽ سندس رخصتي جمادالآخر ۾ دوران ۱۹ سالن جي عمر ۾ ٿي<ref name=" علوي " />. کيس ڪا بہ اولاد ڪانه ٿي. حضرت عثمان سان ھن پنھنجي زندگي جا اٽڪل ساڍا ڇھ ورھيه گذاريا<ref name=" علوي " />. سن ۹ ھجري ۾ شعبان جي مھيني دوران وفات ڪئي. سندس جنازي نماز پاڻ سڳورن {{درود}} جن پڙھائي<ref name=" علوي " />. [[فائل:The House of Khadijah, The Prophet Mohammad's Wife in Mecca after Demolition 01.jpg|thumb|left|upright=0.8|بيبي خديجہ وارو گھر ڊھڻ کان پوءِ واري حالت ۾. ھن گھر پاڻ سڳورن زندگي جو ھڪ دور گذارہو]] بيبي فاطمه الزهراء رضه ۴۱ ميلادي ۾ نبوت جي بعثت واري سال پيدا ٿي ۽ جڏهن ۱۰ ورھين جي ھئي تہ سندس والدہ وفات ڪئي جنھن ڪري ننڍي عمر ۾ ئي والد سان وابسته رھي<ref name="علوي " />. والد کي تمام پياري ھئي. سندس عادات ، اطوار ، رفتار توڙي گفتار جو انداز والد سان مشابهت رکندڙ ھيو ۽ شڪل ۾ والده جھڙي ھئي<ref name=" علوي " />. سندس شادي پندرهن سال پنج مھينن جي عمر حضرت علي ڪرم الله وجهه سان مديني ۾ جنگ بدر کان بعد ڪرائي وئي. نڪاح جي تقريب مسجد نبوي ۾ ٿي ۽ پاڻ سڳورن{{درود}} سندن نڪاح پڙھايو. حق مھر ۵۰۰ درھم مقرر ٿيو ۽ رخصتي احد جي جنگ بعد عمل ۾ آئي<ref name=" علوي" />. سندس حياتيءَ دوران حضرت علي ڪرم الله وجهه ٻي شادي ڪانه ڪئي. کيس پنج ٻار جن ۾ ٽي پٽ امام حسن، امام حسين ، امام محسن ۽ ٻہ ڌيئر ڄاوا. امام محسن ننڍپڻ ۾ ئي وفات ڪئي<ref name=" علوي " />. پاڻ پردي جي سخت پابند ھئي. سندس جنازي نماز حضرت علي ڪرم الله وجهه پڙھائي<ref name="علوي " />. [[فائل:Khadija tomb (1).jpg|thumb|left|upright=0.8|خديجہ جو مڪي م واقع مقبرو جيڪو سعودي حڪومت ڊھرائي ڇڏيو]] بيبي خديجه رضه مان پاڻ سڳورن {{درود}} کي ٻہ پٽ پڻ ڄاوا جن جا نالا قاسم ۽ عبدالله ھيا. قاسم کي طاھر ۽ عبدالله کي طيب پڻ سڏيندا هئا<ref name=" علوي " />. روايت مطابق سندن وفات نبوت کان اڳ ننڍپڻ ۾ ٿي ھئي<ref name=" علوي" />. بيبي صاحبه ۱۱ رمضان سن ۱۰ نبوي ۾ ٦۵ ورھين جي ڄمار ۾ مڪي ۾ وفات ڪئي. کيس حجون مڪي شريف ۾ دفنايو ويو. ان وقت اڃان جنازي جي نماز جو حڪم نہ آيو ھو<ref name=" علوي" />. ===۲.بيبي سوده رضه=== سن ۱۰ نبوي ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} جن جو پاڻ کان عمر ۾ ۳۰ سال وڏي بيوہ<ref name=" علوي " /> سودہ بنت زمعه سان نڪاح ٿيو. مديني ڏانهن ھجرت وقت فقط ھيء گھرواري ساڻن گڏ ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. سندس والد جو نالو زمعه بن قيس ۽ ماء جو نالو شموس بنت قيس نجاري ھيو ۽ ان جو تعلق بنو عامر قبيلي سان ھو<ref name="علوي " />. روايت مطابق ھڪ دفعي خوله بنت حڪيم نبي ڪريم {{درود}} جن کي ٻي شادي ڪرڻ جي تجويز ڏني ۽ کين بيبي عائشه ۽ حبشه کان ھجرت ڪري موٽي آيل مھاجرن مان بيبي سودہ جا نالا پيش ڪيا<ref name="علوي " />. پاڻ سڳورن اھا تجويز قبول ڪئي ۽ ٻنھي طرفن کان آڇ قبول ڪئي وئي. بيبي صاحبه جي نڪاح وقت عمر ۳۲ سال ھئي ۽ بيبي سوده سان نڪاح جو خطبو زمعه بن قيس پڙھيو<ref name=" علوي " />. حق مھر ۴۰۰ درھم مقرر ٿيو<ref name =" جلد" > شرح مواھب ، زرقاني ، جلد ۳, صه ۲۹۷ </ref>. ھن جا ۱۲ سال نبي ڪريم {{درود}} جي صحبت ۾ گذريا ۽ سندس رفاقت ۾ حج ۽ عمرو ادا ڪيو<ref name=" علوي " />. کيس پاڻ سڳورن {{درود}} مان ڪا اولاد ڪانه ٿي پر کيس پھرين مڙس سڪران مان عبدالرحمان نالي پٽ ڄائو جيڪو حضرت عمر رضه جي دؤر ۾ جنگ جلولاء ۾ شھيد ٿيو<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه جي ڪنيت ان عبدالرحمان ھئي<ref name=" علوي" />.بلاذري مطابق بيبي صاحبه سن ۲۲ ھجري ۾ مديني ۾ وفات ڪئي<ref name=" علوي " />. ابن سعد مطابق سن ۵۴ ھجري ۾ وفات ڪئي<ref name="علوي " />. ان وقت جنازي جي نماز جو حڪم اڃان ڪانہ ٿيو ھو. بيبي صاحبه کي جنت البقيع ۾ دفنايو ويو. ھن جي رفاقت نبي ڪريم {{درود}} جن سان ۱۴ سالن تائين ھئي<ref name=" علوي " />. ===۳.بيبي عائشه رضه=== بيبي صاحبه جو تعلق بنو تيم قبيلي سان ھيو. سندس والد جو نالو ابوبڪر صديق ۽ والدہ جو نالو ان رومان بنت عامر ھو. بيبي صاحبه جو لقب صديقه ۽ حميرا ھيو ۽ سندس ڪنيت ان عبدالله ھئي<ref name=" علوي " />. سن ۱۰ نبوي شوال جي مھيني ۾ بيبي عائشه رضه جو پاڻ سڳورن {{درود}} جن سان نڪاح مڪي ۾ سندس والد ابوبڪر صديق پڙھيو<ref name=" علوي " />. حق مھر ۵۰۰ درھم مقرر ٿيو.ان وقت سندس عمر ۶ سال ھئي ۽ رخصتي شوال جي مھيني ۾ ھجرت جي پھرين سال ۹ ورھين جي عمر ۾ مديني ٿي<ref name=" ٺٽوي" />. نڪاح ۽ رخصتي وقت بيبي صاحبه جي عمر بابت متضاد روايتون آھن جن ۾ ھڪ روايت مطابق رخصتي وقت بيبي صاحبه جي عمر ۱۸ سال ھئي. نڪاح مڪي ۾ ٿيو ۽ رخصتي ھجرت جي پھرين سال ٿي ان وقت بيبيءَ جي عمر ۱۷ يا ۱۹ سال ھئي ۽ محمد {{درود}} جن جي عمر ۵۴ سال ھئي<ref name =" الفتوا" > [https://www.thefatwa.com/urdu/questionID/3775/%D8%A7%D8%B2%D9%88%D8%A7%D8%AC-%D9%85%D8%B7%DB%81%D8%B1%D8%A7%D8%AA-%DA%A9%DB%8C-%D8%AA%D8%B9%D8%AF%D8%A7%D8%AF-%DA%A9%D8%AA%D9%86%DB%8C-%DB%81%DB%92-%D8%A7%D9%88%D8%B1-%D8%B9%D9%82%D8%AF-%D9%86%D8%A8%D9%88%DB%8C-%D9%85%DB%8C%DA%BA-%D8%A2%D9%86%DB%92-%DA%A9%DB%92-%D9%88%D9%82%D8%AA-%D8%A7%D9%86-%DA%A9%DB%8C-%D8%B9%D9%85%D8%B1%DB%8C%DA%BA-%DA%A9%DB%8C%D8%A7-%D8%AA%DA%BE%DB%8C%DA%BA/ ] Alfatwa.com</ref>. بيبي صاحبه پنھنجي ڀيڻ اسماء بنت ابوبڪر کان عمر ۾ ۱۰ سال ننڍي ھئي جيڪا پنھجي پٽ عبدالله بن زبير جي شھادت (سن ۷۳ ھجري) کان ۵ يا ۱۰ ڏينھن بعد گذاري وئي. ان جي عمر ھجرت وقت ۲۷ سال ھئي تہ بيبي صاحبه جي عمر ۱۰ سالن جي فرق سان ان وقت ۱۷ سال ھئي<ref name=" الفتوا " />. روایت مطابق مديني پھچڻ کان ڪجھ وقت پوءِ پاڻ سڳورن {{درود}} جن زيد بن حارث ۽ ابو رافع کي مڪي مان ابوبڪر صديق رضه جي گھروارن کي وٺي اچڻ لاءِ موڪليو اھڙي طرح اھي قبا تائين پھتا. بيبي اسماء بنت ابوبڪر اميد سان ھئي ۽ اتي ان عبدالله بن زبير کي جنم ڏنو. ساڳي سال شوال ۾ بيبي عائشه رضه جو گھر مديني جي پاڙي سنح ۾ حارث بن خزرج وارن جي گھرن لڳ واقع ھيو جيڪو نبي ڪريم {{درود}} جي گھر کان ھڪ ميل جي فاصلي تي ھو. ان گھر ۾ سندس شادي ۽ رخصتي ٿي<ref name ="ياقوت " > معجم البلدان، ياقوت، جلد ۳, صه ۲۶۵ </ref>. بيبي صاحبه جو وصال ۱۷ رمضان سن ۵۷ يا ۵۸ ھجري ۾ بنو اميه واري دؤر ۾ ٿيو. پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي زالن ۾ ھيء بيبي سڀ کان وڌيڪ فقيھ ۽ علم واري عورت ھئي ۽ سندس رسول الله {{درود}} جن سان رفاقت ۹ سالن تائين رھي. پاڻ جنت البقيع ۾ دفن ٿيل آهي. حديثن جون ۲۲۱۰ روايتون بيبي صاحبه سان منصوب آھن<ref name=" علوي " />. ===۴.بيبي حفصه رضه=== بنو عدي قبيلي سان تعلق رکندڙ بيبي حفصه حضرت عمر فاروق رضه ۽ سندس زال زينب بنت مظعون جي نياڻي ھئي جيڪا بعثت نبوي کان پنج سال اڳ پيدا ٿي<ref name=" علوي " />. ننڍي عمر ۾ سندس نڪاح سھم قبيلي جي ھڪ فرد خنيس بن حذافه بن قيس سان ٿيو جيڪو بدر جي جنگ ۾ مسلمانن جي لشڪر ۾ شامل ھو ۽ زخمي ٿي پيو ۽ سن ۲ھجري ۾ وفات ڪري ويو ۽ ھڪ روايت مطابق احد جي جنگ ۾ شھيد ٿيو<ref name=" علوي " />. ان بعد شوال سن ۲ ھجري<ref name=" علوي " /> يا ۳ ھجري<ref name=" ٺٽوي " /> ۾ بيبي حفصه جي شادي نبي ڪريم {{درود}} جن سان<ref name="ٺٽوي " /> مديني ۾ ٿي<ref name="علوي " />. ان وقت بيبيءَ جي عمر ۱۸ سال<ref name="علوي " /> يا ۲۱ سال <ref name=" الفتوا " /> ھئي ۽ نڪاح ۾ مھر ۴۰ يا ۵۰۰ درھم مقرر ٿيو<ref name=" علوي" />. ابو دائود ، نسائي ۽ ابن ماجه وغيره ۾ ابن عمر جي روايت مطابق نبي ڪريم {{درود}} جن کيس ھڪ دفعو طلاق (رجعي) ڏني ھئي. طبراني پڻ اھڙو ذڪر ڪيو<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه شعبان سن ۴۵ ھجري ۾ ۶۳ ورھين جي عمر ۾ وفات ڪئي<ref name=" علوي " /><ref name="الفتوا " />. وفات وقت پنھنجي ننڍي ڀاءُ عبدالله بن عمر رضه کي وصيت ڪئي ھئي تہ سندس مديني جي اتر ۾ شام واري رستي تي واقع غابہ نالي ديھ واري ملڪيت خيرات لاء وقف ڪري<ref name=" علوي " />. سندس جنازي نماز مديني جي گورنر مروان بن حڪم پڙھائي ۽ کيس جنت البقيع ۾ دفنايو ويو<ref name=" علوي " />. نبي ڪريم {{درود}} جن سان ان جي رفاقت ۷ سال رھي. ان سان منصوب حديثن جي روايتن جو تعداد ۶۰ آھي<ref name=" علوي " />. ===۵.بيبي زينب بنت خزيمه رضه=== بيبي صاحبه جو تعلق بنوھلال قبيلي سان ھو. سندس والد جو نالو خزيمه بن عبدالله ۽ ماء جو نالو ھند ھو<ref name="علوي " />. رمضان، سن ۳ ھجري ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} جن جو نڪاح بيبي زينب بنت خزيمه ھلاليه سان<ref name=" ٺٽوي" /> مديني ۾ ٿيو ۽ ان وقت سندس عمر ۳۰ سال ھئي<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه کي خير خيرات جي ڪثرت سبب ام المساڪين يعني مسڪينن جي ماء سڏيو ويندو هو<ref name="ٺٽوي " />. ھجرت نبوي {{درود}} کان ۱۴ يا ۱۵ سال اڳ مڪي ۾ ڄائي بيبي صاحبه جو پھريون مڙس نبي ڪريم {{درود}} جو پڦاٽ عبدالله بن جحش رضه ھو جنھن سان گڏ بيبي صاحبه مديني ھجرت ڪئي جيڪو ساڳ شوال سن ۳ ھجري ۾ غزوہ احد ۾ شھيد ٿيو ھو ۽ عدت گذارڻ بعد سندس ٻي شادي پاڻ سڳورن {{درود}} جن سان ٿي پر سن ۴ ھجري ۾ ربيع الاول يا ربيع الآخر ۾ بيبي صاحبه وفات ڪري وئي<ref name=" ٺٽوي " />. وفات وقت سندس عمر ۳۰ يا ۳۱ سال کن ھئي<ref name=" علوي " />.اھو پاڻ سڳورن {{درود}} جن جو پنجون نڪاح ھيو جنھن ۾ حق مھر ۵۰۰ درھم مقرر ٿيو<ref name=" علوي" />. قتادہ بن دعامہ کان روايت مطابق سندس پھريون نڪاح پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي سؤٽ طفيل بن حارث سان ٿيل ھو جنھن ڪجھ وقت پوء کيس طلاق ڏني ۽ سندس ٻيو نڪاح طفيل جي ڀاءُ عبيدہ بن حارث سان ٿيو<ref name=" علوي " />. امھات المومنين ۾ بيبي زينب رضه واحد عورت ھئي جنھن جو جنازو نبي ڪريم {{درود}} جن پڙھايو <ref name=" علوي " />. سندس پاڻ سڳورن {{درود}} جن سان رفاقت ۸ مھينا رھي<ref name=" علوي " />. ===۶.بيبي ھند رضه=== بيبي صاحبه جو تعلق بنومخزوم قبيلي سان ھو. سندس والد جو نالو ابواميہ سھيل بن مغيرہ ھو ۽ والده جو نالو عاتڪہ بنت عامر ھيو. بيبي صاحبه جي ڪنيت ام سلمه ھئي<ref name="علوي " />. بيبي صاحبه جو نڪاح رسول الله {{درود}} جن سان شوال ، سن ۴ ھجري ۾ مديني ۾ ٿيو جنھن وقت بيبي صاحبه جي عمر ۲۶ سال ھئي. حق مھر ۾ ڪجھ گھريلو سامان شامل ھو<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه ۶۲ ھجري ۾ ۸۴ ورھين جي ڄمار ۾ وفات ڪئي. سعيد بن زيد سندس جنازي نماز پڙھائي ۽ کيس جنت البقيع ۾ دفنايو ويو. پاڻ سڳورن {{درود}} سان سندس رفاقت ۷ سال رھي<ref name=" علوي " />. اٽڪل ۳۷۸ حديثن جون روايتون ھن بيبيءَ سان منصوب ٿيل آھن<ref name=" علوي " />. ===۷.بيبي زينب بنت جحش رضه=== بيبي صاحبه جو تعلق بنو اسد بن خزيمه قبيلي سان ھو. سندس والد جو نالو جحش بن رئاب ۽ والدہ جو نالو اميمہ بنت عبدالمطلب ھيو. بيبي صاحبه جي ڪنيت ام الحڪم ھئي<ref name=" علوي" />. سن ۴ ھجري ۾ ذوالقعد جي مھيني ۾ چنڊ واري رات پاڻ ڪريم {{درود}} جن جو نڪاح زينب بنت جحش رضه سان ٿيو. ھڪ ٻي روايت مطابق ۵ ھجري ۾<ref name=" ٺٽوي " /> مديني ۾ ۴۰۰ درھم حق مھر عيوض ٿيو<ref name=" علوي " />. ان وقت بيبيءَ جي عمر ۳۵ ورھيه ھئي ۽ نبي ڪريم {{درود}} جي وفات بعد سندس زالن مان اھا پھرين وفات ڪندڙ ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. شادي واري وقت ھن. سال پردي جو حڪم نازل ٿيو<ref name=" ٺٽوي " />. ھن بيب جو تعلق قريش جي اسد بن خزيمه واري شاخ سان ھيو<ref name=" علوي " />. ھي بيبي نبي ڪريم {{درود}} جن جي رشتي ۾ پڦاٽ ھئي. ھجرت جي پھرين سال ئي بيبي صاحبه جو خاندان مديني پھتو ھو. نبي ڪريم {{درود}} جن ان جو نڪاح زيد بن حارث رضه سان ڪرايو ھو پر اھا شادي ڪامياب نہ ٿي سگھي ۽ زيد کيس طلاق ڏني<ref name=" علوي " />. ان وقت بيبيءَ جي عمر ۳۴ سال ھئي. ان بعد قرآن جي آيت جي حڪم تحت سندس عدت بعد شادي نبي ڪريم {{درود}} جن سان ٿي<ref name=" علوي" />. بيبي صاحبه جو نالو برہ ھيو ۽ شادي وقت سندس نالو نبي ڪريم {{درود}} جن زينب رکيو<ref name=" علوي " />. نبي ڪريم {{درود}} جي وصال کان ۷ سال بعد سن ۲۰ ھجري ۾ حضرت عمر رضه جي دؤر ۾ بيبي صاحبه ۵۳ ورھين جي ڄمار ۾ وفات ڪئي ۽ سندس جنازي جي نماز حضرت عمر رضه پڙھائي ۽ کيس جنت البقيع ۾ دفنايو ويو<ref name=" علوي " />. سندس رفاقت نبي ڪريم {{درود}} جن سان ۶ سال تائين رھي. ساڻس ۱۱ حديثن جون روايتون منصوب ٿيل آھن<ref name=" علوي" />. ===۸.بيبي ريحانه رضه=== بيبي صاحبه جو تعلق روايتن مطابق بنو نضير يا بنو قريظه سان ھيو جن مان بنو قريظه جي روايت مشھور آھي. ھڪ روايت مطابق ڄائي بنو نضير قبيلي ۾ ۽ سندس شادي بنو قريظه ۾ ٿي ۽ شمعون يا زيد بن عمرو جي نياڻي ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. غزوہ بنو قريظه جي موقعي تي قيد ٿي ٻانھپ ۾ شامل ٿي ۽ نبي ڪريم {{درود}} جن جي حصي ۾ آئي<ref name="ٺٽوي " />. پاڻ سڳورن {{درود}} کيس آزاد ڪري سن ۵ ھجري ۾ محرم جي مھيني ۾ ساڻس نڪاح ڪيو<ref name="ٺٽوي " />. سندس اصل نالو ربيعه بنت شمعون بن زيد بن عمرو ھيو. ابن حجر سندس تعلق بنو قريظه سان ۽ ابن اسحاق بنو نضير سان ڏيکاريو آھي<ref name=" علوي" />. سندس شادي بنو قريظه جي حڪم نالي شخص سان ٿي جيڪو غزوه بنو قريظه ۾ مارجي ويو<ref name="علوي " />. محمد بن ڪعب جي روايت مطابق ھن بيبي پردي جو حڪم مڃڻ کان انڪار ڪيو ھو جنھن ڪري کيس نبي ڪريم {{درود}} جن طلاق ڏني ھئي پر پوء رجوع ڪيو ۽ بعد ۾ پردي جي پابندي سان زندگي گذاري<ref name=" علوي " />. سن ۱۰ ھجري ۾ جڏهن نبي ڪريم {{درود}} جن حج تان واپس آيا تہ مديني ۾ وفات ڪري وئي ۽ کيس جنت البقيع ۾ دفنايو ويو<ref name=" علوي " />. ابن الاثير ،ابن ڪثير ، شامي وغيره بيبي صاحبه جو شمار ٻانھين ۾ ڪيو آهي<ref name=" علوي " />. ===۹.بيبي جويريه رضه=== سن ۵ ھجري ۾ غزوه بنو مصطلق بعد يا سن ۶ ھجري ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن جو نڪاح بيبي جويريه رضه سان<ref name=" ٺٽوي " /> مديني ۾ ٿيو<ref name=" علوي " />. پاڻ غزوہ بنو مصطلق ۾ ھٿ آيل قيدين ۾ شامل ھئي. نبي ڪريم {{درود}} جن کيس آزاد ڪري نڪاح ڪيو جنھن ۾ ۴۰۰ درھم حق مھر مقرر ٿيو<ref name=" ٺٽوي " />. نڪاح وقت بيبي صاحبه جي عمر ۲۰ سال ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال سندس والد حارث بن ابو ضرار مسلمان ٿيو<ref name=" ٺٽوي " />. ابن عباس مطابق بيبي صاحبه جو اصل نالو برہ بنت حارث ھيو<ref name=" علوي " />. سندس تعلق بنو خزاعہ جي پاڙي بنو مصطلق سان ھيو. سندس پيء پاڙي جو سردار ھيو جنھن سندس شادي پنھنجي خاندان جي نوجوان مسافع بن صفوان سان ڪرائي ھئي جيڪو غزوہ بنو مصطلق ۾ مارجي ويو. بيبي صاحبه مال غنيمت ۾ ثابت بن قيس ۽ سندس سؤٽ جي حصي ۾ آئي پر سردار جي نياڻي ھجڻ ڪري ھن انھن سان رھڻ پسند نہ ڪيو ۽ ۹ اوقيه سون جي قيمت تي پنھنجي آزادي جو معاھدو ڪيو. مدد لاء نبي ڪريم {{درود}} جن وٽ پيش ٿي ۽ نبي ڪريم {{درود}} جن رقم ڀري کيس آزاد ڪرايو جنھن بعد مسلمان ٿي ۽ پاڻ سڳورن کيس حرم ۾ شامل ڪرڻ جو فيصلو ڪيو ۽ نڪاح بعد ان جو نالو بره بدلائي جويريه رکيو. نڪاح بعد اصحابين نبي ڪريم {{درود}} جن جي ساھراڻي گھر ڀاتين ھئڻ ڪري بيبي صاحبه جي قبيلي جي سمورن فردن کي آزاد ڪري ڇڏيو<ref name=" علوي " />. ابن عبدالبر مطابق بيبي صاحبه ربيع الاول سن ۵۰ ھجري ۾ ۶۵ سالن جي ڄمار ۾ وفات ڪئي. سندس جنازي جي نماز مديني جي گورنر [[مروان بن حڪم]] پڙھائي ۽ کيس [[جنت البقيع]] ۾ دفنايو ويو<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه جو پاڻ سڳورن {{درود}} سان ازدواجي رفاقت ۵ سال تائين رھي. ھن بيبي سان ۷ حديثون منصوب ٿيل آھن. ===۱۰. بيبي رملہ (ام حبيبه) رضه=== سن ۷ ھجري ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن ابوسفيان جي ڌيءَ ام حبيبه سان نڪاح ڪيو<ref name="ٺٽوي " />. بيبي صاحبه جو تعلق بنو اميه خاندان سان هو. سندس اصل نالو رملہ بنت ابو سفيان ھو<ref name=" علوي" />. سندس ماء جو نالو صفيه بنت ابوالعاص ھو<ref name="علوي " />. بيبي صاحبه حضرت عثمان جي پڦاٽ، امير معاويه جي ماٽيلي ڀيڻ ۽ يزيد بن ابو سفيان جي سڳي ڀيڻ ھئي<ref name=" علوي" />. بعثت کان ۱۷ سال اڳ مڪي ۾ پيدا ٿيندڙ بيبي صاحبه جي پھرين شادي بنو خزيمه جي عبدالله بن جحش سان ٿي<ref name=" علوي " />. ابتدائي دور ۾ ئي ٻئي مسلمان ٿيا ۽ حبشه ڏانھن ٻہ ڀيرا ھجرت ڪيائون. حبشه ۾ کين ھڪ نياڻي حبيبه نالي ڄائي جنھن جي نالي تي ان جي ڪنيت ان حبيبه ٿي وئي<ref name=" علوي " />. سندس مڙس حبشه ۾ عيسائي ٿي ويو جنھن ڪري ان کان طلاق ورتائي. ان جي حالات جي خبر پوڻ بعد مديني مان پاڻ سڳورن عمرو بڻ اميہ کي نڪاح جي بندوبست لاء حبشه موڪليو<ref name=" علوي" />. نڪاح وقت بيبي صاحبه جي عمر ۳۷ سال ھئي. نڪاح جو خطبو اصحمہ نجاشي پاڻ پڙھيو ۽ نبي ڪريم {{درود}} جن طرفان حق مھر ۴۰ اوقيه جي برابر قيمت يا ۴۰۰ دينار پڻ نجاشي ادا ڪيو<ref name=" علوي " />. ان حبيبه بعد ۾ مديني نبي ڪريم {{درود}} جن وٽ منتقل ٿي<ref name=" علوي " />. ابن بر ۽ ابن جوزي مطابق بيبي صاحبه سن ۴۴ ھجري ۾ امير معاويه جي دور حڪومت ۾ ۷۳ يا ۷۴ سالن جي عمر ۾ مديني ۾ وفات ڪئي ۽ کيس جنت البقيع ۾ دفنايو ويو<ref name=" علوي" />. ===۱۱.