وڪيپيڊيا sdwiki https://sd.wikipedia.org/wiki/%D9%85%D9%8F%DA%A9_%D8%B5%D9%81%D8%AD%D9%88 MediaWiki 1.39.0-wmf.23 first-letter ذريعات خاص بحث واپرائيندڙ واپرائيندڙ بحث وڪيپيڊيا وڪيپيڊيا بحث فائل فائل بحث ذريعات وڪي ذريعات وڪي بحث سانچو سانچو بحث مدد مدد بحث زمرو زمرو بحث باب باب بحث TimedText TimedText talk ماڊيول ماڊيول بحث گيجيٽ گيجيٽ بحث گيجيٽ وصف گيجيٽ وصف بحث 0 2948 240104 240088 2022-08-03T19:15:41Z Intisar Ali 8681 wikitext text/x-wiki {{Wikify}} {{Infobox person | honorific_prefix = ابوالقاسم | name = '''<span style='color: Green'>مُحَمَّدٌ</span>''' <!-- include middle initial, if not specified in birth_name --> | honorific_suffix = صلي الله عليه وآله وسلم | image =Dark vignette Al-Masjid AL-Nabawi Door800x600x300.jpg | image_size = 300px | alt = | caption = سندن نالو خوش خطاطي ۾ لکيل | native_name = ابوالقاسم | native_name_lang = عربي | birth_name = <!-- only use if different from name above --> | birth_date = {{birth date |570|04|20}} | birth_place = مڪو | baptised = <!-- will not display if birth_date is entered --> | disappeared_date = <!-- {{disappeared date and age|YYYY|MM|DD|YYYY|MM|DD}} (disappeared date then birth date) --> | disappeared_place = | disappeared_status = | death_date = {{death date and age|632|06|08|570|04|20}} | death_place = مدينو | death_cause = سخت بخار | body_discovered = | resting_place = مسجد نبوي، مدينو منور | resting_place_coordinates = <!-- {{coord|LAT|LONG|type:landmark|display=inline}} --> | monuments = مسجد نبوي | residence = مڪو پوء مدہنو | nationality = عرب | other_names = 99 نالا: مجتبیٰ، مصطفیٰ، بشیر، نذیر، احمد وغیرہ | ethnicity = <!-- Ethnicity should be supported with a citation from a reliable source --> | citizenship = حجاز | education = اُمِي | alma_mater = | occupation = واپار ، حاڪم ، قاضي، فوجي ڪمانڊر، معلم | years_active = | era = | employer = | organization = | agent = | known_for = اسلام جو پيغمبر | notable_works = *خدا جو ڏنل قرآن پھچائڻ * مديني جي رياست جو بنياد وجھندڙ * مسجد نبوي جو معمار *اسلام جي تعليم ڏنائين * حديث | style = | home_town = مڪو | salary = | net_worth = <!-- Net worth should be supported with a citation from a reliable source --> | height = <!-- "X cm", "X m" or "X ft Y in" plus optional reference (conversions are automatic) --> | weight = <!-- "X kg", "X lb" or "X st Y lb" plus optional reference (conversions are automatic) --> | television = | title = | term = | predecessor = عيسيٰ مسيح | successor = ڪو بہ نہ | party = | movement = | opponents = عربستان جا مشرڪ ۽ يھودي | boards = | religion = <!-- Religion should be supported with a citation from a reliable source --> | denomination = <!-- Denomination should be supported with a citation from a reliable source --> | criminal_charge = <!-- Criminality parameters should be supported with citations from reliable sources --> | criminal_penalty = | criminal_status = | spouse =* خديجه بنت خويلد (595–619) *سوده بنت زمعه (619–632) *حفصه بنت عمر (624–632) *جويريه بنت حارث (628–632) *عائشه (619–632) *زينب بنت جحش (627–632) *صفيه بنت حيي (629–632) *زينب بنت خزيمه (625–627) *ام سلمه (629–632) *ام حبيبه (628–632) *ريحانه بنت زيد (629–631) *ماريه قبطيه (630–632) *ميمونه بنت حارث (630–632) | partner = <!-- (unmarried long-term partner) --> | children = *عبد الله بن محمد، *قاسم بن محمد، *ابراهيم بن محمد، *زينب بنت محمد، *رقيه بنت محمد، *ام ڪلثوم بنت محمد، *فاطمه زهرا رضہ | parents = *عبد الله بن عبد المطلب * آمنہ بنت وھب | relatives = * عبدالمطلب (ڏاڏو) *ابوطالب (چاچو) * حمزہ (چاچو)رضہ *ابو لھب (چاچو) *علي رضہ (ڀائٽو، ۽ ڄاٽو) *عباس رضه (،چاچو) * ابو بڪر رضہ (سھرو) * عمر فاروق رضه (سھرو) *ابوسفيان (سھرو) | callsign = | awards = رحمته العالمين | module = آخري نبي | module2 = | module3 = | module4 = | module5 = | module6 = | signature =Muhammad Seal.svg | signature_alt = | signature_size = 50px | website = <!-- {{URL|example.com}} --> | footnotes = }} <br/> '''حضرت مُحَمَّد''' {{درود}} {{ٻيا نالا|انگريزي= '''Hazrat Muhammad '''pbuh}}(اپریل570ع - جون 632ع) مسلمانن جي عقيدي مطابق الله سبحان و تعالیٰ جو آخري نبي ۽ رسول ھيو جنھن تي [[آسماني ڪتابن جا نالا|آسماني ڪتاب]] [[قرآن| قرآن مجيد]] نازل ٿيو. 40 سالن جي عمر ۾ [[عربستان]] جي شھر [[مڪو| مڪي]] ۾ نبوت جو اظھار ڪندي اسلام جي توحيد واري عقيدي جي تبليغ جو آغاز ڪيو. سندس ڏنل تعليم عربن جي ان خطي ۾ ھڪ زبردست انقلاب برپا ڪيو. قرآن مجيد ۾ سندس زندگي مبارڪ کي '''اسوه''' سڏيو ويو آهي<ref name =" علوي" > بذل القوۃ فی حوادث سنی النبوۃ (سيرت هاشمي)، از: امام العصر مخدوم محمد ھاشم محدث ٺٽوي، ترجمو: پروفيسر اسرار احمد علوي، مھراڻ اڪيڊمي شڪارپور، ڇاپو ٻيو جولائي 2004ع ۾ لکيل مترجم جو نوٽ: تقديم </ref>. سورة الاحزاب جي آيت 21 ۾ فرمان آھي ته:'''لقد کان لکم فی رسول اللہ اسوۃ حسنہ''': ترجمو: "بيشڪ اوھان جي لاء خدا جي رسول {{درود}} جي ذات ۾ ھڪ بھترين نمونو آھي." لفظ اسوة جي عام معنیٰ طريقو يا نمونو آھي<ref name=" علوي " />. اسوہ انسان جي ان حالت کي چيو ويندو آهي جيڪا ھو ڪنھن ٻئي انسان جي پيروي ڪندي اختيار ڪري<ref name ="راغب " > مفردات الفاظ القرآن, از: ابو القاسم راغب اصفھانی صہ ۱۴۰ </ref>. اسلامي عقيدي مطابق محمد رسول الله {{درود}} جن جي اطاعت مسلمانن جي ايمان جو لازمي جز ۽ فرض آهي ۽ ان جي اطاعت کي قرآن مجيد ۾ الله جي اطاعت جي مثل سڏيو ويو آهي. سورة النساء جي آيت ۶۴ ۾ قرآن فرمائي ٿو ته: ''' وما ارسلنا من رسول الا لیطاع باذن اللّٰہ''': ترجمو: "۽ اسان موڪليا جيڪي رسول تہ انھن جي پيروي ڪئي وڃي، الله جي حڪم سان". دين جي عالمن ۽ قرآن جي شارحن جو اھو عقيدو آهي ته قرآن ھڪ تحريري دستور آھي جنھن جي عملي صورت سرور ڪونين {{درود}} جن جي ذات آھي، جن جو ڪوبه قول ۽ فعل حڪم خداوندئ کان وار برابر بہ ھيڏي ھوڏي ھٽيل نه آهي<ref name=" علوي " />. ايليا (بيت المقدس) ۾ ھجرت جي پنجين سال [[ھرقل|ھرقل اعظم]] (Hercules) جي درٻار ۾ سندس بدترين دشمن [[ابوسفيان]] پڇا ڪرڻ تي ٻڌايو ھو تہ "نبوت کان اڳ بہ اوھان {{ درود}} ڪڏهن ڪوڙ نہ ڳالھايو آھي"<ref name=" علوي " />. پاڻ ڪريمن پنھنجي بيمثال ڪردار وسيلي ڪٺور قلبن کي نرم ڪري انھن جو تزڪيو ڪيو<ref name=" علوي " />. سندن ھر عمل جي تقليد کي اسلامي دين ۾ سنت جو مقام حاصل آهي<ref name="علوي " />. مولانا ابوالڪلام آزاد مطابق:"قرآن ۽ نبي سائين {{درود}} جن جي زندگي ساڳي شئي آھي، قرآن متن آھي تہ سيرة ان جي تشريح ۽ قرآن علم آھي تہ سيرة ان جو عمل. ان ڪري انسانيت جي سمورن اھنجن ۽ آزارن جو علاج ان سيرت جي مطالعي ۾ ئي ملي سگھندو"<ref name ="آزاد " > سیرۃ کے عملی پہلو (اردو) ، از: مولانا ابوالڪلام آزاد، صہ ۹</ref>. == قبيلو ۽ گھراڻو == حضرت محمد {{درود}} جو قبيلو [[قريش]] ۽ گھراڻو [[بنو هاشم]] ھيا جيڪي حضرت ابراهيم جي بيبي ھاجرہ {{ٻيا نالا|عبراني= ''' Hagar '''}} مان وڏي پٽ حضرت اسماعيل جي اولاد مان ھيا. حضرت [[ابراهيم]] پنھنجي وڏي پٽ حضرت [[اسماعيل]] ۽ سندس ماء کي مڪي جي ويران وادي ۾ رھايو جتي ٻنھي پيء ۽ پٽ گڏجي [[ڪعبو]] تعمير ڪيو. ان ويراني ۾ [[زمزم]] جي چشمي جي برآمد ٿيڻ سان جرھوم جي قبيلو سندن مرضي سان اتي آباد ٿيو ۽ اڳتي هلي اسماعيل جي شادي ٿي ۽ کيس ٻارھن پٽ ڄاوا جن مان وڏي پٽ جو نالو قدار ھيو. آھستي آھستي اسماعيلين جو تعداد وڌندو ويو.<ref name ="سعيد" >The Life of Muhammad, the Prophet , by:Syed Saeed Akhtar Rizvi, page ،9,7,8,6,</ref> بائيبل مطابق خدا جو واعدو ٿيل ھيو تہ اسماعيل جي اولاد کي تيزي سان وڌائيندو <ref>{Genesis 21:13}</ref> اھي پوري حجاز ۾ ڦھلجي ويا. عیسیٰ مسیح جي پيدائش کان 200 سال اڳ قدار جي اولاد مان عدنان مشھوري ماڻي ٻنھي جي وچ واري شجري جي اڃان ڪا پڪ نہ ٿي سگھي آھي ڇو تہ عربن گھڻا شجرا بيان ڪيا آهن.محمد صہ انھن شجرن تي تبصرو ڪندي فرمايو ھيو تہ {{quote|جڏهن منھجو شجرو عدنان تائين پھچي تہ بس ڪريو|محمد صہ<ref name = " سعيد"/>|}} ٽين صدي عيسويءَ ۾ عدنان جي اولاد مان ھڪ سردار ٿيو جنھن جو نالو فاھر ھيو جنھن لاء خيال آهي تہ ان کي [[قريش]] سڏيندا ھيا ڪن جو وري خيال آھي تہ فاھر جي پنجين پيڙهيءَ ۾ پنجين صدي عيسويءَ ۾ [[قصي بن ڪلاب]] بن مرہ بن لوئي، بن غالب بن فاھر نالي ھڪ طاقتور شخص مشھور ٿيو جنھن کي قريش سڏيندا ھيا ء ان جي اولاد [[قريشي]] سڏبا ھيا. علامہ شبلي نعماني، علامہ طبري مطابق قصي ئي پھريون شخص ھيو جنھن کي قريش سڏيو ويو. قصي سڀني اسماعلين کي گڏ ڪري قائل ڪيو تہ خانہ بدوشي ترڪ ڪري ڪعبي جي چؤطرف مستقل رھائش اختيار ڪن. قصي ڪعبي جي نگران خزاہ قبيلي جي ھليل نالي ھڪ شخص جي نياڻي سان شادي ڪئي ۽ ھليل جي وصيت ذريعي ڪعبي جي نگراني جي ذميداري قصي جي حوالي ٿي جنھن کوڙ ادارن کي قائم ڪيو جن ۾ دارالندواہ (گڏجاڻي واري جاء) شامل ھئي جتي ويھي جنگ ۽ امن سميت اھم معاملن جا فيصلا ، شادين جا اجتماع ٿيندا هئا. قافلن جي روانگي پن ٿيندي هئي.ھن سقايہ ( حاجين کي پاڻي فراهم ڪرڻ جو بندوبست)، رفادہ ( حاجين کي کاڌخوراڪ فراھم ڪرڻ جو بندوبست) پڻ قائم ڪيا<ref name = "سعيد "/> ھن حاجين جو مشاعرالحرم ۾ رات ٽڪائڻ جو بندوبست ء پوري واديءَ کي بتين سان منور ڪري کين سھولتن فراھم ڪرڻ جي شروعات ڪئي. زمزم جو چشمو صديون پھرين لٽجي ويو ھو ھن ان کي ڳولي پھريون دفعو کوھ کوٽايو ۽ پاڻي جي بحالي ٿي. ھن ڪعبي جي ٻيھر تعمير ڪرائي. ھن جي وفات بعد ماڻھو حاجون (موجوده جنت المولا واري قبرستان) ۾ سندس قبر جي زيارت لاءِ ويندا ھئا. ھن کي ڪعبي جون ڇھ ذميداريون ھيون جيڪي ھن پنھنجي وفات کان اڳ پنھنجي وڏي پٽ عبدالدار کي سونپيون. قصي کي پنج پٽ ء ھڪ ڌيءُ ھئي. سندس ٻئي پٽ مغيرہ کي عبداالمناف سڏيندا ھيا، جيڪو قبيلن ۾ معتبر ۽ قائدانہ صلاحيتن وارو ليکيو ويو. عبدالمناف کي ڇھ پٽ ٿيا جن ۾ ھاشم، مطلب، عبد شمس ۽ نوفل مشھور ٿيا. عبدالدار ۽ عبداالمناف جي وفات کان پوءِ ڪعبي جي ذميداري سنڀالڻ ۾ سندن اولاد ۾ تڪرار شروع ٿيو پر پوء ٺاھ ٿي وين. اھو طئي ٿيو تہ پاڻي پيارڻ ، کاڌ خوراڪ فراھم ڪرڻ ۽ جنگ ۾ قيادت جي ذميداري عبداالمناف جي اولاد ڏي منتقل ٿي. ليوا ۽ حجابہ جي ذميداري عبدالدار جي اولاد کي ملي باقي دارالندواہ جي سربراهي ٻنھي جي خاندانن ۾ رھي. انھن مان ھاشم گھڻو نالو ڪڍيو جنھن کي کاڌي کارائڻ جي ذميداري ملي. ھڪ ڀيري مڪي ۾ وڏو ڏڪار آيو تہ ھاشم پنھنجي سموري دولت کڻي شام ويو اتان اٽو ۽ سڪل ماني خريد ڪري مڪي آيو ۽ روزانو اٺن کي ڪھي انھن مان ٻوڙ ٺاھي ماني جا ٽڪرا ان ۾ ملائي سموري قبيلي کي گھرائي کارائيندو هو ڏڪار جي خاتمي تائين ھن قبيلي جي مدد جاري رکي کوڙ ماڻھن کي مرڻ کان بچائي ورتو.ان خدمت جي بدلي ئي کيس ھاشم جو نالو مليو جنھن جي معني ( مانيءَ کي ) ٽڪر ڪندڙ آھي. ھاشم جو اصل نالو امر{{ٻيا نالا|انگريزي=Amr}} ھيو. ھاشم مڪي جي واپاري قافلن جو بنياد وجھندڙ پڻ ھيو. ھن باظنتيني شھنشاھ کان حڪمنامو حاصل ڪيو جنھن تحت قريش قبيلي کي ھر قسم جي ٽئڪس ۽ ڊيوٽي کان آزاد ڪري انھن جي ڪنٽرول وارن ملڪن ۾ آزاد اچ وڃ جي اجازت ڏنل ھئي<ref name = " سعيد "/> ھن اھا ساڳي سھولت ايٿوپيا جي بادشاھ کان پڻ حاصل ڪئي ۽ ان وقت يمن ايٿوپيا جو حصو ھيو.اھڙي طرح قريش جا واپاري قافلا يمن کان شام ۽ بازنظيني شھر انقرہ تائين وڃڻ شروع ٿيا.<ref name = "سعيد "/> ھاشم جڏهن 25 سالن جو ھيو تہ سن 488 عيسويءَ ۾ فلسطين جي غزہ واري ھنڌ وفات ڪري ويو ۽ کيس اتي ئي دفن ڪيو ويو. اھا جاء غزہ ھاشم يا ھاشم جي غزہ سڏجڻ شروع ٿي وئي. ھن يثرب جي عدي بنو نجار قبيلي جي سلمیٰ بنت امر سان پرڻو ڪيو جنھن مان عبدالمطلب پيدا ٿيو جيڪو اڃان ننڍڙو ھيو تہ ھاشم وفات ڪري ويو.ان کان سواءِ ھاشم کي چار ٻيا پٽ پڻ ھيا جن ۾ اسد، نضلا، سئفي ۽ ابو سئفي شامل ھيا جن مان پوين ٽن کي اولاد ڪانہ ٿي باقي اسد کي [[فاطمه بنت اسد]] نالي نياڻي ڄائي جيڪا علي رضہ بن ابي طالب جي ماء ھئي. ھاشم جو اھڙي طرح نسل عبدالمطلب مان اڳتي ھليو<ref name = " سعيد"/>. عبدالمطلب يثرب ۾ پنھنجي ناني جي گھر ۾ پيدا ٿيو. ھاشم جي وفات بعد سندس ڀاء مطلب خاندان جو وڏو بڻيو جيڪو پنھنجي ننڍي ڀائٽي عبدالمطلب بن ھاشم کي مڪي وٺي آيو جڏھن مطلب اٺ تي مڪي ۾ داخل ٿيو تہ ماڻھن ڇوڪري کي مطلب جو غلام سمجھي عبدالمطلب چوڻ شروع ڪيو ۽ مطلب وضاحت ڪندو رھيو تہ اھو سندس ڀائٽيو آھي پر ھاشم جي ان پٽ تي عبدالمطلب نالو پئجي ويو<ref name = " سعيد "/>. عبدالمطلب جو اصل نالو شعيبت الحمد ھيو. مطلبجي وفات بعد سقايہ ۽ رفادہ جي ذميداري عبدالمطلب جي حصي ۾ آئي. ھن 82 سالن تائين عمر ماڻي ۽ پوئين وقت ھن کي مڪي جي سربراھ جو خطاب پڻ مليو<ref name = " سعيد"/> ==والدين== ==جنم== [[File:Muhammad With Heart Circle.gif|thumb|محمد دل جي سرڪل سان]] == ننڍپڻ== يارھن ورھين جي عمر ۾ چاچي حضرت ابوطالب سان گڏ واپار سانگي شام ويا هئا ۽ اتي بحيرا نالي ھڪ عيسائي راھب سندس نبوت جي تصديق ڪئي ۽ ان وقت حضرت ابوبڪر صديق پڻ ساڻن گڏ ھيو هئي<ref name=" ٺٽوي" />. == زالون ۽ اولاد == ===بيبي خديجه رضه=== 25 سالن جي ڄمار ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي پھرين شادي [[بنو اسد]] گھراڻي جي [[خويلد بن اسد]] ۽ [[فاطمه بنت زائدہ]] جي نياڻي 40 سالا حضرت خديجة الڪبریٰ رضه سان 695 ۾ ٿي جيڪا بيواہ ھئي ۽ سندس اھا ٽين شادي ھئي<ref name=" علوي " />. بيبي سانئڻ جو پھريون نڪاح [[ھند بن زرارہ]] سان ٿيو جنھن مان کيس ھڪ نياڻي ۽ ٻہ پٽ ٿيا جيڪو پوء گذاري ويو. سندس ٻيون نڪاح [[عتيق بن عائذ]] سان ڪرايو ويو جنھن مان کيس ھڪ نياڻي ھند جي نالي سان ھئي پر ڪجھ وقت کان پوءِ عتيق پڻ گذاري ويو<ref name=" علوي " />. جڏھن 35 سالن جي ٿي تہ سندس والد خويلد پڻ گذاري ويو<ref name="علوي " />. پاڻ مالدار عورت ھئي ۽ سندس ڪاروباري قافلا [[عراق]]، [[شام]] ۽ [[فلسطين]] تائين ويندا ھيا. سندس ھڪ غلام [[ميسرہ]] ايماندار ھيو جيڪو سندس ڪاروبار جو جنرل مينيجر ھيو<ref name=" علوي" />. پاڻ سڳورن {{درود}} جن ان وقت ايمانداري ۾ وڏي شھرت حاصل ڪئي هئي ۽ ميسرہ ذريعي بيبي سانئڻ وٽ اھڙو احوال پھتل ھو ۽ ان کين سندس ڪاروبار ۾ شامل ٿيڻ جي پيشڪش ڪئي جيڪا پاڻ سڳورن {{درود}} قبول ڪئي ۽ ان جي تجارتي قافلي سان شام ويا جنھن بعد بيبي سانئڻ کين شادي جو پيغام موڪليو<ref name=" علوي " />. شادي ۲۵ صفر تي ٿي جنھن ۾ حضرت ابو طالب ، حضرت حمزہ رضه، بيبي صاحبه جو چاچو [[عمرو بن اسد]]، سؤٽ [[ورقه بن نوفل]] پڻ شامل ٿيا<ref name=" علوي " />. حق مھر ساڍا ٻارھن [[اوقيه]] سون مقرر ڪيو ويو جنھن جي قيمت ۵۰۰ درھم ھئي<ref name=" علوي" />. ھڪ روايت مطابق حق مھر ۲۰ وٽ ٻڌايو ويو آهي<ref name=" علوي " />. نڪاح جو خطبو سيدنا [[ابو طالب]] پڙھيو. اھو خطبو يعقوبي ، شامي ، قسطلاني ، ۽ علامه عامري پنھنجي ڪتابن ۾ نقل ڪيو آهي<ref name=" علوي " />. نڪاح بعد پاڻ سڳورن {{درود}} ھڪ اٺ ذبح ڪرائي مھمانن جي دعوت ڪئي. بيبي سانئڻ زندگي جا 25 سال پاڻ سڳورن {{درود}} سان گذاريا<ref name=" علوي " />. سندس حياتيءَ ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} ٻي ڪا شادي نہ ڪئي<ref name=" علوي " />. پاڻ سڳورن {{درود}} جي پٽ ابراھيم کان سواءِ سموري اولاد بيبي سانئڻ مان ٿي ۽ سڀ سواء بيبي فاطمه الزهراء رضه جي سندن حياتي مبارڪ دوران وفات ڪري ويا<ref name=" علوي " />. [[فائل:The altar of prayer of the Prophet in the demolished house of Khadijeh 01.jpg|thumb|left|upright=0.8|بيبي خديجہ جي مڪي ۾ ڊاٿل گھر اندر اھا جاء جتي حضرت محمد{{درود}} ساڻس شادي کان پوء رھائش دوران عبادت ڪندو ھو]] نبي ڪريم {{درود}} کي چار نياڻيون ھيون جن مان وڏي سيدہ زينب ، ٻيون نمبر سيدہ رقيه ، ٽيون نمبر سيدہ ام ڪلثوم ۽ چوٿون نمبر آخري نياڻي سيده فاطمه الزهراء ھئي<ref name=" علوي " />. چئني مديني ھجرت ڪئي ۽ اتي وفات ڪيائون ۽ چارئي جنت البقيع ۾ دفن ٿيل آھن<ref name=" علوي " />. سيده زينب رضه 30 ميلادي ڌاري مڪي ۾ ڄائي ۽ سن ۸ ھجري ۾ مديني ۾ وفات ڪئي. سندس نڪاح بعثت کان اڳ پنھنجي ماسات ابوالعاص بن ربيع قرشي سان ڪرايو ويو جيڪو بيبي خديجه جي ڀيڻ ھند بنت خويلد جو پٽ ھيو ۽ سندس اصل نالو لقيط ھو<ref name=" علوي " />. ڪجھ رويتن مطابق سندس نالو ھشيم ۽ مھشم ھيو. پاڻ سڳورن {{درود}} جي ھجرت وقت اھي طائف ۾ رھندا ھئا. بدر جي جنگ بعد پاڻ سڳورن {{درود}} کيس مديني گھرايو ۽ بعد ۾ ابوالعاص جڏهن اسلام قبول ڪيو تہ اھو پڻ مديني ۾ آيو. سيده زينب کي ھڪ پٽ علي ۽ ھڪ نياڻي امامه ٿيا<ref name=" علوي" />. علي ننڍپڻ ۾ ئي فوت ٿي ويو. امامه جي پرورش بعد ۾ ابوالعاص جي ماروٽ حضرت زبير بن عوام ڪئي جنهن بيبي فاطمه الزهراء جي وفات بعد امامه جو نڪاح حضرت علي ڪرم الله وجهه سان ڪرايو<ref name=" علوي " />. [[فائل:The altar of prayer of the Prophet in the demolished house of Khadijeh.jpg|thumb|left|upright=0.8|بيبي خديجہ جي سعودي حڪومت پاران ڊاٿل گھر ۾ محراب جو ھڪ ٻيو منظر جتي پاڻ سڳورو عبادت ڪندو ھو]] سيده رقيه رضه ۳۳ ميلادي ڌاري ڄائي ۽ ان جو نڪاح حضرت عثمان غني رضه سان ڪرايو ويو. نبوت جي پنجين سال مڙس سان گڏ حبشه ھجرت ڪئي جتي ست سال رھيا اتي کيس ھڪ پٽ عبدالله نالي ڄائو. مڪي واپسي بعد مديني ڏانهن ھجرت ڪئي. بدر جي جنگ وقت بيمار ٿي پئي ۽ اٽڪل ۲۰ ڏينھن بعد وفات ڪري وئي. ان جي بيماري سبب نبي ڪريم {{درود}} جن حضرت [[عثمان غني]] رضه ۽ حضرت اسامه بن زيد رضه کي مديني ڇڏي ويا ھئا. جنگ جي فتح جي خبر جڏهن مديني پھتي تہ بيبي سانئڻ جي تدفين ٿي رھي ھئي<ref name=" علوي " />. سندس پٽ عبدالله پڻ ننڍپڻ ۾ گذاري ويو<ref name=" علوي " />. [[فائل:The House of Khadijah, The Porphet Mohammad's Wife in Mecca before Demolition 01.jpg|thumb|left|upright=0.8|بيبي خديجہ جو گھر جتي حضرت محمد {{درود}} مڪي زندگيءَ جو ھڪ دؤر گذاريو جيڪو سعودي حڪومت ڊھرائي ڇڏيو]] سيدہ ام ڪلثوم اھل بيت جي مديني ھجرت وقت بيبي فاطمه الزهراء رضه ۽ سيدہ سوده رضه سان گڏ ھئي. سيدہ رقيه رضه جي وفات کان ست يا ٽن مھينن بعد پاڻ سڳورن {{درود}} سندس نڪاح حضرت عثمان غني رضه سان ڪرايو ۽ سندس رخصتي جمادالآخر ۾ دوران ۱۹ سالن جي عمر ۾ ٿي<ref name=" علوي " />. کيس ڪا بہ اولاد ڪانه ٿي. حضرت عثمان سان ھن پنھنجي زندگي جا اٽڪل ساڍا ڇھ ورھيه گذاريا<ref name=" علوي " />. سن ۹ ھجري ۾ شعبان جي مھيني دوران وفات ڪئي. سندس جنازي نماز پاڻ سڳورن {{درود}} جن پڙھائي<ref name=" علوي " />. [[فائل:The House of Khadijah, The Prophet Mohammad's Wife in Mecca after Demolition 01.jpg|thumb|left|upright=0.8|بيبي خديجہ وارو گھر ڊھڻ کان پوءِ واري حالت ۾. ھن گھر پاڻ سڳورن زندگي جو ھڪ دور گذارہو]] بيبي فاطمه الزهراء رضه ۴۱ ميلادي ۾ نبوت جي بعثت واري سال پيدا ٿي ۽ جڏهن ۱۰ ورھين جي ھئي تہ سندس والدہ وفات ڪئي جنھن ڪري ننڍي عمر ۾ ئي والد سان وابسته رھي<ref name="علوي " />. والد کي تمام پياري ھئي. سندس عادات ، اطوار ، رفتار توڙي گفتار جو انداز والد سان مشابهت رکندڙ ھيو ۽ شڪل ۾ والده جھڙي ھئي<ref name=" علوي " />. سندس شادي پندرهن سال پنج مھينن جي عمر حضرت علي ڪرم الله وجهه سان مديني ۾ جنگ بدر کان بعد ڪرائي وئي. نڪاح جي تقريب مسجد نبوي ۾ ٿي ۽ پاڻ سڳورن{{درود}} سندن نڪاح پڙھايو. حق مھر ۵۰۰ درھم مقرر ٿيو ۽ رخصتي احد جي جنگ بعد عمل ۾ آئي<ref name=" علوي" />. سندس حياتيءَ دوران حضرت علي ڪرم الله وجهه ٻي شادي ڪانه ڪئي. کيس پنج ٻار جن ۾ ٽي پٽ امام حسن، امام حسين ، امام محسن ۽ ٻہ ڌيئر ڄاوا. امام محسن ننڍپڻ ۾ ئي وفات ڪئي<ref name=" علوي " />. پاڻ پردي جي سخت پابند ھئي. سندس جنازي نماز حضرت علي ڪرم الله وجهه پڙھائي<ref name="علوي " />. [[فائل:Khadija tomb (1).jpg|thumb|left|upright=0.8|خديجہ جو مڪي م واقع مقبرو جيڪو سعودي حڪومت ڊھرائي ڇڏيو]] بيبي خديجه رضه مان پاڻ سڳورن {{درود}} کي ٻہ پٽ پڻ ڄاوا جن جا نالا قاسم ۽ عبدالله ھيا. قاسم کي طاھر ۽ عبدالله کي طيب پڻ سڏيندا هئا<ref name=" علوي " />. روايت مطابق سندن وفات نبوت کان اڳ ننڍپڻ ۾ ٿي ھئي<ref name=" علوي" />. ===بيبي سوده رضه=== سن ۱۰ نبوي ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} جن جو پاڻ کان عمر ۾ ۳۰ سال وڏي بيوہ<ref name=" علوي " /> سودہ بنت زمعه سان نڪاح ٿيو. مديني ڏانهن ھجرت وقت فقط ھيء گھرواري ساڻن گڏ ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. ان جو تعلق بنو عامر قبيلي سان ھو<ref name="علوي " />. روايت مطابق ھڪ دفعي خوله بنت حڪيم نبي ڪريم {{درود}} جن کي ٻي شادي ڪرڻ جي تجويز ڏني ۽ کين بيبي عائشه ۽ حبشه کان ھجرت ڪري موٽي آيل مھاجرن مان بيبي سودہ جا نالا پيش ڪيا<ref name="علوي " />. پاڻ سڳورن اھا تجويز قبول ڪئي ۽ ٻنھي طرفن کان آڇ قبول ڪئي وئي. بيبي سوده سان نڪاح جو خطبو زمعه بن قيس پڙھيو<ref name=" علوي " />. حق مھر ۴۰۰ درھم مقرر ٿيو<ref name =" جلد" > شرح مواھب ، زرقاني ، جلد ۳, صه ۲۹۷ </ref>. ھن جا ۱۲ سال نبي ڪريم {{درود}} جي صحبت ۾ گذريا ۽ سندس رفاقت ۾ حج ۽ عمرو ادا ڪيو<ref name=" علوي " />. کيس پاڻ سڳورن {{درود}} مان ڪا اولاد ڪانه ٿي پر کيس پھرين مڙس سڪران مان عبدالرحمان نالي پٽ ڄائو جيڪو حضرت عمر رضه جي دؤر ۾ جنگ جلولاء ۾ شھيد ٿيو<ref name=" علوي " />. بلاذري مطابق بيبي صاحبه سن ۲۲ ھجري ۾ مديني ۾ وفات ڪئي<ref name=" علوي " />. ابن سعد مطابق سن ۵۴ ھجري ۾ وفات ڪئي<ref name="علوي " />. ===بيبي عائشه رضه=== سن ۱۰ ھجري شوال جي مھيني ۾ بيبي عائشه رضه جو پاڻ سڳورن {{درود}} جن سان نڪاح مڪي ۾ پڙھيو ويو ان وقت سندس عمر ۶ سال ھئي ۽ رخصتي شوال جي مھيني ۾ ھجرت جي پھرين سال ۹ ورھين جي عمر ۾ مديني ٿي<ref name=" ٺٽوي" />. نڪاح ۽ رخصتي وقت بيبي صاحبه جي عمر بابت متضاد روايتون آھن جن ۾ ھڪ روايت مطابق رخصتي وقت بيبي صاحبه جي عمر ۱۸ سال ھئي. روایت مطابق مديني پھچڻ کان ڪجھ وقت پوءِ پاڻ سڳورن {{درود}} جن زيد بن حارث ۽ ابو رافع کي مڪي مان ابوبڪر صديق رضه جي گھروارن کي وٺي اچڻ لاءِ موڪليو اھڙي طرح اھي قبا تائين پھتا. بيبي اسماء بنت ابوبڪر اميد سان ھئي ۽ اتي ان عبدالله بن زبير کي جنم ڏنو. ساڳي سال شوال ۾ بيبي عائشه رضه جو گھر مديني جي پاڙي سنح ۾ حارث بن خزرج وارن جي گھرن لڳ واقع ھيو جيڪو نبي ڪريم {{درود}} جي گھر کان ھڪ ميل جي فاصلي تي ھو. ان گھر ۾ سندس شادي ۽ رخصتي ٿي<ref name ="ياقوت " > معجم البلدان، ياقوت، جلد ۳, صه ۲۶۵ </ref>. ===بيبي حفصه رضه=== بيبي حفصه حضرت عمر فاروق رضه ۽ سندس زال زينب بنت مظعون جي نياڻي ھئي جيڪا بعثت نبوي کان پنج سال اڳ پيدا ٿي<ref name=" علوي " />. ننڍي عمر ۾ سندس نڪاح سھم قبيلي جي ھڪ فرد خنيس بن حذافه بن قيس سان ٿيو جيڪو بدر جي جنگ ۾ مسلمانن جي لشڪر ۾ شامل ھو ۽ زخمي ٿي پيو ۽ سن ۲ھجري ۾ وفات ڪري ويو ۽ ھڪ روايت مطابق احد جي جنگ ۾ شھيد ٿيو<ref name=" علوي " />. ان بعد شوال سن ۳ ھجري ۾ بيبي حفصه جي شادي نبي ڪريم {{درود}} جن سان ٿي<ref name="ٺٽوي " />. ان وقت بيبيءَ جي عمر ۱۸ سال ھئي ۽ نڪاح ۾ مھر ۵۰۰ درھم مقرر ٿيو<ref name=" علوي" />. ابو دائود ، نسائي ۽ ابن ماجه وغيره ۾ ابن عمر جي روايت مطابق نبي ڪريم {{درود}} جن کيس ھڪ دفعو طلاق (رجعي) ڏني ھئي. طبراني پڻ اھڙو ذڪر ڪيو<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه شعبان سن ۴۵ ھجري ۾ ۶۳ ورھين جي عمر ۾ وفات ڪئي<ref name=" علوي " />. وفات وقت پنھنجي ننڍي ڀاءُ عبدالله بن عمر رضه کي وصيت ڪئي ھئي تہ سندس مديني جي اتر ۾ شام واري رستي تي واقع غابہ نالي ديھ واري ملڪيت خيرات لاء وقف ڪري<ref name=" علوي " />. سندس جنازي نماز مديني جي گورنر مروان بن حڪم پڙھائي ۽ کيس جنت البقيع ۾ دفنايو ويو<ref name=" علوي " />. ===بيبي زينب رضه=== سن ۳ ھجري ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} جن جو نڪاح بيبي زينب بنت خزيمه ھلاليه سان ٿيو<ref name=" ٺٽوي" />. بيبي صاحبه کي خير خيرات جي ڪثرت سبب ام المساڪين يعني مسڪينن جي ماء سڏيو ويندو هو<ref name="ٺٽوي " />. بيبي صاحبه جو پھريون مڙس عبدالله بن جحش رضه ھو جيڪو ساڳي سال شوال جي مھيني ۾ غزوہ احد ۾ شھيد ٿيو ھو ۽ عدت گذارڻ بعد سندس ٻي شادي پاڻ سڳورن {{درود}} جن سان ٿي پر سن ۴ ھجري ۾ ربيع الاول يا ربيع الآخر ۾ بيبي صاحبه وفات ڪري وئي<ref name=" ٺٽوي " />. == نبوت کان اڳ واري زندگي== [[Image:Cave Hira.jpg|thumb|left|upright=0.8|جبل نور ۾ واقع غار حرا جتي محمد صہ عبادت ڪندو ھو ۽ پھرين وحي نازل ٿي.]] == نبوت جو آغاز== جڏھن پاڻ ڪريمن {{درود}} جن پنھنجي عمر مبارڪ جا چاليھ ورھيه پورا ڪيا، تڏهن کين نبوت جي نعمت سان نوازيو ويو<ref name ="شامي " > سبل الھدیٰ والرشاد فی سیرۃ خیرالعباد شامی از: محمد بن یوسف بن علی بن یوسف صالحی دمشقی المعروف شامی، جلد ۲ صہ ۲۲۵ </ref><ref name =" ٺٽوي" > بذل القوۃ فی حوادث سنی النبوۃ (سيرت هاشمي)، از: امام العصر مخدوم محمد ھاشم محدث ٺٽوي، ترجمو: پروفيسر اسرار احمد علوي، مھراڻ اڪيڊمي شڪارپور، ڇاپو ٻيو جولائي 2004ع </ref>. ان روايت تي عالمن جي اڪثريت کي اتفاق رھيو آھي<ref name=" ٺٽوي " />. جڏھن تہ ڪي ٿوريون روايتون اھڙيون بہ مليون آهن ، جن ۾ بعثت وقت عمر مبارڪ چاليھ ورھين کان ھڪ ڏينھن مٿي يا ڏھ ڏينھن مٿي يا وري ٻه مھينا مٿي بہ ٻڌائي وئي آھي<ref name=" ٺٽوي " />. پر پھرين روايت ئي سڀني کان وڌيڪ مشھور ۽ مقبول آهي<ref name=" ٺٽوي " />. محمد بن يوسف دمشقي المعروف شامي سميت مالڪي مسلڪ جي ابو عبدالله محمد بن عبدالباقي المعروف زرقاني پڻ پنھنجي ڪتاب ''شرح علیٰ المواھب اللدنیہ'' ۾ چاليھ سالن جي روايت کي صحيح ڄاڻايو آهي<ref name=" ٺٽوي" />. صحيح بخاري ۽ صحيح مسلم ۾ پڻ حضرت ابن عباس ۽ انس رضي اللّٰہ تعالیٰ عنھما کان پڻ ساڳي روايت نقل ڪيل آھي<ref name="ٺٽوي " />. سندن بعثت ھڪڙن راوين ربيع الاول ۽ ٻين رمضان شريف جي مھيني ۾ بيان ڪئي آھي<ref name=" ٺٽوي " />. ابن اسحاق، بيھقي، ابن ڪثير، ذھبي، قسطلاني، شامي ۽ زرقاني پنھنجي ڪتابن ۾ بعثت جو آغاز ربيع الاول ۾ سچن خوابن کي قرار ڏنو آهي<ref name=" علوي " />. قرآن مجيد ۾ سورة البقرہ جي آيت ۱۸۵ مطابق "رمضان اھو مھينو آھي جنھن ۾ قرآن نازل ڪيو ويو"<ref name="ٺٽوي " />. صحيح مسلم ۾ حضرت طابوقتادہ رضہ جي روايت مطابق بعثت سومر جي ڏينهن ٿي ھئي<ref name =" مسلم" > صحيح مسلم، جلد ۱, صہ ۳۶۸ </ref><ref name="ٺٽوي " />. مسلم روايتن مطابق ليلة القدر واري رات غار حرا ۾ ملائڪ جبرائيل سندس خدمت ۾ وحي کڻي آيو<ref name=" ٺٽوي " />. وحي ۾ سڀ کان پھريون جبرائيل سورة علق جون پھريون پنج آيتون پڙھيون جيڪي نبي ڪريم {{درود}} جن ورجايون<ref name=" ٺٽوي " /> <ref name ="بخاري " > صحيح بخاري، "ڪيف ڪان بدءالوحي"، جلد ۱ صہ ۶ ۽ ۷ </ref>. جبرائيل پھرين وحي مھل انساني شڪل ۾ آيو هو<ref name=" ٺٽوي " />. غار حرا مان موٽندي پاڻ سڳورو {{درود}} حضرت خديجه وٽ آيو ۽ ڏڪڻ لڳو ۽ فرمايائون ته مون کي چادر ڍڪايو جيڪا ڍڪائي وئي ۽ جڏھن اھا ڪيفيت ختم ٿي تہ سورة مدٽر جون پھريون پنج آيتون نازل ٿيون<ref name="ٺٽوي " /><ref name=" بخاري " />. خوف واري حالت ۾ بيبي سانئڻ کين تسلي ڏني جنھن بعد کيس پنھنجي سؤٽ ورقه بن نوفل ڏي وٺي آئي<ref name="ٺٽوي " />.سمورن مردن ۽ عورتن کان اڳ حضرت خديجه رضہ پاڻ سڳورن تي ايمان آندو ۽ سمورا مسلمان ان روايت بابت ساڳي راء رکن ٿا<ref name ="ابن الاثير " > اسد الغابہ، ابن الاثیر، جلد ۵ صہ ۴۳۴ </ref><ref name ="روض " > الروض الانف سھيلي، جلد ۱, صہ ۲۷۷-۷۸ </ref><ref name ="زرقاني " > شرح علي المواھب، زرقاني، جلد ۱, صہ ۲۳۷ </ref><ref name =" قسطلاني" > المواھب اللدنيہ، قسطلاني، جلد ۱ ، صه ۲۱۷ </ref>. بيبي سانئڻ جي اسلام آڻڻ کانپوءِ سندس چارئي نياڻيون: سيدہ زينب رضه، سيدہ رقيه رضه، سيدہ ام ڪلثوم رضه ۽ سيدہ فاطمه الزهراء رضه بہ اسلام جي دائري ۾ داخل ٿيون<ref name="ٺٽوي " />. اھا روايت زرقاني '''شرح اعلیٰ المواھب''' ۾ سيرت ابن اسحاق ۽ سيرت شامي جي حوالي سان نقل ڪئي آهي<ref name=" ٺٽوي " />. ھڪ روايت مطابق بيبي خديجه رضه کان بعد پھرين ايمان آڻيندڙ عورت [[فاطمه بنت خطاب]] ھئي <ref name ="زرقاني ۱ " > شرح علي المواھب اللدنيہ، زرقاني، جلد ۱, صہ ۲۴۶ </ref><ref name="ٺٽوي " />. مردن ۾ ابوبڪر صديق ساڳي بعثت واري سومر ڏينھن شام جي وقت اسلام قبول ڪيو<ref name="ٺٽوي " />. جنھن بعد ٻارن ۾ حضرت علي ڏھن سالن جي عمر ۾ اسلام قبول ڪيو<ref name=" ٺٽوي " />. ھڪ روايت مطابق حضرت علي، ابوبڪر صديق کان اڳ اسلام قبول ڪيو<ref name="ٺٽوي " />. عثمان غني، زبير بن عوام، عبدالرحمان بن عوف، سعد بن ابي وقاص ، طلحه بن عبيد پڻ حضرت ابوبڪر صديق رضه جي ذريعي اسلام ۾ داخل ٿيا<ref name=" ٺٽوي " /> ساڳي سال زيد بن حارث ۽ بلال حبشي، عامر بن فھيرا، ابوذر غفاري (جندب بن جنادہ) ۽ سندس وڏو ڀاءُ انيس بن جنادہ، ابو فڪيھه، عمار بن ياسر ۽ سندس پيءُ ياسر بن عامر ۽ ماء سميه بنت خباط ۽ ڀاء عبدالله بن ياسر، صھيب رومي، مصعب بن عمير، عياش بن ربيعه، ارقم بن ابي ارقم، عثمان بن مظعون ۽ سندس ٻہ ڀائر قدامه ۽ عبدالله، ۽ ابو عبيده، ابو سلمه عبدالله ۽ سندس ماء بره، عامر بن ابي وقاص، عبدالله بن مسعود ھذلي، جعفر بن ابو طالب، خنيس بن حذافه سھمي، عبيده بن حارث، سعيد بن زيد معيقيب بن ابي فاطمه، خالد بن سعيد، فاطمه بنت خطاب، اسامه بن زيد جي ماء ام ايمن حبشيه، عبدالله بن عباس جي ماء ام الفضل عرف لبابه، عبدالله بن مسعود جي ماء ام عبد پڻ اسلام ۾ داخل ٿيا<ref name=" ٺٽوي " />. پھرين وحي جي نزول بعد بيبي خديجه رضه پاڻ سڳورن {{درود}} کي ورقه بن نوفل ڏي وٺي آئي جنھن وحي جو احوال ٻڌي سندس نبوت جي تصديق ڪئي جنھن ڪري کيس مسلمان سمجھيو وڃي ٿو<ref name=" ٺٽوي " />. زرقاني '''شرح علیٰ المواھب اللدنيہ''' ۾ ورقه کي قطعي طور صحابي مڃيو آھي<ref name="ٺٽوي " />. == مڪي زندگي== سن ۳ نبوي ۾ ۽ ڪن روايتن مطابق ۴ نبوي ۾ کين سورة الحجر جي آيت ۹۴ ذريعي کين کليل دعوت جو حڪم ڏنو ويو ۽ پاڻ سڳورن {{درود}} صفا واري ٽڪريءَ تي چڙهي قريش قبيلي وارن کي وڏي واڪي سڏ ڪري کلي عام اسلام جي دعوت ڏني جتي ابولھب سندن مخالفت ڪئي جنھن ڪري سورة الھب نازل ٿي<ref name=" ٺٽوي" />. مڪي جي مشرڪن سندن مخالفت شروع ڪئي پر ساڻس ابو طالب جي مڪمل تائيد ۽ حمايت حاصل هئي<ref name=" ٺٽوي" />. سن ۵ نبوي ۾ مسلمانن مڪي وارن جي ڏاڍ کان تنگ ٿي حبشه ڏانھن پھرين ھجرت ڪئي جن ۾ حضرت عثمان ، بيبي رقيه ، عبدالرحمان بن عوف، زبير بن عوام ، مصعب بن عمير ، ابو سلمه عبدالله ۽ ام سلمه سميت ٻارھن مرد ۽ پنج عورتون شامل ھيا<ref name=" ٺٽوي " /><ref name ="بيھقي " > دلائل النبوة بيھقي، جلد ۲, صه ۲۹۷ </ref><ref name =" قيم" > زادالمعاد ابن قيم، جلد ۱, صه ۹۷ </ref>. ساڳي سال بيت الله ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} سورة نجم جي تلاوت شروع ڪئي جنھن وقت مشرڪن جو ھڪ وڏو ميڙ موجود ھيو ۽ جڏھن سجدي واري آيت آئي تہ نبي سڳورو {{درود}} سجدي ۾ ھليو ويو ۽ اتي موجود مسلمان پڻ سجدي ۾ ڪري پيا انھن سان گڏوگڏ سواء اميه بن خلف جي سمورن مشرڪن پڻ سجدو ڏنو<ref name=" ٺٽوي " /><ref name =" ھشام" > سيرت ابن ھشام جلد ۱ </ref><ref name ="مواھب " > شرح مواھب، زرقاني، جلد ۱ </ref><ref name =" صحيح" > صحيح بخاري، جلد ۲ صه ۷۲۱</ref>. سن ۶ نبوي جي شروعات ۾ مسلمانن حبشه ڏانھن ٻيون ڀيرو ھجرت ڪئي. ان قافلي ۾ ۸۳ مرد ۽ ۱۸ عورتون شامل هيون<ref name =" اللدنيہ" > شرح المواھب اللدنيہ ، جلد ۱, صه ۲۸۷ </ref><ref name ="زاد " > زادالمعاد ابن ارقم، جلد ۱, صه ۹۸ </ref><ref name="ٺٽوي " />. قافلي ۾ جعفر بن ابو طالب سندس زال اسما بنت عميس، خنيس بن حذافه سھمي، مصعب بن عمير، معيقيب بن ابو فاطمه، مقداد بن اسود ڪندي، ابو عبيده بن جراح، خالد بن حزام، ام المومنين سودہ بنت زمعه پڻ شامل هئا<ref name =" سبل" > سبل الھدیٰ والرشاد، شامي، جلد ۲, صه ۳۶۳,۳۹۷ ۽ ۴۰۹ </ref>. ساڳي سال مشرڪن مسجد الحرام ۾ گڏجاڻي ڪئي جنھن ۾ ابوجھل، شيبه، عتبه، وليد بن عتبه، عمار بن وليد، عقبه بن ابي معيط، اميه بن خلف وغيره شامل هئا. رسول {{درود}} جن ڪعبي ۾ نماز پڙھي رھيا ھئا. ان مھل مسجد ٻاھران ميدان ۾ قرباني لاء اٺ ڪٺو ويو ھو. ان ميٽنگ مان ھم صلاح ٿيندي عقبه بن ابي معيط اٿيو ۽ اوجھ سان ڀريل اوجھري آڻي پاڻ سڳورن {{درود}} جي پٺي مٿان رکي. ان واقعي جي پروڙ ڏھن ورھين<ref name=" علوي " /> جي سيدہ فاطمه کي پئي ته مسجد ۾ ھلي آئي ۽ پنھنجي بابي جي پٺي تان غلاظت ھٽائي<ref name="ٺٽوي " />. ان وقت حضرت ابوبڪر صديق پڻ اتي پھتو<ref name="ٺٽوي " />. ساڳي سال عمار بن ياسر جي ماء سميه بنت خباط کي ابوجھل نيزو ھڻي شھيد ڪيو ويو<ref name="ٺٽوي " />. سن ۶ نبوي ۾ پاڻ سڳورا {{درود}} صحابي ارقم بن ابي ارقم جي گھر اچي ترسيا جتي مسلمان گڏ ٿي نماز پڙھندا ھيا جيڪو سلسلو حضرت عمر بن خطاب جي اسلام ۾ داخل ٿيڻ تائين جاري رھيو جنھن بعد مسلمانن گڏجي ڪعبي اندر نماز پڙھڻ جي شروعات ڪئي<ref name="ٺٽوي " />. مخدوم محمد هاشم ٺٽوي لکي ٿو تہ دار ارقم مسجد الحرام لڳ صفا جي ٽڪري وٽ موجود ھيو جنھن کي خليفي ھارون رشيد جي حبشي نسل واري ماء خيزران نئين سر جوڙائي تبرڪ طور ھڪ مسجد قائم ڪئي جنھن ڪري ھاڻي اھو دار خيزران سڏجي ٿو<ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال ھڪ روايت مطابق حضرت حمزہ اسلام ۾ داخل ٿيو ۽ ٽي ڏينهن بعد حضرت عمر بن خطاب دار ارقم ۾ اچي اسلام قبوليو<ref name=" ٺٽوي " />. ان کان اڳ نبي ڪريم {{درود}} جن دعا گھري ھئي تہ: {{quote| "اي الله! عمرو بن ھشام ۽ عمر بن خطاب مان جيڪو توکي وڌيڪ پيارو ھجي، ان جي ذريعي اسلام کي سگھ بخش."|<ref name ="ابن حجر " > الاصابہ، ابن حجر، جلد ۲, صه ۵۱۸ </ref>|}} ھڪ روايت مطابق ساڳي سال عبدالله بن عمر پڻ مسلمان ٿيو ھو<ref name=" ٺٽوي " />. ان کان سواءِ ان الخير سلمه پڻ دار الارقم ۾ اچي مسلمان ٿي جيڪا ابوبڪر صديق جي ماء ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۷ نبوي ۾<ref name ="حجر " > فتح الباري، حافظ ابن حجر، جلد ۷, صه ۱۴۷ </ref> ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق ۸ نبوي ۾ محرم جي چنڊ ڏسڻ سان ئي قريش وارن بنو جو ھاشم ۽ بنو عبدالمطلب سان مڪمل بائڪاٽ جو اعلان ڪيو جنھن سبب نبي ڪريم {{درود}} جن کي شعب ابوطالب ۾ نظر بند ٿيڻو پيو<ref name=" ٺٽوي " />. شعب ابوطالب جبل ابو قبيس جي وچان ھڪ جابلو لڪ ھيو جيڪو بنو هاشم جي مورثي ملڪيت ھو<ref name ="عاصم " > سفرنامہ ارض القرآن (اردو)، محمد عاصم، صہ ۱۵۴ </ref>. بائڪاٽ جي ڪاروائي لکت ۾ ڪئي وئي جنھن کي بيت الله ۾ لٽڪايو ويو جنھن ۾ لکيل ھو ته<ref name=" ٺٽوي " />: {{quote|محمد {{درود}} کي بنو ھاشم بنو مطلب سان گڏ مڪي مان شھر نيڪالي ڏني ويندي. ڪوبه ماڻھو ساڻن مٽي مائٽي يا سڱابندي وغيره نہ ڪندو. کاڌي پيتي جي ڪابہ جنس وٽن پھچڻ نہ ڏني ويندي. ڪوبه ماڻھو نہ کانئن ڪجھ خريد ڪندو ۽ نہ وري ڪا شئي کين وڪرو ڪري سگھندو. مسلمانن سان ان وقت تائين ڪنھن بہ قسم جو ڪو ٺاھ يا ساڻن ڪابہ نرمي نہ ڪئي ويندي، جيستائين ھو محمد {{درود}} کي قريش وارن جي حوالي نہ ڪندا |<ref name =" سيرت" > سيرة ابن ھشام، جلد ۲، صه ۱۴ </ref>|}} سن ۸ نبوي ۾ مشرڪن آسماني نشاني جو مطالبو ڪيو ۽ نبي ڪريم {{درود}} جن کين چوڏھين جي چنڊ واري رات شق القمر وارو معجزو ڏيکاريو<ref name=" ٺٽوي " />. مسلمانن جي عقيدي مطابق پاڻ سڳورن {{درود}} چنڊ ڏانھن پنھنجي آڱر سان اشارو ڪيو جنھن سان چنڊ ٻہ الگ اڌ ٿي ٿي ويو. پر مشرڪن ان کي وڏو جادو قرار ڏنو<ref name=" ٺٽوي " />. عبدالله بن عباس جي ولادت شعب ابوطالب ۾ ٿي جنھن بعد ساڳي سال بائڪاٽ واري دستاويز کي سن ۱۰ نبوي اڏھي کائي وئي ۽ اھو احوال ابو طالب پاڻ سڳورن {{درود}} جن کي ٻڌايو<ref name=" سيرت " /><ref name =" الروض" > الروض الانف سھيلي، جلد ۲, صه ۱۲۷ ۽ ۱۲۸ </ref><ref name =" دلائل" > دلائل النبوة، بيھقي، جلد ۲, صه ۳۱۱-۳۱۵ </ref><ref name ="ابن سعد " > الطبقات الڪبریٰ، ابن سعد، جلد ۱, صه ۱۳۱, </ref>. مشرڪ ان واقعي تي لڄي ٿيا ۽ ٽي سالن جي ظلم ۽ ڏاڍ بعد ابو طالب جي زندگي دوران ان معاهدي تان پاڻ ئي ھٿ کڻي ويا جنھن بعد نبي ڪريم {{درود}} جن پنھنجي ڪڙم قبيلي سان گڏجي مڪي اندر پنھنجي اباڻن گھرن ڏانھن موٽي آيا<ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال رمضان جي ۷ تاريخ تي ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق ذوالحج جي مھيني ۾ ابو طالب جو انتقال ٿيو<ref name="ٺٽوي " />. ساڳي سال شوال جي ۲۷ تاريخ تي پاڻ سڳورا {{درود}} جن طائف ويا جتي ثقيف قبيلي وارن کي اسلام جي دعوت ڏني. اتي ۲۶ ڏينهن ترسيا پر طائف وارن کين ستايو ۽ تڪليفون ڏنيون<ref name=" ٺٽوي " />. مسلمانن جي عقيدي مطابق طائف مان واپسي تي نخلہ نالي ڳوٺ ۾ منزل ڪئي جتي ۷ جنن جو وفد ساڻن مليو جن اسلام جي دعوت قبول ڪئي<ref name=" ٺٽوي " />. ڪجھ صاحب علم ماڻھن جو خيال آهي تہ لفظ جن معني غائب آھي جيڪو لفظ ريگستان جي خانه بدوش بدوي قبيلن لاء پڻ استعمال ڪيو ويندو ھو ڇوته اھي عربن جي تمدني زندگي ۾ ڪٿي بہ ڏسڻ ۾ نہ ايندا ھيا. محمد هاشم ٺٽوي ڪتاب آڪام المرجان جو حوالو ڏيندي لکيو آهي ته مڪي ۽ مديني ۾ جنن جا مختلف وفد ڇھ ڀيرا جدا وقتن تي پاڻ سڳورن {{درود}} جي جي خدمت ۾ حاضر ٿيا<ref name="ٺٽوي " /><ref name =" شبلي" > آڪام المرجان، ابو عبدالله شبلي، صه ۴۶ </ref>. سن ۱۱ نبوي ۾ مديني کان آيل حاجين عقبه جي ويجھو رسول {{درود}} جي ھٿ مبارڪ تي بيعت ڪئي جنھن سان مديني وارن اسلام ۾ داخل ٿيڻ جي شروعات ڪئي<ref name=" ٺٽوي " />. ان کي بيعت عقبه سڏيو ويندو آهي. ان ۾ روايتن مطابق ۶ يا ۸ ڄڻا شامل هئا جن ۾ ابو اسامه اسد بن زرارہ خزرجي، برآء بن معرور بن صخر اوسي ، ابوالھيثم بن تيھان، معاذ بن حارث ۽ ان جا ٻہ ڀائر جن ۾ عوف بن حارث پڻ شامل ھئا<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۱۲ نبوي ۾ معراج وارو واقعو پيش آيو<ref name="ٺٽوي " />. ساڳي سال رجب جي مھيني ۾ عقبه جي مقام لڳ ٻين بيعت ڪئي وئي جنھن ۾ مديني کان آيل ۱۳ ڄڻا ھرھڪ بشير بن سعد، سعد بن معاذ، عبدالله بن عمرو ۽ سندس ننڍڙو پٽ جابر بن عبدالله، اسيد بن حضير، ابي بن ڪعب، عبادہ بن صامت، ابو مسعود عقبه بن عمرو، ذڪوان بن عبد قيس زرقي، رافع بن مالڪ، قطبہ بن عامر، عتبہ بن عامر ۽ عويد بن ساعدہ شامل هئا<ref name=" ٺٽوي " />. ان زماني ۾ حج رجب جي مھيني ۾ ان ڪري ٿيندو ھو جو مشرڪن ۾ جھالت سبب نسي جو رواج ھو يعني ھو پنھنجي مرضيءَ موجب ڦيرڦار ڪري ان کي اڳي پوء ڪندا ھئا<ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال مصعب بن عمير کي مديني قرآن ۽ نماز پڙھائڻ لاء موڪليو ويو<ref name=" ٺٽوي" />. سن ۱۳ نبوي ۾ ذوالحج جي مھيني ۾ عقبه وٽ ٽين بيعت ڪئي وئي<ref name=" ٺٽوي " />. بيعت ڪندڙ جماعت ۾ ۷۳ مرد ۽ ۲ عورتون شامل هيون جن ۾ ابو رفاعہ رافع بن مالڪ عجلاني، ابو لبابه رفاعہ بن عبدالمنذر اوسي، ابو طلحه زيد بن سھل خزرجي، سعد بن ربيع خزرجي، عبدالله بن جبير، عبدالله بن رواحہ، عبدالله بن زيد حارثي، مشھور شاعر ڪعب بن مالڪ، معاذ بن جبل شامل هئا<ref name=" ٺٽوي " />. == مدني زندگي== ===يثرب ڏانھن ھجرت=== سن ۱ ھجري ۾ خميس ڏينهن ربيع الاول جو چنڊ ڏسي نبي ڪريم {{درود}} جن مڪي کان يثرب ڏانھن ھجرت شروع ڪئي. ان وقت ساڻس گڏ حضرت ابوبڪر صديق رضه ۽ ان جو غلام عامر بن فھيرہ ۽ ھڪ ٽيون شخص عبدالله بن اريقط ديلي پڻ گڏ ھيا<ref name=" ٺٽوي" /><ref name ="الھشام " > السيرة النبويه، ابن ھشام، جلد ۲, صه ۱۲۹ </ref><ref name =" البدايہ" > البدايہ والنھايہ، ابن ڪثير، جلد ۳, صه ۱۷۶ </ref><ref name ="سمھودي " > وفاءالوفا، علامه سمھودي، جلد ۱, صه ۲۳۸ </ref><ref name ="قتيبہ " > المعارف، ابن قتيبه، صه ۸۹</ref><ref name ="بڪري " > تاريخ الخميس، ديار بڪري، جلد ۱, صه ۳۲۴</ref>. ان وقت عبدالله بن اريقط غير مسلم ھيو<ref name=" ٺٽوي " />. ھي جابلو توڙي ميداني رستن جي وڏي ڄاڻ رکندڙ ھيو ۽ ھجرت وقت غار ثور لڳ ٻہ ڏاچين سميت اتي پھتو ھو ۽ کين ڳاڙهي سمنڊ واري غير معروف رستي کان يثرب وٺي آيو<ref name="علوي " />. ھجرت وقت پاڻ سڳورن {{درود}} جن دعا گھري تہ: {{quote|اللهم اعنى علیٰ هول الدنيا وعوآئق الدهر و مصآئب اللیالی والایام۔