بيبي صفيه رضه=== سن ۷ ھجري ۾ صفر جي مھيني ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن جو نڪاح بيبي صفيه رضه جن سان <ref name="ٺٽوي " /> صھبا ۾ ٿيو ۽ ان وقت بيبي صاحبه جي عمر ۱۷ سال ھئي<ref name=" علوي " />. ھي ي بيبي غزوہ خيبر ۾ ھٿ آيل قيدي عورتن ۾ شامل ھئي ۽ ورھاست ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} جي حصي ۾ آئي پر پاڻ سڳورن {{درود}} کيس آزاد ڪري نڪاح ڪيو ۽ سندس آزادي کي ان جو مھر مقرر ڪيو<ref name=" ٺٽوي " />. بيبي صاحبه جي ان نڪاح جي ڪري سندس سمورن مٽن مائٽن کي آزاد ڪيو ويو جيڪي ۾ ۷۰۰ ڄڻا ۽ ۱۰۰ گھرن جا ڀاتي ھيا<ref name=" ٺٽوي " />. بيبي صاحبه بنو نضير قبيلي جي سردار حيي بن اخطب جي نياڻي ھئي، سندس والده جو نالو برہ بنت سموئيل ھو. بيبي صاحبه جو جو اصل نالو زينب ھيو. زرقاني مطابق عربن جي رواج ۾ غنيمت جي مال جو حصو جيڪو سردار کي ملندو هو ان کي صفيه سڏيندا ھيا اھڙي طرح پاڻ سڳورن کي غنيمت جي حصي ۾ ملڻ ڪري کيس صفيه جو نالو ڏنو ويو<ref name="علوي " />. پر اڪثريت جي راء مطابق سندس اصل نالو صفيه ھو<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه جي پھرين شادي ننڍي عمر ۾ ناناڻي گھر جي ھڪ امير نوجوان سلام بن مشڪم سان ڪرائي وئي پر اھو سخت مزاج ھيو جنھن ڪري سندن علحدگي ٿي وئي. سندس ٻي شادي ڪنانہ بن ربيع سان ٿي. بنو نضير جي مديني مان نيڪالي بعد سندس خاندان خيبر لڏي آيو جتي سندس پيءُ کي چڱو مڙس بڻايو ويو<ref name=" علوي " />. ھڪ روايت مطابق خيبر جي فتح بعد دحيہ ڪلبي جي حصي ۾ آئي پر پوء اصحابين فيصلو ڪيو ته سردار جي ڌي ۽ ٻئي قبيلي جي سردار جي ننھن ھجڻ ڪري مسلمان سردار وٽ ھجڻ کپي ۽ اھڙي طر طرح نبي ڪريم {{درود}} جن جي حصي ۾ آئي<ref name=" علوي " />. کيس لذيذ کاڌا پچائڻ ۾ وڏي مھارت ھئي<ref name="علوي " />. بيبي صاحبه ۲ رمضان سن ۵۰ ھجري ۾ مديني ۾ وفات ڪئي ۽ کيس جنت البقيع ۾ دفنايو ويو<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه جي پاڻ سڳورن {{درود}} جن سان ازدواجي رفاقت اٽڪل پوڻا چار سال تائين رھي. ان سان ۱۰ حديثون منصوب ٿيل آھن. ===۱۲.بيبي برہ يا ميمونه رضه=== سن ۷ ھجري ۾ ذوالقعد جي مھيني ۾ پاڻ سڳورا {{درود}} صلح حديبيه ڪري قضا ٿيل عمري جي ادائيگي لاء روانا ٿيا ۽ ۴ ذوالحج تي صبح جو مڪي ۾ پھتا. ٽي راتيون اتي ترسيا ۽ پوء مديني طرف روانا ٿيا ۽ ان سفر دوران بيبي ميمونه رضه جن سان نڪاح ڪيائون<ref name=" ٺٽوي " />. امام احمد حنبل مطابق مديني ڏانهن سفر دوران سرف نالي ڳوٺ ۾ ٿيو<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه پاڻ سڳورن {{درود}} جي آخري گھرواري ھئي جنھن بعد پاڻ سڳورن {{درود}} ڪو ٻيو نڪاح ڪانه ڪيو<ref name=" علوي" /><ref name=" ٺٽوي " />. ابو ھريرہ ، مجاھد ۽ ابن عباس جي رواايتن مطابق سندس اصل نالو بره ھيو پر نبي ڪريم {{درود}} جن اھو نالو مٽائي ميمونه رکيو<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه جو تعلق بنو ھلال قبيلي سان ھو. سندس پيءُ جو نالو حارث بن حزن ۽ ماء جو نالو ھند بنت عوف ھيو<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه جي پھرين شادي ابورھم بن عبدالعزہ عامري سان ٿي جيڪو ۷ ھجري جي شروعات ۾ وفات ڪري ويو جنھن بعد عباس بن عبدالمطلب يا جعفر رضه جي مشوري تي نبي ڪريم {{درود}} جن ساڻس نڪاح ڪيو. ان وقت بيبي صاحبه جي عمر ۳۶ سال ھئي ۽ نڪاح جو خطبو عباس بن عبدالمطلب پڙھيو<ref name=" علوي " />. حق مھر ۵۰۰ درھم مقرر ٿيو<ref name=" علوي" />. حضرت عمر رضه جي دؤر ۾ ٻين امھات المومنين وانگر کيس بہ ساليانو ۱۰ ھزار درھم وظيفو ملندو هو. سن ۵۱ ھ ۾ سرف ۾ ئي وفات ڪئي ۽ ان وقت سندس عمر ۸۰ سال ھئي<ref name=" علوي " />. سندس جنازي جي نماز ڀاڻيجي عبدالله بن عباس پڙھائي<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه جي پاڻ سڳورن {{درود}} جن سان ازدواجي رفاقت اٽڪل ۳ سال رھي ۽ ساڻس ۷۶ حديثون منصوب ٿيل آھن<ref name="علوي " />. ===بيبي ماريه قبطيہ رضه=== بيبي صاحبه ٻانھي ھئي جيڪا مصر اسڪندريہ جي حاڪم پاڻ سڳورن {{درود}} جن ڏانھن سوکڙي طور موڪلي ھئي. آمين ھجري ۾ ان مان پاڻ سڳورن {{درود}} جن کي ھڪ پٽ ابراھيم رضه نالي ڄائو<ref name=" ٺٽوي " />. اھو نالو حضرت ابراهيم عليه السلام جي نالي تان رکيو ويو. ستين ڏينھن تي ٻن دنبن جي قرباني بہ ڪئي وئي ۽ ان جي جھنڊ لھرائڻ جو حڪم پڻ ڏنو<ref name=" ٺٽوي " />. اھو ٻار ابورافع جي گھرواري سلمیٰ رضہ ڄڻايو ۽ اھا خبر ابورافع پاڻ سڳورن {{درود}} جن کي ٻڌائي جنھن تي کيس ھڪ غلام مبارڪي ۾ مليو<ref name=" ٺٽوي " />. ===فاطمه بن ضحاڪ سان شادي ۽ طلاق=== سن ۸ ھجري ۾ ذوالقعد جي مھيني ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن جي شادي فاطمه بنت ضحاڪ ڪلبي سان ٿي. شادي بعد جڏھن پاڻ ڪريم {{درود}} جن سندس ويجھو ويا تہ چوڻ لڳي: "مان اوھان کان الله جي پناھ گھران ٿي". اھو ٻڌي نبي ڪريم {{درود}} کيس فرمايو تہ: " تو پناھ گھري، ھاڻي پنھنجي مائٽن ڏانهن موٽي وڃ"<ref name=" ٺٽوي " /><ref name =" حجر۲" > الاصابہ، ابن حجر، جلد ۴, صہ ۳۸۲ </ref><ref name =" قسطلاني ۳" > المواھب اللدنيہ، قسطلاني، جلد ۲, صه ۹۶</ref><ref name =" ڪثير ۳" > البدايہ والنھايہ، ابن ڪثير، جلد ۴, صہ ۳۷۴ </ref>. ===مليڪہ بنت ڪعب سان شادي ۽ طلاق=== سن ۸ ھجري رمضان جي مھيني جي پڄاڻي تي پاڻ ڪريم {{درود}} جن جي شادي مليڪہ بنت ڪعب ليثي ڪنائي/ڪندي سان ٿي. فتح مڪه وقت نبي ڪريم {{درود}} جي حڪم تي سندس پيءُ کي قتل ڪيو ويو ھو جيڪو ڏوراپو ڪجھ عورتن کيس ڏنو جنھن تي ان عورت بہ الله جي پناھ گھري ۽ نبي ڪريم {{درود}} جن کيس فارغ ڪري ڇڏيو<ref name=" ٺٽوي " /><ref name =" الاصابہ ۲" > الاصابہ، ابن حجر، جلد ۴, صہ ۴۱۰</ref><ref name ="خميس ۲ " > تاريخ الخميس، ديار بڪري، جلد ۲, صہ ۹۶</ref><ref name =" شامي ۴" > سبل الھدہ والرشاد، شامي، جلد ۱۱، صہ ۲۳۰ ۽ ۲۳۱ </ref>. ==مڪي زندگي== === نبوت کان اڳ واري زندگي=== جڏھن سندن عمر ۳۵ سال ٿي تہ قريش ڪعبي جي نئين سر تعمير ڪرائي ۽ جڏھن حجر اسود کي نصب ڪرڻ جو وقت آيو تہ انھن ۾ ھڪ تنازعو شروع ٿي ويو ھر قبيلي چاھيو پئي تہ اھو اعزاز انھن جي سردار کي ملي. ڪنھن ڏاھي بزرگ کين صلاح ڏني تہ جيڪو صبح ٿيڻ وقت سڀ کان اول ڪعبي ۾ داخل ٿئي ان کان فيصلو ڪرايو وڃي. جڏھن اھو وقت آيو تہ اھو داخل ٿيندڙ شخص نبي ڪريم {{درود}} ھيو ۽ انھن ڏسڻ سان ئي چوڻ شروع ڪيو تہ اھو امين ۽ سچو آھي. نبي ڪريم {{درود}} کين مشورو ڏنو ته حجر اسود کي چادر تي رکي سڀني قبيلن جا سردار گڏجي کڻن ۽ جڏھن انھن ايئن ڪيو ته نبي ڪريم {{درود}} اھو پٿر جتن ۾ کڻي نصب ڪيو<ref name=" Awan " />. مڪي ۾ ڏڪار اچڻ وقت ابوطالب جي اولاد مان علي جي سنڀال جو ذمو نبي ڪريم {{درود}} کنيو ۽ سندس مشوري تي جعفر بن ابوطالب ۽ ان جي خاندان جو ذمو عباس بن عبدالمطلب کنيو ھو <ref name=" Awan " />. بيبي خديجه رضه جي ڀائٽي مڪي جي بازار مان ھڪ اغوا بعد غلام بڻايل زيد بن حارث نالي ٻار خريد ڪري کيس تعفي ۾ ڏنو بيبي صاحبه اھو نبي ڪريم {{درود}} جي خدمت لاء سندن حوالي ڪيو. سندن شفقت ۽ محبت ڪري ٻار جي پاڻ سڳورن سان دل لڳي وئي. بعد ۾ حارث پٽ کي مڪي ۾ ڳولي لڌو تہ نبي ڪريم {{درود}} کان کيس خريد ڪري واپس حاصل ڪرڻ پئي چاھيو. نبي پاڪ حارث ۽ سندس ڀاء کي فرمايو تہ جيڪڏهن ٻار توھان سان وڃڻ چاھي تہ توھان بغير معاوضي جي کيس وٺي وڃو. جڏھن ٻار کي پيءُ ۽ چاچي ھلڻ لاء چيو تہ ان کين ۽ نبي پاڪ {{درود}} ڏانھن نھاريو ۽ وڃڻ کان انڪار ڪندي نبي ڪريم {{درود}} جي غلامي ۾ رھڻ پسند ڪيو. نبي ڪريم {{درود}} کيس آزاد ڪري پنھنجو گود ورتل پٽ بڻائڻ جو اعلان ڪري ڇڏيو<ref name=" Awan " />. شادي کان پوءِ ڪيترائي سال مڪي کان ڪجھ ميلن جي فاصلي تي جبل حرا ۾ واقع ھڪ غار ۾ عبادت ڪندا رھيا ان جبل کي ان ڪري جبل نور جو نالو ڏنو ويو<ref name=" Awan" />. اھا غار ۲۰۰۰ فٽ جي اوچائي تي واقع آھي. رمضان جو اڪثر پورو مھينو اتي گذاريندا هئا جتي ھڪ رات جبرائيل نازل ٿيو ۽ قرآن جي نزول جي شروعات ٿي <ref name=" Awan " />. [[Image:Cave Hira.jpg|thumb|left|upright=0.8|جبل نور ۾ واقع غار حرا جتي محمد صہ عبادت ڪندو ھو ۽ پھرين وحي نازل ٿي.]] === نبوت جو آغاز=== جڏھن پاڻ ڪريمن {{درود}} جن پنھنجي عمر مبارڪ جا چاليھ ورھيه پورا ڪيا، تڏهن کين نبوت جي نعمت سان نوازيو ويو<ref name ="شامي " > سبل الھدیٰ والرشاد فی سیرۃ خیرالعباد شامی از: محمد بن یوسف بن علی بن یوسف صالحی دمشقی المعروف شامی، جلد ۲ صہ ۲۲۵ </ref><ref name =" ٺٽوي" > بذل القوۃ فی حوادث سنی النبوۃ (سيرت هاشمي)، از: امام العصر مخدوم محمد ھاشم محدث ٺٽوي، ترجمو: پروفيسر اسرار احمد علوي، مھراڻ اڪيڊمي شڪارپور، ڇاپو ٻيو جولائي 2004ع </ref>. ان روايت تي عالمن جي اڪثريت کي اتفاق رھيو آھي<ref name=" ٺٽوي " />. جڏھن تہ ڪي ٿوريون روايتون اھڙيون بہ مليون آهن ، جن ۾ بعثت وقت عمر مبارڪ چاليھ ورھين کان ھڪ ڏينھن مٿي يا ڏھ ڏينھن مٿي يا وري ٻه مھينا مٿي بہ ٻڌائي وئي آھي<ref name=" ٺٽوي " />. پر پھرين روايت ئي سڀني کان وڌيڪ مشھور ۽ مقبول آهي<ref name=" ٺٽوي " />. محمد بن يوسف دمشقي المعروف شامي سميت مالڪي مسلڪ جي ابو عبدالله محمد بن عبدالباقي المعروف زرقاني پڻ پنھنجي ڪتاب ''شرح علیٰ المواھب اللدنیہ'' ۾ چاليھ سالن جي روايت کي صحيح ڄاڻايو آهي<ref name=" ٺٽوي" />. صحيح بخاري ۽ صحيح مسلم ۾ پڻ حضرت ابن عباس ۽ انس رضي اللّٰہ تعالیٰ عنھما کان پڻ ساڳي روايت نقل ڪيل آھي<ref name="ٺٽوي " />. سندن بعثت ھڪڙن راوين ربيع الاول ۽ ٻين رمضان شريف جي مھيني ۾ بيان ڪئي آھي<ref name=" ٺٽوي " />. ابن اسحاق، بيھقي، ابن ڪثير، ذھبي، قسطلاني، شامي ۽ زرقاني پنھنجي ڪتابن ۾ بعثت جو آغاز ربيع الاول ۾ سچن خوابن کي قرار ڏنو آهي<ref name=" علوي " />. قرآن مجيد ۾ سورة البقرہ جي آيت ۱۸۵ مطابق "رمضان اھو مھينو آھي جنھن ۾ قرآن نازل ڪيو ويو"<ref name="ٺٽوي " />. صحيح مسلم ۾ حضرت طابوقتادہ رضہ جي روايت مطابق بعثت سومر جي ڏينهن ٿي ھئي<ref name =" مسلم" > صحيح مسلم، جلد ۱, صہ ۳۶۸ </ref><ref name="ٺٽوي " />. مسلم روايتن مطابق ليلة القدر واري رات غار حرا ۾ ملائڪ جبرائيل سندس خدمت ۾ وحي کڻي آيو<ref name=" ٺٽوي " />. وحي ۾ سڀ کان پھريون جبرائيل سورة علق جون پھريون پنج آيتون پڙھيون جيڪي نبي ڪريم {{درود}} جن ورجايون<ref name=" ٺٽوي " /> <ref name ="بخاري " > صحيح بخاري، "ڪيف ڪان بدءالوحي"، جلد ۱ صہ ۶ ۽ ۷ </ref>. جبرائيل پھرين وحي مھل انساني شڪل ۾ آيو هو<ref name=" ٺٽوي " />. غار حرا مان موٽندي پاڻ سڳورو {{درود}} حضرت خديجه وٽ آيو ۽ ڏڪڻ لڳو ۽ فرمايائون ته مون کي چادر ڍڪايو جيڪا ڍڪائي وئي ۽ جڏھن اھا ڪيفيت ختم ٿي تہ سورة مدٽر جون پھريون پنج آيتون نازل ٿيون<ref name="ٺٽوي " /><ref name=" بخاري " />. خوف واري حالت ۾ بيبي سانئڻ کين تسلي ڏني جنھن بعد کيس پنھنجي سؤٽ ورقه بن نوفل ڏي وٺي آئي<ref name="ٺٽوي " />.سمورن مردن ۽ عورتن کان اڳ حضرت خديجه رضہ پاڻ سڳورن تي ايمان آندو ۽ سمورا مسلمان ان روايت بابت ساڳي راء رکن ٿا<ref name ="ابن الاثير " > اسد الغابہ، ابن الاثیر، جلد ۵ صہ ۴۳۴ </ref><ref name ="روض " > الروض الانف سھيلي، جلد ۱, صہ ۲۷۷-۷۸ </ref><ref name ="زرقاني " > شرح علي المواھب، زرقاني، جلد ۱, صہ ۲۳۷ </ref><ref name =" قسطلاني" > المواھب اللدنيہ، قسطلاني، جلد ۱ ، صه ۲۱۷ </ref>. بيبي سانئڻ جي اسلام آڻڻ کانپوءِ سندس چارئي نياڻيون: سيدہ زينب رضه، سيدہ رقيه رضه، سيدہ ام ڪلثوم رضه ۽ سيدہ فاطمه الزهراء رضه بہ اسلام جي دائري ۾ داخل ٿيون<ref name="ٺٽوي " />. اھا روايت زرقاني '''شرح اعلیٰ المواھب''' ۾ سيرت ابن اسحاق ۽ سيرت شامي جي حوالي سان نقل ڪئي آهي<ref name=" ٺٽوي " />. ھڪ روايت مطابق بيبي خديجه رضه کان بعد پھرين ايمان آڻيندڙ عورت [[فاطمه بنت خطاب]] ھئي <ref name ="زرقاني ۱ " > شرح علي المواھب اللدنيہ، زرقاني، جلد ۱, صہ ۲۴۶ </ref><ref name="ٺٽوي " />. مردن ۾ ابوبڪر صديق ساڳي بعثت واري سومر ڏينھن شام جي وقت اسلام قبول ڪيو<ref name="ٺٽوي " />. جنھن بعد ٻارن ۾ حضرت علي ڏھن سالن جي عمر ۾ اسلام قبول ڪيو<ref name=" ٺٽوي " />. ھڪ روايت مطابق حضرت علي، ابوبڪر صديق کان اڳ اسلام قبول ڪيو<ref name="ٺٽوي " />. عثمان غني، زبير بن عوام، عبدالرحمان بن عوف، سعد بن ابي وقاص ، طلحه بن عبيد پڻ حضرت ابوبڪر صديق رضه جي ذريعي اسلام ۾ داخل ٿيا<ref name=" ٺٽوي " /> ساڳي سال زيد بن حارث ۽ بلال حبشي، عامر بن فھيرا، ابوذر غفاري (جندب بن جنادہ) ۽ سندس وڏو ڀاءُ انيس بن جنادہ، ابو فڪيھه، عمار بن ياسر ۽ سندس پيءُ ياسر بن عامر ۽ ماء سميه بنت خباط ۽ ڀاء عبدالله بن ياسر، صھيب رومي، مصعب بن عمير، عياش بن ربيعه، ارقم بن ابي ارقم، عثمان بن مظعون ۽ سندس ٻہ ڀائر قدامه ۽ عبدالله، ۽ ابو عبيده، ابو سلمه عبدالله ۽ سندس ماء بره، عامر بن ابي وقاص، عبدالله بن مسعود ھذلي، جعفر بن ابو طالب، خنيس بن حذافه سھمي، عبيده بن حارث، سعيد بن زيد معيقيب بن ابي فاطمه، خالد بن سعيد، فاطمه بنت خطاب، اسامه بن زيد جي ماء ام ايمن حبشيه، عبدالله بن عباس جي ماء ام الفضل عرف لبابه، عبدالله بن مسعود جي ماء ام عبد پڻ اسلام ۾ داخل ٿيا<ref name=" ٺٽوي " />. پھرين وحي جي نزول بعد بيبي خديجه رضه پاڻ سڳورن {{درود}} کي ورقه بن نوفل ڏي وٺي آئي جنھن وحي جو احوال ٻڌي سندس نبوت جي تصديق ڪئي جنھن ڪري کيس مسلمان سمجھيو وڃي ٿو<ref name=" ٺٽوي " />. زرقاني '''شرح علیٰ المواھب اللدنيہ''' ۾ ورقه کي قطعي طور صحابي مڃيو آھي<ref name="ٺٽوي " />. ===تبليغ ۽ تڪليفون=== سن ۳ نبوي ۾ ۽ ڪن روايتن مطابق ۴ نبوي ۾ کين سورة الحجر جي آيت ۹۴ ذريعي کين کليل دعوت جو حڪم ڏنو ويو ۽ پاڻ سڳورن {{درود}} صفا واري ٽڪريءَ تي چڙهي قريش قبيلي وارن کي وڏي واڪي سڏ ڪري کلي عام اسلام جي دعوت ڏني جتي ابولھب سندن مخالفت ڪئي جنھن ڪري سورة الھب نازل ٿي<ref name=" ٺٽوي" />. مڪي جي مشرڪن سندن مخالفت شروع ڪئي پر ساڻس ابو طالب جي مڪمل تائيد ۽ حمايت حاصل هئي<ref name=" ٺٽوي" />. سن ۵ نبوي (615ع<ref name=" Awan " />) ۾ مسلمانن مڪي وارن جي ڏاڍ کان تنگ ٿي حبشه ڏانھن پھرين ھجرت ڪئي جن ۾ حضرت عثمان ، بيبي رقيه ، عبدالرحمان بن عوف، زبير بن عوام ، مصعب بن عمير ، ابو سلمه عبدالله ۽ ام سلمه سميت ٻارھن مرد ۽ پنج عورتون شامل ھيا<ref name=" ٺٽوي " /><ref name ="بيھقي " > دلائل النبوة بيھقي، جلد ۲, صه ۲۹۷ </ref><ref name =" ارقم" > زادالمعاد ابن قيم، جلد ۱, صه ۹۷ ۽ ۹۸ </ref>. ساڳي سال بيت الله ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} سورة نجم جي تلاوت شروع ڪئي جنھن وقت مشرڪن جو ھڪ وڏو ميڙ موجود ھيو ۽ جڏھن سجدي واري آيت آئي تہ نبي سڳورو {{درود}} سجدي ۾ ھليو ويو ۽ اتي موجود مسلمان پڻ سجدي ۾ ڪري پيا انھن سان گڏوگڏ سواء اميه بن خلف جي سمورن مشرڪن پڻ سجدو ڏنو<ref name=" ٺٽوي " /><ref name =" ھشام" > سيرت ابن ھشام جلد ۱ </ref><ref name=" جلد " /><ref name =" صحيح" > صحيح بخاري، جلد ۲ صه ۷۲۱</ref>. سن ۶ نبوي جي شروعات ۾ مسلمانن حبشه ڏانھن ٻيون ڀيرو ھجرت ڪئي. ان قافلي ۾ ۸۳ مرد ۽ ۱۸ عورتون شامل هيون<ref name =" اللدنيہ" > شرح المواھب اللدنيہ ، جلد ۱, صه ۲۸۷ </ref><ref name=" ارقم " /><ref name="ٺٽوي " />. قافلي ۾ جعفر بن ابو طالب سندس زال اسما بنت عميس، خنيس بن حذافه سھمي، مصعب بن عمير، معيقيب بن ابو فاطمه، مقداد بن اسود ڪندي، ابو عبيده بن جراح، خالد بن حزام، ام المومنين سودہ بنت زمعه پڻ شامل هئا<ref name =" سبل" > سبل الھدیٰ والرشاد، شامي، جلد ۲, صه ۳۶۳,۳۹۷ ۽ ۴۰۹ </ref>. ساڳي سال مشرڪن مسجد الحرام ۾ گڏجاڻي ڪئي جنھن ۾ ابوجھل، شيبه، عتبه، وليد بن عتبه، عمار بن وليد، عقبه بن ابي معيط، اميه بن خلف وغيره شامل هئا. رسول {{درود}} جن ڪعبي ۾ نماز پڙھي رھيا ھئا. ان مھل مسجد ٻاھران ميدان ۾ قرباني لاء اٺ ڪٺو ويو ھو. ان ميٽنگ مان ھم صلاح ٿيندي عقبه بن ابي معيط اٿيو ۽ اوجھ سان ڀريل اوجھري آڻي پاڻ سڳورن {{درود}} جي پٺي مٿان رکي. ان واقعي جي پروڙ ڏھن ورھين<ref name=" علوي " /> جي سيدہ فاطمه کي پئي ته مسجد ۾ ھلي آئي ۽ پنھنجي بابي جي پٺي تان غلاظت ھٽائي<ref name="ٺٽوي " />. ان وقت حضرت ابوبڪر صديق پڻ اتي پھتو<ref name="ٺٽوي " />. ساڳي سال عمار بن ياسر جي ماء سميه بنت خباط کي ابوجھل نيزو ھڻي شھيد ڪيو ويو<ref name="ٺٽوي " />. سن ۶ نبوي ۾ پاڻ سڳورا {{درود}} صحابي ارقم بن ابي ارقم جي گھر اچي ترسيا جتي مسلمان گڏ ٿي نماز پڙھندا ھيا جيڪو سلسلو حضرت عمر بن خطاب جي اسلام ۾ داخل ٿيڻ تائين جاري رھيو جنھن بعد مسلمانن گڏجي ڪعبي اندر نماز پڙھڻ جي شروعات ڪئي<ref name="ٺٽوي " />. مخدوم محمد هاشم ٺٽوي لکي ٿو تہ دار ارقم مسجد الحرام لڳ صفا جي ٽڪري وٽ موجود ھيو جنھن کي خليفي ھارون رشيد جي حبشي نسل واري ماء خيزران نئين سر جوڙائي تبرڪ طور ھڪ مسجد قائم ڪئي جنھن ڪري ھاڻي اھو دار خيزران سڏجي ٿو<ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال ھڪ روايت مطابق حضرت حمزہ اسلام ۾ داخل ٿيو ۽ ٽي ڏينهن بعد حضرت عمر بن خطاب دار ارقم ۾ اچي اسلام قبوليو<ref name=" ٺٽوي " />. ان کان اڳ نبي ڪريم {{درود}} جن دعا گھري ھئي تہ: {{quote| "اي الله! عمرو بن ھشام ۽ عمر بن خطاب مان جيڪو توکي وڌيڪ پيارو ھجي، ان جي ذريعي اسلام کي سگھ بخش."|<ref name ="ابن حجر " > الاصابہ، ابن حجر، جلد ۲, صه ۵۱۸ </ref>|}} ھڪ روايت مطابق ساڳي سال عبدالله بن عمر پڻ مسلمان ٿيو ھو<ref name=" ٺٽوي " />. ان کان سواءِ ان الخير سلمه پڻ دار الارقم ۾ اچي مسلمان ٿي جيڪا ابوبڪر صديق جي ماء ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۷ نبوي ۾<ref name ="حجر " > فتح الباري، حافظ ابن حجر، جلد ۷, صه ۱۴۷ </ref> ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق ۸ نبوي ۾ محرم جي چنڊ ڏسڻ سان ئي قريش وارن بنو جو ھاشم ۽ بنو عبدالمطلب سان مڪمل بائڪاٽ جو اعلان ڪيو جنھن سبب نبي ڪريم {{درود}} جن کي شعب ابوطالب ۾ نظر بند ٿيڻو پيو<ref name=" ٺٽوي " />. شعب ابوطالب جبل ابو قبيس جي وچان ھڪ جابلو لڪ ھيو جيڪو بنو هاشم جي مورثي ملڪيت ھو<ref name ="عاصم " > سفرنامہ ارض القرآن (اردو)، محمد عاصم، صہ ۱۵۴ </ref>. بائڪاٽ جي ڪاروائي لکت ۾ ڪئي وئي جنھن کي بيت الله ۾ لٽڪايو ويو جنھن ۾ لکيل ھو ته<ref name=" ٺٽوي " />: {{quote|محمد {{درود}} کي بنو ھاشم بنو مطلب سان گڏ مڪي مان شھر نيڪالي ڏني ويندي. ڪوبه ماڻھو ساڻن مٽي مائٽي يا سڱابندي وغيره نہ ڪندو. کاڌي پيتي جي ڪابہ جنس وٽن پھچڻ نہ ڏني ويندي. ڪوبه ماڻھو نہ کانئن ڪجھ خريد ڪندو ۽ نہ وري ڪا شئي کين وڪرو ڪري سگھندو. مسلمانن سان ان وقت تائين ڪنھن بہ قسم جو ڪو ٺاھ يا ساڻن ڪابہ نرمي نہ ڪئي ويندي، جيستائين ھو محمد {{درود}} کي قريش وارن جي حوالي نہ ڪندا |<ref name =" سيرت" > سيرة ابن ھشام، جلد ۲، صه ۱۴ </ref>|}} سن ۸ نبوي ۾ مشرڪن آسماني نشاني جو مطالبو ڪيو ۽ نبي ڪريم {{درود}} جن کين چوڏھين جي چنڊ واري رات شق القمر وارو معجزو ڏيکاريو<ref name=" ٺٽوي " />. مسلمانن جي عقيدي مطابق پاڻ سڳورن {{درود}} چنڊ ڏانھن پنھنجي آڱر سان اشارو ڪيو جنھن سان چنڊ ٻہ الگ اڌ ٿي ٿي ويو. پر مشرڪن ان کي وڏو جادو قرار ڏنو<ref name=" ٺٽوي " />. عبدالله بن عباس جي ولادت شعب ابوطالب ۾ ٿي جنھن بعد ساڳي سال بائڪاٽ واري دستاويز کي سن ۱۰ نبوي اڏھي کائي وئي ۽ اھو احوال ابو طالب پاڻ سڳورن {{درود}} جن کي ٻڌايو<ref name=" سيرت " /><ref name =" الروض" > الروض الانف سھيلي، جلد ۲, صه ۱۲۷ ۽ ۱۲۸ </ref><ref name =" دلائل۱" > دلائل النبوة، بيھقي، جلد ۲, صه ۳۱۱-۳۱۵ </ref><ref name ="ابن سعد " > الطبقات الڪبریٰ، ابن سعد، جلد ۱, صه ۱۳۱, </ref>. مشرڪ ان واقعي تي لڄي ٿيا ۽ ٽي سالن جي ظلم ۽ ڏاڍ بعد ابو طالب جي زندگي دوران ان معاهدي تان پاڻ ئي ھٿ کڻي ويا جنھن بعد نبي ڪريم {{درود}} جن پنھنجي ڪڙم قبيلي سان گڏجي مڪي اندر پنھنجي اباڻن گھرن ڏانھن موٽي آيا<ref name=" ٺٽوي " />. ان بعد معراج جو واقعو پيش آيو<ref name=" Awan " />. ساڳي سال رمضان جي ۷ تاريخ تي ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق ذوالحج جي مھيني ۾ ابو طالب جو انتقال ٿيو<ref name="ٺٽوي " />. ابو طالب جي انتقال بعد ابو لھب ملي ڀگت سان پاڻ کي بنو ھاشم جو سردار قرار ڏئي نبي ڪريم {{درود}} کي بنوھاشم قبيلي مان نيڪالي ڏيڻ جو اعلان ڪيو جنھن جو مطلب کين قبيلائي تحفظ کان محروم ڪري سندن قتل لاء راھ ھموار ڪرڻ ھيو<ref name="Awan " />. ساڳي سال شوال جي ۲۷ تاريخ تي پاڻ سڳورا {{درود}} جن طائف ويا جتي ثقيف قبيلي وارن کي اسلام جي دعوت ڏني. اتي ۲۶ ڏينهن ترسيا پر طائف وارن کين ستايو ۽ تڪليفون ڏنيون<ref name=" ٺٽوي " />. مسلمانن جي عقيدي مطابق طائف مان واپسي تي نخلہ نالي ڳوٺ ۾ منزل ڪئي جتي ۷ جنن جو وفد ساڻن مليو جن اسلام جي دعوت قبول ڪئي<ref name=" ٺٽوي " />. ڪجھ صاحب علم ماڻھن جو خيال آهي تہ لفظ جن معني غائب آھي جيڪو لفظ ريگستان جي خانه بدوش بدوي قبيلن لاء پڻ استعمال ڪيو ويندو ھو ڇوته اھي عربن جي تمدني زندگي ۾ ڪٿي بہ ڏسڻ ۾ نہ ايندا ھيا. محمد هاشم ٺٽوي ڪتاب آڪام المرجان جو حوالو ڏيندي لکيو آهي ته مڪي ۽ مديني ۾ جنن جا مختلف وفد ڇھ ڀيرا جدا وقتن تي پاڻ سڳورن {{درود}} جي جي خدمت ۾ حاضر ٿيا<ref name="ٺٽوي " /><ref name =" شبلي" > آڪام المرجان، ابو عبدالله شبلي، صه ۴۶ </ref>. سن ۱۱ نبوي (620ع<ref name=" Awan" />) ۾ مديني کان آيل حاجين (منیٰ ۾<ref name=" Awan " />) عقبه جي ويجھو رسول {{درود}} جي ھٿ مبارڪ تي بيعت ڪئي جنھن سان مديني وارن اسلام ۾ داخل ٿيڻ جي شروعات ڪئي<ref name=" ٺٽوي " />. ان کي بيعت عقبه سڏيو ويندو آهي. ان ۾ روايتن مطابق ۶ يا ۸ ڄڻا شامل هئا جن ۾ ابو اسامه اسد بن زرارہ خزرجي، برآء بن معرور بن صخر اوسي ، ابوالھيثم بن تيھان، معاذ بن حارث ۽ ان جا ٻہ ڀائر جن ۾ عوف بن حارث پڻ شامل ھئا<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۱۲ نبوي ۾ معراج وارو واقعو پيش آيو<ref name="ٺٽوي " />. ساڳي سال رجب جي مھيني ۾ عقبه جي مقام لڳ ٻين بيعت ڪئي وئي جنھن ۾ مديني کان آيل ۱۳ ڄڻا ھرھڪ بشير بن سعد، سعد بن معاذ، عبدالله بن عمرو ۽ سندس ننڍڙو پٽ جابر بن عبدالله، اسيد بن حضير، ابي بن ڪعب، عبادہ بن صامت، ابو مسعود عقبه بن عمرو، ذڪوان بن عبد قيس زرقي، رافع بن مالڪ، قطبہ بن عامر، عتبہ بن عامر ۽ عويد بن ساعدہ شامل هئا<ref name=" ٺٽوي " />. ان زماني ۾ حج رجب جي مھيني ۾ ان ڪري ٿيندو ھو جو مشرڪن ۾ جھالت سبب نسي جو رواج ھو يعني ھو پنھنجي مرضيءَ موجب ڦيرڦار ڪري ان کي اڳي پوء ڪندا ھئا<ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال مصعب بن عمير کي مديني قرآن ۽ نماز پڙھائڻ لاء موڪليو ويو<ref name=" ٺٽوي" />. سن ۱۳ نبوي ۾ ذوالحج جي مھيني ۾ عقبه وٽ ٽين بيعت ڪئي وئي<ref name=" ٺٽوي " />. بيعت ڪندڙ جماعت ۾ ۷۳ مرد ۽ ۲ عورتون شامل هيون جن ۾ ابو رفاعہ رافع بن مالڪ عجلاني، ابو لبابه رفاعہ بن عبدالمنذر اوسي، ابو طلحه زيد بن سھل خزرجي، سعد بن ربيع خزرجي، عبدالله بن جبير، عبدالله بن رواحہ، عبدالله بن زيد حارثي، مشھور شاعر ڪعب بن مالڪ، معاذ بن جبل شامل هئا<ref name=" ٺٽوي " />. == مدني زندگي== ===يثرب ڏانھن ھجرت=== سن ۱ ھجري ۾ خميس ڏينهن ربيع الاول جو چنڊ ڏسي نبي ڪريم {{درود}} جن مڪي کان يثرب ڏانھن ھجرت شروع ڪئي. ان وقت ساڻس گڏ حضرت ابوبڪر صديق رضه ۽ ان جو غلام عامر بن فھيرہ ۽ ھڪ ٽيون شخص عبدالله بن اريقط ديلي پڻ گڏ ھيا<ref name=" ٺٽوي" /><ref name ="الھشام " > السيرة النبويه، ابن ھشام، جلد ۲, صه ۱۲۹ </ref><ref name =" البدايہ" > البدايہ والنھايہ، ابن ڪثير، جلد ۳, صه ۱۷۶ </ref><ref name ="سمھودي " > وفاءالوفا، علامه سمھودي، جلد ۱, صه ۲۳۸ </ref><ref name ="قتيبہ " > المعارف، ابن قتيبه، صه ۸۹</ref><ref name ="بڪري " > تاريخ الخميس، ديار بڪري، جلد ۱, صه ۳۲۴</ref>. ان وقت عبدالله بن اريقط غير مسلم ھيو<ref name=" ٺٽوي " />. ھي جابلو توڙي ميداني رستن جي وڏي ڄاڻ رکندڙ ھيو ۽ ھجرت وقت غار ثور لڳ ٻہ ڏاچين سميت اتي پھتو ھو ۽ کين ڳاڙهي سمنڊ واري غير معروف رستي کان يثرب وٺي آيو<ref name="علوي " />. ھجرت وقت پاڻ سڳورن {{درود}} جن دعا گھري تہ: {{quote|اللهم اعنى علیٰ هول الدنيا وعوآئق الدهر و مصآئب اللیالی والایام۔<br/> "اي منھنجا مالڪ، منھنجي مدد فرماءِ، دنيا جي مصيبتن کان، زماني جي رڪاوٽن کان ۽ رات ڏينھن جي گردشن کان" |<ref name=" ٺٽوي " /><ref name=" البدايہ " />|}} غار ثور ۾ جمعي ، ڇنچر ۽ آچر واريون ٽي راتيون ترسيا<ref name=" ٺٽوي " /><ref name ="فتح باري " > فتح باري، حافظ ابن حجر عسقلاني، جلد ۷, صه ۱۶۸ </ref> ۽ پوءِ سومر واري رات چنڊ جي پنجين تاريخ ان غار مان نڪري پنڌ شروع ڪيو ۽ ربيع الاول جي ٻارھين تاريخ سومر ڏينھن ڪچڙي منجھند مھل مديني لڳ قبا ۾ داخل ٿيا جتي ڏھن راتين کان مٿي ترسيا ۽ مسجد قبا جوڙائي پوء جمعي جي ڏينهن ربيع الاول جي ۲۳ تاريخ تي مديني ۾ اندر داخل ٿيا<ref name="ٺٽوي " />. ۱۶ ربيع الاول ۱ ھ تي جمعي جي ڏينھن 2 جولاء 622ع تي يثرب جي سرزمين تي قدم رکيو ۽ پھريون قيام يثرب کان 2 ميل پري قبا جي مقام تي ڪيو<ref name=" Awan " />. علي بن ابي طالب پڻ پيادل ھجرت ڪري ان. مقام تي انھن سان مليو<ref name=" Awan " />. اھا اسلام جي پھرين مسجد ھئي<ref name=" علوي " />. ھڪ ٻي روايت مطابق ۱۲ ربيع الاول تي مديني ۾ داخل ٿيا<ref name=" ٺٽوي " />. حضرت علي ڪرم الله وجهه ھجرت ڪري قبا ۾ پھتا. قبا ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} جن حڪم ڏنو ته ھجرت واري ڏينھن کان اسلامي تاريخ جي شروعات ڪئي وڃي ۽ سال جو پھريون مھينو محرم مقرر ڪيو وڃي<ref name =" اسيرة" > السيرة النبويہ، ابن ڪثير، جلد ۲, صه ۲۸۸ </ref>. بني عامر بن عوف وارن جي دعوت تي قبا ۾ 14 ڏينھن ترسيا<ref name=" Awan " />. ===مديني ۾ آجيان ۽ مسجد نبوي جي قيام=== سن ۱ ھجري ۾ جمعي جي ڏينهن قبا کان مديني وڃڻ وقت ۲۳ ربيع الاول تي سالم بن عوف وارن جي ڳوٺ ۾ جمعي جي نماز پڙھي پوء مديني پھتا<ref name=" ٺٽوي " />. مديني ۾ مردن، عورتن ۽ ٻارن خوشي ۾ ٻاھر نڪري سندن آجيان ڪئي. پاڻ سڳورا {{درود}} ڏاچِي تي سوار ھيا. ھر قبيلي جي ماڻھن ڏاچِي جي مھار جھلي کين سندن مھمان ٿيڻ لاء عرض ڪري رھيا ھئا. پاڻ {{درود}} فرمايو تہ " توھان ڏاچِي کي ڇڏيو! ھوءَ الله جي امر سان ئي ويھندي"<ref name=" ٺٽوي " /><ref name =" سيرت ابن ھشام" > سيرت، ابن ھشام، جلد ۲, صه ۱۴۱ </ref>. ڏاچِي ابو ايوب انصاري جي گھر آڏو پھچي اتي ويھي رھي. پاڻ {{درود}} جن ابو ايوب انصاري جي گھر ست مھينا ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق ھڪ مھيني کان گھٽ ترسيا ۽ حجرن ۽ ڪمرن جي اڏاوت جو ڪم شروع ڪرايو پوء اتي منتقل ٿيا. جنھن بعد مسجد نبوي جو بنياد رکيو ويو<ref name=" ٺٽوي " />. [[File:Dalailkhayrat.jpg|220 px|thumb|پندرھين صدي ۾ مسجد نبوي جي ٺاھيل دستاويزي تصوير ]] ===رياست جو قيام=== مسجد نبوي عبادتن جي روحاني مرڪز، ديني تعليم جي اداري ھجڻ سميت سياسي ۽ فوجي معاملن لاء رياستي صدر مقام پڻ ھئي جتي نبي ڪريم {{درود}} جن رياستي معاملا طئي ڪرڻ ۾ مشغول رھندا ھيا<ref name="Awan " />. ===ميثاق مدينه=== مديني جي ٻاھران يھودي قبيلا بنو قريظه ، بنو نضير ۽ بنو قينقاع رھندڙ ھيا جن سان نبي ڪريم {{درود}} جن ھڪ معاھدو ڪيو جنھن کي ميثاق مدينه جو نالو ڏنو ويو جنھن مطابق مسلمان ۽ يھودي پاڻ ۾ اتحادي رھندا ۽ ڪنھن بہ ٻاھرين جي حملي وقت پاڻ ۾ گڏجي شھر جو دفاع ڪندا <ref name=" Awan " />. ان معاهدي تحت يھودين کي جان ، مال ، آبرو ، مذھبي آزادي ۽ سندن داخلي معاملن ۾ مڪمل خودمختياري جو تحفظ ڏنو ويو<ref name=" Awan " />. ===مدني دؤر=== سن پھرين ھجري ۾ اذان ۽ اقامت جي شروعات ڪئي وئي<ref name="ٺٽوي " />. ساڳي سال عبدالله بن زبير قبا ۾ ڄائو جيڪو ھجرت ۾ ڄمندڙ پھريون ٻار ھيو<ref name=" ٺٽوي " />. ھڪ روايت مطابق ساڳي سال زڪوات فرض ڪئي وئي ۽ ٻي روايت مطابق ۲ ھجري ۾ رمضان جي روزن بعد فطري ادا ڪرڻ جو حڪم آيو جنھن بعد زڪوات کي فرض ڪيو ويو<ref name=" ٺٽوي " />. ۱ ھجري ۾ شوال جي مھيني دوران ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق ۲ ھجري ۾ بيبي عائشه رضه جي رخصتي ٿي<ref name="ٺٽوي " />. ۱ ھجري ۾ جڏهن نبي ڪريم {{درود}} جن ابو ايوب انصاري جي گھر پھتا ان وقت عبدالله بن سلام پنھنجي خاندان سميت اسلام ۾ داخل ٿيو. ساڳي سال يھودين جي بنو قريظه قبيلي جي عثمان بن اشھل قرظي جو کجين جي باغ ۾ نوڪري ڪندڙ سلمان فارسي رضه ۽ ڏھن سالن جو انس بن مالڪ انصاري خزرجي پڻ اسلام ۾ داخل ٿيا. پاڻ سڳورن {{درود}} جي نياڻي سيده رقيه رضه رمضان جي مھيني سن ۲ ھجري ۾ وفات ڪئي. سن ۲ ھجري ۾ بطن رابغ ۾ عبيدہ بن حارث جي اڳواڻي ۾ پاڻ سڳورن طرفان موڪليل جھادي مھم دوران بطن رابغ ۾ الله جي راھ ۾ پھريون تير سعد بن ابي وقاص ھلايو<ref name="ٺٽوي " /><ref name =" دنيہ" > المواھب اللدنيہ، قسطلاني، جلد ۲, صہ ۶۱</ref>. ساڳي سال قبلي جي تبديلي جو واقعو ٿيو جنھن تحت بيت المقدس جي جاء تي ڪعبة الله کي مسلمانن جو قبلو مقرر ڪيو ويو. اھو اڱاري جو ڏينهن ھيو ۽ پاڻ سڳورا {{درود}} جن بنو سلمه وارن جي مسجد ۾ ٻنپھرن جي نماز پڙھائي رھيا ھئا ۽ جڏھن پھريون ۲ رڪعتون پوريون ڪيائون تہ ان وچ ۾ حڪم نازل ٿيو<ref name ="طبري " > تاريخ طبري، جلد ۲, صه ۱۶۸</ref><ref name=" ٺٽوي " />. ۽ نماز دوران پاڻ سڳورن {{درود}} جن رخ ڦيرائي ڪعبي طرف ڪيو ۽ مقتدين بہ ان عمل کي ورجايو<ref name=" ٺٽوي " /> ۽ باقي ۲ رڪعتون ڪعبي طرف منھن ڪري پڙھيون ويون جنھن ڪري ان مسجد تي مسجد قبلتين جو نالو پئجي ويو. ساڳي سال پاڻ سڳورن {{درود}} جن عاشوري جي ڏينهن روزو رکيو ۽ ماڻھن کي فرمايو تہ روزو انھن تي واجب آهي<ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال يعني ۲ ھجري ۾ رمضان جا روزا فرض ڪيا ويا ۽ ساڳي سال نبي ڪريم {{درود}} جن تي صلوات پڙھڻ جو حڪم آيو<ref name="ٺٽوي " />. ھن سال فطري ادا ڪرڻ جو حڪم ۽ ٻنھي عيدن تي عيد نماز پڙهڻ جو حڪم پڻ نازل ٿيو. نبي ڪريم {{درود}} جن عيد الفطر جي پھرين نماز ۽ عيد الاضحي جي پھرين نماز پڻ ھن سال پڙھايون ۽ ساڳي سال قرباني ڪرڻ جو حڪم ڏنو ويو<ref name="ٺٽوي " />. ساڳي سال عبدالله بن مسعود حبشه مان مديني موٽي آيو. ھن سال اسلامي تاريخ جو ڪنھن بہ سريا جي پھرين سپه سالار عبدالله بن جحش واري سريه ۾ مسلمانن ھٿان پھريون مشرڪ ماريو ويو جنھن جو نالو عمرو بن العلاء حضرمي ھيو ۽ ان سريا ۾ مشرڪن جا پھريون دفعو ٻہ ماڻھو قيدي ٿيا جن ۾ حڪم بن ڪيسان ۽ عثمان بن عبدالله شامل هئا <ref name=" ٺٽوي " />. ھن سال جنگ بدر لاء تياري دوران سعد بن عبادہ ھڪ زرہ '''ذات الفضول''' جي نالي سان نبي ڪريم {{درود}} جن جي حوالي ڪئي جيڪا سڄي ڄمار پاڻ سڳورن {{درود}} جن وٽ رھي<ref name=" ٺٽوي " />. آخري زماني ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} اھا زرہ 30 سير جون (barley) جي عيوض ابو شحم نالي يھودي وٽ گروي رکي ھئي، جيڪا سندن وصال بعد ابوبڪر صديق رضه اھو قرض ادا ڪري ڇڏائي<ref name=" ٺٽوي " />. ۱۲ رمضان سن ۲ ھجري (624ع) تي ۳۰۰ مسلمانن جي لشڪر سان، جن ۾ ۶۰ مھاجر ۽ باقي انصار شامل هئا، مديني مان بدر طرف روانا ٿيا<ref name=" Awan " />. ,نڪرڻ وقت ابولبابہ کي مديني جو گورنر مقرر ڪيو ويو<ref name=" Awan " />. بدر ڳوٺ واپاري قافلن واري رستي لڳ مديني کان ۸۰ ميلن جي فاصلي تي واقع ھيو<ref name="Awan " />. مڪي جي قريش جي لشڪر ۾ سازوسامان سميت ھڪ ھزار ماڻھو ھيا جن جو سپه سالار عتبه ابن ربيعه ھيو. ان لشڪر ۾ ۱۰۰ گھوڙيسوار پڻ ھيا<ref name=" Awan " />. غزوه بدر ۾ جڏھن مسلمان روحا ٽپي صفراء ويجھو پھتا تہ پاڻ سڳورن {{درود}} اصحابين سان مشورو ڪيو. جنگ دوران عڪاشہ بن محصن اسدي جي تلوار ٽٽي پئي ته پاڻ سڳورن {{درود}} جن ان کي کجي جي ھڪ ڳاني ڏئي ان جي مدد سان مقابلو ڪيو<ref name="ٺٽوي " />. ھن اھا ڳاني مرڻ گھڙي تائين پاڻ وٽ سنڀالي رکي ھئي. بدر جي جنگ ۾ عبدالله بن سھيل ڪافرن جو لشڪر ڇڏي مسلمان ٿي اسلامي لشڪر ۾ شامل ٿيو. ھن سال غنيمت جو مال مسلمانن لاء حلال ڪيو ويو. جنگ بدر ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن کي ذوالفقار نالي تلوار ھٿ آئي جيڪا مشرڪن مان عاص بن منبه يا ھڪ ٻي روايت مطابق نبيه بن حجاج جي ملڪيت ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. اھي ٻئي غزوہ بدر ۾ مارجي ويا هئا. ھڪ روايت مطابق بعد ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} جن اھا تلوار حضرت علي ڪرم الله وجهه کي عطا ڪئي ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. غزوه بدر ۾ ۱۴ مسلمان شھيد ٿيا جن ۾ ۶ مھاجر ۽ ۸ انصار ھيا. ابو جھل، عتبہ بن ربيعه، شيبه بن ربيعه، اميہ بن خلف، ۽ وليد بن عتبہ سميت ۷۰ ڄڻا ھن جنگ ۾ مارجي ويا. ابو جھل زخمي ٿيل پوئين پساهن ۾ ھيو عبدالله بن مسعود تلوار سان سر قلم ڪيو<ref name=" ٺٽوي " />. ۷۰ ڄڻا قيد ڪيا ويا جن ۾ عباس بن عبدالمطلب ، عقيلي بن ابو طالب ، نوفل، اسود ابن عامر پڻ شامل هئا. رسول ڪريم {{درود}} مسلمانن کي سختي سان تاڪيد ڪئي تہ قيدين سان نرمي وارو ورتاءُ رکن<ref name=" Awan " />. سن ۲ ھجري ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن حضرت علي ڪرم الله وجهه جي ڪنيت ابو تراب تجويز ڪئي<ref name=" ٺٽوي " />. غزوه بدر کان پوءِ ساڳي سال ابو لهب عدسہ نالي ھڪ موذي ۽ وچڙندڙ چمڙي جي بيماري ۾ فوت ٿي ويو<ref name ="الھدہ " > سبل الھدہ والرشاد، شامي، صہ ۶۷ </ref><ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال پاڻ سڳورن {{درود}} پنھنجي نياڻي سيدہ فاطمه الزهراء رضه جو نڪاح حضرت علي ڪرم الله وجهه سان ڪرايو. سن ۳ ھجري ۾ شعبان جي مھيني ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن جو بيبي حفصه بنت عمر سان نڪاح ٿيو. ساڳي سال رمضان جي مھيني ۾ سندن نڪاح بيبي زينب بنت خزيمه ھلاليه سان ٿيو. ھن سال پاڻ سڳورن {{درود}} جن جو ڏھوٽو عبدالله بن عثمان بن عفان وفات ڪري ويو<ref name="ٺٽوي " />. ربيع الاول جي مھيني ۾ ساڳي سال سندن نياڻي سيدہ ام ڪلثوم جو نڪاح عثمان بن