<br/> "اي منھنجا مالڪ، منھنجي مدد فرماءِ، دنيا جي مصيبتن کان، زماني جي رڪاوٽن کان ۽ رات ڏينھن جي گردشن کان" |<ref name=" ٺٽوي " /> <ref name ="حافظ ابن ڪثير " > البدايہ والنھايہ، حافظ ابن ڪثير، جلد ۳, صه ۱۷۶ ۽ ۱۷۷</ref>|}} غار ثور ۾ جمعي ، ڇنچر ۽ آچر واريون ٽي راتيون ترسيا<ref name=" ٺٽوي " /><ref name ="فتح باري " > فتح باري، حافظ ابن حجر عسقلاني، جلد ۷, صه ۱۶۸ </ref> ۽ پوءِ سومر واري رات چنڊ جي پنجين تاريخ ان غار مان نڪري پنڌ شروع ڪيو ۽ ربيع الاول جي ٻارھين تاريخ سومر ڏينھن ڪچڙي منجھند مھل مديني لڳ قبا ۾ داخل ٿيا جتي ڏھن راتين کان مٿي ترسيا ۽ مسجد قبا جوڙائي پوء جمعي جي ڏينهن ربيع الاول جي ۲۳ تاريخ تي مديني ۾ اندر داخل ٿيا<ref name="ٺٽوي " />. اھا اسلام جي پھرين مسجد ھئي<ref name=" علوي " />. ھڪ ٻي روايت مطابق ۱۲ ربيع الاول تي مديني ۾ داخل ٿيا<ref name=" ٺٽوي " />. حضرت علي ڪرم الله وجهه ھجرت ڪري قبا ۾ پھتا. قبا ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} جن حڪم ڏنو ته ھجرت واري ڏينھن کان اسلامي تاريخ جي شروعات ڪئي وڃي ۽ سال جو پھريون مھينو محرم مقرر ڪيو وڃي<ref name =" اسيرة" > السيرة النبويہ، ابن ڪثير، جلد ۲, صه ۲۸۸ </ref>. ===مديني ۾ آجيان ۽ مسجد نبوي جي قيام=== سن ۱ ھجري ۾ جمعي جي ڏينهن قبا کان مديني وڃڻ وقت ۲۳ ربيع الاول تي سالم بن عوف وارن جي ڳوٺ ۾ جمعي جي نماز پڙھي پوء مديني پھتا<ref name=" ٺٽوي " />. مديني ۾ مردن، عورتن ۽ ٻارن خوشي ۾ ٻاھر نڪري سندن آجيان ڪئي. پاڻ سڳورا {{درود}} ڏاچِي تي سوار ھيا. ھر قبيلي جي ماڻھن ڏاچِي جي مھار جھلي کين سندن مھمان ٿيڻ لاء عرض ڪري رھيا ھئا. پاڻ {{درود}} فرمايو تہ " توھان ڏاچِي کي ڇڏيو! ھوءَ الله جي امر سان ئي ويھندي"<ref name=" ٺٽوي " /><ref name =" سيرت ابن ھشام" > سيرت، ابن ھشام، جلد ۲, صه ۱۴۱ </ref>. ڏاچِي ابو ايوب انصاري جي گھر آڏو پھچي اتي ويھي رھي. پاڻ {{درود}} جن ابو ايوب انصاري جي گھر ست مھينا ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق ھڪ مھيني کان گھٽ ترسيا ۽ حجرن ۽ ڪمرن جي اڏاوت جو ڪم شروع ڪرايو پوء اتي منتقل ٿيا. جنھن بعد مسجد نبوي جو بنياد رکيو ويو<ref name=" ٺٽوي " />. [[File:Dalailkhayrat.jpg|220 px|thumb|پندرھين صدي ۾ مسجد نبوي جي ٺاھيل دستاويزي تصوير ]] ===مدني دؤر=== سن پھرين ھجري ۾ اذان ۽ اقامت جي شروعات ڪئي وئي<ref name="ٺٽوي " />. ساڳي سال عبدالله بن زبير قبا ۾ ڄائو جيڪو ھجرت ۾ ڄمندڙ پھريون ٻار ھيو<ref name=" ٺٽوي " />. ھڪ روايت مطابق ساڳي سال زڪوات فرض ڪئي وئي ۽ ٻي روايت مطابق ۲ ھجري ۾ رمضان جي روزن بعد فطري ادا ڪرڻ جو حڪم آيو جنھن بعد زڪوات کي فرض ڪيو ويو<ref name=" ٺٽوي " />. ۱ ھجري ۾ شوال جي مھيني دوران ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق ۲ ھجري ۾ بيبي عائشه رضه جي رخصتي ٿي<ref name="ٺٽوي " />. ۱ ھجري ۾ جڏهن نبي ڪريم {{درود}} جن ابو ايوب انصاري جي گھر پھتا ان وقت عبدالله بن سلام پنھنجي خاندان سميت اسلام ۾ داخل ٿيو. ساڳي سال يھودين جي بنو قريظه قبيلي جي عثمان بن اشھل قرظي جو کجين جي باغ ۾ نوڪري ڪندڙ سلمان فارسي رضه ۽ ڏھن سالن جو انس بن مالڪ انصاري خزرجي پڻ اسلام ۾ داخل ٿيا. پاڻ سڳورن {{درود}} جي نياڻي سيده رقيه رضه رمضان جي مھيني سن ۲ ھجري ۾ وفات ڪئي. سن ۲ ھجري ۾ بطن رابغ ۾ عبيدہ بن حارث جي اڳواڻي ۾ پاڻ سڳورن طرفان موڪليل جھادي مھم دوران بطن رابغ ۾ الله جي راھ ۾ پھريون تير سعد بن ابي وقاص ھلايو<ref name="ٺٽوي " /><ref name =" دنيہ" > المواھب اللدنيہ، قسطلاني، جلد ۲, صہ ۶۱</ref>. ساڳي سال قبلي جي تبديلي جو واقعو ٿيو جنھن تحت بيت المقدس جي جاء تي ڪعبة الله کي مسلمانن جو قبلو مقرر ڪيو ويو. اھو اڱاري جو ڏينهن ھيو ۽ پاڻ سڳورا {{درود}} جن بنو سلمه وارن جي مسجد ۾ ٻنپھرن جي نماز پڙھائي رھيا ھئا ۽ جڏھن پھريون ۲ رڪعتون پوريون ڪيائون تہ ان وچ ۾ حڪم نازل ٿيو<ref name ="طبري " > تاريخ طبري، جلد ۲, صه ۱۶۸</ref><ref name=" ٺٽوي " />. ۽ نماز دوران پاڻ سڳورن {{درود}} جن رخ ڦيرائي ڪعبي طرف ڪيو ۽ مقتدين بہ ان عمل کي ورجايو<ref name=" ٺٽوي " /> ۽ باقي ۲ رڪعتون ڪعبي طرف منھن ڪري پڙھيون ويون جنھن ڪري ان مسجد تي مسجد قبلتين جو نالو پئجي ويو. ساڳي سال پاڻ سڳورن {{درود}} جن عاشوري جي ڏينهن روزو رکيو ۽ ماڻھن کي فرمايو تہ روزو انھن تي واجب آهي<ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال يعني ۲ ھجري ۾ رمضان جا روزا فرض ڪيا ويا ۽ ساڳي سال نبي ڪريم {{درود}} جن تي صلوات پڙھڻ جو حڪم آيو<ref name="ٺٽوي " />. ھن سال فطري ادا ڪرڻ جو حڪم ۽ ٻنھي عيدن تي عيد نماز پڙهڻ جو حڪم پڻ نازل ٿيو. نبي ڪريم {{درود}} جن عيد الفطر جي پھرين نماز ۽ عيد الاضحي جي پھرين نماز پڻ ھن سال پڙھايون ۽ ساڳي سال قرباني ڪرڻ جو حڪم ڏنو ويو<ref name="ٺٽوي " />. جنگ بدر پڻ ساڳي سال يعني ۲ ھجري ۾ واقع ٿي. ساڳي سال عبدالله بن مسعود حبشه مان مديني موٽي آيو. ھن سال اسلامي تاريخ جو ڪنھن بہ سريا جي پھرين سپه سالار عبدالله بن جحش واري سريه ۾ مسلمانن ھٿان پھريون مشرڪ ماريو ويو جنھن جو نالو عمرو بن العلاء حضرمي ھيو ۽ ان سريا ۾ مشرڪن جا پھريون دفعو ٻہ ماڻھو قيدي ٿيا جن ۾ حڪم بن ڪيسان ۽ عثمان بن عبدالله شامل هئا <ref name=" ٺٽوي " />. ھن سال جنگ بدر لاء تياري دوران سعد بن عبادہ ھڪ زرہ '''ذات الفضول''' جي نالي سان نبي ڪريم {{درود}} جن جي حوالي ڪئي جيڪا سڄي ڄمار پاڻ سڳورن {{درود}} جن وٽ رھي<ref name=" ٺٽوي " />. آخري زماني ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} اھا زرہ 30 سير جون (barley) جي عيوض ابو شحم نالي يھودي وٽ گروي رکي ھئي، جيڪا سندن وصال بعد ابوبڪر صديق رضه اھو قرض ادا ڪري ڇڏائي<ref name=" ٺٽوي " />. غزوه بدر ۾ جڏھن مسلمان روحا ٽپي صفراء ويجھو پھتا تہ پاڻ سڳورن {{درود}} اصحابين سان مشورو ڪيو. جنگ دوران عڪاشہ بن محصن اسدي جي تلوار ٽٽي پئي ته پاڻ سڳورن {{درود}} جن ان کي کجي جي ھڪ ڳاني ڏئي ان جي مدد سان مقابلو ڪيو<ref name="ٺٽوي " />. ھن اھا ڳاني مرڻ گھڙي تائين پاڻ وٽ سنڀالي رکي ھئي. بدر جي جنگ ۾ عبدالله بن سھيل ڪافرن جو لشڪر ڇڏي مسلمان ٿي اسلامي لشڪر ۾ شامل ٿيو. ھن سال غنيمت جو مال مسلمانن لاء حلال ڪيو ويو. جنگ بدر ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن کي ذوالفقار نالي تلوار ھٿ آئي جيڪا مشرڪن مان عاص بن منبه يا ھڪ ٻي روايت مطابق نبيه بن حجاج جي ملڪيت ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. اھي ٻئي غزوہ بدر ۾ مارجي ويا هئا. ھڪ روايت مطابق بعد ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} جن اھا تلوار حضرت علي ڪرم الله وجهه کي عطا ڪئي ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. غزوه بدر ۾ ۱۴ مسلمان شھيد ٿيا جن ۾ ۶ مھاجر ۽ ۸ انصار ھيا. ابو جھل، عتبہ بن ربيعه، شيبه بن ربيعه، اميہ بن خلف، ۽ وليد بن عتبہ سميت ۷۰ ڄڻا ھن جنگ ۾ مارجي ويا. ابو جھل زخمي ٿيل پوئين پساهن ۾ ھيو عبدالله بن مسعود تلوار سان سر قلم ڪيو<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۲ ھجري ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن حضرت علي ڪرم الله وجهه جي ڪنيت ابو تراب تجويز ڪئي<ref name=" ٺٽوي " />. غزوه بدر کان پوءِ ساڳي سال ابو لهب عدسہ نالي ھڪ موذي ۽ وچڙندڙ چمڙي جي بيماري ۾ فوت ٿي ويو<ref name ="الھدہ " > سبل الھدہ والرشاد، شامي، صہ ۶۷ </ref><ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال پاڻ سڳورن {{درود}} پنھنجي نياڻي سيدہ فاطمه الزهراء رضه جو نڪاح حضرت علي ڪرم الله وجهه سان ڪرايو. سن ۳ ھجري ۾ شعبان جي مھيني ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن جو بيبي حفصه بنت عمر سان نڪاح ٿيو. ساڳي سال رمضان جي مھيني ۾ سندن نڪاح بيبي زينب بنت خزيمه ھلاليه سان ٿيو. ھن سال پاڻ سڳورن {{درود}} جن جو ڏھوٽو عبدالله بن عثمان بن عفان وفات ڪري ويو<ref name="ٺٽوي " />. ربيع الاول جي مھيني ۾ ساڳي سال سندن نياڻي سيدہ ام ڪلثوم جو نڪاح عثمان بن عفان رضه سان ٿيو ۽ ساڳي سال امام حسن رضه جو جنم ٿيو. ان جو نالو والدين حرب رکيو پر نبي ڪريم {{درود}} جن کيس حسن جو نالو ڏنو<ref name=" علوي" />. شبر، شبير ۽ مشبر ھارون نبي جي پٽن جا نالا ھيا جيڪي عبراني زبان جا لفظ ھيا انھن جو عربي بدل حسن ، حسين ۽ محسن ھيا<ref name="علوي " />. سن ۳ ھجري ۾ ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق ۴ ھجري ۾ شراب کي حرام ڪيو ويو<ref name=" طبري " />. ساڳي سال شوال جي مھيني ۾ غزوه احد وارو واقعو پيش آيو جنھن ۾ ۷۰ اصحابي شھيد ٿيا جن ۾ حمزہ رضه، مصعب بن عمير رضه ، عبدالله بن جحش رضه پڻ شامل هئا<ref name="ٺٽوي " />. غزوه احد ۾ عتبه بن ابي وقاص پاڻ سڳورن {{درود}} کي پٿر ھيون جنھن سان اڳين ڏندن مان ساڄي پاسي ھيٺيون ڏند مبارڪ شھيد ٿيو<ref name="ٺٽوي " />. ===ميثاق مدينه=== ===رياست جو قيام=== == غزوات== الله جي راھ ۾ اھا جنگ يا جنگي مھم يا جھادي مھم جنھن ۾ رسول الله {{درود}} جن شرڪت ڪئي ان کي غزوہ سڏيو ويندو آهي. زيد بن ارقم غزوات جو ڪل تعداد ۱۹, جابر بن عبدالله وري ۲۱ ٻڌايو آھي<ref name="علوي " />. موسیٰ بن عقبه، ابن اسحاق، واقدي، ابن سعد، قسطلاني، ابن جوزي ۽ دمياطي انھن جو تعداد ۲۷ ۽ علامه ابو عبدالله شامي پنھنجي ڪتاب ''سبل الھدیٰ والرشاد'' ۾ تعداد ۲۸ ڄاڻايو آهي<ref name=" علوي " /> جن ۾ [[ودان]] جي مقام تي [[غزوه ابوآء]] يا غزوه ودان (۱۱ صفر ۲ ھجري)، [[بواط]] جي مقام تي [[غزوه بواط]] (ربيع الاول ۲ ھجري)، [[بدر]] جي مقام تي [[غزوه سفوان]] يا غزوه بدر اولا ( ربيع الاول ۲ ھجري)، [[عشيره]] جي مقام تي [[غزوه عشيره]] ( جمادالاول ۲ ھجري)، بدر جي مقام تي [[غزوه بدر]] ( ۱۷ رمضان ۲ ھجري)، [[قرقرة الڪدر]] جي مقام تي [[غزوه قرقرة الڪدر]] يا غزوہ بني سليم (شوال ۲ ھجري)، [[عريض]] جي مقام تي [[غزوه سويق]] (۵ ذوالحج ھجري)، [[نجد]] جي مقام تي [[غزوه ذي امر]] يا غزوہ غطفان (محرم ۳ ھجري)، [[بحران جو مقام|بحران جي مقام]] تي [[غزوه فرع]] (ربيع الاول ۳ ھجري)، [[مدينه منوره ]] جي مقام تي [[غزوه بنو قينقاع]] (جماد الاول يا شوال ۳ ھجري)، [[احد جبل|جبل احد]] جي مقام تي [[غزوه احد]] ( شوال ۳ ھجري)، [[حمراء الاسد ]] جي مقام تي [[غزوه حمراء الاسد]] (۱۷ شوال ۳ ھجري)، عاليه جي مقام تي [[غزوه بنو نضير]] (ربيع الاول ۴ ھجري)، بدر جي مقام تي [[غزوه بدرالآخيرہ]] يا بدراموعد (شعبان ۴ ھجري)، [[دومة الجندل]] جي مقام تي [[غزوه دومة الجندل]] (ربيع الاول ۵ ھجري)، [[مريسيع]] جي مقام تي [[غزوه بنو مصطلق]] يا غزوه مريسيع (شعبان ۵ ھجري)، مدينه منوره جي مقام تي [[غزوه خندق]] (شوال ۵ ھجري)، [[غران]] جي مقام تي [[غزوه بنو قريظه]] (ذوالقعد ۵ ھجري)، [[نجران]] جي مقام تي [[غزوه بنو لحيان]] (رجب 6 ھجري)، [[حديبيه]] جي مقام تي [[غزوه حديبيه]] (ذوالقعد 6 ھجري)، [[ذي قرد]] جي مقام تي [[غزوہ ذي قرد]] ( ذوالحج 6 ھجري)، [[خيبر]] جي مقام تي [[غزوہ خيبر]] ( محرم ۷ ھجري), [[واديء القریٰ]] جي مقام تي [[غزوہ واديءِ القریٰ]] ( صفر ۷ ھجري)، نجد جي مقام تي [[غزوہ ذات الرقاع]] يا غزوہ محارب و بني ثعبله ( ۱۰ ربيع الاول ۷ ھجري), مڪي شريف جي مقام تي غزوہ [[فتح مڪه]] (۱۰ رمضان ۸ ھجري), [[حنين]] جي مقام تي [[غزوہ حنين]] ( 6 شوال ۸ ھجري), [[طائف]] جي مقام تي [[غزوہ طائف]] ( شوال ۸ ھجري), [[تبوڪ]] جي مقام تي [[غزوہ تبوڪ]] ( رجب ۹ ھجري). جيڪي لشڪر رسول الله {{درود}} جن اصحابين جي اڳواڻي ۾ جھاد لاء روانا ڪيا پر پاڻ شرڪت نہ ڪئي ان جنگي مھم کي سرايا يا بعوث سڏيندا آهن. اھڙين جنگي مھمن جو تعداد اٽڪل ۷۹ ھيو. ==صلح حديبيه== == خيبر جي فتح== == مڪي جي فتح== ==طائف جي فتح== == سندس آخري وقت ۽ وڇوڙو == == نور ۽ بشر وارو معاملو == == رھڻي ڪھڻي== == بحيثت امي== == امت == [[فائل:Muhammad2.svg|thumb|left|upright=1]] == سندس عمرا ۽ حج== == حجت الوداع جو خطبو== == سندس ڇڏيل ورثو== ==روضو مبارڪ== == توھين رسالت جا واقعا ۽ قانون== ==سيرت تي لکيل مستند ڪتاب== ===حديثن وارا مستند ڪتاب=== ==حضرت محمد صه ۽ مغربي فلاسافر== [[فائل:Muhammad Seal.svg|thumb|left|upright=0.8|حضرت محمد {{درود}} جي مھر جيڪا منڊي ۾ جڙيل ھئي ۽ سرڪاري خط و ڪتابت ۾ استعمال ڪئي ويندي ھئي]] ” پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي باري ۾ گوئٽي هڪ ڊگهو نظم لکيو جيڪو '''Mahomet's Gesang''' جي نالي سان مشهور آهي. ان نظم ۾ گوئٽي پاڻ سڳورن {{درود}} جي چهري جي هڪ محبت ڀري تصوير چٽي آهي هن نظم آخر ۾ گوئٽي لکيو آهي ته: ”پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي چهري مبارڪ تي نظر پوڻ سان انسان سندن مفتون ٿي پوندو.“ جرمن فيلسوف لائبنز (Leibniz) (1646-1716ع) متعلق پروفيسر اشپيز لکيو آهي ته پاڻ سڳورن {{درود}} جن کي ’دين الفطرت‘ جو باني سمجهندو هو.<ref>ڊاڪٽر قاضي نبي بخش؛ رسالو:مهراڻ؛ ڇپيندڙ:سنڌي ادبي بورڊ؛ 1962ع</ref> ==درود ۽ صلوات== [[فائل:Salavat of the prophet.png|thumb|left|upright=1.5|صلوات]] ==حوالا== {{حوالا}} [[زمرو:اسلام]] [[زمرو:محمد|*]] 0szm5rarjfajqq64er8r67iu93hiw23 240105 240104 2022-08-03T19:27:14Z Intisar Ali 8681 wikitext text/x-wiki {{Wikify}} {{Infobox person | honorific_prefix = ابوالقاسم | name = '''<span style='color: Green'>مُحَمَّدٌ</span>''' <!-- include middle initial, if not specified in birth_name --> | honorific_suffix = صلي الله عليه وآله وسلم | image =Dark vignette Al-Masjid AL-Nabawi Door800x600x300.jpg | image_size = 300px | alt = | caption = سندن نالو خوش خطاطي ۾ لکيل | native_name = ابوالقاسم | native_name_lang = عربي | birth_name = <!-- only use if different from name above --> | birth_date = {{birth date |570|04|20}} | birth_place = مڪو | baptised = <!-- will not display if birth_date is entered --> | disappeared_date = <!-- {{disappeared date and age|YYYY|MM|DD|YYYY|MM|DD}} (disappeared date then birth date) --> | disappeared_place = | disappeared_status = | death_date = {{death date and age|632|06|08|570|04|20}} | death_place = مدينو | death_cause = سخت بخار | body_discovered = | resting_place = مسجد نبوي، مدينو منور | resting_place_coordinates = <!-- {{coord|LAT|LONG|type:landmark|display=inline}} --> | monuments = مسجد نبوي | residence = مڪو پوء مدہنو | nationality = عرب | other_names = 99 نالا: مجتبیٰ، مصطفیٰ، بشیر، نذیر، احمد وغیرہ | ethnicity = <!-- Ethnicity should be supported with a citation from a reliable source --> | citizenship = حجاز | education = اُمِي | alma_mater = | occupation = واپار ، حاڪم ، قاضي، فوجي ڪمانڊر، معلم | years_active = | era = | employer = | organization = | agent = | known_for = اسلام جو پيغمبر | notable_works = *خدا جو ڏنل قرآن پھچائڻ * مديني جي رياست جو بنياد وجھندڙ * مسجد نبوي جو معمار *اسلام جي تعليم ڏنائين * حديث | style = | home_town = مڪو | salary = | net_worth = <!-- Net worth should be supported with a citation from a reliable source --> | height = <!-- "X cm", "X m" or "X ft Y in" plus optional reference (conversions are automatic) --> | weight = <!-- "X kg", "X lb" or "X st Y lb" plus optional reference (conversions are automatic) --> | television = | title = | term = | predecessor = عيسيٰ مسيح | successor = ڪو بہ نہ | party = | movement = | opponents = عربستان جا مشرڪ ۽ يھودي | boards = | religion = <!-- Religion should be supported with a citation from a reliable source --> | denomination = <!-- Denomination should be supported with a citation from a reliable source --> | criminal_charge = <!-- Criminality parameters should be supported with citations from reliable sources --> | criminal_penalty = | criminal_status = | spouse =* خديجه بنت خويلد (595–619) *سوده بنت زمعه (619–632) *حفصه بنت عمر (624–632) *جويريه بنت حارث (628–632) *عائشه (619–632) *زينب بنت جحش (627–632) *صفيه بنت حيي (629–632) *زينب بنت خزيمه (625–627) *ام سلمه (629–632) *ام حبيبه (628–632) *ريحانه بنت زيد (629–631) *ماريه قبطيه (630–632) *ميمونه بنت حارث (630–632) | partner = <!-- (unmarried long-term partner) --> | children = *عبد الله بن محمد، *قاسم بن محمد، *ابراهيم بن محمد، *زينب بنت محمد، *رقيه بنت محمد، *ام ڪلثوم بنت محمد، *فاطمه زهرا رضہ | parents = *عبد الله بن عبد المطلب * آمنہ بنت وھب | relatives = * عبدالمطلب (ڏاڏو) *ابوطالب (چاچو) * حمزہ (چاچو)رضہ *ابو لھب (چاچو) *علي رضہ (ڀائٽو، ۽ ڄاٽو) *عباس رضه (،چاچو) * ابو بڪر رضہ (سھرو) * عمر فاروق رضه (سھرو) *ابوسفيان (سھرو) | callsign = | awards = رحمته العالمين | module = آخري نبي | module2 = | module3 = | module4 = | module5 = | module6 = | signature =Muhammad Seal.svg | signature_alt = | signature_size = 50px | website = <!-- {{URL|example.com}} --> | footnotes = }} <br/> '''حضرت مُحَمَّد''' {{درود}} {{ٻيا نالا|انگريزي= '''Hazrat Muhammad '''pbuh}}(اپریل570ع - جون 632ع) مسلمانن جي عقيدي مطابق الله سبحان و تعالیٰ جو آخري نبي ۽ رسول ھيو جنھن تي [[آسماني ڪتابن جا نالا|آسماني ڪتاب]] [[قرآن| قرآن مجيد]] نازل ٿيو. 40 سالن جي عمر ۾ [[عربستان]] جي شھر [[مڪو| مڪي]] ۾ نبوت جو اظھار ڪندي اسلام جي توحيد واري عقيدي جي تبليغ جو آغاز ڪيو. سندس ڏنل تعليم عربن جي ان خطي ۾ ھڪ زبردست انقلاب برپا ڪيو. قرآن مجيد ۾ سندس زندگي مبارڪ کي '''اسوه''' سڏيو ويو آهي<ref name =" علوي" > بذل القوۃ فی حوادث سنی النبوۃ (سيرت هاشمي)، از: امام العصر مخدوم محمد ھاشم محدث ٺٽوي، ترجمو: پروفيسر اسرار احمد علوي، مھراڻ اڪيڊمي شڪارپور، ڇاپو ٻيو جولائي 2004ع ۾ لکيل مترجم جو نوٽ: تقديم </ref>. سورة الاحزاب جي آيت 21 ۾ فرمان آھي ته:'''لقد کان لکم فی رسول اللہ اسوۃ حسنہ''': ترجمو: "بيشڪ اوھان جي لاء خدا جي رسول {{درود}} جي ذات ۾ ھڪ بھترين نمونو آھي." لفظ اسوة جي عام معنیٰ طريقو يا نمونو آھي<ref name=" علوي " />. اسوہ انسان جي ان حالت کي چيو ويندو آهي جيڪا ھو ڪنھن ٻئي انسان جي پيروي ڪندي اختيار ڪري<ref name ="راغب " > مفردات الفاظ القرآن, از: ابو القاسم راغب اصفھانی صہ ۱۴۰ </ref>. اسلامي عقيدي مطابق محمد رسول الله {{درود}} جن جي اطاعت مسلمانن جي ايمان جو لازمي جز ۽ فرض آهي ۽ ان جي اطاعت کي قرآن مجيد ۾ الله جي اطاعت جي مثل سڏيو ويو آهي. سورة النساء جي آيت ۶۴ ۾ قرآن فرمائي ٿو ته: ''' وما ارسلنا من رسول الا لیطاع باذن اللّٰہ''': ترجمو: "۽ اسان موڪليا جيڪي رسول تہ انھن جي پيروي ڪئي وڃي، الله جي حڪم سان". دين جي عالمن ۽ قرآن جي شارحن جو اھو عقيدو آهي ته قرآن ھڪ تحريري دستور آھي جنھن جي عملي صورت سرور ڪونين {{درود}} جن جي ذات آھي، جن جو ڪوبه قول ۽ فعل حڪم خداوندئ کان وار برابر بہ ھيڏي ھوڏي ھٽيل نه آهي<ref name=" علوي " />. ايليا (بيت المقدس) ۾ ھجرت جي پنجين سال [[ھرقل|ھرقل اعظم]] (Hercules) جي درٻار ۾ سندس بدترين دشمن [[ابوسفيان]] پڇا ڪرڻ تي ٻڌايو ھو تہ "نبوت کان اڳ بہ اوھان {{ درود}} ڪڏهن ڪوڙ نہ ڳالھايو آھي"<ref name=" علوي " />. پاڻ ڪريمن پنھنجي بيمثال ڪردار وسيلي ڪٺور قلبن کي نرم ڪري انھن جو تزڪيو ڪيو<ref name=" علوي " />. سندن ھر عمل جي تقليد کي اسلامي دين ۾ سنت جو مقام حاصل آهي<ref name="علوي " />. مولانا ابوالڪلام آزاد مطابق:"قرآن ۽ نبي سائين {{درود}} جن جي زندگي ساڳي شئي آھي، قرآن متن آھي تہ سيرة ان جي تشريح ۽ قرآن علم آھي تہ سيرة ان جو عمل. ان ڪري انسانيت جي سمورن اھنجن ۽ آزارن جو علاج ان سيرت جي مطالعي ۾ ئي ملي سگھندو"<ref name ="آزاد " > سیرۃ کے عملی پہلو (اردو) ، از: مولانا ابوالڪلام آزاد، صہ ۹</ref>. == قبيلو ۽ گھراڻو == حضرت محمد {{درود}} جو قبيلو [[قريش]] ۽ گھراڻو [[بنو هاشم]] ھيا جيڪي حضرت ابراهيم جي بيبي ھاجرہ {{ٻيا نالا|عبراني= ''' Hagar '''}} مان وڏي پٽ حضرت اسماعيل جي اولاد مان ھيا. حضرت [[ابراهيم]] پنھنجي وڏي پٽ حضرت [[اسماعيل]] ۽ سندس ماء کي مڪي جي ويران وادي ۾ رھايو جتي ٻنھي پيء ۽ پٽ گڏجي [[ڪعبو]] تعمير ڪيو. ان ويراني ۾ [[زمزم]] جي چشمي جي برآمد ٿيڻ سان جرھوم جي قبيلو سندن مرضي سان اتي آباد ٿيو ۽ اڳتي هلي اسماعيل جي شادي ٿي ۽ کيس ٻارھن پٽ ڄاوا جن مان وڏي پٽ جو نالو قدار ھيو. آھستي آھستي اسماعيلين جو تعداد وڌندو ويو.<ref name ="سعيد" >The Life of Muhammad, the Prophet , by:Syed Saeed Akhtar Rizvi, page ،9,7,8,6,</ref> بائيبل مطابق خدا جو واعدو ٿيل ھيو تہ اسماعيل جي اولاد کي تيزي سان وڌائيندو <ref>{Genesis 21:13}</ref> اھي پوري حجاز ۾ ڦھلجي ويا. عیسیٰ مسیح جي پيدائش کان 200 سال اڳ قدار جي اولاد مان عدنان مشھوري ماڻي ٻنھي جي وچ واري شجري جي اڃان ڪا پڪ نہ ٿي سگھي آھي ڇو تہ عربن گھڻا شجرا بيان ڪيا آهن.محمد صہ انھن شجرن تي تبصرو ڪندي فرمايو ھيو تہ {{quote|جڏهن منھجو شجرو عدنان تائين پھچي تہ بس ڪريو|محمد صہ<ref name = " سعيد"/>|}} ٽين صدي عيسويءَ ۾ عدنان جي اولاد مان ھڪ سردار ٿيو جنھن جو نالو فاھر ھيو جنھن لاء خيال آهي تہ ان کي [[قريش]] سڏيندا ھيا ڪن جو وري خيال آھي تہ فاھر جي پنجين پيڙهيءَ ۾ پنجين صدي عيسويءَ ۾ [[قصي بن ڪلاب]] بن مرہ بن لوئي، بن غالب بن فاھر نالي ھڪ طاقتور شخص مشھور ٿيو جنھن کي قريش سڏيندا ھيا ء ان جي اولاد [[قريشي]] سڏبا ھيا. علامہ شبلي نعماني، علامہ طبري مطابق قصي ئي پھريون شخص ھيو جنھن کي قريش سڏيو ويو. قصي سڀني اسماعلين کي گڏ ڪري قائل ڪيو تہ خانہ بدوشي ترڪ ڪري ڪعبي جي چؤطرف مستقل رھائش اختيار ڪن. قصي ڪعبي جي نگران خزاہ قبيلي جي ھليل نالي ھڪ شخص جي نياڻي سان شادي ڪئي ۽ ھليل جي وصيت ذريعي ڪعبي جي نگراني جي ذميداري قصي جي حوالي ٿي جنھن کوڙ ادارن کي قائم ڪيو جن ۾ دارالندواہ (گڏجاڻي واري جاء) شامل ھئي جتي ويھي جنگ ۽ امن سميت اھم معاملن جا فيصلا ، شادين جا اجتماع ٿيندا هئا. قافلن جي روانگي پن ٿيندي هئي.ھن سقايہ ( حاجين کي پاڻي فراهم ڪرڻ جو بندوبست)، رفادہ ( حاجين کي کاڌخوراڪ فراھم ڪرڻ جو بندوبست) پڻ قائم ڪيا<ref name = "سعيد "/> ھن حاجين جو مشاعرالحرم ۾ رات ٽڪائڻ جو بندوبست ء پوري واديءَ کي بتين سان منور ڪري کين سھولتن فراھم ڪرڻ جي شروعات ڪئي. زمزم جو چشمو صديون پھرين لٽجي ويو ھو ھن ان کي ڳولي پھريون دفعو کوھ کوٽايو ۽ پاڻي جي بحالي ٿي. ھن ڪعبي جي ٻيھر تعمير ڪرائي. ھن جي وفات بعد ماڻھو حاجون (موجوده جنت المولا واري قبرستان) ۾ سندس قبر جي زيارت لاءِ ويندا ھئا. ھن کي ڪعبي جون ڇھ ذميداريون ھيون جيڪي ھن پنھنجي وفات کان اڳ پنھنجي وڏي پٽ عبدالدار کي سونپيون. قصي کي پنج پٽ ء ھڪ ڌيءُ ھئي. سندس ٻئي پٽ مغيرہ کي عبداالمناف سڏيندا ھيا، جيڪو قبيلن ۾ معتبر ۽ قائدانہ صلاحيتن وارو ليکيو ويو. عبدالمناف کي ڇھ پٽ ٿيا جن ۾ ھاشم، مطلب، عبد شمس ۽ نوفل مشھور ٿيا. عبدالدار ۽ عبداالمناف جي وفات کان پوءِ ڪعبي جي ذميداري سنڀالڻ ۾ سندن اولاد ۾ تڪرار شروع ٿيو پر پوء ٺاھ ٿي وين. اھو طئي ٿيو تہ پاڻي پيارڻ ، کاڌ خوراڪ فراھم ڪرڻ ۽ جنگ ۾ قيادت جي ذميداري عبداالمناف جي اولاد ڏي منتقل ٿي. ليوا ۽ حجابہ جي ذميداري عبدالدار جي اولاد کي ملي باقي دارالندواہ جي سربراهي ٻنھي جي خاندانن ۾ رھي. انھن مان ھاشم گھڻو نالو ڪڍيو جنھن کي کاڌي کارائڻ جي ذميداري ملي. ھڪ ڀيري مڪي ۾ وڏو ڏڪار آيو تہ ھاشم پنھنجي سموري دولت کڻي شام ويو اتان اٽو ۽ سڪل ماني خريد ڪري مڪي آيو ۽ روزانو اٺن کي ڪھي انھن مان ٻوڙ ٺاھي ماني جا ٽڪرا ان ۾ ملائي سموري قبيلي کي گھرائي کارائيندو هو ڏڪار جي خاتمي تائين ھن قبيلي جي مدد جاري رکي کوڙ ماڻھن کي مرڻ کان بچائي ورتو.ان خدمت جي بدلي ئي کيس ھاشم جو نالو مليو جنھن جي معني ( مانيءَ کي ) ٽڪر ڪندڙ آھي. ھاشم جو اصل نالو امر{{ٻيا نالا|انگريزي=Amr}} ھيو. ھاشم مڪي جي واپاري قافلن جو بنياد وجھندڙ پڻ ھيو. ھن باظنتيني شھنشاھ کان حڪمنامو حاصل ڪيو جنھن تحت قريش قبيلي کي ھر قسم جي ٽئڪس ۽ ڊيوٽي کان آزاد ڪري انھن جي ڪنٽرول وارن ملڪن ۾ آزاد اچ وڃ جي اجازت ڏنل ھئي<ref name = " سعيد "/> ھن اھا ساڳي سھولت ايٿوپيا جي بادشاھ کان پڻ حاصل ڪئي ۽ ان وقت يمن ايٿوپيا جو حصو ھيو.اھڙي طرح قريش جا واپاري قافلا يمن کان شام ۽ بازنظيني شھر انقرہ تائين وڃڻ شروع ٿيا.<ref name = "سعيد "/> ھاشم جڏهن 25 سالن جو ھيو تہ سن 488 عيسويءَ ۾ فلسطين جي غزہ واري ھنڌ وفات ڪري ويو ۽ کيس اتي ئي دفن ڪيو ويو. اھا جاء غزہ ھاشم يا ھاشم جي غزہ سڏجڻ شروع ٿي وئي. ھن يثرب جي عدي بنو نجار قبيلي جي سلمیٰ بنت امر سان پرڻو ڪيو جنھن مان عبدالمطلب پيدا ٿيو جيڪو اڃان ننڍڙو ھيو تہ ھاشم وفات ڪري ويو.ان کان سواءِ ھاشم کي چار ٻيا پٽ پڻ ھيا جن ۾ اسد، نضلا، سئفي ۽ ابو سئفي شامل ھيا جن مان پوين ٽن کي اولاد ڪانہ ٿي باقي اسد کي [[فاطمه بنت اسد]] نالي نياڻي ڄائي جيڪا علي رضہ بن ابي طالب جي ماء ھئي. ھاشم جو اھڙي طرح نسل عبدالمطلب مان اڳتي ھليو<ref name = " سعيد"/>. عبدالمطلب يثرب ۾ پنھنجي ناني جي گھر ۾ پيدا ٿيو. ھاشم جي وفات بعد سندس ڀاء مطلب خاندان جو وڏو بڻيو جيڪو پنھنجي ننڍي ڀائٽي عبدالمطلب بن ھاشم کي مڪي وٺي آيو جڏھن مطلب اٺ تي مڪي ۾ داخل ٿيو تہ ماڻھن ڇوڪري کي مطلب جو غلام سمجھي عبدالمطلب چوڻ شروع ڪيو ۽ مطلب وضاحت ڪندو رھيو تہ اھو سندس ڀائٽيو آھي پر ھاشم جي ان پٽ تي عبدالمطلب نالو پئجي ويو<ref name = " سعيد "/>. عبدالمطلب جو اصل نالو شعيبت الحمد ھيو. مطلبجي وفات بعد سقايہ ۽ رفادہ جي ذميداري عبدالمطلب جي حصي ۾ آئي. ھن 82 سالن تائين عمر ماڻي ۽ پوئين وقت ھن کي مڪي جي سربراھ جو خطاب پڻ مليو<ref name = " سعيد"/> ==والدين== ==جنم== [[File:Muhammad With Heart Circle.gif|thumb|محمد دل جي سرڪل سان]] == ننڍپڻ== يارھن ورھين جي عمر ۾ چاچي حضرت ابوطالب سان گڏ واپار سانگي شام ويا هئا ۽ اتي بحيرا نالي ھڪ عيسائي راھب سندس نبوت جي تصديق ڪئي ۽ ان وقت حضرت ابوبڪر صديق پڻ ساڻن گڏ ھيو هئي<ref name=" ٺٽوي" />. == زالون ۽ اولاد == ===بيبي خديجه رضه=== 25 سالن جي ڄمار ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي پھرين شادي [[بنو اسد]] گھراڻي جي [[خويلد بن اسد]] ۽ [[فاطمه بنت زائدہ]] جي نياڻي 40 سالا حضرت خديجة الڪبریٰ رضه سان 695 ۾ ٿي جيڪا بيواہ ھئي ۽ سندس اھا ٽين شادي ھئي<ref name=" علوي " />. بيبي سانئڻ جو پھريون نڪاح [[ھند بن زرارہ]] سان ٿيو جنھن مان کيس ھڪ نياڻي ۽ ٻہ پٽ ٿيا جيڪو پوء گذاري ويو. سندس ٻيون نڪاح [[عتيق بن عائذ]] سان ڪرايو ويو جنھن مان کيس ھڪ نياڻي ھند جي نالي سان ھئي پر ڪجھ وقت کان پوءِ عتيق پڻ گذاري ويو<ref name=" علوي " />. جڏھن 35 سالن جي ٿي تہ سندس والد خويلد پڻ گذاري ويو<ref name="علوي " />. پاڻ مالدار عورت ھئي ۽ سندس ڪاروباري قافلا [[عراق]]، [[شام]] ۽ [[فلسطين]] تائين ويندا ھيا. سندس ھڪ غلام [[ميسرہ]] ايماندار ھيو جيڪو سندس ڪاروبار جو جنرل مينيجر ھيو<ref name=" علوي" />. پاڻ سڳورن {{درود}} جن ان وقت ايمانداري ۾ وڏي شھرت حاصل ڪئي هئي ۽ ميسرہ ذريعي بيبي سانئڻ وٽ اھڙو احوال پھتل ھو ۽ ان کين سندس ڪاروبار ۾ شامل ٿيڻ جي پيشڪش ڪئي جيڪا پاڻ سڳورن {{درود}} قبول ڪئي ۽ ان جي تجارتي قافلي سان شام ويا جنھن بعد بيبي سانئڻ کين شادي جو پيغام موڪليو<ref name=" علوي " />. شادي ۲۵ صفر تي ٿي جنھن ۾ حضرت ابو طالب ، حضرت حمزہ رضه، بيبي صاحبه جو چاچو [[عمرو بن اسد]]، سؤٽ [[ورقه بن نوفل]] پڻ شامل ٿيا<ref name=" علوي " />. حق مھر ساڍا ٻارھن [[اوقيه]] سون مقرر ڪيو ويو جنھن جي قيمت ۵۰۰ درھم ھئي<ref name=" علوي" />. ھڪ روايت مطابق حق مھر ۲۰ وٽ ٻڌايو ويو آهي<ref name=" علوي " />. نڪاح جو خطبو سيدنا [[ابو طالب]] پڙھيو. اھو خطبو يعقوبي ، شامي ، قسطلاني ، ۽ علامه عامري پنھنجي ڪتابن ۾ نقل ڪيو آهي<ref name=" علوي " />. نڪاح بعد پاڻ سڳورن {{درود}} ھڪ اٺ ذبح ڪرائي مھمانن جي دعوت ڪئي. بيبي سانئڻ زندگي جا 25 سال پاڻ سڳورن {{درود}} سان گذاريا<ref name=" علوي " />. سندس حياتيءَ ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} ٻي ڪا شادي نہ ڪئي<ref name=" علوي " />. پاڻ سڳورن {{درود}} جي پٽ ابراھيم کان سواءِ سموري اولاد بيبي سانئڻ مان ٿي ۽ سڀ سواء بيبي فاطمه الزهراء رضه جي سندن حياتي مبارڪ دوران وفات ڪري ويا<ref name=" علوي " />. [[فائل:The altar of prayer of the Prophet in the demolished house of Khadijeh 01.jpg|thumb|left|upright=0.8|بيبي خديجہ جي مڪي ۾ ڊاٿل گھر اندر اھا جاء جتي حضرت محمد{{درود}} ساڻس شادي کان پوء رھائش دوران عبادت ڪندو ھو]] نبي ڪريم {{درود}} کي چار نياڻيون ھيون جن مان وڏي سيدہ زينب ، ٻيون نمبر سيدہ رقيه ، ٽيون نمبر سيدہ ام ڪلثوم ۽ چوٿون نمبر آخري نياڻي سيده فاطمه الزهراء ھئي<ref name=" علوي " />. چئني مديني ھجرت ڪئي ۽ اتي وفات ڪيائون ۽ چارئي جنت البقيع ۾ دفن ٿيل آھن<ref name=" علوي " />. سيده زينب رضه 30 ميلادي ڌاري مڪي ۾ ڄائي ۽ سن ۸ ھجري ۾ مديني ۾ وفات ڪئي. سندس نڪاح بعثت کان اڳ پنھنجي ماسات ابوالعاص بن ربيع قرشي سان ڪرايو ويو جيڪو بيبي خديجه جي ڀيڻ ھند بنت خويلد جو پٽ ھيو ۽ سندس اصل نالو لقيط ھو<ref name=" علوي " />. ڪجھ رويتن مطابق سندس نالو ھشيم ۽ مھشم ھيو. پاڻ سڳورن {{درود}} جي ھجرت وقت اھي طائف ۾ رھندا ھئا. بدر جي جنگ بعد پاڻ سڳورن {{درود}} کيس مديني گھرايو ۽ بعد ۾ ابوالعاص جڏهن اسلام قبول ڪيو تہ اھو پڻ مديني ۾ آيو. سيده زينب کي ھڪ پٽ علي ۽ ھڪ نياڻي امامه ٿيا<ref name=" علوي" />. علي ننڍپڻ ۾ ئي فوت ٿي ويو. امامه جي پرورش بعد ۾ ابوالعاص جي ماروٽ حضرت زبير بن عوام ڪئي جنهن بيبي فاطمه الزهراء جي وفات بعد امامه جو نڪاح حضرت علي ڪرم الله وجهه سان ڪرايو<ref name=" علوي " />. [[فائل:The altar of prayer of the Prophet in the demolished house of Khadijeh.jpg|thumb|left|upright=0.8|بيبي خديجہ جي سعودي حڪومت پاران ڊاٿل گھر ۾ محراب جو ھڪ ٻيو منظر جتي پاڻ سڳورو عبادت ڪندو ھو]] سيده رقيه رضه ۳۳ ميلادي ڌاري ڄائي ۽ ان جو نڪاح حضرت عثمان غني رضه سان ڪرايو ويو. نبوت جي پنجين سال مڙس سان گڏ حبشه ھجرت ڪئي جتي ست سال رھيا اتي کيس ھڪ پٽ عبدالله نالي ڄائو. مڪي واپسي بعد مديني ڏانهن ھجرت ڪئي. بدر جي جنگ وقت بيمار ٿي پئي ۽ اٽڪل ۲۰ ڏينھن بعد وفات ڪري وئي. ان جي بيماري سبب نبي ڪريم {{درود}} جن حضرت [[عثمان غني]] رضه ۽ حضرت اسامه بن زيد رضه کي مديني ڇڏي ويا ھئا. جنگ جي فتح جي خبر جڏهن مديني پھتي تہ بيبي سانئڻ جي تدفين ٿي رھي ھئي<ref name=" علوي " />. سندس پٽ عبدالله پڻ ننڍپڻ ۾ گذاري ويو<ref name=" علوي " />. [[فائل:The House of Khadijah, The Porphet Mohammad's Wife in Mecca before Demolition 01.jpg|thumb|left|upright=0.8|بيبي خديجہ جو گھر جتي حضرت محمد {{درود}} مڪي زندگيءَ جو ھڪ دؤر گذاريو جيڪو سعودي حڪومت ڊھرائي ڇڏيو]] سيدہ ام ڪلثوم اھل بيت جي مديني ھجرت وقت بيبي فاطمه الزهراء رضه ۽ سيدہ سوده رضه سان گڏ ھئي. سيدہ رقيه رضه جي وفات کان ست يا ٽن مھينن بعد پاڻ سڳورن {{درود}} سندس نڪاح حضرت عثمان غني رضه سان ڪرايو ۽ سندس رخصتي جمادالآخر ۾ دوران ۱۹ سالن جي عمر ۾ ٿي<ref name=" علوي " />. کيس ڪا بہ اولاد ڪانه ٿي. حضرت عثمان سان ھن پنھنجي زندگي جا اٽڪل ساڍا ڇھ ورھيه گذاريا<ref name=" علوي " />. سن ۹ ھجري ۾ شعبان جي مھيني دوران وفات ڪئي. سندس جنازي نماز پاڻ سڳورن {{درود}} جن پڙھائي<ref name=" علوي " />. [[فائل:The House of Khadijah, The Prophet Mohammad's Wife in Mecca after Demolition 01.jpg|thumb|left|upright=0.8|بيبي خديجہ وارو گھر ڊھڻ کان پوءِ واري حالت ۾. ھن گھر پاڻ سڳورن زندگي جو ھڪ دور گذارہو]] بيبي فاطمه الزهراء رضه ۴۱ ميلادي ۾ نبوت جي بعثت واري سال پيدا ٿي ۽ جڏهن ۱۰ ورھين جي ھئي تہ سندس والدہ وفات ڪئي جنھن ڪري ننڍي عمر ۾ ئي والد سان وابسته رھي<ref name="علوي " />. والد کي تمام پياري ھئي. سندس عادات ، اطوار ، رفتار توڙي گفتار جو انداز والد سان مشابهت رکندڙ ھيو ۽ شڪل ۾ والده جھڙي ھئي<ref name=" علوي " />. سندس شادي پندرهن سال پنج مھينن جي عمر حضرت علي ڪرم الله وجهه سان مديني ۾ جنگ بدر کان بعد ڪرائي وئي. نڪاح جي تقريب مسجد نبوي ۾ ٿي ۽ پاڻ سڳورن{{درود}} سندن نڪاح پڙھايو. حق مھر ۵۰۰ درھم مقرر ٿيو ۽ رخصتي احد جي جنگ بعد عمل ۾ آئي<ref name=" علوي" />. سندس حياتيءَ دوران حضرت علي ڪرم الله وجهه ٻي شادي ڪانه ڪئي. کيس پنج ٻار جن ۾ ٽي پٽ امام حسن، امام حسين ، امام محسن ۽ ٻہ ڌيئر ڄاوا. امام محسن ننڍپڻ ۾ ئي وفات ڪئي<ref name=" علوي " />. پاڻ پردي جي سخت پابند ھئي. سندس جنازي نماز حضرت علي ڪرم الله وجهه پڙھائي<ref name="علوي " />. [[فائل:Khadija tomb (1).jpg|thumb|left|upright=0.8|خديجہ جو مڪي م واقع مقبرو جيڪو سعودي حڪومت ڊھرائي ڇڏيو]] بيبي خديجه رضه مان پاڻ سڳورن {{درود}} کي ٻہ پٽ پڻ ڄاوا جن جا نالا قاسم ۽ عبدالله ھيا. قاسم کي طاھر ۽ عبدالله کي طيب پڻ سڏيندا هئا<ref name=" علوي " />. روايت مطابق سندن وفات نبوت کان اڳ ننڍپڻ ۾ ٿي ھئي<ref name=" علوي" />. ===بيبي سوده رضه=== سن ۱۰ نبوي ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} جن جو پاڻ کان عمر ۾ ۳۰ سال وڏي بيوہ<ref name=" علوي " /> سودہ بنت زمعه سان نڪاح ٿيو. مديني ڏانهن ھجرت وقت فقط ھيء گھرواري ساڻن گڏ ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. ان جو تعلق بنو عامر قبيلي سان ھو<ref name="علوي " />. روايت مطابق ھڪ دفعي خوله بنت حڪيم نبي ڪريم {{درود}} جن کي ٻي شادي ڪرڻ جي تجويز ڏني ۽ کين بيبي عائشه ۽ حبشه کان ھجرت ڪري موٽي آيل مھاجرن مان بيبي سودہ جا نالا پيش ڪيا<ref name="علوي " />. پاڻ سڳورن اھا تجويز قبول ڪئي ۽ ٻنھي طرفن کان آڇ قبول ڪئي وئي. بيبي سوده سان نڪاح جو خطبو زمعه بن قيس پڙھيو<ref name=" علوي " />. حق مھر ۴۰۰ درھم مقرر ٿيو<ref name =" جلد" > شرح مواھب ، زرقاني ، جلد ۳, صه ۲۹۷ </ref>. ھن جا ۱۲ سال نبي ڪريم {{درود}} جي صحبت ۾ گذريا ۽ سندس رفاقت ۾ حج ۽ عمرو ادا ڪيو<ref name=" علوي " />. کيس پاڻ سڳورن {{درود}} مان ڪا اولاد ڪانه ٿي پر کيس پھرين مڙس سڪران مان عبدالرحمان نالي پٽ ڄائو جيڪو حضرت عمر رضه جي دؤر ۾ جنگ جلولاء ۾ شھيد ٿيو<ref name=" علوي " />. بلاذري مطابق بيبي صاحبه سن ۲۲ ھجري ۾ مديني ۾ وفات ڪئي<ref name=" علوي " />. ابن سعد مطابق سن ۵۴ ھجري ۾ وفات ڪئي<ref name="علوي " />. ===بيبي عائشه رضه=== سن ۱۰ ھجري شوال جي مھيني ۾ بيبي عائشه رضه جو پاڻ سڳورن {{درود}} جن سان نڪاح مڪي ۾ پڙھيو ويو ان وقت سندس عمر ۶ سال ھئي ۽ رخصتي شوال جي مھيني ۾ ھجرت جي پھرين سال ۹ ورھين جي عمر ۾ مديني ٿي<ref name=" ٺٽوي" />. نڪاح ۽ رخصتي وقت بيبي صاحبه جي عمر بابت متضاد روايتون آھن جن ۾ ھڪ روايت مطابق رخصتي وقت بيبي صاحبه جي عمر ۱۸ سال ھئي. روایت مطابق مديني پھچڻ کان ڪجھ وقت پوءِ پاڻ سڳورن {{درود}} جن زيد بن حارث ۽ ابو رافع کي مڪي مان ابوبڪر صديق رضه جي گھروارن کي وٺي اچڻ لاءِ موڪليو اھڙي طرح اھي قبا تائين پھتا. بيبي اسماء بنت ابوبڪر اميد سان ھئي ۽ اتي ان عبدالله بن زبير کي جنم ڏنو. ساڳي سال شوال ۾ بيبي عائشه رضه جو گھر مديني جي پاڙي سنح ۾ حارث بن خزرج وارن جي گھرن لڳ واقع ھيو جيڪو نبي ڪريم {{درود}} جي گھر کان ھڪ ميل جي فاصلي تي ھو. ان گھر ۾ سندس شادي ۽ رخصتي ٿي<ref name ="ياقوت " > معجم البلدان، ياقوت، جلد ۳, صه ۲۶۵ </ref>. ===بيبي حفصه رضه=== بيبي حفصه حضرت عمر فاروق رضه ۽ سندس زال زينب بنت مظعون جي نياڻي ھئي جيڪا بعثت نبوي کان پنج سال اڳ پيدا ٿي<ref name=" علوي " />. ننڍي عمر ۾ سندس نڪاح سھم قبيلي جي ھڪ فرد خنيس بن حذافه بن قيس سان ٿيو جيڪو بدر جي جنگ ۾ مسلمانن جي لشڪر ۾ شامل ھو ۽ زخمي ٿي پيو ۽ سن ۲ھجري ۾ وفات ڪري ويو ۽ ھڪ روايت مطابق احد جي جنگ ۾ شھيد ٿيو<ref name=" علوي " />. ان بعد شوال سن ۳ ھجري ۾ بيبي حفصه جي شادي نبي ڪريم {{درود}} جن سان ٿي<ref name="ٺٽوي " />. ان وقت بيبيءَ جي عمر ۱۸ سال ھئي ۽ نڪاح ۾ مھر ۵۰۰ درھم مقرر ٿيو<ref name=" علوي" />. ابو دائود ، نسائي ۽ ابن ماجه وغيره ۾ ابن عمر جي روايت مطابق نبي ڪريم {{درود}} جن کيس ھڪ دفعو طلاق (رجعي) ڏني ھئي. طبراني پڻ اھڙو ذڪر ڪيو<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه شعبان سن ۴۵ ھجري ۾ ۶۳ ورھين جي عمر ۾ وفات ڪئي<ref name=" علوي " />. وفات وقت پنھنجي ننڍي ڀاءُ عبدالله بن عمر رضه کي وصيت ڪئي ھئي تہ سندس مديني جي اتر ۾ شام واري رستي تي واقع غابہ نالي ديھ واري ملڪيت خيرات لاء وقف ڪري<ref name=" علوي " />. سندس جنازي نماز مديني جي گورنر مروان بن حڪم پڙھائي ۽ کيس جنت البقيع ۾ دفنايو ويو<ref name=" علوي " />. ===بيبي زينب رضه=== سن ۳ ھجري ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} جن جو نڪاح بيبي زينب بنت خزيمه ھلاليه سان ٿيو<ref name=" ٺٽوي" />. بيبي صاحبه کي خير خيرات جي ڪثرت سبب ام المساڪين يعني مسڪينن جي ماء سڏيو ويندو هو<ref name="ٺٽوي " />. ھجرت نبوي {{درود}} کان ۱۴ يا ۱۵ سال اڳ مڪي ۾ ڄائي بيبي صاحبه جو پھريون مڙس نبي ڪريم {{درود}} جو پڦاٽ عبدالله بن جحش رضه ھو جنھن سان گڏ بيبي صاحبه مديني ھجرت ڪئي جيڪو ساڳ شوال سن ۳ ھجري ۾ غزوہ احد ۾ شھيد ٿيو ھو ۽ عدت گذارڻ بعد سندس ٻي شادي پاڻ سڳورن {{درود}} جن سان ٿي پر سن ۴ ھجري ۾ ربيع الاول يا ربيع الآخر ۾ بيبي صاحبه وفات ڪري وئي<ref name=" ٺٽوي " />. وفات وقت سندس عمر ۳۰ سال کن ھئي<ref name=" علوي " />.اھو پاڻ سڳورن {{درود}} جن جو پنجون نڪاح ھيو جنھن ۾ حق مھر ۵۰۰ درھم مقرر ٿيو<ref name=" علوي" />. قتادہ بن دعامہ کان روايت مطابق سندس پھريون نڪاح پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي سؤٽ طفيل بن حارث سان ٿيل ھو جنھن ڪجھ وقت پوء کيس طلاق ڏني ۽ سندس ٻيو نڪاح طفيل جي ڀاءُ عبيدہ بن حارث سان ٿيو<ref name=" علوي " />. امھات المومنين ۾ بيبي زينب رضه واحد عورت ھئي جنھن جو جنازو نبي ڪريم {{درود}} جن پڙھايو <ref name=" " />. == نبوت کان اڳ واري زندگي== [[Image:Cave Hira.jpg|thumb|left|upright=0.8|جبل نور ۾ واقع غار حرا جتي محمد صہ عبادت ڪندو ھو ۽ پھرين وحي نازل ٿي.]] == نبوت جو آغاز== جڏھن پاڻ ڪريمن {{درود}} جن پنھنجي عمر مبارڪ جا چاليھ ورھيه پورا ڪيا، تڏهن کين نبوت جي نعمت سان نوازيو ويو<ref name ="شامي " > سبل الھدیٰ والرشاد فی سیرۃ خیرالعباد شامی از: محمد بن یوسف بن علی بن یوسف صالحی دمشقی المعروف شامی، جلد ۲ صہ ۲۲۵ </ref><ref name =" ٺٽوي" > بذل القوۃ فی حوادث سنی النبوۃ (سيرت هاشمي)، از: امام العصر مخدوم محمد ھاشم محدث ٺٽوي، ترجمو: پروفيسر اسرار احمد علوي، مھراڻ اڪيڊمي شڪارپور، ڇاپو ٻيو جولائي 2004ع </ref>. ان روايت تي عالمن جي اڪثريت کي اتفاق رھيو آھي<ref name=" ٺٽوي " />. جڏھن تہ ڪي ٿوريون روايتون اھڙيون بہ مليون آهن ، جن ۾ بعثت وقت عمر مبارڪ چاليھ ورھين کان ھڪ ڏينھن مٿي يا ڏھ ڏينھن مٿي يا وري ٻه مھينا مٿي بہ ٻڌائي وئي آھي<ref name=" ٺٽوي " />. پر پھرين روايت ئي سڀني کان وڌيڪ مشھور ۽ مقبول آهي<ref name=" ٺٽوي " />. محمد بن يوسف دمشقي المعروف شامي سميت مالڪي مسلڪ جي ابو عبدالله محمد بن عبدالباقي المعروف زرقاني پڻ پنھنجي ڪتاب ''شرح علیٰ المواھب اللدنیہ'' ۾ چاليھ سالن جي روايت کي صحيح ڄاڻايو آهي<ref name=" ٺٽوي" />. صحيح بخاري ۽ صحيح مسلم ۾ پڻ حضرت ابن عباس ۽ انس رضي اللّٰہ تعالیٰ عنھما کان پڻ ساڳي روايت نقل ڪيل آھي<ref name="ٺٽوي " />. سندن بعثت ھڪڙن راوين ربيع الاول ۽ ٻين رمضان شريف جي مھيني ۾ بيان ڪئي آھي<ref name=" ٺٽوي " />. ابن اسحاق، بيھقي، ابن ڪثير، ذھبي، قسطلاني، شامي ۽ زرقاني پنھنجي ڪتابن ۾ بعثت جو آغاز ربيع الاول ۾ سچن خوابن کي قرار ڏنو آهي<ref name=" علوي " />. قرآن مجيد ۾ سورة البقرہ جي آيت ۱۸۵ مطابق "رمضان اھو مھينو آھي جنھن ۾ قرآن نازل ڪيو ويو"<ref name="ٺٽوي " />. صحيح مسلم ۾ حضرت طابوقتادہ رضہ جي روايت مطابق بعثت سومر جي ڏينهن ٿي ھئي<ref name =" مسلم" > صحيح مسلم، جلد ۱, صہ ۳۶۸ </ref><ref name="ٺٽوي " />. مسلم روايتن مطابق ليلة القدر واري رات غار حرا ۾ ملائڪ جبرائيل سندس خدمت ۾ وحي کڻي آيو<ref name=" ٺٽوي " />. وحي ۾ سڀ کان پھريون جبرائيل سورة علق جون پھريون پنج آيتون پڙھيون جيڪي نبي ڪريم {{درود}} جن ورجايون<ref name=" ٺٽوي " /> <ref name ="بخاري " > صحيح بخاري، "ڪيف ڪان بدءالوحي"، جلد ۱ صہ ۶ ۽ ۷ </ref>. جبرائيل پھرين وحي مھل انساني شڪل ۾ آيو هو<ref name=" ٺٽوي " />. غار حرا مان موٽندي پاڻ سڳورو {{درود}} حضرت خديجه وٽ آيو ۽ ڏڪڻ لڳو ۽ فرمايائون ته مون کي چادر ڍڪايو جيڪا ڍڪائي وئي ۽ جڏھن اھا ڪيفيت ختم ٿي تہ سورة مدٽر جون پھريون پنج آيتون نازل ٿيون<ref name="ٺٽوي " /><ref name=" بخاري " />. خوف واري حالت ۾ بيبي سانئڻ کين تسلي ڏني جنھن بعد کيس پنھنجي سؤٽ ورقه بن نوفل ڏي وٺي آئي<ref name="ٺٽوي " />.سمورن مردن ۽ عورتن کان اڳ حضرت خديجه رضہ پاڻ سڳورن تي ايمان آندو ۽ سمورا مسلمان ان روايت بابت ساڳي راء رکن ٿا<ref name ="ابن الاثير " > اسد الغابہ، ابن الاثیر، جلد ۵ صہ ۴۳۴ </ref><ref name ="روض " > الروض الانف سھيلي، جلد ۱, صہ ۲۷۷-۷۸ </ref><ref name ="زرقاني " > شرح علي المواھب، زرقاني، جلد ۱, صہ ۲۳۷ </ref><ref name =" قسطلاني" > المواھب اللدنيہ، قسطلاني، جلد ۱ ، صه ۲۱۷ </ref>. بيبي سانئڻ جي اسلام آڻڻ کانپوءِ سندس چارئي نياڻيون: سيدہ زينب رضه، سيدہ رقيه رضه، سيدہ ام ڪلثوم رضه ۽ سيدہ فاطمه الزهراء رضه بہ اسلام جي دائري ۾ داخل ٿيون<ref name="ٺٽوي " />. اھا روايت زرقاني '''شرح اعلیٰ المواھب''' ۾ سيرت ابن اسحاق ۽ سيرت شامي جي حوالي سان نقل ڪئي آهي<ref name=" ٺٽوي " />. ھڪ روايت مطابق بيبي خديجه رضه کان بعد پھرين ايمان آڻيندڙ عورت [[فاطمه بنت خطاب]] ھئي <ref name ="زرقاني ۱ " > شرح علي المواھب اللدنيہ، زرقاني، جلد ۱, صہ ۲۴۶ </ref><ref name="ٺٽوي " />. مردن ۾ ابوبڪر صديق ساڳي بعثت واري سومر ڏينھن شام جي وقت اسلام قبول ڪيو<ref name="ٺٽوي " />. جنھن بعد ٻارن ۾ حضرت علي ڏھن سالن جي عمر ۾ اسلام قبول ڪيو<ref name=" ٺٽوي " />. ھڪ روايت مطابق حضرت علي، ابوبڪر صديق کان اڳ اسلام قبول ڪيو<ref name="ٺٽوي " />. عثمان غني، زبير بن عوام، عبدالرحمان بن عوف، سعد بن ابي وقاص ، طلحه بن عبيد پڻ حضرت ابوبڪر صديق رضه جي ذريعي اسلام ۾ داخل ٿيا<ref name=" ٺٽوي " /> ساڳي سال زيد بن حارث ۽ بلال حبشي، عامر بن فھيرا، ابوذر غفاري (جندب بن جنادہ) ۽ سندس وڏو ڀاءُ انيس بن جنادہ، ابو فڪيھه، عمار بن ياسر ۽ سندس پيءُ ياسر بن عامر ۽ ماء سميه بنت خباط ۽ ڀاء عبدالله بن ياسر، صھيب رومي، مصعب بن عمير، عياش بن ربيعه، ارقم بن ابي ارقم، عثمان بن مظعون ۽ سندس ٻہ ڀائر قدامه ۽ عبدالله، ۽ ابو عبيده، ابو سلمه عبدالله ۽ سندس ماء بره، عامر بن ابي وقاص، عبدالله بن مسعود ھذلي، جعفر بن ابو طالب، خنيس بن حذافه سھمي، عبيده بن حارث، سعيد بن زيد معيقيب بن ابي فاطمه، خالد بن سعيد، فاطمه بنت خطاب، اسامه بن زيد جي ماء ام ايمن حبشيه، عبدالله بن عباس جي ماء ام الفضل عرف لبابه، عبدالله بن مسعود جي ماء ام عبد پڻ اسلام ۾ داخل ٿيا<ref name=" ٺٽوي " />. پھرين وحي جي نزول بعد بيبي خديجه رضه پاڻ سڳورن {{درود}} کي ورقه بن نوفل ڏي وٺي آئي جنھن وحي جو احوال ٻڌي سندس نبوت جي تصديق ڪئي جنھن ڪري کيس مسلمان سمجھيو وڃي ٿو<ref name=" ٺٽوي " />. زرقاني '''شرح علیٰ المواھب اللدنيہ''' ۾ ورقه کي قطعي طور صحابي مڃيو آھي<ref name="ٺٽوي " />. == مڪي زندگي== سن ۳ نبوي ۾ ۽ ڪن روايتن مطابق ۴ نبوي ۾ کين سورة الحجر جي آيت ۹۴ ذريعي کين کليل دعوت جو حڪم ڏنو ويو ۽ پاڻ سڳورن {{درود}} صفا واري ٽڪريءَ تي چڙهي قريش قبيلي وارن کي وڏي واڪي سڏ ڪري کلي عام اسلام جي دعوت ڏني جتي ابولھب سندن مخالفت ڪئي جنھن ڪري سورة الھب نازل ٿي<ref name=" ٺٽوي" />. مڪي جي مشرڪن سندن مخالفت شروع ڪئي پر ساڻس ابو طالب جي مڪمل تائيد ۽ حمايت حاصل هئي<ref name=" ٺٽوي" />. سن ۵ نبوي ۾ مسلمانن مڪي وارن جي ڏاڍ کان تنگ ٿي حبشه ڏانھن پھرين ھجرت ڪئي جن ۾ حضرت عثمان ، بيبي رقيه ، عبدالرحمان بن عوف، زبير بن عوام ، مصعب بن عمير ، ابو سلمه عبدالله ۽ ام سلمه سميت ٻارھن مرد ۽ پنج عورتون شامل ھيا<ref name=" ٺٽوي " /><ref name ="بيھقي " > دلائل النبوة بيھقي، جلد ۲, صه ۲۹۷ </ref><ref name =" قيم" > زادالمعاد ابن قيم، جلد ۱, صه ۹۷ </ref>. ساڳي سال بيت الله ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} سورة نجم جي تلاوت شروع ڪئي جنھن وقت مشرڪن جو ھڪ وڏو ميڙ موجود ھيو ۽ جڏھن سجدي واري آيت آئي تہ نبي سڳورو {{درود}} سجدي ۾ ھليو ويو ۽ اتي موجود مسلمان پڻ سجدي ۾ ڪري پيا انھن سان گڏوگڏ سواء اميه بن خلف جي سمورن مشرڪن پڻ سجدو ڏنو<ref name=" ٺٽوي " /><ref name =" ھشام" > سيرت ابن ھشام جلد ۱ </ref><ref name ="مواھب " > شرح مواھب، زرقاني، جلد ۱ </ref><ref name =" صحيح" > صحيح بخاري، جلد ۲ صه ۷۲۱</ref>. سن ۶ نبوي جي شروعات ۾ مسلمانن حبشه ڏانھن ٻيون ڀيرو ھجرت ڪئي. ان قافلي ۾ ۸۳ مرد ۽ ۱۸ عورتون شامل هيون<ref name =" اللدنيہ" > شرح المواھب اللدنيہ ، جلد ۱, صه ۲۸۷ </ref><ref name ="زاد " > زادالمعاد ابن ارقم، جلد ۱, صه ۹۸ </ref><ref name="ٺٽوي " />. قافلي ۾ جعفر بن ابو طالب سندس زال اسما بنت عميس، خنيس بن حذافه سھمي، مصعب بن عمير، معيقيب بن ابو فاطمه، مقداد بن اسود ڪندي، ابو عبيده بن جراح، خالد بن حزام، ام المومنين سودہ بنت زمعه پڻ شامل هئا<ref name =" سبل" > سبل الھدیٰ والرشاد، شامي، جلد ۲, صه ۳۶۳,۳۹۷ ۽ ۴۰۹ </ref>. ساڳي سال مشرڪن مسجد الحرام ۾ گڏجاڻي ڪئي جنھن ۾ ابوجھل، شيبه، عتبه، وليد بن عتبه، عمار بن وليد، عقبه بن ابي معيط، اميه بن خلف وغيره شامل هئا. رسول {{درود}} جن ڪعبي ۾ نماز پڙھي رھيا ھئا. ان مھل مسجد ٻاھران ميدان ۾ قرباني لاء اٺ ڪٺو ويو ھو. ان ميٽنگ مان ھم صلاح ٿيندي عقبه بن ابي معيط اٿيو ۽ اوجھ سان ڀريل اوجھري آڻي پاڻ سڳورن {{درود}} جي پٺي مٿان رکي. ان واقعي جي پروڙ ڏھن ورھين<ref name=" علوي " /> جي سيدہ فاطمه کي پئي ته مسجد ۾ ھلي آئي ۽ پنھنجي بابي جي پٺي تان غلاظت ھٽائي<ref name="ٺٽوي " />. ان وقت حضرت ابوبڪر صديق پڻ اتي پھتو<ref name="ٺٽوي " />. ساڳي سال عمار بن ياسر جي ماء سميه بنت خباط کي ابوجھل نيزو ھڻي شھيد ڪيو ويو<ref name="ٺٽوي " />. سن ۶ نبوي ۾ پاڻ سڳورا {{درود}} صحابي ارقم بن ابي ارقم جي گھر اچي ترسيا جتي مسلمان گڏ ٿي نماز پڙھندا ھيا جيڪو سلسلو حضرت عمر بن خطاب جي اسلام ۾ داخل ٿيڻ تائين جاري رھيو جنھن بعد مسلمانن گڏجي ڪعبي اندر نماز پڙھڻ جي شروعات ڪئي<ref name="ٺٽوي " />. مخدوم محمد هاشم ٺٽوي لکي ٿو تہ دار ارقم مسجد الحرام لڳ صفا جي ٽڪري وٽ موجود ھيو جنھن کي خليفي ھارون رشيد جي حبشي نسل واري ماء خيزران نئين سر جوڙائي تبرڪ طور ھڪ مسجد قائم ڪئي جنھن ڪري ھاڻي اھو دار خيزران سڏجي ٿو<ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال ھڪ روايت مطابق حضرت حمزہ اسلام ۾ داخل ٿيو ۽ ٽي ڏينهن بعد حضرت عمر بن خطاب دار ارقم ۾ اچي اسلام قبوليو<ref name=" ٺٽوي " />. ان کان اڳ نبي ڪريم {{درود}} جن دعا گھري ھئي تہ: {{quote| "اي الله! عمرو بن ھشام ۽ عمر بن خطاب مان جيڪو توکي وڌيڪ پيارو ھجي، ان جي ذريعي اسلام کي سگھ بخش."