عفان رضه سان ٿيو ۽ ساڳي سال امام حسن رضه جو جنم ٿيو. ان جو نالو والدين حرب رکيو پر نبي ڪريم {{درود}} جن کيس حسن جو نالو ڏنو<ref name=" علوي" />. شبر، شبير ۽ مشبر ھارون نبي جي پٽن جا نالا ھيا جيڪي عبراني زبان جا لفظ ھيا انھن جو عربي بدل حسن ، حسين ۽ محسن ھيا<ref name="علوي " />. سن ۳ ھجري ۾ ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق ۴ ھجري ۾ شراب کي حرام ڪيو ويو<ref name=" طبري " />. ساڳي سال شوال جي مھيني ۾ غزوه احد وارو واقعو پيش آيو جنھن ۾ ۷۰ اصحابي شھيد ٿيا جن ۾ حمزہ رضه، مصعب بن عمير رضه ، عبدالله بن جحش رضه پڻ شامل هئا<ref name="ٺٽوي " />. بدر جي شڪست ھڪ سال پوء قريش مڪي مان ۳۰۰۰ ماڻھن جو لشڪر مديني تي حملي لاء موڪليو ۽ مسلمانن جو ۱۰۰۰ ماڻھن جو لشڪر مديني مان نڪتو جنھن مان عبدالله بن ابي ۽ سندس ۳۰۰ ساٿي شوط واري مقام لڳ رستي مان ئي واپس مديني موٽي ويا جنھن سبب بنو سلمه ۽ بنو حارثه قبيلن جا ماڻھو پڻ دلشڪستا ٿيا ۽ انھن پڻ موٽڻ جو ارادو ڪيو ھو پر پوء باقي ۷۰۰ ڄڻا جبل احد جي ڪڇ لڳ مديني کان ۴ ميلن جي فاصلي تي پھتا جتي جنگ لڳي<ref name =" مودودي" > تفھيم القرآن، مولانا ابوالاعلیٰ مودوي، جلد ۱, صه ۲۳۰، ۲۸۴, ۲۸۵، ۳۰۰, ۳۵ ايڊيشن، </ref>. قريش جو لشڪر ۱۲ شوال سن ۳ ھجري (20 مارچ 625ع) تي جبل احد لڳ اربع جي ڏينهن خيما کوڙيا ۽ مسلمانن جو لشڪر جمعي ڏينهن مديني مان روانو ٿيو<ref name=" Awan " />. مسلمانن جي پٺيان احد جبل ھيو ۽ سامھون مڪي وارن جو لشڪر ، پاسي ۾ ھڪ جابلو لنگھ تي عبدالله بن جبير جي قيادت ۾ ۵۰ تيراندازن جو جٿو ويھاريو ويو جن کي حڪم ھيو تہ ڪنھن کي بہ مسلمانن جي لشڪر طرف اچڻ نه ڏين ، ڪنھن صورت ۾ بہ اتان نہ ھٽن ڀلي کڻي پکين کي انھن جون ٻوٽيون نوچيندي ڇونہ ڏسن پر جاء تان ھرگز نه ھٽن<ref name=" مودودي " />. نبي ڪريم {{درود}} جن عبدالله بن جبير جي سرواڻي ۾ پنجاھ کن تيراندازن کي ٻن جبلن وچ واري گھاٽ تي مقرر ڪيو ھو ۽ حڪم ڏنو ھو تہ ھر حالت ۾ پير پٺتي نہ ھٽائين پوء کڻي سوڀ ٿئي يا نہ ٿئي. عبدالله بن جبير ۽ ڪجھ ڄڻا حڪم تي ڪاربند رھيا باقي ٻيا سڀ مال غنيمت جي ميڙڻ ۾ لڳي ويا. عبدالله بن جبير پنھنجي مقام تي ئي شھيد ٿي ويو<ref name=" ٺٽوي" /><ref name ="دلائل " > دلائل النبوة، بيھقي، جلد ۳, صه ۲۲۹</ref><ref name=" مودودي " />. ،،مشرڪن جي لشڪر ۾ خالد بن وليد رسالدار ھيو جنھن صورتحال جو فائدو وٺندي ۱۰۰ گھوڙي سوارن جي دستي کي احد جبل جي پٺيان ڦيرائي ان جابلو لنگھ کان مسلمانن جي لشڪر تي حملو ڪيو جنھن سان بازي ڦري وئي ۽ ڀڄي ويل دشمن پڻ موٽي اچي حملي آور ٿيا<ref name=" مودودي " />. رڳو ڪجھ جانثار مقابلي ۾ ڄمي بيٺا باقي مسلمانن ۾ ڀاڄ پئجي وئي<ref name=" مودودي " />. جنگ ۾ اھو اڃان تائين حل نہ ٿي سگھندڙ معمو بڻيل آهي تہ آخر مڪي وارا مڪمل فتح کان اڳ ڇو اتان پوئتي موٽي ھليا ويا<ref name=" مودودي " />. غزوه احد ۾ عتبه بن ابي وقاص پاڻ سڳورن {{درود}} کي پٿر ھيون جنھن سان اڳين ڏندن مان ساڄي پاسي ھيٺيون ڏند مبارڪ شھيد ٿيو<ref name="ٺٽوي " />. ابي بن خلف پاڻ سڳورن {{درود}} مٿان تلوار سان حملو ڪيو ان وقت پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي ھٿ ۾ ھڪ ننڍڙو نيزو ھيو، جڏھن ويجھو ٿيو تہ ان مشرڪ کي اھو نيزو ھنيو جنھن سان سندس پاسيراٽيون ڀڄي پيون جيڪو پوء مڪي کان ھڪ ڏينھن جي پنڌ تي واقع مرالظھران نالي ڳوٺ ۾ فوت ٿي ويو<ref name=" ٺٽوي " />. مشرڪن جي لشڪر مان عبدالله بن شھاب پاڻ سڳورن {{درود}} ڏانھن تير اڇلائي کين زخمي ڪيو. اھو بعد ۾ مسلمان ٿيو ۽ امام زھري جو ڏاڏو ھيو<ref name="ٺٽوي " />. کيس عبدالله اصغر پڻ سڏيندا هئا<ref name ="سيرتون " > سيرة ابن اسحاق، صه ۳۰۵ ۽ سيرت ابن ڪثير جي جلد ۳ ، صه ۵۹</ref>. غزوہ احد ۾ عبدالرحمان بن عوف کي ۲۱ زخم رسيا<ref name=" ٺٽوي " /><ref name ="ھشام ابن " > سيرت ابن ھشام، جلد ۲, صہ ۸۸ </ref>. احد جي جنگ ۾ ۷۰ مسلمان شھيد ٿيا<ref name=" مودودي " />. ابوسفيان ويندي وقت مسلمانن کي چيلينج ڪيو تہ ايندڙ سال بدر جي ي مقام تي انھن سان مقابلو ٿيندو.<ref name=" مودودي " /> احد جي شھيدن مان نبي ڪريم {{درود}} جن پھريان حمزه رضه جي نماز جنازه پڙھائي ۽ بعد ۾ سڀني شھيدن جي. ھر شھيد کي آڻي حمزه رضه جي ميت ڀرسان رکيائون پوء ان جي نماز پڙھي وئي اھڙي طرح حمزه رضه جي مٿان ۷۰ ڀيرا نماز پڙھي وئي. ان روايت جي بنياد تي حنفين ويجھو شھيد جي نماز پڙھي ويندي آهي<ref name=" ٺٽوي " />. ھڪ روايت مطابق نبي ڪريم {{درود}} جن شھيدن جي جنازي جي نماز نہ پڙھائي ھئي ان ڪري شافعين ۾ شھيدن جي جنازي جي نماز نہ پڙھي ويندي آهي<ref name=" ٺٽوي " />. سن ن ۴ ھجري ۾ غزوه بنو نضير جو واقعو پيش آيو جنھن جي پڄاڻي بعد ان قبيلي جي ماڻهن کي سندن گھرن ۽ گھاٽين مان تڙي ڪڍيو ويو<ref name=" ٺٽوي" />. ھڪ روايت مطابق ساڳي سال شراب جي حرمت جو حڪم آيو<ref name="ٺٽوي " />. سن ۴ ھجري ۾ ام المؤمنين بيبي زينب رضه وفات ڪئي. ساڳي سال نماز ۾ قصر جو حڪم آيو. سن ۵ ھجري ۾ غزوه خندق واقع ٿي. جنگ ۾ مخالف لشڪر مان حبان بن قيس جو تير سعد بن معاذ کي پٺي واري ڦڻي ۾ لڳو جيڪو غزوہ خندق ۽ غزوہ بنو قريظه جي پڄاڻي کانپوءِ وفات ڪري ويو<ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال غزوہ بنو قريظه ۾ يھودين جو سردار ۽ بيبي صفيه رضه جو پيءُ حيي بن اخطب مارجي ويو<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۵ ھجري ۾ بنو مزينہ وارن جي وفد ۽ عبدالقيس واري وفد نبي ڪريم {{درود}} جن سان ملاقات ڪري اسلام ۾ داخل ٿيا. ساڳي سال ذوالحج جي مھيني ۾ رسول الله {{درود}} پنھنجي گھوڙي تي سوار ٿي غابہ ڏانھن وڃي رھيا ھئا تہ گھوڙي تان ڪري پيا جنھن ڪري سندن پير مڙي پيو ۽ پاسي ۾ رھڙا بہ آيا جنھن ڪري ڪيترا ڏينھن گھر کان ٻاهر نه نڪتا ۽ مسجد ۾ بہ نہ وڃي سگھيا ۽ نماز گھر ۾ ويٺي ادا ڪئي<ref name="ٺٽوي " /><ref name =" شرح" > شرح علیٰ المواھب اللدنيہ، زرقاني، جلد ۳, ص ۹۷ </ref>. سن ۵ ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق سن ۶ ھجري ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن مديني ۾ گھوڙن جي گوء ڪرائي<ref name=" ٺٽوي " /><ref name ="جلد ۴ " > سبل الھدہ والرشاد، شامي، جلد ۴, صہ ۳۵۳</ref><ref name ="ابن الاثير ۱ " > اسد الغابہ، ابن الاثير، جلد ۱, صہ ۲۳</ref>. سن ۵ يا ھڪ روايت مطابق ۶ ھجري ۾ غزوه بني مصطلق واقع ٿي جنھن بعد بيبي عائشه رضه مٿان بھتان وارو افڪ جو واقعو پيش آيو<ref name=" ٺٽوي " />. افڪ معني آهي اھڙي ڳالھ ڪرڻ جيڪا حقيقت جي ابتڙ ھجي<ref name=" علوي " />. سن ۶ يا ۷ ھجري ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن اھڙي منڊي تيار ڪرڻ جو حڪم ڏنو جنھن ۾ ٽن سٽن ۾ محمد رسول الله کليل ھجي. اھڙيءَ طرح يعلیٰ بن اميہ نالي صحابي اھا منڊي تيار ڪئي جنھن جي مھر ۾ مٿين سٽ ۾ الله وچين ۾ رسول ۽ ھيٺين سٽ ۾ محمد اڪريو ويو. منڊي تيار ٿيڻ بعد نبي ڪريم {{درود}} جن عجمي حاڪمن کي ۶ خط موڪلي دين جي دعوت ڏني<ref name=" ٺٽوي " />. اھي خط عمرو بن اميه ذريعي حبش جي حاڪم نجاشي ڏانھن، دحيہ بن خليفه ڪلبي ذريعي روم جي قيصر (سيزر) ھرقل ڏانھن ، عبدالله بن خذافہ سھمي ذريعي ايران جي ڪسرا ( خسرو) پرويز بن ھرمز بن نوشيروان ڏانھن، حاطب بن ابي بلتعہ لخمي ذريعي مصر ۽ اسڪندريہ جي حاڪم مقوقس ڏانھن ۽ شجاع بن وھب ذريعي دمشق جي ھڪ ماڳ غوطہ جي حاڪم حارث بن ابوشمر غساني ڏانهن ۽ سليط بن عمرو ذريعي يمامہ جي حاڪم ھوذہ بن علي حنفي ڏانهن روانا ڪيا<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۶ ھجري ۾ نبي ڪريم {{درود}} طرفان اٺن جي گوء پڻ ڪرائي وئي جنھن ۾ پاڻ سڳورن جي ڏاچِي قصواء پڻ شامل ھئي پر ان کان ھڪ اعرابي جو توڏو گوء کڻي ويو<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۷ ھجري ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن عمرةالقضاء ادا ڪيو ۽ ڏاچي تي سوار ٿي مڪي ۾ داخل ٿيا جنھن جي مھار عبدالله بن رواحہ جي ھٿ ۾ ھئي. جڏھن بيت الله جي طواف لاء مسجد الحرام ۾ ۾ داخل ٿيا تہ ڪافر ڪنڊ ۾ ويٺا هئا<ref name=" ٺٽوي " />. ان وقت پاڻ سڳورن {{درود}} جن بلال رضه کي حڪم ڏنو ته ڪعبي جي ڇت تي بيھي اذان چوي<ref name=" ٺٽوي " /><ref name =" البدايہ ۲" > البدايہ والنھايہ، جلد ۱, صہ ۲۳۲ </ref> <ref name =" بڪري ۲" > تاريخ الخميس، ديار بڪري، جلد ۲, صه ۶۳ </ref><ref name =" شامي ۵" > سبل الھدہ والرشاد، شامي، جلد ۵, صه ۱۹۳ </ref>. پاڻ سڳورا {{درود}} جن تڏھن ڪعبي ۾ بتن جي ھجڻ ڪري داخل نہ ٿيا ۽ اٺين ھجري ۾ مڪي جي فتح وقت بتن ٽوڙڻ بعد ان ۾ داخل ٿيا<ref name=" ٺٽوي " /> <ref name ="المغازي ۱ " > المغازي، واقدي، جلد ۲, صه ۷۳۸</ref><ref name =" قسطلاني ۲" > شرح علي المواھب اللدنيہ، قسطلاني، جلد ۲, صه ۶۵۷ ۽ ۶۵۸ </ref>. عمرة القضاء جي ادائيگي بعد حمزه رضه جي ننڍڙي نياڻي امامه يا عمارہ پاڻ سڳورن {{درود}} جن کي چاچا چاچا سڏيندي ڪڍ آئي جيڪا مديني تائين بيبي فاطمه الزهراء رضه وٽ رھي جنھن کي بعد ۾ سندس سؤٽ جعفر رضه جي سنڀال گهٽ آندو ويو جنھن جي گھرواري عمارہ جي ماسي ھئي ۽ نبي ڪريم {{درود}} جن فرمايو تہ ماسي ماء جي جاء تي آهي<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۷ يا ۸ يا ۱۰ ھجري ۾ رسول الله {{درود}} جن غسان جي حاڪم جبلہ بن ايھم ڏي دين جي دعوت جو خط موڪليو جنھن جي جواب ۾ اھو مسلمان ٿيو<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۷ ھجري ۾ مصر ۽ اسڪندريہ جي حاڪم مقوقس قبطي پاڻ سڳورن {{درود}} جي خدمت ۾ سوکڙيون موڪليون جن ۾ ٻه ٻانھيون ماريه قبطيہ ۽ سندس ڀيڻ سيرين ، يعفور نالي گڏھ، دلدل نالي ھڪ خچر ، ۲۰ عدد نفيس ململ جا ٿان، ھزار مثقال سون ، اعلي قسم جي ماکي ، ھڪ ڪاٺي جي ٺھيل شامي سرمي داڻي ، آئينو ، ڦڻي شامل ھيا<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۸ ھجري ۾ صفر جي مهيني ۾ عمرو بن العاص ، خالد بن وليد ۽ عثمان بن ابو طلحه مديني اچي پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي ھٿ تي مسلمان ٿيا جن مان ٻہ مھينن بعد خالد بن وڏو ليد جنگ موته ۾ شرڪت ڪئي ۽ فتح تي کيس نبي ڪريم {{درود}} جن سيف الله جو لقب ڏنو<ref name=" ٺٽوي " />. == غزوات== الله جي راھ ۾ اھا جنگ يا جنگي مھم يا جھادي مھم جنھن ۾ رسول الله {{درود}} جن شرڪت ڪئي ان کي غزوہ سڏيو ويندو آهي. زيد بن ارقم غزوات جو ڪل تعداد ۱۹, جابر بن عبدالله وري ۲۱ ٻڌايو آھي<ref name="علوي " />. موسیٰ بن عقبه، ابن اسحاق، واقدي، ابن سعد، قسطلاني، ابن جوزي ۽ دمياطي انھن جو تعداد ۲۷ ۽ علامه ابو عبدالله شامي پنھنجي ڪتاب ''سبل الھدیٰ والرشاد'' ۾ تعداد ۲۸ ڄاڻايو آهي<ref name=" علوي " /> جن ۾ [[ودان]] جي مقام تي [[غزوه ابوآء]] يا غزوه ودان (۱۱ صفر ۲ ھجري)، [[بواط]] جي مقام تي [[غزوه بواط]] (ربيع الاول ۲ ھجري)، [[بدر]] جي مقام تي [[غزوه سفوان]] يا غزوه بدر اولا ( ربيع الاول ۲ ھجري)، [[عشيره]] جي مقام تي [[غزوه عشيره]] ( جمادالاول ۲ ھجري)، بدر جي مقام تي [[غزوه بدر]] ( ۱۷ رمضان ۲ ھجري)، [[قرقرة الڪدر]] جي مقام تي [[غزوه قرقرة الڪدر]] يا غزوہ بني سليم (شوال ۲ ھجري)، [[عريض]] جي مقام تي [[غزوه سويق]] (۵ ذوالحج ھجري)، [[نجد]] جي مقام تي [[غزوه ذي امر]] يا غزوہ غطفان (محرم ۳ ھجري)، [[بحران جو مقام|بحران جي مقام]] تي [[غزوه فرع]] (ربيع الاول ۳ ھجري)، [[مدينه منوره ]] جي مقام تي [[غزوه بنو قينقاع]] (جماد الاول يا شوال ۳ ھجري)، [[احد جبل|جبل احد]] جي مقام تي [[غزوه احد]] ( شوال ۳ ھجري)، [[حمراء الاسد ]] جي مقام تي [[غزوه حمراء الاسد]] (۱۷ شوال ۳ ھجري)، عاليه جي مقام تي [[غزوه بنو نضير]] (ربيع الاول ۴ ھجري)، بدر جي مقام تي [[غزوه بدرالآخيرہ]] يا بدراموعد (شعبان ۴ ھجري)، [[دومة الجندل]] جي مقام تي [[غزوه دومة الجندل]] (ربيع الاول ۵ ھجري)، [[مريسيع]] جي مقام تي [[غزوه بنو مصطلق]] يا غزوه مريسيع (شعبان ۵ ھجري)، مدينه منوره جي مقام تي [[غزوه خندق]] (شوال ۵ ھجري)، [[غران]] جي مقام تي [[غزوه بنو قريظه]] (ذوالقعد ۵ ھجري)، [[نجران]] جي مقام تي [[غزوه بنو لحيان]] (رجب 6 ھجري)، [[حديبيه]] جي مقام تي [[غزوه حديبيه]] (ذوالقعد 6 ھجري)، [[ذي قرد]] جي مقام تي [[غزوہ ذي قرد]] ( ذوالحج 6 ھجري)، [[خيبر]] جي مقام تي [[غزوہ خيبر]] ( محرم ۷ ھجري), [[واديء القریٰ]] جي مقام تي [[غزوہ واديءِ القریٰ]] ( صفر ۷ ھجري)، نجد جي مقام تي [[غزوہ ذات الرقاع]] يا غزوہ محارب و بني ثعبله ( ۱۰ ربيع الاول ۷ ھجري), مڪي شريف جي مقام تي غزوہ [[فتح مڪه]] (۱۰ رمضان ۸ ھجري), [[حنين]] جي مقام تي [[غزوہ حنين]] ( 6 شوال ۸ ھجري), [[طائف]] جي مقام تي [[غزوہ طائف]] ( شوال ۸ ھجري), [[تبوڪ]] جي مقام تي [[غزوہ تبوڪ]] ( رجب ۹ ھجري). جيڪي لشڪر رسول الله {{درود}} جن اصحابين جي اڳواڻي ۾ جھاد لاء روانا ڪيا پر پاڻ شرڪت نہ ڪئي ان جنگي مھم کي سرايا يا بعوث سڏيندا آهن. اھڙين جنگي مھمن جو تعداد اٽڪل ۷۹ ھيو. ===صلح حديبيه=== سن ۶ ھجري ۾ سومر جي ڏينهن ذوالقعد جو چنڊ ڏسي نبي ڪريم {{درود}} جن احرام ٻڌو ۽ عمري جي نيت سان ۱۳۰۰ ھڪ روايت مطابق ۱۴۰۰ يا ۱۵۰۰ مسلمانن ۽ قرباني لاءِ ۷۰ اٺن سميت مڪي ڏانھن روانا ٿيا ۽ جڏھن حديبيه پھتا تہ مشرڪن سندن رستي روڪ ڪئي جنھن بعد صلح ٿي ۽ مسلمانن بغير عمري جي موٽي ويا<ref name=" ٺٽوي " />. حديبيه ۾ صحابين ھڪ ٻٻر جي وڻ جي ھيٺان ويھي نبي ڪريم {{درود}} جن جي ھٿ تي ھٿ رکي بيعت ھنن لفظن ۾ ڪئي تہ "جي موت بہ آيو تہ پٺتي نہ ھٽنداسون". بيعت ۾ سڀ کان پھريون شخص ابو سنان وھب بن محصن اسدي ھيو<ref name="ٺٽوي " />. صلح واري موقعي تي معاھدو ڪيو ويو ته ڌريون ڏھن سالن تائين جنگ نہ ڪنديون. معاھدو حضرت علي ڪرم الله وجهه جن لکيو<ref name=" ٺٽوي " />. واپسي ۾ رستي ۾ سورة الفتح نازل ٿي === خيبر جي فتح=== سن ۷ ھجري ۾ غزوه خيبر واقع ٿي<ref name=" ٺٽوي" />. خيبر ۾ يھودين جا ۶ قلعا واقع ھيا جن مان سڀ کان مضبوط قلعو قموس ھيو جنھن جو مالڪ مرحب نالي سردار ھيو<ref name=" علوي" />. غزوه خيبر جي موقعي تي نبي ڪريم {{درود}} فرمايو تہ:"سڀاڻي اسان اسلامي جھنڊو ان شخص جي حوالي ڪنداسون جيڪو الله ۽ ان جي رسول سان محبت ڪندڙ ھوندو ۽ الله ۽ ان جو رسول ان سان محبت ڪندڙ ھوندا". ٻئي ڏينهن اھو جھنڊو علي بن ابي طالب رضہ کي ڏيندي فرمايو تہ: " اي علي! ھتان جي رھاڪن سان وڙھڻ ۾ تڪڙ نہ ڪجانء، پھريان سندن آڏو دين جي دعوت ۽ الله جي حقن جي ڄاڻ رکجان. پوء رب سائين ھڪ ماڻھو کي به تنھنجي ھتان ھدايت تي ھلايو تہ تنھنجي لاء اھو ڳاڙھن اٺن کان بہ ڀلو آھي"<ref name=" ٺٽوي " />. ھن غزوہ ۾ مسلمانن جي لشڪر مان ۱۵ ماڻھو فوت ٿيا جڏھن ته يھودين جا ۹۳ ڄڻا مارجي ويا جن ۾ انھن جا جنگي جوڌا مرحب ۽ سندس ڀاء حارث، ٻہ سردار عامر ۽ ياسر پڻ شامل هئا<ref name=" ٺٽوي " />. مرحب ، حارث ۽ عامر کي علي بن ابي طالب رضہ ۽ ياسر کي زبير بن عوام ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق علي بن ابي طالب رضہ قتل ڪيو<ref name=" ٺٽوي " />. مرحب سان ويڙھ دوران علي بن ابي طالب تلوار جو زوردار وار مرحب جي مٿي تي ڪيو جيڪو ان جي لوھي ٽوپلي، ۽ مٿي کي چيري سندس ڏندن تائين لڳو ۽ مرحب مارجي ويو<ref name=" Awan " />. جنگ ۾ جڏھن ڇتي ويڙھ شروع ٿي تہ پاڻ سڳورن {{درود}} فرمايو ته "ھاڻي تنور تتو آھي"<ref name=" ٺٽوي " />. سخت ويڙھ بعد قاموس قلعو مسلمانن جي قبضي ۾ آيو تہ يھودين رحم جي درخواست ڪئي جيڪا قبول ڪئي وئي<ref name=" Awan " />. خيبر جي فتح بعد مرحب جي ڀائٽي ۽ ھڪ امير سلام بن مشڪم جي زال زينب بنت حارث نبي ڪريم {{درود}} جن دعوت ڪئي جنھن ۾ ٻاڪري گوشت جي ڀاڄي ۾ زھر وجھي کين کارايو پر نبي ڪريم {{درود}} جن کيس معاف ڪري ڇڏيو ۽ بعد ۾ اھا عورت مسلمان ٿي وئي<ref name=" ٺٽوي " /><ref name =" الاصابہ ۱" > الاصابہ، ابن حجر، جلد ۴, صہ ۳۱۴ </ref>. ھڪ ٻي روايت مطابق جڏھن بعد ۾ زھر سبب بشر بن براء فوت ٿي ويو تہ ان جي قصاص ۾ کيس قتل ڪيو ويو<ref name="ٺٽوي " /><ref name ="البدايہ ۱ " > البدايہ والنھايہ، ابن ڪثير، جلد ۴, صہ ۲۱۰ </ref>. === مڪي جي فتح=== صلح حديبيه کان پوء مسلمانن کي امن سان تبليغ جو موقعو ملي ويو. قريش جي بڇ تي سندن اتحادي بنو بڪر قبيلي وارن بنو خزاعہ وارن تي حملو ڪيو جنھن ۾ قريش جا عڪرمہ بن ابوجھل ۽ صفوان بن اميه وارا شناخت مٽائي بنو بڪر وارن سان گڏجي وڙھيا. انھن حرم ۾ پناھ ورتي پر کين اتي قتل ڪيو ويو. بنو خزاعہ وارا مديني ۾ نبي ڪريم {{درود}} وٽ دانھن کڻي آيا ۽ انصاف جي گھر ڪئي. نبي ڪريم {{درود}} قريش ڏانھن ھيٺين ٽن شرطن مان ڪو به ھڪ قبول ڪرڻ جو مطالبو ڪيو: <br/> # جن کي قتل ڪيو ويو انھن جي خون بھا ادا ڪيو.<br/> # قريش بنو بڪر قبيلي سان اتحاد ختم ڪن.<br/> #صلح حديبيه جي منسوخي جو اعلان ڪن.