|<ref name ="ابن حجر " > الاصابہ، ابن حجر، جلد ۲, صه ۵۱۸ </ref>|}} ھڪ روايت مطابق ساڳي سال عبدالله بن عمر پڻ مسلمان ٿيو ھو<ref name=" ٺٽوي " />. ان کان سواءِ ان الخير سلمه پڻ دار الارقم ۾ اچي مسلمان ٿي جيڪا ابوبڪر صديق جي ماء ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۷ نبوي ۾<ref name ="حجر " > فتح الباري، حافظ ابن حجر، جلد ۷, صه ۱۴۷ </ref> ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق ۸ نبوي ۾ محرم جي چنڊ ڏسڻ سان ئي قريش وارن بنو جو ھاشم ۽ بنو عبدالمطلب سان مڪمل بائڪاٽ جو اعلان ڪيو جنھن سبب نبي ڪريم {{درود}} جن کي شعب ابوطالب ۾ نظر بند ٿيڻو پيو<ref name=" ٺٽوي " />. شعب ابوطالب جبل ابو قبيس جي وچان ھڪ جابلو لڪ ھيو جيڪو بنو هاشم جي مورثي ملڪيت ھو<ref name ="عاصم " > سفرنامہ ارض القرآن (اردو)، محمد عاصم، صہ ۱۵۴ </ref>. بائڪاٽ جي ڪاروائي لکت ۾ ڪئي وئي جنھن کي بيت الله ۾ لٽڪايو ويو جنھن ۾ لکيل ھو ته<ref name=" ٺٽوي " />: {{quote|محمد {{درود}} کي بنو ھاشم بنو مطلب سان گڏ مڪي مان شھر نيڪالي ڏني ويندي. ڪوبه ماڻھو ساڻن مٽي مائٽي يا سڱابندي وغيره نہ ڪندو. کاڌي پيتي جي ڪابہ جنس وٽن پھچڻ نہ ڏني ويندي. ڪوبه ماڻھو نہ کانئن ڪجھ خريد ڪندو ۽ نہ وري ڪا شئي کين وڪرو ڪري سگھندو. مسلمانن سان ان وقت تائين ڪنھن بہ قسم جو ڪو ٺاھ يا ساڻن ڪابہ نرمي نہ ڪئي ويندي، جيستائين ھو محمد {{درود}} کي قريش وارن جي حوالي نہ ڪندا |<ref name =" سيرت" > سيرة ابن ھشام، جلد ۲، صه ۱۴ </ref>|}} سن ۸ نبوي ۾ مشرڪن آسماني نشاني جو مطالبو ڪيو ۽ نبي ڪريم {{درود}} جن کين چوڏھين جي چنڊ واري رات شق القمر وارو معجزو ڏيکاريو<ref name=" ٺٽوي " />. مسلمانن جي عقيدي مطابق پاڻ سڳورن {{درود}} چنڊ ڏانھن پنھنجي آڱر سان اشارو ڪيو جنھن سان چنڊ ٻہ الگ اڌ ٿي ٿي ويو. پر مشرڪن ان کي وڏو جادو قرار ڏنو<ref name=" ٺٽوي " />. عبدالله بن عباس جي ولادت شعب ابوطالب ۾ ٿي جنھن بعد ساڳي سال بائڪاٽ واري دستاويز کي سن ۱۰ نبوي اڏھي کائي وئي ۽ اھو احوال ابو طالب پاڻ سڳورن {{درود}} جن کي ٻڌايو<ref name=" سيرت " /><ref name =" الروض" > الروض الانف سھيلي، جلد ۲, صه ۱۲۷ ۽ ۱۲۸ </ref><ref name =" دلائل" > دلائل النبوة، بيھقي، جلد ۲, صه ۳۱۱-۳۱۵ </ref><ref name ="ابن سعد " > الطبقات الڪبریٰ، ابن سعد، جلد ۱, صه ۱۳۱, </ref>. مشرڪ ان واقعي تي لڄي ٿيا ۽ ٽي سالن جي ظلم ۽ ڏاڍ بعد ابو طالب جي زندگي دوران ان معاهدي تان پاڻ ئي ھٿ کڻي ويا جنھن بعد نبي ڪريم {{درود}} جن پنھنجي ڪڙم قبيلي سان گڏجي مڪي اندر پنھنجي اباڻن گھرن ڏانھن موٽي آيا<ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال رمضان جي ۷ تاريخ تي ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق ذوالحج جي مھيني ۾ ابو طالب جو انتقال ٿيو<ref name="ٺٽوي " />. ساڳي سال شوال جي ۲۷ تاريخ تي پاڻ سڳورا {{درود}} جن طائف ويا جتي ثقيف قبيلي وارن کي اسلام جي دعوت ڏني. اتي ۲۶ ڏينهن ترسيا پر طائف وارن کين ستايو ۽ تڪليفون ڏنيون<ref name=" ٺٽوي " />. مسلمانن جي عقيدي مطابق طائف مان واپسي تي نخلہ نالي ڳوٺ ۾ منزل ڪئي جتي ۷ جنن جو وفد ساڻن مليو جن اسلام جي دعوت قبول ڪئي<ref name=" ٺٽوي " />. ڪجھ صاحب علم ماڻھن جو خيال آهي تہ لفظ جن معني غائب آھي جيڪو لفظ ريگستان جي خانه بدوش بدوي قبيلن لاء پڻ استعمال ڪيو ويندو ھو ڇوته اھي عربن جي تمدني زندگي ۾ ڪٿي بہ ڏسڻ ۾ نہ ايندا ھيا. محمد هاشم ٺٽوي ڪتاب آڪام المرجان جو حوالو ڏيندي لکيو آهي ته مڪي ۽ مديني ۾ جنن جا مختلف وفد ڇھ ڀيرا جدا وقتن تي پاڻ سڳورن {{درود}} جي جي خدمت ۾ حاضر ٿيا<ref name="ٺٽوي " /><ref name =" شبلي" > آڪام المرجان، ابو عبدالله شبلي، صه ۴۶ </ref>. سن ۱۱ نبوي ۾ مديني کان آيل حاجين عقبه جي ويجھو رسول {{درود}} جي ھٿ مبارڪ تي بيعت ڪئي جنھن سان مديني وارن اسلام ۾ داخل ٿيڻ جي شروعات ڪئي<ref name=" ٺٽوي " />. ان کي بيعت عقبه سڏيو ويندو آهي. ان ۾ روايتن مطابق ۶ يا ۸ ڄڻا شامل هئا جن ۾ ابو اسامه اسد بن زرارہ خزرجي، برآء بن معرور بن صخر اوسي ، ابوالھيثم بن تيھان، معاذ بن حارث ۽ ان جا ٻہ ڀائر جن ۾ عوف بن حارث پڻ شامل ھئا<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۱۲ نبوي ۾ معراج وارو واقعو پيش آيو<ref name="ٺٽوي " />. ساڳي سال رجب جي مھيني ۾ عقبه جي مقام لڳ ٻين بيعت ڪئي وئي جنھن ۾ مديني کان آيل ۱۳ ڄڻا ھرھڪ بشير بن سعد، سعد بن معاذ، عبدالله بن عمرو ۽ سندس ننڍڙو پٽ جابر بن عبدالله، اسيد بن حضير، ابي بن ڪعب، عبادہ بن صامت، ابو مسعود عقبه بن عمرو، ذڪوان بن عبد قيس زرقي، رافع بن مالڪ، قطبہ بن عامر، عتبہ بن عامر ۽ عويد بن ساعدہ شامل هئا<ref name=" ٺٽوي " />. ان زماني ۾ حج رجب جي مھيني ۾ ان ڪري ٿيندو ھو جو مشرڪن ۾ جھالت سبب نسي جو رواج ھو يعني ھو پنھنجي مرضيءَ موجب ڦيرڦار ڪري ان کي اڳي پوء ڪندا ھئا<ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال مصعب بن عمير کي مديني قرآن ۽ نماز پڙھائڻ لاء موڪليو ويو<ref name=" ٺٽوي" />. سن ۱۳ نبوي ۾ ذوالحج جي مھيني ۾ عقبه وٽ ٽين بيعت ڪئي وئي<ref name=" ٺٽوي " />. بيعت ڪندڙ جماعت ۾ ۷۳ مرد ۽ ۲ عورتون شامل هيون جن ۾ ابو رفاعہ رافع بن مالڪ عجلاني، ابو لبابه رفاعہ بن عبدالمنذر اوسي، ابو طلحه زيد بن سھل خزرجي، سعد بن ربيع خزرجي، عبدالله بن جبير، عبدالله بن رواحہ، عبدالله بن زيد حارثي، مشھور شاعر ڪعب بن مالڪ، معاذ بن جبل شامل هئا<ref name=" ٺٽوي " />. == مدني زندگي== ===يثرب ڏانھن ھجرت=== سن ۱ ھجري ۾ خميس ڏينهن ربيع الاول جو چنڊ ڏسي نبي ڪريم {{درود}} جن مڪي کان يثرب ڏانھن ھجرت شروع ڪئي. ان وقت ساڻس گڏ حضرت ابوبڪر صديق رضه ۽ ان جو غلام عامر بن فھيرہ ۽ ھڪ ٽيون شخص عبدالله بن اريقط ديلي پڻ گڏ ھيا<ref name=" ٺٽوي" /><ref name ="الھشام " > السيرة النبويه، ابن ھشام، جلد ۲, صه ۱۲۹ </ref><ref name =" البدايہ" > البدايہ والنھايہ، ابن ڪثير، جلد ۳, صه ۱۷۶ </ref><ref name ="سمھودي " > وفاءالوفا، علامه سمھودي، جلد ۱, صه ۲۳۸ </ref><ref name ="قتيبہ " > المعارف، ابن قتيبه، صه ۸۹</ref><ref name ="بڪري " > تاريخ الخميس، ديار بڪري، جلد ۱, صه ۳۲۴</ref>. ان وقت عبدالله بن اريقط غير مسلم ھيو<ref name=" ٺٽوي " />. ھي جابلو توڙي ميداني رستن جي وڏي ڄاڻ رکندڙ ھيو ۽ ھجرت وقت غار ثور لڳ ٻہ ڏاچين سميت اتي پھتو ھو ۽ کين ڳاڙهي سمنڊ واري غير معروف رستي کان يثرب وٺي آيو<ref name="علوي " />. ھجرت وقت پاڻ سڳورن {{درود}} جن دعا گھري تہ: {{quote|اللهم اعنى علیٰ هول الدنيا وعوآئق الدهر و مصآئب اللیالی والایام۔<br/> "اي منھنجا مالڪ، منھنجي مدد فرماءِ، دنيا جي مصيبتن کان، زماني جي رڪاوٽن کان ۽ رات ڏينھن جي گردشن کان" |<ref name=" ٺٽوي " /> <ref name ="حافظ ابن ڪثير " > البدايہ والنھايہ، حافظ ابن ڪثير، جلد ۳, صه ۱۷۶ ۽ ۱۷۷</ref>|}} غار ثور ۾ جمعي ، ڇنچر ۽ آچر واريون ٽي راتيون ترسيا<ref name=" ٺٽوي " /><ref name ="فتح باري " > فتح باري، حافظ ابن حجر عسقلاني، جلد ۷, صه ۱۶۸ </ref> ۽ پوءِ سومر واري رات چنڊ جي پنجين تاريخ ان غار مان نڪري پنڌ شروع ڪيو ۽ ربيع الاول جي ٻارھين تاريخ سومر ڏينھن ڪچڙي منجھند مھل مديني لڳ قبا ۾ داخل ٿيا جتي ڏھن راتين کان مٿي ترسيا ۽ مسجد قبا جوڙائي پوء جمعي جي ڏينهن ربيع الاول جي ۲۳ تاريخ تي مديني ۾ اندر داخل ٿيا<ref name="ٺٽوي " />. اھا اسلام جي پھرين مسجد ھئي<ref name=" علوي " />. ھڪ ٻي روايت مطابق ۱۲ ربيع الاول تي مديني ۾ داخل ٿيا<ref name=" ٺٽوي " />. حضرت علي ڪرم الله وجهه ھجرت ڪري قبا ۾ پھتا. قبا ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} جن حڪم ڏنو ته ھجرت واري ڏينھن کان اسلامي تاريخ جي شروعات ڪئي وڃي ۽ سال جو پھريون مھينو محرم مقرر ڪيو وڃي<ref name =" اسيرة" > السيرة النبويہ، ابن ڪثير، جلد ۲, صه ۲۸۸ </ref>. ===مديني ۾ آجيان ۽ مسجد نبوي جي قيام=== سن ۱ ھجري ۾ جمعي جي ڏينهن قبا کان مديني وڃڻ وقت ۲۳ ربيع الاول تي سالم بن عوف وارن جي ڳوٺ ۾ جمعي جي نماز پڙھي پوء مديني پھتا<ref name=" ٺٽوي " />. مديني ۾ مردن، عورتن ۽ ٻارن خوشي ۾ ٻاھر نڪري سندن آجيان ڪئي. پاڻ سڳورا {{درود}} ڏاچِي تي سوار ھيا. ھر قبيلي جي ماڻھن ڏاچِي جي مھار جھلي کين سندن مھمان ٿيڻ لاء عرض ڪري رھيا ھئا. پاڻ {{درود}} فرمايو تہ " توھان ڏاچِي کي ڇڏيو! ھوءَ الله جي امر سان ئي ويھندي"<ref name=" ٺٽوي " /><ref name =" سيرت ابن ھشام" > سيرت، ابن ھشام، جلد ۲, صه ۱۴۱ </ref>. ڏاچِي ابو ايوب انصاري جي گھر آڏو پھچي اتي ويھي رھي. پاڻ {{درود}} جن ابو ايوب انصاري جي گھر ست مھينا ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق ھڪ مھيني کان گھٽ ترسيا ۽ حجرن ۽ ڪمرن جي اڏاوت جو ڪم شروع ڪرايو پوء اتي منتقل ٿيا. جنھن بعد مسجد نبوي جو بنياد رکيو ويو<ref name=" ٺٽوي " />. [[File:Dalailkhayrat.jpg|220 px|thumb|پندرھين صدي ۾ مسجد نبوي جي ٺاھيل دستاويزي تصوير ]] ===مدني دؤر=== سن پھرين ھجري ۾ اذان ۽ اقامت جي شروعات ڪئي وئي<ref name="ٺٽوي " />. ساڳي سال عبدالله بن زبير قبا ۾ ڄائو جيڪو ھجرت ۾ ڄمندڙ پھريون ٻار ھيو<ref name=" ٺٽوي " />. ھڪ روايت مطابق ساڳي سال زڪوات فرض ڪئي وئي ۽ ٻي روايت مطابق ۲ ھجري ۾ رمضان جي روزن بعد فطري ادا ڪرڻ جو حڪم آيو جنھن بعد زڪوات کي فرض ڪيو ويو<ref name=" ٺٽوي " />. ۱ ھجري ۾ شوال جي مھيني دوران ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق ۲ ھجري ۾ بيبي عائشه رضه جي رخصتي ٿي<ref name="ٺٽوي " />. ۱ ھجري ۾ جڏهن نبي ڪريم {{درود}} جن ابو ايوب انصاري جي گھر پھتا ان وقت عبدالله بن سلام پنھنجي خاندان سميت اسلام ۾ داخل ٿيو. ساڳي سال يھودين جي بنو قريظه قبيلي جي عثمان بن اشھل قرظي جو کجين جي باغ ۾ نوڪري ڪندڙ سلمان فارسي رضه ۽ ڏھن سالن جو انس بن مالڪ انصاري خزرجي پڻ اسلام ۾ داخل ٿيا. پاڻ سڳورن {{درود}} جي نياڻي سيده رقيه رضه رمضان جي مھيني سن ۲ ھجري ۾ وفات ڪئي. سن ۲ ھجري ۾ بطن رابغ ۾ عبيدہ بن حارث جي اڳواڻي ۾ پاڻ سڳورن طرفان موڪليل جھادي مھم دوران بطن رابغ ۾ الله جي راھ ۾ پھريون تير سعد بن ابي وقاص ھلايو<ref name="ٺٽوي " /><ref name =" دنيہ" > المواھب اللدنيہ، قسطلاني، جلد ۲, صہ ۶۱</ref>. ساڳي سال قبلي جي تبديلي جو واقعو ٿيو جنھن تحت بيت المقدس جي جاء تي ڪعبة الله کي مسلمانن جو قبلو مقرر ڪيو ويو. اھو اڱاري جو ڏينهن ھيو ۽ پاڻ سڳورا {{درود}} جن بنو سلمه وارن جي مسجد ۾ ٻنپھرن جي نماز پڙھائي رھيا ھئا ۽ جڏھن پھريون ۲ رڪعتون پوريون ڪيائون تہ ان وچ ۾ حڪم نازل ٿيو<ref name ="طبري " > تاريخ طبري، جلد ۲, صه ۱۶۸</ref><ref name=" ٺٽوي " />. ۽ نماز دوران پاڻ سڳورن {{درود}} جن رخ ڦيرائي ڪعبي طرف ڪيو ۽ مقتدين بہ ان عمل کي ورجايو<ref name=" ٺٽوي " /> ۽ باقي ۲ رڪعتون ڪعبي طرف منھن ڪري پڙھيون ويون جنھن ڪري ان مسجد تي مسجد قبلتين جو نالو پئجي ويو. ساڳي سال پاڻ سڳورن {{درود}} جن عاشوري جي ڏينهن روزو رکيو ۽ ماڻھن کي فرمايو تہ روزو انھن تي واجب آهي<ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال يعني ۲ ھجري ۾ رمضان جا روزا فرض ڪيا ويا ۽ ساڳي سال نبي ڪريم {{درود}} جن تي صلوات پڙھڻ جو حڪم آيو<ref name="ٺٽوي " />. ھن سال فطري ادا ڪرڻ جو حڪم ۽ ٻنھي عيدن تي عيد نماز پڙهڻ جو حڪم پڻ نازل ٿيو. نبي ڪريم {{درود}} جن عيد الفطر جي پھرين نماز ۽ عيد الاضحي جي پھرين نماز پڻ ھن سال پڙھايون ۽ ساڳي سال قرباني ڪرڻ جو حڪم ڏنو ويو<ref name="ٺٽوي " />. جنگ بدر پڻ ساڳي سال يعني ۲ ھجري ۾ واقع ٿي. ساڳي سال عبدالله بن مسعود حبشه مان مديني موٽي آيو. ھن سال اسلامي تاريخ جو ڪنھن بہ سريا جي پھرين سپه سالار عبدالله بن جحش واري سريه ۾ مسلمانن ھٿان پھريون مشرڪ ماريو ويو جنھن جو نالو عمرو بن العلاء حضرمي ھيو ۽ ان سريا ۾ مشرڪن جا پھريون دفعو ٻہ ماڻھو قيدي ٿيا جن ۾ حڪم بن ڪيسان ۽ عثمان بن عبدالله شامل هئا <ref name=" ٺٽوي " />. ھن سال جنگ بدر لاء تياري دوران سعد بن عبادہ ھڪ زرہ '''ذات الفضول''' جي نالي سان نبي ڪريم {{درود}} جن جي حوالي ڪئي جيڪا سڄي ڄمار پاڻ سڳورن {{درود}} جن وٽ رھي<ref name=" ٺٽوي " />. آخري زماني ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} اھا زرہ 30 سير جون (barley) جي عيوض ابو شحم نالي يھودي وٽ گروي رکي ھئي، جيڪا سندن وصال بعد ابوبڪر صديق رضه اھو قرض ادا ڪري ڇڏائي<ref name=" ٺٽوي " />. غزوه بدر ۾ جڏھن مسلمان روحا ٽپي صفراء ويجھو پھتا تہ پاڻ سڳورن {{درود}} اصحابين سان مشورو ڪيو. جنگ دوران عڪاشہ بن محصن اسدي جي تلوار ٽٽي پئي ته پاڻ سڳورن {{درود}} جن ان کي کجي جي ھڪ ڳاني ڏئي ان جي مدد سان مقابلو ڪيو<ref name="ٺٽوي " />. ھن اھا ڳاني مرڻ گھڙي تائين پاڻ وٽ سنڀالي رکي ھئي. بدر جي جنگ ۾ عبدالله بن سھيل ڪافرن جو لشڪر ڇڏي مسلمان ٿي اسلامي لشڪر ۾ شامل ٿيو. ھن سال غنيمت جو مال مسلمانن لاء حلال ڪيو ويو. جنگ بدر ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن کي ذوالفقار نالي تلوار ھٿ آئي جيڪا مشرڪن مان عاص بن منبه يا ھڪ ٻي روايت مطابق نبيه بن حجاج جي ملڪيت ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. اھي ٻئي غزوہ بدر ۾ مارجي ويا هئا. ھڪ روايت مطابق بعد ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} جن اھا تلوار حضرت علي ڪرم الله وجهه کي عطا ڪئي ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. غزوه بدر ۾ ۱۴ مسلمان شھيد ٿيا جن ۾ ۶ مھاجر ۽ ۸ انصار ھيا. ابو جھل، عتبہ بن ربيعه، شيبه بن ربيعه، اميہ بن خلف، ۽ وليد بن عتبہ سميت ۷۰ ڄڻا ھن جنگ ۾ مارجي ويا. ابو جھل زخمي ٿيل پوئين پساهن ۾ ھيو عبدالله بن مسعود تلوار سان سر قلم ڪيو<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۲ ھجري ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن حضرت علي ڪرم الله وجهه جي ڪنيت ابو تراب تجويز ڪئي<ref name=" ٺٽوي " />. غزوه بدر کان پوءِ ساڳي سال ابو لهب عدسہ نالي ھڪ موذي ۽ وچڙندڙ چمڙي جي بيماري ۾ فوت ٿي ويو<ref name ="الھدہ " > سبل الھدہ والرشاد، شامي، صہ ۶۷ </ref><ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال پاڻ سڳورن {{درود}} پنھنجي نياڻي سيدہ فاطمه الزهراء رضه جو نڪاح حضرت علي ڪرم الله وجهه سان ڪرايو. سن ۳ ھجري ۾ شعبان جي مھيني ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن جو بيبي حفصه بنت عمر سان نڪاح ٿيو. ساڳي سال رمضان جي مھيني ۾ سندن نڪاح بيبي زينب بنت خزيمه ھلاليه سان ٿيو. ھن سال پاڻ سڳورن {{درود}} جن جو ڏھوٽو عبدالله بن عثمان بن عفان وفات ڪري ويو<ref name="ٺٽوي " />. ربيع الاول جي مھيني ۾ ساڳي سال سندن نياڻي سيدہ ام ڪلثوم جو نڪاح عثمان بن عفان رضه سان ٿيو ۽ ساڳي سال امام حسن رضه جو جنم ٿيو. ان جو نالو والدين حرب رکيو پر نبي ڪريم {{درود}} جن کيس حسن جو نالو ڏنو<ref name=" علوي" />. شبر، شبير ۽ مشبر ھارون نبي جي پٽن جا نالا ھيا جيڪي عبراني زبان جا لفظ ھيا انھن جو عربي بدل حسن ، حسين ۽ محسن ھيا<ref name="علوي " />. سن ۳ ھجري ۾ ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق ۴ ھجري ۾ شراب کي حرام ڪيو ويو<ref name=" طبري " />. ساڳي سال شوال جي مھيني ۾ غزوه احد وارو واقعو پيش آيو جنھن ۾ ۷۰ اصحابي شھيد ٿيا جن ۾ حمزہ رضه، مصعب بن عمير رضه ، عبدالله بن جحش رضه پڻ شامل هئا<ref name="ٺٽوي " />. غزوه احد ۾ عتبه بن ابي وقاص پاڻ سڳورن {{درود}} کي پٿر ھيون جنھن سان اڳين ڏندن مان ساڄي پاسي ھيٺيون ڏند مبارڪ شھيد ٿيو<ref name="ٺٽوي " />. ===ميثاق مدينه=== ===رياست جو قيام=== == غزوات== الله جي راھ ۾ اھا جنگ يا جنگي مھم يا جھادي مھم جنھن ۾ رسول الله {{درود}} جن شرڪت ڪئي ان کي غزوہ سڏيو ويندو آهي. زيد بن ارقم غزوات جو ڪل تعداد ۱۹, جابر بن عبدالله وري ۲۱ ٻڌايو آھي<ref name="علوي " />. موسیٰ بن عقبه، ابن اسحاق، واقدي، ابن سعد، قسطلاني، ابن جوزي ۽ دمياطي انھن جو تعداد ۲۷ ۽ علامه ابو عبدالله شامي پنھنجي ڪتاب ''سبل الھدیٰ والرشاد'' ۾ تعداد ۲۸ ڄاڻايو آهي<ref name=" علوي " /> جن ۾ [[ودان]] جي مقام تي [[غزوه ابوآء]] يا غزوه ودان (۱۱ صفر ۲ ھجري)، [[بواط]] جي مقام تي [[غزوه بواط]] (ربيع الاول ۲ ھجري)، [[بدر]] جي مقام تي [[غزوه سفوان]] يا غزوه بدر اولا ( ربيع الاول ۲ ھجري)، [[عشيره]] جي مقام تي [[غزوه عشيره]] ( جمادالاول ۲ ھجري)، بدر جي مقام تي [[غزوه بدر]] ( ۱۷ رمضان ۲ ھجري)، [[قرقرة الڪدر]] جي مقام تي [[غزوه قرقرة الڪدر]] يا غزوہ بني سليم (شوال ۲ ھجري)، [[عريض]] جي مقام تي [[غزوه سويق]] (۵ ذوالحج ھجري)، [[نجد]] جي مقام تي [[غزوه ذي امر]] يا غزوہ غطفان (محرم ۳ ھجري)، [[بحران جو مقام|بحران جي مقام]] تي [[غزوه فرع]] (ربيع الاول ۳ ھجري)، [[مدينه منوره ]] جي مقام تي [[غزوه بنو قينقاع]] (جماد الاول يا شوال ۳ ھجري)، [[احد جبل|جبل احد]] جي مقام تي [[غزوه احد]] ( شوال ۳ ھجري)، [[حمراء الاسد ]] جي مقام تي [[غزوه حمراء الاسد]] (۱۷ شوال ۳ ھجري)، عاليه جي مقام تي [[غزوه بنو نضير]] (ربيع الاول ۴ ھجري)، بدر جي مقام تي [[غزوه بدرالآخيرہ]] يا بدراموعد (شعبان ۴ ھجري)، [[دومة الجندل]] جي مقام تي [[غزوه دومة الجندل]] (ربيع الاول ۵ ھجري)، [[مريسيع]] جي مقام تي [[غزوه بنو مصطلق]] يا غزوه مريسيع (شعبان ۵ ھجري)، مدينه منوره جي مقام تي [[غزوه خندق]] (شوال ۵ ھجري)، [[غران]] جي مقام تي [[غزوه بنو قريظه]] (ذوالقعد ۵ ھجري)، [[نجران]] جي مقام تي [[غزوه بنو لحيان]] (رجب 6 ھجري)، [[حديبيه]] جي مقام تي [[غزوه حديبيه]] (ذوالقعد 6 ھجري)، [[ذي قرد]] جي مقام تي [[غزوہ ذي قرد]] ( ذوالحج 6 ھجري)، [[خيبر]] جي مقام تي [[غزوہ خيبر]] ( محرم ۷ ھجري), [[واديء القریٰ]] جي مقام تي [[غزوہ واديءِ القریٰ]] ( صفر ۷ ھجري)، نجد جي مقام تي [[غزوہ ذات الرقاع]] يا غزوہ محارب و بني ثعبله ( ۱۰ ربيع الاول ۷ ھجري), مڪي شريف جي مقام تي غزوہ [[فتح مڪه]] (۱۰ رمضان ۸ ھجري), [[حنين]] جي مقام تي [[غزوہ حنين]] ( 6 شوال ۸ ھجري), [[طائف]] جي مقام تي [[غزوہ طائف]] ( شوال ۸ ھجري), [[تبوڪ]] جي مقام تي [[غزوہ تبوڪ]] ( رجب ۹ ھجري). جيڪي لشڪر رسول الله {{درود}} جن اصحابين جي اڳواڻي ۾ جھاد لاء روانا ڪيا پر پاڻ شرڪت نہ ڪئي ان جنگي مھم کي سرايا يا بعوث سڏيندا آهن. اھڙين جنگي مھمن جو تعداد اٽڪل ۷۹ ھيو. ==صلح حديبيه== == خيبر جي فتح== == مڪي جي فتح== ==طائف جي فتح== == سندس آخري وقت ۽ وڇوڙو == == نور ۽ بشر وارو معاملو == == رھڻي ڪھڻي== == بحيثت امي== == امت == [[فائل:Muhammad2.svg|thumb|left|upright=1]] == سندس عمرا ۽ حج== == حجت الوداع جو خطبو== == سندس ڇڏيل ورثو== ==روضو مبارڪ== == توھين رسالت جا واقعا ۽ قانون== ==سيرت تي لکيل مستند ڪتاب== ===حديثن وارا مستند ڪتاب=== ==حضرت محمد صه ۽ مغربي فلاسافر== [[فائل:Muhammad Seal.svg|thumb|left|upright=0.8|حضرت محمد {{درود}} جي مھر جيڪا منڊي ۾ جڙيل ھئي ۽ سرڪاري خط و ڪتابت ۾ استعمال ڪئي ويندي ھئي]] ” پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي باري ۾ گوئٽي هڪ ڊگهو نظم لکيو جيڪو '''Mahomet's Gesang''' جي نالي سان مشهور آهي. ان نظم ۾ گوئٽي پاڻ سڳورن {{درود}} جي چهري جي هڪ محبت ڀري تصوير چٽي آهي هن نظم آخر ۾ گوئٽي لکيو آهي ته: ”پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي چهري مبارڪ تي نظر پوڻ سان انسان سندن مفتون ٿي پوندو.“ جرمن فيلسوف لائبنز (Leibniz) (1646-1716ع) متعلق پروفيسر اشپيز لکيو آهي ته پاڻ سڳورن {{درود}} جن کي ’دين الفطرت‘ جو باني سمجهندو هو.<ref>ڊاڪٽر قاضي نبي بخش؛ رسالو:مهراڻ؛ ڇپيندڙ:سنڌي ادبي بورڊ؛ 1962ع</ref> ==درود ۽ صلوات== [[فائل:Salavat of the prophet.png|thumb|left|upright=1.5|صلوات]] ==حوالا== {{حوالا}} [[زمرو:اسلام]] [[زمرو:محمد|*]] k4c1aq70fz4vvv7fnmki7n4i433ellc 240106 240105 2022-08-03T19:27:29Z Intisar Ali 8681 wikitext text/x-wiki {{Wikify}} {{Infobox person | honorific_prefix = ابوالقاسم | name = '''<span style='color: Green'>مُحَمَّدٌ</span>''' <!-- include middle initial, if not specified in birth_name --> | honorific_suffix = صلي الله عليه وآله وسلم | image =Dark vignette Al-Masjid AL-Nabawi Door800x600x300.jpg | image_size = 300px | alt = | caption = سندن نالو خوش خطاطي ۾ لکيل | native_name = ابوالقاسم | native_name_lang = عربي | birth_name = <!-- only use if different from name above --> | birth_date = {{birth date |570|04|20}} | birth_place = مڪو | baptised = <!-- will not display if birth_date is entered --> | disappeared_date = <!-- {{disappeared date and age|YYYY|MM|DD|YYYY|MM|DD}} (disappeared date then birth date) --> | disappeared_place = | disappeared_status = | death_date = {{death date and age|632|06|08|570|04|20}} | death_place = مدينو | death_cause = سخت بخار | body_discovered = | resting_place = مسجد نبوي، مدينو منور | resting_place_coordinates = <!-- {{coord|LAT|LONG|type:landmark|display=inline}} --> | monuments = مسجد نبوي | residence = مڪو پوء مدہنو | nationality = عرب | other_names = 99 نالا: مجتبیٰ، مصطفیٰ، بشیر، نذیر، احمد وغیرہ | ethnicity = <!-- Ethnicity should be supported with a citation from a reliable source --> | citizenship = حجاز | education = اُمِي | alma_mater = | occupation = واپار ، حاڪم ، قاضي، فوجي ڪمانڊر، معلم | years_active = | era = | employer = | organization = | agent = | known_for = اسلام جو پيغمبر | notable_works = *خدا جو ڏنل قرآن پھچائڻ * مديني جي رياست جو بنياد وجھندڙ * مسجد نبوي جو معمار *اسلام جي تعليم ڏنائين * حديث | style = | home_town = مڪو | salary = | net_worth = <!-- Net worth should be supported with a citation from a reliable source --> | height = <!-- "X cm", "X m" or "X ft Y in" plus optional reference (conversions are automatic) --> | weight = <!-- "X kg", "X lb" or "X st Y lb" plus optional reference (conversions are automatic) --> | television = | title = | term = | predecessor = عيسيٰ مسيح | successor = ڪو بہ نہ | party = | movement = | opponents = عربستان جا مشرڪ ۽ يھودي | boards = | religion = <!-- Religion should be supported with a citation from a reliable source --> | denomination = <!-- Denomination should be supported with a citation from a reliable source --> | criminal_charge = <!-- Criminality parameters should be supported with citations from reliable sources --> | criminal_penalty = | criminal_status = | spouse =* خديجه بنت خويلد (595–619) *سوده بنت زمعه (619–632) *حفصه بنت عمر (624–632) *جويريه بنت حارث (628–632) *عائشه (619–632) *زينب بنت جحش (627–632) *صفيه بنت حيي (629–632) *زينب بنت خزيمه (625–627) *ام سلمه (629–632) *ام حبيبه (628–632) *ريحانه بنت زيد (629–631) *ماريه قبطيه (630–632) *ميمونه بنت حارث (630–632) | partner = <!-- (unmarried long-term partner) --> | children = *عبد الله بن محمد، *قاسم بن محمد، *ابراهيم بن محمد، *زينب بنت محمد، *رقيه بنت محمد، *ام ڪلثوم بنت محمد، *فاطمه زهرا رضہ | parents = *عبد الله بن عبد المطلب * آمنہ بنت وھب | relatives = * عبدالمطلب (ڏاڏو) *ابوطالب (چاچو) * حمزہ (چاچو)رضہ *ابو لھب (چاچو) *علي رضہ (ڀائٽو، ۽ ڄاٽو) *عباس رضه (،چاچو) * ابو بڪر رضہ (سھرو) * عمر فاروق رضه (سھرو) *ابوسفيان (سھرو) | callsign = | awards = رحمته العالمين | module = آخري نبي | module2 = | module3 = | module4 = | module5 = | module6 = | signature =Muhammad Seal.svg | signature_alt = | signature_size = 50px | website = <!-- {{URL|example.com}} --> | footnotes = }} <br/> '''حضرت مُحَمَّد''' {{درود}} {{ٻيا نالا|انگريزي= '''Hazrat Muhammad '''pbuh}}(اپریل570ع - جون 632ع) مسلمانن جي عقيدي مطابق الله سبحان و تعالیٰ جو آخري نبي ۽ رسول ھيو جنھن تي [[آسماني ڪتابن جا نالا|آسماني ڪتاب]] [[قرآن| قرآن مجيد]] نازل ٿيو. 40 سالن جي عمر ۾ [[عربستان]] جي شھر [[مڪو| مڪي]] ۾ نبوت جو اظھار ڪندي اسلام جي توحيد واري عقيدي جي تبليغ جو آغاز ڪيو. سندس ڏنل تعليم عربن جي ان خطي ۾ ھڪ زبردست انقلاب برپا ڪيو. قرآن مجيد ۾ سندس زندگي مبارڪ کي '''اسوه''' سڏيو ويو آهي<ref name =" علوي" > بذل القوۃ فی حوادث سنی النبوۃ (سيرت هاشمي)، از: امام العصر مخدوم محمد ھاشم محدث ٺٽوي، ترجمو: پروفيسر اسرار احمد علوي، مھراڻ اڪيڊمي شڪارپور، ڇاپو ٻيو جولائي 2004ع ۾ لکيل مترجم جو نوٽ: تقديم </ref>. سورة الاحزاب جي آيت 21 ۾ فرمان آھي ته:'''لقد کان لکم فی رسول اللہ اسوۃ حسنہ''': ترجمو: "بيشڪ اوھان جي لاء خدا جي رسول {{درود}} جي ذات ۾ ھڪ بھترين نمونو آھي." لفظ اسوة جي عام معنیٰ طريقو يا نمونو آھي<ref name=" علوي " />. اسوہ انسان جي ان حالت کي چيو ويندو آهي جيڪا ھو ڪنھن ٻئي انسان جي پيروي ڪندي اختيار ڪري<ref name ="راغب " > مفردات الفاظ القرآن, از: ابو القاسم راغب اصفھانی صہ ۱۴۰ </ref>. اسلامي عقيدي مطابق محمد رسول الله {{درود}} جن جي اطاعت مسلمانن جي ايمان جو لازمي جز ۽ فرض آهي ۽ ان جي اطاعت کي قرآن مجيد ۾ الله جي اطاعت جي مثل سڏيو ويو آهي. سورة النساء جي آيت ۶۴ ۾ قرآن فرمائي ٿو ته: ''' وما ارسلنا من رسول الا لیطاع باذن اللّٰہ''': ترجمو: "۽ اسان موڪليا جيڪي رسول تہ انھن جي پيروي ڪئي وڃي، الله جي حڪم سان". دين جي عالمن ۽ قرآن جي شارحن جو اھو عقيدو آهي ته قرآن ھڪ تحريري دستور آھي جنھن جي عملي صورت سرور ڪونين {{درود}} جن جي ذات آھي، جن جو ڪوبه قول ۽ فعل حڪم خداوندئ کان وار برابر بہ ھيڏي ھوڏي ھٽيل نه آهي<ref name=" علوي " />. ايليا (بيت المقدس) ۾ ھجرت جي پنجين سال [[ھرقل|ھرقل اعظم]] (Hercules) جي درٻار ۾ سندس بدترين دشمن [[ابوسفيان]] پڇا ڪرڻ تي ٻڌايو ھو تہ "نبوت کان اڳ بہ اوھان {{ درود}} ڪڏهن ڪوڙ نہ ڳالھايو آھي"<ref name=" علوي " />. پاڻ ڪريمن پنھنجي بيمثال ڪردار وسيلي ڪٺور قلبن کي نرم ڪري انھن جو تزڪيو ڪيو<ref name=" علوي " />. سندن ھر عمل جي تقليد کي اسلامي دين ۾ سنت جو مقام حاصل آهي<ref name="علوي " />. مولانا ابوالڪلام آزاد مطابق:"قرآن ۽ نبي سائين {{درود}} جن جي زندگي ساڳي شئي آھي، قرآن متن آھي تہ سيرة ان جي تشريح ۽ قرآن علم آھي تہ سيرة ان جو عمل. ان ڪري انسانيت جي سمورن اھنجن ۽ آزارن جو علاج ان سيرت جي مطالعي ۾ ئي ملي سگھندو"<ref name ="آزاد " > سیرۃ کے عملی پہلو (اردو) ، از: مولانا ابوالڪلام آزاد، صہ ۹</ref>. == قبيلو ۽ گھراڻو == حضرت محمد {{درود}} جو قبيلو [[قريش]] ۽ گھراڻو [[بنو هاشم]] ھيا جيڪي حضرت ابراهيم جي بيبي ھاجرہ {{ٻيا نالا|عبراني= ''' Hagar '''}} مان وڏي پٽ حضرت اسماعيل جي اولاد مان ھيا. حضرت [[ابراهيم]] پنھنجي وڏي پٽ حضرت [[اسماعيل]] ۽ سندس ماء کي مڪي جي ويران وادي ۾ رھايو جتي ٻنھي پيء ۽ پٽ گڏجي [[ڪعبو]] تعمير ڪيو. ان ويراني ۾ [[زمزم]] جي چشمي جي برآمد ٿيڻ سان جرھوم جي قبيلو سندن مرضي سان اتي آباد ٿيو ۽ اڳتي هلي اسماعيل جي شادي ٿي ۽ کيس ٻارھن پٽ ڄاوا جن مان وڏي پٽ جو نالو قدار ھيو. آھستي آھستي اسماعيلين جو تعداد وڌندو ويو.<ref name ="سعيد" >The Life of Muhammad, the Prophet , by:Syed Saeed Akhtar Rizvi, page ،9,7,8,6,</ref> بائيبل مطابق خدا جو واعدو ٿيل ھيو تہ اسماعيل جي اولاد کي تيزي سان وڌائيندو <ref>{Genesis 21:13}</ref> اھي پوري حجاز ۾ ڦھلجي ويا. عیسیٰ مسیح جي پيدائش کان 200 سال اڳ قدار جي اولاد مان عدنان مشھوري ماڻي ٻنھي جي وچ واري شجري جي اڃان ڪا پڪ نہ ٿي سگھي آھي ڇو تہ عربن گھڻا شجرا بيان ڪيا آهن.محمد صہ انھن شجرن تي تبصرو ڪندي فرمايو ھيو تہ {{quote|جڏهن منھجو شجرو عدنان تائين پھچي تہ بس ڪريو|محمد صہ<ref name = " سعيد"/>|}} ٽين صدي عيسويءَ ۾ عدنان جي اولاد مان ھڪ سردار ٿيو جنھن جو نالو فاھر ھيو جنھن لاء خيال آهي تہ ان کي [[قريش]] سڏيندا ھيا ڪن جو وري خيال آھي تہ فاھر جي پنجين پيڙهيءَ ۾ پنجين صدي عيسويءَ ۾ [[قصي بن ڪلاب]] بن مرہ بن لوئي، بن غالب بن فاھر نالي ھڪ طاقتور شخص مشھور ٿيو جنھن کي قريش سڏيندا ھيا ء ان جي اولاد [[قريشي]] سڏبا ھيا. علامہ شبلي نعماني، علامہ طبري مطابق قصي ئي پھريون شخص ھيو جنھن کي قريش سڏيو ويو. قصي سڀني اسماعلين کي گڏ ڪري قائل ڪيو تہ خانہ بدوشي ترڪ ڪري ڪعبي جي چؤطرف مستقل رھائش اختيار ڪن. قصي ڪعبي جي نگران خزاہ قبيلي جي ھليل نالي ھڪ شخص جي نياڻي سان شادي ڪئي ۽ ھليل جي وصيت ذريعي ڪعبي جي نگراني جي ذميداري قصي جي حوالي ٿي جنھن کوڙ ادارن کي قائم ڪيو جن ۾ دارالندواہ (گڏجاڻي واري جاء) شامل ھئي جتي ويھي جنگ ۽ امن سميت اھم معاملن جا فيصلا ، شادين جا اجتماع ٿيندا هئا. قافلن جي روانگي پن ٿيندي هئي.ھن سقايہ ( حاجين کي پاڻي فراهم ڪرڻ جو بندوبست)، رفادہ ( حاجين کي کاڌخوراڪ فراھم ڪرڻ جو بندوبست) پڻ قائم ڪيا<ref name = "سعيد "/> ھن حاجين جو مشاعرالحرم ۾ رات ٽڪائڻ جو بندوبست ء پوري واديءَ کي بتين سان منور ڪري کين سھولتن فراھم ڪرڻ جي شروعات ڪئي. زمزم جو چشمو صديون پھرين لٽجي ويو ھو ھن ان کي ڳولي پھريون دفعو کوھ کوٽايو ۽ پاڻي جي بحالي ٿي. ھن ڪعبي جي ٻيھر تعمير ڪرائي. ھن جي وفات بعد ماڻھو حاجون (موجوده جنت المولا واري قبرستان) ۾ سندس قبر جي زيارت لاءِ ويندا ھئا. ھن کي ڪعبي جون ڇھ ذميداريون ھيون جيڪي ھن پنھنجي وفات کان اڳ پنھنجي وڏي پٽ عبدالدار کي سونپيون. قصي کي پنج پٽ ء ھڪ ڌيءُ ھئي. سندس ٻئي پٽ مغيرہ کي عبداالمناف سڏيندا ھيا، جيڪو قبيلن ۾ معتبر ۽ قائدانہ صلاحيتن وارو ليکيو ويو. عبدالمناف کي ڇھ پٽ ٿيا جن ۾ ھاشم، مطلب، عبد شمس ۽ نوفل مشھور ٿيا. عبدالدار ۽ عبداالمناف جي وفات کان پوءِ ڪعبي جي ذميداري سنڀالڻ ۾ سندن اولاد ۾ تڪرار شروع ٿيو پر پوء ٺاھ ٿي وين. اھو طئي ٿيو تہ پاڻي پيارڻ ، کاڌ خوراڪ فراھم ڪرڻ ۽ جنگ ۾ قيادت جي ذميداري عبداالمناف جي اولاد ڏي منتقل ٿي. ليوا ۽ حجابہ جي ذميداري عبدالدار جي اولاد کي ملي باقي دارالندواہ جي سربراهي ٻنھي جي خاندانن ۾ رھي. انھن مان ھاشم گھڻو نالو ڪڍيو جنھن کي کاڌي کارائڻ جي ذميداري ملي. ھڪ ڀيري مڪي ۾ وڏو ڏڪار آيو تہ ھاشم پنھنجي سموري دولت کڻي شام ويو اتان اٽو ۽ سڪل ماني خريد ڪري مڪي آيو ۽ روزانو اٺن کي ڪھي انھن مان ٻوڙ ٺاھي ماني جا ٽڪرا ان ۾ ملائي سموري قبيلي کي گھرائي کارائيندو هو ڏڪار جي خاتمي تائين ھن قبيلي جي مدد جاري رکي کوڙ ماڻھن کي مرڻ کان بچائي ورتو.ان خدمت جي بدلي ئي کيس ھاشم جو نالو مليو جنھن جي معني ( مانيءَ کي ) ٽڪر ڪندڙ آھي. ھاشم جو اصل نالو امر{{ٻيا نالا|انگريزي=Amr}} ھيو. ھاشم مڪي جي واپاري قافلن جو بنياد وجھندڙ پڻ ھيو. ھن باظنتيني شھنشاھ کان حڪمنامو حاصل ڪيو جنھن تحت قريش قبيلي کي ھر قسم جي ٽئڪس ۽ ڊيوٽي کان آزاد ڪري انھن جي ڪنٽرول وارن ملڪن ۾ آزاد اچ وڃ جي اجازت ڏنل ھئي<ref name = " سعيد "/> ھن اھا ساڳي سھولت ايٿوپيا جي بادشاھ کان پڻ حاصل ڪئي ۽ ان وقت يمن ايٿوپيا جو حصو ھيو.اھڙي طرح قريش جا واپاري قافلا يمن کان شام ۽ بازنظيني شھر انقرہ تائين وڃڻ شروع ٿيا.<ref name = "سعيد "/> ھاشم جڏهن 25 سالن جو ھيو تہ سن 488 عيسويءَ ۾ فلسطين جي غزہ واري ھنڌ وفات ڪري ويو ۽ کيس اتي ئي دفن ڪيو ويو. اھا جاء غزہ ھاشم يا ھاشم جي غزہ سڏجڻ شروع ٿي وئي. ھن يثرب جي عدي بنو نجار قبيلي جي سلمیٰ بنت امر سان پرڻو ڪيو جنھن مان عبدالمطلب پيدا ٿيو جيڪو اڃان ننڍڙو ھيو تہ ھاشم وفات ڪري ويو.ان کان سواءِ ھاشم کي چار ٻيا پٽ پڻ ھيا جن ۾ اسد، نضلا، سئفي ۽ ابو سئفي شامل ھيا جن مان پوين ٽن کي اولاد ڪانہ ٿي باقي اسد کي [[فاطمه بنت اسد]] نالي نياڻي ڄائي جيڪا علي رضہ بن ابي طالب جي ماء ھئي. ھاشم جو اھڙي طرح نسل عبدالمطلب مان اڳتي ھليو<ref name = " سعيد"/>. عبدالمطلب يثرب ۾ پنھنجي ناني جي گھر ۾ پيدا ٿيو. ھاشم جي وفات بعد سندس ڀاء مطلب خاندان جو وڏو بڻيو جيڪو پنھنجي ننڍي ڀائٽي عبدالمطلب بن ھاشم کي مڪي وٺي آيو جڏھن مطلب اٺ تي مڪي ۾ داخل ٿيو تہ ماڻھن ڇوڪري کي مطلب جو غلام سمجھي عبدالمطلب چوڻ شروع ڪيو ۽ مطلب وضاحت ڪندو رھيو تہ اھو سندس ڀائٽيو آھي پر ھاشم جي ان پٽ تي عبدالمطلب نالو پئجي ويو<ref name = " سعيد "/>. عبدالمطلب جو اصل نالو شعيبت الحمد ھيو. مطلبجي وفات بعد سقايہ ۽ رفادہ جي ذميداري عبدالمطلب جي حصي ۾ آئي. ھن 82 سالن تائين عمر ماڻي ۽ پوئين وقت ھن کي مڪي جي سربراھ جو خطاب پڻ مليو<ref name = " سعيد"/> ==والدين== ==جنم== [[File:Muhammad With Heart Circle.gif|thumb|محمد دل جي سرڪل سان]] == ننڍپڻ== يارھن ورھين جي عمر ۾ چاچي حضرت ابوطالب سان گڏ واپار سانگي شام ويا هئا ۽ اتي بحيرا نالي ھڪ عيسائي راھب سندس نبوت جي تصديق ڪئي ۽ ان وقت حضرت ابوبڪر صديق پڻ ساڻن گڏ ھيو هئي<ref name=" ٺٽوي" />. == زالون ۽ اولاد == ===بيبي خديجه رضه=== 25 سالن جي ڄمار ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي پھرين شادي [[بنو اسد]] گھراڻي جي [[خويلد بن اسد]] ۽ [[فاطمه بنت زائدہ]] جي نياڻي 40 سالا حضرت خديجة الڪبریٰ رضه سان 695 ۾ ٿي جيڪا بيواہ ھئي ۽ سندس اھا ٽين شادي ھئي<ref name=" علوي " />. بيبي سانئڻ جو پھريون نڪاح [[ھند بن زرارہ]] سان ٿيو جنھن مان کيس ھڪ نياڻي ۽ ٻہ پٽ ٿيا جيڪو پوء گذاري ويو. سندس ٻيون نڪاح [[عتيق بن عائذ]] سان ڪرايو ويو جنھن مان کيس ھڪ نياڻي ھند جي نالي سان ھئي پر ڪجھ وقت کان پوءِ عتيق پڻ گذاري ويو<ref name=" علوي " />. جڏھن 35 سالن جي ٿي تہ سندس والد خويلد پڻ گذاري ويو<ref name="علوي " />. پاڻ مالدار عورت ھئي ۽ سندس ڪاروباري قافلا [[عراق]]، [[شام]] ۽ [[فلسطين]] تائين ويندا ھيا. سندس ھڪ غلام [[ميسرہ]] ايماندار ھيو جيڪو سندس ڪاروبار جو جنرل مينيجر ھيو<ref name=" علوي" />. پاڻ سڳورن {{درود}} جن ان وقت ايمانداري ۾ وڏي شھرت حاصل ڪئي هئي ۽ ميسرہ ذريعي بيبي سانئڻ وٽ اھڙو احوال پھتل ھو ۽ ان کين سندس ڪاروبار ۾ شامل ٿيڻ جي پيشڪش ڪئي جيڪا پاڻ سڳورن {{درود}} قبول ڪئي ۽ ان جي تجارتي قافلي سان شام ويا جنھن بعد بيبي سانئڻ کين شادي جو پيغام موڪليو<ref name=" علوي " />. شادي ۲۵ صفر تي ٿي جنھن ۾ حضرت ابو طالب ، حضرت حمزہ رضه، بيبي صاحبه جو چاچو [[عمرو بن اسد]]، سؤٽ [[ورقه بن نوفل]] پڻ شامل ٿيا<ref name=" علوي " />. حق مھر ساڍا ٻارھن [[اوقيه]] سون مقرر ڪيو ويو جنھن جي قيمت ۵۰۰ درھم ھئي<ref name=" علوي" />. ھڪ روايت مطابق حق مھر ۲۰ وٽ ٻڌايو ويو آهي<ref name=" علوي " />. نڪاح جو خطبو سيدنا [[ابو طالب]] پڙھيو. اھو خطبو يعقوبي ، شامي ، قسطلاني ، ۽ علامه عامري پنھنجي ڪتابن ۾ نقل ڪيو آهي<ref name=" علوي " />. نڪاح بعد پاڻ سڳورن {{درود}} ھڪ اٺ ذبح ڪرائي مھمانن جي دعوت ڪئي. بيبي سانئڻ زندگي جا 25 سال پاڻ سڳورن {{درود}} سان گذاريا<ref name=" علوي " />. سندس حياتيءَ ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} ٻي ڪا شادي نہ ڪئي<ref name=" علوي " />. پاڻ سڳورن {{درود}} جي پٽ ابراھيم کان سواءِ سموري اولاد بيبي سانئڻ مان ٿي ۽ سڀ سواء بيبي فاطمه الزهراء رضه جي سندن حياتي مبارڪ دوران وفات ڪري ويا<ref name=" علوي " />. [[فائل:The altar of prayer of the Prophet in the demolished house of Khadijeh 01.jpg|thumb|left|upright=0.8|بيبي خديجہ جي مڪي ۾ ڊاٿل گھر اندر اھا جاء جتي حضرت محمد{{درود}} ساڻس شادي کان پوء رھائش دوران عبادت ڪندو ھو]] نبي ڪريم {{درود}} کي چار نياڻيون ھيون جن مان وڏي سيدہ زينب ، ٻيون نمبر سيدہ رقيه ، ٽيون نمبر سيدہ ام ڪلثوم ۽ چوٿون نمبر آخري نياڻي سيده فاطمه الزهراء ھئي<ref name=" علوي " />. چئني مديني ھجرت ڪئي ۽ اتي وفات ڪيائون ۽ چارئي جنت البقيع ۾ دفن ٿيل آھن<ref name=" علوي " />. سيده زينب رضه 30 ميلادي ڌاري مڪي ۾ ڄائي ۽ سن ۸ ھجري ۾ مديني ۾ وفات ڪئي. سندس نڪاح بعثت کان اڳ پنھنجي ماسات ابوالعاص بن ربيع قرشي سان ڪرايو ويو جيڪو بيبي خديجه جي ڀيڻ ھند بنت خويلد جو پٽ ھيو ۽ سندس اصل نالو لقيط ھو<ref name=" علوي " />. ڪجھ رويتن مطابق سندس نالو ھشيم ۽ مھشم ھيو. پاڻ سڳورن {{درود}} جي ھجرت وقت اھي طائف ۾ رھندا ھئا. بدر جي جنگ بعد پاڻ سڳورن {{درود}} کيس مديني گھرايو ۽ بعد ۾ ابوالعاص جڏهن اسلام قبول ڪيو تہ اھو پڻ مديني ۾ آيو. سيده زينب کي ھڪ پٽ علي ۽ ھڪ نياڻي امامه ٿيا<ref name=" علوي" />. علي ننڍپڻ ۾ ئي فوت ٿي ويو. امامه جي پرورش بعد ۾ ابوالعاص جي ماروٽ حضرت زبير بن عوام ڪئي جنهن بيبي فاطمه الزهراء جي وفات بعد امامه جو نڪاح حضرت علي ڪرم الله وجهه سان ڪرايو<ref name=" علوي " />. [[فائل:The altar of prayer of the Prophet in the demolished house of Khadijeh.jpg|thumb|left|upright=0.8|بيبي خديجہ جي سعودي حڪومت پاران ڊاٿل گھر ۾ محراب جو ھڪ ٻيو منظر جتي پاڻ سڳورو عبادت ڪندو ھو]] سيده رقيه رضه ۳۳ ميلادي ڌاري ڄائي ۽ ان جو نڪاح حضرت عثمان غني رضه سان ڪرايو ويو. نبوت جي پنجين سال مڙس سان گڏ حبشه ھجرت ڪئي جتي ست سال رھيا اتي کيس ھڪ پٽ عبدالله نالي ڄائو. مڪي واپسي بعد مديني ڏانهن ھجرت ڪئي. بدر جي جنگ وقت بيمار ٿي پئي ۽ اٽڪل ۲۰ ڏينھن بعد وفات ڪري وئي. ان جي بيماري سبب نبي ڪريم {{درود}} جن حضرت [[عثمان غني]] رضه ۽ حضرت اسامه بن زيد رضه کي مديني ڇڏي ويا ھئا. جنگ جي فتح جي خبر جڏهن مديني پھتي تہ بيبي سانئڻ جي تدفين ٿي رھي ھئي<ref name=" علوي " />. سندس پٽ عبدالله پڻ ننڍپڻ ۾ گذاري ويو<ref name=" علوي " />. [[فائل:The House of Khadijah, The Porphet Mohammad's Wife in Mecca before Demolition 01.jpg|thumb|left|upright=0.8|بيبي خديجہ جو گھر جتي حضرت محمد {{درود}} مڪي زندگيءَ جو ھڪ دؤر گذاريو جيڪو سعودي حڪومت ڊھرائي ڇڏيو]] سيدہ ام ڪلثوم اھل بيت جي مديني ھجرت وقت بيبي فاطمه الزهراء رضه ۽ سيدہ سوده رضه سان گڏ ھئي. سيدہ رقيه رضه جي وفات کان ست يا ٽن مھينن بعد پاڻ سڳورن {{درود}} سندس نڪاح حضرت عثمان غني رضه سان ڪرايو ۽ سندس رخصتي جمادالآخر ۾ دوران ۱۹ سالن جي عمر ۾ ٿي<ref name=" علوي " />. کيس ڪا بہ اولاد ڪانه ٿي. حضرت عثمان سان ھن پنھنجي زندگي جا اٽڪل ساڍا ڇھ ورھيه گذاريا<ref name=" علوي " />. سن ۹ ھجري ۾ شعبان جي مھيني دوران وفات ڪئي. سندس جنازي نماز پاڻ سڳورن {{درود}} جن پڙھائي<ref name=" علوي " />. [[فائل:The House of Khadijah, The Prophet Mohammad's Wife in Mecca after Demolition 01.jpg|thumb|left|upright=0.8|بيبي خديجہ وارو گھر ڊھڻ کان پوءِ واري حالت ۾. ھن گھر پاڻ سڳورن زندگي جو ھڪ دور گذارہو]] بيبي فاطمه الزهراء رضه ۴۱ ميلادي ۾ نبوت جي بعثت واري سال پيدا ٿي ۽ جڏهن ۱۰ ورھين جي ھئي تہ سندس والدہ وفات ڪئي جنھن ڪري ننڍي عمر ۾ ئي والد سان وابسته رھي<ref name="علوي " />. والد کي تمام پياري ھئي. سندس عادات ، اطوار ، رفتار توڙي گفتار جو انداز والد سان مشابهت رکندڙ ھيو ۽ شڪل ۾ والده جھڙي ھئي<ref name=" علوي " />. سندس شادي پندرهن سال پنج مھينن جي عمر حضرت علي ڪرم الله وجهه سان مديني ۾ جنگ بدر کان بعد ڪرائي وئي. نڪاح جي تقريب مسجد نبوي ۾ ٿي ۽ پاڻ سڳورن{{درود}} سندن نڪاح پڙھايو. حق مھر ۵۰۰ درھم مقرر ٿيو ۽ رخصتي احد جي جنگ بعد عمل ۾ آئي<ref name=" علوي" />. سندس حياتيءَ دوران حضرت علي ڪرم الله وجهه ٻي شادي ڪانه ڪئي. کيس پنج ٻار جن ۾ ٽي پٽ امام حسن، امام حسين ، امام محسن ۽ ٻہ ڌيئر ڄاوا. امام محسن ننڍپڻ ۾ ئي وفات ڪئي<ref name=" علوي " />. پاڻ پردي جي سخت پابند ھئي. سندس جنازي نماز حضرت علي ڪرم الله وجهه پڙھائي<ref name="علوي " />. [[فائل:Khadija tomb (1).jpg|thumb|left|upright=0.8|خديجہ جو مڪي م واقع مقبرو جيڪو سعودي حڪومت ڊھرائي ڇڏيو]] بيبي خديجه رضه مان پاڻ سڳورن {{درود}} کي ٻہ پٽ پڻ ڄاوا جن جا نالا قاسم ۽ عبدالله ھيا. قاسم کي طاھر ۽ عبدالله کي طيب پڻ سڏيندا هئا<ref name=" علوي " />. روايت مطابق سندن وفات نبوت کان اڳ ننڍپڻ ۾ ٿي ھئي<ref name=" علوي" />. ===بيبي سوده رضه=== سن ۱۰ نبوي ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} جن جو پاڻ کان عمر ۾ ۳۰ سال وڏي بيوہ<ref name=" علوي " /> سودہ بنت زمعه سان نڪاح ٿيو. مديني ڏانهن ھجرت وقت فقط ھيء گھرواري ساڻن گڏ ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. ان جو تعلق بنو عامر قبيلي سان ھو<ref name="علوي " />. روايت مطابق ھڪ دفعي خوله بنت حڪيم نبي ڪريم {{درود}} جن کي ٻي شادي ڪرڻ جي تجويز ڏني ۽ کين بيبي عائشه ۽ حبشه کان ھجرت ڪري موٽي آيل مھاجرن مان بيبي سودہ جا نالا پيش ڪيا<ref name="علوي " />. پاڻ سڳورن اھا تجويز قبول ڪئي ۽ ٻنھي طرفن کان آڇ قبول ڪئي وئي. بيبي سوده سان نڪاح جو خطبو زمعه بن قيس پڙھيو<ref name=" علوي " />. حق مھر ۴۰۰ درھم مقرر ٿيو<ref name =" جلد" > شرح مواھب ، زرقاني ، جلد ۳, صه ۲۹۷ </ref>. ھن جا ۱۲ سال نبي ڪريم {{درود}} جي صحبت ۾ گذريا ۽ سندس رفاقت ۾ حج ۽ عمرو ادا ڪيو<ref name=" علوي " />. کيس پاڻ سڳورن {{درود}} مان ڪا اولاد ڪانه ٿي پر کيس پھرين مڙس سڪران مان عبدالرحمان نالي پٽ ڄائو جيڪو حضرت عمر رضه جي دؤر ۾ جنگ جلولاء ۾ شھيد ٿيو<ref name=" علوي " />. بلاذري مطابق بيبي صاحبه سن ۲۲ ھجري ۾ مديني ۾ وفات ڪئي<ref name=" علوي " />. ابن سعد مطابق سن ۵۴ ھجري ۾ وفات ڪئي<ref name="علوي " />. ===بيبي عائشه رضه=== سن ۱۰ ھجري شوال جي مھيني ۾ بيبي عائشه رضه جو پاڻ سڳورن {{درود}} جن سان نڪاح مڪي ۾ پڙھيو ويو ان وقت سندس عمر ۶ سال ھئي ۽ رخصتي شوال جي مھيني ۾ ھجرت جي پھرين سال ۹ ورھين جي عمر ۾ مديني ٿي<ref name=" ٺٽوي" />. نڪاح ۽ رخصتي وقت بيبي صاحبه جي عمر بابت متضاد روايتون آھن جن ۾ ھڪ روايت مطابق رخصتي وقت بيبي صاحبه جي عمر ۱۸ سال ھئي. روایت مطابق مديني پھچڻ کان ڪجھ وقت پوءِ پاڻ سڳورن {{درود}} جن زيد بن حارث ۽ ابو رافع کي مڪي مان ابوبڪر صديق رضه جي گھروارن کي وٺي اچڻ لاءِ موڪليو اھڙي طرح اھي قبا تائين پھتا. بيبي اسماء بنت ابوبڪر اميد سان ھئي ۽ اتي ان عبدالله بن زبير کي جنم ڏنو. ساڳي سال شوال ۾ بيبي عائشه رضه جو گھر مديني جي پاڙي سنح ۾ حارث بن خزرج وارن جي گھرن لڳ واقع ھيو جيڪو نبي ڪريم {{درود}} جي گھر کان ھڪ ميل جي فاصلي تي ھو. ان گھر ۾ سندس شادي ۽ رخصتي ٿي<ref name ="ياقوت " > معجم البلدان، ياقوت، جلد ۳, صه ۲۶۵ </ref>. ===بيبي حفصه رضه=== بيبي حفصه حضرت عمر فاروق رضه ۽ سندس زال زينب بنت مظعون جي نياڻي ھئي جيڪا بعثت نبوي کان پنج سال اڳ پيدا ٿي<ref name=" علوي " />. ننڍي عمر ۾ سندس نڪاح سھم قبيلي جي ھڪ فرد خنيس بن حذافه بن قيس سان ٿيو جيڪو بدر جي جنگ ۾ مسلمانن جي لشڪر ۾ شامل ھو ۽ زخمي ٿي پيو ۽ سن ۲ھجري ۾ وفات ڪري ويو ۽ ھڪ روايت مطابق احد جي جنگ ۾ شھيد ٿيو<ref name=" علوي " />. ان بعد شوال سن ۳ ھجري ۾ بيبي حفصه جي شادي نبي ڪريم {{درود}} جن سان ٿي<ref name="ٺٽوي " />. ان وقت بيبيءَ جي عمر ۱۸ سال ھئي ۽ نڪاح ۾ مھر ۵۰۰ درھم مقرر ٿيو<ref name=" علوي" />. ابو دائود ، نسائي ۽ ابن ماجه وغيره ۾ ابن عمر جي روايت مطابق نبي ڪريم {{درود}} جن کيس ھڪ دفعو طلاق (رجعي) ڏني ھئي. طبراني پڻ اھڙو ذڪر ڪيو<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه شعبان سن ۴۵ ھجري ۾ ۶۳ ورھين جي عمر ۾ وفات ڪئي<ref name=" علوي " />. وفات وقت پنھنجي ننڍي ڀاءُ عبدالله بن عمر رضه کي وصيت ڪئي ھئي تہ سندس مديني جي اتر ۾ شام واري رستي تي واقع غابہ نالي ديھ واري ملڪيت خيرات لاء وقف ڪري<ref name=" علوي " />. سندس جنازي نماز مديني جي گورنر مروان بن حڪم پڙھائي ۽ کيس جنت البقيع ۾ دفنايو ويو<ref name=" علوي " />. ===بيبي زينب رضه=== سن ۳ ھجري ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} جن جو نڪاح بيبي زينب بنت خزيمه ھلاليه سان ٿيو<ref name=" ٺٽوي" />. بيبي صاحبه کي خير خيرات جي ڪثرت سبب ام المساڪين يعني مسڪينن جي ماء سڏيو ويندو هو<ref name="ٺٽوي " />. ھجرت نبوي {{درود}} کان ۱۴ يا ۱۵ سال اڳ مڪي ۾ ڄائي بيبي صاحبه جو پھريون مڙس نبي ڪريم {{درود}} جو پڦاٽ عبدالله بن جحش رضه ھو جنھن سان گڏ بيبي صاحبه مديني ھجرت ڪئي جيڪو ساڳ شوال سن ۳ ھجري ۾ غزوہ احد ۾ شھيد ٿيو ھو ۽ عدت گذارڻ بعد سندس ٻي شادي پاڻ سڳورن {{درود}} جن سان ٿي پر سن ۴ ھجري ۾ ربيع الاول يا ربيع الآخر ۾ بيبي صاحبه وفات ڪري وئي<ref name=" ٺٽوي " />. وفات وقت سندس عمر ۳۰ سال کن ھئي<ref name=" علوي " />.اھو پاڻ سڳورن {{درود}} جن جو پنجون نڪاح ھيو جنھن ۾ حق مھر ۵۰۰ درھم مقرر ٿيو<ref name=" علوي" />. قتادہ بن دعامہ کان روايت مطابق سندس پھريون نڪاح پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي سؤٽ طفيل بن حارث سان ٿيل ھو جنھن ڪجھ وقت پوء کيس طلاق ڏني ۽ سندس ٻيو نڪاح طفيل جي ڀاءُ عبيدہ بن حارث سان ٿيو<ref name=" علوي " />. امھات المومنين ۾ بيبي زينب رضه واحد عورت ھئي جنھن جو جنازو نبي ڪريم {{درود}} جن پڙھايو <ref name=" علوي " />. == نبوت کان اڳ واري زندگي== [[Image:Cave Hira.jpg|thumb|left|upright=0.8|جبل نور ۾ واقع غار حرا جتي محمد صہ عبادت ڪندو ھو ۽ پھرين وحي نازل ٿي.]] == نبوت جو آغاز== جڏھن پاڻ ڪريمن {{درود}} جن پنھنجي عمر مبارڪ جا چاليھ ورھيه پورا ڪيا، تڏهن کين نبوت جي نعمت سان نوازيو ويو<ref name ="شامي " > سبل الھدیٰ والرشاد فی سیرۃ خیرالعباد شامی از: محمد بن یوسف بن علی بن یوسف صالحی دمشقی المعروف شامی، جلد ۲ صہ ۲۲۵ </ref><ref name =" ٺٽوي" > بذل القوۃ فی حوادث سنی النبوۃ (سيرت هاشمي)، از: امام العصر مخدوم محمد ھاشم محدث ٺٽوي، ترجمو: پروفيسر اسرار احمد علوي، مھراڻ اڪيڊمي شڪارپور، ڇاپو ٻيو جولائي 2004ع </ref>. ان روايت تي عالمن جي اڪثريت کي اتفاق رھيو آھي<ref name=" ٺٽوي " />. جڏھن تہ ڪي ٿوريون روايتون اھڙيون بہ مليون آهن ، جن ۾ بعثت وقت عمر مبارڪ چاليھ ورھين کان ھڪ ڏينھن مٿي يا ڏھ ڏينھن مٿي يا وري ٻه مھينا مٿي بہ ٻڌائي وئي آھي<ref name=" ٺٽوي " />. پر پھرين روايت ئي سڀني کان وڌيڪ مشھور ۽ مقبول آهي<ref name=" ٺٽوي " />. محمد بن يوسف دمشقي المعروف شامي سميت مالڪي مسلڪ جي ابو عبدالله محمد بن عبدالباقي المعروف زرقاني پڻ پنھنجي ڪتاب ''شرح علیٰ المواھب اللدنیہ'' ۾ چاليھ سالن جي روايت کي صحيح ڄاڻايو آهي<ref name=" ٺٽوي" />. صحيح بخاري ۽ صحيح مسلم ۾ پڻ حضرت ابن عباس ۽ انس رضي اللّٰہ تعالیٰ عنھما کان پڻ ساڳي روايت نقل ڪيل آھي<ref name="ٺٽوي " />. سندن بعثت ھڪڙن راوين ربيع الاول ۽ ٻين رمضان شريف جي مھيني ۾ بيان ڪئي آھي<ref name=" ٺٽوي " />. ابن اسحاق، بيھقي، ابن ڪثير، ذھبي، قسطلاني، شامي ۽ زرقاني پنھنجي ڪتابن ۾ بعثت جو آغاز ربيع الاول ۾ سچن خوابن کي قرار ڏنو آهي<ref name=" علوي " />. قرآن مجيد ۾ سورة البقرہ جي آيت ۱۸۵ مطابق "رمضان اھو مھينو آھي جنھن ۾ قرآن نازل ڪيو ويو"<ref name="ٺٽوي " />. صحيح مسلم ۾ حضرت طابوقتادہ رضہ جي روايت مطابق بعثت سومر جي ڏينهن ٿي ھئي<ref name =" مسلم" > صحيح مسلم، جلد ۱, صہ ۳۶۸ </ref><ref name="ٺٽوي " />. مسلم روايتن مطابق ليلة القدر واري رات غار حرا ۾ ملائڪ جبرائيل سندس خدمت ۾ وحي کڻي آيو<ref name=" ٺٽوي " />. وحي ۾ سڀ کان پھريون جبرائيل سورة علق جون پھريون پنج آيتون پڙھيون جيڪي نبي ڪريم {{درود}} جن ورجايون<ref name=" ٺٽوي " /> <ref name ="بخاري " > صحيح بخاري، "ڪيف ڪان بدءالوحي"، جلد ۱ صہ ۶ ۽ ۷ </ref>. جبرائيل پھرين وحي مھل انساني شڪل ۾ آيو هو<ref name=" ٺٽوي " />. غار حرا مان موٽندي پاڻ سڳورو {{درود}} حضرت خديجه وٽ آيو ۽ ڏڪڻ لڳو ۽ فرمايائون ته مون کي چادر ڍڪايو جيڪا ڍڪائي وئي ۽ جڏھن اھا ڪيفيت ختم ٿي تہ سورة مدٽر جون پھريون پنج آيتون نازل ٿيون<ref name="ٺٽوي " /><ref name=" بخاري " />. خوف واري حالت ۾ بيبي سانئڻ کين تسلي ڏني جنھن بعد کيس پنھنجي سؤٽ ورقه بن نوفل ڏي وٺي آئي<ref name="ٺٽوي " />.سمورن مردن ۽ عورتن کان اڳ حضرت خديجه رضہ پاڻ سڳورن تي ايمان آندو ۽ سمورا مسلمان ان روايت بابت ساڳي راء رکن ٿا<ref name ="ابن الاثير " > اسد الغابہ، ابن الاثیر، جلد ۵ صہ ۴۳۴ </ref><ref name ="روض " > الروض الانف سھيلي، جلد ۱, صہ ۲۷۷-۷۸ </ref><ref name ="زرقاني " > شرح علي المواھب، زرقاني، جلد ۱, صہ ۲۳۷ </ref><ref name =" قسطلاني" > المواھب اللدنيہ، قسطلاني، جلد ۱ ، صه ۲۱۷ </ref>. بيبي سانئڻ جي اسلام آڻڻ کانپوءِ سندس چارئي نياڻيون: سيدہ زينب رضه، سيدہ رقيه رضه، سيدہ ام ڪلثوم رضه ۽ سيدہ فاطمه الزهراء رضه بہ اسلام جي دائري ۾ داخل ٿيون<ref name="ٺٽوي " />. اھا روايت زرقاني '''شرح اعلیٰ المواھب''' ۾ سيرت ابن اسحاق ۽ سيرت شامي جي حوالي سان نقل ڪئي آهي<ref name=" ٺٽوي " />. ھڪ روايت مطابق بيبي خديجه رضه کان بعد پھرين ايمان آڻيندڙ عورت [[فاطمه بنت خطاب]] ھئي <ref name ="زرقاني ۱ " > شرح علي المواھب اللدنيہ، زرقاني، جلد ۱, صہ ۲۴۶ </ref><ref name="ٺٽوي " />. مردن ۾ ابوبڪر صديق ساڳي بعثت واري سومر ڏينھن شام جي وقت اسلام قبول ڪيو<ref name="ٺٽوي " />. جنھن بعد ٻارن ۾ حضرت علي ڏھن سالن جي عمر ۾ اسلام قبول ڪيو<ref name=" ٺٽوي " />. ھڪ روايت مطابق حضرت علي، ابوبڪر صديق کان اڳ اسلام قبول ڪيو<ref name="ٺٽوي " />. عثمان غني، زبير بن عوام، عبدالرحمان بن عوف، سعد بن ابي وقاص ، طلحه بن عبيد پڻ حضرت ابوبڪر صديق رضه جي ذريعي اسلام ۾ داخل ٿيا<ref name=" ٺٽوي " /> ساڳي سال زيد بن حارث ۽ بلال حبشي، عامر بن فھيرا، ابوذر غفاري (جندب بن جنادہ) ۽ سندس وڏو ڀاءُ انيس بن جنادہ، ابو فڪيھه، عمار بن ياسر ۽ سندس پيءُ ياسر بن عامر ۽ ماء سميه بنت خباط ۽ ڀاء عبدالله بن ياسر، صھيب رومي، مصعب بن عمير، عياش بن ربيعه، ارقم بن ابي ارقم، عثمان بن مظعون ۽ سندس ٻہ ڀائر قدامه ۽ عبدالله، ۽ ابو عبيده، ابو سلمه عبدالله ۽ سندس ماء بره، عامر بن ابي وقاص، عبدالله بن مسعود ھذلي، جعفر بن ابو طالب، خنيس بن حذافه سھمي، عبيده بن حارث، سعيد بن زيد معيقيب بن ابي فاطمه، خالد بن سعيد، فاطمه بنت خطاب، اسامه بن زيد جي ماء ام ايمن حبشيه، عبدالله بن عباس جي ماء ام الفضل عرف لبابه، عبدالله بن مسعود جي ماء ام عبد پڻ اسلام ۾ داخل ٿيا<ref name=" ٺٽوي " />. پھرين وحي جي نزول بعد بيبي خديجه رضه پاڻ سڳورن {{درود}} کي ورقه بن نوفل ڏي وٺي آئي جنھن وحي جو احوال ٻڌي سندس نبوت جي تصديق ڪئي جنھن ڪري کيس مسلمان سمجھيو وڃي ٿو<ref name=" ٺٽوي " />. زرقاني '''شرح علیٰ المواھب اللدنيہ''' ۾ ورقه کي قطعي طور صحابي مڃيو آھي<ref name="ٺٽوي " />. == مڪي زندگي== سن ۳ نبوي ۾ ۽ ڪن روايتن مطابق ۴ نبوي ۾ کين سورة الحجر جي آيت ۹۴ ذريعي کين کليل دعوت جو حڪم ڏنو ويو ۽ پاڻ سڳورن {{درود}} صفا واري ٽڪريءَ تي چڙهي قريش قبيلي وارن کي وڏي واڪي سڏ ڪري کلي عام اسلام جي دعوت ڏني جتي ابولھب سندن مخالفت ڪئي جنھن ڪري سورة الھب نازل ٿي<ref name=" ٺٽوي" />. مڪي جي مشرڪن سندن مخالفت شروع ڪئي پر ساڻس ابو طالب جي مڪمل تائيد ۽ حمايت حاصل هئي<ref name=" ٺٽوي" />. سن ۵ نبوي ۾ مسلمانن مڪي وارن جي ڏاڍ کان تنگ ٿي حبشه ڏانھن پھرين ھجرت ڪئي جن ۾ حضرت عثمان ، بيبي رقيه ، عبدالرحمان بن عوف، زبير بن عوام ، مصعب بن عمير ، ابو سلمه عبدالله ۽ ام سلمه سميت ٻارھن مرد ۽ پنج عورتون شامل ھيا<ref name=" ٺٽوي " /><ref name ="بيھقي " > دلائل النبوة بيھقي، جلد ۲, صه ۲۹۷ </ref><ref name =" قيم" > زادالمعاد ابن قيم، جلد ۱, صه ۹۷ </ref>. ساڳي سال بيت الله ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} سورة نجم جي تلاوت شروع ڪئي جنھن وقت مشرڪن جو ھڪ وڏو ميڙ موجود ھيو ۽ جڏھن سجدي واري آيت آئي تہ نبي سڳورو {{درود}} سجدي ۾ ھليو ويو ۽ اتي موجود مسلمان پڻ سجدي ۾ ڪري پيا انھن سان گڏوگڏ سواء اميه بن خلف جي سمورن مشرڪن پڻ سجدو ڏنو<ref name=" ٺٽوي " /><ref name =" ھشام" > سيرت ابن ھشام جلد ۱ </ref><ref name ="مواھب " > شرح مواھب، زرقاني، جلد ۱ </ref><ref name =" صحيح" > صحيح بخاري، جلد ۲ صه ۷۲۱</ref>. سن ۶ نبوي جي شروعات ۾ مسلمانن حبشه ڏانھن ٻيون ڀيرو ھجرت ڪئي. ان قافلي ۾ ۸۳ مرد ۽ ۱۸ عورتون شامل هيون<ref name =" اللدنيہ" > شرح المواھب اللدنيہ ، جلد ۱, صه ۲۸۷ </ref><ref name ="زاد " > زادالمعاد ابن ارقم، جلد ۱, صه ۹۸ </ref><ref name="ٺٽوي " />. قافلي ۾ جعفر بن ابو طالب سندس زال اسما بنت عميس، خنيس بن حذافه سھمي، مصعب بن عمير، معيقيب بن ابو فاطمه، مقداد بن اسود ڪندي، ابو عبيده بن جراح، خالد بن حزام، ام المومنين سودہ بنت زمعه پڻ شامل هئا<ref name =" سبل" > سبل الھدیٰ والرشاد، شامي، جلد ۲, صه ۳۶۳,۳۹۷ ۽ ۴۰۹ </ref>. ساڳي سال مشرڪن مسجد الحرام ۾ گڏجاڻي ڪئي جنھن ۾ ابوجھل، شيبه، عتبه، وليد بن عتبه، عمار بن وليد، عقبه بن ابي معيط، اميه بن خلف وغيره شامل هئا. رسول {{درود}} جن ڪعبي ۾ نماز پڙھي رھيا ھئا. ان مھل مسجد ٻاھران ميدان ۾ قرباني لاء اٺ ڪٺو ويو ھو. ان ميٽنگ مان ھم صلاح ٿيندي عقبه بن ابي معيط اٿيو ۽ اوجھ سان ڀريل اوجھري آڻي پاڻ سڳورن {{درود}} جي پٺي مٿان رکي. ان واقعي جي پروڙ ڏھن ورھين<ref name=" علوي " /> جي سيدہ فاطمه کي پئي ته مسجد ۾ ھلي آئي ۽ پنھنجي بابي جي پٺي تان غلاظت ھٽائي<ref name="ٺٽوي " />. ان وقت حضرت ابوبڪر صديق پڻ اتي پھتو<ref name="ٺٽوي " />. ساڳي سال عمار بن ياسر جي ماء سميه بنت خباط کي ابوجھل نيزو ھڻي شھيد ڪيو ويو<ref name="ٺٽوي " />. سن ۶ نبوي ۾ پاڻ سڳورا {{درود}} صحابي ارقم بن ابي ارقم جي گھر اچي ترسيا جتي مسلمان گڏ ٿي نماز پڙھندا ھيا جيڪو سلسلو حضرت عمر بن خطاب جي اسلام ۾ داخل ٿيڻ تائين جاري رھيو جنھن بعد مسلمانن گڏجي ڪعبي اندر نماز پڙھڻ جي شروعات ڪئي<ref name="ٺٽوي " />. مخدوم محمد هاشم ٺٽوي لکي ٿو تہ دار ارقم مسجد الحرام لڳ صفا جي ٽڪري وٽ موجود ھيو جنھن کي خليفي ھارون رشيد جي حبشي نسل واري ماء خيزران نئين سر جوڙائي تبرڪ طور ھڪ مسجد قائم ڪئي جنھن ڪري ھاڻي اھو دار خيزران سڏجي ٿو<ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال ھڪ روايت مطابق حضرت حمزہ اسلام ۾ داخل ٿيو ۽ ٽي ڏينهن بعد حضرت عمر بن خطاب دار ارقم ۾ اچي اسلام قبوليو<ref name=" ٺٽوي " />. ان کان اڳ نبي ڪريم {{درود}} جن دعا گھري ھئي تہ: {{quote| "اي الله! عمرو بن ھشام ۽ عمر بن خطاب مان جيڪو توکي وڌيڪ پيارو ھجي، ان جي ذريعي اسلام کي سگھ بخش."|<ref name ="ابن حجر " > الاصابہ، ابن حجر، جلد ۲, صه ۵۱۸ </ref>|}} ھڪ روايت مطابق ساڳي سال عبدالله بن عمر پڻ مسلمان ٿيو ھو<ref name=" ٺٽوي " />. ان کان سواءِ ان الخير سلمه پڻ دار الارقم ۾ اچي مسلمان ٿي جيڪا ابوبڪر صديق جي ماء ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۷ نبوي ۾<ref name ="حجر " > فتح الباري، حافظ ابن حجر، جلد ۷, صه ۱۴۷ </ref> ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق ۸ نبوي ۾ محرم جي چنڊ ڏسڻ سان ئي قريش وارن بنو جو ھاشم ۽ بنو عبدالمطلب سان مڪمل بائڪاٽ جو اعلان ڪيو جنھن سبب نبي ڪريم {{درود}} جن کي شعب ابوطالب ۾ نظر بند ٿيڻو پيو<ref name=" ٺٽوي " />. شعب ابوطالب جبل ابو قبيس جي وچان ھڪ جابلو لڪ ھيو جيڪو بنو هاشم جي مورثي ملڪيت ھو<ref name ="عاصم " > سفرنامہ ارض القرآن (اردو)، محمد عاصم، صہ ۱۵۴ </ref>. بائڪاٽ جي ڪاروائي لکت ۾ ڪئي وئي جنھن کي بيت الله ۾ لٽڪايو ويو جنھن ۾ لکيل ھو ته<ref name=" ٺٽوي " />: {{quote|محمد {{درود}} کي بنو ھاشم بنو مطلب سان گڏ مڪي مان شھر نيڪالي ڏني ويندي. ڪوبه ماڻھو ساڻن مٽي مائٽي يا سڱابندي وغيره نہ ڪندو. کاڌي پيتي جي ڪابہ جنس وٽن پھچڻ نہ ڏني ويندي. ڪوبه ماڻھو نہ کانئن ڪجھ خريد ڪندو ۽ نہ وري ڪا شئي کين وڪرو ڪري سگھندو. مسلمانن سان ان وقت تائين ڪنھن بہ قسم جو ڪو ٺاھ يا ساڻن ڪابہ نرمي نہ ڪئي ويندي، جيستائين ھو محمد {{درود}} کي قريش وارن جي حوالي نہ ڪندا |<ref name =" سيرت" > سيرة ابن ھشام، جلد ۲، صه ۱۴ </ref>|}} سن ۸ نبوي ۾ مشرڪن آسماني نشاني جو مطالبو ڪيو ۽ نبي ڪريم {{درود}} جن کين چوڏھين جي چنڊ واري رات شق القمر وارو معجزو ڏيکاريو<ref name=" ٺٽوي " />. مسلمانن جي عقيدي مطابق پاڻ سڳورن {{درود}} چنڊ ڏانھن پنھنجي آڱر سان اشارو ڪيو جنھن سان چنڊ ٻہ الگ اڌ ٿي ٿي ويو. پر مشرڪن ان کي وڏو جادو قرار ڏنو<ref name=" ٺٽوي " />. عبدالله بن عباس جي ولادت شعب ابوطالب ۾ ٿي جنھن بعد ساڳي سال بائڪاٽ واري دستاويز کي سن ۱۰ نبوي اڏھي کائي وئي ۽ اھو احوال ابو طالب پاڻ سڳورن {{درود}} جن کي ٻڌايو<ref name=" سيرت " /><ref name =" الروض" > الروض الانف سھيلي، جلد ۲, صه ۱۲۷ ۽ ۱۲۸ </ref><ref name =" دلائل" > دلائل النبوة، بيھقي، جلد ۲, صه ۳۱۱-۳۱۵ </ref><ref name ="ابن سعد " > الطبقات الڪبریٰ، ابن سعد، جلد ۱, صه ۱۳۱, </ref>. مشرڪ ان واقعي تي لڄي ٿيا ۽ ٽي سالن جي ظلم ۽ ڏاڍ بعد ابو طالب جي زندگي دوران ان معاهدي تان پاڻ ئي ھٿ کڻي ويا جنھن بعد نبي ڪريم {{درود}} جن پنھنجي ڪڙم قبيلي سان گڏجي مڪي اندر پنھنجي اباڻن گھرن ڏانھن موٽي آيا<ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال رمضان جي ۷ تاريخ تي ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق ذوالحج جي مھيني ۾ ابو طالب جو انتقال ٿيو<ref name="ٺٽوي " />. ساڳي سال شوال جي ۲۷ تاريخ تي پاڻ سڳورا {{درود}} جن طائف ويا جتي ثقيف قبيلي وارن کي اسلام جي دعوت ڏني. اتي ۲۶ ڏينهن ترسيا پر طائف وارن کين ستايو ۽ تڪليفون ڏنيون<ref name=" ٺٽوي " />. مسلمانن جي عقيدي مطابق طائف مان واپسي تي نخلہ نالي ڳوٺ ۾ منزل ڪئي جتي ۷ جنن جو وفد ساڻن مليو جن اسلام جي دعوت قبول ڪئي<ref name=" ٺٽوي " />. ڪجھ صاحب علم ماڻھن جو خيال آهي تہ لفظ جن معني غائب آھي جيڪو لفظ ريگستان جي خانه بدوش بدوي قبيلن لاء پڻ استعمال ڪيو ويندو ھو ڇوته اھي عربن جي تمدني زندگي ۾ ڪٿي بہ ڏسڻ ۾ نہ ايندا ھيا. محمد هاشم ٺٽوي ڪتاب آڪام المرجان جو حوالو ڏيندي لکيو آهي ته مڪي ۽ مديني ۾ جنن جا مختلف وفد ڇھ ڀيرا جدا وقتن تي پاڻ سڳورن {{درود}} جي جي خدمت ۾ حاضر ٿيا<ref name="ٺٽوي " /><ref name =" شبلي" > آڪام المرجان، ابو عبدالله شبلي، صه ۴۶ </ref>. سن ۱۱ نبوي ۾ مديني کان آيل حاجين عقبه جي ويجھو رسول {{درود}} جي ھٿ مبارڪ تي بيعت ڪئي جنھن سان مديني وارن اسلام ۾ داخل ٿيڻ جي شروعات ڪئي<ref name=" ٺٽوي " />. ان کي بيعت عقبه سڏيو ويندو آهي. ان ۾ روايتن مطابق ۶ يا ۸ ڄڻا شامل هئا جن ۾ ابو اسامه اسد بن زرارہ خزرجي، برآء بن معرور بن صخر اوسي ، ابوالھيثم بن تيھان، معاذ بن حارث ۽ ان جا ٻہ ڀائر جن ۾ عوف بن حارث پڻ شامل ھئا<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۱۲ نبوي ۾ معراج وارو واقعو پيش آيو<ref name="ٺٽوي " />. ساڳي سال رجب جي مھيني ۾ عقبه جي مقام لڳ ٻين بيعت ڪئي وئي جنھن ۾ مديني کان آيل ۱۳ ڄڻا ھرھڪ بشير بن سعد، سعد بن معاذ، عبدالله بن عمرو ۽ سندس ننڍڙو پٽ جابر بن عبدالله، اسيد بن حضير، ابي بن ڪعب، عبادہ بن صامت، ابو مسعود عقبه بن عمرو، ذڪوان بن عبد قيس زرقي، رافع بن مالڪ، قطبہ بن عامر، عتبہ بن عامر ۽ عويد بن ساعدہ شامل هئا<ref name=" ٺٽوي " />. ان زماني ۾ حج رجب جي مھيني ۾ ان ڪري ٿيندو ھو جو مشرڪن ۾ جھالت سبب نسي جو رواج ھو يعني ھو پنھنجي مرضيءَ موجب ڦيرڦار ڪري ان کي اڳي پوء ڪندا ھئا<ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال مصعب بن عمير کي مديني قرآن ۽ نماز پڙھائڻ لاء موڪليو ويو<ref name=" ٺٽوي" />. سن ۱۳ نبوي ۾ ذوالحج جي مھيني ۾ عقبه وٽ ٽين بيعت ڪئي وئي<ref name=" ٺٽوي " />. بيعت ڪندڙ جماعت ۾ ۷۳ مرد ۽ ۲ عورتون شامل هيون جن ۾ ابو رفاعہ رافع بن مالڪ عجلاني، ابو لبابه رفاعہ بن عبدالمنذر اوسي، ابو طلحه زيد بن سھل خزرجي، سعد بن ربيع خزرجي، عبدالله بن جبير، عبدالله بن رواحہ، عبدالله بن زيد حارثي، مشھور شاعر ڪعب بن مالڪ، معاذ بن جبل شامل هئا<ref name=" ٺٽوي " />. == مدني زندگي== ===يثرب ڏانھن ھجرت=== سن ۱ ھجري ۾ خميس ڏينهن ربيع الاول جو چنڊ ڏسي نبي ڪريم {{درود}} جن مڪي کان يثرب ڏانھن ھجرت شروع ڪئي. ان وقت ساڻس گڏ حضرت ابوبڪر صديق رضه ۽ ان جو غلام عامر بن فھيرہ ۽ ھڪ ٽيون شخص عبدالله بن اريقط ديلي پڻ گڏ ھيا<ref name=" ٺٽوي" /><ref name ="الھشام " > السيرة النبويه، ابن ھشام، جلد ۲, صه ۱۲۹ </ref><ref name =" البدايہ" > البدايہ والنھايہ، ابن ڪثير، جلد ۳, صه ۱۷۶ </ref><ref name ="سمھودي " > وفاءالوفا، علامه سمھودي، جلد ۱, صه ۲۳۸ </ref><ref name ="قتيبہ " > المعارف، ابن قتيبه، صه ۸۹</ref><ref name ="بڪري " > تاريخ الخميس، ديار بڪري، جلد ۱, صه ۳۲۴</ref>. ان وقت عبدالله بن اريقط غير مسلم ھيو<ref name=" ٺٽوي " />. ھي جابلو توڙي ميداني رستن جي وڏي ڄاڻ رکندڙ ھيو ۽ ھجرت وقت غار ثور لڳ ٻہ ڏاچين سميت اتي پھتو ھو ۽ کين ڳاڙهي سمنڊ واري غير معروف رستي کان يثرب وٺي آيو<ref name="علوي " />. ھجرت وقت پاڻ سڳورن {{درود}} جن دعا گھري تہ: {{quote|اللهم اعنى علیٰ هول الدنيا وعوآئق الدهر و مصآئب اللیالی والایام۔<br/> "اي منھنجا مالڪ، منھنجي مدد فرماءِ، دنيا جي مصيبتن کان، زماني جي رڪاوٽن کان ۽ رات ڏينھن جي گردشن کان" |<ref name=" ٺٽوي " /> <ref name ="حافظ ابن ڪثير " > البدايہ والنھايہ، حافظ ابن ڪثير، جلد ۳, صه ۱۷۶ ۽ ۱۷۷</ref>|}} غار ثور ۾ جمعي ، ڇنچر ۽ آچر واريون ٽي راتيون ترسيا<ref name=" ٺٽوي " /><ref name ="فتح باري " > فتح باري، حافظ ابن حجر عسقلاني، جلد ۷, صه ۱۶۸ </ref> ۽ پوءِ سومر واري رات چنڊ جي پنجين تاريخ ان غار مان نڪري پنڌ شروع ڪيو ۽ ربيع الاول جي ٻارھين تاريخ سومر ڏينھن ڪچڙي منجھند مھل مديني لڳ قبا ۾ داخل ٿيا جتي ڏھن راتين کان مٿي ترسيا ۽ مسجد قبا جوڙائي پوء جمعي جي ڏينهن ربيع الاول جي ۲۳ تاريخ تي مديني ۾ اندر داخل ٿيا<ref name="ٺٽوي " />. اھا اسلام جي پھرين مسجد ھئي<ref name=" علوي " />. ھڪ ٻي روايت مطابق ۱۲ ربيع الاول تي مديني ۾ داخل ٿيا<ref name=" ٺٽوي " />. حضرت علي ڪرم الله وجهه ھجرت ڪري قبا ۾ پھتا. قبا ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} جن حڪم ڏنو ته ھجرت واري ڏينھن کان اسلامي تاريخ جي شروعات ڪئي وڃي ۽ سال جو پھريون مھينو محرم مقرر ڪيو وڃي<ref name =" اسيرة" > السيرة النبويہ، ابن ڪثير، جلد ۲, صه ۲۸۸ </ref>. ===مديني ۾ آجيان ۽ مسجد نبوي جي قيام=== سن ۱ ھجري ۾ جمعي جي ڏينهن قبا کان مديني وڃڻ وقت ۲۳ ربيع الاول تي سالم بن عوف وارن جي ڳوٺ ۾ جمعي جي نماز پڙھي پوء مديني پھتا<ref name=" ٺٽوي " />. مديني ۾ مردن، عورتن ۽ ٻارن خوشي ۾ ٻاھر نڪري سندن آجيان ڪئي. پاڻ سڳورا {{درود}} ڏاچِي تي سوار ھيا. ھر قبيلي جي ماڻھن ڏاچِي جي مھار جھلي کين سندن مھمان ٿيڻ لاء عرض ڪري رھيا ھئا. پاڻ {{درود}} فرمايو تہ " توھان ڏاچِي کي ڇڏيو! ھوءَ الله جي امر سان ئي ويھندي"<ref name=" ٺٽوي " /><ref name =" سيرت ابن ھشام" > سيرت، ابن ھشام، جلد ۲, صه ۱۴۱ </ref>. ڏاچِي ابو ايوب انصاري جي گھر آڏو پھچي اتي ويھي رھي. پاڻ {{درود}} جن ابو ايوب انصاري جي گھر ست مھينا ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق ھڪ مھيني کان گھٽ ترسيا ۽ حجرن ۽ ڪمرن جي اڏاوت جو ڪم شروع ڪرايو پوء اتي منتقل ٿيا. جنھن بعد مسجد نبوي جو بنياد رکيو ويو<ref name=" ٺٽوي " />. [[File:Dalailkhayrat.jpg|220 px|thumb|پندرھين صدي ۾ مسجد نبوي جي ٺاھيل دستاويزي تصوير ]] ===مدني دؤر=== سن پھرين ھجري ۾ اذان ۽ اقامت جي شروعات ڪئي وئي<ref name="ٺٽوي " />. ساڳي سال عبدالله بن زبير قبا ۾ ڄائو جيڪو ھجرت ۾ ڄمندڙ پھريون ٻار ھيو<ref name=" ٺٽوي " />. ھڪ روايت مطابق ساڳي سال زڪوات فرض ڪئي وئي ۽ ٻي روايت مطابق ۲ ھجري ۾ رمضان جي روزن بعد فطري ادا ڪرڻ جو حڪم آيو جنھن بعد زڪوات کي فرض ڪيو ويو<ref name=" ٺٽوي " />. ۱ ھجري ۾ شوال جي مھيني دوران ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق ۲ ھجري ۾ بيبي عائشه رضه جي رخصتي ٿي<ref name="ٺٽوي " />. ۱ ھجري ۾ جڏهن نبي ڪريم {{درود}} جن ابو ايوب انصاري جي گھر پھتا ان وقت عبدالله بن سلام پنھنجي خاندان سميت اسلام ۾ داخل ٿيو. ساڳي سال يھودين جي بنو قريظه قبيلي جي عثمان بن اشھل قرظي جو کجين جي باغ ۾ نوڪري ڪندڙ سلمان فارسي رضه ۽ ڏھن سالن جو انس بن مالڪ انصاري خزرجي پڻ اسلام ۾ داخل ٿيا. پاڻ سڳورن {{درود}} جي نياڻي سيده رقيه رضه رمضان جي مھيني سن ۲ ھجري ۾ وفات ڪئي. سن ۲ ھجري ۾ بطن رابغ ۾ عبيدہ بن حارث جي اڳواڻي ۾ پاڻ سڳورن طرفان موڪليل جھادي مھم دوران بطن رابغ ۾ الله جي راھ ۾ پھريون تير سعد بن ابي وقاص ھلايو<ref name="ٺٽوي " /><ref name =" دنيہ" > المواھب اللدنيہ، قسطلاني، جلد ۲, صہ ۶۱</ref>. ساڳي سال قبلي جي تبديلي جو واقعو ٿيو جنھن تحت بيت المقدس جي جاء تي ڪعبة الله کي مسلمانن جو قبلو مقرر ڪيو ويو. اھو اڱاري جو ڏينهن ھيو ۽ پاڻ سڳورا {{درود}} جن بنو سلمه وارن جي مسجد ۾ ٻنپھرن جي نماز پڙھائي رھيا ھئا ۽ جڏھن پھريون ۲ رڪعتون پوريون ڪيائون تہ ان وچ ۾ حڪم نازل ٿيو<ref name ="طبري " > تاريخ طبري، جلد ۲, صه ۱۶۸</ref><ref name=" ٺٽوي " />. ۽ نماز دوران پاڻ سڳورن {{درود}} جن رخ ڦيرائي ڪعبي طرف ڪيو ۽ مقتدين بہ ان عمل کي ورجايو<ref name=" ٺٽوي " /> ۽ باقي ۲ رڪعتون ڪعبي طرف منھن ڪري پڙھيون ويون جنھن ڪري ان مسجد تي مسجد قبلتين جو نالو پئجي ويو. ساڳي سال پاڻ سڳورن {{درود}} جن عاشوري جي ڏينهن روزو رکيو ۽ ماڻھن کي فرمايو تہ روزو انھن تي واجب آهي<ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال يعني ۲ ھجري ۾ رمضان جا روزا فرض ڪيا ويا ۽ ساڳي سال نبي ڪريم {{درود}} جن تي صلوات پڙھڻ جو حڪم آيو<ref name="ٺٽوي " />. ھن سال فطري ادا ڪرڻ جو حڪم ۽ ٻنھي عيدن تي عيد نماز پڙهڻ جو حڪم پڻ نازل ٿيو. نبي ڪريم {{درود}} جن عيد الفطر جي پھرين نماز ۽ عيد الاضحي جي پھرين نماز پڻ ھن سال پڙھايون ۽ ساڳي سال قرباني ڪرڻ جو حڪم ڏنو ويو<ref name="ٺٽوي " />. جنگ بدر پڻ ساڳي سال يعني ۲ ھجري ۾ واقع ٿي. ساڳي سال عبدالله بن مسعود حبشه مان مديني موٽي آيو. ھن سال اسلامي تاريخ جو ڪنھن بہ سريا جي پھرين سپه سالار عبدالله بن جحش واري سريه ۾ مسلمانن ھٿان پھريون مشرڪ ماريو ويو جنھن جو نالو عمرو بن العلاء حضرمي ھيو ۽ ان سريا ۾ مشرڪن جا پھريون دفعو ٻہ ماڻھو قيدي ٿيا جن ۾ حڪم بن ڪيسان ۽ عثمان بن عبدالله شامل هئا <ref name=" ٺٽوي " />. ھن سال جنگ بدر لاء تياري دوران سعد بن عبادہ ھڪ زرہ '''ذات الفضول''' جي نالي سان نبي ڪريم {{درود}} جن جي حوالي ڪئي جيڪا سڄي ڄمار پاڻ سڳورن {{درود}} جن وٽ رھي<ref name=" ٺٽوي " />. آخري زماني ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} اھا زرہ 30 سير جون (barley) جي عيوض ابو شحم نالي يھودي وٽ گروي رکي ھئي، جيڪا سندن وصال بعد ابوبڪر صديق رضه اھو قرض ادا ڪري ڇڏائي<ref name=" ٺٽوي " />. غزوه بدر ۾ جڏھن مسلمان روحا ٽپي صفراء ويجھو پھتا تہ پاڻ سڳورن {{درود}} اصحابين سان مشورو ڪيو. جنگ دوران عڪاشہ بن محصن اسدي جي تلوار ٽٽي پئي ته پاڻ سڳورن {{درود}} جن ان کي کجي جي ھڪ ڳاني ڏئي ان جي مدد سان مقابلو ڪيو<ref name="ٺٽوي " />. ھن اھا ڳاني مرڻ گھڙي تائين پاڻ وٽ سنڀالي رکي ھئي. بدر جي جنگ ۾ عبدالله بن سھيل ڪافرن جو لشڪر ڇڏي مسلمان ٿي اسلامي لشڪر ۾ شامل ٿيو. ھن سال غنيمت جو مال مسلمانن لاء حلال ڪيو ويو. جنگ بدر ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن کي ذوالفقار نالي تلوار ھٿ آئي جيڪا مشرڪن مان عاص بن منبه يا ھڪ ٻي روايت مطابق نبيه بن حجاج جي ملڪيت ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. اھي ٻئي غزوہ بدر ۾ مارجي ويا هئا. ھڪ روايت مطابق بعد ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} جن اھا تلوار حضرت علي ڪرم الله وجهه کي عطا ڪئي ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. غزوه بدر ۾ ۱۴ مسلمان شھيد ٿيا جن ۾ ۶ مھاجر ۽ ۸ انصار ھيا. ابو جھل، عتبہ بن ربيعه، شيبه بن ربيعه، اميہ بن خلف، ۽ وليد بن عتبہ سميت ۷۰ ڄڻا ھن جنگ ۾ مارجي ويا. ابو جھل زخمي ٿيل پوئين پساهن ۾ ھيو عبدالله بن مسعود تلوار سان سر قلم ڪيو<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۲ ھجري ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن حضرت علي ڪرم الله وجهه جي ڪنيت ابو تراب تجويز ڪئي<ref name=" ٺٽوي " />. غزوه بدر کان پوءِ ساڳي سال ابو لهب عدسہ نالي ھڪ موذي ۽ وچڙندڙ چمڙي جي بيماري ۾ فوت ٿي ويو<ref name ="الھدہ " > سبل الھدہ والرشاد، شامي، صہ ۶۷ </ref><ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال پاڻ سڳورن {{درود}} پنھنجي نياڻي سيدہ فاطمه الزهراء رضه جو نڪاح حضرت علي ڪرم الله وجهه سان ڪرايو. سن ۳ ھجري ۾ شعبان جي مھيني ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن جو بيبي حفصه بنت عمر سان نڪاح ٿيو. ساڳي سال رمضان جي مھيني ۾ سندن نڪاح بيبي زينب بنت خزيمه ھلاليه سان ٿيو. ھن سال پاڻ سڳورن {{درود}} جن جو ڏھوٽو عبدالله بن عثمان بن عفان وفات ڪري ويو<ref name="ٺٽوي " />. ربيع الاول جي مھيني ۾ ساڳي سال سندن نياڻي سيدہ ام ڪلثوم جو نڪاح عثمان بن عفان رضه سان ٿيو ۽ ساڳي سال امام حسن رضه جو جنم ٿيو. ان جو نالو والدين حرب رکيو پر نبي ڪريم {{درود}} جن کيس حسن جو نالو ڏنو<ref name=" علوي" />. شبر، شبير ۽ مشبر ھارون نبي جي پٽن جا نالا ھيا جيڪي عبراني زبان جا لفظ ھيا انھن جو عربي بدل حسن ، حسين ۽ محسن ھيا<ref name="علوي " />. سن ۳ ھجري ۾ ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق ۴ ھجري ۾ شراب کي حرام ڪيو ويو<ref name=" طبري " />. ساڳي سال شوال جي مھيني ۾ غزوه احد وارو واقعو پيش آيو جنھن ۾ ۷۰ اصحابي شھيد ٿيا جن ۾ حمزہ رضه، مصعب بن عمير رضه ، عبدالله بن جحش رضه پڻ شامل هئا<ref name="ٺٽوي " />. غزوه احد ۾ عتبه بن ابي وقاص پاڻ سڳورن {{درود}} کي پٿر ھيون جنھن سان اڳين ڏندن مان ساڄي پاسي ھيٺيون ڏند مبارڪ شھيد ٿيو<ref name="ٺٽوي " />. ===ميثاق مدينه=== ===رياست جو قيام=== == غزوات== الله جي راھ ۾ اھا جنگ يا جنگي مھم يا جھادي مھم جنھن ۾ رسول الله {{درود}} جن شرڪت ڪئي ان کي غزوہ سڏيو ويندو آهي. زيد بن ارقم غزوات جو ڪل تعداد ۱۹, جابر بن عبدالله وري ۲۱ ٻڌايو آھي<ref name="علوي " />. موسیٰ بن عقبه، ابن اسحاق، واقدي، ابن سعد، قسطلاني، ابن جوزي ۽ دمياطي انھن جو تعداد ۲۷ ۽ علامه ابو عبدالله شامي پنھنجي ڪتاب ''سبل الھدیٰ والرشاد'' ۾ تعداد ۲۸ ڄاڻايو آهي<ref name=" علوي " /> جن ۾ [[ودان]] جي مقام تي [[غزوه ابوآء]] يا غزوه ودان (۱۱ صفر ۲ ھجري)، [[بواط]] جي مقام تي [[غزوه بواط]] (ربيع الاول ۲ ھجري)، [[بدر]] جي مقام تي [[غزوه سفوان]] يا غزوه بدر اولا ( ربيع الاول ۲ ھجري)، [[عشيره]] جي مقام تي [[غزوه عشيره]] ( جمادالاول ۲ ھجري)، بدر جي مقام تي [[غزوه بدر]] ( ۱۷ رمضان ۲ ھجري)، [[قرقرة الڪدر]] جي مقام تي [[غزوه قرقرة الڪدر]] يا غزوہ بني سليم (شوال ۲ ھجري)، [[عريض]] جي مقام تي [[غزوه سويق]] (۵ ذوالحج ھجري)، [[نجد]] جي مقام تي [[غزوه ذي امر]] يا غزوہ غطفان (محرم ۳ ھجري)، [[بحران جو مقام|بحران جي مقام]] تي [[غزوه فرع]] (ربيع الاول ۳ ھجري)، [[مدينه منوره ]] جي مقام تي [[غزوه بنو قينقاع]] (جماد الاول يا شوال ۳ ھجري)، [[احد جبل|جبل احد]] جي مقام تي [[غزوه احد]] ( شوال ۳ ھجري)، [[حمراء الاسد ]] جي مقام تي [[غزوه حمراء الاسد]] (۱۷ شوال ۳ ھجري)، عاليه جي مقام تي [[غزوه بنو نضير]] (ربيع الاول ۴ ھجري)، بدر جي مقام تي [[غزوه بدرالآخيرہ]] يا بدراموعد (شعبان ۴ ھجري)، [[دومة الجندل]] جي مقام تي [[غزوه دومة الجندل]] (ربيع الاول ۵ ھجري)، [[مريسيع]] جي مقام تي [[غزوه بنو مصطلق]] يا غزوه مريسيع (شعبان ۵ ھجري)، مدينه منوره جي مقام تي [[غزوه خندق]] (شوال ۵ ھجري)، [[غران]] جي مقام تي [[غزوه بنو قريظه]] (ذوالقعد ۵ ھجري)، [[نجران]] جي مقام تي [[غزوه بنو لحيان]] (رجب 6 ھجري)، [[حديبيه]] جي مقام تي [[غزوه حديبيه]] (ذوالقعد 6 ھجري)، [[ذي قرد]] جي مقام تي [[غزوہ ذي قرد]] ( ذوالحج 6 ھجري)، [[خيبر]] جي مقام تي [[غزوہ خيبر]] ( محرم ۷ ھجري), [[واديء القریٰ]] جي مقام تي [[غزوہ واديءِ القریٰ]] ( صفر ۷ ھجري)، نجد جي مقام تي [[غزوہ ذات الرقاع]] يا غزوہ محارب و بني ثعبله ( ۱۰ ربيع الاول ۷ ھجري), مڪي شريف جي مقام تي غزوہ [[فتح مڪه]] (۱۰ رمضان ۸ ھجري), [[حنين]] جي مقام تي [[غزوہ حنين]] ( 6 شوال ۸ ھجري), [[طائف]] جي مقام تي [[غزوہ طائف]] ( شوال ۸ ھجري), [[تبوڪ]] جي مقام تي [[غزوہ تبوڪ]] ( رجب ۹ ھجري). جيڪي لشڪر رسول الله {{درود}} جن اصحابين جي اڳواڻي ۾ جھاد لاء روانا ڪيا پر پاڻ شرڪت نہ ڪئي ان جنگي مھم کي سرايا يا بعوث سڏيندا آهن. اھڙين جنگي مھمن جو تعداد اٽڪل ۷۹ ھيو. ==صلح حديبيه== == خيبر جي فتح== == مڪي جي فتح== ==طائف جي فتح== == سندس آخري وقت ۽ وڇوڙو == == نور ۽ بشر وارو معاملو == == رھڻي ڪھڻي== == بحيثت امي== == امت == [[فائل:Muhammad2.svg|thumb|left|upright=1]] == سندس عمرا ۽ حج== == حجت الوداع جو خطبو== == سندس ڇڏيل ورثو== ==روضو مبارڪ== == توھين رسالت جا واقعا ۽ قانون== ==سيرت تي لکيل مستند ڪتاب== ===حديثن وارا مستند ڪتاب=== ==حضرت محمد صه ۽ مغربي فلاسافر== [[فائل:Muhammad Seal.svg|thumb|left|upright=0.8|حضرت محمد {{درود}} جي مھر جيڪا منڊي ۾ جڙيل ھئي ۽ سرڪاري خط و ڪتابت ۾ استعمال ڪئي ويندي ھئي]] ” پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي باري ۾ گوئٽي هڪ ڊگهو نظم لکيو جيڪو '''Mahomet's Gesang''' جي نالي سان مشهور آهي. ان نظم ۾ گوئٽي پاڻ سڳورن {{درود}} جي چهري جي هڪ محبت ڀري تصوير چٽي آهي هن نظم آخر ۾ گوئٽي لکيو آهي ته: ”پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي چهري مبارڪ تي نظر پوڻ سان انسان سندن مفتون ٿي پوندو.“ جرمن فيلسوف لائبنز (Leibniz) (1646-1716ع) متعلق پروفيسر اشپيز لکيو آهي ته پاڻ سڳورن {{درود}} جن کي ’دين الفطرت‘ جو باني سمجهندو هو.<ref>ڊاڪٽر قاضي نبي بخش؛ رسالو:مهراڻ؛ ڇپيندڙ:سنڌي ادبي بورڊ؛ 1962ع</ref> ==درود ۽ صلوات== [[فائل:Salavat of the prophet.png|thumb|left|upright=1.5|صلوات]] ==حوالا== {{حوالا}} [[زمرو:اسلام]] [[زمرو:محمد|*]] pz2194vf9o53s6d5gvdtw4ejp1fcn20 240107 240106 2022-08-03T19:43:00Z Intisar Ali 8681 wikitext text/x-wiki {{Wikify}} {{Infobox person | honorific_prefix = ابوالقاسم | name = '''<span style='color: Green'>مُحَمَّدٌ</span>''' <!-- include middle initial, if not specified in birth_name --> | honorific_suffix = صلي الله عليه وآله وسلم | image =Dark vignette Al-Masjid AL-Nabawi Door800x600x300.jpg | image_size = 300px | alt = | caption = سندن نالو خوش خطاطي ۾ لکيل | native_name = ابوالقاسم | native_name_lang = عربي | birth_name = <!-- only use if different from name above --> | birth_date = {{birth date |570|04|20}} | birth_place = مڪو | baptised = <!-- will not display if birth_date is entered --> | disappeared_date = <!-- {{disappeared date and age|YYYY|MM|DD|YYYY|MM|DD}} (disappeared date then birth date) --> | disappeared_place = | disappeared_status = | death_date = {{death date and age|632|06|08|570|04|20}} | death_place = مدينو | death_cause = سخت بخار | body_discovered = | resting_place = مسجد نبوي، مدينو منور | resting_place_coordinates = <!-- {{coord|LAT|LONG|type:landmark|display=inline}} --> | monuments = مسجد نبوي | residence = مڪو پوء مدہنو | nationality = عرب | other_names = 99 نالا: مجتبیٰ، مصطفیٰ، بشیر، نذیر، احمد وغیرہ | ethnicity = <!-- Ethnicity should be supported with a citation from a reliable source --> | citizenship = حجاز | education = اُمِي | alma_mater = | occupation = واپار ، حاڪم ، قاضي، فوجي ڪمانڊر، معلم | years_active = | era = | employer = | organization = | agent = | known_for = اسلام جو پيغمبر | notable_works = *خدا جو ڏنل قرآن پھچائڻ * مديني جي رياست جو بنياد وجھندڙ * مسجد نبوي جو معمار *اسلام جي تعليم ڏنائين * حديث | style = | home_town = مڪو | salary = | net_worth = <!-- Net worth should be supported with a citation from a reliable source --> | height = <!-- "X cm", "X m" or "X ft Y in" plus optional reference (conversions are automatic) --> | weight = <!-- "X kg", "X lb" or "X st Y lb" plus optional reference (conversions are automatic) --> | television = | title = | term = | predecessor = عيسيٰ مسيح | successor = ڪو بہ نہ | party = | movement = | opponents = عربستان جا مشرڪ ۽ يھودي | boards = | religion = <!-- Religion should be supported with a citation from a reliable source --> | denomination = <!-- Denomination should be supported with a citation from a reliable source --> | criminal_charge = <!-- Criminality parameters should be supported with citations from reliable sources --> | criminal_penalty = | criminal_status = | spouse =* خديجه بنت خويلد (595–619) *سوده بنت زمعه (619–632) *حفصه بنت عمر (624–632) *جويريه بنت حارث (628–632) *عائشه (619–632) *زينب بنت جحش (627–632) *صفيه بنت حيي (629–632) *زينب بنت خزيمه (625–627) *ام سلمه (629–632) *ام حبيبه (628–632) *ريحانه بنت زيد (629–631) *ماريه قبطيه (630–632) *ميمونه بنت حارث (630–632) | partner = <!-- (unmarried long-term partner) --> | children = *عبد الله بن محمد، *قاسم بن محمد، *ابراهيم بن محمد، *زينب بنت محمد، *رقيه بنت محمد، *ام ڪلثوم بنت محمد، *فاطمه زهرا رضہ | parents = *عبد الله بن عبد المطلب * آمنہ بنت وھب | relatives = * عبدالمطلب (ڏاڏو) *ابوطالب (چاچو) * حمزہ (چاچو)رضہ *ابو لھب (چاچو) *علي رضہ (ڀائٽو، ۽ ڄاٽو) *عباس رضه (،چاچو) * ابو بڪر رضہ (سھرو) * عمر فاروق رضه (سھرو) *ابوسفيان (سھرو) | callsign = | awards = رحمته العالمين | module = آخري نبي | module2 = | module3 = | module4 = | module5 = | module6 = | signature =Muhammad Seal.svg | signature_alt = | signature_size = 50px | website = <!-- {{URL|example.com}} --> | footnotes = }} <br/> '''حضرت مُحَمَّد''' {{درود}} {{ٻيا نالا|انگريزي= '''Hazrat Muhammad '''pbuh}}(اپریل570ع - جون 632ع) مسلمانن جي عقيدي مطابق الله سبحان و تعالیٰ جو آخري نبي ۽ رسول ھيو جنھن تي [[آسماني ڪتابن جا نالا|آسماني ڪتاب]] [[قرآن| قرآن مجيد]] نازل ٿيو. 40 سالن جي عمر ۾ [[عربستان]] جي شھر [[مڪو| مڪي]] ۾ نبوت جو اظھار ڪندي اسلام جي توحيد واري عقيدي جي تبليغ جو آغاز ڪيو. سندس ڏنل تعليم عربن جي ان خطي ۾ ھڪ زبردست انقلاب برپا ڪيو. قرآن مجيد ۾ سندس زندگي مبارڪ کي '''اسوه''' سڏيو ويو آهي<ref name =" علوي" > بذل القوۃ فی حوادث سنی النبوۃ (سيرت هاشمي)، از: امام العصر مخدوم محمد ھاشم محدث ٺٽوي، ترجمو: پروفيسر اسرار احمد علوي، مھراڻ اڪيڊمي شڪارپور، ڇاپو ٻيو جولائي 2004ع ۾ لکيل مترجم جو نوٽ: تقديم </ref>. سورة الاحزاب جي آيت 21 ۾ فرمان آھي ته:'''لقد کان لکم فی رسول اللہ اسوۃ حسنہ''': ترجمو: "بيشڪ اوھان جي لاء خدا جي رسول {{درود}} جي ذات ۾ ھڪ بھترين نمونو آھي." لفظ اسوة جي عام معنیٰ طريقو يا نمونو آھي<ref name=" علوي " />. اسوہ انسان جي ان حالت کي چيو ويندو آهي جيڪا ھو ڪنھن ٻئي انسان جي پيروي ڪندي اختيار ڪري<ref name ="راغب " > مفردات الفاظ القرآن, از: ابو القاسم راغب اصفھانی صہ ۱۴۰ </ref>. اسلامي عقيدي مطابق محمد رسول الله {{درود}} جن جي اطاعت مسلمانن جي ايمان جو لازمي جز ۽ فرض آهي ۽ ان جي اطاعت کي قرآن مجيد ۾ الله جي اطاعت جي مثل سڏيو ويو آهي. سورة النساء جي آيت ۶۴ ۾ قرآن فرمائي ٿو ته: ''' وما ارسلنا من رسول الا لیطاع باذن اللّٰہ''': ترجمو: "۽ اسان موڪليا جيڪي رسول تہ انھن جي پيروي ڪئي وڃي، الله جي حڪم سان". دين جي عالمن ۽ قرآن جي شارحن جو اھو عقيدو آهي ته قرآن ھڪ تحريري دستور آھي جنھن جي عملي صورت سرور ڪونين {{درود}} جن جي ذات آھي، جن جو ڪوبه قول ۽ فعل حڪم خداوندئ کان وار برابر بہ ھيڏي ھوڏي ھٽيل نه آهي<ref name=" علوي " />. ايليا (بيت المقدس) ۾ ھجرت جي پنجين سال [[ھرقل|ھرقل اعظم]] (Hercules) جي درٻار ۾ سندس بدترين دشمن [[ابوسفيان]] پڇا ڪرڻ تي ٻڌايو ھو تہ "نبوت کان اڳ بہ اوھان {{ درود}} ڪڏهن ڪوڙ نہ ڳالھايو آھي"<ref name=" علوي " />. پاڻ ڪريمن پنھنجي بيمثال ڪردار وسيلي ڪٺور قلبن کي نرم ڪري انھن جو تزڪيو ڪيو<ref name=" علوي " />. سندن ھر عمل جي تقليد کي اسلامي دين ۾ سنت جو مقام حاصل آهي<ref name="علوي " />. مولانا ابوالڪلام آزاد مطابق:"قرآن ۽ نبي سائين {{درود}} جن جي زندگي ساڳي شئي آھي، قرآن متن آھي تہ سيرة ان جي تشريح ۽ قرآن علم آھي تہ سيرة ان جو عمل. ان ڪري انسانيت جي سمورن اھنجن ۽ آزارن جو علاج ان سيرت جي مطالعي ۾ ئي ملي سگھندو"<ref name ="آزاد " > سیرۃ کے عملی پہلو (اردو) ، از: مولانا ابوالڪلام آزاد، صہ ۹</ref>. == قبيلو ۽ گھراڻو == حضرت محمد {{درود}} جو قبيلو [[قريش]] ۽ گھراڻو [[بنو هاشم]] ھيا جيڪي حضرت ابراهيم جي بيبي ھاجرہ {{ٻيا نالا|عبراني= ''' Hagar '''}} مان وڏي پٽ حضرت اسماعيل جي اولاد مان ھيا. حضرت [[ابراهيم]] پنھنجي وڏي پٽ حضرت [[اسماعيل]] ۽ سندس ماء کي مڪي جي ويران وادي ۾ رھايو جتي ٻنھي پيء ۽ پٽ گڏجي [[ڪعبو]] تعمير ڪيو. ان ويراني ۾ [[زمزم]] جي چشمي جي برآمد ٿيڻ سان جرھوم جي قبيلو سندن مرضي سان اتي آباد ٿيو ۽ اڳتي هلي اسماعيل جي شادي ٿي ۽ کيس ٻارھن پٽ ڄاوا جن مان وڏي پٽ جو نالو قدار ھيو. آھستي آھستي اسماعيلين جو تعداد وڌندو ويو.<ref name ="سعيد" >The Life of Muhammad, the Prophet , by:Syed Saeed Akhtar Rizvi, page ،9,7,8,6,</ref> بائيبل مطابق خدا جو واعدو ٿيل ھيو تہ اسماعيل جي اولاد کي تيزي سان وڌائيندو <ref>{Genesis 21:13}</ref> اھي پوري حجاز ۾ ڦھلجي ويا. عیسیٰ مسیح جي پيدائش کان 200 سال اڳ قدار جي اولاد مان عدنان مشھوري ماڻي ٻنھي جي وچ واري شجري جي اڃان ڪا پڪ نہ ٿي سگھي آھي ڇو تہ عربن گھڻا شجرا بيان ڪيا آهن.محمد صہ انھن شجرن تي تبصرو ڪندي فرمايو ھيو تہ {{quote|جڏهن منھجو شجرو عدنان تائين پھچي تہ بس ڪريو|محمد صہ<ref name = " سعيد"/>|}} ٽين صدي عيسويءَ ۾ عدنان جي اولاد مان ھڪ سردار ٿيو جنھن جو نالو فاھر ھيو جنھن لاء خيال آهي تہ ان کي [[قريش]] سڏيندا ھيا ڪن جو وري خيال آھي تہ فاھر جي پنجين پيڙهيءَ ۾ پنجين صدي عيسويءَ ۾ [[قصي بن ڪلاب]] بن مرہ بن لوئي، بن غالب بن فاھر نالي ھڪ طاقتور شخص مشھور ٿيو جنھن کي قريش سڏيندا ھيا ء ان جي اولاد [[قريشي]] سڏبا ھيا. علامہ شبلي نعماني، علامہ طبري مطابق قصي ئي پھريون شخص ھيو جنھن کي قريش سڏيو ويو. قصي سڀني اسماعلين کي گڏ ڪري قائل ڪيو تہ خانہ بدوشي ترڪ ڪري ڪعبي جي چؤطرف مستقل رھائش اختيار ڪن. قصي ڪعبي جي نگران خزاہ قبيلي جي ھليل نالي ھڪ شخص جي نياڻي سان شادي ڪئي ۽ ھليل جي وصيت ذريعي ڪعبي جي نگراني جي ذميداري قصي جي حوالي ٿي جنھن کوڙ ادارن کي قائم ڪيو جن ۾ دارالندواہ (گڏجاڻي واري جاء) شامل ھئي جتي ويھي جنگ ۽ امن سميت اھم معاملن جا فيصلا ، شادين جا اجتماع ٿيندا هئا. قافلن جي روانگي پن ٿيندي هئي.ھن سقايہ ( حاجين کي پاڻي فراهم ڪرڻ جو بندوبست)، رفادہ ( حاجين کي کاڌخوراڪ فراھم ڪرڻ جو بندوبست) پڻ قائم ڪيا<ref name = "سعيد "/> ھن حاجين جو مشاعرالحرم ۾ رات ٽڪائڻ جو بندوبست ء پوري واديءَ کي بتين سان منور ڪري کين سھولتن فراھم ڪرڻ جي شروعات ڪئي. زمزم جو چشمو صديون پھرين لٽجي ويو ھو ھن ان کي ڳولي پھريون دفعو کوھ کوٽايو ۽ پاڻي جي بحالي ٿي. ھن ڪعبي جي ٻيھر تعمير ڪرائي. ھن جي وفات بعد ماڻھو حاجون (موجوده جنت المولا واري قبرستان) ۾ سندس قبر جي زيارت لاءِ ويندا ھئا. ھن کي ڪعبي جون ڇھ ذميداريون ھيون جيڪي ھن پنھنجي وفات کان اڳ پنھنجي وڏي پٽ عبدالدار کي سونپيون. قصي کي پنج پٽ ء ھڪ ڌيءُ ھئي. سندس ٻئي پٽ مغيرہ کي عبداالمناف سڏيندا ھيا، جيڪو قبيلن ۾ معتبر ۽ قائدانہ صلاحيتن وارو ليکيو ويو. عبدالمناف کي ڇھ پٽ ٿيا جن ۾ ھاشم، مطلب، عبد شمس ۽ نوفل مشھور ٿيا. عبدالدار ۽ عبداالمناف جي وفات کان پوءِ ڪعبي جي ذميداري سنڀالڻ ۾ سندن اولاد ۾ تڪرار شروع ٿيو پر پوء ٺاھ ٿي وين. اھو طئي ٿيو تہ پاڻي پيارڻ ، کاڌ خوراڪ فراھم ڪرڻ ۽ جنگ ۾ قيادت جي ذميداري عبداالمناف جي اولاد ڏي منتقل ٿي. ليوا ۽ حجابہ جي ذميداري عبدالدار جي اولاد کي ملي باقي دارالندواہ جي سربراهي ٻنھي جي خاندانن ۾ رھي. انھن مان ھاشم گھڻو نالو ڪڍيو جنھن کي کاڌي کارائڻ جي ذميداري ملي. ھڪ ڀيري مڪي ۾ وڏو ڏڪار آيو تہ ھاشم پنھنجي سموري دولت کڻي شام ويو اتان اٽو ۽ سڪل ماني خريد ڪري مڪي آيو ۽ روزانو اٺن کي ڪھي انھن مان ٻوڙ ٺاھي ماني جا ٽڪرا ان ۾ ملائي سموري قبيلي کي گھرائي کارائيندو هو ڏڪار جي خاتمي تائين ھن قبيلي جي مدد جاري رکي کوڙ ماڻھن کي مرڻ کان بچائي ورتو.ان خدمت جي بدلي ئي کيس ھاشم جو نالو مليو جنھن جي معني ( مانيءَ کي ) ٽڪر ڪندڙ آھي. ھاشم جو اصل نالو امر{{ٻيا نالا|انگريزي=Amr}} ھيو. ھاشم مڪي جي واپاري قافلن جو بنياد وجھندڙ پڻ ھيو. ھن باظنتيني شھنشاھ کان حڪمنامو حاصل ڪيو جنھن تحت قريش قبيلي کي ھر قسم جي ٽئڪس ۽ ڊيوٽي کان آزاد ڪري انھن جي ڪنٽرول وارن ملڪن ۾ آزاد اچ وڃ جي اجازت ڏنل ھئي<ref name = " سعيد "/> ھن اھا ساڳي سھولت ايٿوپيا جي بادشاھ کان پڻ حاصل ڪئي ۽ ان وقت يمن ايٿوپيا جو حصو ھيو.اھڙي طرح قريش جا واپاري قافلا يمن کان شام ۽ بازنظيني شھر انقرہ تائين وڃڻ شروع ٿيا.<ref name = "سعيد "/> ھاشم جڏهن 25 سالن جو ھيو تہ سن 488 عيسويءَ ۾ فلسطين جي غزہ واري ھنڌ وفات ڪري ويو ۽ کيس اتي ئي دفن ڪيو ويو. اھا جاء غزہ ھاشم يا ھاشم جي غزہ سڏجڻ شروع ٿي وئي. ھن يثرب جي عدي بنو نجار قبيلي جي سلمیٰ بنت امر سان پرڻو ڪيو جنھن مان عبدالمطلب پيدا ٿيو جيڪو اڃان ننڍڙو ھيو تہ ھاشم وفات ڪري ويو.ان کان سواءِ ھاشم کي چار ٻيا پٽ پڻ ھيا جن ۾ اسد، نضلا، سئفي ۽ ابو سئفي شامل ھيا جن مان پوين ٽن کي اولاد ڪانہ ٿي باقي اسد کي [[فاطمه بنت اسد]] نالي نياڻي ڄائي جيڪا علي رضہ بن ابي طالب جي ماء ھئي. ھاشم جو اھڙي طرح نسل عبدالمطلب مان اڳتي ھليو<ref name = " سعيد"/>. عبدالمطلب يثرب ۾ پنھنجي ناني جي گھر ۾ پيدا ٿيو. ھاشم جي وفات بعد سندس ڀاء مطلب خاندان جو وڏو بڻيو جيڪو پنھنجي ننڍي ڀائٽي عبدالمطلب بن ھاشم کي مڪي وٺي آيو جڏھن مطلب اٺ تي مڪي ۾ داخل ٿيو تہ ماڻھن ڇوڪري کي مطلب جو غلام سمجھي عبدالمطلب چوڻ شروع ڪيو ۽ مطلب وضاحت ڪندو رھيو تہ اھو سندس ڀائٽيو آھي پر ھاشم جي ان پٽ تي عبدالمطلب نالو پئجي ويو<ref name = " سعيد "/>. عبدالمطلب جو اصل نالو شعيبت الحمد ھيو. مطلبجي وفات بعد سقايہ ۽ رفادہ جي ذميداري عبدالمطلب جي حصي ۾ آئي. ھن 82 سالن تائين عمر ماڻي ۽ پوئين وقت ھن کي مڪي جي سربراھ جو خطاب پڻ مليو<ref name = " سعيد"/> ==والدين== ==جنم== [[File:Muhammad With Heart Circle.gif|thumb|محمد دل جي سرڪل سان]] == ننڍپڻ== يارھن ورھين جي عمر ۾ چاچي حضرت ابوطالب سان گڏ واپار سانگي شام ويا هئا ۽ اتي بحيرا نالي ھڪ عيسائي راھب سندس نبوت جي تصديق ڪئي ۽ ان وقت حضرت ابوبڪر صديق پڻ ساڻن گڏ ھيو هئي<ref name=" ٺٽوي" />. == زالون ۽ اولاد == ===بيبي خديجه رضه=== 25 سالن جي ڄمار ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي پھرين شادي [[بنو اسد]] گھراڻي جي [[خويلد بن اسد]] ۽ [[فاطمه بنت زائدہ]] جي نياڻي 40 سالا حضرت خديجة الڪبریٰ رضه سان 695 ۾ ٿي جيڪا بيواہ ھئي ۽ سندس اھا ٽين شادي ھئي<ref name=" علوي " />. بيبي سانئڻ جو پھريون نڪاح [[ھند بن زرارہ]] سان ٿيو جنھن مان کيس ھڪ نياڻي ۽ ٻہ پٽ ٿيا جيڪو پوء گذاري ويو. سندس ٻيون نڪاح [[عتيق بن عائذ]] سان ڪرايو ويو جنھن مان کيس ھڪ نياڻي ھند جي نالي سان ھئي پر ڪجھ وقت کان پوءِ عتيق پڻ گذاري ويو<ref name=" علوي " />. جڏھن 35 سالن جي ٿي تہ سندس والد خويلد پڻ گذاري ويو<ref name="علوي " />. پاڻ مالدار عورت ھئي ۽ سندس ڪاروباري قافلا [[عراق]]، [[شام]] ۽ [[فلسطين]] تائين ويندا ھيا. سندس ھڪ غلام [[ميسرہ]] ايماندار ھيو جيڪو سندس ڪاروبار جو جنرل مينيجر ھيو<ref name=" علوي" />. پاڻ سڳورن {{درود}} جن ان وقت ايمانداري ۾ وڏي شھرت حاصل ڪئي هئي ۽ ميسرہ ذريعي بيبي سانئڻ وٽ اھڙو احوال پھتل ھو ۽ ان کين سندس ڪاروبار ۾ شامل ٿيڻ جي پيشڪش ڪئي جيڪا پاڻ سڳورن {{درود}} قبول ڪئي ۽ ان جي تجارتي قافلي سان شام ويا جنھن بعد بيبي سانئڻ کين شادي جو پيغام موڪليو<ref name=" علوي " />. شادي ۲۵ صفر تي ٿي جنھن ۾ حضرت ابو طالب ، حضرت حمزہ رضه، بيبي صاحبه جو چاچو [[عمرو بن اسد]]، سؤٽ [[ورقه بن نوفل]] پڻ شامل ٿيا<ref name=" علوي " />. حق مھر ساڍا ٻارھن [[اوقيه]] سون مقرر ڪيو ويو جنھن جي قيمت ۵۰۰ درھم ھئي<ref name=" علوي" />. ھڪ روايت مطابق حق مھر ۲۰ وٽ ٻڌايو ويو آهي<ref name=" علوي " />. نڪاح جو خطبو سيدنا [[ابو طالب]] پڙھيو. اھو خطبو يعقوبي ، شامي ، قسطلاني ، ۽ علامه عامري پنھنجي ڪتابن ۾ نقل ڪيو آهي<ref name=" علوي " />. نڪاح بعد پاڻ سڳورن {{درود}} ھڪ اٺ ذبح ڪرائي مھمانن جي دعوت ڪئي. بيبي سانئڻ زندگي جا 25 سال پاڻ سڳورن {{درود}} سان گذاريا<ref name=" علوي " />. سندس حياتيءَ ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} ٻي ڪا شادي نہ ڪئي<ref name=" علوي " />. پاڻ سڳورن {{درود}} جي پٽ ابراھيم کان سواءِ سموري اولاد بيبي سانئڻ مان ٿي ۽ سڀ سواء بيبي فاطمه الزهراء رضه جي سندن حياتي مبارڪ دوران وفات ڪري ويا<ref name=" علوي " />. [[فائل:The altar of prayer of the Prophet in the demolished house of Khadijeh 01.jpg|thumb|left|upright=0.8|بيبي خديجہ جي مڪي ۾ ڊاٿل گھر اندر اھا جاء جتي حضرت محمد{{درود}} ساڻس شادي کان پوء رھائش دوران عبادت ڪندو ھو]] نبي ڪريم {{درود}} کي چار نياڻيون ھيون جن مان وڏي سيدہ زينب ، ٻيون نمبر سيدہ رقيه ، ٽيون نمبر سيدہ ام ڪلثوم ۽ چوٿون نمبر آخري نياڻي سيده فاطمه الزهراء ھئي<ref name=" علوي " />. چئني مديني ھجرت ڪئي ۽ اتي وفات ڪيائون ۽ چارئي جنت البقيع ۾ دفن ٿيل آھن<ref name=" علوي " />. سيده زينب رضه 30 ميلادي ڌاري مڪي ۾ ڄائي ۽ سن ۸ ھجري ۾ مديني ۾ وفات ڪئي. سندس نڪاح بعثت کان اڳ پنھنجي ماسات ابوالعاص بن ربيع قرشي سان ڪرايو ويو جيڪو بيبي خديجه جي ڀيڻ ھند بنت خويلد جو پٽ ھيو ۽ سندس اصل نالو لقيط ھو<ref name=" علوي " />. ڪجھ رويتن مطابق سندس نالو ھشيم ۽ مھشم ھيو. پاڻ سڳورن {{درود}} جي ھجرت وقت اھي طائف ۾ رھندا ھئا. بدر جي جنگ بعد پاڻ سڳورن {{درود}} کيس مديني گھرايو ۽ بعد ۾ ابوالعاص جڏهن اسلام قبول ڪيو تہ اھو پڻ مديني ۾ آيو. سيده زينب کي ھڪ پٽ علي ۽ ھڪ نياڻي امامه ٿيا<ref name=" علوي" />. علي ننڍپڻ ۾ ئي فوت ٿي ويو. امامه جي پرورش بعد ۾ ابوالعاص جي ماروٽ حضرت زبير بن عوام ڪئي جنهن بيبي فاطمه الزهراء جي وفات بعد امامه جو نڪاح حضرت علي ڪرم الله وجهه سان ڪرايو<ref name=" علوي " />. [[فائل:The altar of prayer of the Prophet in the demolished house of Khadijeh.jpg|thumb|left|upright=0.8|بيبي خديجہ جي سعودي حڪومت پاران ڊاٿل گھر ۾ محراب جو ھڪ ٻيو منظر جتي پاڻ سڳورو عبادت ڪندو ھو]] سيده رقيه رضه ۳۳ ميلادي ڌاري ڄائي ۽ ان جو نڪاح حضرت عثمان غني رضه سان ڪرايو ويو. نبوت جي پنجين سال مڙس سان گڏ حبشه ھجرت ڪئي جتي ست سال رھيا اتي کيس ھڪ پٽ عبدالله نالي ڄائو. مڪي واپسي بعد مديني ڏانهن ھجرت ڪئي. بدر جي جنگ وقت بيمار ٿي پئي ۽ اٽڪل ۲۰ ڏينھن بعد وفات ڪري وئي. ان جي بيماري سبب نبي ڪريم {{درود}} جن حضرت [[عثمان غني]] رضه ۽ حضرت اسامه بن زيد رضه کي مديني ڇڏي ويا ھئا. جنگ جي فتح جي خبر جڏهن مديني پھتي تہ بيبي سانئڻ جي تدفين ٿي رھي ھئي<ref name=" علوي " />. سندس پٽ عبدالله پڻ ننڍپڻ ۾ گذاري ويو<ref name=" علوي " />. [[فائل:The House of Khadijah, The Porphet Mohammad's Wife in Mecca before Demolition 01.jpg|thumb|left|upright=0.8|بيبي خديجہ جو گھر جتي حضرت محمد {{درود}} مڪي زندگيءَ جو ھڪ دؤر گذاريو جيڪو سعودي حڪومت ڊھرائي ڇڏيو]] سيدہ ام ڪلثوم اھل بيت جي مديني ھجرت وقت بيبي فاطمه الزهراء رضه ۽ سيدہ سوده رضه سان گڏ ھئي. سيدہ رقيه رضه جي وفات کان ست يا ٽن مھينن بعد پاڻ سڳورن {{درود}} سندس نڪاح حضرت عثمان غني رضه سان ڪرايو ۽ سندس رخصتي جمادالآخر ۾ دوران ۱۹ سالن جي عمر ۾ ٿي<ref name=" علوي " />. کيس ڪا بہ اولاد ڪانه ٿي. حضرت عثمان سان ھن پنھنجي زندگي جا اٽڪل ساڍا ڇھ ورھيه گذاريا<ref name=" علوي " />. سن ۹ ھجري ۾ شعبان جي مھيني دوران وفات ڪئي. سندس جنازي نماز پاڻ سڳورن {{درود}} جن پڙھائي<ref name=" علوي " />. [[فائل:The House of Khadijah, The Prophet Mohammad's Wife in Mecca after Demolition 01.jpg|thumb|left|upright=0.8|بيبي خديجہ وارو گھر ڊھڻ کان پوءِ واري حالت ۾. ھن گھر پاڻ سڳورن زندگي جو ھڪ دور گذارہو]] بيبي فاطمه الزهراء رضه ۴۱ ميلادي ۾ نبوت جي بعثت واري سال پيدا ٿي ۽ جڏهن ۱۰ ورھين جي ھئي تہ سندس والدہ وفات ڪئي جنھن ڪري ننڍي عمر ۾ ئي والد سان وابسته رھي<ref name="علوي " />. والد کي تمام پياري ھئي. سندس عادات ، اطوار ، رفتار توڙي گفتار جو انداز والد سان مشابهت رکندڙ ھيو ۽ شڪل ۾ والده جھڙي ھئي<ref name=" علوي " />. سندس شادي پندرهن سال پنج مھينن جي عمر حضرت علي ڪرم الله وجهه سان مديني ۾ جنگ بدر کان بعد ڪرائي وئي. نڪاح جي تقريب مسجد نبوي ۾ ٿي ۽ پاڻ سڳورن{{درود}} سندن نڪاح پڙھايو. حق مھر ۵۰۰ درھم مقرر ٿيو ۽ رخصتي احد جي جنگ بعد عمل ۾ آئي<ref name=" علوي" />. سندس حياتيءَ دوران حضرت علي ڪرم الله وجهه ٻي شادي ڪانه ڪئي. کيس پنج ٻار جن ۾ ٽي پٽ امام حسن، امام حسين ، امام محسن ۽ ٻہ ڌيئر ڄاوا. امام محسن ننڍپڻ ۾ ئي وفات ڪئي<ref name=" علوي " />. پاڻ پردي جي سخت پابند ھئي. سندس جنازي نماز حضرت علي ڪرم الله وجهه پڙھائي<ref name="علوي " />. [[فائل:Khadija tomb (1).jpg|thumb|left|upright=0.8|خديجہ جو مڪي م واقع مقبرو جيڪو سعودي حڪومت ڊھرائي ڇڏيو]] بيبي خديجه رضه مان پاڻ سڳورن {{درود}} کي ٻہ پٽ پڻ ڄاوا جن جا نالا قاسم ۽ عبدالله ھيا. قاسم کي طاھر ۽ عبدالله کي طيب پڻ سڏيندا هئا<ref name=" علوي " />. روايت مطابق سندن وفات نبوت کان اڳ ننڍپڻ ۾ ٿي ھئي<ref name=" علوي" />. ===بيبي سوده رضه=== سن ۱۰ نبوي ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} جن جو پاڻ کان عمر ۾ ۳۰ سال وڏي بيوہ<ref name=" علوي " /> سودہ بنت زمعه سان نڪاح ٿيو. مديني ڏانهن ھجرت وقت فقط ھيء گھرواري ساڻن گڏ ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. ان جو تعلق بنو عامر قبيلي سان ھو<ref name="علوي " />. روايت مطابق ھڪ دفعي خوله بنت حڪيم نبي ڪريم {{درود}} جن کي ٻي شادي ڪرڻ جي تجويز ڏني ۽ کين بيبي عائشه ۽ حبشه کان ھجرت ڪري موٽي آيل مھاجرن مان بيبي سودہ جا نالا پيش ڪيا<ref name="علوي " />. پاڻ سڳورن اھا تجويز قبول ڪئي ۽ ٻنھي طرفن کان آڇ قبول ڪئي وئي. بيبي سوده سان نڪاح جو خطبو زمعه بن قيس پڙھيو<ref name=" علوي " />. حق مھر ۴۰۰ درھم مقرر ٿيو<ref name =" جلد" > شرح مواھب ، زرقاني ، جلد ۳, صه ۲۹۷ </ref>. ھن جا ۱۲ سال نبي ڪريم {{درود}} جي صحبت ۾ گذريا ۽ سندس رفاقت ۾ حج ۽ عمرو ادا ڪيو<ref name=" علوي " />. کيس پاڻ سڳورن {{درود}} مان ڪا اولاد ڪانه ٿي پر کيس پھرين مڙس سڪران مان عبدالرحمان نالي پٽ ڄائو جيڪو حضرت عمر رضه جي دؤر ۾ جنگ جلولاء ۾ شھيد ٿيو<ref name=" علوي " />. بلاذري مطابق بيبي صاحبه سن ۲۲ ھجري ۾ مديني ۾ وفات ڪئي<ref name=" علوي " />. ابن سعد مطابق سن ۵۴ ھجري ۾ وفات ڪئي<ref name="علوي " />. ===بيبي عائشه رضه=== سن ۱۰ ھجري شوال جي مھيني ۾ بيبي عائشه رضه جو پاڻ سڳورن {{درود}} جن سان نڪاح مڪي ۾ پڙھيو ويو ان وقت سندس عمر ۶ سال ھئي ۽ رخصتي شوال جي مھيني ۾ ھجرت جي پھرين سال ۹ ورھين جي عمر ۾ مديني ٿي<ref name=" ٺٽوي" />. نڪاح ۽ رخصتي وقت بيبي صاحبه جي عمر بابت متضاد روايتون آھن جن ۾ ھڪ روايت مطابق رخصتي وقت بيبي صاحبه جي عمر ۱۸ سال ھئي. روایت مطابق مديني پھچڻ کان ڪجھ وقت پوءِ پاڻ سڳورن {{درود}} جن زيد بن حارث ۽ ابو رافع کي مڪي مان ابوبڪر صديق رضه جي گھروارن کي وٺي اچڻ لاءِ موڪليو اھڙي طرح اھي قبا تائين پھتا. بيبي اسماء بنت ابوبڪر اميد سان ھئي ۽ اتي ان عبدالله بن زبير کي جنم ڏنو. ساڳي سال شوال ۾ بيبي عائشه رضه جو گھر مديني جي پاڙي سنح ۾ حارث بن خزرج وارن جي گھرن لڳ واقع ھيو جيڪو نبي ڪريم {{درود}} جي گھر کان ھڪ ميل جي فاصلي تي ھو. ان گھر ۾ سندس شادي ۽ رخصتي ٿي<ref name ="ياقوت " > معجم البلدان، ياقوت، جلد ۳, صه ۲۶۵ </ref>. ===بيبي حفصه رضه=== بيبي حفصه حضرت عمر فاروق رضه ۽ سندس زال زينب بنت مظعون جي نياڻي ھئي جيڪا بعثت نبوي کان پنج سال اڳ پيدا ٿي<ref name=" علوي " />. ننڍي عمر ۾ سندس نڪاح سھم قبيلي جي ھڪ فرد خنيس بن حذافه بن قيس سان ٿيو جيڪو بدر جي جنگ ۾ مسلمانن جي لشڪر ۾ شامل ھو ۽ زخمي ٿي پيو ۽ سن ۲ھجري ۾ وفات ڪري ويو ۽ ھڪ روايت مطابق احد جي جنگ ۾ شھيد ٿيو<ref name=" علوي " />. ان بعد شوال سن ۳ ھجري ۾ بيبي حفصه جي شادي نبي ڪريم {{درود}} جن سان ٿي<ref name="ٺٽوي " />. ان وقت بيبيءَ جي عمر ۱۸ سال ھئي ۽ نڪاح ۾ مھر ۵۰۰ درھم مقرر ٿيو<ref name=" علوي" />. ابو دائود ، نسائي ۽ ابن ماجه وغيره ۾ ابن عمر جي روايت مطابق نبي ڪريم {{درود}} جن کيس ھڪ دفعو طلاق (رجعي) ڏني ھئي. طبراني پڻ اھڙو ذڪر ڪيو<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه شعبان سن ۴۵ ھجري ۾ ۶۳ ورھين جي عمر ۾ وفات ڪئي<ref name=" علوي " />. وفات وقت پنھنجي ننڍي ڀاءُ عبدالله بن عمر رضه کي وصيت ڪئي ھئي تہ سندس مديني جي اتر ۾ شام واري رستي تي واقع غابہ نالي ديھ واري ملڪيت خيرات لاء وقف ڪري<ref name=" علوي " />. سندس جنازي نماز مديني جي گورنر مروان بن حڪم پڙھائي ۽ کيس جنت البقيع ۾ دفنايو ويو<ref name=" علوي " />. ===بيبي زينب رضه=== سن ۳ ھجري ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} جن جو نڪاح بيبي زينب بنت خزيمه ھلاليه سان ٿيو<ref name=" ٺٽوي" />. بيبي صاحبه کي خير خيرات جي ڪثرت سبب ام المساڪين يعني مسڪينن جي ماء سڏيو ويندو هو<ref name="ٺٽوي " />. ھجرت نبوي {{درود}} کان ۱۴ يا ۱۵ سال اڳ مڪي ۾ ڄائي بيبي صاحبه جو پھريون مڙس نبي ڪريم {{درود}} جو پڦاٽ عبدالله بن جحش رضه ھو جنھن سان گڏ بيبي صاحبه مديني ھجرت ڪئي جيڪو ساڳ شوال سن ۳ ھجري ۾ غزوہ احد ۾ شھيد ٿيو ھو ۽ عدت گذارڻ بعد سندس ٻي شادي پاڻ سڳورن {{درود}} جن سان ٿي پر سن ۴ ھجري ۾ ربيع الاول يا ربيع الآخر ۾ بيبي صاحبه وفات ڪري وئي<ref name=" ٺٽوي " />. وفات وقت سندس عمر ۳۰ سال کن ھئي<ref name=" علوي " />.اھو پاڻ سڳورن {{درود}} جن جو پنجون نڪاح ھيو جنھن ۾ حق مھر ۵۰۰ درھم مقرر ٿيو<ref name=" علوي" />. قتادہ بن دعامہ کان روايت مطابق سندس پھريون نڪاح پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي سؤٽ طفيل بن حارث سان ٿيل ھو جنھن ڪجھ وقت پوء کيس طلاق ڏني ۽ سندس ٻيو نڪاح طفيل جي ڀاءُ عبيدہ بن حارث سان ٿيو<ref name=" علوي " />. امھات المومنين ۾ بيبي زينب رضه واحد عورت ھئي جنھن جو جنازو نبي ڪريم {{درود}} جن پڙھايو <ref name=" علوي " />. == نبوت کان اڳ واري زندگي== [[Image:Cave Hira.jpg|thumb|left|upright=0.8|جبل نور ۾ واقع غار حرا جتي محمد صہ عبادت ڪندو ھو ۽ پھرين وحي نازل ٿي.]] == نبوت جو آغاز== جڏھن پاڻ ڪريمن {{درود}} جن پنھنجي عمر مبارڪ جا چاليھ ورھيه پورا ڪيا، تڏهن کين نبوت جي نعمت سان نوازيو ويو<ref name ="شامي " > سبل الھدیٰ والرشاد فی سیرۃ خیرالعباد شامی از: محمد بن یوسف بن علی بن یوسف صالحی دمشقی المعروف شامی، جلد ۲ صہ ۲۲۵ </ref><ref name =" ٺٽوي" > بذل القوۃ فی حوادث سنی النبوۃ (سيرت هاشمي)، از: امام العصر مخدوم محمد ھاشم محدث ٺٽوي، ترجمو: پروفيسر اسرار احمد علوي، مھراڻ اڪيڊمي شڪارپور، ڇاپو ٻيو جولائي 2004ع </ref>. ان روايت تي عالمن جي اڪثريت کي اتفاق رھيو آھي<ref name=" ٺٽوي " />. جڏھن تہ ڪي ٿوريون روايتون اھڙيون بہ مليون آهن ، جن ۾ بعثت وقت عمر مبارڪ چاليھ ورھين کان ھڪ ڏينھن مٿي يا ڏھ ڏينھن مٿي يا وري ٻه مھينا مٿي بہ ٻڌائي وئي آھي<ref name=" ٺٽوي " />. پر پھرين روايت ئي سڀني کان وڌيڪ مشھور ۽ مقبول آهي<ref name=" ٺٽوي " />. محمد بن يوسف دمشقي المعروف شامي سميت مالڪي مسلڪ جي ابو عبدالله محمد بن عبدالباقي المعروف زرقاني پڻ پنھنجي ڪتاب ''شرح علیٰ المواھب اللدنیہ'' ۾ چاليھ سالن جي روايت کي صحيح ڄاڻايو آهي<ref name=" ٺٽوي" />. صحيح بخاري ۽ صحيح مسلم ۾ پڻ حضرت ابن عباس ۽ انس رضي اللّٰہ تعالیٰ عنھما کان پڻ ساڳي روايت نقل ڪيل آھي<ref name="ٺٽوي " />. سندن بعثت ھڪڙن راوين ربيع الاول ۽ ٻين رمضان شريف جي مھيني ۾ بيان ڪئي آھي<ref name=" ٺٽوي " />. ابن اسحاق، بيھقي، ابن ڪثير، ذھبي، قسطلاني، شامي ۽ زرقاني پنھنجي ڪتابن ۾ بعثت جو آغاز ربيع الاول ۾ سچن خوابن کي قرار ڏنو آهي<ref name=" علوي " />. قرآن مجيد ۾ سورة البقرہ جي آيت ۱۸۵ مطابق "رمضان اھو مھينو آھي جنھن ۾ قرآن نازل ڪيو ويو"<ref name="ٺٽوي " />. صحيح مسلم ۾ حضرت طابوقتادہ رضہ جي روايت مطابق بعثت سومر جي ڏينهن ٿي ھئي<ref name =" مسلم" > صحيح مسلم، جلد ۱, صہ ۳۶۸ </ref><ref name="ٺٽوي " />. مسلم روايتن مطابق ليلة القدر واري رات غار حرا ۾ ملائڪ جبرائيل سندس خدمت ۾ وحي کڻي آيو<ref name=" ٺٽوي " />. وحي ۾ سڀ کان پھريون جبرائيل سورة علق جون پھريون پنج آيتون پڙھيون جيڪي نبي ڪريم {{درود}} جن ورجايون<ref name=" ٺٽوي " /> <ref name ="بخاري " > صحيح بخاري، "ڪيف ڪان بدءالوحي"، جلد ۱ صہ ۶ ۽ ۷ </ref>. جبرائيل پھرين وحي مھل انساني شڪل ۾ آيو هو<ref name=" ٺٽوي " />. غار حرا مان موٽندي پاڻ سڳورو {{درود}} حضرت خديجه وٽ آيو ۽ ڏڪڻ لڳو ۽ فرمايائون ته مون کي چادر ڍڪايو جيڪا ڍڪائي وئي ۽ جڏھن اھا ڪيفيت ختم ٿي تہ سورة مدٽر جون پھريون پنج آيتون نازل ٿيون<ref name="ٺٽوي " /><ref name=" بخاري " />. خوف واري حالت ۾ بيبي سانئڻ کين تسلي ڏني جنھن بعد کيس پنھنجي سؤٽ ورقه بن نوفل ڏي وٺي آئي<ref name="ٺٽوي " />.سمورن مردن ۽ عورتن کان اڳ حضرت خديجه رضہ پاڻ سڳورن تي ايمان آندو ۽ سمورا مسلمان ان روايت بابت ساڳي راء رکن ٿا<ref name ="ابن الاثير " > اسد الغابہ، ابن الاثیر، جلد ۵ صہ ۴۳۴ </ref><ref name ="روض " > الروض الانف سھيلي، جلد ۱, صہ ۲۷۷-۷۸ </ref><ref name ="زرقاني " > شرح علي المواھب، زرقاني، جلد ۱, صہ ۲۳۷ </ref><ref name =" قسطلاني" > المواھب اللدنيہ، قسطلاني، جلد ۱ ، صه ۲۱۷ </ref>. بيبي سانئڻ جي اسلام آڻڻ کانپوءِ سندس چارئي نياڻيون: سيدہ زينب رضه، سيدہ رقيه رضه، سيدہ ام ڪلثوم رضه ۽ سيدہ فاطمه الزهراء رضه بہ اسلام جي دائري ۾ داخل ٿيون<ref name="ٺٽوي " />. اھا روايت زرقاني '''شرح اعلیٰ المواھب''' ۾ سيرت ابن اسحاق ۽ سيرت شامي جي حوالي سان نقل ڪئي آهي<ref name=" ٺٽوي " />. ھڪ روايت مطابق بيبي خديجه رضه کان بعد پھرين ايمان آڻيندڙ عورت [[فاطمه بنت خطاب]] ھئي <ref name ="زرقاني ۱ " > شرح علي المواھب اللدنيہ، زرقاني، جلد ۱, صہ ۲۴۶ </ref><ref name="ٺٽوي " />. مردن ۾ ابوبڪر صديق ساڳي بعثت واري سومر ڏينھن شام جي وقت اسلام قبول ڪيو<ref name="ٺٽوي " />. جنھن بعد ٻارن ۾ حضرت علي ڏھن سالن جي عمر ۾ اسلام قبول ڪيو<ref name=" ٺٽوي " />. ھڪ روايت مطابق حضرت علي، ابوبڪر صديق کان اڳ اسلام قبول ڪيو<ref name="ٺٽوي " />. عثمان غني، زبير بن عوام، عبدالرحمان بن عوف، سعد بن ابي وقاص ، طلحه بن عبيد پڻ حضرت ابوبڪر صديق رضه جي ذريعي اسلام ۾ داخل ٿيا<ref name=" ٺٽوي " /> ساڳي سال زيد بن حارث ۽ بلال حبشي، عامر بن فھيرا، ابوذر غفاري (جندب بن جنادہ) ۽ سندس وڏو ڀاءُ انيس بن جنادہ، ابو فڪيھه، عمار بن ياسر ۽ سندس پيءُ ياسر بن عامر ۽ ماء سميه بنت خباط ۽ ڀاء عبدالله بن ياسر، صھيب رومي، مصعب بن عمير، عياش بن ربيعه، ارقم بن ابي ارقم، عثمان بن مظعون ۽ سندس ٻہ ڀائر قدامه ۽ عبدالله، ۽ ابو عبيده، ابو سلمه عبدالله ۽ سندس ماء بره، عامر بن ابي وقاص، عبدالله بن مسعود ھذلي، جعفر بن ابو طالب، خنيس بن حذافه سھمي، عبيده بن حارث، سعيد بن زيد معيقيب بن ابي فاطمه، خالد بن سعيد، فاطمه بنت خطاب، اسامه بن زيد جي ماء ام ايمن حبشيه، عبدالله بن عباس جي ماء ام الفضل عرف لبابه، عبدالله بن مسعود جي ماء ام عبد پڻ اسلام ۾ داخل ٿيا<ref name=" ٺٽوي " />. پھرين وحي جي نزول بعد بيبي خديجه رضه پاڻ سڳورن {{درود}} کي ورقه بن نوفل ڏي وٺي آئي جنھن وحي جو احوال ٻڌي سندس نبوت جي تصديق ڪئي جنھن ڪري کيس مسلمان سمجھيو وڃي ٿو<ref name=" ٺٽوي " />. زرقاني '''شرح علیٰ المواھب اللدنيہ''' ۾ ورقه کي قطعي طور صحابي مڃيو آھي<ref name="ٺٽوي " />. == مڪي زندگي== سن ۳ نبوي ۾ ۽ ڪن روايتن مطابق ۴ نبوي ۾ کين سورة الحجر جي آيت ۹۴ ذريعي کين کليل دعوت جو حڪم ڏنو ويو ۽ پاڻ سڳورن {{درود}} صفا واري ٽڪريءَ تي چڙهي قريش قبيلي وارن کي وڏي واڪي سڏ ڪري کلي عام اسلام جي دعوت ڏني جتي ابولھب سندن مخالفت ڪئي جنھن ڪري سورة الھب نازل ٿي<ref name=" ٺٽوي" />. مڪي جي مشرڪن سندن مخالفت شروع ڪئي پر ساڻس ابو طالب جي مڪمل تائيد ۽ حمايت حاصل هئي<ref name=" ٺٽوي" />. سن ۵ نبوي ۾ مسلمانن مڪي وارن جي ڏاڍ کان تنگ ٿي حبشه ڏانھن پھرين ھجرت ڪئي جن ۾ حضرت عثمان ، بيبي رقيه ، عبدالرحمان بن عوف، زبير بن عوام ، مصعب بن عمير ، ابو سلمه عبدالله ۽ ام سلمه سميت ٻارھن مرد ۽ پنج عورتون شامل ھيا<ref name=" ٺٽوي " /><ref name ="بيھقي " > دلائل النبوة بيھقي، جلد ۲, صه ۲۹۷ </ref><ref name =" قيم" > زادالمعاد ابن قيم، جلد ۱, صه ۹۷ </ref>. ساڳي سال بيت الله ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} سورة نجم جي تلاوت شروع ڪئي جنھن وقت مشرڪن جو ھڪ وڏو ميڙ موجود ھيو ۽ جڏھن سجدي واري آيت آئي تہ نبي سڳورو {{درود}} سجدي ۾ ھليو ويو ۽ اتي موجود مسلمان پڻ سجدي ۾ ڪري پيا انھن سان گڏوگڏ سواء اميه بن خلف جي سمورن مشرڪن پڻ سجدو ڏنو<ref name=" ٺٽوي " /><ref name =" ھشام" > سيرت ابن ھشام جلد ۱ </ref><ref name ="مواھب " > شرح مواھب، زرقاني، جلد ۱ </ref><ref name =" صحيح" > صحيح بخاري، جلد ۲ صه ۷۲۱</ref>. سن ۶ نبوي جي شروعات ۾ مسلمانن حبشه ڏانھن ٻيون ڀيرو ھجرت ڪئي. ان قافلي ۾ ۸۳ مرد ۽ ۱۸ عورتون شامل هيون<ref name =" اللدنيہ" > شرح المواھب اللدنيہ ، جلد ۱, صه ۲۸۷ </ref><ref name ="زاد " > زادالمعاد ابن ارقم، جلد ۱, صه ۹۸ </ref><ref name="ٺٽوي " />. قافلي ۾ جعفر بن ابو طالب سندس زال اسما بنت عميس، خنيس بن حذافه سھمي، مصعب بن عمير، معيقيب بن ابو فاطمه، مقداد بن اسود ڪندي، ابو عبيده بن جراح، خالد بن حزام، ام المومنين سودہ بنت زمعه پڻ شامل هئا<ref name =" سبل" > سبل الھدیٰ والرشاد، شامي، جلد ۲, صه ۳۶۳,۳۹۷ ۽ ۴۰۹ </ref>. ساڳي سال مشرڪن مسجد الحرام ۾ گڏجاڻي ڪئي جنھن ۾ ابوجھل، شيبه، عتبه، وليد بن عتبه، عمار بن وليد، عقبه بن ابي معيط، اميه بن خلف وغيره شامل هئا. رسول {{درود}} جن ڪعبي ۾ نماز پڙھي رھيا ھئا. ان مھل مسجد ٻاھران ميدان ۾ قرباني لاء اٺ ڪٺو ويو ھو. ان ميٽنگ مان ھم صلاح ٿيندي عقبه بن ابي معيط اٿيو ۽ اوجھ سان ڀريل اوجھري آڻي پاڻ سڳورن {{درود}} جي پٺي مٿان رکي. ان واقعي جي پروڙ ڏھن ورھين<ref name=" علوي " /> جي سيدہ فاطمه کي پئي ته مسجد ۾ ھلي آئي ۽ پنھنجي بابي جي پٺي تان غلاظت ھٽائي<ref name="ٺٽوي " />. ان وقت حضرت ابوبڪر صديق پڻ اتي پھتو<ref name="ٺٽوي " />. ساڳي سال عمار بن ياسر جي ماء سميه بنت خباط کي ابوجھل نيزو ھڻي شھيد ڪيو ويو<ref name="ٺٽوي " />. سن ۶ نبوي ۾ پاڻ سڳورا {{درود}} صحابي ارقم بن ابي ارقم جي گھر اچي ترسيا جتي مسلمان گڏ ٿي نماز پڙھندا ھيا جيڪو سلسلو حضرت عمر بن خطاب جي اسلام ۾ داخل ٿيڻ تائين جاري رھيو جنھن بعد مسلمانن گڏجي ڪعبي اندر نماز پڙھڻ جي شروعات ڪئي<ref name="ٺٽوي " />. مخدوم محمد هاشم ٺٽوي لکي ٿو تہ دار ارقم مسجد الحرام لڳ صفا جي ٽڪري وٽ موجود ھيو جنھن کي خليفي ھارون رشيد جي حبشي نسل واري ماء خيزران نئين سر جوڙائي تبرڪ طور ھڪ مسجد قائم ڪئي جنھن ڪري ھاڻي اھو دار خيزران سڏجي ٿو<ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال ھڪ روايت مطابق حضرت حمزہ اسلام ۾ داخل ٿيو ۽ ٽي ڏينهن بعد حضرت عمر بن خطاب دار ارقم ۾ اچي اسلام قبوليو<ref name=" ٺٽوي " />. ان کان اڳ نبي ڪريم {{درود}} جن دعا گھري ھئي تہ: {{quote| "اي الله! عمرو بن ھشام ۽ عمر بن خطاب مان جيڪو توکي وڌيڪ پيارو ھجي، ان جي ذريعي اسلام کي سگھ بخش."|<ref name ="ابن حجر " > الاصابہ، ابن حجر، جلد ۲, صه ۵۱۸ </ref>|}} ھڪ روايت مطابق ساڳي سال عبدالله بن عمر پڻ مسلمان ٿيو ھو<ref name=" ٺٽوي " />. ان کان سواءِ ان الخير سلمه پڻ دار الارقم ۾ اچي مسلمان ٿي جيڪا ابوبڪر صديق جي ماء ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۷ نبوي ۾<ref name ="حجر " > فتح الباري، حافظ ابن حجر، جلد ۷, صه ۱۴۷ </ref> ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق ۸ نبوي ۾ محرم جي چنڊ ڏسڻ سان ئي قريش وارن بنو جو ھاشم ۽ بنو عبدالمطلب سان مڪمل بائڪاٽ جو اعلان ڪيو جنھن سبب نبي ڪريم {{درود}} جن کي شعب ابوطالب ۾ نظر بند ٿيڻو پيو<ref name=" ٺٽوي " />. شعب ابوطالب جبل ابو قبيس جي وچان ھڪ جابلو لڪ ھيو جيڪو بنو هاشم جي مورثي ملڪيت ھو<ref name ="عاصم " > سفرنامہ ارض القرآن (اردو)، محمد عاصم، صہ ۱۵۴ </ref>. بائڪاٽ جي ڪاروائي لکت ۾ ڪئي وئي جنھن کي بيت الله ۾ لٽڪايو ويو جنھن ۾ لکيل ھو ته<ref name=" ٺٽوي " />: {{quote|محمد {{درود}} کي بنو ھاشم بنو مطلب سان گڏ مڪي مان شھر نيڪالي ڏني ويندي. ڪوبه ماڻھو ساڻن مٽي مائٽي يا سڱابندي وغيره نہ ڪندو. کاڌي پيتي جي ڪابہ جنس وٽن پھچڻ نہ ڏني ويندي. ڪوبه ماڻھو نہ کانئن ڪجھ خريد ڪندو ۽ نہ وري ڪا شئي کين وڪرو ڪري سگھندو. مسلمانن سان ان وقت تائين ڪنھن بہ قسم جو ڪو ٺاھ يا ساڻن ڪابہ نرمي نہ ڪئي ويندي، جيستائين ھو محمد {{درود}} کي قريش وارن جي حوالي نہ ڪندا |<ref name =" سيرت" > سيرة ابن ھشام، جلد ۲، صه ۱۴ </ref>|}} سن ۸ نبوي ۾ مشرڪن آسماني نشاني جو مطالبو ڪيو ۽ نبي ڪريم {{درود}} جن کين چوڏھين جي چنڊ واري رات شق القمر وارو معجزو ڏيکاريو<ref name=" ٺٽوي " />. مسلمانن جي عقيدي مطابق پاڻ سڳورن {{درود}} چنڊ ڏانھن پنھنجي آڱر سان اشارو ڪيو جنھن سان چنڊ ٻہ الگ اڌ ٿي ٿي ويو. پر مشرڪن ان کي وڏو جادو قرار ڏنو<ref name=" ٺٽوي " />. عبدالله بن عباس جي ولادت شعب ابوطالب ۾ ٿي جنھن بعد ساڳي سال بائڪاٽ واري دستاويز کي سن ۱۰ نبوي اڏھي کائي وئي ۽ اھو احوال ابو طالب پاڻ سڳورن {{درود}} جن کي ٻڌايو<ref name=" سيرت " /><ref name =" الروض" > الروض الانف سھيلي، جلد ۲, صه ۱۲۷ ۽ ۱۲۸ </ref><ref name =" دلائل" > دلائل النبوة، بيھقي، جلد ۲, صه ۳۱۱-۳۱۵ </ref><ref name ="ابن سعد " > الطبقات الڪبریٰ، ابن سعد، جلد ۱, صه ۱۳۱, </ref>. مشرڪ ان واقعي تي لڄي ٿيا ۽ ٽي سالن جي ظلم ۽ ڏاڍ بعد ابو طالب جي زندگي دوران ان معاهدي تان پاڻ ئي ھٿ کڻي ويا جنھن بعد نبي ڪريم {{درود}} جن پنھنجي ڪڙم قبيلي سان گڏجي مڪي اندر پنھنجي اباڻن گھرن ڏانھن موٽي آيا<ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال رمضان جي ۷ تاريخ تي ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق ذوالحج جي مھيني ۾ ابو طالب جو انتقال ٿيو<ref name="ٺٽوي " />. ساڳي سال شوال جي ۲۷ تاريخ تي پاڻ سڳورا {{درود}} جن طائف ويا جتي ثقيف قبيلي وارن کي اسلام جي دعوت ڏني. اتي ۲۶ ڏينهن ترسيا پر طائف وارن کين ستايو ۽ تڪليفون ڏنيون<ref name=" ٺٽوي " />. مسلمانن جي عقيدي مطابق طائف مان واپسي تي نخلہ نالي ڳوٺ ۾ منزل ڪئي جتي ۷ جنن جو وفد ساڻن مليو جن اسلام جي دعوت قبول ڪئي<ref name=" ٺٽوي " />. ڪجھ صاحب علم ماڻھن جو خيال آهي تہ لفظ جن معني غائب آھي جيڪو لفظ ريگستان جي خانه بدوش بدوي قبيلن لاء پڻ استعمال ڪيو ويندو ھو ڇوته اھي عربن جي تمدني زندگي ۾ ڪٿي بہ ڏسڻ ۾ نہ ايندا ھيا. محمد هاشم ٺٽوي ڪتاب آڪام المرجان جو حوالو ڏيندي لکيو آهي ته مڪي ۽ مديني ۾ جنن جا مختلف وفد ڇھ ڀيرا جدا وقتن تي پاڻ سڳورن {{درود}} جي جي خدمت ۾ حاضر ٿيا<ref name="ٺٽوي " /><ref name =" شبلي" > آڪام المرجان، ابو عبدالله شبلي، صه ۴۶ </ref>. سن ۱۱ نبوي ۾ مديني کان آيل حاجين عقبه جي ويجھو رسول {{درود}} جي ھٿ مبارڪ تي بيعت ڪئي جنھن سان مديني وارن اسلام ۾ داخل ٿيڻ جي شروعات ڪئي<ref name=" ٺٽوي " />. ان کي بيعت عقبه سڏيو ويندو آهي. ان ۾ روايتن مطابق ۶ يا ۸ ڄڻا شامل هئا جن ۾ ابو اسامه اسد بن زرارہ خزرجي، برآء بن معرور بن صخر اوسي ، ابوالھيثم بن تيھان، معاذ بن حارث ۽ ان جا ٻہ ڀائر جن ۾ عوف بن حارث پڻ شامل ھئا<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۱۲ نبوي ۾ معراج وارو واقعو پيش آيو<ref name="ٺٽوي " />. ساڳي سال رجب جي مھيني ۾ عقبه جي مقام لڳ ٻين بيعت ڪئي وئي جنھن ۾ مديني کان آيل ۱۳ ڄڻا ھرھڪ بشير بن سعد، سعد بن معاذ، عبدالله بن عمرو ۽ سندس ننڍڙو پٽ جابر بن عبدالله، اسيد بن حضير، ابي بن ڪعب، عبادہ بن صامت، ابو مسعود عقبه بن عمرو، ذڪوان بن عبد قيس زرقي، رافع بن مالڪ، قطبہ بن عامر، عتبہ بن عامر ۽ عويد بن ساعدہ شامل هئا<ref name=" ٺٽوي " />. ان زماني ۾ حج رجب جي مھيني ۾ ان ڪري ٿيندو ھو جو مشرڪن ۾ جھالت سبب نسي جو رواج ھو يعني ھو پنھنجي مرضيءَ موجب ڦيرڦار ڪري ان کي اڳي پوء ڪندا ھئا<ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال مصعب بن عمير کي مديني قرآن ۽ نماز پڙھائڻ لاء موڪليو ويو<ref name=" ٺٽوي" />. سن ۱۳ نبوي ۾ ذوالحج جي مھيني ۾ عقبه وٽ ٽين بيعت ڪئي وئي<ref name=" ٺٽوي " />. بيعت ڪندڙ جماعت ۾ ۷۳ مرد ۽ ۲ عورتون شامل هيون جن ۾ ابو رفاعہ رافع بن مالڪ عجلاني، ابو لبابه رفاعہ بن عبدالمنذر اوسي، ابو طلحه زيد بن سھل خزرجي، سعد بن ربيع خزرجي، عبدالله بن جبير، عبدالله بن رواحہ، عبدالله بن زيد حارثي، مشھور شاعر ڪعب بن مالڪ، معاذ بن جبل شامل هئا<ref name=" ٺٽوي " />. == مدني زندگي== ===يثرب ڏانھن ھجرت=== سن ۱ ھجري ۾ خميس ڏينهن ربيع الاول جو چنڊ ڏسي نبي ڪريم {{درود}} جن مڪي کان يثرب ڏانھن ھجرت شروع ڪئي. ان وقت ساڻس گڏ حضرت ابوبڪر صديق رضه ۽ ان جو غلام عامر بن فھيرہ ۽ ھڪ ٽيون شخص عبدالله بن اريقط ديلي پڻ گڏ ھيا<ref name=" ٺٽوي" /><ref name ="الھشام " > السيرة النبويه، ابن ھشام، جلد ۲, صه ۱۲۹ </ref><ref name =" البدايہ" > البدايہ والنھايہ، ابن ڪثير، جلد ۳, صه ۱۷۶ </ref><ref name ="سمھودي " > وفاءالوفا، علامه سمھودي، جلد ۱, صه ۲۳۸ </ref><ref name ="قتيبہ " > المعارف، ابن قتيبه، صه ۸۹</ref><ref name ="بڪري " > تاريخ الخميس، ديار بڪري، جلد ۱, صه ۳۲۴</ref>. ان وقت عبدالله بن اريقط غير مسلم ھيو<ref name=" ٺٽوي " />. ھي جابلو توڙي ميداني رستن جي وڏي ڄاڻ رکندڙ ھيو ۽ ھجرت وقت غار ثور لڳ ٻہ ڏاچين سميت اتي پھتو ھو ۽ کين ڳاڙهي سمنڊ واري غير معروف رستي کان يثرب وٺي آيو<ref name="علوي " />. ھجرت وقت پاڻ سڳورن {{درود}} جن دعا گھري تہ: {{quote|اللهم اعنى علیٰ هول الدنيا وعوآئق الدهر و مصآئب اللیالی والایام۔<br/> "اي منھنجا مالڪ، منھنجي مدد فرماءِ، دنيا جي مصيبتن کان، زماني جي رڪاوٽن کان ۽ رات ڏينھن جي گردشن کان" |<ref name=" ٺٽوي " /> <ref name ="حافظ ابن ڪثير " > البدايہ والنھايہ، حافظ ابن ڪثير، جلد ۳, صه ۱۷۶ ۽ ۱۷۷</ref>|}} غار ثور ۾ جمعي ، ڇنچر ۽ آچر واريون ٽي راتيون ترسيا<ref name=" ٺٽوي " /><ref name ="فتح باري " > فتح باري، حافظ ابن حجر عسقلاني، جلد ۷, صه ۱۶۸ </ref> ۽ پوءِ سومر واري رات چنڊ جي پنجين تاريخ ان غار مان نڪري پنڌ شروع ڪيو ۽ ربيع الاول جي ٻارھين تاريخ سومر ڏينھن ڪچڙي منجھند مھل مديني لڳ قبا ۾ داخل ٿيا جتي ڏھن راتين کان مٿي ترسيا ۽ مسجد قبا جوڙائي پوء جمعي جي ڏينهن ربيع الاول جي ۲۳ تاريخ تي مديني ۾ اندر داخل ٿيا<ref name="ٺٽوي " />. اھا اسلام جي پھرين مسجد ھئي<ref name=" علوي " />. ھڪ ٻي روايت مطابق ۱۲ ربيع الاول تي مديني ۾ داخل ٿيا<ref name=" ٺٽوي " />. حضرت علي ڪرم الله وجهه ھجرت ڪري قبا ۾ پھتا. قبا ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} جن حڪم ڏنو ته ھجرت واري ڏينھن کان اسلامي تاريخ جي شروعات ڪئي وڃي ۽ سال جو پھريون مھينو محرم مقرر ڪيو وڃي<ref name =" اسيرة" > السيرة النبويہ، ابن ڪثير، جلد ۲, صه ۲۸۸ </ref>. ===مديني ۾ آجيان ۽ مسجد نبوي جي قيام=== سن ۱ ھجري ۾ جمعي جي ڏينهن قبا کان مديني وڃڻ وقت ۲۳ ربيع الاول تي سالم بن عوف وارن جي ڳوٺ ۾ جمعي جي نماز پڙھي پوء مديني پھتا<ref name=" ٺٽوي " />. مديني ۾ مردن، عورتن ۽ ٻارن خوشي ۾ ٻاھر نڪري سندن آجيان ڪئي. پاڻ سڳورا {{درود}} ڏاچِي تي سوار ھيا. ھر قبيلي جي ماڻھن ڏاچِي جي مھار جھلي کين سندن مھمان ٿيڻ لاء عرض ڪري رھيا ھئا. پاڻ {{درود}} فرمايو تہ " توھان ڏاچِي کي ڇڏيو! ھوءَ الله جي امر سان ئي ويھندي"<ref name=" ٺٽوي " /><ref name =" سيرت ابن ھشام" > سيرت، ابن ھشام، جلد ۲, صه ۱۴۱ </ref>. ڏاچِي ابو ايوب انصاري جي گھر آڏو پھچي اتي ويھي رھي. پاڻ {{درود}} جن ابو ايوب انصاري جي گھر ست مھينا ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق ھڪ مھيني کان گھٽ ترسيا ۽ حجرن ۽ ڪمرن جي اڏاوت جو ڪم شروع ڪرايو پوء اتي منتقل ٿيا. جنھن بعد مسجد نبوي جو بنياد رکيو ويو<ref name=" ٺٽوي " />. [[File:Dalailkhayrat.jpg|220 px|thumb|پندرھين صدي ۾ مسجد نبوي جي ٺاھيل دستاويزي تصوير ]] ===مدني دؤر=== سن پھرين ھجري ۾ اذان ۽ اقامت جي شروعات ڪئي وئي<ref name="ٺٽوي " />. ساڳي سال عبدالله بن زبير قبا ۾ ڄائو جيڪو ھجرت ۾ ڄمندڙ پھريون ٻار ھيو<ref name=" ٺٽوي " />. ھڪ روايت مطابق ساڳي سال زڪوات فرض ڪئي وئي ۽ ٻي روايت مطابق ۲ ھجري ۾ رمضان جي روزن بعد فطري ادا ڪرڻ جو حڪم آيو جنھن بعد زڪوات کي فرض ڪيو ويو<ref name=" ٺٽوي " />. ۱ ھجري ۾ شوال جي مھيني دوران ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق ۲ ھجري ۾ بيبي عائشه رضه جي رخصتي ٿي<ref name="ٺٽوي " />. ۱ ھجري ۾ جڏهن نبي ڪريم {{درود}} جن ابو ايوب انصاري جي گھر پھتا ان وقت عبدالله بن سلام پنھنجي خاندان سميت اسلام ۾ داخل ٿيو. ساڳي سال يھودين جي بنو قريظه قبيلي جي عثمان بن اشھل قرظي جو کجين جي باغ ۾ نوڪري ڪندڙ سلمان فارسي رضه ۽ ڏھن سالن جو انس بن مالڪ انصاري خزرجي پڻ اسلام ۾ داخل ٿيا. پاڻ سڳورن {{درود}} جي نياڻي سيده رقيه رضه رمضان جي مھيني سن ۲ ھجري ۾ وفات ڪئي. سن ۲ ھجري ۾ بطن رابغ ۾ عبيدہ بن حارث جي اڳواڻي ۾ پاڻ سڳورن طرفان موڪليل جھادي مھم دوران بطن رابغ ۾ الله جي راھ ۾ پھريون تير سعد بن ابي وقاص ھلايو<ref name="ٺٽوي " /><ref name =" دنيہ" > المواھب اللدنيہ، قسطلاني، جلد ۲, صہ ۶۱</ref>. ساڳي سال قبلي جي تبديلي جو واقعو ٿيو جنھن تحت بيت المقدس جي جاء تي ڪعبة الله کي مسلمانن جو قبلو مقرر ڪيو ويو. اھو اڱاري جو ڏينهن ھيو ۽ پاڻ سڳورا {{درود}} جن بنو سلمه وارن جي مسجد ۾ ٻنپھرن جي نماز پڙھائي رھيا ھئا ۽ جڏھن پھريون ۲ رڪعتون پوريون ڪيائون تہ ان وچ ۾ حڪم نازل ٿيو<ref name ="طبري " > تاريخ طبري، جلد ۲, صه ۱۶۸</ref><ref name=" ٺٽوي " />. ۽ نماز دوران پاڻ سڳورن {{درود}} جن رخ ڦيرائي ڪعبي طرف ڪيو ۽ مقتدين بہ ان عمل کي ورجايو<ref name=" ٺٽوي " /> ۽ باقي ۲ رڪعتون ڪعبي طرف منھن ڪري پڙھيون ويون جنھن ڪري ان مسجد تي مسجد قبلتين جو نالو پئجي ويو. ساڳي سال پاڻ سڳورن {{درود}} جن عاشوري جي ڏينهن روزو رکيو ۽ ماڻھن کي فرمايو تہ روزو انھن تي واجب آهي<ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال يعني ۲ ھجري ۾ رمضان جا روزا فرض ڪيا ويا ۽ ساڳي سال نبي ڪريم {{درود}} جن تي صلوات پڙھڻ جو حڪم آيو<ref name="ٺٽوي " />. ھن سال فطري ادا ڪرڻ جو حڪم ۽ ٻنھي عيدن تي عيد نماز پڙهڻ جو حڪم پڻ نازل ٿيو. نبي ڪريم {{درود}} جن عيد الفطر جي پھرين نماز ۽ عيد الاضحي جي پھرين نماز پڻ ھن سال پڙھايون ۽ ساڳي سال قرباني ڪرڻ جو حڪم ڏنو ويو<ref name="ٺٽوي " />. جنگ بدر پڻ ساڳي سال يعني ۲ ھجري ۾ واقع ٿي. ساڳي سال عبدالله بن مسعود حبشه مان مديني موٽي آيو. ھن سال اسلامي تاريخ جو ڪنھن بہ سريا جي پھرين سپه سالار عبدالله بن جحش واري سريه ۾ مسلمانن ھٿان پھريون مشرڪ ماريو ويو جنھن جو نالو عمرو بن العلاء حضرمي ھيو ۽ ان سريا ۾ مشرڪن جا پھريون دفعو ٻہ ماڻھو قيدي ٿيا جن ۾ حڪم بن ڪيسان ۽ عثمان بن عبدالله شامل هئا <ref name=" ٺٽوي " />. ھن سال جنگ بدر لاء تياري دوران سعد بن عبادہ ھڪ زرہ '''ذات الفضول''' جي نالي سان نبي ڪريم {{درود}} جن جي حوالي ڪئي جيڪا سڄي ڄمار پاڻ سڳورن {{درود}} جن وٽ رھي<ref name=" ٺٽوي " />. آخري زماني ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} اھا زرہ 30 سير جون (barley) جي عيوض ابو شحم نالي يھودي وٽ گروي رکي ھئي، جيڪا سندن وصال بعد ابوبڪر صديق رضه اھو قرض ادا ڪري ڇڏائي<ref name=" ٺٽوي " />. غزوه بدر ۾ جڏھن مسلمان روحا ٽپي صفراء ويجھو پھتا تہ پاڻ سڳورن {{درود}} اصحابين سان مشورو ڪيو. جنگ دوران عڪاشہ بن محصن اسدي جي تلوار ٽٽي پئي ته پاڻ سڳورن {{درود}} جن ان کي کجي جي ھڪ ڳاني ڏئي ان جي مدد سان مقابلو ڪيو<ref name="ٺٽوي " />. ھن اھا ڳاني مرڻ گھڙي تائين پاڻ وٽ سنڀالي رکي ھئي. بدر جي جنگ ۾ عبدالله بن سھيل ڪافرن جو لشڪر ڇڏي مسلمان ٿي اسلامي لشڪر ۾ شامل ٿيو. ھن سال غنيمت جو مال مسلمانن لاء حلال ڪيو ويو. جنگ بدر ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن کي ذوالفقار نالي تلوار ھٿ آئي جيڪا مشرڪن مان عاص بن منبه يا ھڪ ٻي روايت مطابق نبيه بن حجاج جي ملڪيت ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. اھي ٻئي غزوہ بدر ۾ مارجي ويا هئا. ھڪ روايت مطابق بعد ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} جن اھا تلوار حضرت علي ڪرم الله وجهه کي عطا ڪئي ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. غزوه بدر ۾ ۱۴ مسلمان شھيد ٿيا جن ۾ ۶ مھاجر ۽ ۸ انصار ھيا. ابو جھل، عتبہ بن ربيعه، شيبه بن ربيعه، اميہ بن خلف، ۽ وليد بن عتبہ سميت ۷۰ ڄڻا ھن جنگ ۾ مارجي ويا. ابو جھل زخمي ٿيل پوئين پساهن ۾ ھيو عبدالله بن مسعود تلوار سان سر قلم ڪيو<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۲ ھجري ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن حضرت علي ڪرم الله وجهه جي ڪنيت ابو تراب تجويز ڪئي<ref name=" ٺٽوي " />. غزوه بدر کان پوءِ ساڳي سال ابو لهب عدسہ نالي ھڪ موذي ۽ وچڙندڙ چمڙي جي بيماري ۾ فوت ٿي ويو<ref name ="الھدہ " > سبل الھدہ والرشاد، شامي، صہ ۶۷ </ref><ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال پاڻ سڳورن {{درود}} پنھنجي نياڻي سيدہ فاطمه الزهراء رضه جو نڪاح حضرت علي ڪرم الله وجهه سان ڪرايو. سن ۳ ھجري ۾ شعبان جي مھيني ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن جو بيبي حفصه بنت عمر سان نڪاح ٿيو. ساڳي سال رمضان جي مھيني ۾ سندن نڪاح بيبي زينب بنت خزيمه ھلاليه سان ٿيو. ھن سال پاڻ سڳورن {{درود}} جن جو ڏھوٽو عبدالله بن عثمان بن عفان وفات ڪري ويو<ref name="ٺٽوي " />. ربيع الاول جي مھيني ۾ ساڳي سال سندن نياڻي سيدہ ام ڪلثوم جو نڪاح عثمان بن عفان رضه سان ٿيو ۽ ساڳي سال امام حسن رضه جو جنم ٿيو. ان جو نالو والدين حرب رکيو پر نبي ڪريم {{درود}} جن کيس حسن جو نالو ڏنو<ref name=" علوي" />. شبر، شبير ۽ مشبر ھارون نبي جي پٽن جا نالا ھيا جيڪي عبراني زبان جا لفظ ھيا انھن جو عربي بدل حسن ، حسين ۽ محسن ھيا<ref name="علوي " />. سن ۳ ھجري ۾ ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق ۴ ھجري ۾ شراب کي حرام ڪيو ويو<ref name=" طبري " />. ساڳي سال شوال جي مھيني ۾ غزوه احد وارو واقعو پيش آيو جنھن ۾ ۷۰ اصحابي شھيد ٿيا جن ۾ حمزہ رضه، مصعب بن عمير رضه ، عبدالله بن جحش رضه پڻ شامل هئا<ref name="ٺٽوي " />. غزوه احد ۾ عتبه بن ابي وقاص پاڻ سڳورن {{درود}} کي پٿر ھيون جنھن سان اڳين ڏندن مان ساڄي پاسي ھيٺيون ڏند مبارڪ شھيد ٿيو<ref name="ٺٽوي " />. ابي بن خلف پاڻ سڳورن {{درود}} مٿان تلوار سان حملو ڪيو ان وقت پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي ھٿ ۾ ھڪ ننڍڙو نيزو ھيو، جڏھن ويجھو ٿيو تہ ان مشرڪ کي اھو نيزو ھنيو جنھن سان سندس پاسيراٽيون ڀڄي پيون جيڪو پوء مڪي کان ھڪ ڏينھن جي پنڌ تي واقع مرالظھران نالي ڳوٺ ۾ فوت ٿي ويو<ref name=" ٺٽوي " />. نبي ڪريم {{درود}} جن عبدالله بن جبير جي سرواڻي ۾ پنجاھ کن تيراندازن کي ٻن جبلن وچ واري گھاٽ تي مقرر ڪيو ھو ۽ حڪم ڏنو ھو تہ ھر حالت ۾ پير پٺتي نہ ھٽائين پوء کڻي سوڀ ٿئي يا نہ ٿئي. عبدالله بن جبير ۽ ڪجھ ڄڻا حڪم تي ڪاربند رھيا باقي ٻيا سڀ مال غنيمت جي ميڙڻ ۾ لڳي ويا. عبدالله بن جبير پنھنجي مقام تي ئي شھيد ٿي ويو<ref name=" ٺٽوي" />. ===ميثاق مدينه=== ===رياست جو قيام=== == غزوات== الله جي راھ ۾ اھا جنگ يا جنگي مھم يا جھادي مھم جنھن ۾ رسول الله {{درود}} جن شرڪت ڪئي ان کي غزوہ سڏيو ويندو آهي. زيد بن ارقم غزوات جو ڪل تعداد ۱۹, جابر بن عبدالله وري ۲۱ ٻڌايو آھي<ref name="علوي " />. موسیٰ بن عقبه، ابن اسحاق، واقدي، ابن سعد، قسطلاني، ابن جوزي ۽ دمياطي انھن جو تعداد ۲۷ ۽ علامه ابو عبدالله شامي پنھنجي ڪتاب ''سبل الھدیٰ والرشاد'' ۾ تعداد ۲۸ ڄاڻايو آهي<ref name=" علوي " /> جن ۾ [[ودان]] جي مقام تي [[غزوه ابوآء]] يا غزوه ودان (۱۱ صفر ۲ ھجري)، [[بواط]] جي مقام تي [[غزوه بواط]] (ربيع الاول ۲ ھجري)، [[بدر]] جي مقام تي [[غزوه سفوان]] يا غزوه بدر اولا ( ربيع الاول ۲ ھجري)، [[عشيره]] جي مقام تي [[غزوه عشيره]] ( جمادالاول ۲ ھجري)، بدر جي مقام تي [[غزوه بدر]] ( ۱۷ رمضان ۲ ھجري)، [[قرقرة الڪدر]] جي مقام تي [[غزوه قرقرة الڪدر]] يا غزوہ بني سليم (شوال ۲ ھجري)، [[عريض]] جي مقام تي [[غزوه سويق]] (۵ ذوالحج ھجري)، [[نجد]] جي مقام تي [[غزوه ذي امر]] يا غزوہ غطفان (محرم ۳ ھجري)، [[بحران جو مقام|بحران جي مقام]] تي [[غزوه فرع]] (ربيع الاول ۳ ھجري)، [[مدينه منوره ]] جي مقام تي [[غزوه بنو قينقاع]] (جماد الاول يا شوال ۳ ھجري)، [[احد جبل|جبل احد]] جي مقام تي [[غزوه احد]] ( شوال ۳ ھجري)، [[حمراء الاسد ]] جي مقام تي [[غزوه حمراء الاسد]] (۱۷ شوال ۳ ھجري)، عاليه جي مقام تي [[غزوه بنو نضير]] (ربيع الاول ۴ ھجري)، بدر جي مقام تي [[غزوه بدرالآخيرہ]] يا بدراموعد (شعبان ۴ ھجري)، [[دومة الجندل]] جي مقام تي [[غزوه دومة الجندل]] (ربيع الاول ۵ ھجري)، [[مريسيع]] جي مقام تي [[غزوه بنو مصطلق]] يا غزوه مريسيع (شعبان ۵ ھجري)، مدينه منوره جي مقام تي [[غزوه خندق]] (شوال ۵ ھجري)، [[غران]] جي مقام تي [[غزوه بنو قريظه]] (ذوالقعد ۵ ھجري)، [[نجران]] جي مقام تي [[غزوه بنو لحيان]] (رجب 6 ھجري)، [[حديبيه]] جي مقام تي [[غزوه حديبيه]] (ذوالقعد 6 ھجري)، [[ذي قرد]] جي مقام تي [[غزوہ ذي قرد]] ( ذوالحج 6 ھجري)، [[خيبر]] جي مقام تي [[غزوہ خيبر]] ( محرم ۷ ھجري), [[واديء القریٰ]] جي مقام تي [[غزوہ واديءِ القریٰ]] ( صفر ۷ ھجري)، نجد جي مقام تي [[غزوہ ذات الرقاع]] يا غزوہ محارب و بني ثعبله ( ۱۰ ربيع الاول ۷ ھجري), مڪي شريف جي مقام تي غزوہ [[فتح مڪه]] (۱۰ رمضان ۸ ھجري), [[حنين]] جي مقام تي [[غزوہ حنين]] ( 6 شوال ۸ ھجري), [[طائف]] جي مقام تي [[غزوہ طائف]] ( شوال ۸ ھجري), [[تبوڪ]] جي مقام تي [[غزوہ تبوڪ]] ( رجب ۹ ھجري). جيڪي لشڪر رسول الله {{درود}} جن اصحابين جي اڳواڻي ۾ جھاد لاء روانا ڪيا پر پاڻ شرڪت نہ ڪئي ان جنگي مھم کي سرايا يا بعوث سڏيندا آهن. اھڙين جنگي مھمن جو تعداد اٽڪل ۷۹ ھيو. ==صلح حديبيه== == خيبر جي فتح== == مڪي جي فتح== ==طائف جي فتح== == سندس آخري وقت ۽ وڇوڙو == == نور ۽ بشر وارو معاملو == == رھڻي ڪھڻي== == بحيثت امي== == امت == [[فائل:Muhammad2.svg|thumb|left|upright=1]] == سندس عمرا ۽ حج== == حجت الوداع جو خطبو== == سندس ڇڏيل ورثو== ==روضو مبارڪ== == توھين رسالت جا واقعا ۽ قانون== ==سيرت تي لکيل مستند ڪتاب== ===حديثن وارا مستند ڪتاب=== ==حضرت محمد صه ۽ مغربي فلاسافر== [[فائل:Muhammad Seal.svg|thumb|left|upright=0.8|حضرت محمد {{درود}} جي مھر جيڪا منڊي ۾ جڙيل ھئي ۽ سرڪاري خط و ڪتابت ۾ استعمال ڪئي ويندي ھئي]] ” پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي باري ۾ گوئٽي هڪ ڊگهو نظم لکيو جيڪو '''Mahomet's Gesang''' جي نالي سان مشهور آهي. ان نظم ۾ گوئٽي پاڻ سڳورن {{درود}} جي چهري جي هڪ محبت ڀري تصوير چٽي آهي هن نظم آخر ۾ گوئٽي لکيو آهي ته: ”پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي چهري مبارڪ تي نظر پوڻ سان انسان سندن مفتون ٿي پوندو.“ جرمن فيلسوف لائبنز (Leibniz) (1646-1716ع) متعلق پروفيسر اشپيز لکيو آهي ته پاڻ سڳورن {{درود}} جن کي ’دين الفطرت‘ جو باني سمجهندو هو.<ref>ڊاڪٽر قاضي نبي بخش؛ رسالو:مهراڻ؛ ڇپيندڙ:سنڌي ادبي بورڊ؛ 1962ع</ref> ==درود ۽ صلوات== [[فائل:Salavat of the prophet.png|thumb|left|upright=1.5|صلوات]] ==حوالا== {{حوالا}} [[زمرو:اسلام]] [[زمرو:محمد|*]] 28jtm33pdb7tv0v2lsbkw98l58q8p6s 240108 240107 2022-08-03T20:10:43Z Intisar Ali 8681 wikitext text/x-wiki {{Wikify}} {{Infobox person | honorific_prefix = ابوالقاسم | name = '''<span style='color: Green'>مُحَمَّدٌ</span>''' <!-- include middle initial, if not specified in birth_name --> | honorific_suffix = صلي الله عليه وآله وسلم | image =Dark vignette Al-Masjid AL-Nabawi Door800x600x300.jpg | image_size = 300px | alt = | caption = سندن نالو خوش خطاطي ۾ لکيل | native_name = ابوالقاسم | native_name_lang = عربي | birth_name = <!-- only use if different from name above --> | birth_date = {{birth date |570|04|20}} | birth_place = مڪو | baptised = <!-- will not display if birth_date is entered --> | disappeared_date = <!-- {{disappeared date and age|YYYY|MM|DD|YYYY|MM|DD}} (disappeared date then birth date) --> | disappeared_place = | disappeared_status = | death_date = {{death date and age|632|06|08|570|04|20}} | death_place = مدينو | death_cause = سخت بخار | body_discovered = | resting_place = مسجد نبوي، مدينو منور | resting_place_coordinates = <!-- {{coord|LAT|LONG|type:landmark|display=inline}} --> | monuments = مسجد نبوي | residence = مڪو پوء مدہنو | nationality = عرب | other_names = 99 نالا: مجتبیٰ، مصطفیٰ، بشیر، نذیر، احمد وغیرہ | ethnicity = <!-- Ethnicity should be supported with a citation from a reliable source --> | citizenship = حجاز | education = اُمِي | alma_mater = | occupation = واپار ، حاڪم ، قاضي، فوجي ڪمانڊر، معلم | years_active = | era = | employer = | organization = | agent = | known_for = اسلام جو پيغمبر | notable_works = *خدا جو ڏنل قرآن پھچائڻ * مديني جي رياست جو بنياد وجھندڙ * مسجد نبوي جو معمار *اسلام جي تعليم ڏنائين * حديث | style = | home_town = مڪو | salary = | net_worth = <!-- Net worth should be supported with a citation from a reliable source --> | height = <!-- "X cm", "X m" or "X ft Y in" plus optional reference (conversions are automatic) --> | weight = <!-- "X kg", "X lb" or "X st Y lb" plus optional reference (conversions are automatic) --> | television = | title = | term = | predecessor = عيسيٰ مسيح | successor = ڪو بہ نہ | party = | movement = | opponents = عربستان جا مشرڪ ۽ يھودي | boards = | religion = <!-- Religion should be supported with a citation from a reliable source --> | denomination = <!-- Denomination should be supported with a citation from a reliable source --> | criminal_charge = <!-- Criminality parameters should be supported with citations from reliable sources --> | criminal_penalty = | criminal_status = | spouse =* خديجه بنت خويلد (595–619) *سوده بنت زمعه (619–632) *حفصه بنت عمر (624–632) *جويريه بنت حارث (628–632) *عائشه (619–632) *زينب بنت جحش (627–632) *صفيه بنت حيي (629–632) *زينب بنت خزيمه (625–627) *ام سلمه (629–632) *ام حبيبه (628–632) *ريحانه بنت زيد (629–631) *ماريه قبطيه (630–632) *ميمونه بنت حارث (630–632) | partner = <!-- (unmarried long-term partner) --> | children = *عبد الله بن محمد، *قاسم بن محمد، *ابراهيم بن محمد، *زينب بنت محمد، *رقيه بنت محمد، *ام ڪلثوم بنت محمد، *فاطمه زهرا رضہ | parents = *عبد الله بن عبد المطلب * آمنہ بنت وھب | relatives = * عبدالمطلب (ڏاڏو) *ابوطالب (چاچو) * حمزہ (چاچو)رضہ *ابو لھب (چاچو) *علي رضہ (ڀائٽو، ۽ ڄاٽو) *عباس رضه (،چاچو) * ابو بڪر رضہ (سھرو) * عمر فاروق رضه (سھرو) *ابوسفيان (سھرو) | callsign = | awards = رحمته العالمين | module = آخري نبي | module2 = | module3 = | module4 = | module5 = | module6 = | signature =Muhammad Seal.svg | signature_alt = | signature_size = 50px | website = <!-- {{URL|example.com}} --> | footnotes = }} <br/> '''حضرت مُحَمَّد''' {{درود}} {{ٻيا نالا|انگريزي= '''Hazrat Muhammad '''pbuh}}(اپریل570ع - جون 632ع) مسلمانن جي عقيدي مطابق الله سبحان و تعالیٰ جو آخري نبي ۽ رسول ھيو جنھن تي [[آسماني ڪتابن جا نالا|آسماني ڪتاب]] [[قرآن| قرآن مجيد]] نازل ٿيو. 40 سالن جي عمر ۾ [[عربستان]] جي شھر [[مڪو| مڪي]] ۾ نبوت جو اظھار ڪندي اسلام جي توحيد واري عقيدي جي تبليغ جو آغاز ڪيو. سندس ڏنل تعليم عربن جي ان خطي ۾ ھڪ زبردست انقلاب برپا ڪيو. قرآن مجيد ۾ سندس زندگي مبارڪ کي '''اسوه''' سڏيو ويو آهي<ref name =" علوي" > بذل القوۃ فی حوادث سنی النبوۃ (سيرت هاشمي)، از: امام العصر مخدوم محمد ھاشم محدث ٺٽوي، ترجمو: پروفيسر اسرار احمد علوي، مھراڻ اڪيڊمي شڪارپور، ڇاپو ٻيو جولائي 2004ع ۾ لکيل مترجم جو نوٽ: تقديم </ref>. سورة الاحزاب جي آيت 21 ۾ فرمان آھي ته:'''لقد کان لکم فی رسول اللہ اسوۃ حسنہ''': ترجمو: "بيشڪ اوھان جي لاء خدا جي رسول {{درود}} جي ذات ۾ ھڪ بھترين نمونو آھي." لفظ اسوة جي عام معنیٰ طريقو يا نمونو آھي<ref name=" علوي " />. اسوہ انسان جي ان حالت کي چيو ويندو آهي جيڪا ھو ڪنھن ٻئي انسان جي پيروي ڪندي اختيار ڪري<ref name ="راغب " > مفردات الفاظ القرآن, از: ابو القاسم راغب اصفھانی صہ ۱۴۰ </ref>. اسلامي عقيدي مطابق محمد رسول الله {{درود}} جن جي اطاعت مسلمانن جي ايمان جو لازمي جز ۽ فرض آهي ۽ ان جي اطاعت کي قرآن مجيد ۾ الله جي اطاعت جي مثل سڏيو ويو آهي. سورة النساء جي آيت ۶۴ ۾ قرآن فرمائي ٿو ته: ''' وما ارسلنا من رسول الا لیطاع باذن اللّٰہ''': ترجمو: "۽ اسان موڪليا جيڪي رسول تہ انھن جي پيروي ڪئي وڃي، الله جي حڪم سان". دين جي عالمن ۽ قرآن جي شارحن جو اھو عقيدو آهي ته قرآن ھڪ تحريري دستور آھي جنھن جي عملي صورت سرور ڪونين {{درود}} جن جي ذات آھي، جن جو ڪوبه قول ۽ فعل حڪم خداوندئ کان وار برابر بہ ھيڏي ھوڏي ھٽيل نه آهي<ref name=" علوي " />. ايليا (بيت المقدس) ۾ ھجرت جي پنجين سال [[ھرقل|ھرقل اعظم]] (Hercules) جي درٻار ۾ سندس بدترين دشمن [[ابوسفيان]] پڇا ڪرڻ تي ٻڌايو ھو تہ "نبوت کان اڳ بہ اوھان {{ درود}} ڪڏهن ڪوڙ نہ ڳالھايو آھي"<ref name=" علوي " />. پاڻ ڪريمن پنھنجي بيمثال ڪردار وسيلي ڪٺور قلبن کي نرم ڪري انھن جو تزڪيو ڪيو<ref name=" علوي " />. سندن ھر عمل جي تقليد کي اسلامي دين ۾ سنت جو مقام حاصل آهي<ref name="علوي " />. مولانا ابوالڪلام آزاد مطابق:"قرآن ۽ نبي سائين {{درود}} جن جي زندگي ساڳي شئي آھي، قرآن متن آھي تہ سيرة ان جي تشريح ۽ قرآن علم آھي تہ سيرة ان جو عمل. ان ڪري انسانيت جي سمورن اھنجن ۽ آزارن جو علاج ان سيرت جي مطالعي ۾ ئي ملي سگھندو"<ref name ="آزاد " > سیرۃ کے عملی پہلو (اردو) ، از: مولانا ابوالڪلام آزاد، صہ ۹</ref>. == قبيلو ۽ گھراڻو == حضرت محمد {{درود}} جو قبيلو [[قريش]] ۽ گھراڻو [[بنو هاشم]] ھيا جيڪي حضرت ابراهيم جي بيبي ھاجرہ {{ٻيا نالا|عبراني= ''' Hagar '''}} مان وڏي پٽ حضرت اسماعيل جي اولاد مان ھيا. حضرت [[ابراهيم]] پنھنجي وڏي پٽ حضرت [[اسماعيل]] ۽ سندس ماء کي مڪي جي ويران وادي ۾ رھايو جتي ٻنھي پيء ۽ پٽ گڏجي [[ڪعبو]] تعمير ڪيو. ان ويراني ۾ [[زمزم]] جي چشمي جي برآمد ٿيڻ سان جرھوم جي قبيلو سندن مرضي سان اتي آباد ٿيو ۽ اڳتي هلي اسماعيل جي شادي ٿي ۽ کيس ٻارھن پٽ ڄاوا جن مان وڏي پٽ جو نالو قدار ھيو. آھستي آھستي اسماعيلين جو تعداد وڌندو ويو.<ref name ="سعيد" >The Life of Muhammad, the Prophet , by:Syed Saeed Akhtar Rizvi, page ،9,7,8,6,</ref> بائيبل مطابق خدا جو واعدو ٿيل ھيو تہ اسماعيل جي اولاد کي تيزي سان وڌائيندو <ref>{Genesis 21:13}</ref> اھي پوري حجاز ۾ ڦھلجي ويا. عیسیٰ مسیح جي پيدائش کان 200 سال اڳ قدار جي اولاد مان عدنان مشھوري ماڻي ٻنھي جي وچ واري شجري جي اڃان ڪا پڪ نہ ٿي سگھي آھي ڇو تہ عربن گھڻا شجرا بيان ڪيا آهن.محمد صہ انھن شجرن تي تبصرو ڪندي فرمايو ھيو تہ {{quote|جڏهن منھجو شجرو عدنان تائين پھچي تہ بس ڪريو|محمد صہ<ref name = " سعيد"/>|}} ٽين صدي عيسويءَ ۾ عدنان جي اولاد مان ھڪ سردار ٿيو جنھن جو نالو فاھر ھيو جنھن لاء خيال آهي تہ ان کي [[قريش]] سڏيندا ھيا ڪن جو وري خيال آھي تہ فاھر جي پنجين پيڙهيءَ ۾ پنجين صدي عيسويءَ ۾ [[قصي بن ڪلاب]] بن مرہ بن لوئي، بن غالب بن فاھر نالي ھڪ طاقتور شخص مشھور ٿيو جنھن کي قريش سڏيندا ھيا ء ان جي اولاد [[قريشي]] سڏبا ھيا. علامہ شبلي نعماني، علامہ طبري مطابق قصي ئي پھريون شخص ھيو جنھن کي قريش سڏيو ويو. قصي سڀني اسماعلين کي گڏ ڪري قائل ڪيو تہ خانہ بدوشي ترڪ ڪري ڪعبي جي چؤطرف مستقل رھائش اختيار ڪن. قصي ڪعبي جي نگران خزاہ قبيلي جي ھليل نالي ھڪ شخص جي نياڻي سان شادي ڪئي ۽ ھليل جي وصيت ذريعي ڪعبي جي نگراني جي ذميداري قصي جي حوالي ٿي جنھن کوڙ ادارن کي قائم ڪيو جن ۾ دارالندواہ (گڏجاڻي واري جاء) شامل ھئي جتي ويھي جنگ ۽ امن سميت اھم معاملن جا فيصلا ، شادين جا اجتماع ٿيندا هئا. قافلن جي روانگي پن ٿيندي هئي.