<br/> قريشن صلح حديبيه جي منسوخي جو شرط قبول ڪيو. جڏھن مسلم نمائندو واپس ھليو ويو تہ پوء انھن ارادو تبديل ڪيو ۽ ابوسفيان مديني ۾ نبي ڪريم {{درود}} سان صلح حديبيه جي ٻيھر بحالي لاء ملڻ آيو پر نبي ڪريم {{درود}} ساڻس نه مليو. ھن صحابين کي منٿ ڪئي تہ سندس مدد ڪن پر ڪجھ نہ وريس<ref name="Awan " />. ۱۰ رمضان سن ۸ ھجري تي مسلمانن جي ڏھ ھزار ماڻھن جي لشڪر سان نبي ڪريم {{درود}} مڪي ڏانھن روانو ٿيو. حرم ۾ رتوچاڻ کان بچڻ خاطر ان روانگي کي مخفي رکيو ويو تہ جيئن مڪي وارن کي تعجب ۾ وجھجي. جڏھن مڪي ٻاھران خيما کوڙيا ته رات جو لشڪر جي ھر سپاھي کي الڳ باھ ٻارڻ جو حڪم ڏنو. ان وقت باھ جي ھڪ مچ جو مطلب ۱۰ کان ۱۵ ماڻھن جي بيٺڪ سمجھيو ويندو ھو<ref name=" Awan " />. ابوسفيان ، حاڪم اب حزام ۽ بديل ابن ورقه صلح جي لاء مسلمانن جي ڪئمپ ۾ پھتا پر ھاڻي اھو وقت ڪانه رھيو. ان بعد ابوسفيان عباس بن عبدالمطلب جي مدد سان نبي ڪريم {{درود}} وٽ معافي لاء پيش ٿيو. عمر بن خطاب کيس اسلام جو سخت دشمن ھجڻ ڪري مارڻ لاء زور ڀريو پر نبي ڪريم ان تي رحم ڪندي فرمايو تہ ڊپ نہ ڪر. ان کي اسلام ۾ داخل ٿيڻ جي دعوت ڏني وئي پر ھو ان لاء راضي نہ ھيو. جڏھن ٻئي ڏينهن تي اسلامي لشڪر جا جٿا مڪي ۾ داخل ٿيندي ڏٺا تہ پوء مسلمان ٿيو<ref name=" Awan" />. مڪي وارن مقابلو نہ ڪيو پر عڪرمہ جي ٽولي خالد بن وليد واري جٿي تي حملو ڪري ٽن مسلمانن کي ماريو ۽ عڪرمہ جي جٿي مان ۱۳ ڄڻا مارجي ويا ۽ عڪرمہ ڀڄڻ تي مجبور ٿي ويو. ڪعبي ۾ موجود ۳۶۰ بتن کي ڊاٿو ويو<ref name=" Awan " />. اعلان ڪيو ويو تي جيڪي گھرن جي اندر در بند ڪري ويھندا، جيڪي ھٿيار ڦٽي ڪندا يا جيڪي ابوسفيان جي گھر ۾ پناھ وٺندا انھن لاء عام معافي ھوندي. جن جن نبي ڪريم {{درود}} سان مجرمانه زيادتيون ڪيون ھيون نبي ڪريم {{درود}} انھن سڀني کي معاف ڪري ڇڏيو<ref name=" Awan " />. مڪي جي فتح بعد مديني ڏانهن ھجرت ڪرڻ جي فرض جي حڪم کي رد ڪيو ويو<ref name=" ٺٽوي " />. ===طائف جي فتح=== مڪي جو فتح بعد طائف وارا بدوين جا ھوازين، ٽقف ۽ ٻيا مشرڪ قبيلا مسلمانن تي حملي جو منصوبو جوڙڻ لڳا. نبي ڪريم {{درود}} جن سندن مڪي تي چڙھائي کان اڳ ساڻن جنگ جي تياري ڪئي ۽ شوال سن ۸ ھجري ۾ ٻارھن ھزار مسلمانن جي لشڪر سان طائف طرف روانا ٿيا ۽ جڏھن حنين جي اونھي ۽ سوڙھي وادي ۾ مڪي کان ۱۰ ميلن جي فاصلي تي طائف واري رستي تي پھتا تہ مٿانھن پاسن کان سندن مٿان تيرن جي برسات ڪئي وئي<ref name=" Awan " />. مسلمانن جي لشڪر ۾ ڀاڄ پئي رسول ڪريم {{درود}} کين سڏيندو رھيو. مؤمن ڀاڄ وارن مان رستو ڪڍي گھوڙا پڻ ڇڏي پيغمبر طرف وڌي ويڙھ شروع ڪئي جنھن بعد مشرڪن ۾ ڀاڄ پئي ۽ ثقف وارن طائف ۾ پناھ ورتي<ref name=" Awan" />. مسلمانن اڳتي وڌي طائف جو محاصرو ڪيو جنھن بعد طائف فتح ٿي ويو. قيدين کي آزاد ڪيو ويو ۽ طائف وارن قبيلن کي معافي ڏني وئي جن جي وڏي اڪثريت اسلام ۾ داخل ٿي وئي. مال غنيمت کي مڪي جي تازو اسلام ۾ داخل ٿيندڙن ۾ ورھايو ويو<ref name=" Awan " />. ==قرآن ۾ سندس تعارف== "اسان توھان کي حق جي علم سان خوشخبري ڏيڻ وارو ۽ ڊيڄارڻ وارو ڪري موڪليو"..(سورة البقرہ جي آيت ۱۱۹). "مان توھان جي وچ ۾ توھان مان ئي ھڪ رسول موڪليو، جيڪو توھان کي منھنجون آيتون ٻڌائي ٿو ، توھان جي زندگين کي سنواري ٿو ، توھان کي ڪتاب ۽ حڪمت جي تعليم ڏئي ٿو، ۽ توھان کي اھي ڳالھيون سيکاري ٿو جيڪي توھان نہ ڄاڻيندا هئا"...(سورة البقرہ آيت ۱۵۱). "اسان توکي ماڻھن لاء ھڪ رسول بڻائي موڪليو آهي. جنھن رسول جي اطاعت ڪئي ان دراصل الله جي اطاعت ڪئي".. (سورة النساء آيت ۸۰). "تون الله جي راھ ۾ وڙھ، تون پنھنجي ذات کانسواءِ ڪنھن ٻئي لاء ذميدار ناھين" (سورة النساء آيت ۸۳). "اي پيغمبر! جيڪو ڪجھ رب طرفان توتي نازل ڪيو ويو آهي اھو ماڻھن تائين پھچاء، جيڪڏهن تون ايئن نہ ڪيو ته تو پنھنجي پيغمبري جو حق ادا نہ ڪيو". ( سورة المائدہ ، آيت ۶۷). " محمد ان کانسواءِ ڪجھ ناھي بس ھڪ رسول آھي ، ان کان اڳ ٻيا رسول بہ گذاري چڪا آهن"... ( سورة آل عمران ، آيت ۱۴۴). "( اي پيغمبر) اھا الله جي رحمت آ جو تون ھنن ماڻھن لاء ڏاڍو نرم مزاج آھين " (سورة آل عمران ، آيت ۱۵۹). " درحقيقت مومنن تي الله اھو وڏو احسان ڪيو آھي جو سندن وچ ۾ انھن منجھان ھڪ اھڙو رسول اٿاريو جيڪو کين ان جون آيتون ٻڌائي ٿو ، سندن زندگين کي سنواري ٿو ۽ کين ڪتاب ۽ حڪمت جي تعليم ڏئي ٿو..." ( سورة آل عمران ، آيت ۱۶۴). == الوداعي حج == ۲۵ ذوالقعد ۱۰ ھجري (23 فيبروري 632) تي نبي ڪريم {{درود}} حج جي لاء مڪي مان مسلمانن جي ھڪ تمام وڏي اڪثريت سان گڏجي روانا ٿيا ۽ ۴ ذوالحج تي مڪي ۾ داخل ٿيا<ref name=" Awan " />. ۸ ذوالحج تي منا پھتا جتي ۹ ذوالحج جي صبح تائين ترسيا ۽ پوء عرفات پھتا جتي نمرا ۾ خيما کوڙيا ويا<ref name=" Awan" />. اتي مسلمانن جو مجموعو ھڪ لک چاليھ ھزار جي لڳ ڀڳ ھيو. اھو حجةالبلاغ ( وڏو حج) ۽ حجة الوداع (الوداعي حج) سڏيو ويو<ref name="Awan " />. نبي ڪريم {{درود}} سٽ تي ويھي خطبو ڏنو. مقرر ٿيل ماڻھو وڏي آواز خطبي جي لفظن کي دھرائي رھيا ھئا تہ جيئن سمورن حاجين تائين خطبو پھچي<ref name=" Awan " />. ==سندس وڇوڙو== صفر جي آخري رات دير سان جنت البقيع طرف اصحابين جي قبرن طرف ويا ۽ انھن ڏينھن ۾ کين مٿي ۾ سور ۽ بخار شروع ٿي چڪو ھو. وفات کان ۳ ڏينھن اڳ ڪمزوري ايتري وڌي وئي جو ابوبڪر صديق کي نماز جي امامت لاء چونڊيائون<ref name=" Awan " />. آخري ڀيرو امامت لاء علي بن ابي طالب ۽ فضل بن عباس جي سھاري سان مسجد نبوي ۾ داخل ٿيا<ref name=" Awan " />. سندن وفات بيبي عائشه رضه واري گھر ۾ ٿي جتي سندن تدفين ٿي جنھن جي مٿان ھاڻي سبز گنبذ واقع آهي<ref name="Awan " />. ==روضو مبارڪ== == توھين رسالت جا واقعا ۽ قانون== ==سيرت تي لکيل مستند ڪتاب== ===حديثن وارا مستند ڪتاب=== ==حضرت محمد صه ۽ مغربي فلاسافر== [[فائل:Muhammad Seal.svg|thumb|left|upright=0.8|حضرت محمد {{درود}} جي مھر جيڪا منڊي ۾ جڙيل ھئي ۽ سرڪاري خط و ڪتابت ۾ استعمال ڪئي ويندي ھئي]] ” پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي باري ۾ گوئٽي هڪ ڊگهو نظم لکيو جيڪو '''Mahomet's Gesang''' جي نالي سان مشهور آهي. ان نظم ۾ گوئٽي پاڻ سڳورن {{درود}} جي چهري جي هڪ محبت ڀري تصوير چٽي آهي هن نظم آخر ۾ گوئٽي لکيو آهي ته: ”پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي چهري مبارڪ تي نظر پوڻ سان انسان سندن مفتون ٿي پوندو.“ جرمن فيلسوف لائبنز (Leibniz) (1646-1716ع) متعلق پروفيسر اشپيز لکيو آهي ته پاڻ سڳورن {{درود}} جن کي ’دين الفطرت‘ جو باني سمجهندو هو.<ref>ڊاڪٽر قاضي نبي بخش؛ رسالو:مهراڻ؛ ڇپيندڙ:سنڌي ادبي بورڊ؛ 1962ع</ref> ==درود ۽ صلوات== [[فائل:Salavat of the prophet.png|thumb|left|upright=1.5|صلوات]] ==حوالا== {{حوالا}} [[زمرو:اسلام]] [[زمرو:محمد|*]] 02a874sx40jvl1w9yiwnvspxiwkr5h3 0 4738 240395 158105 2022-08-27T22:24:35Z 2400:ADC1:48A:9B00:55A6:C148:2C4A:6E03 wikitext text/x-wiki {{مبسس4}} [[فائل:Computer.svg|thumb]] '''ڪمپيوٽر''' یا '''شمارندو''' [[بجلي|بجليءَ]] تي هلندڙ هڪ اهڙي مشين جو نالو آهي جيڪا مختلف ذريعن کان معلومات/ڊيٽا حاصل ڪري، ان کي پروسيس ڪري (ولوڙي) ۽ ان جو نتيجو ظاهر ڪري. ڪمپيوٽر (چاهي اهو ڪهڙي به قسم ۽ سائيز جو هجي) جي ڪم کي ٽن حصن ۾ ورهائي سگھجي ٿو: ڊيٽا حاصل ڪرڻ، ان ڊيٽا کي پري ڊفائينڊ رولس (ڪمپيوٽر کي اڳواٽ سمجھايل اصولن) وسيلي پروسيس ڪرڻ (ڪنهن مرحلي مان گذارڻ) ،بعد ۾ پروسيس ٿيل ڊيٽا يعني انفارميشن يا رزلٽ کي ظاهر ڪرڻ يا ياداشت ۾ محفوظ ڪرڻ. ==ايجاد جو سبب== لفظ ''ڪمپيوٽر'' لاطيني ٻوليءَ جي لفظ ڪمپيوٽ Compute مان ورتل آهي جنهن جي معنى آهي حساب ڪتاب ڪرڻ ( to calculate). ڪمپيوٽر جي ايجاد جو بنيادي مقصد حساب ڪتاب ڪرڻ هو، بعد ۾ انسان ان کي پنهنجي ڪم ۾ تيزي پيدا ڪرڻ لاءِ ڪم آندو. ڪمپيوٽر وسيلي انسان ڪنهن ڪمري جي هڪ ڪنڊ ۾ ويهي پوري دنيا جو سير ڪري سگھي ٿو، خبر چار لهي سگھي ٿو. ڪروڙين ميل پري ويٺل ٻئي انسان تائين پنهنجو نياپو يا پيغام سيڪنڊن ۾ پهچائي سگھي ٿو. نه صرف ايترو پر دنيا جي ڪنهن به ڪنڊ ۾ ويٺل ماڻهوءَ کي ڪمپيوٽر تي لائيو Live يعني براه راست ڏسي ۽ ڳالهائي ٻولهائي سگھي ٿو. ==بنياد== ڪمپيوٽر جو بنياد رياضيءَ جي اصولن تي رکيل آهي. آءِ – سي I.C = Integrated circuit سان ملي ٺهيو آهي ۽ مائڪروپروسيسر جي ذريعي ڪم ڪندو آهي. اڄ ڪمپيوٽر جيڪو ڪجھه به آهي اهو هارڊ ڊسڪ (ياداشت) جي بدولت آهي. ڪمپيوٽر ۾ موجود سمورا پروگرام ۽ فائيل هارڊ ڊسڪ ۾ ئي محفوظ هوندا آهن. هاڻي ڪمپيوٽر تاريخ جي مختلف دورن مان گذري پينٽيم (Pentium) 1،2،3،4 ۽ 5 (ڊيوئل پروسيسر) وغيره جي شڪل ۾ اسان جي آڏو آهر. لفظ پينٽيم مان مراد جديد دور جا ڪمپيوٽر آهن، جيڪي موجوده دور جون سموريون ضرورتون پوريون ڪرڻ جون صلاحيتون رکن ٿا. هي 1937 ۾ وجود ۾ آيو. هاڻي شايد ئي ڪو شعبو آهي جتي ڪمپيوٽر جو استعمال نه ٿيندو هجي. ==ڪمپيوٽر جي تاريخ== ===پسمنظر=== جڏهن انسان ۾ عددن ۽ ڳڻپ جو شعور پيدا ٿيو، يعني پنهنجي ارد گرد موجود شين کي جوڙ ۽ ڪٽ ڪرڻ جو خيال هن جي دماغ ۾ پيدا ٿيو، ته ان سوچيو ته ٻه ۽ ٻه چار ٿيندا ۽ چئن مان ٻه ڪٽ ڪبا ته باقي ٻه بچندا، جڏهن انسان پنهنجي زندگيءَ ۾ اهي اعداد و شمار باقاعده استعمال ڪرڻ شروع ڪيا ته اها ڳڻپ وڌندي وئي، ۽ وڌندي وڌندي سو، پنج سو، ۽ هزارن جي حساب ڪتاب ۾ اچي وئي. پوءِ انسان جي تخليقي ذهن هڪ اهڙي مشين جي ضرورت محسوس ڪئي جيڪا ان کي هن مشڪل مان ڪڍي سگھي. ان ئي سوچ ويچار ۾ هڪ چيني سائنسدان هن خواب کي حقيقت جو روپ ڏيندي هڪ اهڙي مشين ٺاهڻ ۾ ڪامياب ٿي ويو جيڪا جوڙ، ڪٽ، ضرب ۽ ونڊ جا بنيادي عمل حل ڪرڻ جي اهليت رکندي هئي. هيءُ آلو (پرزو) چين ۾ ٺهيو، جنهن کي ايباڪس Abacus جو نالو ڏنو ويو. ان کان پوءِ انسان کي پنهنجي ڪم ۾ تيزيءَ جي ضرورت پئي، چائنا جو هي آلو ايباڪس حساب ڪتاب جي معاملن ۾ ڪافي عرصو مددگار ثابت ٿيو. ===جديد تاريخ=== 1642ع ۾ فرانسيسي سائنسدان بليس پاسڪل (Blaise pascal) هڪ ٻي تخليق دنيا جي سامهون آندي جنهن جو نالو پاسڪل ڪلڪيوليٽر هو. هيءَ مشين ڏهن مختلف حصن ۾ ورهائجي ڪم ڪندي هئي، هتان کان ئي اسان کي ڪمپيوٽر جي تاريخ جو پتو پوي ٿو. ان بعد پاسڪل جي تخليق کي اڳتي وڌائيندي هڪ رياضي دان 1673 ۾ پاسڪل جي ڪلڪيوليٽر کي بهتر بنائڻ جي ڪوشش ڪئي ته جيئن اهو صحيح طرح جوڙ، ڪٽ، ضرب ۽ ونڊ ڪري سگھي. پوءِ 1801 ۾ هڪ فرانسيسي سائنسدان جنهن جو نالو جولهس ميري جيڪورڊ هو، ان هڪ پنچ ڪارڊ ايجاد ڪيو، جيڪو مشين ۾ حساب ڪتاب کي سنڀاليندو هو، پر هي ڪارڊ صرف 1880 (هڪ هزار اٺ سو اسي) انگن تائين حساب ڪتاب ڪري سگھندو هو، معنى ته هن ڪارڊ ۾ 1880 عددن جي حساب ڪتاب جي صلاحيت هئي، جيڪي رياضيءَ جي ڪم ڪارين ۾ تمام گھٽ هيا. ان بعد هڪ برطانوي رياضي دان چارلس بيبيج (Charles Babbage) هڪ اهڙي مشين ايجاد ڪئي جيڪا ان پٽ ۽ آئوٽ پٽ (Input & Output) جو ڪم سرانجام ڏيندي هئي. هن مشين جي تخليق انسان جي ڪم ۾ ڪافي مدد ڪئي. ان بعد هاورڊ يونيورسٽيءَ ۾ پهريون اليڪٽرو مڪينيڪل (Electro-mechanical) ڪمپيوٽر هاورڊ ايڪسن نالي سائنسدان بڻايو. ان ڪمپيوٽر تي ڪم جي شروعات 1837 ٿي ۽ 1944 تائين ٺهي مڪمل ٿيو. هي ڪمپيوٽر اليڪٽرو مڪينيڪل ڪمپيوٽر هيو، هن جو بنياد ويڪيوم ٽيوب(Vacuum tube) (ويڪيوم ٽيوب ڇاهي؟ هي ڌاتوءَ جي ڪنڊيڪٽرس جو سيٽ آهي جيڪو ڪنهن شيشي يا ڌاتوءَ جي ٽيوب تي مشتمل هوندو آهي، ان ٽيوب مان سموري هوا/گيس ڪڍي ويندي آهي، ۽ ان اندر لڳل گرڊ، وولٽيج ڪنڊڪٽرس جي وچ ۾ بجليءَ جي ڪرنٽ تي ضابطو رکندي آهي. ويڪيوم ٽيوبز، اليڪٽرڪ سرڪٽس جي سؤچنگ ۽ واڌاري (بجليءَ جي وهڪري جي) لاءِ استعمال ٿيندا هيا. اڄ ڪلهه ويڪيوم ٽيوبز، ڪيٿوڊ ري ٽيوب cathode ray tube يعني CRT ۾ استعمال ٿيندا آهن، سي آر ٽي ڪنهن ٽي وي سيٽ يا ڪمپيوٽر مانيٽر اندر گرافڪس ۽ تصويرون وغيره ڏيکارڻ لاءِ استعمال ٿيل هوندي آهي). بهرحال هي اليڪٽرو مڪينيڪل ڪمپيوٽر مارڪ ون جي نالي سان مشهور ٿيو، هي ڪمپيوٽر سائيز ۾ تمام وڏا هيا. ان مان اسان اندازو لڳائي سگھون ٿا ته ڪمپيوٽر جي تاريخ ڪيتري پراڻي آهي، پر ان کي ويهين صدي عيسويءَ کان اڳ ڪمپيوٽر جو نالو نه ڏنو ويو هو. ان دوران ئي سائنسدان هڪ نئين مشين ٺاهڻ ۾ مصروف هيا، جهڙي طرح پاسڪل ايباڪس نالي پرزو ٺاهيو هو، جنهن جو ڪم حساب ڪتاب ڪرڻ هو، ڪمپيوٽر جو بنياد به پاسڪل جي بنايل پرزي ايباڪس جي اصولن سان لاڳاپيل هيو. ==ڪمپيوٽرن جي درجا بندي== ڪمپيوٽرن جي درجا بندي ڪيترن ئي حوالن سان ڪري سگھجي ٿي. جھڙوڪ تاريخ يعني جنريشن/دور جي حوالي سان درجا بندي (جنهن ۾ ڪمپيوٽر جي پهرين دور کان وٺي پنجين جنريشن تائين ۽ جديد يعني هلندڙ دور جي ڪمپيوٽرن ۽ انهن ۾ آيل تبديلين جو ذڪر اچي وڃي ٿو). ان سان گڏوگڏ پروسيسنگ (ڪم ۽ صلاحيت) جي حوالي سان درجا بندي جنهن ۾ ڊجيٽل ۽ اينالاگ ڪمپيوٽر اچي وڃن ٿا ۽ ڪمپيوٽر جي ڪلاس/قسم جي حوالي سان درجا بندي (جنهن ۾ مائڪرو ڪمپيوٽر کان سپرڪمپيوٽر تائين اچي وڃن ٿا). ڪمپيوٽر سائنس ۾ جيڪي باقاعدي تبديليون ۽ ترقيون ٿينديون رهيون آهن، انهن کي تاريخ جي حساب سان پنجن نسلن ۾ ورهائي سگھجي ٿو. ===ڪمپيوٽر جو پهريون دور=== 1924ع کا 1954ع تائين جيڪي ڪمپيوٽر ٺهيا انهن کي ”پهرئين دور جا ڪمپيوٽر“ جو نالو ڏنو ويو آهي، هي اليڪٽرو مڪينيڪل ڪمپيوٽر هيا. هنن جو بنياد ويڪيوم ٽيوبز تي هو، هي ڪمپيوٽر سائيز ۾ تمام وڏا ها، ۽ تمام جلدي حرارت (گرمي) خارج ڪندا ها، انهن ۾ معلومات محفوظ ڪرڻ جي صلاحيت تمام گھٽ هئي، ۽ هي مڪينڪ ڊروماورڊ بلي لائينز ذريعي پنهنجي معلومات محفوظ ڪندا ها. هنن جي ڪم جي صلاحيت ملي سيڪنڊن milliseconds (هڪ سيڪنڊ جو هزارئين حصي) جي رينج ۾ هوندي هئي، هن دور جا ڪمپيوٽر تقريباََ 20 کان 25 سالن تائين استعمال هيٺ رهيا. ===ڪمپيوٽر جو ٻيون دور=== 1952ع کان 1956ع جي عرصي ۾ ٺهيل ڪمپيوٽر ٻئين نسل جا ڪمپيوٽر چورائيندا آهن. هي پهرين نسل جي ڪمپيوٽرن جي نسبت ڪجھه بهتر ثابت ٿيا، هنن جو بنياد ڪنڊڪٽرز ۽ ٽرانسسٽرز تي رکيو ويو، ۽ ان کان علاوه هي پهرين نسل جي ڪمپيوٽرن جي مقابلي ۾ سائيز ۾ ڪجھه ننڍا به هيا. ۽ هنن ۾ ويڪيوم ٽيوب جو استعمال نه ڪيو ويو هيو، جنهن سبب هي حرارت به گھٽ خارج ڪندا هيا، ۽ انهن جي ميموريءَ ۾ ڪور (ڪور جا هم معنى لفظ: non-volatile يا permanent يعني مستقل. ڪور معنى ڊيٽا کي مقناطيسي magnetic طريقي سان مستقل طور تي محفوظ ڪرڻ جو طريقو يا انگريزيءَ ۾ ان کي هيئن چئبو Core: non-volatile magnetic storage method used in old computers ) مطلب ته انهن جي ميمريءَ ۾ ڪور استعمال ڪرڻ جي ڪري انهن جي ڪم جي صلاحيت ڪافي وڌي وئي هئي. هنن ڪمپيوٽرن جي ڪم ڪرڻ جي رفتار مائڪرو سيڪنڊن (micro seconds) يعني سيڪنڊ جو ڏهه لکون حصو (one millionth of second) جي رينج ۾ هئي. ياد رهي ته هي ٻئين نسل جا ڪمپيوٽر اليڪٽرانڪ ڪمپيوٽر هيا. ===اليڪٽرڪ ۽ اليڪٽرانڪ ۾ فرق=== هي ٻئي اصطلاح بجليءَ تي هلندڙ شين لاءِ ئي استعمال ٿيندا آهن. فرق صرف ايترو هوندو آهي ته ”اليڪٽرانڪس“ جي شين ۾ اهڙا پرزا لڳل هوندا آهن جيڪي بجليءَ کي ضرورت مطابق گھٽ وڌ ڪندا رهندا آهن. جهڙوڪ: پکو، استري، آئرن، موٽر، بلب وغيره اهي سڀ شيون ”اليڪٽرڪ“ آهن، ڇو ته عام طور انهن ۾ بجليءَ کي گھٽائڻ وڌائڻ لاءِ ڪي به پرزا استعمال ٿيل نه هوندا آهن. بجلي صرف انهن ۾ موجود تارن وغيره مان گذرندي آهي ته اها شي پنهنجو ڪم ڪندي آهي. پر ”اليڪٽرانڪ“ شين جو بهترين مثال هڪ ٽيسٽر آهي جيڪو اسان بجليءَ جي ڪرنٽ ڏسڻ لاءِ استعمال ڪندا آهيون. جيڪڏهن ڪا سنهي کان سنهي ڌاتوءَ جي تار کڻي بجليءِ جي تار کي ڇهجي ته زوردار ڪرنٽ لڳي سگھي ٿو. پر ٽيسٽر کي بي خوف ٿي بجليءَ جي تارن سان لڳائي سگھبو آھي. ان جو ڪارڻ دراصل هي آهي ته ان اندر اليڪٽرانڪ جو ننڍڙو آلو ڊائيوڊ وغيره لڳل هوندو آهي، جيڪو بجليءَ جي زور کي ضرورت مطابق ايترو گھٽ ڪري ڇڏيندو آهي جو اها انساني جسم تي ڪو خاص اثر نه ڪندي آهي پر ان ۾ ايتري طاقت ضرور هوندي آهي جو نتيجي ۾ ٽيسٽر ۾ لڳل بلب کي ٻاري سگھي، اهڙي ريت ٽي وي، ريڊيو، ڪمپيوٽر وغيره اليڪٽرانڪ ڊوائيسز آهن ڇو ته انهن ۾ اليڪٽرانڪ پرزا جهڙوڪ ڊائيوڊس، ٽرانزسٽرس، چپس ۽ سرڪٽس وغيره لڳل هوندا آهن، جيڪي بجليءَ کي ضرورت مطابق ٻين پرزن تائين گھٽائي وڌائي پيش ڪندا آهن. پھتين فور جا ڪمپيوٽر اليڪٽرو مڪينيڪل ڪمپيوٽر هيا، جڏهن ته ٻئين دور کان وٺي هن وقت تائين هلندڙ ڪمپيوٽر اليڪٽرانڪ ڪمپيوٽر آهن. ===ڪمپيوٽر جو ٽيون دور=== 1964ع کان 1974ع جي عرصي ۾ ٺهيل ڪمپيوٽرن کي ”ٽئين نسل جا ڪمپيوٽرن“ جو نالو ڏنو ويو آهي، هي ڪمپيوٽر پنهنجي بهترين صلاحيتن جي ڪري ڪجھه جڳهن تي اڄ به استعمال ٿي رهيا آهن. انهن جو بنياد انٽيگريٽيڊ سرڪٽس (IC=Integrated circuits) تي رکيل هو. پهرين ٻنهي نسلن جي ڪمپيوٽرن جي نسبت هنن جي سائيز ڪافي ننڍي ڪئي وئي هئي ۽ هنن جي ڪم ڪرڻ جي صلاحيت نينو سيڪنڊن (Nano-seconds) يعني one billionth of second (سيڪنڊ جو هڪ اربون حصو. يا 1000000000/ حصو) هو. ===ڪمپيوٽر جو چوٿون دور=== 1975ع کان 1983ع جي عرصي دوران ٺهيل ڪمپيوٽرن کي چوٿين نسل جا ڪمپيوٽر چيو وڃي ٿو. هنن ڪمپيوٽرن جو بنياد مائڪرو پروسيسرز تي رکيل آهي. مائڪرو پروسيسر تمام ننڍڙو پرزو (ڊوائيز) آهي، ۽ مائڪروپروسيسر جي استعمال سان هن نسل جا ڪمپيوٽر بي حد مختصر ٿي ويا، ۽ انهن جي ڪم ڪرڻ جي صلاحيت ٽئين نسل جي ڪمپيوٽرن جي مقابلي ۾ پنج کان ڏهه ڀيرا وڌي وئي. چوٿين نسل جي ڪمپيوٽرن ۾ پهريون ڀيرو accept system متعارف ڪيو ويو. هنن ۾ مائڪرو پروسيسر استعمال ٿيڻ جي ڪري هنن کي مائڪرو ڪمپيوٽر به چيو وڃي ٿو. ===ڪمپيوٽر جو پنجون ۽ ڇهون دور=== پنجين نسل جي ڪمپيوٽرن تي ڪم 1983ع ۾ شروع ٿيو، ڪمپيوٽرن جو هي نسل اڄ به عام