ھن سقايہ ( حاجين کي پاڻي فراهم ڪرڻ جو بندوبست)، رفادہ ( حاجين کي کاڌخوراڪ فراھم ڪرڻ جو بندوبست) پڻ قائم ڪيا<ref name = "سعيد "/> ھن حاجين جو مشاعرالحرم ۾ رات ٽڪائڻ جو بندوبست ء پوري واديءَ کي بتين سان منور ڪري کين سھولتن فراھم ڪرڻ جي شروعات ڪئي. زمزم جو چشمو صديون پھرين لٽجي ويو ھو ھن ان کي ڳولي پھريون دفعو کوھ کوٽايو ۽ پاڻي جي بحالي ٿي. ھن ڪعبي جي ٻيھر تعمير ڪرائي. ھن جي وفات بعد ماڻھو حاجون (موجوده جنت المولا واري قبرستان) ۾ سندس قبر جي زيارت لاءِ ويندا ھئا. ھن کي ڪعبي جون ڇھ ذميداريون ھيون جيڪي ھن پنھنجي وفات کان اڳ پنھنجي وڏي پٽ عبدالدار کي سونپيون. قصي کي پنج پٽ ء ھڪ ڌيءُ ھئي. سندس ٻئي پٽ مغيرہ کي عبداالمناف سڏيندا ھيا، جيڪو قبيلن ۾ معتبر ۽ قائدانہ صلاحيتن وارو ليکيو ويو. عبدالمناف کي ڇھ پٽ ٿيا جن ۾ ھاشم، مطلب، عبد شمس ۽ نوفل مشھور ٿيا. عبدالدار ۽ عبداالمناف جي وفات کان پوءِ ڪعبي جي ذميداري سنڀالڻ ۾ سندن اولاد ۾ تڪرار شروع ٿيو پر پوء ٺاھ ٿي وين. اھو طئي ٿيو تہ پاڻي پيارڻ ، کاڌ خوراڪ فراھم ڪرڻ ۽ جنگ ۾ قيادت جي ذميداري عبداالمناف جي اولاد ڏي منتقل ٿي. ليوا ۽ حجابہ جي ذميداري عبدالدار جي اولاد کي ملي باقي دارالندواہ جي سربراهي ٻنھي جي خاندانن ۾ رھي. انھن مان ھاشم گھڻو نالو ڪڍيو جنھن کي کاڌي کارائڻ جي ذميداري ملي. ھڪ ڀيري مڪي ۾ وڏو ڏڪار آيو تہ ھاشم پنھنجي سموري دولت کڻي شام ويو اتان اٽو ۽ سڪل ماني خريد ڪري مڪي آيو ۽ روزانو اٺن کي ڪھي انھن مان ٻوڙ ٺاھي ماني جا ٽڪرا ان ۾ ملائي سموري قبيلي کي گھرائي کارائيندو هو ڏڪار جي خاتمي تائين ھن قبيلي جي مدد جاري رکي کوڙ ماڻھن کي مرڻ کان بچائي ورتو.ان خدمت جي بدلي ئي کيس ھاشم جو نالو مليو جنھن جي معني ( مانيءَ کي ) ٽڪر ڪندڙ آھي. ھاشم جو اصل نالو امر{{ٻيا نالا|انگريزي=Amr}} ھيو. ھاشم مڪي جي واپاري قافلن جو بنياد وجھندڙ پڻ ھيو. ھن باظنتيني شھنشاھ کان حڪمنامو حاصل ڪيو جنھن تحت قريش قبيلي کي ھر قسم جي ٽئڪس ۽ ڊيوٽي کان آزاد ڪري انھن جي ڪنٽرول وارن ملڪن ۾ آزاد اچ وڃ جي اجازت ڏنل ھئي<ref name = " سعيد "/> ھن اھا ساڳي سھولت ايٿوپيا جي بادشاھ کان پڻ حاصل ڪئي ۽ ان وقت يمن ايٿوپيا جو حصو ھيو.اھڙي طرح قريش جا واپاري قافلا يمن کان شام ۽ بازنظيني شھر انقرہ تائين وڃڻ شروع ٿيا.<ref name = "سعيد "/> ھاشم جڏهن 25 سالن جو ھيو تہ سن 488 عيسويءَ ۾ فلسطين جي غزہ واري ھنڌ وفات ڪري ويو ۽ کيس اتي ئي دفن ڪيو ويو. اھا جاء غزہ ھاشم يا ھاشم جي غزہ سڏجڻ شروع ٿي وئي. ھن يثرب جي عدي بنو نجار قبيلي جي سلمیٰ بنت امر سان پرڻو ڪيو جنھن مان عبدالمطلب پيدا ٿيو جيڪو اڃان ننڍڙو ھيو تہ ھاشم وفات ڪري ويو.ان کان سواءِ ھاشم کي چار ٻيا پٽ پڻ ھيا جن ۾ اسد، نضلا، سئفي ۽ ابو سئفي شامل ھيا جن مان پوين ٽن کي اولاد ڪانہ ٿي باقي اسد کي [[فاطمه بنت اسد]] نالي نياڻي ڄائي جيڪا علي رضہ بن ابي طالب جي ماء ھئي. ھاشم جو اھڙي طرح نسل عبدالمطلب مان اڳتي ھليو<ref name = " سعيد"/>. عبدالمطلب يثرب ۾ پنھنجي ناني جي گھر ۾ پيدا ٿيو. ھاشم جي وفات بعد سندس ڀاء مطلب خاندان جو وڏو بڻيو جيڪو پنھنجي ننڍي ڀائٽي عبدالمطلب بن ھاشم کي مڪي وٺي آيو جڏھن مطلب اٺ تي مڪي ۾ داخل ٿيو تہ ماڻھن ڇوڪري کي مطلب جو غلام سمجھي عبدالمطلب چوڻ شروع ڪيو ۽ مطلب وضاحت ڪندو رھيو تہ اھو سندس ڀائٽيو آھي پر ھاشم جي ان پٽ تي عبدالمطلب نالو پئجي ويو<ref name = " سعيد "/>. عبدالمطلب جو اصل نالو شعيبت الحمد ھيو. مطلبجي وفات بعد سقايہ ۽ رفادہ جي ذميداري عبدالمطلب جي حصي ۾ آئي. ھن 82 سالن تائين عمر ماڻي ۽ پوئين وقت ھن کي مڪي جي سربراھ جو خطاب پڻ مليو<ref name = " سعيد"/> ==والدين== ==جنم== [[File:Muhammad With Heart Circle.gif|thumb|محمد دل جي سرڪل سان]] == ننڍپڻ== يارھن ورھين جي عمر ۾ چاچي حضرت ابوطالب سان گڏ واپار سانگي شام ويا هئا ۽ اتي بحيرا نالي ھڪ عيسائي راھب سندس نبوت جي تصديق ڪئي ۽ ان وقت حضرت ابوبڪر صديق پڻ ساڻن گڏ ھيو هئي<ref name=" ٺٽوي" />. == زالون ۽ اولاد == ===بيبي خديجه رضه=== 25 سالن جي ڄمار ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي پھرين شادي [[بنو اسد]] گھراڻي جي [[خويلد بن اسد]] ۽ [[فاطمه بنت زائدہ]] جي نياڻي 40 سالا حضرت خديجة الڪبریٰ رضه سان 695 ۾ ٿي جيڪا بيواہ ھئي ۽ سندس اھا ٽين شادي ھئي<ref name=" علوي " />. بيبي سانئڻ جو پھريون نڪاح [[ھند بن زرارہ]] سان ٿيو جنھن مان کيس ھڪ نياڻي ۽ ٻہ پٽ ٿيا جيڪو پوء گذاري ويو. سندس ٻيون نڪاح [[عتيق بن عائذ]] سان ڪرايو ويو جنھن مان کيس ھڪ نياڻي ھند جي نالي سان ھئي پر ڪجھ وقت کان پوءِ عتيق پڻ گذاري ويو<ref name=" علوي " />. جڏھن 35 سالن جي ٿي تہ سندس والد خويلد پڻ گذاري ويو<ref name="علوي " />. پاڻ مالدار عورت ھئي ۽ سندس ڪاروباري قافلا [[عراق]]، [[شام]] ۽ [[فلسطين]] تائين ويندا ھيا. سندس ھڪ غلام [[ميسرہ]] ايماندار ھيو جيڪو سندس ڪاروبار جو جنرل مينيجر ھيو<ref name=" علوي" />. پاڻ سڳورن {{درود}} جن ان وقت ايمانداري ۾ وڏي شھرت حاصل ڪئي هئي ۽ ميسرہ ذريعي بيبي سانئڻ وٽ اھڙو احوال پھتل ھو ۽ ان کين سندس ڪاروبار ۾ شامل ٿيڻ جي پيشڪش ڪئي جيڪا پاڻ سڳورن {{درود}} قبول ڪئي ۽ ان جي تجارتي قافلي سان شام ويا جنھن بعد بيبي سانئڻ کين شادي جو پيغام موڪليو<ref name=" علوي " />. شادي ۲۵ صفر تي ٿي جنھن ۾ حضرت ابو طالب ، حضرت حمزہ رضه، بيبي صاحبه جو چاچو [[عمرو بن اسد]]، سؤٽ [[ورقه بن نوفل]] پڻ شامل ٿيا<ref name=" علوي " />. حق مھر ساڍا ٻارھن [[اوقيه]] سون مقرر ڪيو ويو جنھن جي قيمت ۵۰۰ درھم ھئي<ref name=" علوي" />. ھڪ روايت مطابق حق مھر ۲۰ وٽ ٻڌايو ويو آهي<ref name=" علوي " />. نڪاح جو خطبو سيدنا [[ابو طالب]] پڙھيو. اھو خطبو يعقوبي ، شامي ، قسطلاني ، ۽ علامه عامري پنھنجي ڪتابن ۾ نقل ڪيو آهي<ref name=" علوي " />. نڪاح بعد پاڻ سڳورن {{درود}} ھڪ اٺ ذبح ڪرائي مھمانن جي دعوت ڪئي. بيبي سانئڻ زندگي جا 25 سال پاڻ سڳورن {{درود}} سان گذاريا<ref name=" علوي " />. سندس حياتيءَ ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} ٻي ڪا شادي نہ ڪئي<ref name=" علوي " />. پاڻ سڳورن {{درود}} جي پٽ ابراھيم کان سواءِ سموري اولاد بيبي سانئڻ مان ٿي ۽ سڀ سواء بيبي فاطمه الزهراء رضه جي سندن حياتي مبارڪ دوران وفات ڪري ويا<ref name=" علوي " />. [[فائل:The altar of prayer of the Prophet in the demolished house of Khadijeh 01.jpg|thumb|left|upright=0.8|بيبي خديجہ جي مڪي ۾ ڊاٿل گھر اندر اھا جاء جتي حضرت محمد{{درود}} ساڻس شادي کان پوء رھائش دوران عبادت ڪندو ھو]] نبي ڪريم {{درود}} کي چار نياڻيون ھيون جن مان وڏي سيدہ زينب ، ٻيون نمبر سيدہ رقيه ، ٽيون نمبر سيدہ ام ڪلثوم ۽ چوٿون نمبر آخري نياڻي سيده فاطمه الزهراء ھئي<ref name=" علوي " />. چئني مديني ھجرت ڪئي ۽ اتي وفات ڪيائون ۽ چارئي جنت البقيع ۾ دفن ٿيل آھن<ref name=" علوي " />. سيده زينب رضه 30 ميلادي ڌاري مڪي ۾ ڄائي ۽ سن ۸ ھجري ۾ مديني ۾ وفات ڪئي. سندس نڪاح بعثت کان اڳ پنھنجي ماسات ابوالعاص بن ربيع قرشي سان ڪرايو ويو جيڪو بيبي خديجه جي ڀيڻ ھند بنت خويلد جو پٽ ھيو ۽ سندس اصل نالو لقيط ھو<ref name=" علوي " />. ڪجھ رويتن مطابق سندس نالو ھشيم ۽ مھشم ھيو. پاڻ سڳورن {{درود}} جي ھجرت وقت اھي طائف ۾ رھندا ھئا. بدر جي جنگ بعد پاڻ سڳورن {{درود}} کيس مديني گھرايو ۽ بعد ۾ ابوالعاص جڏهن اسلام قبول ڪيو تہ اھو پڻ مديني ۾ آيو. سيده زينب کي ھڪ پٽ علي ۽ ھڪ نياڻي امامه ٿيا<ref name=" علوي" />. علي ننڍپڻ ۾ ئي فوت ٿي ويو. امامه جي پرورش بعد ۾ ابوالعاص جي ماروٽ حضرت زبير بن عوام ڪئي جنهن بيبي فاطمه الزهراء جي وفات بعد امامه جو نڪاح حضرت علي ڪرم الله وجهه سان ڪرايو<ref name=" علوي " />. [[فائل:The altar of prayer of the Prophet in the demolished house of Khadijeh.jpg|thumb|left|upright=0.8|بيبي خديجہ جي سعودي حڪومت پاران ڊاٿل گھر ۾ محراب جو ھڪ ٻيو منظر جتي پاڻ سڳورو عبادت ڪندو ھو]] سيده رقيه رضه ۳۳ ميلادي ڌاري ڄائي ۽ ان جو نڪاح حضرت عثمان غني رضه سان ڪرايو ويو. نبوت جي پنجين سال مڙس سان گڏ حبشه ھجرت ڪئي جتي ست سال رھيا اتي کيس ھڪ پٽ عبدالله نالي ڄائو. مڪي واپسي بعد مديني ڏانهن ھجرت ڪئي. بدر جي جنگ وقت بيمار ٿي پئي ۽ اٽڪل ۲۰ ڏينھن بعد وفات ڪري وئي. ان جي بيماري سبب نبي ڪريم {{درود}} جن حضرت [[عثمان غني]] رضه ۽ حضرت اسامه بن زيد رضه کي مديني ڇڏي ويا ھئا. جنگ جي فتح جي خبر جڏهن مديني پھتي تہ بيبي سانئڻ جي تدفين ٿي رھي ھئي<ref name=" علوي " />. سندس پٽ عبدالله پڻ ننڍپڻ ۾ گذاري ويو<ref name=" علوي " />. [[فائل:The House of Khadijah, The Porphet Mohammad's Wife in Mecca before Demolition 01.jpg|thumb|left|upright=0.8|بيبي خديجہ جو گھر جتي حضرت محمد {{درود}} مڪي زندگيءَ جو ھڪ دؤر گذاريو جيڪو سعودي حڪومت ڊھرائي ڇڏيو]] سيدہ ام ڪلثوم اھل بيت جي مديني ھجرت وقت بيبي فاطمه الزهراء رضه ۽ سيدہ سوده رضه سان گڏ ھئي. سيدہ رقيه رضه جي وفات کان ست يا ٽن مھينن بعد پاڻ سڳورن {{درود}} سندس نڪاح حضرت عثمان غني رضه سان ڪرايو ۽ سندس رخصتي جمادالآخر ۾ دوران ۱۹ سالن جي عمر ۾ ٿي<ref name=" علوي " />. کيس ڪا بہ اولاد ڪانه ٿي. حضرت عثمان سان ھن پنھنجي زندگي جا اٽڪل ساڍا ڇھ ورھيه گذاريا<ref name=" علوي " />. سن ۹ ھجري ۾ شعبان جي مھيني دوران وفات ڪئي. سندس جنازي نماز پاڻ سڳورن {{درود}} جن پڙھائي<ref name=" علوي " />. [[فائل:The House of Khadijah, The Prophet Mohammad's Wife in Mecca after Demolition 01.jpg|thumb|left|upright=0.8|بيبي خديجہ وارو گھر ڊھڻ کان پوءِ واري حالت ۾. ھن گھر پاڻ سڳورن زندگي جو ھڪ دور گذارہو]] بيبي فاطمه الزهراء رضه ۴۱ ميلادي ۾ نبوت جي بعثت واري سال پيدا ٿي ۽ جڏهن ۱۰ ورھين جي ھئي تہ سندس والدہ وفات ڪئي جنھن ڪري ننڍي عمر ۾ ئي والد سان وابسته رھي<ref name="علوي " />. والد کي تمام پياري ھئي. سندس عادات ، اطوار ، رفتار توڙي گفتار جو انداز والد سان مشابهت رکندڙ ھيو ۽ شڪل ۾ والده جھڙي ھئي<ref name=" علوي " />. سندس شادي پندرهن سال پنج مھينن جي عمر حضرت علي ڪرم الله وجهه سان مديني ۾ جنگ بدر کان بعد ڪرائي وئي. نڪاح جي تقريب مسجد نبوي ۾ ٿي ۽ پاڻ سڳورن{{درود}} سندن نڪاح پڙھايو. حق مھر ۵۰۰ درھم مقرر ٿيو ۽ رخصتي احد جي جنگ بعد عمل ۾ آئي<ref name=" علوي" />. سندس حياتيءَ دوران حضرت علي ڪرم الله وجهه ٻي شادي ڪانه ڪئي. کيس پنج ٻار جن ۾ ٽي پٽ امام حسن، امام حسين ، امام محسن ۽ ٻہ ڌيئر ڄاوا. امام محسن ننڍپڻ ۾ ئي وفات ڪئي<ref name=" علوي " />. پاڻ پردي جي سخت پابند ھئي. سندس جنازي نماز حضرت علي ڪرم الله وجهه پڙھائي<ref name="علوي " />. [[فائل:Khadija tomb (1).jpg|thumb|left|upright=0.8|خديجہ جو مڪي م واقع مقبرو جيڪو سعودي حڪومت ڊھرائي ڇڏيو]] بيبي خديجه رضه مان پاڻ سڳورن {{درود}} کي ٻہ پٽ پڻ ڄاوا جن جا نالا قاسم ۽ عبدالله ھيا. قاسم کي طاھر ۽ عبدالله کي طيب پڻ سڏيندا هئا<ref name=" علوي " />. روايت مطابق سندن وفات نبوت کان اڳ ننڍپڻ ۾ ٿي ھئي<ref name=" علوي" />. ===بيبي سوده رضه=== سن ۱۰ نبوي ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} جن جو پاڻ کان عمر ۾ ۳۰ سال وڏي بيوہ<ref name=" علوي " /> سودہ بنت زمعه سان نڪاح ٿيو. مديني ڏانهن ھجرت وقت فقط ھيء گھرواري ساڻن گڏ ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. ان جو تعلق بنو عامر قبيلي سان ھو<ref name="علوي " />. روايت مطابق ھڪ دفعي خوله بنت حڪيم نبي ڪريم {{درود}} جن کي ٻي شادي ڪرڻ جي تجويز ڏني ۽ کين بيبي عائشه ۽ حبشه کان ھجرت ڪري موٽي آيل مھاجرن مان بيبي سودہ جا نالا پيش ڪيا<ref name="علوي " />. پاڻ سڳورن اھا تجويز قبول ڪئي ۽ ٻنھي طرفن کان آڇ قبول ڪئي وئي. بيبي سوده سان نڪاح جو خطبو زمعه بن قيس پڙھيو<ref name=" علوي " />. حق مھر ۴۰۰ درھم مقرر ٿيو<ref name =" جلد" > شرح مواھب ، زرقاني ، جلد ۳, صه ۲۹۷ </ref>. ھن جا ۱۲ سال نبي ڪريم {{درود}} جي صحبت ۾ گذريا ۽ سندس رفاقت ۾ حج ۽ عمرو ادا ڪيو<ref name=" علوي " />. کيس پاڻ سڳورن {{درود}} مان ڪا اولاد ڪانه ٿي پر کيس پھرين مڙس سڪران مان عبدالرحمان نالي پٽ ڄائو جيڪو حضرت عمر رضه جي دؤر ۾ جنگ جلولاء ۾ شھيد ٿيو<ref name=" علوي " />. بلاذري مطابق بيبي صاحبه سن ۲۲ ھجري ۾ مديني ۾ وفات ڪئي<ref name=" علوي " />. ابن سعد مطابق سن ۵۴ ھجري ۾ وفات ڪئي<ref name="علوي " />. ===بيبي عائشه رضه=== سن ۱۰ ھجري شوال جي مھيني ۾ بيبي عائشه رضه جو پاڻ سڳورن {{درود}} جن سان نڪاح مڪي ۾ پڙھيو ويو ان وقت سندس عمر ۶ سال ھئي ۽ رخصتي شوال جي مھيني ۾ ھجرت جي پھرين سال ۹ ورھين جي عمر ۾ مديني ٿي<ref name=" ٺٽوي" />. نڪاح ۽ رخصتي وقت بيبي صاحبه جي عمر بابت متضاد روايتون آھن جن ۾ ھڪ روايت مطابق رخصتي وقت بيبي صاحبه جي عمر ۱۸ سال ھئي. روایت مطابق مديني پھچڻ کان ڪجھ وقت پوءِ پاڻ سڳورن {{درود}} جن زيد بن حارث ۽ ابو رافع کي مڪي مان ابوبڪر صديق رضه جي گھروارن کي وٺي اچڻ لاءِ موڪليو اھڙي طرح اھي قبا تائين پھتا. بيبي اسماء بنت ابوبڪر اميد سان ھئي ۽ اتي ان عبدالله بن زبير کي جنم ڏنو. ساڳي سال شوال ۾ بيبي عائشه رضه جو گھر مديني جي پاڙي سنح ۾ حارث بن خزرج وارن جي گھرن لڳ واقع ھيو جيڪو نبي ڪريم {{درود}} جي گھر کان ھڪ ميل جي فاصلي تي ھو. ان گھر ۾ سندس شادي ۽ رخصتي ٿي<ref name ="ياقوت " > معجم البلدان، ياقوت، جلد ۳, صه ۲۶۵ </ref>. ===بيبي حفصه رضه=== بيبي حفصه حضرت عمر فاروق رضه ۽ سندس زال زينب بنت مظعون جي نياڻي ھئي جيڪا بعثت نبوي کان پنج سال اڳ پيدا ٿي<ref name=" علوي " />. ننڍي عمر ۾ سندس نڪاح سھم قبيلي جي ھڪ فرد خنيس بن حذافه بن قيس سان ٿيو جيڪو بدر جي جنگ ۾ مسلمانن جي لشڪر ۾ شامل ھو ۽ زخمي ٿي پيو ۽ سن ۲ھجري ۾ وفات ڪري ويو ۽ ھڪ روايت مطابق احد جي جنگ ۾ شھيد ٿيو<ref name=" علوي " />. ان بعد شوال سن ۳ ھجري ۾ بيبي حفصه جي شادي نبي ڪريم {{درود}} جن سان ٿي<ref name="ٺٽوي " />. ان وقت بيبيءَ جي عمر ۱۸ سال ھئي ۽ نڪاح ۾ مھر ۵۰۰ درھم مقرر ٿيو<ref name=" علوي" />. ابو دائود ، نسائي ۽ ابن ماجه وغيره ۾ ابن عمر جي روايت مطابق نبي ڪريم {{درود}} جن کيس ھڪ دفعو طلاق (رجعي) ڏني ھئي. طبراني پڻ اھڙو ذڪر ڪيو<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه شعبان سن ۴۵ ھجري ۾ ۶۳ ورھين جي عمر ۾ وفات ڪئي<ref name=" علوي " />. وفات وقت پنھنجي ننڍي ڀاءُ عبدالله بن عمر رضه کي وصيت ڪئي ھئي تہ سندس مديني جي اتر ۾ شام واري رستي تي واقع غابہ نالي ديھ واري ملڪيت خيرات لاء وقف ڪري<ref name=" علوي " />. سندس جنازي نماز مديني جي گورنر مروان بن حڪم پڙھائي ۽ کيس جنت البقيع ۾ دفنايو ويو<ref name=" علوي " />. ===بيبي زينب رضه=== سن ۳ ھجري ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} جن جو نڪاح بيبي زينب بنت خزيمه ھلاليه سان ٿيو<ref name=" ٺٽوي" />. بيبي صاحبه کي خير خيرات جي ڪثرت سبب ام المساڪين يعني مسڪينن جي ماء سڏيو ويندو هو<ref name="ٺٽوي " />. ھجرت نبوي {{درود}} کان ۱۴ يا ۱۵ سال اڳ مڪي ۾ ڄائي بيبي صاحبه جو پھريون مڙس نبي ڪريم {{درود}} جو پڦاٽ عبدالله بن جحش رضه ھو جنھن سان گڏ بيبي صاحبه مديني ھجرت ڪئي جيڪو ساڳ شوال سن ۳ ھجري ۾ غزوہ احد ۾ شھيد ٿيو ھو ۽ عدت گذارڻ بعد سندس ٻي شادي پاڻ سڳورن {{درود}} جن سان ٿي پر سن ۴ ھجري ۾ ربيع الاول يا ربيع الآخر ۾ بيبي صاحبه وفات ڪري وئي<ref name=" ٺٽوي " />. وفات وقت سندس عمر ۳۰ سال کن ھئي<ref name=" علوي " />.اھو پاڻ سڳورن {{درود}} جن جو پنجون نڪاح ھيو جنھن ۾ حق مھر ۵۰۰ درھم مقرر ٿيو<ref name=" علوي" />. قتادہ بن دعامہ کان روايت مطابق سندس پھريون نڪاح پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي سؤٽ طفيل بن حارث سان ٿيل ھو جنھن ڪجھ وقت پوء کيس طلاق ڏني ۽ سندس ٻيو نڪاح طفيل جي ڀاءُ عبيدہ بن حارث سان ٿيو<ref name=" علوي " />. امھات المومنين ۾ بيبي زينب رضه واحد عورت ھئي جنھن جو جنازو نبي ڪريم {{درود}} جن پڙھايو <ref name=" علوي " />. == نبوت کان اڳ واري زندگي== [[Image:Cave Hira.jpg|thumb|left|upright=0.8|جبل نور ۾ واقع غار حرا جتي محمد صہ عبادت ڪندو ھو ۽ پھرين وحي نازل ٿي.]] == نبوت جو آغاز== جڏھن پاڻ ڪريمن {{درود}} جن پنھنجي عمر مبارڪ جا چاليھ ورھيه پورا ڪيا، تڏهن کين نبوت جي نعمت سان نوازيو ويو<ref name ="شامي " > سبل الھدیٰ والرشاد فی سیرۃ خیرالعباد شامی از: محمد بن یوسف بن علی بن یوسف صالحی دمشقی المعروف شامی، جلد ۲ صہ ۲۲۵ </ref><ref name =" ٺٽوي" > بذل القوۃ فی حوادث سنی النبوۃ (سيرت هاشمي)، از: امام العصر مخدوم محمد ھاشم محدث ٺٽوي، ترجمو: پروفيسر اسرار احمد علوي، مھراڻ اڪيڊمي شڪارپور، ڇاپو ٻيو جولائي 2004ع </ref>. ان روايت تي عالمن جي اڪثريت کي اتفاق رھيو آھي<ref name=" ٺٽوي " />. جڏھن تہ ڪي ٿوريون روايتون اھڙيون بہ مليون آهن ، جن ۾ بعثت وقت عمر مبارڪ چاليھ ورھين کان ھڪ ڏينھن مٿي يا ڏھ ڏينھن مٿي يا وري ٻه مھينا مٿي بہ ٻڌائي وئي آھي<ref name=" ٺٽوي " />. پر پھرين روايت ئي سڀني کان وڌيڪ مشھور ۽ مقبول آهي<ref name=" ٺٽوي " />. محمد بن يوسف دمشقي المعروف شامي سميت مالڪي مسلڪ جي ابو عبدالله محمد بن عبدالباقي المعروف زرقاني پڻ پنھنجي ڪتاب ''شرح علیٰ المواھب اللدنیہ'' ۾ چاليھ سالن جي روايت کي صحيح ڄاڻايو آهي<ref name=" ٺٽوي" />. صحيح بخاري ۽ صحيح مسلم ۾ پڻ حضرت ابن عباس ۽ انس رضي اللّٰہ تعالیٰ عنھما کان پڻ ساڳي روايت نقل ڪيل آھي<ref name="ٺٽوي " />. سندن بعثت ھڪڙن راوين ربيع الاول ۽ ٻين رمضان شريف جي مھيني ۾ بيان ڪئي آھي<ref name=" ٺٽوي " />. ابن اسحاق، بيھقي، ابن ڪثير، ذھبي، قسطلاني، شامي ۽ زرقاني پنھنجي ڪتابن ۾ بعثت جو آغاز ربيع الاول ۾ سچن خوابن کي قرار ڏنو آهي<ref name=" علوي " />. قرآن مجيد ۾ سورة البقرہ جي آيت ۱۸۵ مطابق "رمضان اھو مھينو آھي جنھن ۾ قرآن نازل ڪيو ويو"<ref name="ٺٽوي " />. صحيح مسلم ۾ حضرت طابوقتادہ رضہ جي روايت مطابق بعثت سومر جي ڏينهن ٿي ھئي<ref name =" مسلم" > صحيح مسلم، جلد ۱, صہ ۳۶۸ </ref><ref name="ٺٽوي " />. مسلم روايتن مطابق ليلة القدر واري رات غار حرا ۾ ملائڪ جبرائيل سندس خدمت ۾ وحي کڻي آيو<ref name=" ٺٽوي " />. وحي ۾ سڀ کان پھريون جبرائيل سورة علق جون پھريون پنج آيتون پڙھيون جيڪي نبي ڪريم {{درود}} جن ورجايون<ref name=" ٺٽوي " /> <ref name ="بخاري " > صحيح بخاري، "ڪيف ڪان بدءالوحي"، جلد ۱ صہ ۶ ۽ ۷ </ref>. جبرائيل پھرين وحي مھل انساني شڪل ۾ آيو هو<ref name=" ٺٽوي " />. غار حرا مان موٽندي پاڻ سڳورو {{درود}} حضرت خديجه وٽ آيو ۽ ڏڪڻ لڳو ۽ فرمايائون ته مون کي چادر ڍڪايو جيڪا ڍڪائي وئي ۽ جڏھن اھا ڪيفيت ختم ٿي تہ سورة مدٽر جون پھريون پنج آيتون نازل ٿيون<ref name="ٺٽوي " /><ref name=" بخاري " />. خوف واري حالت ۾ بيبي سانئڻ کين تسلي ڏني جنھن بعد کيس پنھنجي سؤٽ ورقه بن نوفل ڏي وٺي آئي<ref name="ٺٽوي " />.سمورن مردن ۽ عورتن کان اڳ حضرت خديجه رضہ پاڻ سڳورن تي ايمان آندو ۽ سمورا مسلمان ان روايت بابت ساڳي راء رکن ٿا<ref name ="ابن الاثير " > اسد الغابہ، ابن الاثیر، جلد ۵ صہ ۴۳۴ </ref><ref name ="روض " > الروض الانف سھيلي، جلد ۱, صہ ۲۷۷-۷۸ </ref><ref name ="زرقاني " > شرح علي المواھب، زرقاني، جلد ۱, صہ ۲۳۷ </ref><ref name =" قسطلاني" > المواھب اللدنيہ، قسطلاني، جلد ۱ ، صه ۲۱۷ </ref>. بيبي سانئڻ جي اسلام آڻڻ کانپوءِ سندس چارئي نياڻيون: سيدہ زينب رضه، سيدہ رقيه رضه، سيدہ ام ڪلثوم رضه ۽ سيدہ فاطمه الزهراء رضه بہ اسلام جي دائري ۾ داخل ٿيون<ref name="ٺٽوي " />. اھا روايت زرقاني '''شرح اعلیٰ المواھب''' ۾ سيرت ابن اسحاق ۽ سيرت شامي جي حوالي سان نقل ڪئي آهي<ref name=" ٺٽوي " />. ھڪ روايت مطابق بيبي خديجه رضه کان بعد پھرين ايمان آڻيندڙ عورت [[فاطمه بنت خطاب]] ھئي <ref name ="زرقاني ۱ " > شرح علي المواھب اللدنيہ، زرقاني، جلد ۱, صہ ۲۴۶ </ref><ref name="ٺٽوي " />. مردن ۾ ابوبڪر صديق ساڳي بعثت واري سومر ڏينھن شام جي وقت اسلام قبول ڪيو<ref name="ٺٽوي " />. جنھن بعد ٻارن ۾ حضرت علي ڏھن سالن جي عمر ۾ اسلام قبول ڪيو<ref name=" ٺٽوي " />. ھڪ روايت مطابق حضرت علي، ابوبڪر صديق کان اڳ اسلام قبول ڪيو<ref name="ٺٽوي " />. عثمان غني، زبير بن عوام، عبدالرحمان بن عوف، سعد بن ابي وقاص ، طلحه بن عبيد پڻ حضرت ابوبڪر صديق رضه جي ذريعي اسلام ۾ داخل ٿيا<ref name=" ٺٽوي " /> ساڳي سال زيد بن حارث ۽ بلال حبشي، عامر بن فھيرا، ابوذر غفاري (جندب بن جنادہ) ۽ سندس وڏو ڀاءُ انيس بن جنادہ، ابو فڪيھه، عمار بن ياسر ۽ سندس پيءُ ياسر بن عامر ۽ ماء سميه بنت خباط ۽ ڀاء عبدالله بن ياسر، صھيب رومي، مصعب بن عمير، عياش بن ربيعه، ارقم بن ابي ارقم، عثمان بن مظعون ۽ سندس ٻہ ڀائر قدامه ۽ عبدالله، ۽ ابو عبيده، ابو سلمه عبدالله ۽ سندس ماء بره، عامر بن ابي وقاص، عبدالله بن مسعود ھذلي، جعفر بن ابو طالب، خنيس بن حذافه سھمي، عبيده بن حارث، سعيد بن زيد معيقيب بن ابي فاطمه، خالد بن سعيد، فاطمه بنت خطاب، اسامه بن زيد جي ماء ام ايمن حبشيه، عبدالله بن عباس جي ماء ام الفضل عرف لبابه، عبدالله بن مسعود جي ماء ام عبد پڻ اسلام ۾ داخل ٿيا<ref name=" ٺٽوي " />. پھرين وحي جي نزول بعد بيبي خديجه رضه پاڻ سڳورن {{درود}} کي ورقه بن نوفل ڏي وٺي آئي جنھن وحي جو احوال ٻڌي سندس نبوت جي تصديق ڪئي جنھن ڪري کيس مسلمان سمجھيو وڃي ٿو<ref name=" ٺٽوي " />. زرقاني '''شرح علیٰ المواھب اللدنيہ''' ۾ ورقه کي قطعي طور صحابي مڃيو آھي<ref name="ٺٽوي " />. == مڪي زندگي== سن ۳ نبوي ۾ ۽ ڪن روايتن مطابق ۴ نبوي ۾ کين سورة الحجر جي آيت ۹۴ ذريعي کين کليل دعوت جو حڪم ڏنو ويو ۽ پاڻ سڳورن {{درود}} صفا واري ٽڪريءَ تي چڙهي قريش قبيلي وارن کي وڏي واڪي سڏ ڪري کلي عام اسلام جي دعوت ڏني جتي ابولھب سندن مخالفت ڪئي جنھن ڪري سورة الھب نازل ٿي<ref name=" ٺٽوي" />. مڪي جي مشرڪن سندن مخالفت شروع ڪئي پر ساڻس ابو طالب جي مڪمل تائيد ۽ حمايت حاصل هئي<ref name=" ٺٽوي" />. سن ۵ نبوي ۾ مسلمانن مڪي وارن جي ڏاڍ کان تنگ ٿي حبشه ڏانھن پھرين ھجرت ڪئي جن ۾ حضرت عثمان ، بيبي رقيه ، عبدالرحمان بن عوف، زبير بن عوام ، مصعب بن عمير ، ابو سلمه عبدالله ۽ ام سلمه سميت ٻارھن مرد ۽ پنج عورتون شامل ھيا<ref name=" ٺٽوي " /><ref name ="بيھقي " > دلائل النبوة بيھقي، جلد ۲, صه ۲۹۷ </ref><ref name =" قيم" > زادالمعاد ابن قيم، جلد ۱, صه ۹۷ </ref>. ساڳي سال بيت الله ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} سورة نجم جي تلاوت شروع ڪئي جنھن وقت مشرڪن جو ھڪ وڏو ميڙ موجود ھيو ۽ جڏھن سجدي واري آيت آئي تہ نبي سڳورو {{درود}} سجدي ۾ ھليو ويو ۽ اتي موجود مسلمان پڻ سجدي ۾ ڪري پيا انھن سان گڏوگڏ سواء اميه بن خلف جي سمورن مشرڪن پڻ سجدو ڏنو<ref name=" ٺٽوي " /><ref name =" ھشام" > سيرت ابن ھشام جلد ۱ </ref><ref name ="مواھب " > شرح مواھب، زرقاني، جلد ۱ </ref><ref name =" صحيح" > صحيح بخاري، جلد ۲ صه ۷۲۱</ref>. سن ۶ نبوي جي شروعات ۾ مسلمانن حبشه ڏانھن ٻيون ڀيرو ھجرت ڪئي. ان قافلي ۾ ۸۳ مرد ۽ ۱۸ عورتون شامل هيون<ref name =" اللدنيہ" > شرح المواھب اللدنيہ ، جلد ۱, صه ۲۸۷ </ref><ref name ="زاد " > زادالمعاد ابن ارقم، جلد ۱, صه ۹۸ </ref><ref name="ٺٽوي " />. قافلي ۾ جعفر بن ابو طالب سندس زال اسما بنت عميس، خنيس بن حذافه سھمي، مصعب بن عمير، معيقيب بن ابو فاطمه، مقداد بن اسود ڪندي، ابو عبيده بن جراح، خالد بن حزام، ام المومنين سودہ بنت زمعه پڻ شامل هئا<ref name =" سبل" > سبل الھدیٰ والرشاد، شامي، جلد ۲, صه ۳۶۳,۳۹۷ ۽ ۴۰۹ </ref>. ساڳي سال مشرڪن مسجد الحرام ۾ گڏجاڻي ڪئي جنھن ۾ ابوجھل، شيبه، عتبه، وليد بن عتبه، عمار بن وليد، عقبه بن ابي معيط، اميه بن خلف وغيره شامل هئا. رسول {{درود}} جن ڪعبي ۾ نماز پڙھي رھيا ھئا. ان مھل مسجد ٻاھران ميدان ۾ قرباني لاء اٺ ڪٺو ويو ھو. ان ميٽنگ مان ھم صلاح ٿيندي عقبه بن ابي معيط اٿيو ۽ اوجھ سان ڀريل اوجھري آڻي پاڻ سڳورن {{درود}} جي پٺي مٿان رکي. ان واقعي جي پروڙ ڏھن ورھين<ref name=" علوي " /> جي سيدہ فاطمه کي پئي ته مسجد ۾ ھلي آئي ۽ پنھنجي بابي جي پٺي تان غلاظت ھٽائي<ref name="ٺٽوي " />. ان وقت حضرت ابوبڪر صديق پڻ اتي پھتو<ref name="ٺٽوي " />. ساڳي سال عمار بن ياسر جي ماء سميه بنت خباط کي ابوجھل نيزو ھڻي شھيد ڪيو ويو<ref name="ٺٽوي " />. سن ۶ نبوي ۾ پاڻ سڳورا {{درود}} صحابي ارقم بن ابي ارقم جي گھر اچي ترسيا جتي مسلمان گڏ ٿي نماز پڙھندا ھيا جيڪو سلسلو حضرت عمر بن خطاب جي اسلام ۾ داخل ٿيڻ تائين جاري رھيو جنھن بعد مسلمانن گڏجي ڪعبي اندر نماز پڙھڻ جي شروعات ڪئي<ref name="ٺٽوي " />. مخدوم محمد هاشم ٺٽوي لکي ٿو تہ دار ارقم مسجد الحرام لڳ صفا جي ٽڪري وٽ موجود ھيو جنھن کي خليفي ھارون رشيد جي حبشي نسل واري ماء خيزران نئين سر جوڙائي تبرڪ طور ھڪ مسجد قائم ڪئي جنھن ڪري ھاڻي اھو دار خيزران سڏجي ٿو<ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال ھڪ روايت مطابق حضرت حمزہ اسلام ۾ داخل ٿيو ۽ ٽي ڏينهن بعد حضرت عمر بن خطاب دار ارقم ۾ اچي اسلام قبوليو<ref name=" ٺٽوي " />. ان کان اڳ نبي ڪريم {{درود}} جن دعا گھري ھئي تہ: {{quote| "اي الله! عمرو بن ھشام ۽ عمر بن خطاب مان جيڪو توکي وڌيڪ پيارو ھجي، ان جي ذريعي اسلام کي سگھ بخش."|<ref name ="ابن حجر " > الاصابہ، ابن حجر، جلد ۲, صه ۵۱۸ </ref>|}} ھڪ روايت مطابق ساڳي سال عبدالله بن عمر پڻ مسلمان ٿيو ھو<ref name=" ٺٽوي " />. ان کان سواءِ ان الخير سلمه پڻ دار الارقم ۾ اچي مسلمان ٿي جيڪا ابوبڪر صديق جي ماء ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۷ نبوي ۾<ref name ="حجر " > فتح الباري، حافظ ابن حجر، جلد ۷, صه ۱۴۷ </ref> ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق ۸ نبوي ۾ محرم جي چنڊ ڏسڻ سان ئي قريش وارن بنو جو ھاشم ۽ بنو عبدالمطلب سان مڪمل بائڪاٽ جو اعلان ڪيو جنھن سبب نبي ڪريم {{درود}} جن کي شعب ابوطالب ۾ نظر بند ٿيڻو پيو<ref name=" ٺٽوي " />. شعب ابوطالب جبل ابو قبيس جي وچان ھڪ جابلو لڪ ھيو جيڪو بنو هاشم جي مورثي ملڪيت ھو<ref name ="عاصم " > سفرنامہ ارض القرآن (اردو)، محمد عاصم، صہ ۱۵۴ </ref>. بائڪاٽ جي ڪاروائي لکت ۾ ڪئي وئي جنھن کي بيت الله ۾ لٽڪايو ويو جنھن ۾ لکيل ھو ته<ref name=" ٺٽوي " />: {{quote|محمد {{درود}} کي بنو ھاشم بنو مطلب سان گڏ مڪي مان شھر نيڪالي ڏني ويندي. ڪوبه ماڻھو ساڻن مٽي مائٽي يا سڱابندي وغيره نہ ڪندو. کاڌي پيتي جي ڪابہ جنس وٽن پھچڻ نہ ڏني ويندي. ڪوبه ماڻھو نہ کانئن ڪجھ خريد ڪندو ۽ نہ وري ڪا شئي کين وڪرو ڪري سگھندو. مسلمانن سان ان وقت تائين ڪنھن بہ قسم جو ڪو ٺاھ يا ساڻن ڪابہ نرمي نہ ڪئي ويندي، جيستائين ھو محمد {{درود}} کي قريش وارن جي حوالي نہ ڪندا |<ref name =" سيرت" > سيرة ابن ھشام، جلد ۲، صه ۱۴ </ref>|}} سن ۸ نبوي ۾ مشرڪن آسماني نشاني جو مطالبو ڪيو ۽ نبي ڪريم {{درود}} جن کين چوڏھين جي چنڊ واري رات شق القمر وارو معجزو ڏيکاريو<ref name=" ٺٽوي " />. مسلمانن جي عقيدي مطابق پاڻ سڳورن {{درود}} چنڊ ڏانھن پنھنجي آڱر سان اشارو ڪيو جنھن سان چنڊ ٻہ الگ اڌ ٿي ٿي ويو. پر مشرڪن ان کي وڏو جادو قرار ڏنو<ref name=" ٺٽوي " />. عبدالله بن عباس جي ولادت شعب ابوطالب ۾ ٿي جنھن بعد ساڳي سال بائڪاٽ واري دستاويز کي سن ۱۰ نبوي اڏھي کائي وئي ۽ اھو احوال ابو طالب پاڻ سڳورن {{درود}} جن کي ٻڌايو<ref name=" سيرت " /><ref name =" الروض" > الروض الانف سھيلي، جلد ۲, صه ۱۲۷ ۽ ۱۲۸ </ref><ref name =" دلائل" > دلائل النبوة، بيھقي، جلد ۲, صه ۳۱۱-۳۱۵ </ref><ref name ="ابن سعد " > الطبقات الڪبریٰ، ابن سعد، جلد ۱, صه ۱۳۱, </ref>. مشرڪ ان واقعي تي لڄي ٿيا ۽ ٽي سالن جي ظلم ۽ ڏاڍ بعد ابو طالب جي زندگي دوران ان معاهدي تان پاڻ ئي ھٿ کڻي ويا جنھن بعد نبي ڪريم {{درود}} جن پنھنجي ڪڙم قبيلي سان گڏجي مڪي اندر پنھنجي اباڻن گھرن ڏانھن موٽي آيا<ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال رمضان جي ۷ تاريخ تي ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق ذوالحج جي مھيني ۾ ابو طالب جو انتقال ٿيو<ref name="ٺٽوي " />. ساڳي سال شوال جي ۲۷ تاريخ تي پاڻ سڳورا {{درود}} جن طائف ويا جتي ثقيف قبيلي وارن کي اسلام جي دعوت ڏني. اتي ۲۶ ڏينهن ترسيا پر طائف وارن کين ستايو ۽ تڪليفون ڏنيون<ref name=" ٺٽوي " />. مسلمانن جي عقيدي مطابق طائف مان واپسي تي نخلہ نالي ڳوٺ ۾ منزل ڪئي جتي ۷ جنن جو وفد ساڻن مليو جن اسلام جي دعوت قبول ڪئي<ref name=" ٺٽوي " />. ڪجھ صاحب علم ماڻھن جو خيال آهي تہ لفظ جن معني غائب آھي جيڪو لفظ ريگستان جي خانه بدوش بدوي قبيلن لاء پڻ استعمال ڪيو ويندو ھو ڇوته اھي عربن جي تمدني زندگي ۾ ڪٿي بہ ڏسڻ ۾ نہ ايندا ھيا. محمد هاشم ٺٽوي ڪتاب آڪام المرجان جو حوالو ڏيندي لکيو آهي ته مڪي ۽ مديني ۾ جنن جا مختلف وفد ڇھ ڀيرا جدا وقتن تي پاڻ سڳورن {{درود}} جي جي خدمت ۾ حاضر ٿيا<ref name="ٺٽوي " /><ref name =" شبلي" > آڪام المرجان، ابو عبدالله شبلي، صه ۴۶ </ref>. سن ۱۱ نبوي ۾ مديني کان آيل حاجين عقبه جي ويجھو رسول {{درود}} جي ھٿ مبارڪ تي بيعت ڪئي جنھن سان مديني وارن اسلام ۾ داخل ٿيڻ جي شروعات ڪئي<ref name=" ٺٽوي " />. ان کي بيعت عقبه سڏيو ويندو آهي. ان ۾ روايتن مطابق ۶ يا ۸ ڄڻا شامل هئا جن ۾ ابو اسامه اسد بن زرارہ خزرجي، برآء بن معرور بن صخر اوسي ، ابوالھيثم بن تيھان، معاذ بن حارث ۽ ان جا ٻہ ڀائر جن ۾ عوف بن حارث پڻ شامل ھئا<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۱۲ نبوي ۾ معراج وارو واقعو پيش آيو<ref name="ٺٽوي " />. ساڳي سال رجب جي مھيني ۾ عقبه جي مقام لڳ ٻين بيعت ڪئي وئي جنھن ۾ مديني کان آيل ۱۳ ڄڻا ھرھڪ بشير بن سعد، سعد بن معاذ، عبدالله بن عمرو ۽ سندس ننڍڙو پٽ جابر بن عبدالله، اسيد بن حضير، ابي بن ڪعب، عبادہ بن صامت، ابو مسعود عقبه بن عمرو، ذڪوان بن عبد قيس زرقي، رافع بن مالڪ، قطبہ بن عامر، عتبہ بن عامر ۽ عويد بن ساعدہ شامل هئا<ref name=" ٺٽوي " />. ان زماني ۾ حج رجب جي مھيني ۾ ان ڪري ٿيندو ھو جو مشرڪن ۾ جھالت سبب نسي جو رواج ھو يعني ھو پنھنجي مرضيءَ موجب ڦيرڦار ڪري ان کي اڳي پوء ڪندا ھئا<ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال مصعب بن عمير کي مديني قرآن ۽ نماز پڙھائڻ لاء موڪليو ويو<ref name=" ٺٽوي" />. سن ۱۳ نبوي ۾ ذوالحج جي مھيني ۾ عقبه وٽ ٽين بيعت ڪئي وئي<ref name=" ٺٽوي " />. بيعت ڪندڙ جماعت ۾ ۷۳ مرد ۽ ۲ عورتون شامل هيون جن ۾ ابو رفاعہ رافع بن مالڪ عجلاني، ابو لبابه رفاعہ بن عبدالمنذر اوسي، ابو طلحه زيد بن سھل خزرجي، سعد بن ربيع خزرجي، عبدالله بن جبير، عبدالله بن رواحہ، عبدالله بن زيد حارثي، مشھور شاعر ڪعب بن مالڪ، معاذ بن جبل شامل هئا<ref name=" ٺٽوي " />. == مدني زندگي== ===يثرب ڏانھن ھجرت=== سن ۱ ھجري ۾ خميس ڏينهن ربيع الاول جو چنڊ ڏسي نبي ڪريم {{درود}} جن مڪي کان يثرب ڏانھن ھجرت شروع ڪئي. ان وقت ساڻس گڏ حضرت ابوبڪر صديق رضه ۽ ان جو غلام عامر بن فھيرہ ۽ ھڪ ٽيون شخص عبدالله بن اريقط ديلي پڻ گڏ ھيا<ref name=" ٺٽوي" /><ref name ="الھشام " > السيرة النبويه، ابن ھشام، جلد ۲, صه ۱۲۹ </ref><ref name =" البدايہ" > البدايہ والنھايہ، ابن ڪثير، جلد ۳, صه ۱۷۶ </ref><ref name ="سمھودي " > وفاءالوفا، علامه سمھودي، جلد ۱, صه ۲۳۸ </ref><ref name ="قتيبہ " > المعارف، ابن قتيبه، صه ۸۹</ref><ref name ="بڪري " > تاريخ الخميس، ديار بڪري، جلد ۱, صه ۳۲۴</ref>. ان وقت عبدالله بن اريقط غير مسلم ھيو<ref name=" ٺٽوي " />. ھي جابلو توڙي ميداني رستن جي وڏي ڄاڻ رکندڙ ھيو ۽ ھجرت وقت غار ثور لڳ ٻہ ڏاچين سميت اتي پھتو ھو ۽ کين ڳاڙهي سمنڊ واري غير معروف رستي کان يثرب وٺي آيو<ref name="علوي " />. ھجرت وقت پاڻ سڳورن {{درود}} جن دعا گھري تہ: {{quote|اللهم اعنى علیٰ هول الدنيا وعوآئق الدهر و مصآئب اللیالی والایام۔<br/> "اي منھنجا مالڪ، منھنجي مدد فرماءِ، دنيا جي مصيبتن کان، زماني جي رڪاوٽن کان ۽ رات ڏينھن جي گردشن کان" |<ref name=" ٺٽوي " /> <ref name ="حافظ ابن ڪثير " > البدايہ والنھايہ، حافظ ابن ڪثير، جلد ۳, صه ۱۷۶ ۽ ۱۷۷</ref>|}} غار ثور ۾ جمعي ، ڇنچر ۽ آچر واريون ٽي راتيون ترسيا<ref name=" ٺٽوي " /><ref name ="فتح باري " > فتح باري، حافظ ابن حجر عسقلاني، جلد ۷, صه ۱۶۸ </ref> ۽ پوءِ سومر واري رات چنڊ جي پنجين تاريخ ان غار مان نڪري پنڌ شروع ڪيو ۽ ربيع الاول جي ٻارھين تاريخ سومر ڏينھن ڪچڙي منجھند مھل مديني لڳ قبا ۾ داخل ٿيا جتي ڏھن راتين کان مٿي ترسيا ۽ مسجد قبا جوڙائي پوء جمعي جي ڏينهن ربيع الاول جي ۲۳ تاريخ تي مديني ۾ اندر داخل ٿيا<ref name="ٺٽوي " />. اھا اسلام جي پھرين مسجد ھئي<ref name=" علوي " />. ھڪ ٻي روايت مطابق ۱۲ ربيع الاول تي مديني ۾ داخل ٿيا<ref name=" ٺٽوي " />. حضرت علي ڪرم الله وجهه ھجرت ڪري قبا ۾ پھتا. قبا ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} جن حڪم ڏنو ته ھجرت واري ڏينھن کان اسلامي تاريخ جي شروعات ڪئي وڃي ۽ سال جو پھريون مھينو محرم مقرر ڪيو وڃي<ref name =" اسيرة" > السيرة النبويہ، ابن ڪثير، جلد ۲, صه ۲۸۸ </ref>. ===مديني ۾ آجيان ۽ مسجد نبوي جي قيام=== سن ۱ ھجري ۾ جمعي جي ڏينهن قبا کان مديني وڃڻ وقت ۲۳ ربيع الاول تي سالم بن عوف وارن جي ڳوٺ ۾ جمعي جي نماز پڙھي پوء مديني پھتا<ref name=" ٺٽوي " />. مديني ۾ مردن، عورتن ۽ ٻارن خوشي ۾ ٻاھر نڪري سندن آجيان ڪئي. پاڻ سڳورا {{درود}} ڏاچِي تي سوار ھيا. ھر قبيلي جي ماڻھن ڏاچِي جي مھار جھلي کين سندن مھمان ٿيڻ لاء عرض ڪري رھيا ھئا. پاڻ {{درود}} فرمايو تہ " توھان ڏاچِي کي ڇڏيو! ھوءَ الله جي امر سان ئي ويھندي"<ref name=" ٺٽوي " /><ref name =" سيرت ابن ھشام" > سيرت، ابن ھشام، جلد ۲, صه ۱۴۱ </ref>. ڏاچِي ابو ايوب انصاري جي گھر آڏو پھچي اتي ويھي رھي. پاڻ {{درود}} جن ابو ايوب انصاري جي گھر ست مھينا ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق ھڪ مھيني کان گھٽ ترسيا ۽ حجرن ۽ ڪمرن جي اڏاوت جو ڪم شروع ڪرايو پوء اتي منتقل ٿيا. جنھن بعد مسجد نبوي جو بنياد رکيو ويو<ref name=" ٺٽوي " />. [[File:Dalailkhayrat.jpg|220 px|thumb|پندرھين صدي ۾ مسجد نبوي جي ٺاھيل دستاويزي تصوير ]] ===مدني دؤر=== سن پھرين ھجري ۾ اذان ۽ اقامت جي شروعات ڪئي وئي<ref name="ٺٽوي " />. ساڳي سال عبدالله بن زبير قبا ۾ ڄائو جيڪو ھجرت ۾ ڄمندڙ پھريون ٻار ھيو<ref name=" ٺٽوي " />. ھڪ روايت مطابق ساڳي سال زڪوات فرض ڪئي وئي ۽ ٻي روايت مطابق ۲ ھجري ۾ رمضان جي روزن بعد فطري ادا ڪرڻ جو حڪم آيو جنھن بعد زڪوات کي فرض ڪيو ويو<ref name=" ٺٽوي " />. ۱ ھجري ۾ شوال جي مھيني دوران ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق ۲ ھجري ۾ بيبي عائشه رضه جي رخصتي ٿي<ref name="ٺٽوي " />. ۱ ھجري ۾ جڏهن نبي ڪريم {{درود}} جن ابو ايوب انصاري جي گھر پھتا ان وقت عبدالله بن سلام پنھنجي خاندان سميت اسلام ۾ داخل ٿيو. ساڳي سال يھودين جي بنو قريظه قبيلي جي عثمان بن اشھل قرظي جو کجين جي باغ ۾ نوڪري ڪندڙ سلمان فارسي رضه ۽ ڏھن سالن جو انس بن مالڪ انصاري خزرجي پڻ اسلام ۾ داخل ٿيا. پاڻ سڳورن {{درود}} جي نياڻي سيده رقيه رضه رمضان جي مھيني سن ۲ ھجري ۾ وفات ڪئي. سن ۲ ھجري ۾ بطن رابغ ۾ عبيدہ بن حارث جي اڳواڻي ۾ پاڻ سڳورن طرفان موڪليل جھادي مھم دوران بطن رابغ ۾ الله جي راھ ۾ پھريون تير سعد بن ابي وقاص ھلايو<ref name="ٺٽوي " /><ref name =" دنيہ" > المواھب اللدنيہ، قسطلاني، جلد ۲, صہ ۶۱</ref>. ساڳي سال قبلي جي تبديلي جو واقعو ٿيو جنھن تحت بيت المقدس جي جاء تي ڪعبة الله کي مسلمانن جو قبلو مقرر ڪيو ويو. اھو اڱاري جو ڏينهن ھيو ۽ پاڻ سڳورا {{درود}} جن بنو سلمه وارن جي مسجد ۾ ٻنپھرن جي نماز پڙھائي رھيا ھئا ۽ جڏھن پھريون ۲ رڪعتون پوريون ڪيائون تہ ان وچ ۾ حڪم نازل ٿيو<ref name ="طبري " > تاريخ طبري، جلد ۲, صه ۱۶۸</ref><ref name=" ٺٽوي " />. ۽ نماز دوران پاڻ سڳورن {{درود}} جن رخ ڦيرائي ڪعبي طرف ڪيو ۽ مقتدين بہ ان عمل کي ورجايو<ref name=" ٺٽوي " /> ۽ باقي ۲ رڪعتون ڪعبي طرف منھن ڪري پڙھيون ويون جنھن ڪري ان مسجد تي مسجد قبلتين جو نالو پئجي ويو. ساڳي سال پاڻ سڳورن {{درود}} جن عاشوري جي ڏينهن روزو رکيو ۽ ماڻھن کي فرمايو تہ روزو انھن تي واجب آهي<ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال يعني ۲ ھجري ۾ رمضان جا روزا فرض ڪيا ويا ۽ ساڳي سال نبي ڪريم {{درود}} جن تي صلوات پڙھڻ جو حڪم آيو<ref name="ٺٽوي " />. ھن سال فطري ادا ڪرڻ جو حڪم ۽ ٻنھي عيدن تي عيد نماز پڙهڻ جو حڪم پڻ نازل ٿيو. نبي ڪريم {{درود}} جن عيد الفطر جي پھرين نماز ۽ عيد الاضحي جي پھرين نماز پڻ ھن سال پڙھايون ۽ ساڳي سال قرباني ڪرڻ جو حڪم ڏنو ويو<ref name="ٺٽوي " />. جنگ بدر پڻ ساڳي سال يعني ۲ ھجري ۾ واقع ٿي. ساڳي سال عبدالله بن مسعود حبشه مان مديني موٽي آيو. ھن سال اسلامي تاريخ جو ڪنھن بہ سريا جي پھرين سپه سالار عبدالله بن جحش واري سريه ۾ مسلمانن ھٿان پھريون مشرڪ ماريو ويو جنھن جو نالو عمرو بن العلاء حضرمي ھيو ۽ ان سريا ۾ مشرڪن جا پھريون دفعو ٻہ ماڻھو قيدي ٿيا جن ۾ حڪم بن ڪيسان ۽ عثمان بن عبدالله شامل هئا <ref name=" ٺٽوي " />. ھن سال جنگ بدر لاء تياري دوران سعد بن عبادہ ھڪ زرہ '''ذات الفضول''' جي نالي سان نبي ڪريم {{درود}} جن جي حوالي ڪئي جيڪا سڄي ڄمار پاڻ سڳورن {{درود}} جن وٽ رھي<ref name=" ٺٽوي " />. آخري زماني ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} اھا زرہ 30 سير جون (barley) جي عيوض ابو شحم نالي يھودي وٽ گروي رکي ھئي، جيڪا سندن وصال بعد ابوبڪر صديق رضه اھو قرض ادا ڪري ڇڏائي<ref name=" ٺٽوي " />. غزوه بدر ۾ جڏھن مسلمان روحا ٽپي صفراء ويجھو پھتا تہ پاڻ سڳورن {{درود}} اصحابين سان مشورو ڪيو. جنگ دوران عڪاشہ بن محصن اسدي جي تلوار ٽٽي پئي ته پاڻ سڳورن {{درود}} جن ان کي کجي جي ھڪ ڳاني ڏئي ان جي مدد سان مقابلو ڪيو<ref name="ٺٽوي " />. ھن اھا ڳاني مرڻ گھڙي تائين پاڻ وٽ سنڀالي رکي ھئي. بدر جي جنگ ۾ عبدالله بن سھيل ڪافرن جو لشڪر ڇڏي مسلمان ٿي اسلامي لشڪر ۾ شامل ٿيو. ھن سال غنيمت جو مال مسلمانن لاء حلال ڪيو ويو. جنگ بدر ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن کي ذوالفقار نالي تلوار ھٿ آئي جيڪا مشرڪن مان عاص بن منبه يا ھڪ ٻي روايت مطابق نبيه بن حجاج جي ملڪيت ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. اھي ٻئي غزوہ بدر ۾ مارجي ويا هئا. ھڪ روايت مطابق بعد ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} جن اھا تلوار حضرت علي ڪرم الله وجهه کي عطا ڪئي ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. غزوه بدر ۾ ۱۴ مسلمان شھيد ٿيا جن ۾ ۶ مھاجر ۽ ۸ انصار ھيا. ابو جھل، عتبہ بن ربيعه، شيبه بن ربيعه، اميہ بن خلف، ۽ وليد بن عتبہ سميت ۷۰ ڄڻا ھن جنگ ۾ مارجي ويا. ابو جھل زخمي ٿيل پوئين پساهن ۾ ھيو عبدالله بن مسعود تلوار سان سر قلم ڪيو<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۲ ھجري ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن حضرت علي ڪرم الله وجهه جي ڪنيت ابو تراب تجويز ڪئي<ref name=" ٺٽوي " />. غزوه بدر کان پوءِ ساڳي سال ابو لهب عدسہ نالي ھڪ موذي ۽ وچڙندڙ چمڙي جي بيماري ۾ فوت ٿي ويو<ref name ="الھدہ " > سبل الھدہ والرشاد، شامي، صہ ۶۷ </ref><ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال پاڻ سڳورن {{درود}} پنھنجي نياڻي سيدہ فاطمه الزهراء رضه جو نڪاح حضرت علي ڪرم الله وجهه سان ڪرايو. سن ۳ ھجري ۾ شعبان جي مھيني ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن جو بيبي حفصه بنت عمر سان نڪاح ٿيو. ساڳي سال رمضان جي مھيني ۾ سندن نڪاح بيبي زينب بنت خزيمه ھلاليه سان ٿيو. ھن سال پاڻ سڳورن {{درود}} جن جو ڏھوٽو عبدالله بن عثمان بن عفان وفات ڪري ويو<ref name="ٺٽوي " />. ربيع الاول جي مھيني ۾ ساڳي سال سندن نياڻي سيدہ ام ڪلثوم جو نڪاح عثمان بن عفان رضه سان ٿيو ۽ ساڳي سال امام حسن رضه جو جنم ٿيو. ان جو نالو والدين حرب رکيو پر نبي ڪريم {{درود}} جن کيس حسن جو نالو ڏنو<ref name=" علوي" />. شبر، شبير ۽ مشبر ھارون نبي جي پٽن جا نالا ھيا جيڪي عبراني زبان جا لفظ ھيا انھن جو عربي بدل حسن ، حسين ۽ محسن ھيا<ref name="علوي " />. سن ۳ ھجري ۾ ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق ۴ ھجري ۾ شراب کي حرام ڪيو ويو<ref name=" طبري " />. ساڳي سال شوال جي مھيني ۾ غزوه احد وارو واقعو پيش آيو جنھن ۾ ۷۰ اصحابي شھيد ٿيا جن ۾ حمزہ رضه، مصعب بن عمير رضه ، عبدالله بن جحش رضه پڻ شامل هئا<ref name="ٺٽوي " />. غزوه احد ۾ عتبه بن ابي وقاص پاڻ سڳورن {{درود}} کي پٿر ھيون جنھن سان اڳين ڏندن مان ساڄي پاسي ھيٺيون ڏند مبارڪ شھيد ٿيو<ref name="ٺٽوي " />. ابي بن خلف پاڻ سڳورن {{درود}} مٿان تلوار سان حملو ڪيو ان وقت پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي ھٿ ۾ ھڪ ننڍڙو نيزو ھيو، جڏھن ويجھو ٿيو تہ ان مشرڪ کي اھو نيزو ھنيو جنھن سان سندس پاسيراٽيون ڀڄي پيون جيڪو پوء مڪي کان ھڪ ڏينھن جي پنڌ تي واقع مرالظھران نالي ڳوٺ ۾ فوت ٿي ويو<ref name=" ٺٽوي " />. نبي ڪريم {{درود}} جن عبدالله بن جبير جي سرواڻي ۾ پنجاھ کن تيراندازن کي ٻن جبلن وچ واري گھاٽ تي مقرر ڪيو ھو ۽ حڪم ڏنو ھو تہ ھر حالت ۾ پير پٺتي نہ ھٽائين پوء کڻي سوڀ ٿئي يا نہ ٿئي. عبدالله بن جبير ۽ ڪجھ ڄڻا حڪم تي ڪاربند رھيا باقي ٻيا سڀ مال غنيمت جي ميڙڻ ۾ لڳي ويا. عبدالله بن جبير پنھنجي مقام تي ئي شھيد ٿي ويو<ref name=" ٺٽوي" /><ref name ="دلائل " > دلائل النبوة، بيھقي، جلد ۳, صه ۲۲۹</ref>. مشرڪن جي لشڪر مان عبدالله بن شھاب پاڻ سڳورن {{درود}} ڏانھن تير اڇلائي کين زخمي ڪيو. اھو بعد ۾ مسلمان ٿيو ۽ امام زھري جو ڏاڏو ھيو<ref name="ٺٽوي " />. کيس عبدالله اصغر پڻ سڏيندا هئا<ref name ="سيرتون " > سيرة ابن اسحاق، صه ۳۰۵ ۽ سيرت ابن ڪثير جي جلد ۳ ، صه ۵۹</ref>. غزوہ احد ۾ عبدالرحمان بن عوف کي ۲۱ زخم رسيا<ref name=" ٺٽوي " /><ref name ="ھشام ابن " > سيرت ابن ھشام، جلد ۲, صہ ۸۸ </ref>. احد جي شھيدن مان نبي ڪريم {{درود}} جن پھريان حمزه رضه جي نماز جنازه پڙھائي ۽ بعد ۾ سڀني شھيدن جي. ھر شھيد کي آڻي حمزه رضه جي ميت ڀرسان رکيائون پوء ان جي نماز پڙھي وئي اھڙي طرح حمزه رضه جي مٿان ۷۰ ڀيرا نماز پڙھي وئي. ان روايت جي بنياد تي حنفين ويجھو شھيد جي نماز پڙھي ويندي آهي<ref name=" ٺٽوي " />. ھڪ روايت مطابق نبي ڪريم {{درود}} جن شھيدن جي جنازي جي نماز نہ پڙھائي ھئي ان ڪري شافعين ۾ شھيدن جي جنازي جي نماز نہ پڙھي ويندي آهي<ref name=" ٺٽوي " />. سن ن ۴ ھجري ۾ غزوه بنو نضير جو واقعو پيش آيو جنھن جي پڄاڻي بعد ان قبيلي جي ماڻهن کي سندن گھرن ۽ گھاٽين مان تڙي ڪڍيو ويو<ref name=" ٺٽوي" />. ھڪ روايت مطابق ساڳي سال شراب جي حرمت جو حڪم آيو<ref name="ٺٽوي " />. ===ميثاق مدينه=== ===رياست جو قيام=== == غزوات== الله جي راھ ۾ اھا جنگ يا جنگي مھم يا جھادي مھم جنھن ۾ رسول الله {{درود}} جن شرڪت ڪئي ان کي غزوہ سڏيو ويندو آهي. زيد بن ارقم غزوات جو ڪل تعداد ۱۹, جابر بن عبدالله وري ۲۱ ٻڌايو آھي<ref name="علوي " />. موسیٰ بن عقبه، ابن اسحاق، واقدي، ابن سعد، قسطلاني، ابن جوزي ۽ دمياطي انھن جو تعداد ۲۷ ۽ علامه ابو عبدالله شامي پنھنجي ڪتاب ''سبل الھدیٰ والرشاد'' ۾ تعداد ۲۸ ڄاڻايو آهي<ref name=" علوي " /> جن ۾ [[ودان]] جي مقام تي [[غزوه ابوآء]] يا غزوه ودان (۱۱ صفر ۲ ھجري)، [[بواط]] جي مقام تي [[غزوه بواط]] (ربيع الاول ۲ ھجري)، [[بدر]] جي مقام تي [[غزوه سفوان]] يا غزوه بدر اولا ( ربيع الاول ۲ ھجري)، [[عشيره]] جي مقام تي [[غزوه عشيره]] ( جمادالاول ۲ ھجري)، بدر جي مقام تي [[غزوه بدر]] ( ۱۷ رمضان ۲ ھجري)، [[قرقرة الڪدر]] جي مقام تي [[غزوه قرقرة الڪدر]] يا غزوہ بني سليم (شوال ۲ ھجري)، [[عريض]] جي مقام تي [[غزوه سويق]] (۵ ذوالحج ھجري)، [[نجد]] جي مقام تي [[غزوه ذي امر]] يا غزوہ غطفان (محرم ۳ ھجري)، [[بحران جو مقام|بحران جي مقام]] تي [[غزوه فرع]] (ربيع الاول ۳ ھجري)، [[مدينه منوره ]] جي مقام تي [[غزوه بنو قينقاع]] (جماد الاول يا شوال ۳ ھجري)، [[احد جبل|جبل احد]] جي مقام تي [[غزوه احد]] ( شوال ۳ ھجري)، [[حمراء الاسد ]] جي مقام تي [[غزوه حمراء الاسد]] (۱۷ شوال ۳ ھجري)، عاليه جي مقام تي [[غزوه بنو نضير]] (ربيع الاول ۴ ھجري)، بدر جي مقام تي [[غزوه بدرالآخيرہ]] يا بدراموعد (شعبان ۴ ھجري)، [[دومة الجندل]] جي مقام تي [[غزوه دومة الجندل]] (ربيع الاول ۵ ھجري)، [[مريسيع]] جي مقام تي [[غزوه بنو مصطلق]] يا غزوه مريسيع (شعبان ۵ ھجري)، مدينه منوره جي مقام تي [[غزوه خندق]] (شوال ۵ ھجري)، [[غران]] جي مقام تي [[غزوه بنو قريظه]] (ذوالقعد ۵ ھجري)، [[نجران]] جي مقام تي [[غزوه بنو لحيان]] (رجب 6 ھجري)، [[حديبيه]] جي مقام تي [[غزوه حديبيه]] (ذوالقعد 6 ھجري)، [[ذي قرد]] جي مقام تي [[غزوہ ذي قرد]] ( ذوالحج 6 ھجري)، [[خيبر]] جي مقام تي [[غزوہ خيبر]] ( محرم ۷ ھجري), [[واديء القریٰ]] جي مقام تي [[غزوہ واديءِ القریٰ]] ( صفر ۷ ھجري)، نجد جي مقام تي [[غزوہ ذات الرقاع]] يا غزوہ محارب و بني ثعبله ( ۱۰ ربيع الاول ۷ ھجري), مڪي شريف جي مقام تي غزوہ [[فتح مڪه]] (۱۰ رمضان ۸ ھجري), [[حنين]] جي مقام تي [[غزوہ حنين]] ( 6 شوال ۸ ھجري), [[طائف]] جي مقام تي [[غزوہ طائف]] ( شوال ۸ ھجري), [[تبوڪ]] جي مقام تي [[غزوہ تبوڪ]] ( رجب ۹ ھجري). جيڪي لشڪر رسول الله {{درود}} جن اصحابين جي اڳواڻي ۾ جھاد لاء روانا ڪيا پر پاڻ شرڪت نہ ڪئي ان جنگي مھم کي سرايا يا بعوث سڏيندا آهن. اھڙين جنگي مھمن جو تعداد اٽڪل ۷۹ ھيو. ==صلح حديبيه== == خيبر جي فتح== == مڪي جي فتح== ==طائف جي فتح== == سندس آخري وقت ۽ وڇوڙو == == نور ۽ بشر وارو معاملو == == رھڻي ڪھڻي== == بحيثت امي== == امت == [[فائل:Muhammad2.svg|thumb|left|upright=1]] == سندس عمرا ۽ حج== == حجت الوداع جو خطبو== == سندس ڇڏيل ورثو== ==روضو مبارڪ== == توھين رسالت جا واقعا ۽ قانون== ==سيرت تي لکيل مستند ڪتاب== ===حديثن وارا مستند ڪتاب=== ==حضرت محمد صه ۽ مغربي فلاسافر== [[فائل:Muhammad Seal.svg|thumb|left|upright=0.8|حضرت محمد {{درود}} جي مھر جيڪا منڊي ۾ جڙيل ھئي ۽ سرڪاري خط و ڪتابت ۾ استعمال ڪئي ويندي ھئي]] ” پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي باري ۾ گوئٽي هڪ ڊگهو نظم لکيو جيڪو '''Mahomet's Gesang''' جي نالي سان مشهور آهي. ان نظم ۾ گوئٽي پاڻ سڳورن {{درود}} جي چهري جي هڪ محبت ڀري تصوير چٽي آهي هن نظم آخر ۾ گوئٽي لکيو آهي ته: ”پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي چهري مبارڪ تي نظر پوڻ سان انسان سندن مفتون ٿي پوندو.“ جرمن فيلسوف لائبنز (Leibniz) (1646-1716ع) متعلق پروفيسر اشپيز لکيو آهي ته پاڻ سڳورن {{درود}} جن کي ’دين الفطرت‘ جو باني سمجهندو هو.<ref>ڊاڪٽر قاضي نبي بخش؛ رسالو:مهراڻ؛ ڇپيندڙ:سنڌي ادبي بورڊ؛ 1962ع</ref> ==درود ۽ صلوات== [[فائل:Salavat of the prophet.png|thumb|left|upright=1.5|صلوات]] ==حوالا== {{حوالا}} [[زمرو:اسلام]] [[زمرو:محمد|*]] n32kwbniqcbc9xm3ghyssv49xxefa4w 240109 240108 2022-08-03T20:16:23Z Intisar Ali 8681 wikitext text/x-wiki {{Wikify}} {{Infobox person | honorific_prefix = ابوالقاسم | name = '''<span style='color: Green'>مُحَمَّدٌ</span>''' <!-- include middle initial, if not specified in birth_name --> | honorific_suffix = صلي الله عليه وآله وسلم | image =Dark vignette Al-Masjid AL-Nabawi Door800x600x300.jpg | image_size = 300px | alt = | caption = سندن نالو خوش خطاطي ۾ لکيل | native_name = ابوالقاسم | native_name_lang = عربي | birth_name = <!-- only use if different from name above --> | birth_date = {{birth date |570|04|20}} | birth_place = مڪو | baptised = <!-- will not display if birth_date is entered --> | disappeared_date = <!-- {{disappeared date and age|YYYY|MM|DD|YYYY|MM|DD}} (disappeared date then birth date) --> | disappeared_place = | disappeared_status = | death_date = {{death date and age|632|06|08|570|04|20}} | death_place = مدينو | death_cause = سخت بخار | body_discovered = | resting_place = مسجد نبوي، مدينو منور | resting_place_coordinates = <!-- {{coord|LAT|LONG|type:landmark|display=inline}} --> | monuments = مسجد نبوي | residence = مڪو پوء مدہنو | nationality = عرب | other_names = 99 نالا: مجتبیٰ، مصطفیٰ، بشیر، نذیر، احمد وغیرہ | ethnicity = <!-- Ethnicity should be supported with a citation from a reliable source --> | citizenship = حجاز | education = اُمِي | alma_mater = | occupation = واپار ، حاڪم ، قاضي، فوجي ڪمانڊر، معلم | years_active = | era = | employer = | organization = | agent = | known_for = اسلام جو پيغمبر | notable_works = *خدا جو ڏنل قرآن پھچائڻ * مديني جي رياست جو بنياد وجھندڙ * مسجد نبوي جو معمار *اسلام جي تعليم ڏنائين * حديث | style = | home_town = مڪو | salary = | net_worth = <!-- Net worth should be supported with a citation from a reliable source --> | height = <!-- "X cm", "X m" or "X ft Y in" plus optional reference (conversions are automatic) --> | weight = <!-- "X kg", "X lb" or "X st Y lb" plus optional reference (conversions are automatic) --> | television = | title = | term = | predecessor = عيسيٰ مسيح | successor = ڪو بہ نہ | party = | movement = | opponents = عربستان جا مشرڪ ۽ يھودي | boards = | religion = <!-- Religion should be supported with a citation from a reliable source --> | denomination = <!-- Denomination should be supported with a citation from a reliable source --> | criminal_charge = <!-- Criminality parameters should be supported with citations from reliable sources --> | criminal_penalty = | criminal_status = | spouse =* خديجه بنت خويلد (595–619) *سوده بنت زمعه (619–632) *حفصه بنت عمر (624–632) *جويريه بنت حارث (628–632) *عائشه (619–632) *زينب بنت جحش (627–632) *صفيه بنت حيي (629–632) *زينب بنت خزيمه (625–627) *ام سلمه (629–632) *ام حبيبه (628–632) *ريحانه بنت زيد (629–631) *ماريه قبطيه (630–632) *ميمونه بنت حارث (630–632) | partner = <!-- (unmarried long-term partner) --> | children = *عبد الله بن محمد، *قاسم بن محمد، *ابراهيم بن محمد، *زينب بنت محمد، *رقيه بنت محمد، *ام ڪلثوم بنت محمد، *فاطمه زهرا رضہ | parents = *عبد الله بن عبد المطلب * آمنہ بنت وھب | relatives = * عبدالمطلب (ڏاڏو) *ابوطالب (چاچو) * حمزہ (چاچو)رضہ *ابو لھب (چاچو) *علي رضہ (ڀائٽو، ۽ ڄاٽو) *عباس رضه (،چاچو) * ابو بڪر رضہ (سھرو) * عمر فاروق رضه (سھرو) *ابوسفيان (سھرو) | callsign = | awards = رحمته العالمين | module = آخري نبي | module2 = | module3 = | module4 = | module5 = | module6 = | signature =Muhammad Seal.svg | signature_alt = | signature_size = 50px | website = <!-- {{URL|example.com}} --> | footnotes = }} <br/> '''حضرت مُحَمَّد''' {{درود}} {{ٻيا نالا|انگريزي= '''Hazrat Muhammad '''pbuh}}(اپریل570ع - جون 632ع) مسلمانن جي عقيدي مطابق الله سبحان و تعالیٰ جو آخري نبي ۽ رسول ھيو جنھن تي [[آسماني ڪتابن جا نالا|آسماني ڪتاب]] [[قرآن| قرآن مجيد]] نازل ٿيو. 40 سالن جي عمر ۾ [[عربستان]] جي شھر [[مڪو| مڪي]] ۾ نبوت جو اظھار ڪندي اسلام جي توحيد واري عقيدي جي تبليغ جو آغاز ڪيو. سندس ڏنل تعليم عربن جي ان خطي ۾ ھڪ زبردست انقلاب برپا ڪيو. قرآن مجيد ۾ سندس زندگي مبارڪ کي '''اسوه''' سڏيو ويو آهي<ref name =" علوي" > بذل القوۃ فی حوادث سنی النبوۃ (سيرت هاشمي)، از: امام العصر مخدوم محمد ھاشم محدث ٺٽوي، ترجمو: پروفيسر اسرار احمد علوي، مھراڻ اڪيڊمي شڪارپور، ڇاپو ٻيو جولائي 2004ع ۾ لکيل مترجم جو نوٽ: تقديم </ref>. سورة الاحزاب جي آيت 21 ۾ فرمان آھي ته:'''لقد کان لکم فی رسول اللہ اسوۃ حسنہ''': ترجمو: "بيشڪ اوھان جي لاء خدا جي رسول {{درود}} جي ذات ۾ ھڪ بھترين نمونو آھي." لفظ اسوة جي عام معنیٰ طريقو يا نمونو آھي<ref name=" علوي " />. اسوہ انسان جي ان حالت کي چيو ويندو آهي جيڪا ھو ڪنھن ٻئي انسان جي پيروي ڪندي اختيار ڪري<ref name ="راغب " > مفردات الفاظ القرآن, از: ابو القاسم راغب اصفھانی صہ ۱۴۰ </ref>. اسلامي عقيدي مطابق محمد رسول الله {{درود}} جن جي اطاعت مسلمانن جي ايمان جو لازمي جز ۽ فرض آهي ۽ ان جي اطاعت کي قرآن مجيد ۾ الله جي اطاعت جي مثل سڏيو ويو آهي. سورة النساء جي آيت ۶۴ ۾ قرآن فرمائي ٿو ته: ''' وما ارسلنا من رسول الا لیطاع باذن اللّٰہ''': ترجمو: "۽ اسان موڪليا جيڪي رسول تہ انھن جي پيروي ڪئي وڃي، الله جي حڪم سان". دين جي عالمن ۽ قرآن جي شارحن جو اھو عقيدو آهي ته قرآن ھڪ تحريري دستور آھي جنھن جي عملي صورت سرور ڪونين {{درود}} جن جي ذات آھي، جن جو ڪوبه قول ۽ فعل حڪم خداوندئ کان وار برابر بہ ھيڏي ھوڏي ھٽيل نه آهي<ref name=" علوي " />. ايليا (بيت المقدس) ۾ ھجرت جي پنجين سال [[ھرقل|ھرقل اعظم]] (Hercules) جي درٻار ۾ سندس بدترين دشمن [[ابوسفيان]] پڇا ڪرڻ تي ٻڌايو ھو تہ "نبوت کان اڳ بہ اوھان {{ درود}} ڪڏهن ڪوڙ نہ ڳالھايو آھي"<ref name=" علوي " />. پاڻ ڪريمن پنھنجي بيمثال ڪردار وسيلي ڪٺور قلبن کي نرم ڪري انھن جو تزڪيو ڪيو<ref name=" علوي " />. سندن ھر عمل جي تقليد کي اسلامي دين ۾ سنت جو مقام حاصل آهي<ref name="علوي " />. مولانا ابوالڪلام آزاد مطابق:"قرآن ۽ نبي سائين {{درود}} جن جي زندگي ساڳي شئي آھي، قرآن متن آھي تہ سيرة ان جي تشريح ۽ قرآن علم آھي تہ سيرة ان جو عمل. ان ڪري انسانيت جي سمورن اھنجن ۽ آزارن جو علاج ان سيرت جي مطالعي ۾ ئي ملي سگھندو"<ref name ="آزاد " > سیرۃ کے عملی پہلو (اردو) ، از: مولانا ابوالڪلام آزاد، صہ ۹</ref>. == قبيلو ۽ گھراڻو == حضرت محمد {{درود}} جو قبيلو [[قريش]] ۽ گھراڻو [[بنو هاشم]] ھيا جيڪي حضرت ابراهيم جي بيبي ھاجرہ {{ٻيا نالا|عبراني= ''' Hagar '''}} مان وڏي پٽ حضرت اسماعيل جي اولاد مان ھيا. حضرت [[ابراهيم]] پنھنجي وڏي پٽ حضرت [[اسماعيل]] ۽ سندس ماء کي مڪي جي ويران وادي ۾ رھايو جتي ٻنھي پيء ۽ پٽ گڏجي [[ڪعبو]] تعمير ڪيو. ان ويراني ۾ [[زمزم]] جي چشمي جي برآمد ٿيڻ سان جرھوم جي قبيلو سندن مرضي سان اتي آباد ٿيو ۽ اڳتي هلي اسماعيل جي شادي ٿي ۽ کيس ٻارھن پٽ ڄاوا جن مان وڏي پٽ جو نالو قدار ھيو. آھستي آھستي اسماعيلين جو تعداد وڌندو ويو.<ref name ="سعيد" >The Life of Muhammad, the Prophet , by:Syed Saeed Akhtar Rizvi, page ،9,7,8,6,</ref> بائيبل مطابق خدا جو واعدو ٿيل ھيو تہ اسماعيل جي اولاد کي تيزي سان وڌائيندو <ref>{Genesis 21:13}</ref> اھي پوري حجاز ۾ ڦھلجي ويا. عیسیٰ مسیح جي پيدائش کان 200 سال اڳ قدار جي اولاد مان عدنان مشھوري ماڻي ٻنھي جي وچ واري شجري جي اڃان ڪا پڪ نہ ٿي سگھي آھي ڇو تہ عربن گھڻا شجرا بيان ڪيا آهن.محمد صہ انھن شجرن تي تبصرو ڪندي فرمايو ھيو تہ {{quote|جڏهن منھجو شجرو عدنان تائين پھچي تہ بس ڪريو|محمد صہ<ref name = " سعيد"/>|}} ٽين صدي عيسويءَ ۾ عدنان جي اولاد مان ھڪ سردار ٿيو جنھن جو نالو فاھر ھيو جنھن لاء خيال آهي تہ ان کي [[قريش]] سڏيندا ھيا ڪن جو وري خيال آھي تہ فاھر جي پنجين پيڙهيءَ ۾ پنجين صدي عيسويءَ ۾ [[قصي بن ڪلاب]] بن مرہ بن لوئي، بن غالب بن فاھر نالي ھڪ طاقتور شخص مشھور ٿيو جنھن کي قريش سڏيندا ھيا ء ان جي اولاد [[قريشي]] سڏبا ھيا. علامہ شبلي نعماني، علامہ طبري مطابق قصي ئي پھريون شخص ھيو جنھن کي قريش سڏيو ويو. قصي سڀني اسماعلين کي گڏ ڪري قائل ڪيو تہ خانہ بدوشي ترڪ ڪري ڪعبي جي چؤطرف مستقل رھائش اختيار ڪن. قصي ڪعبي جي نگران خزاہ قبيلي جي ھليل نالي ھڪ شخص جي نياڻي سان شادي ڪئي ۽ ھليل جي وصيت ذريعي ڪعبي جي نگراني جي ذميداري قصي جي حوالي ٿي جنھن کوڙ ادارن کي قائم ڪيو جن ۾ دارالندواہ (گڏجاڻي واري جاء) شامل ھئي جتي ويھي جنگ ۽ امن سميت اھم معاملن جا فيصلا ، شادين جا اجتماع ٿيندا هئا. قافلن جي روانگي پن ٿيندي هئي.ھن سقايہ ( حاجين کي پاڻي فراهم ڪرڻ جو بندوبست)، رفادہ ( حاجين کي کاڌخوراڪ فراھم ڪرڻ جو بندوبست) پڻ قائم ڪيا<ref name = "سعيد "/> ھن حاجين جو مشاعرالحرم ۾ رات ٽڪائڻ جو بندوبست ء پوري واديءَ کي بتين سان منور ڪري کين سھولتن فراھم ڪرڻ جي شروعات ڪئي. زمزم جو چشمو صديون پھرين لٽجي ويو ھو ھن ان کي ڳولي پھريون دفعو کوھ کوٽايو ۽ پاڻي جي بحالي ٿي. ھن ڪعبي جي ٻيھر تعمير ڪرائي. ھن جي وفات بعد ماڻھو حاجون (موجوده جنت المولا واري قبرستان) ۾ سندس قبر جي زيارت لاءِ ويندا ھئا. ھن کي ڪعبي جون ڇھ ذميداريون ھيون جيڪي ھن پنھنجي وفات کان اڳ پنھنجي وڏي پٽ عبدالدار کي سونپيون. قصي کي پنج پٽ ء ھڪ ڌيءُ ھئي. سندس ٻئي پٽ مغيرہ کي عبداالمناف سڏيندا ھيا، جيڪو قبيلن ۾ معتبر ۽ قائدانہ صلاحيتن وارو ليکيو ويو. عبدالمناف کي ڇھ پٽ ٿيا جن ۾ ھاشم، مطلب، عبد شمس ۽ نوفل مشھور ٿيا. عبدالدار ۽ عبداالمناف جي وفات کان پوءِ ڪعبي جي ذميداري سنڀالڻ ۾ سندن اولاد ۾ تڪرار شروع ٿيو پر پوء ٺاھ ٿي وين. اھو طئي ٿيو تہ پاڻي پيارڻ ، کاڌ خوراڪ فراھم ڪرڻ ۽ جنگ ۾ قيادت جي ذميداري عبداالمناف جي اولاد ڏي منتقل ٿي. ليوا ۽ حجابہ جي ذميداري عبدالدار جي اولاد کي ملي باقي دارالندواہ جي سربراهي ٻنھي جي خاندانن ۾ رھي. انھن مان ھاشم گھڻو نالو ڪڍيو جنھن کي کاڌي کارائڻ جي ذميداري ملي. ھڪ ڀيري مڪي ۾ وڏو ڏڪار آيو تہ ھاشم پنھنجي سموري دولت کڻي شام ويو اتان اٽو ۽ سڪل ماني خريد ڪري مڪي آيو ۽ روزانو اٺن کي ڪھي انھن مان ٻوڙ ٺاھي ماني جا ٽڪرا ان ۾ ملائي سموري قبيلي کي گھرائي کارائيندو هو ڏڪار جي خاتمي تائين ھن قبيلي جي مدد جاري رکي کوڙ ماڻھن کي مرڻ کان بچائي ورتو.ان خدمت جي بدلي ئي کيس ھاشم جو نالو مليو جنھن جي معني ( مانيءَ کي ) ٽڪر ڪندڙ آھي. ھاشم جو اصل نالو امر{{ٻيا نالا|انگريزي=Amr}} ھيو. ھاشم مڪي جي واپاري قافلن جو بنياد وجھندڙ پڻ ھيو. ھن باظنتيني شھنشاھ کان حڪمنامو حاصل ڪيو جنھن تحت قريش قبيلي کي ھر قسم جي ٽئڪس ۽ ڊيوٽي کان آزاد ڪري انھن جي ڪنٽرول وارن ملڪن ۾ آزاد اچ وڃ جي اجازت ڏنل ھئي<ref name = " سعيد "/> ھن اھا ساڳي سھولت ايٿوپيا جي بادشاھ کان پڻ حاصل ڪئي ۽ ان وقت يمن ايٿوپيا جو حصو ھيو.اھڙي طرح قريش جا واپاري قافلا يمن کان شام ۽ بازنظيني شھر انقرہ تائين وڃڻ شروع ٿيا.<ref name = "سعيد "/> ھاشم جڏهن 25 سالن جو ھيو تہ سن 488 عيسويءَ ۾ فلسطين جي غزہ واري ھنڌ وفات ڪري ويو ۽ کيس اتي ئي دفن ڪيو ويو. اھا جاء غزہ ھاشم يا ھاشم جي غزہ سڏجڻ شروع ٿي وئي. ھن يثرب جي عدي بنو نجار قبيلي جي سلمیٰ بنت امر سان پرڻو ڪيو جنھن مان عبدالمطلب پيدا ٿيو جيڪو اڃان ننڍڙو ھيو تہ ھاشم وفات ڪري ويو.ان کان سواءِ ھاشم کي چار ٻيا پٽ پڻ ھيا جن ۾ اسد، نضلا، سئفي ۽ ابو سئفي شامل ھيا جن مان پوين ٽن کي اولاد ڪانہ ٿي باقي اسد کي [[فاطمه بنت اسد]] نالي نياڻي ڄائي جيڪا علي رضہ بن ابي طالب جي ماء ھئي. ھاشم جو اھڙي طرح نسل عبدالمطلب مان اڳتي ھليو<ref name = " سعيد"/>. عبدالمطلب يثرب ۾ پنھنجي ناني جي گھر ۾ پيدا ٿيو. ھاشم جي وفات بعد سندس ڀاء مطلب خاندان جو وڏو بڻيو جيڪو پنھنجي ننڍي ڀائٽي عبدالمطلب بن ھاشم کي مڪي وٺي آيو جڏھن مطلب اٺ تي مڪي ۾ داخل ٿيو تہ ماڻھن ڇوڪري کي مطلب جو غلام سمجھي عبدالمطلب چوڻ شروع ڪيو ۽ مطلب وضاحت ڪندو رھيو تہ اھو سندس ڀائٽيو آھي پر ھاشم جي ان پٽ تي عبدالمطلب نالو پئجي ويو<ref name = " سعيد "/>. عبدالمطلب جو اصل نالو شعيبت الحمد ھيو. مطلبجي وفات بعد سقايہ ۽ رفادہ جي ذميداري عبدالمطلب جي حصي ۾ آئي. ھن 82 سالن تائين عمر ماڻي ۽ پوئين وقت ھن کي مڪي جي سربراھ جو خطاب پڻ مليو<ref name = " سعيد"/> ==والدين== ==جنم== [[File:Muhammad With Heart Circle.gif|thumb|محمد دل جي سرڪل سان]] == ننڍپڻ== يارھن ورھين جي عمر ۾ چاچي حضرت ابوطالب سان گڏ واپار سانگي شام ويا هئا ۽ اتي بحيرا نالي ھڪ عيسائي راھب سندس نبوت جي تصديق ڪئي ۽ ان وقت حضرت ابوبڪر صديق پڻ ساڻن گڏ ھيو هئي<ref name=" ٺٽوي" />. == زالون ۽ اولاد == ===بيبي خديجه رضه=== 25 سالن جي ڄمار ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي پھرين شادي [[بنو اسد]] گھراڻي جي [[خويلد بن اسد]] ۽ [[فاطمه بنت زائدہ]] جي نياڻي 40 سالا حضرت خديجة الڪبریٰ رضه سان 695 ۾ ٿي جيڪا بيواہ ھئي ۽ سندس اھا ٽين شادي ھئي<ref name=" علوي " />. بيبي سانئڻ جو پھريون نڪاح [[ھند بن زرارہ]] سان ٿيو جنھن مان کيس ھڪ نياڻي ۽ ٻہ پٽ ٿيا جيڪو پوء گذاري ويو. سندس ٻيون نڪاح [[عتيق بن عائذ]] سان ڪرايو ويو جنھن مان کيس ھڪ نياڻي ھند جي نالي سان ھئي پر ڪجھ وقت کان پوءِ عتيق پڻ گذاري ويو<ref name=" علوي " />. جڏھن 35 سالن جي ٿي تہ سندس والد خويلد پڻ گذاري ويو<ref name="علوي " />. پاڻ مالدار عورت ھئي ۽ سندس ڪاروباري قافلا [[عراق]]، [[شام]] ۽ [[فلسطين]] تائين ويندا ھيا. سندس ھڪ غلام [[ميسرہ]] ايماندار ھيو جيڪو سندس ڪاروبار جو جنرل مينيجر ھيو<ref name=" علوي" />. پاڻ سڳورن {{درود}} جن ان وقت ايمانداري ۾ وڏي شھرت حاصل ڪئي هئي ۽ ميسرہ ذريعي بيبي سانئڻ وٽ اھڙو احوال پھتل ھو ۽ ان کين سندس ڪاروبار ۾ شامل ٿيڻ جي پيشڪش ڪئي جيڪا پاڻ سڳورن {{درود}} قبول ڪئي ۽ ان جي تجارتي قافلي سان شام ويا جنھن بعد بيبي سانئڻ کين شادي جو پيغام موڪليو<ref name=" علوي " />. شادي ۲۵ صفر تي ٿي جنھن ۾ حضرت ابو طالب ، حضرت حمزہ رضه، بيبي صاحبه جو چاچو [[عمرو بن اسد]]، سؤٽ [[ورقه بن نوفل]] پڻ شامل ٿيا<ref name=" علوي " />. حق مھر ساڍا ٻارھن [[اوقيه]] سون مقرر ڪيو ويو جنھن جي قيمت ۵۰۰ درھم ھئي<ref name=" علوي" />. ھڪ روايت مطابق حق مھر ۲۰ وٽ ٻڌايو ويو آهي<ref name=" علوي " />. نڪاح جو خطبو سيدنا [[ابو طالب]] پڙھيو. اھو خطبو يعقوبي ، شامي ، قسطلاني ، ۽ علامه عامري پنھنجي ڪتابن ۾ نقل ڪيو آهي<ref name=" علوي " />. نڪاح بعد پاڻ سڳورن {{درود}} ھڪ اٺ ذبح ڪرائي مھمانن جي دعوت ڪئي. بيبي سانئڻ زندگي جا 25 سال پاڻ سڳورن {{درود}} سان گذاريا<ref name=" علوي " />. سندس حياتيءَ ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} ٻي ڪا شادي نہ ڪئي<ref name=" علوي " />. پاڻ سڳورن {{درود}} جي پٽ ابراھيم کان سواءِ سموري اولاد بيبي سانئڻ مان ٿي ۽ سڀ سواء بيبي فاطمه الزهراء رضه جي سندن حياتي مبارڪ دوران وفات ڪري ويا<ref name=" علوي " />. [[فائل:The altar of prayer of the Prophet in the demolished house of Khadijeh 01.jpg|thumb|left|upright=0.8|بيبي خديجہ جي مڪي ۾ ڊاٿل گھر اندر اھا جاء جتي حضرت محمد{{درود}} ساڻس شادي کان پوء رھائش دوران عبادت ڪندو ھو]] نبي ڪريم {{درود}} کي چار نياڻيون ھيون جن مان وڏي سيدہ زينب ، ٻيون نمبر سيدہ رقيه ، ٽيون نمبر سيدہ ام ڪلثوم ۽ چوٿون نمبر آخري نياڻي سيده فاطمه الزهراء ھئي<ref name=" علوي " />. چئني مديني ھجرت ڪئي ۽ اتي وفات ڪيائون ۽ چارئي جنت البقيع ۾ دفن ٿيل آھن<ref name=" علوي " />. سيده زينب رضه 30 ميلادي ڌاري مڪي ۾ ڄائي ۽ سن ۸ ھجري ۾ مديني ۾ وفات ڪئي. سندس نڪاح بعثت کان اڳ پنھنجي ماسات ابوالعاص بن ربيع قرشي سان ڪرايو ويو جيڪو بيبي خديجه جي ڀيڻ ھند بنت خويلد جو پٽ ھيو ۽ سندس اصل نالو لقيط ھو<ref name=" علوي " />. ڪجھ رويتن مطابق سندس نالو ھشيم ۽ مھشم ھيو. پاڻ سڳورن {{درود}} جي ھجرت وقت اھي طائف ۾ رھندا ھئا. بدر جي جنگ بعد پاڻ سڳورن {{درود}} کيس مديني گھرايو ۽ بعد ۾ ابوالعاص جڏهن اسلام قبول ڪيو تہ اھو پڻ مديني ۾ آيو. سيده زينب کي ھڪ پٽ علي ۽ ھڪ نياڻي امامه ٿيا<ref name=" علوي" />. علي ننڍپڻ ۾ ئي فوت ٿي ويو. امامه جي پرورش بعد ۾ ابوالعاص جي ماروٽ حضرت زبير بن عوام ڪئي جنهن بيبي فاطمه الزهراء جي وفات بعد امامه جو نڪاح حضرت علي ڪرم الله وجهه سان ڪرايو<ref name=" علوي " />. [[فائل:The altar of prayer of the Prophet in the demolished house of Khadijeh.jpg|thumb|left|upright=0.8|بيبي خديجہ جي سعودي حڪومت پاران ڊاٿل گھر ۾ محراب جو ھڪ ٻيو منظر جتي پاڻ سڳورو عبادت ڪندو ھو]] سيده رقيه رضه ۳۳ ميلادي ڌاري ڄائي ۽ ان جو نڪاح حضرت عثمان غني رضه سان ڪرايو ويو. نبوت جي پنجين سال مڙس سان گڏ حبشه ھجرت ڪئي جتي ست سال رھيا اتي کيس ھڪ پٽ عبدالله نالي ڄائو. مڪي واپسي بعد مديني ڏانهن ھجرت ڪئي. بدر جي جنگ وقت بيمار ٿي پئي ۽ اٽڪل ۲۰ ڏينھن بعد وفات ڪري وئي. ان جي بيماري سبب نبي ڪريم {{درود}} جن حضرت [[عثمان غني]] رضه ۽ حضرت اسامه بن زيد رضه کي مديني ڇڏي ويا ھئا. جنگ جي فتح جي خبر جڏهن مديني پھتي تہ بيبي سانئڻ جي تدفين ٿي رھي ھئي<ref name=" علوي " />. سندس پٽ عبدالله پڻ ننڍپڻ ۾ گذاري ويو<ref name=" علوي " />. [[فائل:The House of Khadijah, The Porphet Mohammad's Wife in Mecca before Demolition 01.jpg|thumb|left|upright=0.8|بيبي خديجہ جو گھر جتي حضرت محمد {{درود}} مڪي زندگيءَ جو ھڪ دؤر گذاريو جيڪو سعودي حڪومت ڊھرائي ڇڏيو]] سيدہ ام ڪلثوم اھل بيت جي مديني ھجرت وقت بيبي فاطمه الزهراء رضه ۽ سيدہ سوده رضه سان گڏ ھئي. سيدہ رقيه رضه جي وفات کان ست يا ٽن مھينن بعد پاڻ سڳورن {{درود}} سندس نڪاح حضرت عثمان غني رضه سان ڪرايو ۽ سندس رخصتي جمادالآخر ۾ دوران ۱۹ سالن جي عمر ۾ ٿي<ref name=" علوي " />. کيس ڪا بہ اولاد ڪانه ٿي. حضرت عثمان سان ھن پنھنجي زندگي جا اٽڪل ساڍا ڇھ ورھيه گذاريا<ref name=" علوي " />. سن ۹ ھجري ۾ شعبان جي مھيني دوران وفات ڪئي. سندس جنازي نماز پاڻ سڳورن {{درود}} جن پڙھائي<ref name=" علوي " />. [[فائل:The House of Khadijah, The Prophet Mohammad's Wife in Mecca after Demolition 01.jpg|thumb|left|upright=0.8|بيبي خديجہ وارو گھر ڊھڻ کان پوءِ واري حالت ۾. ھن گھر پاڻ سڳورن زندگي جو ھڪ دور گذارہو]] بيبي فاطمه الزهراء رضه ۴۱ ميلادي ۾ نبوت جي بعثت واري سال پيدا ٿي ۽ جڏهن ۱۰ ورھين جي ھئي تہ سندس والدہ وفات ڪئي جنھن ڪري ننڍي عمر ۾ ئي والد سان وابسته رھي<ref name="علوي " />. والد کي تمام پياري ھئي. سندس عادات ، اطوار ، رفتار توڙي گفتار جو انداز والد سان مشابهت رکندڙ ھيو ۽ شڪل ۾ والده جھڙي ھئي<ref name=" علوي " />. سندس شادي پندرهن سال پنج مھينن جي عمر حضرت علي ڪرم الله وجهه سان مديني ۾ جنگ بدر کان بعد ڪرائي وئي. نڪاح جي تقريب مسجد نبوي ۾ ٿي ۽ پاڻ سڳورن{{درود}} سندن نڪاح پڙھايو. حق مھر ۵۰۰ درھم مقرر ٿيو ۽ رخصتي احد جي جنگ بعد عمل ۾ آئي<ref name=" علوي" />. سندس حياتيءَ دوران حضرت علي ڪرم الله وجهه ٻي شادي ڪانه ڪئي. کيس پنج ٻار جن ۾ ٽي پٽ امام حسن، امام حسين ، امام محسن ۽ ٻہ ڌيئر ڄاوا. امام محسن ننڍپڻ ۾ ئي وفات ڪئي<ref name=" علوي " />. پاڻ پردي جي سخت پابند ھئي. سندس جنازي نماز حضرت علي ڪرم الله وجهه پڙھائي<ref name="علوي " />. [[فائل:Khadija tomb (1).jpg|thumb|left|upright=0.8|خديجہ جو مڪي م واقع مقبرو جيڪو سعودي حڪومت ڊھرائي ڇڏيو]] بيبي خديجه رضه مان پاڻ سڳورن {{درود}} کي ٻہ پٽ پڻ ڄاوا جن جا نالا قاسم ۽ عبدالله ھيا. قاسم کي طاھر ۽ عبدالله کي طيب پڻ سڏيندا هئا<ref name=" علوي " />. روايت مطابق سندن وفات نبوت کان اڳ ننڍپڻ ۾ ٿي ھئي<ref name=" علوي" />. ===بيبي سوده رضه=== سن ۱۰ نبوي ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} جن جو پاڻ کان عمر ۾ ۳۰ سال وڏي بيوہ<ref name=" علوي " /> سودہ بنت زمعه سان نڪاح ٿيو. مديني ڏانهن ھجرت وقت فقط ھيء گھرواري ساڻن گڏ ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. ان جو تعلق بنو عامر قبيلي سان ھو<ref name="علوي " />. روايت مطابق ھڪ دفعي خوله بنت حڪيم نبي ڪريم {{درود}} جن کي ٻي شادي ڪرڻ جي تجويز ڏني ۽ کين بيبي عائشه ۽ حبشه کان ھجرت ڪري موٽي آيل مھاجرن مان بيبي سودہ جا نالا پيش ڪيا<ref name="علوي " />. پاڻ سڳورن اھا تجويز قبول ڪئي ۽ ٻنھي طرفن کان آڇ قبول ڪئي وئي. بيبي سوده سان نڪاح جو خطبو زمعه بن قيس پڙھيو<ref name=" علوي " />. حق مھر ۴۰۰ درھم مقرر ٿيو<ref name =" جلد" > شرح مواھب ، زرقاني ، جلد ۳, صه ۲۹۷ </ref>. ھن جا ۱۲ سال نبي ڪريم {{درود}} جي صحبت ۾ گذريا ۽ سندس رفاقت ۾ حج ۽ عمرو ادا ڪيو<ref name=" علوي " />. کيس پاڻ سڳورن {{درود}} مان ڪا اولاد ڪانه ٿي پر کيس پھرين مڙس سڪران مان عبدالرحمان نالي پٽ ڄائو جيڪو حضرت عمر رضه جي دؤر ۾ جنگ جلولاء ۾ شھيد ٿيو<ref name=" علوي " />. بلاذري مطابق بيبي صاحبه سن ۲۲ ھجري ۾ مديني ۾ وفات ڪئي<ref name=" علوي " />. ابن سعد مطابق سن ۵۴ ھجري ۾ وفات ڪئي<ref name="علوي " />. ===بيبي عائشه رضه=== سن ۱۰ ھجري شوال جي مھيني ۾ بيبي عائشه رضه جو پاڻ سڳورن {{درود}} جن سان نڪاح مڪي ۾ پڙھيو ويو ان وقت سندس عمر ۶ سال ھئي ۽ رخصتي شوال جي مھيني ۾ ھجرت جي پھرين سال ۹ ورھين جي عمر ۾ مديني ٿي<ref name=" ٺٽوي" />. نڪاح ۽ رخصتي وقت بيبي صاحبه جي عمر بابت متضاد روايتون آھن جن ۾ ھڪ روايت مطابق رخصتي وقت بيبي صاحبه جي عمر ۱۸ سال ھئي. روایت مطابق مديني پھچڻ کان ڪجھ وقت پوءِ پاڻ سڳورن {{درود}} جن زيد بن حارث ۽ ابو رافع کي مڪي مان ابوبڪر صديق رضه جي گھروارن کي وٺي اچڻ لاءِ موڪليو اھڙي طرح اھي قبا تائين پھتا. بيبي اسماء بنت ابوبڪر اميد سان ھئي ۽ اتي ان عبدالله بن زبير کي جنم ڏنو. ساڳي سال شوال ۾ بيبي عائشه رضه جو گھر مديني جي پاڙي سنح ۾ حارث بن خزرج وارن جي گھرن لڳ واقع ھيو جيڪو نبي ڪريم {{درود}} جي گھر کان ھڪ ميل جي فاصلي تي ھو. ان گھر ۾ سندس شادي ۽ رخصتي ٿي<ref name ="ياقوت " > معجم البلدان، ياقوت، جلد ۳, صه ۲۶۵ </ref>. ===بيبي حفصه رضه=== بيبي حفصه حضرت عمر فاروق رضه ۽ سندس زال زينب بنت مظعون جي نياڻي ھئي جيڪا بعثت نبوي کان پنج سال اڳ پيدا ٿي<ref name=" علوي " />. ننڍي عمر ۾ سندس نڪاح سھم قبيلي جي ھڪ فرد خنيس بن حذافه بن قيس سان ٿيو جيڪو بدر جي جنگ ۾ مسلمانن جي لشڪر ۾ شامل ھو ۽ زخمي ٿي پيو ۽ سن ۲ھجري ۾ وفات ڪري ويو ۽ ھڪ روايت مطابق احد جي جنگ ۾ شھيد ٿيو<ref name=" علوي " />. ان بعد شوال سن ۳ ھجري ۾ بيبي حفصه جي شادي نبي ڪريم {{درود}} جن سان ٿي<ref name="ٺٽوي " />. ان وقت بيبيءَ جي عمر ۱۸ سال ھئي ۽ نڪاح ۾ مھر ۵۰۰ درھم مقرر ٿيو<ref name=" علوي" />. ابو دائود ، نسائي ۽ ابن ماجه وغيره ۾ ابن عمر جي روايت مطابق نبي ڪريم {{درود}} جن کيس ھڪ دفعو طلاق (رجعي) ڏني ھئي. طبراني پڻ اھڙو ذڪر ڪيو<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه شعبان سن ۴۵ ھجري ۾ ۶۳ ورھين جي عمر ۾ وفات ڪئي<ref name=" علوي " />. وفات وقت پنھنجي ننڍي ڀاءُ عبدالله بن عمر رضه کي وصيت ڪئي ھئي تہ سندس مديني جي اتر ۾ شام واري رستي تي واقع غابہ نالي ديھ واري ملڪيت خيرات لاء وقف ڪري<ref name=" علوي " />. سندس جنازي نماز مديني جي گورنر مروان بن حڪم پڙھائي ۽ کيس جنت البقيع ۾ دفنايو ويو<ref name=" علوي " />. ===بيبي زينب رضه=== سن ۳ ھجري ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} جن جو نڪاح بيبي زينب بنت خزيمه ھلاليه سان ٿيو<ref name=" ٺٽوي" />. بيبي صاحبه کي خير خيرات جي ڪثرت سبب ام المساڪين يعني مسڪينن جي ماء سڏيو ويندو هو<ref name="ٺٽوي " />. ھجرت نبوي {{درود}} کان ۱۴ يا ۱۵ سال اڳ مڪي ۾ ڄائي بيبي صاحبه جو پھريون مڙس نبي ڪريم {{درود}} جو پڦاٽ عبدالله بن جحش رضه ھو جنھن سان گڏ بيبي صاحبه مديني ھجرت ڪئي جيڪو ساڳ شوال سن ۳ ھجري ۾ غزوہ احد ۾ شھيد ٿيو ھو ۽ عدت گذارڻ بعد سندس ٻي شادي پاڻ سڳورن {{درود}} جن سان ٿي پر سن ۴ ھجري ۾ ربيع الاول يا ربيع الآخر ۾ بيبي صاحبه وفات ڪري وئي<ref name=" ٺٽوي " />. وفات وقت سندس عمر ۳۰ سال کن ھئي<ref name=" علوي " />.اھو پاڻ سڳورن {{درود}} جن جو پنجون نڪاح ھيو جنھن ۾ حق مھر ۵۰۰ درھم مقرر ٿيو<ref name=" علوي" />. قتادہ بن دعامہ کان روايت مطابق سندس پھريون نڪاح پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي سؤٽ طفيل بن حارث سان ٿيل ھو جنھن ڪجھ وقت پوء کيس طلاق ڏني ۽ سندس ٻيو نڪاح طفيل جي ڀاءُ عبيدہ بن حارث سان ٿيو<ref name=" علوي " />. امھات المومنين ۾ بيبي زينب رضه واحد عورت ھئي جنھن جو جنازو نبي ڪريم {{درود}} جن پڙھايو <ref name=" علوي " />. == نبوت کان اڳ واري زندگي== [[Image:Cave Hira.jpg|thumb|left|upright=0.8|جبل نور ۾ واقع غار حرا جتي محمد صہ عبادت ڪندو ھو ۽ پھرين وحي نازل ٿي.]] == نبوت جو آغاز== جڏھن پاڻ ڪريمن {{درود}} جن پنھنجي عمر مبارڪ جا چاليھ ورھيه پورا ڪيا، تڏهن کين نبوت جي نعمت سان نوازيو ويو<ref name ="شامي " > سبل الھدیٰ والرشاد فی سیرۃ خیرالعباد شامی از: محمد بن یوسف بن علی بن یوسف صالحی دمشقی المعروف شامی، جلد ۲ صہ ۲۲۵ </ref><ref name =" ٺٽوي" > بذل القوۃ فی حوادث سنی النبوۃ (سيرت هاشمي)، از: امام العصر مخدوم محمد ھاشم محدث ٺٽوي، ترجمو: پروفيسر اسرار احمد علوي، مھراڻ اڪيڊمي شڪارپور، ڇاپو ٻيو جولائي 2004ع </ref>. ان روايت تي عالمن جي اڪثريت کي اتفاق رھيو آھي<ref name=" ٺٽوي " />. جڏھن تہ ڪي ٿوريون روايتون اھڙيون بہ مليون آهن ، جن ۾ بعثت وقت عمر مبارڪ چاليھ ورھين کان ھڪ ڏينھن مٿي يا ڏھ ڏينھن مٿي يا وري ٻه مھينا مٿي بہ ٻڌائي وئي آھي<ref name=" ٺٽوي " />. پر پھرين روايت ئي سڀني کان وڌيڪ مشھور ۽ مقبول آهي<ref name=" ٺٽوي " />. محمد بن يوسف دمشقي المعروف شامي سميت مالڪي مسلڪ جي ابو عبدالله محمد بن عبدالباقي المعروف زرقاني پڻ پنھنجي ڪتاب ''شرح علیٰ المواھب اللدنیہ'' ۾ چاليھ سالن جي روايت کي صحيح ڄاڻايو آهي<ref name=" ٺٽوي" />. صحيح بخاري ۽ صحيح مسلم ۾ پڻ حضرت ابن عباس ۽ انس رضي اللّٰہ تعالیٰ عنھما کان پڻ ساڳي روايت نقل ڪيل آھي<ref name="ٺٽوي " />. سندن بعثت ھڪڙن راوين ربيع الاول ۽ ٻين رمضان شريف جي مھيني ۾ بيان ڪئي آھي<ref name=" ٺٽوي " />. ابن اسحاق، بيھقي، ابن ڪثير، ذھبي، قسطلاني، شامي ۽ زرقاني پنھنجي ڪتابن ۾ بعثت جو آغاز ربيع الاول ۾ سچن خوابن کي قرار ڏنو آهي<ref name=" علوي " />. قرآن مجيد ۾ سورة البقرہ جي آيت ۱۸۵ مطابق "رمضان اھو مھينو آھي جنھن ۾ قرآن نازل ڪيو ويو"<ref name="ٺٽوي " />. صحيح مسلم ۾ حضرت طابوقتادہ رضہ جي روايت مطابق بعثت سومر جي ڏينهن ٿي ھئي<ref name =" مسلم" > صحيح مسلم، جلد ۱, صہ ۳۶۸ </ref><ref name="ٺٽوي " />. مسلم روايتن مطابق ليلة القدر واري رات غار حرا ۾ ملائڪ جبرائيل سندس خدمت ۾ وحي کڻي آيو<ref name=" ٺٽوي " />. وحي ۾ سڀ کان پھريون جبرائيل سورة علق جون پھريون پنج آيتون پڙھيون جيڪي نبي ڪريم {{درود}} جن ورجايون<ref name=" ٺٽوي " /> <ref name ="بخاري " > صحيح بخاري، "ڪيف ڪان بدءالوحي"، جلد ۱ صہ ۶ ۽ ۷ </ref>. جبرائيل پھرين وحي مھل انساني شڪل ۾ آيو هو<ref name=" ٺٽوي " />. غار حرا مان موٽندي پاڻ سڳورو {{درود}} حضرت خديجه وٽ آيو ۽ ڏڪڻ لڳو ۽ فرمايائون ته مون کي چادر ڍڪايو جيڪا ڍڪائي وئي ۽ جڏھن اھا ڪيفيت ختم ٿي تہ سورة مدٽر جون پھريون پنج آيتون نازل ٿيون<ref name="ٺٽوي " /><ref name=" بخاري " />. خوف واري حالت ۾ بيبي سانئڻ کين تسلي ڏني جنھن بعد کيس پنھنجي سؤٽ ورقه بن نوفل ڏي وٺي آئي<ref name="ٺٽوي " />.سمورن مردن ۽ عورتن کان اڳ حضرت خديجه رضہ پاڻ سڳورن تي ايمان آندو ۽ سمورا مسلمان ان روايت بابت ساڳي راء رکن ٿا<ref name ="ابن الاثير " > اسد الغابہ، ابن الاثیر، جلد ۵ صہ ۴۳۴ </ref><ref name ="روض " > الروض الانف سھيلي، جلد ۱, صہ ۲۷۷-۷۸ </ref><ref name ="زرقاني " > شرح علي المواھب، زرقاني، جلد ۱, صہ ۲۳۷ </ref><ref name =" قسطلاني" > المواھب اللدنيہ، قسطلاني، جلد ۱ ، صه ۲۱۷ </ref>. بيبي سانئڻ جي اسلام آڻڻ کانپوءِ سندس چارئي نياڻيون: سيدہ زينب رضه، سيدہ رقيه رضه، سيدہ ام ڪلثوم رضه ۽ سيدہ فاطمه الزهراء رضه بہ اسلام جي دائري ۾ داخل ٿيون<ref name="ٺٽوي " />. اھا روايت زرقاني '''شرح اعلیٰ المواھب''' ۾ سيرت ابن اسحاق ۽ سيرت شامي جي حوالي سان نقل ڪئي آهي<ref name=" ٺٽوي " />. ھڪ روايت مطابق بيبي خديجه رضه کان بعد پھرين ايمان آڻيندڙ عورت [[فاطمه بنت خطاب]] ھئي <ref name ="زرقاني ۱ " > شرح علي المواھب اللدنيہ، زرقاني، جلد ۱, صہ ۲۴۶ </ref><ref name="ٺٽوي " />. مردن ۾ ابوبڪر صديق ساڳي بعثت واري سومر ڏينھن شام جي وقت اسلام قبول ڪيو<ref name="ٺٽوي " />. جنھن بعد ٻارن ۾ حضرت علي ڏھن سالن جي عمر ۾ اسلام قبول ڪيو<ref name=" ٺٽوي " />. ھڪ روايت مطابق حضرت علي، ابوبڪر صديق کان اڳ اسلام قبول ڪيو<ref name="ٺٽوي " />. عثمان غني، زبير بن عوام، عبدالرحمان بن عوف، سعد بن ابي وقاص ، طلحه بن عبيد پڻ حضرت ابوبڪر صديق رضه جي ذريعي اسلام ۾ داخل ٿيا<ref name=" ٺٽوي " /> ساڳي سال زيد بن حارث ۽ بلال حبشي، عامر بن فھيرا، ابوذر غفاري (جندب بن جنادہ) ۽ سندس وڏو ڀاءُ انيس بن جنادہ، ابو فڪيھه، عمار بن ياسر ۽ سندس پيءُ ياسر بن عامر ۽ ماء سميه بنت خباط ۽ ڀاء عبدالله بن ياسر، صھيب رومي، مصعب بن عمير، عياش بن ربيعه، ارقم بن ابي ارقم، عثمان بن مظعون ۽ سندس ٻہ ڀائر قدامه ۽ عبدالله، ۽ ابو عبيده، ابو سلمه عبدالله ۽ سندس ماء بره، عامر بن ابي وقاص، عبدالله بن مسعود ھذلي، جعفر بن ابو طالب، خنيس بن حذافه سھمي، عبيده بن حارث، سعيد بن زيد معيقيب بن ابي فاطمه، خالد بن سعيد، فاطمه بنت خطاب، اسامه بن زيد جي ماء ام ايمن حبشيه، عبدالله بن عباس جي ماء ام الفضل عرف لبابه، عبدالله بن مسعود جي ماء ام عبد پڻ اسلام ۾ داخل ٿيا<ref name=" ٺٽوي " />. پھرين وحي جي نزول بعد بيبي خديجه رضه پاڻ سڳورن {{درود}} کي ورقه بن نوفل ڏي وٺي آئي جنھن وحي جو احوال ٻڌي سندس نبوت جي تصديق ڪئي جنھن ڪري کيس مسلمان سمجھيو وڃي ٿو<ref name=" ٺٽوي " />. زرقاني '''شرح علیٰ المواھب اللدنيہ''' ۾ ورقه کي قطعي طور صحابي مڃيو آھي<ref name="ٺٽوي " />. == مڪي زندگي== سن ۳ نبوي ۾ ۽ ڪن روايتن مطابق ۴ نبوي ۾ کين سورة الحجر جي آيت ۹۴ ذريعي کين کليل دعوت جو حڪم ڏنو ويو ۽ پاڻ سڳورن {{درود}} صفا واري ٽڪريءَ تي چڙهي قريش قبيلي وارن کي وڏي واڪي سڏ ڪري کلي عام اسلام جي دعوت ڏني جتي ابولھب سندن مخالفت ڪئي جنھن ڪري سورة الھب نازل ٿي<ref name=" ٺٽوي" />. مڪي جي مشرڪن سندن مخالفت شروع ڪئي پر ساڻس ابو طالب جي مڪمل تائيد ۽ حمايت حاصل هئي<ref name=" ٺٽوي" />. سن ۵ نبوي ۾ مسلمانن مڪي وارن جي ڏاڍ کان تنگ ٿي حبشه ڏانھن پھرين ھجرت ڪئي جن ۾ حضرت عثمان ، بيبي رقيه ، عبدالرحمان بن عوف، زبير بن عوام ، مصعب بن عمير ، ابو سلمه عبدالله ۽ ام سلمه سميت ٻارھن مرد ۽ پنج عورتون شامل ھيا<ref name=" ٺٽوي " /><ref name ="بيھقي " > دلائل النبوة بيھقي، جلد ۲, صه ۲۹۷ </ref><ref name =" قيم" > زادالمعاد ابن قيم، جلد ۱, صه ۹۷ </ref>. ساڳي سال بيت الله ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} سورة نجم جي تلاوت شروع ڪئي جنھن وقت مشرڪن جو ھڪ وڏو ميڙ موجود ھيو ۽ جڏھن سجدي واري آيت آئي تہ نبي سڳورو {{درود}} سجدي ۾ ھليو ويو ۽ اتي موجود مسلمان پڻ سجدي ۾ ڪري پيا انھن سان گڏوگڏ سواء اميه بن خلف جي سمورن مشرڪن پڻ سجدو ڏنو<ref name=" ٺٽوي " /><ref name =" ھشام" > سيرت ابن ھشام جلد ۱ </ref><ref name ="مواھب " > شرح مواھب، زرقاني، جلد ۱ </ref><ref name =" صحيح" > صحيح بخاري، جلد ۲ صه ۷۲۱</ref>. سن ۶ نبوي جي شروعات ۾ مسلمانن حبشه ڏانھن ٻيون ڀيرو ھجرت ڪئي. ان قافلي ۾ ۸۳ مرد ۽ ۱۸ عورتون شامل هيون<ref name =" اللدنيہ" > شرح المواھب اللدنيہ ، جلد ۱, صه ۲۸۷ </ref><ref name ="زاد " > زادالمعاد ابن ارقم، جلد ۱, صه ۹۸ </ref><ref name="ٺٽوي " />. قافلي ۾ جعفر بن ابو طالب سندس زال اسما بنت عميس، خنيس بن حذافه سھمي، مصعب بن عمير، معيقيب بن ابو فاطمه، مقداد بن اسود ڪندي، ابو عبيده بن جراح، خالد بن حزام، ام المومنين سودہ بنت زمعه پڻ شامل هئا<ref name =" سبل" > سبل الھدیٰ والرشاد، شامي، جلد ۲, صه ۳۶۳,۳۹۷ ۽ ۴۰۹ </ref>. ساڳي سال مشرڪن مسجد الحرام ۾ گڏجاڻي ڪئي جنھن ۾ ابوجھل، شيبه، عتبه، وليد بن عتبه، عمار بن وليد، عقبه بن ابي معيط، اميه بن خلف وغيره شامل هئا. رسول {{درود}} جن ڪعبي ۾ نماز پڙھي رھيا ھئا. ان مھل مسجد ٻاھران ميدان ۾ قرباني لاء اٺ ڪٺو ويو ھو. ان ميٽنگ مان ھم صلاح ٿيندي عقبه بن ابي معيط اٿيو ۽ اوجھ سان ڀريل اوجھري آڻي پاڻ سڳورن {{درود}} جي پٺي مٿان رکي. ان واقعي جي پروڙ ڏھن ورھين<ref name=" علوي " /> جي سيدہ فاطمه کي پئي ته مسجد ۾ ھلي آئي ۽ پنھنجي بابي جي پٺي تان غلاظت ھٽائي<ref name="ٺٽوي " />. ان وقت حضرت ابوبڪر صديق پڻ اتي پھتو<ref name="ٺٽوي " />. ساڳي سال عمار بن ياسر جي ماء سميه بنت خباط کي ابوجھل نيزو ھڻي شھيد ڪيو ويو<ref name="ٺٽوي " />. سن ۶ نبوي ۾ پاڻ سڳورا {{درود}} صحابي ارقم بن ابي ارقم جي گھر اچي ترسيا جتي مسلمان گڏ ٿي نماز پڙھندا ھيا جيڪو سلسلو حضرت عمر بن خطاب جي اسلام ۾ داخل ٿيڻ تائين جاري رھيو جنھن بعد مسلمانن گڏجي ڪعبي اندر نماز پڙھڻ جي شروعات ڪئي<ref name="ٺٽوي " />. مخدوم محمد هاشم ٺٽوي لکي ٿو تہ دار ارقم مسجد الحرام لڳ صفا جي ٽڪري وٽ موجود ھيو جنھن کي خليفي ھارون رشيد جي حبشي نسل واري ماء خيزران نئين سر جوڙائي تبرڪ طور ھڪ مسجد قائم ڪئي جنھن ڪري ھاڻي اھو دار خيزران سڏجي ٿو<ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال ھڪ روايت مطابق حضرت حمزہ اسلام ۾ داخل ٿيو ۽ ٽي ڏينهن بعد حضرت عمر بن خطاب دار ارقم ۾ اچي اسلام قبوليو<ref name=" ٺٽوي " />. ان کان اڳ نبي ڪريم {{درود}} جن دعا گھري ھئي تہ: {{quote| "اي الله! عمرو بن ھشام ۽ عمر بن خطاب مان جيڪو توکي وڌيڪ پيارو ھجي، ان جي ذريعي اسلام کي سگھ بخش."|<ref name ="ابن حجر " > الاصابہ، ابن حجر، جلد ۲, صه ۵۱۸ </ref>|}} ھڪ روايت مطابق ساڳي سال عبدالله بن عمر پڻ مسلمان ٿيو ھو<ref name=" ٺٽوي " />. ان کان سواءِ ان الخير سلمه پڻ دار الارقم ۾ اچي مسلمان ٿي جيڪا ابوبڪر صديق جي ماء ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۷ نبوي ۾<ref name ="حجر " > فتح الباري، حافظ ابن حجر، جلد ۷, صه ۱۴۷ </ref> ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق ۸ نبوي ۾ محرم جي چنڊ ڏسڻ سان ئي قريش وارن بنو جو ھاشم ۽ بنو عبدالمطلب سان مڪمل بائڪاٽ جو اعلان ڪيو جنھن سبب نبي ڪريم {{درود}} جن کي شعب ابوطالب ۾ نظر بند ٿيڻو پيو<ref name=" ٺٽوي " />. شعب ابوطالب جبل ابو قبيس جي وچان ھڪ جابلو لڪ ھيو جيڪو بنو هاشم جي مورثي ملڪيت ھو<ref name ="عاصم " > سفرنامہ ارض القرآن (اردو)، محمد عاصم، صہ ۱۵۴ </ref>. بائڪاٽ جي ڪاروائي لکت ۾ ڪئي وئي جنھن کي بيت الله ۾ لٽڪايو ويو جنھن ۾ لکيل ھو ته<ref name=" ٺٽوي " />: {{quote|محمد {{درود}} کي بنو ھاشم بنو مطلب سان گڏ مڪي مان شھر نيڪالي ڏني ويندي. ڪوبه ماڻھو ساڻن مٽي مائٽي يا سڱابندي وغيره نہ ڪندو. کاڌي پيتي جي ڪابہ جنس وٽن پھچڻ نہ ڏني ويندي. ڪوبه ماڻھو نہ کانئن ڪجھ خريد ڪندو ۽ نہ وري ڪا شئي کين وڪرو ڪري سگھندو. مسلمانن سان ان وقت تائين ڪنھن بہ قسم جو ڪو ٺاھ يا ساڻن ڪابہ نرمي نہ ڪئي ويندي، جيستائين ھو محمد {{درود}} کي قريش وارن جي حوالي نہ ڪندا |<ref name =" سيرت" > سيرة ابن ھشام، جلد ۲، صه ۱۴ </ref>|}} سن ۸ نبوي ۾ مشرڪن آسماني نشاني جو مطالبو ڪيو ۽ نبي ڪريم {{درود}} جن کين چوڏھين جي چنڊ واري رات شق القمر وارو معجزو ڏيکاريو<ref name=" ٺٽوي " />. مسلمانن جي عقيدي مطابق پاڻ سڳورن {{درود}} چنڊ ڏانھن پنھنجي آڱر سان اشارو ڪيو جنھن سان چنڊ ٻہ الگ اڌ ٿي ٿي ويو. پر مشرڪن ان کي وڏو جادو قرار ڏنو<ref name=" ٺٽوي " />. عبدالله بن عباس جي ولادت شعب ابوطالب ۾ ٿي جنھن بعد ساڳي سال بائڪاٽ واري دستاويز کي سن ۱۰ نبوي اڏھي کائي وئي ۽ اھو احوال ابو طالب پاڻ سڳورن {{درود}} جن کي ٻڌايو<ref name=" سيرت " /><ref name =" الروض" > الروض الانف سھيلي، جلد ۲, صه ۱۲۷ ۽ ۱۲۸ </ref><ref name =" دلائل" > دلائل النبوة، بيھقي، جلد ۲, صه ۳۱۱-۳۱۵ </ref><ref name ="ابن سعد " > الطبقات الڪبریٰ، ابن سعد، جلد ۱, صه ۱۳۱, </ref>. مشرڪ ان واقعي تي لڄي ٿيا ۽ ٽي سالن جي ظلم ۽ ڏاڍ بعد ابو طالب جي زندگي دوران ان معاهدي تان پاڻ ئي ھٿ کڻي ويا جنھن بعد نبي ڪريم {{درود}} جن پنھنجي ڪڙم قبيلي سان گڏجي مڪي اندر پنھنجي اباڻن گھرن ڏانھن موٽي آيا<ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال رمضان جي ۷ تاريخ تي ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق ذوالحج جي مھيني ۾ ابو طالب جو انتقال ٿيو<ref name="ٺٽوي " />. ساڳي سال شوال جي ۲۷ تاريخ تي پاڻ سڳورا {{درود}} جن طائف ويا جتي ثقيف قبيلي وارن کي اسلام جي دعوت ڏني. اتي ۲۶ ڏينهن ترسيا پر طائف وارن کين ستايو ۽ تڪليفون ڏنيون<ref name=" ٺٽوي " />. مسلمانن جي عقيدي مطابق طائف مان واپسي تي نخلہ نالي ڳوٺ ۾ منزل ڪئي جتي ۷ جنن جو وفد ساڻن مليو جن اسلام جي دعوت قبول ڪئي<ref name=" ٺٽوي " />. ڪجھ صاحب علم ماڻھن جو خيال آهي تہ لفظ جن معني غائب آھي جيڪو لفظ ريگستان جي خانه بدوش بدوي قبيلن لاء پڻ استعمال ڪيو ويندو ھو ڇوته اھي عربن جي تمدني زندگي ۾ ڪٿي بہ ڏسڻ ۾ نہ ايندا ھيا. محمد هاشم ٺٽوي ڪتاب آڪام المرجان جو حوالو ڏيندي لکيو آهي ته مڪي ۽ مديني ۾ جنن جا مختلف وفد ڇھ ڀيرا جدا وقتن تي پاڻ سڳورن {{درود}} جي جي خدمت ۾ حاضر ٿيا<ref name="ٺٽوي " /><ref name =" شبلي" > آڪام المرجان، ابو عبدالله شبلي، صه ۴۶ </ref>. سن ۱۱ نبوي ۾ مديني کان آيل حاجين عقبه جي ويجھو رسول {{درود}} جي ھٿ مبارڪ تي بيعت ڪئي جنھن سان مديني وارن اسلام ۾ داخل ٿيڻ جي شروعات ڪئي<ref name=" ٺٽوي " />. ان کي بيعت عقبه سڏيو ويندو آهي. ان ۾ روايتن مطابق ۶ يا ۸ ڄڻا شامل هئا جن ۾ ابو اسامه اسد بن زرارہ خزرجي، برآء بن معرور بن صخر اوسي ، ابوالھيثم بن تيھان، معاذ بن حارث ۽ ان جا ٻہ ڀائر جن ۾ عوف بن حارث پڻ شامل ھئا<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۱۲ نبوي ۾ معراج وارو واقعو پيش آيو<ref name="ٺٽوي " />. ساڳي سال رجب جي مھيني ۾ عقبه جي مقام لڳ ٻين بيعت ڪئي وئي جنھن ۾ مديني کان آيل ۱۳ ڄڻا ھرھڪ بشير بن سعد، سعد بن معاذ، عبدالله بن عمرو ۽ سندس ننڍڙو پٽ جابر بن عبدالله، اسيد بن حضير، ابي بن ڪعب، عبادہ بن صامت، ابو مسعود عقبه بن عمرو، ذڪوان بن عبد قيس زرقي، رافع بن مالڪ، قطبہ بن عامر، عتبہ بن عامر ۽ عويد بن ساعدہ شامل هئا<ref name=" ٺٽوي " />. ان زماني ۾ حج رجب جي مھيني ۾ ان ڪري ٿيندو ھو جو مشرڪن ۾ جھالت سبب نسي جو رواج ھو يعني ھو پنھنجي مرضيءَ موجب ڦيرڦار ڪري ان کي اڳي پوء ڪندا ھئا<ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال مصعب بن عمير کي مديني قرآن ۽ نماز پڙھائڻ لاء موڪليو ويو<ref name=" ٺٽوي" />. سن ۱۳ نبوي ۾ ذوالحج جي مھيني ۾ عقبه وٽ ٽين بيعت ڪئي وئي<ref name=" ٺٽوي " />. بيعت ڪندڙ جماعت ۾ ۷۳ مرد ۽ ۲ عورتون شامل هيون جن ۾ ابو رفاعہ رافع بن مالڪ عجلاني، ابو لبابه رفاعہ بن عبدالمنذر اوسي، ابو طلحه زيد بن سھل خزرجي، سعد بن ربيع خزرجي، عبدالله بن جبير، عبدالله بن رواحہ، عبدالله بن زيد حارثي، مشھور شاعر ڪعب بن مالڪ، معاذ بن جبل شامل هئا<ref name=" ٺٽوي " />. == مدني زندگي== ===يثرب ڏانھن ھجرت=== سن ۱ ھجري ۾ خميس ڏينهن ربيع الاول جو چنڊ ڏسي نبي ڪريم {{درود}} جن مڪي کان يثرب ڏانھن ھجرت شروع ڪئي. ان وقت ساڻس گڏ حضرت ابوبڪر صديق رضه ۽ ان جو غلام عامر بن فھيرہ ۽ ھڪ ٽيون شخص عبدالله بن اريقط ديلي پڻ گڏ ھيا<ref name=" ٺٽوي" /><ref name ="الھشام " > السيرة النبويه، ابن ھشام، جلد ۲, صه ۱۲۹ </ref><ref name =" البدايہ" > البدايہ والنھايہ، ابن ڪثير، جلد ۳, صه ۱۷۶ </ref><ref name ="سمھودي " > وفاءالوفا، علامه سمھودي، جلد ۱, صه ۲۳۸ </ref><ref name ="قتيبہ " > المعارف، ابن قتيبه، صه ۸۹</ref><ref name ="بڪري " > تاريخ الخميس، ديار بڪري، جلد ۱, صه ۳۲۴</ref>. ان وقت عبدالله بن اريقط غير مسلم ھيو<ref name=" ٺٽوي " />. ھي جابلو توڙي ميداني رستن جي وڏي ڄاڻ رکندڙ ھيو ۽ ھجرت وقت غار ثور لڳ ٻہ ڏاچين سميت اتي پھتو ھو ۽ کين ڳاڙهي سمنڊ واري غير معروف رستي کان يثرب وٺي آيو<ref name="علوي " />. ھجرت وقت پاڻ سڳورن {{درود}} جن دعا گھري تہ: {{quote|اللهم اعنى علیٰ هول الدنيا وعوآئق الدهر و مصآئب اللیالی والایام۔