آهي، ياد رهي ته پنجين نسل جا ڪمپيوٽر چوٿين نسل جي تيز ترين ڪمپيوٽرن کان به 30 کان 40 ڀيرا وڌيڪ تيز رفتاريءَ سان ڪم ڪن ٿا. هنن ڪمپيوٽرن ۾ ايڪسپرٽ سسٽم لڳل آهن جن ۾ هيءَ سهولت به موجود آهي ته هنن تي هڪ ئي وقت ڪيترين ئي ٻولين/زبانن ۾ ڪم ڪري سگھجي ٿو. هنن ۾ ميموريءَ يعني ياداشت جي گنجائش به شروعاتي چئن نسلن جي مقابلي ۾ ڪافي حد تائين، بلڪه تمام گھڻي آهي. چوٿين نسل کان پوءِ ڪمپيوٽر ٽيڪنالاجيءَ ۾ ايترو ته تيزيءَ سان تبديليون اينديون ويون ۽ هڪ ٻئي پويان بي انتها رفتار وارا ڪمپيوٽر مارڪيٽ ۾ ايندا ويا آهن. جن ۾ پينٽيم (Pentium) 1،2،3،4۽ 5 ڪمپيوٽرن جي اسپيڊ 300 ميگا هرٽز کان وٺي گيگا هرٽز تائين آهي. #mega hertz) (MHz ميگا هرٽز جي وصف هيءَ آهي (MHz= measure of frequency equal to one million cycles per second) #Giga hertz) (GHz گيگا هرٽز جي وصف هيءَ آهي (GHz= measure of frequency equal to one billion (or 1000 million) cycles per second) هي ڪمپيوٽر وڏي کان وڏي شيڊ يا گرافڪ نينو سيڪنڊز ۾ هڪ ملڪ کان ٻئي ملڪ تائين منتقل ڪري سگھن ٿا. ==ڪمپيوٽرن جا قسم== ڪمپيوٽر جا عام طور تي ھيٺيان ٽي قسم آھن: #ڊجيٽل ڪمپيوٽر Digital computers #اينالاگ ڪمپيوٽر Analog Computers #هاءِ برائيڊ ڪمپيوٽر Hybrid Computers ===ڊجيٽل ڪمپيوٽر=== اڄ ڪلهه عام استعمال ٿيندڙ ڪمپيوٽر ڊجيٽل ڪمپيوٽر آهن، هي ڪمپيوٽر ايترا عام آهن جو اڄ ڪلهه لفظ ڪمپيوٽر مان هنن قسم جي ڪمپيوٽرن جي ئي معنى ورتي وڃي ٿي. هن قسم جي ڪمپيوٽرن کي ان ڪري ڊجيٽل ڪمپيوٽر چيو وڃي ٿو جو اهي ٻڙيءَ ۽ هڪ 0 ۽ 1 يعني ڊجيٽل سسٽم تي مشتمل ڊيٽا تي عمل ڪندا آهن. ===اينالاگ ڪمپيوٽر=== هي ڪمپيوٽر اهڙن طبعي مقدارن (Physical Values) لاءِ استعمال ٿيندا آهن، جيڪي هڪ مسلسل پيماني سان گڏ هوندا آهن، جهڙوڪ گرمي پد، پريشر يا دٻاءُ هي عام طور تي ڊائل يا گراف تي مشتمل آئوٽ پٽ ڏيندا آهن، وولٽيج، دٻاءُ، رفتار ۽ گرمي پد وغيره ڪجھه اهڙيون خاصيتون آهن جيڪي هن قسم جي ڪمپيوٽرن سان ماپيون وينديون آهن. هنن ڪمپيوٽرن جي مثال ۾ آٽوموبائيل، اسپيڊو ميٽر، ٿرماميٽر، ۽ بٺي ٿرماميٽر وغيره شامل آهن. ===هاءِ برائيڊ ڪمپيوٽر=== هي ڪمپيوٽر ڊجيٽل ۽ اينالاگ جي گڏيل خصوصيتن تي مشتمل هوندا آهن، يعني هنن ۾ ڊجيٽل ۽ اينالاگ ٻنهي ڪمپيوٽرن جو صلاحيتون موجود هونديون آهن. مثال طور تي ڪنهن اسپتال جي انتهائي نگهداشت واري شعبي ICU (Intensive care Unit) ۾ مريض جون اهم علامتن جهڙوڪ: نبض، دل جي ڌڙڪڻ جي رفتار، ۽ رت جو وهڪرو/دٻاءُ (بلڊ پريشر) ماپڻ لاءِ استعمال ٿيندو آهي. هنن ۾ اهي شروعاتي ڪم ڪرڻ لاءِ اينالاگ ڊوائيسز استعمال ٿيندا آهن، پوءِ انهن تحت حاصل نتيجن کي ڊجيٽل فارم ۾ تبديل ڪيو ويندو آهي، ۽ ڊجيٽل فارم ۾ تبديل ٿيڻ کان پوءِ حاصل معلومات (يعني مريض جي مجموعي صورتحال) ڊجيٽل ڊوائيسز ڏانهن منتقل ٿيندي آهي، جيڪي (ڊجيٽل پرزا، داخل پروگرامن تحت) انهن جو جائزو وٺندا آهن، ۽ ضرورت وقت آٽوميٽڪ سسٽم تحت ڊاڪٽر تائين اطلاع پهچائيندا آهن. ====ڊجيٽل ڪمپيوٽرن جا قسم==== ڊجيٽل ڪمپيوٽرن کي مختلف حوالن جي بنياد تي مختلف درجن ۾ ورهايو ويو آهي، انهن ۾ پروسيسنگ پاور يعني عمل ڪرڻ جي سگھه، اسٽوريج يعني ذخيري جي گنجائش، ياداشت، جسامت وغيره شامل آهن. ھيٺ ڊجيٽل ڪميوٽر جا قسم ڏنل آھن: #سپر ڪمپيوٽر Super Computer #مين فريم ڪمپيوٽر Mainframe Computer #مني ڪمپيوٽر Mini Computer # مائڪرو يا پرسنل ڪمپيوٽر Micro or personal computer '''سپر ڪمپيوٽر''': هي ڪمپيوٽر موجوده ڪمپيوٽرن ۾ سڀني کان مٿاهان آهن، پوري دنيا ۾ سپر ڪمپيوٽرن جو تعداد تمام گھٽ آهي، هي ڪمپيوٽر اهڙن سائنسي عملن لاءِ استعمال ٿيندا آهن جن ۾ وڌ کان وڌ رفتار واري پروسيسنگ جي ضرورت هوندي آهي. هنن جي رفتار ۽ طاقت عام ڪمپيوٽر کان 50000 ڀيرا وڌيڪ هوندي آهي. ۽ هڪ سيڪنڊ ۾ 18000000 (ارڙهن ڪروڙ) کان وڌيڪ حسابي ۽ سائنسي عمل ڪرڻ جي صلاحيت رکي ٿو. (اڄ: جا سپر ڪمپيوٽر ان کان به تمام مٿاهان آهن) جهڙوڪ هي ڪمپيوٽر ملٽري آپريشنس، دفاع ۽ نيوڪليئر ريسرچ ۽ ٻين اهڙن اعلى سائنسي ڪارين لاءِ استعمال ٿيندا آهن '''مين فريم ڪمپيوٽر''': هي ڪمپيوٽر به ڪافي وڏا هوندا آهن پر سپر ڪمپيوٽرن کان ننڍا هوندا آهن. هي ڪمپيوٽر بينڪن، انشورنس ڪمپنين، ايئر لائينز، ۽ وڏن وڏن سرڪاري ادارن ۾ استعمال ٿيندا آهن، جتي تمام گھڻي حسابي طاقت جي ضرورت هوندي آهي. هي ڪافي قيمتي هوندا آهن ۽ هنن کي آپريٽ ڪرڻ ۽ صحيح صورت ۾ رکڻ لاءِ ڪافي ماڻهن جي ضرورت هوندي آهي. هن قسم جي ڪمپيوٽرن لاءِ هڪ مخصوص ماحول ۽ ايئرڪنڊيشن ڪمرن جي ضرورت هوندي آهي. '''مني ڪمپيوٽر''':'هي ڪمپيوٽرننڍي پيماني جي ڪاروبار وغيره ۾ استعمال ٿيندا آهن، هنن جي قيمت به نسبتاً گھٽ هوندي آهي، هي ننڍن ادارن جهڙوڪ بينڪن جي شاخن، يونيورسٽين ۽ اسپتالن وغيره ۾ استعمال ٿيندا آهن. '''مائڪرو ڪمپيوٽر''': هنن ڪمپيوٽرن کي مائڪرو يا پرسنل ڪمپيوٽر به چيو ويندو آهي، هي ڪمپيوٽر 1970 ڏهاڪي جي آخري سالن ۾ ٺاهيو ويو. هنن ۾ مقبوليت خودڪار برقيات ۾ ترقيءَ ۽ خود ڪار مائڪرو چپ جي ايجاد ٿيڻ سان آئي. جيئن ته هن چپ جي قيمت گھٽ هجڻ جي ڪري پرسنل ڪمپيوٽرن جي قيمت به تمام گھٽجي وئي، ماڻهن جو وڏو تعداد ان لائق بڻيو جو هو هي ڪمپيوٽر خريد ۽ استعمال ڪري سگھن. هنن ڪمپيوٽرن جي ترقيءَ ۾ ڏينهون ڏينهن واڌارو ايندو رهي ٿو، جنهن جو هڪ مثال ليپ ٽاپ (Laptop) ڪمپيوٽر ۽ پرسنل ڊجيٽل اسسٽنٽز (PDAs) آهن، هي به پرسنل ڪمپيوٽر ئي آهن، پر انهن جي جسامت/سائيز ۽ گھٽ وزن جي ڪري انسان ان کي باآساني هر جاءِ کڻي ۽ ڪاٿي به رکي سگھي ٿو، ليپ ٽاپ جي سائيز هڪ ننڍڙي بريف ڪيس جيتري هوندي آهي، مطلب اسان ان کي ضرورت پوڻ وقت بغل ۾ به جھلي سگھون ٿا، جڏهن ته پرسنل ڊجيٽل اسسٽنٽ هڪ موبائيل جي سائيز ۾ اچن ٿا، جن کي هڪ هٿ ۾ کڻي ڪمپيوٽري عمل سرانجام ڏياري سگهجن ٿا. ==پرسنل ڪمپيوٽر== موجوده ڪمپيوٽر جي ڍانچي کي تڏهن سمجھي سگھجي ٿو جڏهن انسان ۽ ٻين ساهوارن جي وجود ۽ ڍانچي کي سمجھڻ تي ٿورو زور ڏنو ويندو، ڇو ته انسان ڪمپيوٽر کي پنهنجي مشابهه يعني پنهنجو پاڻ کي سامهون رکي ٺاهيو آهي ۽ ان ڳالهه ۾ سائنسدان ڪافي حد تائين ڪامياب ٿي رهيا آهن ته ڪمپيوٽر کان هر اهو ڪم ڪرائين جيڪو انسان ڪري سگھي ٿو، يا وري ڪي اهڙا عمل به آهن جن کي سرانجام ڏيڻ لاءِ ماڻهن ۽ لاڳاپيل شين جي وڏي تعداد جي ضرورت پوي ٿي پر ڪمپيوٽر اهي سڀ ڪم جهڙوڪ 50 ماڻهن جو ڪم هو اڪيلي سر تمام مختصر وقت ۾ ڪري سگھي ٿو. ڏٺو وڃي ته بنيادي طور انساني ڍانچو/وجود چئن شين تي مشتمل آهي، ۽ جيڪڏهن انهن چئن شين مان ڪا به هڪ شي کٽل آهي ته انسان نامڪمل آهي، جهڙوڪ #انساني جسم (فزيڪل باڊي). #دماغ ۽ ان جا حصا جهڙوڪ ياداشت وغيره (پروسيسنگ، ميموري ۽ اسٽوريج). #عقل يعني شعور جنهن ذريعي مليل مواد تي دماغ وسيلي سوچ ويچار ڪجي، نتيجو اخذ ڪرڻ جي سگھه، فيصلي يا ڊسيشن ميڪنگ جي سگھه (پروگرامنگ) #زنده رهڻ لاءِ هوا/آڪسيجن، پاڻي ۽ ٻي کاڌ کوراڪ (توانائي، ان پٽ) #انساني عمل، ڪم يا رد عمل (نتيجو/ آئوٽ پٽ) هڪ مڪمل ڪمپيوٽر به اهڙي ريت بنيادي ٽن شين تي مشتمل آهي. #فزيڪل باڊي ۽ ان جا حصا. جن کي هارڊويئر چيو وڃي ٿو( **پراسيسر: ڪمپيوٽر جو دماغ، هارڊ ڊسڪ **اسٽوريج: ياداشت، جنهن ۾ معلومات ۽ پروگرامنگ (هدايتون) محفوظ هوندي، آهي، **ان پٽ ڊوائيسز: مواد داخل ڪرڻ جا اوزار، **آئوٽ پٽ ڊوائيز: معلومات/نتيجا/رد عمل ظاهر ڪندڙ اوزار) وغيره #ڪمپيوٽر پروگرام جن ۾ بيسڪ آپريٽنگ سسٽم، آپريٽنگ سسٽم ۽ ايپليڪيشن سافٽويئر (جن کي گڏيل نالو سافٽويئر/پروگرام/ هدايتون/ داخل پروگرامنگ تحت فيصلا ڪندڙ عملن جو نالو ڏنو ويو آهي) #توانائي يعني بجلي يا اليڪٽرڪسٽي جنهن ذريعي ڪمپيوٽر کي هلائي سگھجي، ۽ ان ڪري ئي ڪمپيوٽر جي وصف ۾ لفظ اليڪٽرانڪ ڊوائيز استعمال ٿيندو آهي. ===هارڊويئر=== جهڙي ريت انساني جسم جي عضون تي غور ڪرڻ کان پوءِ اسان انهن کي ٽن بنيادي حصن ۾ ورهائي سگھون ٿا اهڙي ريت ڪمپيوٽر هارڊويئر به بنيادي ٽن حصن تي مشتمل آهي. *ان پٽ ڊوائيسز (In Put Devices) *پروسيسنگ ۽ ميموري اسٽوريج ڊوائيسز (Processing and memory storage Devices) *آئوٽ پٽ ڊوائيسز(Out Put Devices) **'''ان پٽ ڊوائيسز''' مواد کي دماغ/پروسيسر تائين پهچائڻ جا عضوا/ڊوائيسز کي ان پٽ ڊوائيسز چيو ويندو آھي. انساني جسم ۾ اهي بنيادي پنج آهن، پر هڪ معياري ڪمپيوٽر ۾ (P.C جيڪو اڄ ڪلهه اسان وٽ عام استعمال ۾ آهي) انهن جو بنيادي تعداد به عام طور تي پنج آهي. ڪمپيوٽر ۾ ضرورت مطابق انهن جو تعداد گھٽائي توڙي وڌائي سگھجي ٿو. ھيٺ مختلف ان پٽ ڊوائسز ڏجن ٿيون: '''ڪي بورڊ''': هي ٽائيپ رائيٽر جي ڪي بورڊ سان مشابهه آهي، البته هن ۾ ضرورت مطابق ڪافي بٽڻ/ ڪيز وڌيڪ (مخصوص ترتيب سان) شامل ڪيون ويون آهن جن جو گڏيل تعداد گھٽ ۾ گھٽ 110 تائين آهي، پر هاڻي اهڙا ڪي بورڊ به مارڪيٽ ۾ آيل آهن جن جي چاٻين/ڪيز جو تعداد ان کان وڌيڪ توڙي گهٽ به آهي، هن تي انگريزي الفابيٽ جا سمورا اکر، رياضيءَ جون مختلف نشانيون ۽ 0 کان 9 تائين انگ، ۽ ٻين مختلف ڪمن لاءِ ڪتب ايندڙ فنڪشن ڪيز شامل آهن). ڪي بورڊ هڪ بنيادي ان پٽ ڊوائيس آهي، جنهن جو ڪم ڊيٽا/مواد (انسان کان مليل پيغامن) کي سِي- پِي- يُو (سينٽرل پروسيسنگ يونٽ) يعني ڪمپيوٽر جي دماغ تائين پهچائڻ آهي. هن کان سواءِ عام ڪمپيوٽر سان ڪوبه رابطو قائم نٿو ڪري سگھجي. '''مائوس''': هيءَ هڪ پوائنٽنگ ڊوائيز آهي، هن جو ڪم ڪمپيوٽر اسڪرين (مانيٽر) تي موجود پوائنٽر/ڪرسر/ايرو (تير جو نشان يا اشارو) ذريعي مختلف آپشنز تي ڪم ڪرڻ آهي، يعني مائوس کي ڪنهن سڌي (پلين) جڳهه تي رکي ان کي هڪ هٿ جي مدد سان جنهن طرف ڦيرائبو ته اهو اشارو يا پوائنٽر اسڪرين تي ان طرف ڦرندو رهندو. هن اوزار/ڊوائيز گرافڪس وغيره جي ڪم کي نهايت آسان ڪري ڇڏيو آهي، هن ڊوائيز کان سواءِ ڪمپيوٽر تي ڪم ڪرڻ انتهائي مشڪل ٿيو پوي، هڪ عام مائوس جي بناوٽ ۾ هڪ بال (جنهن ذريعي پوائنٽر کي گھڻ رخي Multidirectional پاسن ڏانهن موڙي سگھجي ٿو، مائوس کي گهمائڻ سان اهو بال به گهمندو، نتيجي ۾ اسڪرين تي پوائنٽر پڻ ساڳئي رخ ۾ چرپر ڪندو)، هن جي مٿاڇري تي ٻه بٽڻ (هڪ ساڄي ۽ هڪ کاٻي) به آهن جن کي رائيٽ بٽن ۽ ليفٽ بٽن جا نالا ڏنل آهن، هنن بٽڻن جو ڪم مختلف مرحلن ۾ مختلف هوندو آهي. اڄ ڪلهه مارڪيٽ ۾ ڪجھه ٻين قسمن جا جديد مائوس پڻ اچي چڪا آهن. '''اسڪينر''': هي هڪ اهڙي ان پٽ ڊوائيز آهي، جنهن ذريعي ڪي به تصويرون، گرافَ، لکيل/ڇپيل مواد ڪمپيوٽر ۾ داخل ڪري سگھجي ٿو. هڪ عام اسڪينر جي بناوٽ هڪ فوٽو اسٽيٽ مشين جهڙي هوندي آهي، البته فوٽو اسٽيٽ مشين جي سائيز ڪافي وڏي هوندي آَهي پر ان جي نسبت اسڪينر جي بناوٽ ننڍي هوندي آهي، جهڙي ريت فوٽو اسٽيٽ مشين جي مٿاڇري شيشي تي ڪو به ڪاغذ يا فوٽو وغيره رکي ان جي فوٽو ڪاپي ڪبي آھي اهڙي طرح ئي ڪو به ڪاغذي مواد اسڪينر جي شيشي جي مٿان رکي ان کي ڪمپيوٽر ۾ داخل ڪبو آھي. مائوس ۽ ڪيبورڊ وانگر هن جا به مختلف قسم مارڪيٽ ۾ موجود آهن. '''مائڪروفون/ مائيڪ''': هن ان پٽ ڊوائيز جو ڪم آوازن کي ڪمپيوٽر ۾ داخل ڪرڻ آهي. يعني هن وسيلي اسان پنهنجو آواز ڪمپيوٽر ۾ داخل ڪري محفوظ ڪري سگھون ٿا. جديد ڪمپيوٽرن ۾ اسان آواز ذريعي ڪمپيوٽر کي هدايتون پڻ ڏئي سگهون ٿا. '''ڊجيٽل ڪيميرا''':هيءَ هڪ اهڙي قسم جي ڪيمرا آهي جنهن وسيلي مختلف شين، منظرن وغيره جون تصويرون ڪڍي بعد ۾(يا ساڳئي وقت) انهن کي ڪئبل/تار (يا بغير تار يا وئرليس سسٽم) وسيلي ڪمپيوٽر ۾ منتقل ڪري سگھجي ٿو، اڄ ڪلهه ڪافي اعلى معيار جون ڊجيٽل ڪيميرائون مارڪيٽ ۾ آيل آهن جن وسيلي نه صرف تصويرون پر مختلف ٽائيم ڊيوريشن تي مشتمل وڊيو رڪارڊنگز (فلم/مووي ميڪنگ آواز ۽ تصوير سان گڏ) به ڪمپيوٽر ۾ منتقل ڪري سگھجن ٿيون، اهي سهولتون ڪجھه جديد قسم جي موبائيل سسٽمز ۾ پڻ موجود آهن. ان کان علاوه به ڪافي ان پٽ ڊوائيسز موجود آهن جن جو ڪم به اهڙي ئي قسم جو آهي، جهڙوڪ بارڪوڊ ريڊر، ڪارڊ ريڊر، لائيٽ پين، ٽچ اسڪرين، ڊرائنگ پيڊ، جواءِ اسٽڪ وغيره اهم آهن. **'''پروسيسنگ ۽ اسٽوريج ڊوائيسز''' هن قسم جي ڊوائيسز جو ڪم (ان پٽ ڊوائيسز ذريعي) حاصل ڪيل ڊيٽا کي پروسيس ڪري انفارميشن ۾ تبديل ڪرڻ ۽ ميموريءَ ۾ محفوظ ڪرڻ آهي. ياد رهي ته ڪمپيوٽر جي ايجاد جو بنيادي مقصد پروسيسنگ ئي آهي ٻين لفظن ۾ هيءُ ته ڪمپيوٽر پروسيسنگ جي ڪم لاءِ ئي ٺهيل آهي. '''پروسيس (عمل)''': جڏهن چانھ ٺاهي ويند آهي ته سڀ کان پهريان کير، پاڻي، پتي ۽ کنڊ ڪنهن ٿانوَ ۾ وجھبي آھي ”ان پٽ“ ڏبي آھي. پوءِ ان کي گئسن جي ميلاپ سان جنم وٺندڙ باهه يعني گرميءَ (پري ڊفائينڊ رول/”پروگرام“) جي ”پراسيس“ (عمل) مان گذاريو ويندو آھي. يعني خالي کير کنڊ ۽ پتيءَ (ڊيٽا) کي تيستائين چانهن (انفارميشن/آئوٽ پٽ) جو نالو نٿو ڏئي سگھجي جسيتائين ان کي گرميءَ جي ”پراسيس“ مان نه گذارجي. اهڙي ريت جيڪڏهن رياضيءَ جي بنيادي حسابي عمل يعني جوڙ ڪٽ جي پروسيس تي غور ڪبو ته اسان کي پروسيس جو مطلب آسانيءَ سان سمجھه ۾ اچي ويندو. مثال طور پهريان ٻه مختلف عدد (ڊيٽا/ان پٽ) کڻجن، انهن کي پنهنجي ذهن وسيلي رياضيءَ جي پري ڊفائينڊ اصول جوڙ (پلس) جي عمل/پراسيس مان گذارجي ته نتيجو (انفارميشن/آئوٽ پٽ) ملندو. يعني گهربل انفارميشن/معلومات تيستائين نه ملندي جيستائين انهن عددن/مواد/ڊيٽا/ان پٽ کي پنهنجي ذهن ۾ محفوظ ٿيل پري ڊفائينڊ اصول (پروگرام) مان پروسيس نٿو ڪجي. ڪپيوٽر پروسيسنگ ۽ اسٽوريج ڊوائيسز به مختلف حصن تي مشتمل آهن، ڪمپيوٽر ۾ هنن جي اهميت ايتري آهي جيتري انساني جسم ۾ دماغ جي. جيڪڏهن هڪ سالم انساني دماغ تي غور ڪبو ته اسان کي معلوم ٿيندو ته اهو ڪم ۽ بناوٽ جي حساب سان ٽن شين تي مشتمل آهي. #هڪ هن جو فزيڪل وجود #ٻيو ان ۾ ڪائنات طرفان بنيادي/فطري سمجھه، سڄي انساني جسم تي ڪنٽرول ۽ ضابطي جي سگھه. يعني هڪ مڪمل آپريٽنگ سسٽم جيڪو پوري انساني جسم تي ڪنٽرول ڪري ٿو. #ٽيون انساني دماغ ۾ دنيا/معاشري ۾ اچڻ کان پوءِ مختلف قاعده قانون، اصول جهڙوڪ ڳالهائڻ لکڻ پڙهڻ يعني جن وسيلي انساني دماغ ۾ (اِف – دين/ جيڪڏهن…. ته پوءِ) ۽ ڊسيشن ميڪنگ/ فيصلا سازيءَ جي پيدا ٿيندڙ سگھه. اهڙي نموني انساني دماغ به ڪمپيوٽر جي دماغ کي انهن ٽنهي شين تي مشتمل ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي آهي. يعني پروسيسنگ ۽ اسٽوريج ڊوائيسز جن ۾ سي پي يو يعني سينٽرل پروسيسنگ يونٽ اهم آهي، اهڙي قسم جي ساڳين ٽن خوبين تي مشتمل آهن. #هڪ ته هن جو هڪ مخصوص فزيڪل لي آئوٽ آهي. #ٻيو ٺاهيندڙن (سائنسدانن) طرفان ان ۾ بنيادي اصول ۽ قاعده داخل/فيڊ ٿيل آهن جن کي بيسڪ آپريٽنگ سسٽم يا بايوز چئجي ٿو. #ٽيون پنهنجي ضرورت مطابق ان ۾ داخل ڪيل مختلف ڪمن جا پروگرام (جنهن ۾ ڪمپيوٽر جي مڪمل هارڊويئر ۽ سافٽويئر تي ڪنٽرول ڪندڙ آپريٽنگ سسٽم ۽ ايپليڪيشن سسٽم سافٽويئر پروگرام اچي وڃن ٿا.) پروسيسنگ ۽ ميمري ڊوائيسز جي فزيڪل بناوٽ ۽ انهن جا مختلف قسم/حصا '''پراسيسنگ ڊوائيسز''':هن کي ڪمپيوٽر جو ڪنٽرول يونٽ به چئبو آهي. هن جي ڪم ۾ انپٽ ٿيل شي جو مقصد واضع ڪرڻ، ڊيٽا کي ٽرانسليٽ ڪرڻ مطلب انٽرپريئيٽ ڪرڻ، ايگزيڪيوٽيشن مطلب ان پٽ ٿيل ڊيٽا کي پروسيس ڪري نتيجي ۾ تبديل ڪرڻ آهي. وصف جي لحاظ کان سي پي يو هڪ قسم جي چپ chip آهي، جيڪا ڪمپيوٽر جي دماغ جو ڪم ڏيندي آهي، هيءَ چپ ٽن حصن تي مشتمل هوندي آهي 1. ڪنٽرول يونٽ 2. ارٿ ميٽڪ ۽ لاجڪ يونٽ (رياضيءَ جا/حسابي عمل) ۽ 3. ان پٽ آئوٽ/ پٽ يونٽ. سي پي يو چپ جي معيار جو دارومدار هن جي رفتار ۽ جسامت تي هوندو آهي، چپ جي رفتار ميگا هٽز (ڪمپيوٽر ميمري ماپڻ جو ايڪو) سان ماپي ويندي آهي. '''''نوٽ''''': ياد رهي ته پرسنل ڪمپيوٽر جي پرزن ۾ جيڪو باڪس نما پرزو اسان کي نظر ايندو آهي ان کي به سِي پِي يو ئي چوندا آهن ، ڇو ته پروسينگ ۽ اسٽوريج وغيره جو سمورو ڪم ان ۾ اندر موجود مختلف پرزا ئي سر انجام ڏيندا آهن. هن دٻي ۾ هيٺيان خاص پرزا موجود هوندا آهن. ّ'''پاور سپلاءِ''': جيئن ته نالي مان ئي ظاهر آهي ته هي ڪمپيوٽر جي مختلف/مڙني پرزن کي ضرورت مطابق بجلي فراهم ڪندو آهي. '''مڌر بورڊ''': سي پي يو جو مين بورڊ آهي جنهن سان/تي ڪمپيوٽر جا اندروني ۽ بيروني پرزا ڳنڍيل هوندا آهن. ان کان سواءِ هن دٻي ۾ ريم، سِي پِي يو چِپِ، هارڊ ڊسڪ ۽ تارون، وغيره وغيره موجود هونديون آهن. '''اسٽوريج يا ميموري ڊوائيسز''': اسٽوريج ڊوائيز مان مراد آهي ته ڪا به اهڙي ڊوائيز جنهن ۾ ڪا ڊيٽا/انفارميشن ٻيهر استعمال لاءِ محفوظ ڪري سگھجي. مائڪروڪمپيوٽرس (پرسنل ڪمپيوٽرس) ۾ ٻن قسم جون اسٽوريج ڊوائيسز هونديون آهن. #پرائمري/شروعاتي (مين/مکيه) اسٽوريج ڊوائيسز/ياداشتي پرزا ۽ #سيڪنڊري (سپورٽنگ/مددگار) اسٽوريج ڊوائيسز. '''پهرين قسم جي ميمريءَ ۾ ريم''': شامل آهي، هيءَ ڪمپيوٽر اندر ننڍي ۽ ترت پهچ واري ميمري آهي، عام طور تي هيءَ هلندڙ پروگرامن (ٿيندڙ ڪمن) جي هڪ ڀاڱي ٽي حصي کي تيستائين پاڻ وٽ محفوظ رکندي آهي جيستائين انهن کي باقاعده هارڊ ڊسڪ وغيره تي محفوظ نٿو ڪجي، ان ڪري هن کي ٽيمپرري ميمري (عارضي ياداشت) به چيو ويندو آهي. ڇو ته هن ۾ مواد تيستائين محفوظ هوندو جيستائين ڪمپيوٽر هلي رهيو آهي پر ڪمپيوٽر بند ٿيڻ کان پوءِ هن ۾ ڪابه ڊيٽا موجود نه هوندي آهي. '''ٻئي قسم جي اسٽوريج ڊوائيسز''': سيڪنڊري اسٽوريج ۾ ڊسڪ ڊرائيوز جهڙوڪ هارڊ ڊسڪ ، فلاپي ڊسڪ، سي ڊي وغيره اچي وڃن ٿيون، جن ۾ محفوظ ڪيل ڊيٽا ڪنهن به وقت استعمال ڪري سگهجي ٿي. هيءَ ياداشت مستقل ياداشت هوندي آهي)، آپريٽنگ سسٽمز توڙي ايپليڪيشن پروگرام پڻ سيڪنڊري اسٽوريج ڊوائيسز ۾ محفوظ هوندا آهن). **'''آئوٽ پٽ ڊوائيسز''' ڪمپيوٽر جي هنن عضون/ڊوائيسز جو ڪم پراسيس ٿيل ڊيٽا کي استعماليندڙ (يوزر) تائين پهچائڻ آهي. '''لفظ آئوٽ پٽ''': اهڙي قسم جي انفارميشن يا ڊيٽا (معلومات يا مواد) جيڪا سي پي يو يا مين ميمريءَ مان پراسيس ٿي (عملجي/مرحلجي) ٻئي ڪنهن ڊوائيز/پرزي جهڙوڪ مانيٽر (ڪمپيوٽر اسڪرين) يا سيڪنڊري اسٽوريج ڊوائيس جهڙوڪ فلاپي وغيره ڏانهن منتقل ٿئي، تنهن کي آئوٽ پٽ چئبو آهي. ''ڪجھه اهم آئوٽ پٽ ڊوائيسز جو مختصر تعارف ۽ اهميت نمبر وار هيٺ بيان ڪجي ٿي.'' '''مانيٽر''': ڪمپيوٽر هارڊويئر جي آئوٽ پٽ ڊوائيسز ۾ هيءَ ڊوائيس پنهنجي ڪم جي اهميت جي ڪري سر فهرست آهي. هن جي ظاهري بناوٽ عام ٽيليويزن جهڙي آهي ۽ هن کي ڪمپيوٽر اسڪرين يا ڊسپلي پڻ چئبو آهي. هن ڊوائيس جو ڪم پراسيس ٿيل انفارميشن جهڙوڪ ٽيڪسٽ (اکر/لکت)، گرافڪس (تصويرون وغيره) ۽ وڊيوز/اينيميشن (فلم ۽ چرندڙ پرندڙ تصويرون)، حسابي نتيجن ۽ اڪائونٽس جي ڪمن وغيره کي سِي آر ٽِي (ڪيٿوڊ ريز ٽيوب) ۽ ايل سِي ڊِي اسڪرين ذريعي استعماليندڙ تائين پهچائڻ آهي. مانيٽرس مختلف قسم ٿيندا آهن، هڪڙا ڊجيٽل مانيٽر جيڪي بهترين ڪوالٽيءِ جي رزلٽ ۽ رنگن جو تمام وڏو (پر محدود) ذخيرو ڊجيٽل فارم ۾ ڊسپلي ڪندا آهن. ۽ ٻيا اينالاگ مانيٽر جيڪي اڻ ڳڻيل (پر گهٽ معياري) رنگن ذريعي نتيجا ظاهر ڪندا/ڏيکاريندا آهن، وِي جِي اي (وزيوئل گرافڪ ايڊاپٽر) اينالاگ مانيٽر ۾ شمار ڪيا ويندا آهن. '''پرنٽرس''': هي آئوٽ پٽ ڊوائيسز ڪمپيوٽر ۾ موجود ڊيٽا يا انفارميشن جهڙوڪ ٽيڪسٽ، اميجز، گرافڪس وغيره کي ڪنهن پيپر (ڪاغذ يا پني)، شيٽ، پلاسٽڪ شيٽ، ٽرانسپيرنٽ شيٽ وغيره تي پرنٽ/ڇاپڻ لاءِ ڪتب آڻبيون آهن. ياد رهي ته ڪمپيوٽر ۾ موجود ڊيٽا کي سافٽ ڪاپي ۽ جڏهن ته پرنٽر ذريعي ڪاغذ وغيره تي پرنٽ/ڇپيل معلومات/مواد کي هارڊ ڪاپي چيو وڃي ٿو. هنن ۾ رنگين ۽ بليڪ ان وائيٽ پرنٽر مارڪيٽ ۾ موجود آهن. پرنٽرن جا ڪافي قسم ٿيندا آهن جن جي درجه بندي مختلف حوالن سان ڪري سگھجي ٿي، جهڙوڪ: قسم جي حوالي سان، امپيڪٽ ۽ نان امپيڪٽ پرنٽرس. معيار جي حوالي سان، پرنٽ ٽيڪنالاجيءَ جو استعمال. رفتار جي حوالي سان، ڪمپيوٽر کان پرنٽر تائين ڊيٽا جي منتقليءَ جي رفتار ۽ ڇاپڻ جي رفتار، ۽ پرنٽ ڪرڻ جي طريقن، پرنٽ ڪوالٽيءَ، رنگن ۽قيمتن جي حوالن وغيره سان پرنٽرن جي درجا بندي ڪري سگهجي ٿي. '''امپيڪٽ پرنٽر''': هي پرنٽر ٽيڪسٽ (اکرن/لکڻين) ۽ سيمبلس (نشانين ۽ علامتن) وغيره کي سئيءَ نما چهنبدار شي سان، مس پٽيءَ (انڪ ربن) کي پني مٿان دٻائيندي ڇپيندا آهن، بلڪل ائين جيئن ٽائيپ رائيٽر ربن ذريعي پيپر تي پرنٽ ڇڏيندو آهي. هن قسم جي پرنٽرس ۾ ڊيزي ويل پرنٽر ۽ ڊاٽ ميٽرڪس پرنٽر عام آهن. ڊيزي ويل پرنٽرس ڊاٽ ميٽرڪس جي نسبت ڪافي بهتر ڪوالٽيءَ جي پرنٽ ڏيندا آهن. پر هنن جي رفتار ڊاٽ ميٽرڪس پرنٽرس جي نسبت گھٽ آهي. '''نان امپيڪٽ پرنٽرس''': هنن قسم جي پرنٽرن ۾ ٻيا سڀئي پرنٽر اچي وڃن ٿا جهڙوڪ: ليزر پرنٽر، انڪ جيٽ پرنٽر ۽ ٿرمل پرنٽر. ''ليزر پرنٽرس'':هي پرنٽر هاءِ ريزوليوشن (تمام گھڻن پگزلس جو تعداد، جن کي DPI يعني ڊاٽس پر انچ جي ايڪي سان ماپبو آهي) پرنٽرس آهن، هنن ۾ ليزر ٽيڪنالاجيءَ وسيلي ڊاٽ ميٽرڪس واري سسٽم تحت اعلى ڪوالٽيءَ جي پرنٽ ڪرڻ جي صلاحيت هوندي آهي. هنن جي ريزوليوشن عام پرنٽرن جي نسبت تمام گھڻي هوندي آهي، جيڪا عام طور 300 dpi هوندي آهي۔ ''انڪ جيٽ پرنٽرز'':هي پرنٽرز ڪريڪٽرن يا نشانين/گرافڪس وغيره کي اليڪٽريڪلي چارج ٿيل مس جي تمام ننڍڙن ڦڙن جي وهڪري وسيلي ڪاغذ وغيره تي پرنٽ ڪندا آهن. مس جي انهن ننڍڙن ڦڙن جي چرپر بجليءَ جي اوزار وسيلي ڪنٽرول ٿيندي رهندي آهي. ياد رهي ته هي به نان امپيڪٽ پرنٽر آهي. ''ٿرمل پرنٽرس'': هن پرنٽر جي ڪم ڪرڻ جو طريقو به بلڪل انڪ جيٽ پرنٽر جهڙو آهي، يعني مس جي سنهڙن ڦڙن ذريعي پرنٽ ڪرڻ، فرق صرف ايترو آهي ته هن پرنٽر ۾ استعمال ٿيندڙ مس جا سنهڙا ڦڙا مس کي گرم ڪرڻ جي ڪري پيدا ٿيندا آهن. **'''اسپيڪرس''' هيءَ اهڙي آئوٽ پٽ ڊوائيد آهي جنهن وسيلي اسان ڪمپيوٽر ذريعي آواز ٻڌي سگھون ٿا، فلم ۽ گانا وغيره/ڏسي ٻڌي سگهون ٿا، مختلف گيمز مان لطف اندوز ٿي سگھون ٿا. هاڻي اهو پڻ ممڪن آهي ته اسان ڪمپيوٽر ذريعي مائيڪ تي ڪجھه ڳالهايون ۽ اهو ان وقت ئي لائوڊ اسپيڪر ذريعي ٻڌي سگھجي، يعني اسان ڪمپيوٽر جي سائونڊ سسٽم ذريعي تقرير، پريزنٽيشن وغيره به ڏئي سگھون ٿا. '''''نوٽ''''': هن مرحلي تي ڪمپيوٽر جي ان پٽ ۽ آئوٽ پٽ ڊوائيسز بابت سکيو ويو، ان کان علاوه به هڪ قسم جون ڊوائيسز آهن جيڪي ٻئي ڪم يعني ان پٽ ۽ آئوٽ پٽ جو ڪم ڏينديون آهن، پر انهن جي لهه وچڙ سڌي سئين انسان سان نه هوندي آهي، پر اهي ان پٽ ۽ آئوٽ پٽ جو ڪم ٻين لاڳاپيل پرزن ڏانهن منتقل ڪرڻ لاءِ هونديون آهن. اهڙي قسم جي ڊوائيسز کي سمجھڻ لاءِ انساني دماغ جو مثال وٺجي. انساني دماغ ان پٽ ۽ آئوٽ پٽ جا ٻئي ڪم سرانجام ڏئي ٿو، پر اهو سڌيءَ طرح پاڻ نه ئي ان پٽ حاصل ڪري ٿو ۽ نه ئي آئوٽ پٽ ڏئي ٿو. جهڙوڪ دماغ بذات خود ڪونه ٿو ڏسي پر اهو ڪم اکين کان ٿو وٺي، ۽ نه ئي وري بذات خود پاڻ ڳالهائي يا لکي ٿو پر اهو ڪم زبان ۽ هٿن کان ٿو وٺي. ڪمپيوٽر جي اهڙي قسم جي ڊوائيسز ۾ موڊيم، پروسيسر، ريم وغيره اچي وڃن ٿيون. هڪ ڪمپيوٽر جو جسم جنهن ۾ عام استعمال ٿيندڙ اوزارن کي ان پٽ، پروسيسنگ/اسٽوريج ۽ آئوٽ پٽ ڊوائيسز جي ڪئٽگريءَ / خانن ۾ ورهائي بيان ڪيو پيو. پر اهو نه وسارجي ته اهو صرف ڪمپيوٽر جو جسم ئي هو ۽ بس. ان کي ڪڏهن به مڪمل ڪمپيوٽر نه ٿا چئي سگھون. توڙي جو هو فزيڪلي طور تي هر لحاظ کان مڪمل آهي. ڇو ته ياد رهي ته ڪمپيوٽر پنهنجو پاڻ ڪابه شي، ڪو به عمل نه ڪندو آهي، هر شي هر ڳالهه هر عقل انسان ئي ان ۾ فيڊ/داخل ڪيو آهي. جڏهن ان ۾ ٻين ضروري شين سان گڏ دماغ ته هجي ئي پر ان ۾ سوچ ۽ عقل به ضرور هجي، سوچ ۽ عقل (يعني آپريٽنگ سسٽم) کان سواءِ انسان جهڙوڪ ڊيڊ باڊي (مئل/لاش) ئي آهي. اهڙي طرح ئي ڪمپيوٽر جو مڪمل جسم (هارڊويئر) توڙي جو اهو ڪيتري ئي ڳري قيمت جو ڇونه هجي پر سافٽ ويئر يعني آپريٽنگ سسٽم کان سواءِ نا مڪمل آهي. ===سافٽويئر/پروگرام=== سافٽ ويئر يا ڪمپيوٽر پروگرام جي وصف هيئن ڪري سگھجي ٿي ته ڪو به پروگرام يا پروگرامن جو گروپ (هدايت يا هدايتن جو سيٽ/جٿو/ميڙ) جيڪو هارڊ وئير (جسم ۽ ان جي حصن کي) موقعن جي مناسبت سان هدايتون جاري ڪندو رهي ته هاڻي ڪهڙي حصي کي ڪهڙو ڪم ڪرڻ گھرجي. سافٽ ويئر کي ٻن مکيه گروپن/قسمن ۾ ورهائي سگهون ٿا. #آپريٽنگ سسٽم يا سسٽم سافٽويئر #ايپليڪيشن سافٽويئر '''سسٽم سافٽويئر''': سسٽم سافٽ ويئر (ڪمپيوٽري نظام هلائيندڙ هدايتون) سافٽ ويئر جو هي قسم ڪمپيوٽر ۽ ايپليڪيشن سافٽ ويئر (خاص مقصد لاءِ ڪتب ايندڙ هدايتن) کي ڪنٽرول ڪندو آهي. ۽ انهن کان مختلف ڪم وٺندو آهي، انهن کي حڪم جاري ڪندو رهندو آهي. هن سافٽ ويئر وسيلي انسان ان لائق بڻجندو آهي ته هو ڪمپيوٽر سان رابطو قائم ڪري سگھي، هي سافٽ ويئر بنيادي ان پٽ ۽ آئوٽ پٽ جا ڪم سرانجام ڏياريندو آهي، ۽ ايپليڪيشن سافٽ ويئر (جهڙوڪ: ورڊ پروسيسرس (خط و ڪتابت جا پروگرام)، اسپريڊ شيٽس (رياضيءَ/حساب ڪتاب/اڪائونٽس بابت پروگرام) ۽ ڊيٽا بيس پروگرام (ڪنهن به مواد کي ٽيبل شيپ (کاتي واري طريقي/ ڳوڙهن انگن اکرن کي آسان طريقي) ۾ محفوظ ڪرڻ جو پروگرام) کي مختلف ڪم ڪرڻ ۾ هر وقت مدد ڪندو رهندو آهي. سسٽم سافٽ ويئر جا ڪجھه مثال هي آهن. ڊوس يا ڊاس: ڊسڪ آپريٽنگ سسٽم (DOS – Disk Operating System)، ونڊوز (Windows)، لينڪس ۽ يونڪس (Linux & Unix) ۽ ايپل وغيره '''ايپليڪيشن سافٽويئر''':سافٽويرس جو هي قسم مختلف (پر مخصوص) ڪمن لاءِ استعمال ٿيندو آهي، هن کي ڪنٽرول ڪندڙ سسٽم سافٽ ويئر هوندو آهي. ايپليڪيشن سافٽ ويئر انسان پنهنجي ضرورت مطابق ڪمپيوٽر ۾ داخل ڪندو آهي. جهڙوڪ جيڪڏهن ڪو اڪائونٽنٽ يا انجنيئر آهي يا ڪنهن کي رياضيءَ جا مختلف ڪم ڪرڻا آهن ته هو سپريڊ شيٽس ۽ ٻيا رياضيءَ بابت پروگرام ڪمپيوٽر ۾ داخل ڪري انهن تي ڪم ڪندو. اهڙي نموني ورڊ پروسيسرس ۾ مختلف قسم جي خط و ڪتابت، لک پڙهه، ياداشتون، ڪتاب لکڻ، مضمون يا آرٽيڪل وغيره مختلف ٻولين لکي سگھجي ٿو. ساڳئي طرح ڊيٽا بيس لاءِ ڌار سافٽ ويئر آهن، اسان کي جيڪڏهن تصويرن وغيره يعني گرافڪس تي ڪم ڪرڻو آهي ته اسان گرافڪس سافٽ ويئر استعمال ڪندا آهيون. شاگردن جي سکيا لاءِ مختلف موضوعن تي بهترين سکيا سافٽ ويئر مارڪيٽ ۾ موجود آهن ته جيئن هو گھر ويٺي پنهنجي سبجيڪٽ جي بهترين نموني تياري ڪري سگھن، جهڙوڪ انجنيئرنگ، ميڊيڪل سائنس، ڪمپيوٽر سائنس وغيره لاءِ اعلى معيار جا سکيا سافٽ ويئر (لرننگ ٽيوٽرس) تيار ٿيل آهن. اهڙي نموني انٽرنيٽ ، چيٽنگ، ويب ڊزائيننگ، موسيقي، فلم ، مووي ميڪنگ، اينيميشنس لاءِ به ڌار ڌار سافٽ ويئر موجود آهن. مطلب جنهن کي جهڙي قسم جو ڪم ڪرڻو آهي اهو ان ڪم لاءِ تيار ڪيل ايپليڪيشن سافٽ ويئر ڪمپيوٽر ۾ داخل ڪندو. اڄ ڪلهه مختلف ڪمن لاءِ مارڪيٽ ۾ بيشمار ايپليڪيشن سافٽ ويئر موجود آهن. سافٽ ويئر جي ڪئٽگريءَ ۾ هڪڙا ٽئين قسم جا سافٽويئر به آهن جن ۾ مٿي ذڪر ڪيل ٻنهي سافٽويئر جون خوبيون آهن، يعني اهڙا پروگرام، سسٽم سافٽويئر ۽ ايپليڪيشن سافٽويئر ٻنهي جو ڪم ڏيندا آهن ، انهن ۾ نيٽورڪ سافٽ ويئر ۽ ڪمپيوٽر لئنگويجز شامل آهن. ياد رهي ته انگريزي لفظ سافٽ ويئر (software) جو ڪوبه جمع نه آهي، ان ڪري جمع طور به لفظ سافٽ ويئر ئي ڪتب آڻڻ بهتر ٿيندو. ==ڊيٽا پروسيسنگ== ڊيٽا ان مواد کي چئبو آهي جنهن تي ڪم ڪيو ويندو آهي، ۽ پروسيسنگ ان ڊيٽا ٿي ٿيندڙ ڪم يا عمل کي چئبو آهي، ڊيٽا ۽ ڊيٽا پروسيسنگ جي تاريخ به ايتري ئي پراڻي آهي جيترو انسان پاڻ. “As a general rule, the most successful man in life is the man who has the best information.” - Benjamin Disraeli ===ڊيٽا جو پسمنظر=== جڏهن کان دنيا وجود ۾ آئي آهي، علم ۽ عمل انسان ۾ پنهنجي لاءِ جڳهه ٺاهي آهي، ۽ هڪ انسان دنياداريءَ جي رشتن کي نڀائڻ خاطر يا پيار محبت خاطر ٻئي انسان بابت ڄاڻڻ لاءِ جيڪو مختصر خاڪو پنهنجي ذهن ۾ جوڙيو ان کي ڊيٽا جو نالو ڏنو. ان لاءِ ڊيٽا ان کي چئبو آهي جنهن ۾ ڪنهن شخص يا شيءِ بابت معلومات هجي. ڪمپيوٽري ڊيٽا جا ٽي قسم هوندا آهن: #عددي مواد (Numeric Data) جهڙوڪ؛ 23،54،78 وغيره #لفظي يا حرفي مواد (Alpha or alphabetic data) جهڙوڪ: ڪتاب، احمد، ڪراچي وغيره #حرفي ۽ عددي مواد (alphanumeric data) جهڙوڪ: 2005-Q133, SLA35, 21-jan وغيره ڊيٽا پروسيسنگ اصطلاح جي سادن لفظن ۾ وصف هيءَ آهي ته ڪنهن به ڊيٽا يا مواد کي ڪنهن خاص مقصد لاءِ ڪنهن پروسيس يا عمل مان گذارجي. موجوده دور جي انسان وٽ ڊيٽا پروسيسنگ جا پنج قائده آهن. #مينيوئل ڊيٽا پروسيسنگ #مڪينيڪل ڊيٽا پروسيسنگ #اليڪٽرو مڪينيڪل ڊيٽا پروسيسنگ #پنچڊ ڪارڊ ڊيٽا پروسيسنگ #اليڪٽرانڪس ڊيٽا پروسينگ ====مينيوئل ڊيٽا پروسينگ==== ڊيٽا پروسيس ڪرڻ جو هي اهڙو قاعدو آهي، جنهن سان مواد ۽ انگ اکر بغير ڪنهن مشين جي صرف هٿن ۽ ذهن ذريعي جوڙ، ڪٽ، ضرب، ونڊ، ۽ ٻيا رياضيءَ ۽ سائنس جا فارمولا وغيره حل ڪبو آھي. يعني هن قسم جي ڊيٽا پروسيسنگ ۾ ڪنهن مشين جو ڪوبه عمل دخل نه هوندو آهي، انسان هي ڪم صرف پنهنجي هٿن سان ڪندو آهي. ====مڪينيڪل ڊيٽا پروسيسنگ==== ڊيٽا پروسيسنگ جي هن طريقي ۾ انسان مشين (مڪينيڪل ڊوائيز) جو استعمال ڪندو آهي، اهڙي قسم جي مشين بغير ڪنهن اندروني طاقت (سافٽ ويئر/ فيڊ ٿيل پروگرام) جي صرف انسان جي دماغ ۽ هٿن (انساني توانائيءَ) ذريعي ڪم ڪندي آهي، هن مشين ذريعي جيڪو مواد پروسيس ٿي حاصل ٿيندو آهي ان جي پوري عمل کي مڪينيڪل ڊيٽا پروسيسنگ چئبو آهي. مثال طور ايباڪس Abacus ذريعي حساب ڪتاب ڪرڻ. ياد رهي ته ايباڪس هزارين سال اڳ يعني 2200 ق م کان استعمال ٿيندو پيو اچي، چين ۾ هن کي سوان پان ۽ جاپان ۾ هن کي سورويان چوندا آهن. هن جو استعمال آسان هجڻ ڪري نابين ماڻهو به هن کي آسانيءَ سان استعمال ڪري سگھندا آهن. ====اليڪٽرو مڪينيڪل ڊيٽا پروسيسنگ==== هن طريقي سان ڊيٽا کي بجليءَ ذريعي هلندڙ ڪنهن حسابي مشين ذريعي پروسيس ڪيو ويندو آهي. هن عمل کي اليڪٽرو مڪينيڪل ڊيٽا پروسيسنگ چئبو آهي. هن ڪم ۾ انسان جو عمل دخل 20 سيڪڙو ۽ مشين جو عمل دخل 80 سيڪڙو هوندو آهي. جهڙوڪ اليڪٽرڪ ٽائيپ رائيٽر. ====پنچڊ ڪارڊ ڊيٽا پروسيسنگ==== هن طريقي سان پنچڊ ڪارڊ تي ڊيٽا کي پروسيس ڪيو ويندو آهي (هي هڪ قسم جو ڪارڊ آهي جيڪو ڊيٽا کي بٽس ذريعي ڪالمن ۾ محفوظ ڪندو آهي، جن تي پنچڊ هولز (سوراخ ٿيل) هوندا آهن).هن قسم جي پروسيسنگ سوراخن جي ذريعي جواب جي صورت ۾ اسان جي آڏو ايندي آهي، ۽ هڪ ڪارڊ ۾ عام طور تي 960 سوراخ پنچڊ ڪرڻ جي گنجائش هوندي آهي، ڪارڊ تي ڊيٽا مخصوص نشانن ۾ موجود هوندي آهي جنهن کي پنچنگ مشين ذريعي آپريٽر ڪارڊن کي ترتيب ڏيندو آهي، هن سڄي عمل کي پنچڊ ڪارڊ ڊيٽا پروسيسنگ چئبو آهي. ====اليڪٽرانڪ ڊيٽا پروسيسنگ==== اليڪٽرانڪ ڊيٽا پروسيسنگ يعني (EDP) هي طريقو ڊيٽا کي پروسيس ڪرڻ جو سڀ کان آسان، ڪامياب ۽ جديد طريقو آهي، هي ٻين ڊيٽا پروسيسنگ نظامن جي ڀيٽ ۾ ڪافي بهترين ۽ منفرد خصوصيتن تي مشتمل آهي، هن نظام تحت ڊيٽا کي اليڪٽرانڪ نظام تحت پروسيس ڪيو ويندو آهي، هن جو ڪافي خصوصيتون. '''رفتار ۽ درستگي''':ڪمپيوٽر هڪ اليڪٽرانڪ مشين آهي، جنهن جي رفتار جو مقابلو بجليءَ/روشنيءَ جي وهڪري جي رفتار سان ڪري سگھجي ٿو. ڪمپيوٽر ذريعي پروسيس ٿيل ڊيٽا جا نتيجا سو سيڪڙو صحيح هوندا آهن، ڇو ته انسان کان غلطي ٿي سگھي ٿي پر ڪمپيوٽر غلطي نه ڪندو آهي جيستائين ان کي غلط هدايت يا حڪم نه ڏنو وڃي. '''خود ڪار عمل''': ڪمپيوٽر ۾ يعني اليڪٽرانڪس ڊيٽا پروسيسنگ ۾ مختلف قسم جا عمل ڪمپيوٽر انسان جي مداخلت کان بغير يعني خود ڪار طريقي سان سرانجام ڏيندو آهي، اهي عمل ڪمپيوٽر ۾ فيڊ (اسٽور) ٿيل پروگرامن جي مدد سان ڪيا ويندا آهن. '''فيصلو ڪرڻ جي صلاحيت''': هڪ ڪمپيوٽر مختلف قسم جا فيصلا خود ڪرڻ جي صلاحيت به رکندو آهي، مطلب ڪافي سارا عمل انسان جي سوچ جي بغير ئي طئي ڪندو آهي، اهو سڀ ڪجھه اليڪٽرانڪ ڊيٽا پروسيسنگ جي ذريعي عمل ۾ ايندو آهي. ۽ اليڪٽرانڪ ڊيٽا پروسيسنگ جو هي سڄو ڪرشمو سينٽرل پروسيسنگ يونٽ يعني سي پي يو چپ جو ئي آهي. ===مائڪرو پروسيسر=== ڪافي عرصو اڳ ڪمپيوٽر ديون جهڙين وڏين الماڙين جي صورت ۾ هوندا هئا ۽ ڪمپيوٽر جو هر هڪ جزو مختلف ڪمرن ۾ رکڻ جو رواج پڻ هوندو هو، مثال طور: ان پٽ ڊوائيسز هڪ ڪمري ۾ ته پروسيسر وري ٻئي ڪمري ۾ ۽ اسٽوريج ڊوائيسز وري ٽئين ڪمري ۾. اهڙي نموني ڪنهن وقت ۾ وڏن ڪمپيوٽرن لاءِ ٽن کان پنجن ڪمرن تي مشتمل جڳهه يعني هڪ مڪمل گھر جي ضرورت پوندي هئي، پر مائيڪرو چپ جي حيرت انگيز ايجاد سان اهو سڀ ڪجهه ايتري قدر ته مختصر ڪري ڇڏيو آهي جو هاڻي ليپ ٽاپ ۽ نوٽ بڪ جهڙن ڪمپيوٽرن کي هر جاءِ تي پاڻ سان گڏ کڻي وڃي سگھجي ٿو. ايتري قدر جو پنهنجي هنج ۾ رکي به استعمال ڪري سگهو ٿا. هنن جو وزن هڪ کان چئن ڪلن تائين ٿي سگھي ٿو، ۽ هڪ صحت مند انسان سولائيءَ سان کڻي سگھي ٿو. سو مائڪرو چپ هڪ پيچيده اوزار آهي، ۽ حيرت انگيز ڳالهه هيءَ آهي ته هن کي هڪ ننڍڙو ٻار به پنهنجي ننهن تي کڻي سگھي ٿو. هڪ مائڪرو چپ ۾ هڪ يا هڪ کان وڌيڪ انٽيگريٽيڊ سرڪٽ موجود هوندا آهن، انهيءَ ڪري کيس انٽيگريٽيڊ سرڪٽ به چيو ويندو آهي. ===سليڪان چپ جو انقلاب=== سليڪان هڪ نيم پسرائيندڙ (سيمي ڪنڊڪٽر) ڌاتو آهي، هن جي بنياد تي ايجاد ٿيندڙ سليڪان چپ (مائڪروپورسيسر) اليڪٽرانڪس کي هڪ نئين تازگي ڏني، ۽ نتيجي ۾ ٽئين نسل جا پورو حال ولاريندڙ ڊجيٽل ڪمپيوٽر جنهن ۾ سون جي تعداد ۾ ٽرانزسٽرس لڳل هوندا ها، انهن جي جڳهه هنن چپس ولاري. هن چپ جي تياريءَ ۾ گھٽ خرچ سبب ڪمپيوٽر وڌ کان وڌ مقبول ٿيڻ لڳا، ۽ جڏهن چوٿين نسل جي ڪمپيوٽرن ۾ هن چپ جي ٽيڪنالاجيءَ وڌيڪ ترقي ڪئي ته ڪمپيوٽر آهستي آهستي سستا ٿيندا ويا. هن چپ جا هيٺيان خاص فاعدا هيا/آهن: #جسامت بلڪل ننڍڙي #تيز رفتار ڪارڪردگي #توانائيءِ/بجليءَ جو گھٽ استعمال #تياريءَ تي گھٽ خرچ مائڪروڪمپيوٽر ۾ پروسيسر صرف هڪ چپ تي مشتمل هوندو آهي، ۽ هن چپ جي ايجاد ئي مائڪروڪمپيوٽر کي ممڪن بڻايو ۽ ڪمپيوٽر جي دنيا ۾ انقلابي تبديليون آنديون. چپ جي ايجاد کان پهريان ڪمپيوٽر جي ياداشت لاءِ معمولي تارون ۽ برقياتي نليون استعمال ٿينديون هيون، هي نليون بجليءَ جي وهڪري کي سوئچ سسٽم (کُلڻ-بندٿيڻ يا On-Off) ذريعي معلومات جو ذخيرو ڪنديون هيون. انهن ڪمپيوٽرن جو وزن سوين ٽنن تي مشتمل هوندو هيو. ٻئين نسل جي ڪمپيوٽرن ۾ برقياتي نلين جي جاءِ ٽرانزسٽرن ولاري، ٽرانزسٽرن جي جسامت هڪ ميٽر جي برابر هوندي هئي، ۽ بجلي به نسبتاً گھٽ استعمال ڪندا هيا. چپ ان وقت ٽرانزسٽرن جي جاءِ ولاري جڏهن سائنسدانن کي معلوم ٿي ويو ته ڪهڙي طرح هزارن جي تعداد ۾ ٽرانزسٽر هڪ ننڍڙي چپ ۾ سمائجي سگھجن ٿا. هنن چپين جي ننڍڙي سائيز جي ڪري اهي پروسيسر جيڪي ڪنهن زماني ۾ سڄي ڪمري کي گھيري ويندا ها، هاڻي انهن کي آڱر جي چوٽيءَ تي به رکي سگھجي ٿو. هن چپ جي استعمال سان ئي ڪمپيوٽر کي ذاتي ڪمپيوٽر (پرسنل ڪمپيوٽر) جو نالو ڏيڻ شروع ڪيو ويو. هاڻي ڪمپيوٽر صرف ڪيبورڊ ذريعي داخل يا انپٽ ٿيل مواد کي آواز ۾ تبديل ڪرڻ لاءِ ئي استعمال نه ٿا ٿين پر، هاڻي اهڙا پروگرام به آهن جيڪي پين يا قلم سان لکيل اکرن کي، يا انسان طرفان ڳالهايل جملن کي ڪنهن به ٻوليءَ ۾ تبديل ڪري سگھن ٿا، ايتري قدر جو اها ٻولي نابين ۽ گونگا ٻوڙا به سمجھي سگھن. جهڙوڪ : بريلي Braille ٻوليءَ ۾ آئوٽ پٽ/پرنٽ وغيره يا وري اهڙا پروگرام جيڪي هڪ ئي وقت انڌي، ٻوڙي ۽ گونگي انسان سان رابطو ڪري سگهن ۽ انهن جون ضرورتون ٻين انسانن تائين انساني ٻوليءَ ۾ بيان ڪري سگهن يا پاڻ ئي پوريون ڪري سگهن. اهو سڀ ڪجھه زمان حال ۾ ۽ هتي ئي ٿي رهيو آهي، توهان سوچيو ته مستقبل ۾ ڪمپيوٽر انسان کي ڪهڙي مدد نه ٿو ڪري سگھي. هاڻي مائڪروپروسيسر چپ صرف ڪمپيوٽر ۾ ئي نه ٿا استعمال ٿين پر ٻانهن تي ٻڌڻ وارين گھڙين، ٽيلي فون، ڪارين، رانديڪن وغيره ۾ به انهن جو استعمال روز به روز عام ٿيندو پيو وڃي ڇو ته انهن جي ننڍڙي جسامت جي ڪري هو ڪنهن به اليڪٽرانڪ اوزار ۾ فٽ ٿي سگھي ٿي. ۽ گھٽ قيمت جي ڪري ماڻهو ان کي خريد ڪري سگھن ٿا. ===ميموري ميئرمينٽ يونٽس=== ميموريءَ کي ماپڻ جا ايڪا، ڪمپيوٽر جي ميموريءَ جي صلاحيت کي ماپڻ لاءِ جيڪي ايڪا يا يونٽ استعمال ٿيندا آهن. انهن مان بٽ (Bit) ننڍو ۽ بنيادي ايڪو آهي، بٽ بائينري ڊجٽ (Binary Digit) جو مخفف آهي (ياد رهي ته بائنري لفظ ٻن لفظن باءِ معنى ٻه ۽ نري معنى نمبر مان ورتل آهي اهڙي نموني بائنري جو مطلب ٿيو ته اهڙو نمبر سسٽم جيڪو صرف ٻن ايڪن يعني 0 ۽ 1 تي مشتمل هجي). اٺن بٽز تي مشتمل هڪ گروپ کي بائيٽ چيو ويندو آهي، ٻين لفظن ۾ هڪ بائيٽ اٺن بٽس تي مشتمل هوندو آهي، اهڙي نموني هنن بنيادي ايڪن مان ڪلو، ميگا، گيگا ۽ ٽيرا بائيٽس ٺاهيا ويندا آهن جن جي تفصيل هيٺ ڏجي ٿي. '''بٽ''': هي ڪمپيوٽر ڊيٽا جو ننڍڙي ۾ ننڍڙو ايڪو آهي، هڪ بٽ ٻڙي 0 يا هڪ 1 (نمبرن جو طريقو) يا آن ۽ آف (لاجيڪل طريقو) تي مشتمل هوندو آهي. '''بائيٽ''': اهڙي نموني 8 بٽس گڏجي هڪ بائيٽ ٺاهيندا آهن. هڪ بائيٽ مختلف قسم جي ڊيٽا تي مشتمل ٿي سگھي ٿو جهڙوڪ: الفابيٽ جو هڪ اکر، قدرتي عددن مان هڪ عدد، يا رياضيءَ جي نشانين وغيره مان ڪا نشاني. (ياد رهي ته اڌ بائيٽ half byte کي نبل nibble or nybble چئبو آهي، نبل 4 بٽس تي مشتمل هوندو آهي) '''ڪلوبائيٽ''': عام طور ڪلو مان مراد هڪ هزار هوندي آهي، جهڙوڪ هڪ ڪلو گرام ۾ 1000گرام هوندا آهن اهڙي نموني هڪ ڪلو بائيٽ Kilo byte or KB هڪ هزار چوويهه 1024 بائيٽس تي مشتمل هوندو آهي. '''ميگا بائيٽ''': ميگا مان مراد ڏه لک يا هڪ ملين آهي، اهڙي ريت هڪ ميگا بائيٽ Mega byte or MB وري هڪ هزار چوويهه 1024ڪلو بائيٽ تي مشتمل هوندو آهي، يعني ان ۾ 1048576 پائيٽس هوندا آهن. '''گيگا بائيٽ''':گيگا مان مراد هڪ بلين يا 1000 ملين (هڪ ارب) آهي، اهڙي ريت گيگا بائيٽ Giga Byte or GB وري 1024 ميگا بائيٽ تي مشتمل هوندو آهي، يعني 1073741824 بائيٽس تي مشتمل هوندو آهي. '''ٽيرا بائيٽ''': ٽيرا مان مراد هڪ ٽرلين يا one trillion (يعني هڪ کرب) جي هوندي آهي. ٽيرا بائيٽ Terabyte or TB وري 1024 گيگا بائيٽ تي مشتمل هوندو آهي اهڙي ريت هڪ گ ب ۾ 1,099,511,627,776 بائيٽس هوندا آهن. ياد رهي ته ٽيرا بائيٽ تمام وڏن ڊجيٽل ذخيرن کي ماپڻ لاءِ ڪتب ايندا آهن. ==ميموري يا ياداشت== ميمري مان مراد ڪمپيوٽر جي ياداشت آهي، اڄ ڪلهه جديد قسم جي ڪمپيوٽرن ۾ ڪافي طرز جون ميموريز (ياداشتون) استعمال ڪيون وينديون آهن، انهن مان ڪجھه خاص جا نالا ۽ وضاحتون هن ريت آهن: #روم (ROM) يعني Read only memory #ريم (RAM) يعني Random access memory ===روم=== هن قسم جي ميمريءَ مان مراد آهي ته اهڙي قسم جي ميموري جيڪا صرف پڙهي وڃي پر ان ۾ تبديلي يا موڊيفڪيشن/ڦير ڦار نه ڪئي وڃي. روم کي ڪمپيوٽر ٺاهڻ وقت ان اندر نصب ڪيو ويندو آهي، هيءَ ميموري مستقل هوندي آهي تنهن ڪري هن کي استعمال ڪندڙ مٽائي/ڊليٽ نه ٿو سگھي. چاهي ڪمپيوٽر بند ڪيو يا کوليو هن ميموريءَ تي ڪوبه اثر نه ٿيندو آهي. ====بايوز (BIOS)==== لفظ BIOS، Basic Input Output System جو مخفف آهي. ڪنهن به پرسنل ڪمپيوٽر تي شروعاتي پروگرامن جي روٽين جو سيٽ a set of essential software routine آهي، جيڪو ڪمپيوٽر اسٽارٽ ٿيڻ /هلائڻ وقت ڪمپيوٽر هارڊويئر کي ٽيسٽ يا چيڪ ڪندو آهي، بايوز آپريٽنگ سسٽم (سسٽم سافٽ ويئر) کي بنيادي هدايتون مهيا ڪري اسٽارٽ/چالو ڪندو آهي، ۽ مختلف ڊوائيسز جي وچ ۾ ڊيٽا/مواد کي منتقل ڪرڻ ۾ پڻ مدد ڪندو آهي. ان کان علاوه پروگرامن جي هن سيٽ ۾ تاريخ ۽ وقت جو نظام ڪنٽرول ڪرڻ جو پروگرام به هوندو آهي، مطلب ته آپريٽنگ سسٽم تاريخ ۽ ٽائيم بايوز مان ئي کڻندو آهي. ياد رهي ته بايوز ريڊ اونلي ميمري يا (ROM) آهي، پروگرامن جو هي سيٽ مين بورڊ تي لڳل هڪ ننڍڙي چپ ۾ مستقل محفوظ هوندو آهي. ياد رهي ته ڪمپيوٽر جي اصطلاحن ۾ عام استعمال ٿيندڙ لفظ سي ڊي روم مان مراد Compact Disk Read Only Memory جي هوندي آهي مطلب اهڙي ڊسڪ جنهن تان صرف مواد پڙهي سگھجي. ===ريم (RAM)=== ريم مان مراد عارضي ميموريءَ جي هوندي آهي، يعني بجلي بند ٿي وڃڻ تي هن ۾ موجود سموري ڊيٽا ضايع ٿي ويندي آهي، هن جو ڪم هي آهي ته جڏھن ڪمپيوٽر چالو ڪبو آھي ته ريم اسان کي عارضي ميموريءَ جي جڳهه مهيا ڪندي آهي، جنهن جي گنجائش 4 ميگا بائيٽ کان 1 گيگا بائيٽ تائين يا ان کان به وڌيڪ ٿي سگھي ٿي. هن ميموريءَ ۾ اها خصوصيت پڻ آهي ته هيءَ ميموري ڪوبه هلندڙ پروگرام يا ان ۾ ٿيندڙ تبديليون پاڻ وٽ تيستائين محفوظ رکندي آهي جيستائين ان پروگرام يا فائيل کي باقاعده هارڊ ڊسڪ وغيره تي محفوظ نه ڪجي. اڄ ڪلهه انٽرنيٽ جو زمانو آهي ان ڪري انٽرنيٽ تي ڪافي اهڙا ڳرا پيڪيج /معلوماتي پيڪيٽ ايندا آهن جن کي لوڊ ڪرڻ لاءَ وڌيڪ ريم جي ضرورت پوندي آهي. ريم جي وڌيڪ وضاحت ڪجھه هن ريت ڪري سگھجي ٿي ته رستو جيترو ويڪرو هوندو ان مان هڪ ئي وقت اوتري وڌيڪ ٽريفڪ گذري سگهندي، اهڙي نموني ريم جي گنجائش جيتري وڌيڪ هوندي ڊيٽا اوترو ئي وڌيڪ ۽ تيزيءَ سان ڪمپيوٽر جي مختلف ڊوائيسز ڏانهن منتقل ٿي سگھندي. == اسٽوريج ميڊيا == ڪمپيوٽر نظام ۾ مواد يا انفارميشن کي ذخيرو/محفوظ ڪرڻ لاءِ جيڪا شي (ميڊيا) استعمال ڪئي وڃي تنهن کي اسٽوريج ميڊيا چئبو آهي. (ميڊيا مان مراد ڪو به فزيڪل مٽيريل جهڙوڪ پيپر، ڊسڪ ۽ ٽيپ وغيره جيڪي ڪمپيوٽر ڊيٽا جي ذخيري کي محفوظ ڪرڻ لاءِ استعمال ۾ آڻجن. ياد رهي ته لفظ media جمع آهي ۽ ان جو واحد طور لفظ medium استعمال ڪبو آهي. جڏهن ته لفظ ميڊيم جو مفهوم هن ريت آهي ته اهڙو ذريعو جنهن مان مختلف قسم جا سگنلز يا لهرون هڪ شي کان ٻي شي ڏانهن منتقل ٿين. مثلاً هوا هڪ اهڙو ميڊيم آهي جنهن ذريعي آواز جون لهرون هڪ ماڻهوءَ کان ٻئي ماڻهوءَ ڏانهن منتقل ٿين ٿيون.) === اسٽوريج ميڊيا جا قسم=== ==== پرائمري يا مين اسٽوريج==== پرائمري يا مين اسٽوريج مان مراد بنيادي اسٽوريج آهي. مين اسٽوريج، دراصل جنهن وقت ڪمپيوٽر ٺاهيا ويندا آهن، انهن ۾ هڪ اهڙو نظام مين بورڊ (مڌر بورڊ) يا سي پي يو باڪس ۾ ميگنيٽڪ ڪور ۾ نسب ڪيو ويندو آهي، جيڪو جيڪو ڪمپيوٽر کي هلائي، ان ۾ اهڙي صلاحيت پيدا ڪري جيڪا سافٽويئر (پروگرامن) ۽ اطلاعن يا پيغامن کي پروسيس ڪري سگھي. مين اسٽوريج سان رجسٽر به استعمال ڪيا ويندا آهن، جيڪي عارضي طور تي ڊيٽا کي محفوظ ڪرڻ جي ڪم ايندا آهن، مين اسٽوريج، ڊيٽا کي ان پٽ ڊوائيز کان وٺندي آهي، ان کي ميموريءَ ۾ نظر ثاني ڪري پروسيسر ڏانهن منتقل ڪندي آهي، جتي اها ڊيٽا پروسيس ٿي آئوٽ پٽ ڊوائيسز ذريعي نتيجا مهيا ڪندي آهي، جن کي آئوٽ پٽ چيو ويندو آھي، بعد ۾ ان پروسيس ڪيل ڊيٽا يعني آئوٽ پٽ کي اسان سيڪنڊري اسٽوريج ڊوائيز ۾ محفوظ ڪندا آهيون. ''نوٽ'': ريم به پرائمري اسٽوريج جو قسم آهي. ====سيڪنڊري اسٽوريج==== هن قسم جي اسٽوريج مان مراد ريم کان علاوه هر قسم جون اسٽوريج ڊوائيسز آهن. هن قسم جون اسٽوريج ڊوائيسز ڪمپيوٽر سيٽ يا مڌر بورڊ کان عليحده هونديون آهن سواءِ هارڊ ڊسڪ جي (هارڊ ڊسڪ سي پي يو اندر نسب ٿيل هوندي آهي)، جن کي ڊيٽا، فائيل، پروگرام يا سافٽويئر وغيره رکڻ/محفوظ ڪرڻ لاءِ استعمال ڪبو آھي. سيڪنڊري اسٽوريج لاءِ ڊوائيسز استعمال ٿينديون آهن انهن مان ڪجهه اهم هيٺ ڏجن ٿيون. #ميگنيٽڪ ڊسڪ #ڊسڪيٽس (فلاپي ڊسڪز) #هارڊ ڊسڪ #آپٽيڪل ڊسڪ #ميگنيٽڪ ٽيپ يونٽ، وغيره =====ميگنيٽڪ ڊسڪ اسٽوريج===== ڊسڪيٽ ۽ هارڊ ڊسڪ هڪ قسم جون مقناطيسي ميڊيا آهن. ميگنيٽڪ ڊسڪ جي بناوٽ گولائيءَ ۾ حرڪت ڪندڙ/ڦرندڙ ڌاتوءَ جي پليٽ/ٿالهيءَ جهڙي هوندي آهي، هن ڊوائيس تي ڊيٽا لکڻ ۽ پڙهڻ يعني ريڊ ائنڊ رائيٽ جا ٻئي ڪم ڪري سگھجن ٿا. هن ڊوائيز تان جنهن وقت ڊيٽا پڙهي ويندي آهي ان وقت مقناطيسي ڊيٽا/مواد برقي لهرن ۾ تبديل ٿيندو آهي، جيڪو بعد ۾ پروسيسر ڏانهن منتقل ٿيندو آهي. پر هن ڊوائيز تي ڊيٽا جي لکجڻ جو عمل پڙهجڻ واري عمل جي بلڪل برعڪس هوندو آهي، مطلب ته هن تي پروسيس ٿيل برقي لهرن تي مشتمل ڊيٽا محفوظ ٿيڻ مهل مقناطيسي خالن (بلينڪس) ۾ تبديل ٿي هن ڊسڪ تي محفوظ ٿيندي آهي. ياد رهي ته هنن قسمن جي اسٽوريج ڊوائيسز ۾ ڊيٽا جهڙوڪ: فائيلن، پروگرامن ۽ سافٽويئرن وغيره کي ڊسڪ تي جدا جدا بنايل ٽريڪس (دائرن ۾ بنايل رستن) ۾ محفوظيو (ڀريو) ويندو آهي. ڊسڪن جي ڪجھه تعداد کي عمودي شافٽ (Vertical Shaft) تي هڪ ٻئي جي مٿان مخصوص وٿيءَ تي رکيو/فٽ/نسب ڪيو ويندو آهي، هنن جي وچ ۾ ايتري وٿي هوندي آهي جو انهن جي وچ ۾ لکڻ ۽ پڙهڻ وارا هيڊز (Reading Writing heads) حرڪت ڪري سگهن (مطلب ڊيٽا کي ٽريڪس تان پڙهي لکي سگھن). جڏهن عمودي يا اڀي شافٽ حرڪت ڪندي آهي ته ڊسڪ به هڪ مقرر رفتار تي ڦرندي آهي. ۽ اهڙي نموني ڊيٽا جي ريڊنگ ۽ رائيٽنگ جو عمل ٿيندو رهندو آهي. هيٺ ڏنل تصويرن ۾ هڪ طرف مڪمل ڊسڪ جو ڍانچو ڏيکاريل آهي جنهن ۾ مختلف ڊسڪز هڪ شافٽ تي/۾ رکيل/نسب ٿيل ڏيکاريل آهن، ۽ ٻئي طرف هڪ ڊسڪ جي مٿاڇري صطح ڏيکاريل آهي، جنهن ۾ ٽريڪز (بند گول دائرا) ڏيکاريل آهن، هي ٽريڪز ايترا ته سنهڙا هوندا آهن جو اسان کي ڏسڻ ۾ نه ايندا آهن. =====ڊسڪيٽ===== ڊسڪيٽ هڪ پلاسٽڪ جيڪيٽ (ڪوَرَ) اندر بند هوندي آهي، هيءَ ننڍي ۽ لچڪدار پلاسٽڪ جي ڊسڪ هوندي آهي، جنهن جي مٿان ميگنيٽڪ آڪسائيڊ جو تهه چاڙهيو ويندو آهي، جنهن تي ڊيٽا محفوظ ٿيندي آهي. ڊسڪيٽس کي فلاپي ڊسڪ به چئبو آهي. هنن جو بنياد بلڪل وڊيو ڪيسيٽ جي اصولن تي رکيو ويو آهي. فلاپي ڊسڪس ٻن قسمن جون ٿينديون آهن، هڪ جو قطر ساڍا ٽي انچ ½ 3 هوندو آهي، (هيءَ اڄ ڪلهه عام استعمال ۾ هوندي آهي) ۽ ٻيءَ جو قطر ¼ 5 هوندو آهي. (هنن جو استعمال اڄ ڪلهه گھٽ ٿيندو پيو وڃي). هنن قسم جون ڊسڪون 1970 ۾ پهريون ڀيرو منظر عام تي آيون ۽ آءِ بي ايم يعني (International business machines) جي ڪمپيوٽرن ۾ استعمال ڪيون ويون. هنن کان پهريان هنن کان پنجوڻ (پنج دفعا) وڏي سائيز جون ڊسڪون هونديون هيون. هنن جو موجد ”ايل شورٽ“ آهي. هن کا علاوه هڪ قسم جي ٻي ڊسڪ به هوندي آهي جنهن کي ڪمپيڪٽ ڊسڪ (Compact Disk) يا سي ڊي چوندا آهن. ڊسڪيٽ ذريعي ڊيٽا کي هڪ ڪمپيوٽر کان ٻئي ڪمپيوٽر تائين آسانيءَ سان منتقل ڪري سگھجي ٿو. =====هارڊ ڊسڪ===== هارڊ ڊسڪ جنهن کي فڪسڊ ڊسڪ به چيو ويندو آهي. هن کي سي پي يو باڪس ۾ اندر مين بورڊ سان ڳنڍيو ويندو آهي، هڪ پيڪ (جنهن ۾ ڊسڪز يا پليٽرس/پليٽس جو مختلف تعداد (عموما ٻه کان اٺ هوندو آهي) ان سڄي پيڪ کي هارڊ ڊسڪ جو نالو ڏنو ويو آهي، هڪ هارڊ ڊسڪ ميگنيٽڪ آڪسائيڊ سان گڏ ڌاتوءَ جي پليئر ڪوٽ جي هوندي آهي، هارڊ ڊسڪون ڪيترن ئي مختلف سائيزن ۾ دستياب هونديو آهن، هر هڪ هارڊ ڊسڪ تي ايڪسيس آرم (Access Arms) تي ٻه پڙهڻ ۽ لکڻ جا هيڊز هوندا آهن. هنن کي ڌاتوئي ڪوَرَن ۾ اهڙي طرح محفوظ ڪيو ويندو آهي ته جيئن مٽي يا ڌوهين وغيره جو ننڍي کان ننڍو ذرڙو به هنن ۾ اندر داخل ٿي نه سگھي ۽ ڊسڪ تي مشتمل ٽريڪس وغيره کي نقصان نه پهچائي. هارڊ ڊسڪ جي اڄ ڪلهه پرسنل ڪمپيوٽرن ۾ گنجائش تمام وڌندي پئي وڃي، شروع شروع ۾ هارڊ ڊسڪ جي گنجائش 100 ميگا بائيٽس يا ايم بي هوندي هئي، پر هاڻي ته هارڊ ڊسڪ جي گنجائش گيگا بائيٽس ۽ ٽيرا بائيٽس تائين پهچي چڪي آهي. =====آپٽيڪل ڊسڪ اسٽوريج===== اڄ ڪلهه زمانو ايترو ته تيزيءَ سان ترقي ڪري رهيو آهي جو هر سال يا هر ڇهن مهينن بعد هڪ نئين ٽيڪنالاجي اچي وڃي ٿي، خاص ڪري ڪمپيوٽر ٽيڪنالاجيءَ ۾ سافٽويئر ۽ هارڊ ويئر جي جوانيءَ واري عمر وڌ ۾ وڌ ڇهه مهينا يا هڪ سال هوندي آهي، يعني ان عرصي بعد/دوران انهن کان وڌيڪ صلاحيتن ۽ طاقت تي مشتمل ٻي پروڊڪٽ انهن جي جاءِ والاريندي آهي. اهڙي نموني ئي سيڪنڊري اسٽوريج جي لاءِ هڪ نئي ڊسڪ جنهن کي ڪمپيڪٽ ڊسڪ (compact Disk) چئجي، متعارف ٿي هئي. جنھن کي سي ڊي جي نالي سان سڏيو وڃي ٿو. هن ڊسڪ کي آپٽيڪل ڊسڪ (Optical Disk) چوندا آهن، ڇو ته هن ڊسڪ کي بنائڻ لاءِ ليزر بيم (laser Beam) ٽيڪنالاجي استعمال ڪئي ويندي آهي، يعني ليزر هٽ جو ڌاتوئي ڪوٽ/ڪوَرُ/صطح ڊسڪ جي مٿان وڇايو ويندو آهي، جنهن جي صورت آئيني/شيشي جهڙي هوندي آهي. هن تان ڊيٽا کي ليزر جي ذريعي پڙهيو ۽ لکيو ويندو آهي، اهڙو ليزر ڊسڪ کي اسڪين ڪندو آهي، ۽ لينسز ذريعي مختلف روشنيءَ جا عڪس کڻندو/پڙهندو آهي، جهڙوڪ ڪنهن فلم يا ڊرامي وغيره جا عڪس، انهن جي گرافڪس به ايتري ئي صاف ۽ خوبصورت هوندي آهي. ======سي ڊي روم ڊرائيو====== سي ڊي روم ڊرائيو ڪمپيڪٽ ڊسڪ (سي ڊيءَ) کي آپريٽ (هلائيندڙ) ڊوائيز جو نالو آهي. سي ڊي روم پراڻي زماني ۾ استعمال ٿيندڙ رڪارڊ (فونو) جي طرز جي ٺهيل هڪ ڊجيٽل ڪمپيوٽر ڊوائيز آهي. عام طور تي اسان ڪمپيوٽر جا مڙئي پروگرام جهڙوڪ آپريٽنگ سسٽم، ايپليڪيشن سافٽ ويئر، موسيقي، فلمون، ملٽيميڊيا، گيمز وغيره سي ڊي روم ڊرائيو ذريعي ئي ڪمپيوٽر ۾ داخل ڪندا آهيون. =====ميگنيٽڪ ٽيپ اسٽوريج===== ميگنيٽڪ ٽيپ پلاسٽڪ تي مشتمل هوندي آهي، جنهن کي آئرن آڪسائيڊ سان ڪوَر ڪيو (تهيو) ويندو آهي، ڪمپيوٽرن ۾ ميگنيٽڪ ٽيپ اسٽوريج، ڊيٽا کي پڙهڻ ۽ لکڻ لاءِ استعمال ڪيو ويندو آهي. ٽيپ تي پڙهڻ يا لکڻ جو عمل هن طريقي سان ٿيندو آهي ته ٽيپ هيڊز (پڙهندڙ يا لکندڙ برقي اوزار) جي هيٺان گذرندي آهي، ۽ ڊيٽا ان جي ڊيگهه طرف متوازن ٽريڪس يا چينلن ۾ لکيو ويندو آهي. هن قسم جا ٽيپ عام طور تي مين فريم يا مني ڪمپيوٽرن ۾ استعمال ٿيندا آهن. ======ملٽي ميڊيا====== ملٽي ميڊيا ڇا آهي؟، ڪمپيوٽر جو ڪردار هر فيلڊ ۾ مختلف ۽ اهم آهي، پر هيءَ اهڙي مشين آهي جنهن کي جديد تعليم (علم) سان گڏ تفريح لاءِ به وڏي اهميت حاصل آهي. ان ڳالهه جو اندازو ان ڳالهه مان به خوبي لڳائي سگھجي ٿو ته ڪمپيوٽر جي چاهڻ وارن لاءِ اهي سڀئي تفريحون هن ۾ شامل ڪيون ويون آهن جيڪي روز مره جي زندگيءَ ۾ فارغ وقت ۾ پاڻ کي انٽرٽين ڪرڻ استعمال ڪيون وينديون آھن. مثلاً: صرف هڪ ڪمپيوٽر ٽيپ رڪارڊر، ٽيلي ويزن، وي سي آر، ايمپلي فائر، سي ڊي ۽ ڪئبل جون مڙئي سهولتون بهتر انداز ۾ مهيا ڪري ڏئي سگھي ٿو. ملٽي ميڊيا تي اهو نالو ان ڪري رکيو ويو آهي ته ڪمپيوٽر ۾ ملٽي ميڊيا جا مختلف ڪم آهن، جهڙوڪ: سائونڊ سسٽم، سي ڊي روم، ايم پي اي ۽ وي جي اي ڪارڊ (وڊيو ڊسپلي ڪارڊز)، اسپيڪر وغيره هن جا مکيه حصه آهن، ۽ انهن ملٽيميڊيا اوزارن تحت، مختلف ۽ دلچسپ گيمز، فلمون، اينيميشنز، پريزنٽيشنز، موسيقي، لک پڙهه وغيره ڪري سگھجي ٿي. “I don’t see information technology as a stand-alone system. I see it as a great facilitator.” - Paul O’Neill, Chairman & CEO of Alcoa ==استعمال ٿيل لفظن جي لغت== #'''ڊيٽا(Data)''': هي لاطيني لفظ(Datum) جو جمع آهي. هي اسم جي واحد توڙي جمع جنس لاءِ استعمال ٿيندو آهي. هن جو مطلب اڻ پروسيس ٿيل(Raw) مواد آهي. #'''پروسيس''': ڪنهن به عمل کي اسان پروسيس چئي سگھون ٿا، خاص ڪري ڪنهن شي مٿان ٿيندڙ عمل يا ڪو مرحلو. #'''انفارميشن''': اهڙو مواد يا ڊيٽا جيڪا ڪنهن عمل (پروسيس/مرحلي) مان گذري ملي، يعني پروسيس ٿيل ڊيٽا، يا نتيجو. #'''پروگرام''': اڳ ۾ ئي داخل/فيڊ ٿيل هدايتن/حڪمن جو سيٽ، جنهن تي عمل ڪندي ڪمپيوٽر مختلف ڪم ڪري. #'''اينالاگ''': فزڪس جي اصولن تي مسلسل وهڪرو ڪندڙ مشينري عمل جهڙوڪ ڪانٽي/سئيءَ واري گھڙي، ريڊيوز، ٽيليويزنس (اينالاگ سگنلز جي بنياد تي هلندڙ)، بجليءَ جي وولٽيج جو وهڪرو، وغيره. #'''ڊجيٽل''': بائينري نمبر سسٽم(0 & 1) يعني مشين لئنگويج تي ڪم ڪندڙ مشينري جهڙوڪ انگن واري گھڙي، ڪلڪيوليٽر، جديد پيٽرول پمپ، وغيره (بائنري مطلب ٻن نمبرن تي مشتمل، باءِ معنى ٻه، نري مطلب نمبر سسٽم) #'''هارڊ ويئر''': ڪمپيوٽر جي فزيڪل باڊي ۽ ان جا حصا. #'''سافٽ ويئر''': ڪمپيوٽر کي هلائيندڙ پروگرام #'''پرسنل ڪمپيوٽر''': اسان وٽ عام استعمال ٿيندڙ ڪمپيوٽر هن کي مائڪرو ڪمپيوٽر به چئبو آهي. #'''مشين لئنگويج''': يا بائينري لئنگويج، اسان جيڪا به ڊيٽا /حڪم ڪمپيوٽر کي پنهنجي ٻوليءَ يا انگريزيءَ (مطلب عام انساني سمجهه جوڳي طريقي ) ۾ ڏيندا آهيون، ته انٽرپريئيٽر (ترجميندڙ/منتقل ڪندڙ) ان کي مشين لئنگويج يعني صرف 0 ۽ 1 جي الف-بي تي مشتمل ٻوليءَ (ڪمپيوٽر هيءَ ٻولي سمجھندو آهي) ۾ تبديل ڪري پروسيس لاءِ موڪليندو آهي. #'''ان پٽ ڊوائيز''': هر اهو پرزو جنهن ذريعي اسان ڪا به ڊيٽا ڪمپيوٽر ۾ داخل ڪيون. #'''آئوٽ پٽ ڊوائيز''': ڪو به اهڙو پرزو جنهن ذريعي اسان ڪمپيوٽر کان معلومات حاصل ڪيون. #'''پروسيس ڊوائيز''': هن ذريعي ڪمپيوٽر مختلف ڊيٽا کي پروسيس ڪندو آهي. #'''اسٽوريج ڊوائيز''': هنن ڊوائيسز ۾ اسان ڪا به معلومات مستقبل ۾ ٻيهر استعمال ڪرڻ لاءِ محفوظ ڪندا آهيون. #'''BIOS بايوز''': معنيٰ Basic Input Output System. #'''بٽ ۽ بائيٽ''': ڪمپيوٽر ميمري ماپڻ جا بنيادي ايڪا. [[زمرو:ڪمپيوٽر]] [[زمرو:سائنس]] steey0tv6qztfz1iasa4esrkr52kd1t