<br/> "اي منھنجا مالڪ، منھنجي مدد فرماءِ، دنيا جي مصيبتن کان، زماني جي رڪاوٽن کان ۽ رات ڏينھن جي گردشن کان" |<ref name=" ٺٽوي " /> <ref name ="حافظ ابن ڪثير " > البدايہ والنھايہ، حافظ ابن ڪثير، جلد ۳, صه ۱۷۶ ۽ ۱۷۷</ref>|}} غار ثور ۾ جمعي ، ڇنچر ۽ آچر واريون ٽي راتيون ترسيا<ref name=" ٺٽوي " /><ref name ="فتح باري " > فتح باري، حافظ ابن حجر عسقلاني، جلد ۷, صه ۱۶۸ </ref> ۽ پوءِ سومر واري رات چنڊ جي پنجين تاريخ ان غار مان نڪري پنڌ شروع ڪيو ۽ ربيع الاول جي ٻارھين تاريخ سومر ڏينھن ڪچڙي منجھند مھل مديني لڳ قبا ۾ داخل ٿيا جتي ڏھن راتين کان مٿي ترسيا ۽ مسجد قبا جوڙائي پوء جمعي جي ڏينهن ربيع الاول جي ۲۳ تاريخ تي مديني ۾ اندر داخل ٿيا<ref name="ٺٽوي " />. اھا اسلام جي پھرين مسجد ھئي<ref name=" علوي " />. ھڪ ٻي روايت مطابق ۱۲ ربيع الاول تي مديني ۾ داخل ٿيا<ref name=" ٺٽوي " />. حضرت علي ڪرم الله وجهه ھجرت ڪري قبا ۾ پھتا. قبا ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} جن حڪم ڏنو ته ھجرت واري ڏينھن کان اسلامي تاريخ جي شروعات ڪئي وڃي ۽ سال جو پھريون مھينو محرم مقرر ڪيو وڃي<ref name =" اسيرة" > السيرة النبويہ، ابن ڪثير، جلد ۲, صه ۲۸۸ </ref>. ===مديني ۾ آجيان ۽ مسجد نبوي جي قيام=== سن ۱ ھجري ۾ جمعي جي ڏينهن قبا کان مديني وڃڻ وقت ۲۳ ربيع الاول تي سالم بن عوف وارن جي ڳوٺ ۾ جمعي جي نماز پڙھي پوء مديني پھتا<ref name=" ٺٽوي " />. مديني ۾ مردن، عورتن ۽ ٻارن خوشي ۾ ٻاھر نڪري سندن آجيان ڪئي. پاڻ سڳورا {{درود}} ڏاچِي تي سوار ھيا. ھر قبيلي جي ماڻھن ڏاچِي جي مھار جھلي کين سندن مھمان ٿيڻ لاء عرض ڪري رھيا ھئا. پاڻ {{درود}} فرمايو تہ " توھان ڏاچِي کي ڇڏيو! ھوءَ الله جي امر سان ئي ويھندي"<ref name=" ٺٽوي " /><ref name =" سيرت ابن ھشام" > سيرت، ابن ھشام، جلد ۲, صه ۱۴۱ </ref>. ڏاچِي ابو ايوب انصاري جي گھر آڏو پھچي اتي ويھي رھي. پاڻ {{درود}} جن ابو ايوب انصاري جي گھر ست مھينا ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق ھڪ مھيني کان گھٽ ترسيا ۽ حجرن ۽ ڪمرن جي اڏاوت جو ڪم شروع ڪرايو پوء اتي منتقل ٿيا. جنھن بعد مسجد نبوي جو بنياد رکيو ويو<ref name=" ٺٽوي " />. [[File:Dalailkhayrat.jpg|220 px|thumb|پندرھين صدي ۾ مسجد نبوي جي ٺاھيل دستاويزي تصوير ]] ===مدني دؤر=== سن پھرين ھجري ۾ اذان ۽ اقامت جي شروعات ڪئي وئي<ref name="ٺٽوي " />. ساڳي سال عبدالله بن زبير قبا ۾ ڄائو جيڪو ھجرت ۾ ڄمندڙ پھريون ٻار ھيو<ref name=" ٺٽوي " />. ھڪ روايت مطابق ساڳي سال زڪوات فرض ڪئي وئي ۽ ٻي روايت مطابق ۲ ھجري ۾ رمضان جي روزن بعد فطري ادا ڪرڻ جو حڪم آيو جنھن بعد زڪوات کي فرض ڪيو ويو<ref name=" ٺٽوي " />. ۱ ھجري ۾ شوال جي مھيني دوران ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق ۲ ھجري ۾ بيبي عائشه رضه جي رخصتي ٿي<ref name="ٺٽوي " />. ۱ ھجري ۾ جڏهن نبي ڪريم {{درود}} جن ابو ايوب انصاري جي گھر پھتا ان وقت عبدالله بن سلام پنھنجي خاندان سميت اسلام ۾ داخل ٿيو. ساڳي سال يھودين جي بنو قريظه قبيلي جي عثمان بن اشھل قرظي جو کجين جي باغ ۾ نوڪري ڪندڙ سلمان فارسي رضه ۽ ڏھن سالن جو انس بن مالڪ انصاري خزرجي پڻ اسلام ۾ داخل ٿيا. پاڻ سڳورن {{درود}} جي نياڻي سيده رقيه رضه رمضان جي مھيني سن ۲ ھجري ۾ وفات ڪئي. سن ۲ ھجري ۾ بطن رابغ ۾ عبيدہ بن حارث جي اڳواڻي ۾ پاڻ سڳورن طرفان موڪليل جھادي مھم دوران بطن رابغ ۾ الله جي راھ ۾ پھريون تير سعد بن ابي وقاص ھلايو<ref name="ٺٽوي " /><ref name =" دنيہ" > المواھب اللدنيہ، قسطلاني، جلد ۲, صہ ۶۱</ref>. ساڳي سال قبلي جي تبديلي جو واقعو ٿيو جنھن تحت بيت المقدس جي جاء تي ڪعبة الله کي مسلمانن جو قبلو مقرر ڪيو ويو. اھو اڱاري جو ڏينهن ھيو ۽ پاڻ سڳورا {{درود}} جن بنو سلمه وارن جي مسجد ۾ ٻنپھرن جي نماز پڙھائي رھيا ھئا ۽ جڏھن پھريون ۲ رڪعتون پوريون ڪيائون تہ ان وچ ۾ حڪم نازل ٿيو<ref name ="طبري " > تاريخ طبري، جلد ۲, صه ۱۶۸</ref><ref name=" ٺٽوي " />. ۽ نماز دوران پاڻ سڳورن {{درود}} جن رخ ڦيرائي ڪعبي طرف ڪيو ۽ مقتدين بہ ان عمل کي ورجايو<ref name=" ٺٽوي " /> ۽ باقي ۲ رڪعتون ڪعبي طرف منھن ڪري پڙھيون ويون جنھن ڪري ان مسجد تي مسجد قبلتين جو نالو پئجي ويو. ساڳي سال پاڻ سڳورن {{درود}} جن عاشوري جي ڏينهن روزو رکيو ۽ ماڻھن کي فرمايو تہ روزو انھن تي واجب آهي<ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال يعني ۲ ھجري ۾ رمضان جا روزا فرض ڪيا ويا ۽ ساڳي سال نبي ڪريم {{درود}} جن تي صلوات پڙھڻ جو حڪم آيو<ref name="ٺٽوي " />. ھن سال فطري ادا ڪرڻ جو حڪم ۽ ٻنھي عيدن تي عيد نماز پڙهڻ جو حڪم پڻ نازل ٿيو. نبي ڪريم {{درود}} جن عيد الفطر جي پھرين نماز ۽ عيد الاضحي جي پھرين نماز پڻ ھن سال پڙھايون ۽ ساڳي سال قرباني ڪرڻ جو حڪم ڏنو ويو<ref name="ٺٽوي " />. جنگ بدر پڻ ساڳي سال يعني ۲ ھجري ۾ واقع ٿي. ساڳي سال عبدالله بن مسعود حبشه مان مديني موٽي آيو. ھن سال اسلامي تاريخ جو ڪنھن بہ سريا جي پھرين سپه سالار عبدالله بن جحش واري سريه ۾ مسلمانن ھٿان پھريون مشرڪ ماريو ويو جنھن جو نالو عمرو بن العلاء حضرمي ھيو ۽ ان سريا ۾ مشرڪن جا پھريون دفعو ٻہ ماڻھو قيدي ٿيا جن ۾ حڪم بن ڪيسان ۽ عثمان بن عبدالله شامل هئا <ref name=" ٺٽوي " />. ھن سال جنگ بدر لاء تياري دوران سعد بن عبادہ ھڪ زرہ '''ذات الفضول''' جي نالي سان نبي ڪريم {{درود}} جن جي حوالي ڪئي جيڪا سڄي ڄمار پاڻ سڳورن {{درود}} جن وٽ رھي<ref name=" ٺٽوي " />. آخري زماني ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} اھا زرہ 30 سير جون (barley) جي عيوض ابو شحم نالي يھودي وٽ گروي رکي ھئي، جيڪا سندن وصال بعد ابوبڪر صديق رضه اھو قرض ادا ڪري ڇڏائي<ref name=" ٺٽوي " />. غزوه بدر ۾ جڏھن مسلمان روحا ٽپي صفراء ويجھو پھتا تہ پاڻ سڳورن {{درود}} اصحابين سان مشورو ڪيو. جنگ دوران عڪاشہ بن محصن اسدي جي تلوار ٽٽي پئي ته پاڻ سڳورن {{درود}} جن ان کي کجي جي ھڪ ڳاني ڏئي ان جي مدد سان مقابلو ڪيو<ref name="ٺٽوي " />. ھن اھا ڳاني مرڻ گھڙي تائين پاڻ وٽ سنڀالي رکي ھئي. بدر جي جنگ ۾ عبدالله بن سھيل ڪافرن جو لشڪر ڇڏي مسلمان ٿي اسلامي لشڪر ۾ شامل ٿيو. ھن سال غنيمت جو مال مسلمانن لاء حلال ڪيو ويو. جنگ بدر ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن کي ذوالفقار نالي تلوار ھٿ آئي جيڪا مشرڪن مان عاص بن منبه يا ھڪ ٻي روايت مطابق نبيه بن حجاج جي ملڪيت ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. اھي ٻئي غزوہ بدر ۾ مارجي ويا هئا. ھڪ روايت مطابق بعد ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} جن اھا تلوار حضرت علي ڪرم الله وجهه کي عطا ڪئي ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. غزوه بدر ۾ ۱۴ مسلمان شھيد ٿيا جن ۾ ۶ مھاجر ۽ ۸ انصار ھيا. ابو جھل، عتبہ بن ربيعه، شيبه بن ربيعه، اميہ بن خلف، ۽ وليد بن عتبہ سميت ۷۰ ڄڻا ھن جنگ ۾ مارجي ويا. ابو جھل زخمي ٿيل پوئين پساهن ۾ ھيو عبدالله بن مسعود تلوار سان سر قلم ڪيو<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۲ ھجري ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن حضرت علي ڪرم الله وجهه جي ڪنيت ابو تراب تجويز ڪئي<ref name=" ٺٽوي " />. غزوه بدر کان پوءِ ساڳي سال ابو لهب عدسہ نالي ھڪ موذي ۽ وچڙندڙ چمڙي جي بيماري ۾ فوت ٿي ويو<ref name ="الھدہ " > سبل الھدہ والرشاد، شامي، صہ ۶۷ </ref><ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال پاڻ سڳورن {{درود}} پنھنجي نياڻي سيدہ فاطمه الزهراء رضه جو نڪاح حضرت علي ڪرم الله وجهه سان ڪرايو. سن ۳ ھجري ۾ شعبان جي مھيني ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن جو بيبي حفصه بنت عمر سان نڪاح ٿيو. ساڳي سال رمضان جي مھيني ۾ سندن نڪاح بيبي زينب بنت خزيمه ھلاليه سان ٿيو. ھن سال پاڻ سڳورن {{درود}} جن جو ڏھوٽو عبدالله بن عثمان بن عفان وفات ڪري ويو<ref name="ٺٽوي " />. ربيع الاول جي مھيني ۾ ساڳي سال سندن نياڻي سيدہ ام ڪلثوم جو نڪاح عثمان بن عفان رضه سان ٿيو ۽ ساڳي سال امام حسن رضه جو جنم ٿيو. ان جو نالو والدين حرب رکيو پر نبي ڪريم {{درود}} جن کيس حسن جو نالو ڏنو<ref name=" علوي" />. شبر، شبير ۽ مشبر ھارون نبي جي پٽن جا نالا ھيا جيڪي عبراني زبان جا لفظ ھيا انھن جو عربي بدل حسن ، حسين ۽ محسن ھيا<ref name="علوي " />. سن ۳ ھجري ۾ ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق ۴ ھجري ۾ شراب کي حرام ڪيو ويو<ref name=" طبري " />. ساڳي سال شوال جي مھيني ۾ غزوه احد وارو واقعو پيش آيو جنھن ۾ ۷۰ اصحابي شھيد ٿيا جن ۾ حمزہ رضه، مصعب بن عمير رضه ، عبدالله بن جحش رضه پڻ شامل هئا<ref name="ٺٽوي " />. غزوه احد ۾ عتبه بن ابي وقاص پاڻ سڳورن {{درود}} کي پٿر ھيون جنھن سان اڳين ڏندن مان ساڄي پاسي ھيٺيون ڏند مبارڪ شھيد ٿيو<ref name="ٺٽوي " />. ابي بن خلف پاڻ سڳورن {{درود}} مٿان تلوار سان حملو ڪيو ان وقت پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي ھٿ ۾ ھڪ ننڍڙو نيزو ھيو، جڏھن ويجھو ٿيو تہ ان مشرڪ کي اھو نيزو ھنيو جنھن سان سندس پاسيراٽيون ڀڄي پيون جيڪو پوء مڪي کان ھڪ ڏينھن جي پنڌ تي واقع مرالظھران نالي ڳوٺ ۾ فوت ٿي ويو<ref name=" ٺٽوي " />. نبي ڪريم {{درود}} جن عبدالله بن جبير جي سرواڻي ۾ پنجاھ کن تيراندازن کي ٻن جبلن وچ واري گھاٽ تي مقرر ڪيو ھو ۽ حڪم ڏنو ھو تہ ھر حالت ۾ پير پٺتي نہ ھٽائين پوء کڻي سوڀ ٿئي يا نہ ٿئي. عبدالله بن جبير ۽ ڪجھ ڄڻا حڪم تي ڪاربند رھيا باقي ٻيا سڀ مال غنيمت جي ميڙڻ ۾ لڳي ويا. عبدالله بن جبير پنھنجي مقام تي ئي شھيد ٿي ويو<ref name=" ٺٽوي" /><ref name ="دلائل " > دلائل النبوة، بيھقي، جلد ۳, صه ۲۲۹</ref>. مشرڪن جي لشڪر مان عبدالله بن شھاب پاڻ سڳورن {{درود}} ڏانھن تير اڇلائي کين زخمي ڪيو. اھو بعد ۾ مسلمان ٿيو ۽ امام زھري جو ڏاڏو ھيو<ref name="ٺٽوي " />. کيس عبدالله اصغر پڻ سڏيندا هئا<ref name ="سيرتون " > سيرة ابن اسحاق، صه ۳۰۵ ۽ سيرت ابن ڪثير جي جلد ۳ ، صه ۵۹</ref>. غزوہ احد ۾ عبدالرحمان بن عوف کي ۲۱ زخم رسيا<ref name=" ٺٽوي " /><ref name ="ھشام ابن " > سيرت ابن ھشام، جلد ۲, صہ ۸۸ </ref>. احد جي شھيدن مان نبي ڪريم {{درود}} جن پھريان حمزه رضه جي نماز جنازه پڙھائي ۽ بعد ۾ سڀني شھيدن جي. ھر شھيد کي آڻي حمزه رضه جي ميت ڀرسان رکيائون پوء ان جي نماز پڙھي وئي اھڙي طرح حمزه رضه جي مٿان ۷۰ ڀيرا نماز پڙھي وئي. ان روايت جي بنياد تي حنفين ويجھو شھيد جي نماز پڙھي ويندي آهي<ref name=" ٺٽوي " />. ھڪ روايت مطابق نبي ڪريم {{درود}} جن شھيدن جي جنازي جي نماز نہ پڙھائي ھئي ان ڪري شافعين ۾ شھيدن جي جنازي جي نماز نہ پڙھي ويندي آهي<ref name=" ٺٽوي " />. سن ن ۴ ھجري ۾ غزوه بنو نضير جو واقعو پيش آيو جنھن جي پڄاڻي بعد ان قبيلي جي ماڻهن کي سندن گھرن ۽ گھاٽين مان تڙي ڪڍيو ويو<ref name=" ٺٽوي" />. ھڪ روايت مطابق ساڳي سال شراب جي حرمت جو حڪم آيو<ref name="ٺٽوي " />. سن ۴ ھجري ۾ ام المؤمنين بيبي زينب رضه وفات ڪئي. ساڳي سال نماز ۾ قصر جو حڪم آيو. ===ميثاق مدينه=== ===رياست جو قيام=== == غزوات== الله جي راھ ۾ اھا جنگ يا جنگي مھم يا جھادي مھم جنھن ۾ رسول الله {{درود}} جن شرڪت ڪئي ان کي غزوہ سڏيو ويندو آهي. زيد بن ارقم غزوات جو ڪل تعداد ۱۹, جابر بن عبدالله وري ۲۱ ٻڌايو آھي<ref name="علوي " />. موسیٰ بن عقبه، ابن اسحاق، واقدي، ابن سعد، قسطلاني، ابن جوزي ۽ دمياطي انھن جو تعداد ۲۷ ۽ علامه ابو عبدالله شامي پنھنجي ڪتاب ''سبل الھدیٰ والرشاد'' ۾ تعداد ۲۸ ڄاڻايو آهي<ref name=" علوي " /> جن ۾ [[ودان]] جي مقام تي [[غزوه ابوآء]] يا غزوه ودان (۱۱ صفر ۲ ھجري)، [[بواط]] جي مقام تي [[غزوه بواط]] (ربيع الاول ۲ ھجري)، [[بدر]] جي مقام تي [[غزوه سفوان]] يا غزوه بدر اولا ( ربيع الاول ۲ ھجري)، [[عشيره]] جي مقام تي [[غزوه عشيره]] ( جمادالاول ۲ ھجري)، بدر جي مقام تي [[غزوه بدر]] ( ۱۷ رمضان ۲ ھجري)، [[قرقرة الڪدر]] جي مقام تي [[غزوه قرقرة الڪدر]] يا غزوہ بني سليم (شوال ۲ ھجري)، [[عريض]] جي مقام تي [[غزوه سويق]] (۵ ذوالحج ھجري)، [[نجد]] جي مقام تي [[غزوه ذي امر]] يا غزوہ غطفان (محرم ۳ ھجري)، [[بحران جو مقام|بحران جي مقام]] تي [[غزوه فرع]] (ربيع الاول ۳ ھجري)، [[مدينه منوره ]] جي مقام تي [[غزوه بنو قينقاع]] (جماد الاول يا شوال ۳ ھجري)، [[احد جبل|جبل احد]] جي مقام تي [[غزوه احد]] ( شوال ۳ ھجري)، [[حمراء الاسد ]] جي مقام تي [[غزوه حمراء الاسد]] (۱۷ شوال ۳ ھجري)، عاليه جي مقام تي [[غزوه بنو نضير]] (ربيع الاول ۴ ھجري)، بدر جي مقام تي [[غزوه بدرالآخيرہ]] يا بدراموعد (شعبان ۴ ھجري)، [[دومة الجندل]] جي مقام تي [[غزوه دومة الجندل]] (ربيع الاول ۵ ھجري)، [[مريسيع]] جي مقام تي [[غزوه بنو مصطلق]] يا غزوه مريسيع (شعبان ۵ ھجري)، مدينه منوره جي مقام تي [[غزوه خندق]] (شوال ۵ ھجري)، [[غران]] جي مقام تي [[غزوه بنو قريظه]] (ذوالقعد ۵ ھجري)، [[نجران]] جي مقام تي [[غزوه بنو لحيان]] (رجب 6 ھجري)، [[حديبيه]] جي مقام تي [[غزوه حديبيه]] (ذوالقعد 6 ھجري)، [[ذي قرد]] جي مقام تي [[غزوہ ذي قرد]] ( ذوالحج 6 ھجري)، [[خيبر]] جي مقام تي [[غزوہ خيبر]] ( محرم ۷ ھجري), [[واديء القریٰ]] جي مقام تي [[غزوہ واديءِ القریٰ]] ( صفر ۷ ھجري)، نجد جي مقام تي [[غزوہ ذات الرقاع]] يا غزوہ محارب و بني ثعبله ( ۱۰ ربيع الاول ۷ ھجري), مڪي شريف جي مقام تي غزوہ [[فتح مڪه]] (۱۰ رمضان ۸ ھجري), [[حنين]] جي مقام تي [[غزوہ حنين]] ( 6 شوال ۸ ھجري), [[طائف]] جي مقام تي [[غزوہ طائف]] ( شوال ۸ ھجري), [[تبوڪ]] جي مقام تي [[غزوہ تبوڪ]] ( رجب ۹ ھجري). جيڪي لشڪر رسول الله {{درود}} جن اصحابين جي اڳواڻي ۾ جھاد لاء روانا ڪيا پر پاڻ شرڪت نہ ڪئي ان جنگي مھم کي سرايا يا بعوث سڏيندا آهن. اھڙين جنگي مھمن جو تعداد اٽڪل ۷۹ ھيو. ==صلح حديبيه== == خيبر جي فتح== == مڪي جي فتح== ==طائف جي فتح== == سندس آخري وقت ۽ وڇوڙو == == نور ۽ بشر وارو معاملو == == رھڻي ڪھڻي== == بحيثت امي== == امت == [[فائل:Muhammad2.svg|thumb|left|upright=1]] == سندس عمرا ۽ حج== == حجت الوداع جو خطبو== == سندس ڇڏيل ورثو== ==روضو مبارڪ== == توھين رسالت جا واقعا ۽ قانون== ==سيرت تي لکيل مستند ڪتاب== ===حديثن وارا مستند ڪتاب=== ==حضرت محمد صه ۽ مغربي فلاسافر== [[فائل:Muhammad Seal.svg|thumb|left|upright=0.8|حضرت محمد {{درود}} جي مھر جيڪا منڊي ۾ جڙيل ھئي ۽ سرڪاري خط و ڪتابت ۾ استعمال ڪئي ويندي ھئي]] ” پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي باري ۾ گوئٽي هڪ ڊگهو نظم لکيو جيڪو '''Mahomet's Gesang''' جي نالي سان مشهور آهي. ان نظم ۾ گوئٽي پاڻ سڳورن {{درود}} جي چهري جي هڪ محبت ڀري تصوير چٽي آهي هن نظم آخر ۾ گوئٽي لکيو آهي ته: ”پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي چهري مبارڪ تي نظر پوڻ سان انسان سندن مفتون ٿي پوندو.“ جرمن فيلسوف لائبنز (Leibniz) (1646-1716ع) متعلق پروفيسر اشپيز لکيو آهي ته پاڻ سڳورن {{درود}} جن کي ’دين الفطرت‘ جو باني سمجهندو هو.<ref>ڊاڪٽر قاضي نبي بخش؛ رسالو:مهراڻ؛ ڇپيندڙ:سنڌي ادبي بورڊ؛ 1962ع</ref> ==درود ۽ صلوات== [[فائل:Salavat of the prophet.png|thumb|left|upright=1.5|صلوات]] ==حوالا== {{حوالا}} [[زمرو:اسلام]] [[زمرو:محمد|*]] dh991xuau9v00ijhm4p2dl485moz9k6 240110 240109 2022-08-03T20:35:12Z Intisar Ali 8681 wikitext text/x-wiki {{Wikify}} {{Infobox person | honorific_prefix = ابوالقاسم | name = '''<span style='color: Green'>مُحَمَّدٌ</span>''' <!-- include middle initial, if not specified in birth_name --> | honorific_suffix = صلي الله عليه وآله وسلم | image =Dark vignette Al-Masjid AL-Nabawi Door800x600x300.jpg | image_size = 300px | alt = | caption = سندن نالو خوش خطاطي ۾ لکيل | native_name = ابوالقاسم | native_name_lang = عربي | birth_name = <!-- only use if different from name above --> | birth_date = {{birth date |570|04|20}} | birth_place = مڪو | baptised = <!-- will not display if birth_date is entered --> | disappeared_date = <!-- {{disappeared date and age|YYYY|MM|DD|YYYY|MM|DD}} (disappeared date then birth date) --> | disappeared_place = | disappeared_status = | death_date = {{death date and age|632|06|08|570|04|20}} | death_place = مدينو | death_cause = سخت بخار | body_discovered = | resting_place = مسجد نبوي، مدينو منور | resting_place_coordinates = <!-- {{coord|LAT|LONG|type:landmark|display=inline}} --> | monuments = مسجد نبوي | residence = مڪو پوء مدہنو | nationality = عرب | other_names = 99 نالا: مجتبیٰ، مصطفیٰ، بشیر، نذیر، احمد وغیرہ | ethnicity = <!-- Ethnicity should be supported with a citation from a reliable source --> | citizenship = حجاز | education = اُمِي | alma_mater = | occupation = واپار ، حاڪم ، قاضي، فوجي ڪمانڊر، معلم | years_active = | era = | employer = | organization = | agent = | known_for = اسلام جو پيغمبر | notable_works = *خدا جو ڏنل قرآن پھچائڻ * مديني جي رياست جو بنياد وجھندڙ * مسجد نبوي جو معمار *اسلام جي تعليم ڏنائين * حديث | style = | home_town = مڪو | salary = | net_worth = <!-- Net worth should be supported with a citation from a reliable source --> | height = <!-- "X cm", "X m" or "X ft Y in" plus optional reference (conversions are automatic) --> | weight = <!-- "X kg", "X lb" or "X st Y lb" plus optional reference (conversions are automatic) --> | television = | title = | term = | predecessor = عيسيٰ مسيح | successor = ڪو بہ نہ | party = | movement = | opponents = عربستان جا مشرڪ ۽ يھودي | boards = | religion = <!-- Religion should be supported with a citation from a reliable source --> | denomination = <!-- Denomination should be supported with a citation from a reliable source --> | criminal_charge = <!-- Criminality parameters should be supported with citations from reliable sources --> | criminal_penalty = | criminal_status = | spouse =* خديجه بنت خويلد (595–619) *سوده بنت زمعه (619–632) *حفصه بنت عمر (624–632) *جويريه بنت حارث (628–632) *عائشه (619–632) *زينب بنت جحش (627–632) *صفيه بنت حيي (629–632) *زينب بنت خزيمه (625–627) *ام سلمه (629–632) *ام حبيبه (628–632) *ريحانه بنت زيد (629–631) *ماريه قبطيه (630–632) *ميمونه بنت حارث (630–632) | partner = <!-- (unmarried long-term partner) --> | children = *عبد الله بن محمد، *قاسم بن محمد، *ابراهيم بن محمد، *زينب بنت محمد، *رقيه بنت محمد، *ام ڪلثوم بنت محمد، *فاطمه زهرا رضہ | parents = *عبد الله بن عبد المطلب * آمنہ بنت وھب | relatives = * عبدالمطلب (ڏاڏو) *ابوطالب (چاچو) * حمزہ (چاچو)رضہ *ابو لھب (چاچو) *علي رضہ (ڀائٽو، ۽ ڄاٽو) *عباس رضه (،چاچو) * ابو بڪر رضہ (سھرو) * عمر فاروق رضه (سھرو) *ابوسفيان (سھرو) | callsign = | awards = رحمته العالمين | module = آخري نبي | module2 = | module3 = | module4 = | module5 = | module6 = | signature =Muhammad Seal.svg | signature_alt = | signature_size = 50px | website = <!-- {{URL|example.com}} --> | footnotes = }} <br/> '''حضرت مُحَمَّد''' {{درود}} {{ٻيا نالا|انگريزي= '''Hazrat Muhammad '''pbuh}}(اپریل570ع - جون 632ع) مسلمانن جي عقيدي مطابق الله سبحان و تعالیٰ جو آخري نبي ۽ رسول ھيو جنھن تي [[آسماني ڪتابن جا نالا|آسماني ڪتاب]] [[قرآن| قرآن مجيد]] نازل ٿيو. 40 سالن جي عمر ۾ [[عربستان]] جي شھر [[مڪو| مڪي]] ۾ نبوت جو اظھار ڪندي اسلام جي توحيد واري عقيدي جي تبليغ جو آغاز ڪيو. سندس ڏنل تعليم عربن جي ان خطي ۾ ھڪ زبردست انقلاب برپا ڪيو. قرآن مجيد ۾ سندس زندگي مبارڪ کي '''اسوه''' سڏيو ويو آهي<ref name =" علوي" > بذل القوۃ فی حوادث سنی النبوۃ (سيرت هاشمي)، از: امام العصر مخدوم محمد ھاشم محدث ٺٽوي، ترجمو: پروفيسر اسرار احمد علوي، مھراڻ اڪيڊمي شڪارپور، ڇاپو ٻيو جولائي 2004ع ۾ لکيل مترجم جو نوٽ: تقديم </ref>. سورة الاحزاب جي آيت 21 ۾ فرمان آھي ته:'''لقد کان لکم فی رسول اللہ اسوۃ حسنہ''': ترجمو: "بيشڪ اوھان جي لاء خدا جي رسول {{درود}} جي ذات ۾ ھڪ بھترين نمونو آھي." لفظ اسوة جي عام معنیٰ طريقو يا نمونو آھي<ref name=" علوي " />. اسوہ انسان جي ان حالت کي چيو ويندو آهي جيڪا ھو ڪنھن ٻئي انسان جي پيروي ڪندي اختيار ڪري<ref name ="راغب " > مفردات الفاظ القرآن, از: ابو القاسم راغب اصفھانی صہ ۱۴۰ </ref>. اسلامي عقيدي مطابق محمد رسول الله {{درود}} جن جي اطاعت مسلمانن جي ايمان جو لازمي جز ۽ فرض آهي ۽ ان جي اطاعت کي قرآن مجيد ۾ الله جي اطاعت جي مثل سڏيو ويو آهي. سورة النساء جي آيت ۶۴ ۾ قرآن فرمائي ٿو ته: ''' وما ارسلنا من رسول الا لیطاع باذن اللّٰہ''': ترجمو: "۽ اسان موڪليا جيڪي رسول تہ انھن جي پيروي ڪئي وڃي، الله جي حڪم سان". دين جي عالمن ۽ قرآن جي شارحن جو اھو عقيدو آهي ته قرآن ھڪ تحريري دستور آھي جنھن جي عملي صورت سرور ڪونين {{درود}} جن جي ذات آھي، جن جو ڪوبه قول ۽ فعل حڪم خداوندئ کان وار برابر بہ ھيڏي ھوڏي ھٽيل نه آهي<ref name=" علوي " />. ايليا (بيت المقدس) ۾ ھجرت جي پنجين سال [[ھرقل|ھرقل اعظم]] (Hercules) جي درٻار ۾ سندس بدترين دشمن [[ابوسفيان]] پڇا ڪرڻ تي ٻڌايو ھو تہ "نبوت کان اڳ بہ اوھان {{ درود}} ڪڏهن ڪوڙ نہ ڳالھايو آھي"<ref name=" علوي " />. پاڻ ڪريمن پنھنجي بيمثال ڪردار وسيلي ڪٺور قلبن کي نرم ڪري انھن جو تزڪيو ڪيو<ref name=" علوي " />. سندن ھر عمل جي تقليد کي اسلامي دين ۾ سنت جو مقام حاصل آهي<ref name="علوي " />. مولانا ابوالڪلام آزاد مطابق:"قرآن ۽ نبي سائين {{درود}} جن جي زندگي ساڳي شئي آھي، قرآن متن آھي تہ سيرة ان جي تشريح ۽ قرآن علم آھي تہ سيرة ان جو عمل. ان ڪري انسانيت جي سمورن اھنجن ۽ آزارن جو علاج ان سيرت جي مطالعي ۾ ئي ملي سگھندو"<ref name ="آزاد " > سیرۃ کے عملی پہلو (اردو) ، از: مولانا ابوالڪلام آزاد، صہ ۹</ref>. == قبيلو ۽ گھراڻو == حضرت محمد {{درود}} جو قبيلو [[قريش]] ۽ گھراڻو [[بنو هاشم]] ھيا جيڪي حضرت ابراهيم جي بيبي ھاجرہ {{ٻيا نالا|عبراني= ''' Hagar '''}} مان وڏي پٽ حضرت اسماعيل جي اولاد مان ھيا. حضرت [[ابراهيم]] پنھنجي وڏي پٽ حضرت [[اسماعيل]] ۽ سندس ماء کي مڪي جي ويران وادي ۾ رھايو جتي ٻنھي پيء ۽ پٽ گڏجي [[ڪعبو]] تعمير ڪيو. ان ويراني ۾ [[زمزم]] جي چشمي جي برآمد ٿيڻ سان جرھوم جي قبيلو سندن مرضي سان اتي آباد ٿيو ۽ اڳتي هلي اسماعيل جي شادي ٿي ۽ کيس ٻارھن پٽ ڄاوا جن مان وڏي پٽ جو نالو قدار ھيو. آھستي آھستي اسماعيلين جو تعداد وڌندو ويو.<ref name ="سعيد" >The Life of Muhammad, the Prophet , by:Syed Saeed Akhtar Rizvi, page ،9,7,8,6,</ref> بائيبل مطابق خدا جو واعدو ٿيل ھيو تہ اسماعيل جي اولاد کي تيزي سان وڌائيندو <ref>{Genesis 21:13}</ref> اھي پوري حجاز ۾ ڦھلجي ويا. عیسیٰ مسیح جي پيدائش کان 200 سال اڳ قدار جي اولاد مان عدنان مشھوري ماڻي ٻنھي جي وچ واري شجري جي اڃان ڪا پڪ نہ ٿي سگھي آھي ڇو تہ عربن گھڻا شجرا بيان ڪيا آهن.محمد صہ انھن شجرن تي تبصرو ڪندي فرمايو ھيو تہ {{quote|جڏهن منھجو شجرو عدنان تائين پھچي تہ بس ڪريو|محمد صہ<ref name = " سعيد"/>|}} ٽين صدي عيسويءَ ۾ عدنان جي اولاد مان ھڪ سردار ٿيو جنھن جو نالو فاھر ھيو جنھن لاء خيال آهي تہ ان کي [[قريش]] سڏيندا ھيا ڪن جو وري خيال آھي تہ فاھر جي پنجين پيڙهيءَ ۾ پنجين صدي عيسويءَ ۾ [[قصي بن ڪلاب]] بن مرہ بن لوئي، بن غالب بن فاھر نالي ھڪ طاقتور شخص مشھور ٿيو جنھن کي قريش سڏيندا ھيا ء ان جي اولاد [[قريشي]] سڏبا ھيا. علامہ شبلي نعماني، علامہ طبري مطابق قصي ئي پھريون شخص ھيو جنھن کي قريش سڏيو ويو. قصي سڀني اسماعلين کي گڏ ڪري قائل ڪيو تہ خانہ بدوشي ترڪ ڪري ڪعبي جي چؤطرف مستقل رھائش اختيار ڪن. قصي ڪعبي جي نگران خزاہ قبيلي جي ھليل نالي ھڪ شخص جي نياڻي سان شادي ڪئي ۽ ھليل جي وصيت ذريعي ڪعبي جي نگراني جي ذميداري قصي جي حوالي ٿي جنھن کوڙ ادارن کي قائم ڪيو جن ۾ دارالندواہ (گڏجاڻي واري جاء) شامل ھئي جتي ويھي جنگ ۽ امن سميت اھم معاملن جا فيصلا ، شادين جا اجتماع ٿيندا هئا. قافلن جي روانگي پن ٿيندي هئي.ھن سقايہ ( حاجين کي پاڻي فراهم ڪرڻ جو بندوبست)، رفادہ ( حاجين کي کاڌخوراڪ فراھم ڪرڻ جو بندوبست) پڻ قائم ڪيا<ref name = "سعيد "/> ھن حاجين جو مشاعرالحرم ۾ رات ٽڪائڻ جو بندوبست ء پوري واديءَ کي بتين سان منور ڪري کين سھولتن فراھم ڪرڻ جي شروعات ڪئي. زمزم جو چشمو صديون پھرين لٽجي ويو ھو ھن ان کي ڳولي پھريون دفعو کوھ کوٽايو ۽ پاڻي جي بحالي ٿي. ھن ڪعبي جي ٻيھر تعمير ڪرائي. ھن جي وفات بعد ماڻھو حاجون (موجوده جنت المولا واري قبرستان) ۾ سندس قبر جي زيارت لاءِ ويندا ھئا. ھن کي ڪعبي جون ڇھ ذميداريون ھيون جيڪي ھن پنھنجي وفات کان اڳ پنھنجي وڏي پٽ عبدالدار کي سونپيون. قصي کي پنج پٽ ء ھڪ ڌيءُ ھئي. سندس ٻئي پٽ مغيرہ کي عبداالمناف سڏيندا ھيا، جيڪو قبيلن ۾ معتبر ۽ قائدانہ صلاحيتن وارو ليکيو ويو. عبدالمناف کي ڇھ پٽ ٿيا جن ۾ ھاشم، مطلب، عبد شمس ۽ نوفل مشھور ٿيا. عبدالدار ۽ عبداالمناف جي وفات کان پوءِ ڪعبي جي ذميداري سنڀالڻ ۾ سندن اولاد ۾ تڪرار شروع ٿيو پر پوء ٺاھ ٿي وين. اھو طئي ٿيو تہ پاڻي پيارڻ ، کاڌ خوراڪ فراھم ڪرڻ ۽ جنگ ۾ قيادت جي ذميداري عبداالمناف جي اولاد ڏي منتقل ٿي. ليوا ۽ حجابہ جي ذميداري عبدالدار جي اولاد کي ملي باقي دارالندواہ جي سربراهي ٻنھي جي خاندانن ۾ رھي. انھن مان ھاشم گھڻو نالو ڪڍيو جنھن کي کاڌي کارائڻ جي ذميداري ملي. ھڪ ڀيري مڪي ۾ وڏو ڏڪار آيو تہ ھاشم پنھنجي سموري دولت کڻي شام ويو اتان اٽو ۽ سڪل ماني خريد ڪري مڪي آيو ۽ روزانو اٺن کي ڪھي انھن مان ٻوڙ ٺاھي ماني جا ٽڪرا ان ۾ ملائي سموري قبيلي کي گھرائي کارائيندو هو ڏڪار جي خاتمي تائين ھن قبيلي جي مدد جاري رکي کوڙ ماڻھن کي مرڻ کان بچائي ورتو.ان خدمت جي بدلي ئي کيس ھاشم جو نالو مليو جنھن جي معني ( مانيءَ کي ) ٽڪر ڪندڙ آھي. ھاشم جو اصل نالو امر{{ٻيا نالا|انگريزي=Amr}} ھيو. ھاشم مڪي جي واپاري قافلن جو بنياد وجھندڙ پڻ ھيو. ھن باظنتيني شھنشاھ کان حڪمنامو حاصل ڪيو جنھن تحت قريش قبيلي کي ھر قسم جي ٽئڪس ۽ ڊيوٽي کان آزاد ڪري انھن جي ڪنٽرول وارن ملڪن ۾ آزاد اچ وڃ جي اجازت ڏنل ھئي<ref name = " سعيد "/> ھن اھا ساڳي سھولت ايٿوپيا جي بادشاھ کان پڻ حاصل ڪئي ۽ ان وقت يمن ايٿوپيا جو حصو ھيو.اھڙي طرح قريش جا واپاري قافلا يمن کان شام ۽ بازنظيني شھر انقرہ تائين وڃڻ شروع ٿيا.<ref name = "سعيد "/> ھاشم جڏهن 25 سالن جو ھيو تہ سن 488 عيسويءَ ۾ فلسطين جي غزہ واري ھنڌ وفات ڪري ويو ۽ کيس اتي ئي دفن ڪيو ويو. اھا جاء غزہ ھاشم يا ھاشم جي غزہ سڏجڻ شروع ٿي وئي. ھن يثرب جي عدي بنو نجار قبيلي جي سلمیٰ بنت امر سان پرڻو ڪيو جنھن مان عبدالمطلب پيدا ٿيو جيڪو اڃان ننڍڙو ھيو تہ ھاشم وفات ڪري ويو.ان کان سواءِ ھاشم کي چار ٻيا پٽ پڻ ھيا جن ۾ اسد، نضلا، سئفي ۽ ابو سئفي شامل ھيا جن مان پوين ٽن کي اولاد ڪانہ ٿي باقي اسد کي [[فاطمه بنت اسد]] نالي نياڻي ڄائي جيڪا علي رضہ بن ابي طالب جي ماء ھئي. ھاشم جو اھڙي طرح نسل عبدالمطلب مان اڳتي ھليو<ref name = " سعيد"/>. عبدالمطلب يثرب ۾ پنھنجي ناني جي گھر ۾ پيدا ٿيو. ھاشم جي وفات بعد سندس ڀاء مطلب خاندان جو وڏو بڻيو جيڪو پنھنجي ننڍي ڀائٽي عبدالمطلب بن ھاشم کي مڪي وٺي آيو جڏھن مطلب اٺ تي مڪي ۾ داخل ٿيو تہ ماڻھن ڇوڪري کي مطلب جو غلام سمجھي عبدالمطلب چوڻ شروع ڪيو ۽ مطلب وضاحت ڪندو رھيو تہ اھو سندس ڀائٽيو آھي پر ھاشم جي ان پٽ تي عبدالمطلب نالو پئجي ويو<ref name = " سعيد "/>. عبدالمطلب جو اصل نالو شعيبت الحمد ھيو. مطلبجي وفات بعد سقايہ ۽ رفادہ جي ذميداري عبدالمطلب جي حصي ۾ آئي. ھن 82 سالن تائين عمر ماڻي ۽ پوئين وقت ھن کي مڪي جي سربراھ جو خطاب پڻ مليو<ref name = " سعيد"/> ==والدين== ==جنم== [[File:Muhammad With Heart Circle.gif|thumb|محمد دل جي سرڪل سان]] == ننڍپڻ== يارھن ورھين جي عمر ۾ چاچي حضرت ابوطالب سان گڏ واپار سانگي شام ويا هئا ۽ اتي بحيرا نالي ھڪ عيسائي راھب سندس نبوت جي تصديق ڪئي ۽ ان وقت حضرت ابوبڪر صديق پڻ ساڻن گڏ ھيو هئي<ref name=" ٺٽوي" />. == زالون ۽ اولاد == ===بيبي خديجه رضه=== 25 سالن جي ڄمار ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي پھرين شادي [[بنو اسد]] گھراڻي جي [[خويلد بن اسد]] ۽ [[فاطمه بنت زائدہ]] جي نياڻي 40 سالا حضرت خديجة الڪبریٰ رضه سان 695 ۾ ٿي جيڪا بيواہ ھئي ۽ سندس اھا ٽين شادي ھئي<ref name=" علوي " />. بيبي سانئڻ جو پھريون نڪاح [[ھند بن زرارہ]] سان ٿيو جنھن مان کيس ھڪ نياڻي ۽ ٻہ پٽ ٿيا جيڪو پوء گذاري ويو. سندس ٻيون نڪاح [[عتيق بن عائذ]] سان ڪرايو ويو جنھن مان کيس ھڪ نياڻي ھند جي نالي سان ھئي پر ڪجھ وقت کان پوءِ عتيق پڻ گذاري ويو<ref name=" علوي " />. جڏھن 35 سالن جي ٿي تہ سندس والد خويلد پڻ گذاري ويو<ref name="علوي " />. پاڻ مالدار عورت ھئي ۽ سندس ڪاروباري قافلا [[عراق]]، [[شام]] ۽ [[فلسطين]] تائين ويندا ھيا. سندس ھڪ غلام [[ميسرہ]] ايماندار ھيو جيڪو سندس ڪاروبار جو جنرل مينيجر ھيو<ref name=" علوي" />. پاڻ سڳورن {{درود}} جن ان وقت ايمانداري ۾ وڏي شھرت حاصل ڪئي هئي ۽ ميسرہ ذريعي بيبي سانئڻ وٽ اھڙو احوال پھتل ھو ۽ ان کين سندس ڪاروبار ۾ شامل ٿيڻ جي پيشڪش ڪئي جيڪا پاڻ سڳورن {{درود}} قبول ڪئي ۽ ان جي تجارتي قافلي سان شام ويا جنھن بعد بيبي سانئڻ کين شادي جو پيغام موڪليو<ref name=" علوي " />. شادي ۲۵ صفر تي ٿي جنھن ۾ حضرت ابو طالب ، حضرت حمزہ رضه، بيبي صاحبه جو چاچو [[عمرو بن اسد]]، سؤٽ [[ورقه بن نوفل]] پڻ شامل ٿيا<ref name=" علوي " />. حق مھر ساڍا ٻارھن [[اوقيه]] سون مقرر ڪيو ويو جنھن جي قيمت ۵۰۰ درھم ھئي<ref name=" علوي" />. ھڪ روايت مطابق حق مھر ۲۰ وٽ ٻڌايو ويو آهي<ref name=" علوي " />. نڪاح جو خطبو سيدنا [[ابو طالب]] پڙھيو. اھو خطبو يعقوبي ، شامي ، قسطلاني ، ۽ علامه عامري پنھنجي ڪتابن ۾ نقل ڪيو آهي<ref name=" علوي " />. نڪاح بعد پاڻ سڳورن {{درود}} ھڪ اٺ ذبح ڪرائي مھمانن جي دعوت ڪئي. بيبي سانئڻ زندگي جا 25 سال پاڻ سڳورن {{درود}} سان گذاريا<ref name=" علوي " />. سندس حياتيءَ ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} ٻي ڪا شادي نہ ڪئي<ref name=" علوي " />. پاڻ سڳورن {{درود}} جي پٽ ابراھيم کان سواءِ سموري اولاد بيبي سانئڻ مان ٿي ۽ سڀ سواء بيبي فاطمه الزهراء رضه جي سندن حياتي مبارڪ دوران وفات ڪري ويا<ref name=" علوي " />. [[فائل:The altar of prayer of the Prophet in the demolished house of Khadijeh 01.jpg|thumb|left|upright=0.8|بيبي خديجہ جي مڪي ۾ ڊاٿل گھر اندر اھا جاء جتي حضرت محمد{{درود}} ساڻس شادي کان پوء رھائش دوران عبادت ڪندو ھو]] نبي ڪريم {{درود}} کي چار نياڻيون ھيون جن مان وڏي سيدہ زينب ، ٻيون نمبر سيدہ رقيه ، ٽيون نمبر سيدہ ام ڪلثوم ۽ چوٿون نمبر آخري نياڻي سيده فاطمه الزهراء ھئي<ref name=" علوي " />. چئني مديني ھجرت ڪئي ۽ اتي وفات ڪيائون ۽ چارئي جنت البقيع ۾ دفن ٿيل آھن<ref name=" علوي " />. سيده زينب رضه 30 ميلادي ڌاري مڪي ۾ ڄائي ۽ سن ۸ ھجري ۾ مديني ۾ وفات ڪئي. سندس نڪاح بعثت کان اڳ پنھنجي ماسات ابوالعاص بن ربيع قرشي سان ڪرايو ويو جيڪو بيبي خديجه جي ڀيڻ ھند بنت خويلد جو پٽ ھيو ۽ سندس اصل نالو لقيط ھو<ref name=" علوي " />. ڪجھ رويتن مطابق سندس نالو ھشيم ۽ مھشم ھيو. پاڻ سڳورن {{درود}} جي ھجرت وقت اھي طائف ۾ رھندا ھئا. بدر جي جنگ بعد پاڻ سڳورن {{درود}} کيس مديني گھرايو ۽ بعد ۾ ابوالعاص جڏهن اسلام قبول ڪيو تہ اھو پڻ مديني ۾ آيو. سيده زينب کي ھڪ پٽ علي ۽ ھڪ نياڻي امامه ٿيا<ref name=" علوي" />. علي ننڍپڻ ۾ ئي فوت ٿي ويو. امامه جي پرورش بعد ۾ ابوالعاص جي ماروٽ حضرت زبير بن عوام ڪئي جنهن بيبي فاطمه الزهراء جي وفات بعد امامه جو نڪاح حضرت علي ڪرم الله وجهه سان ڪرايو<ref name=" علوي " />. [[فائل:The altar of prayer of the Prophet in the demolished house of Khadijeh.jpg|thumb|left|upright=0.8|بيبي خديجہ جي سعودي حڪومت پاران ڊاٿل گھر ۾ محراب جو ھڪ ٻيو منظر جتي پاڻ سڳورو عبادت ڪندو ھو]] سيده رقيه رضه ۳۳ ميلادي ڌاري ڄائي ۽ ان جو نڪاح حضرت عثمان غني رضه سان ڪرايو ويو. نبوت جي پنجين سال مڙس سان گڏ حبشه ھجرت ڪئي جتي ست سال رھيا اتي کيس ھڪ پٽ عبدالله نالي ڄائو. مڪي واپسي بعد مديني ڏانهن ھجرت ڪئي. بدر جي جنگ وقت بيمار ٿي پئي ۽ اٽڪل ۲۰ ڏينھن بعد وفات ڪري وئي. ان جي بيماري سبب نبي ڪريم {{درود}} جن حضرت [[عثمان غني]] رضه ۽ حضرت اسامه بن زيد رضه کي مديني ڇڏي ويا ھئا. جنگ جي فتح جي خبر جڏهن مديني پھتي تہ بيبي سانئڻ جي تدفين ٿي رھي ھئي<ref name=" علوي " />. سندس پٽ عبدالله پڻ ننڍپڻ ۾ گذاري ويو<ref name=" علوي " />. [[فائل:The House of Khadijah, The Porphet Mohammad's Wife in Mecca before Demolition 01.jpg|thumb|left|upright=0.8|بيبي خديجہ جو گھر جتي حضرت محمد {{درود}} مڪي زندگيءَ جو ھڪ دؤر گذاريو جيڪو سعودي حڪومت ڊھرائي ڇڏيو]] سيدہ ام ڪلثوم اھل بيت جي مديني ھجرت وقت بيبي فاطمه الزهراء رضه ۽ سيدہ سوده رضه سان گڏ ھئي. سيدہ رقيه رضه جي وفات کان ست يا ٽن مھينن بعد پاڻ سڳورن {{درود}} سندس نڪاح حضرت عثمان غني رضه سان ڪرايو ۽ سندس رخصتي جمادالآخر ۾ دوران ۱۹ سالن جي عمر ۾ ٿي<ref name=" علوي " />. کيس ڪا بہ اولاد ڪانه ٿي. حضرت عثمان سان ھن پنھنجي زندگي جا اٽڪل ساڍا ڇھ ورھيه گذاريا<ref name=" علوي " />. سن ۹ ھجري ۾ شعبان جي مھيني دوران وفات ڪئي. سندس جنازي نماز پاڻ سڳورن {{درود}} جن پڙھائي<ref name=" علوي " />. [[فائل:The House of Khadijah, The Prophet Mohammad's Wife in Mecca after Demolition 01.jpg|thumb|left|upright=0.8|بيبي خديجہ وارو گھر ڊھڻ کان پوءِ واري حالت ۾. ھن گھر پاڻ سڳورن زندگي جو ھڪ دور گذارہو]] بيبي فاطمه الزهراء رضه ۴۱ ميلادي ۾ نبوت جي بعثت واري سال پيدا ٿي ۽ جڏهن ۱۰ ورھين جي ھئي تہ سندس والدہ وفات ڪئي جنھن ڪري ننڍي عمر ۾ ئي والد سان وابسته رھي<ref name="علوي " />. والد کي تمام پياري ھئي. سندس عادات ، اطوار ، رفتار توڙي گفتار جو انداز والد سان مشابهت رکندڙ ھيو ۽ شڪل ۾ والده جھڙي ھئي<ref name=" علوي " />. سندس شادي پندرهن سال پنج مھينن جي عمر حضرت علي ڪرم الله وجهه سان مديني ۾ جنگ بدر کان بعد ڪرائي وئي. نڪاح جي تقريب مسجد نبوي ۾ ٿي ۽ پاڻ سڳورن{{درود}} سندن نڪاح پڙھايو. حق مھر ۵۰۰ درھم مقرر ٿيو ۽ رخصتي احد جي جنگ بعد عمل ۾ آئي<ref name=" علوي" />. سندس حياتيءَ دوران حضرت علي ڪرم الله وجهه ٻي شادي ڪانه ڪئي. کيس پنج ٻار جن ۾ ٽي پٽ امام حسن، امام حسين ، امام محسن ۽ ٻہ ڌيئر ڄاوا. امام محسن ننڍپڻ ۾ ئي وفات ڪئي<ref name=" علوي " />. پاڻ پردي جي سخت پابند ھئي. سندس جنازي نماز حضرت علي ڪرم الله وجهه پڙھائي<ref name="علوي " />. [[فائل:Khadija tomb (1).jpg|thumb|left|upright=0.8|خديجہ جو مڪي م واقع مقبرو جيڪو سعودي حڪومت ڊھرائي ڇڏيو]] بيبي خديجه رضه مان پاڻ سڳورن {{درود}} کي ٻہ پٽ پڻ ڄاوا جن جا نالا قاسم ۽ عبدالله ھيا. قاسم کي طاھر ۽ عبدالله کي طيب پڻ سڏيندا هئا<ref name=" علوي " />. روايت مطابق سندن وفات نبوت کان اڳ ننڍپڻ ۾ ٿي ھئي<ref name=" علوي" />. ===بيبي سوده رضه=== سن ۱۰ نبوي ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} جن جو پاڻ کان عمر ۾ ۳۰ سال وڏي بيوہ<ref name=" علوي " /> سودہ بنت زمعه سان نڪاح ٿيو. مديني ڏانهن ھجرت وقت فقط ھيء گھرواري ساڻن گڏ ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. ان جو تعلق بنو عامر قبيلي سان ھو<ref name="علوي " />. روايت مطابق ھڪ دفعي خوله بنت حڪيم نبي ڪريم {{درود}} جن کي ٻي شادي ڪرڻ جي تجويز ڏني ۽ کين بيبي عائشه ۽ حبشه کان ھجرت ڪري موٽي آيل مھاجرن مان بيبي سودہ جا نالا پيش ڪيا<ref name="علوي " />. پاڻ سڳورن اھا تجويز قبول ڪئي ۽ ٻنھي طرفن کان آڇ قبول ڪئي وئي. بيبي سوده سان نڪاح جو خطبو زمعه بن قيس پڙھيو<ref name=" علوي " />. حق مھر ۴۰۰ درھم مقرر ٿيو<ref name =" جلد" > شرح مواھب ، زرقاني ، جلد ۳, صه ۲۹۷ </ref>. ھن جا ۱۲ سال نبي ڪريم {{درود}} جي صحبت ۾ گذريا ۽ سندس رفاقت ۾ حج ۽ عمرو ادا ڪيو<ref name=" علوي " />. کيس پاڻ سڳورن {{درود}} مان ڪا اولاد ڪانه ٿي پر کيس پھرين مڙس سڪران مان عبدالرحمان نالي پٽ ڄائو جيڪو حضرت عمر رضه جي دؤر ۾ جنگ جلولاء ۾ شھيد ٿيو<ref name=" علوي " />. بلاذري مطابق بيبي صاحبه سن ۲۲ ھجري ۾ مديني ۾ وفات ڪئي<ref name=" علوي " />. ابن سعد مطابق سن ۵۴ ھجري ۾ وفات ڪئي<ref name="علوي " />. ===بيبي عائشه رضه=== سن ۱۰ ھجري شوال جي مھيني ۾ بيبي عائشه رضه جو پاڻ سڳورن {{درود}} جن سان نڪاح مڪي ۾ پڙھيو ويو ان وقت سندس عمر ۶ سال ھئي ۽ رخصتي شوال جي مھيني ۾ ھجرت جي پھرين سال ۹ ورھين جي عمر ۾ مديني ٿي<ref name=" ٺٽوي" />. نڪاح ۽ رخصتي وقت بيبي صاحبه جي عمر بابت متضاد روايتون آھن جن ۾ ھڪ روايت مطابق رخصتي وقت بيبي صاحبه جي عمر ۱۸ سال ھئي. روایت مطابق مديني پھچڻ کان ڪجھ وقت پوءِ پاڻ سڳورن {{درود}} جن زيد بن حارث ۽ ابو رافع کي مڪي مان ابوبڪر صديق رضه جي گھروارن کي وٺي اچڻ لاءِ موڪليو اھڙي طرح اھي قبا تائين پھتا. بيبي اسماء بنت ابوبڪر اميد سان ھئي ۽ اتي ان عبدالله بن زبير کي جنم ڏنو. ساڳي سال شوال ۾ بيبي عائشه رضه جو گھر مديني جي پاڙي سنح ۾ حارث بن خزرج وارن جي گھرن لڳ واقع ھيو جيڪو نبي ڪريم {{درود}} جي گھر کان ھڪ ميل جي فاصلي تي ھو. ان گھر ۾ سندس شادي ۽ رخصتي ٿي<ref name ="ياقوت " > معجم البلدان، ياقوت، جلد ۳, صه ۲۶۵ </ref>. ===بيبي حفصه رضه=== بيبي حفصه حضرت عمر فاروق رضه ۽ سندس زال زينب بنت مظعون جي نياڻي ھئي جيڪا بعثت نبوي کان پنج سال اڳ پيدا ٿي<ref name=" علوي " />. ننڍي عمر ۾ سندس نڪاح سھم قبيلي جي ھڪ فرد خنيس بن حذافه بن قيس سان ٿيو جيڪو بدر جي جنگ ۾ مسلمانن جي لشڪر ۾ شامل ھو ۽ زخمي ٿي پيو ۽ سن ۲ھجري ۾ وفات ڪري ويو ۽ ھڪ روايت مطابق احد جي جنگ ۾ شھيد ٿيو<ref name=" علوي " />. ان بعد شوال سن ۳ ھجري ۾ بيبي حفصه جي شادي نبي ڪريم {{درود}} جن سان ٿي<ref name="ٺٽوي " />. ان وقت بيبيءَ جي عمر ۱۸ سال ھئي ۽ نڪاح ۾ مھر ۵۰۰ درھم مقرر ٿيو<ref name=" علوي" />. ابو دائود ، نسائي ۽ ابن ماجه وغيره ۾ ابن عمر جي روايت مطابق نبي ڪريم {{درود}} جن کيس ھڪ دفعو طلاق (رجعي) ڏني ھئي. طبراني پڻ اھڙو ذڪر ڪيو<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه شعبان سن ۴۵ ھجري ۾ ۶۳ ورھين جي عمر ۾ وفات ڪئي<ref name=" علوي " />. وفات وقت پنھنجي ننڍي ڀاءُ عبدالله بن عمر رضه کي وصيت ڪئي ھئي تہ سندس مديني جي اتر ۾ شام واري رستي تي واقع غابہ نالي ديھ واري ملڪيت خيرات لاء وقف ڪري<ref name=" علوي " />. سندس جنازي نماز مديني جي گورنر مروان بن حڪم پڙھائي ۽ کيس جنت البقيع ۾ دفنايو ويو<ref name=" علوي " />. ===بيبي زينب رضه=== سن ۳ ھجري ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} جن جو نڪاح بيبي زينب بنت خزيمه ھلاليه سان ٿيو<ref name=" ٺٽوي" />. بيبي صاحبه کي خير خيرات جي ڪثرت سبب ام المساڪين يعني مسڪينن جي ماء سڏيو ويندو هو<ref name="ٺٽوي " />. ھجرت نبوي {{درود}} کان ۱۴ يا ۱۵ سال اڳ مڪي ۾ ڄائي بيبي صاحبه جو پھريون مڙس نبي ڪريم {{درود}} جو پڦاٽ عبدالله بن جحش رضه ھو جنھن سان گڏ بيبي صاحبه مديني ھجرت ڪئي جيڪو ساڳ شوال سن ۳ ھجري ۾ غزوہ احد ۾ شھيد ٿيو ھو ۽ عدت گذارڻ بعد سندس ٻي شادي پاڻ سڳورن {{درود}} جن سان ٿي پر سن ۴ ھجري ۾ ربيع الاول يا ربيع الآخر ۾ بيبي صاحبه وفات ڪري وئي<ref name=" ٺٽوي " />. وفات وقت سندس عمر ۳۰ سال کن ھئي<ref name=" علوي " />.اھو پاڻ سڳورن {{درود}} جن جو پنجون نڪاح ھيو جنھن ۾ حق مھر ۵۰۰ درھم مقرر ٿيو<ref name=" علوي" />. قتادہ بن دعامہ کان روايت مطابق سندس پھريون نڪاح پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي سؤٽ طفيل بن حارث سان ٿيل ھو جنھن ڪجھ وقت پوء کيس طلاق ڏني ۽ سندس ٻيو نڪاح طفيل جي ڀاءُ عبيدہ بن حارث سان ٿيو<ref name=" علوي " />. امھات المومنين ۾ بيبي زينب رضه واحد عورت ھئي جنھن جو جنازو نبي ڪريم {{درود}} جن پڙھايو <ref name=" علوي " />. ===بيبي زينب بنت جحش رضه=== سن ۴ ھجري ۾ ذوالقعد جي مھيني ۾ چنڊ واري رات پاڻ ڪريم {{درود}} جن جو نڪاح زينب بنت جحش رضه سان ٿيو. ھڪ ٻي روايت مطابق ۵ ھجري ۾ ٿيو<ref name=" ٺٽوي " />. ان وقت بيبيءَ جي عمر ۳۵ ورھيه ھئي ۽ نبي ڪريم {{درود}} جي وفات بعد سندس زالن مان اھا پھرين وفات ڪندڙ ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. شادي واري وقت ھن. سال پردي جو حڪم نازل ٿيو<ref name=" ٺٽوي " />. ھن بيب جو تعلق قريش جي اسد بن خزيمه واري شاخ سان ھيو<ref name=" علوي " />. ھي بيبي نبي ڪريم {{درود}} جن جي رشتي ۾ پڦاٽ ھئي. ھجرت جي پھرين سال ئي بيبي صاحبه جو خاندان مديني پھتو ھو. نبي ڪريم {{درود}} جن ان جو نڪاح زيد بن حارث رضه سان ڪرايو ھو پر اھا شادي ڪامياب نہ ٿي سگھي ۽ زيد کيس طلاق ڏني<ref name=" علوي " />. ان وقت بيبيءَ جي عمر ۳۴ سال ھئي. ان بعد قرآن جي آيت جي حڪم تحت سندس عدت بعد شادي نبي ڪريم {{درود}} جن سان ٿي. حق مھر ۴۰۰ درھم مقرر ٿيو<ref name=" علوي" />. بيبي صاحبه جو نالو برہ ھيو ۽ شادي وقت سندس نالو نبي ڪريم {{درود}} جن زينب رکيو<ref name=" علوي " />. نبي ڪريم {{درود}} جي وصال کان ۷ سال بعد حضرت عمر رضه جي دؤر ۾ بيبي صاحبه ۵۳ ورھين جي ڄمار ۾ وفات ڪئي ۽ سندس جنازي جي نماز حضرت عمر رضه پڙھائي ۽ کيس جنت البقيع ۾ دفنايو ويو<ref name=" علوي " />. ===بيبي ريحانه رضه=== == نبوت کان اڳ واري زندگي== [[Image:Cave Hira.jpg|thumb|left|upright=0.8|جبل نور ۾ واقع غار حرا جتي محمد صہ عبادت ڪندو ھو ۽ پھرين وحي نازل ٿي.]] == نبوت جو آغاز== جڏھن پاڻ ڪريمن {{درود}} جن پنھنجي عمر مبارڪ جا چاليھ ورھيه پورا ڪيا، تڏهن کين نبوت جي نعمت سان نوازيو ويو<ref name ="شامي " > سبل الھدیٰ والرشاد فی سیرۃ خیرالعباد شامی از: محمد بن یوسف بن علی بن یوسف صالحی دمشقی المعروف شامی، جلد ۲ صہ ۲۲۵ </ref><ref name =" ٺٽوي" > بذل القوۃ فی حوادث سنی النبوۃ (سيرت هاشمي)، از: امام العصر مخدوم محمد ھاشم محدث ٺٽوي، ترجمو: پروفيسر اسرار احمد علوي، مھراڻ اڪيڊمي شڪارپور، ڇاپو ٻيو جولائي 2004ع </ref>. ان روايت تي عالمن جي اڪثريت کي اتفاق رھيو آھي<ref name=" ٺٽوي " />. جڏھن تہ ڪي ٿوريون روايتون اھڙيون بہ مليون آهن ، جن ۾ بعثت وقت عمر مبارڪ چاليھ ورھين کان ھڪ ڏينھن مٿي يا ڏھ ڏينھن مٿي يا وري ٻه مھينا مٿي بہ ٻڌائي وئي آھي<ref name=" ٺٽوي " />. پر پھرين روايت ئي سڀني کان وڌيڪ مشھور ۽ مقبول آهي<ref name=" ٺٽوي " />. محمد بن يوسف دمشقي المعروف شامي سميت مالڪي مسلڪ جي ابو عبدالله محمد بن عبدالباقي المعروف زرقاني پڻ پنھنجي ڪتاب ''شرح علیٰ المواھب اللدنیہ'' ۾ چاليھ سالن جي روايت کي صحيح ڄاڻايو آهي<ref name=" ٺٽوي" />. صحيح بخاري ۽ صحيح مسلم ۾ پڻ حضرت ابن عباس ۽ انس رضي اللّٰہ تعالیٰ عنھما کان پڻ ساڳي روايت نقل ڪيل آھي<ref name="ٺٽوي " />. سندن بعثت ھڪڙن راوين ربيع الاول ۽ ٻين رمضان شريف جي مھيني ۾ بيان ڪئي آھي<ref name=" ٺٽوي " />. ابن اسحاق، بيھقي، ابن ڪثير، ذھبي، قسطلاني، شامي ۽ زرقاني پنھنجي ڪتابن ۾ بعثت جو آغاز ربيع الاول ۾ سچن خوابن کي قرار ڏنو آهي<ref name=" علوي " />. قرآن مجيد ۾ سورة البقرہ جي آيت ۱۸۵ مطابق "رمضان اھو مھينو آھي جنھن ۾ قرآن نازل ڪيو ويو"<ref name="ٺٽوي " />. صحيح مسلم ۾ حضرت طابوقتادہ رضہ جي روايت مطابق بعثت سومر جي ڏينهن ٿي ھئي<ref name =" مسلم" > صحيح مسلم، جلد ۱, صہ ۳۶۸ </ref><ref name="ٺٽوي " />. مسلم روايتن مطابق ليلة القدر واري رات غار حرا ۾ ملائڪ جبرائيل سندس خدمت ۾ وحي کڻي آيو<ref name=" ٺٽوي " />. وحي ۾ سڀ کان پھريون جبرائيل سورة علق جون پھريون پنج آيتون پڙھيون جيڪي نبي ڪريم {{درود}} جن ورجايون<ref name=" ٺٽوي " /> <ref name ="بخاري " > صحيح بخاري، "ڪيف ڪان بدءالوحي"، جلد ۱ صہ ۶ ۽ ۷ </ref>. جبرائيل پھرين وحي مھل انساني شڪل ۾ آيو هو<ref name=" ٺٽوي " />. غار حرا مان موٽندي پاڻ سڳورو {{درود}} حضرت خديجه وٽ آيو ۽ ڏڪڻ لڳو ۽ فرمايائون ته مون کي چادر ڍڪايو جيڪا ڍڪائي وئي ۽ جڏھن اھا ڪيفيت ختم ٿي تہ سورة مدٽر جون پھريون پنج آيتون نازل ٿيون<ref name="ٺٽوي " /><ref name=" بخاري " />. خوف واري حالت ۾ بيبي سانئڻ کين تسلي ڏني جنھن بعد کيس پنھنجي سؤٽ ورقه بن نوفل ڏي وٺي آئي<ref name="ٺٽوي " />.سمورن مردن ۽ عورتن کان اڳ حضرت خديجه رضہ پاڻ سڳورن تي ايمان آندو ۽ سمورا مسلمان ان روايت بابت ساڳي راء رکن ٿا<ref name ="ابن الاثير " > اسد الغابہ، ابن الاثیر، جلد ۵ صہ ۴۳۴ </ref><ref name ="روض " > الروض الانف سھيلي، جلد ۱, صہ ۲۷۷-۷۸ </ref><ref name ="زرقاني " > شرح علي المواھب، زرقاني، جلد ۱, صہ ۲۳۷ </ref><ref name =" قسطلاني" > المواھب اللدنيہ، قسطلاني، جلد ۱ ، صه ۲۱۷ </ref>. بيبي سانئڻ جي اسلام آڻڻ کانپوءِ سندس چارئي نياڻيون: سيدہ زينب رضه، سيدہ رقيه رضه، سيدہ ام ڪلثوم رضه ۽ سيدہ فاطمه الزهراء رضه بہ اسلام جي دائري ۾ داخل ٿيون<ref name="ٺٽوي " />. اھا روايت زرقاني '''شرح اعلیٰ المواھب''' ۾ سيرت ابن اسحاق ۽ سيرت شامي جي حوالي سان نقل ڪئي آهي<ref name=" ٺٽوي " />. ھڪ روايت مطابق بيبي خديجه رضه کان بعد پھرين ايمان آڻيندڙ عورت [[فاطمه بنت خطاب]] ھئي <ref name ="زرقاني ۱ " > شرح علي المواھب اللدنيہ، زرقاني، جلد ۱, صہ ۲۴۶ </ref><ref name="ٺٽوي " />. مردن ۾ ابوبڪر صديق ساڳي بعثت واري سومر ڏينھن شام جي وقت اسلام قبول ڪيو<ref name="ٺٽوي " />. جنھن بعد ٻارن ۾ حضرت علي ڏھن سالن جي عمر ۾ اسلام قبول ڪيو<ref name=" ٺٽوي " />. ھڪ روايت مطابق حضرت علي، ابوبڪر صديق کان اڳ اسلام قبول ڪيو<ref name="ٺٽوي " />. عثمان غني، زبير بن عوام، عبدالرحمان بن عوف، سعد بن ابي وقاص ، طلحه بن عبيد پڻ حضرت ابوبڪر صديق رضه جي ذريعي اسلام ۾ داخل ٿيا<ref name=" ٺٽوي " /> ساڳي سال زيد بن حارث ۽ بلال حبشي، عامر بن فھيرا، ابوذر غفاري (جندب بن جنادہ) ۽ سندس وڏو ڀاءُ انيس بن جنادہ، ابو فڪيھه، عمار بن ياسر ۽ سندس پيءُ ياسر بن عامر ۽ ماء سميه بنت خباط ۽ ڀاء عبدالله بن ياسر، صھيب رومي، مصعب بن عمير، عياش بن ربيعه، ارقم بن ابي ارقم، عثمان بن مظعون ۽ سندس ٻہ ڀائر قدامه ۽ عبدالله، ۽ ابو عبيده، ابو سلمه عبدالله ۽ سندس ماء بره، عامر بن ابي وقاص، عبدالله بن مسعود ھذلي، جعفر بن ابو طالب، خنيس بن حذافه سھمي، عبيده بن حارث، سعيد بن زيد معيقيب بن ابي فاطمه، خالد بن سعيد، فاطمه بنت خطاب، اسامه بن زيد جي ماء ام ايمن حبشيه، عبدالله بن عباس جي ماء ام الفضل عرف لبابه، عبدالله بن مسعود جي ماء ام عبد پڻ اسلام ۾ داخل ٿيا<ref name=" ٺٽوي " />. پھرين وحي جي نزول بعد بيبي خديجه رضه پاڻ سڳورن {{درود}} کي ورقه بن نوفل ڏي وٺي آئي جنھن وحي جو احوال ٻڌي سندس نبوت جي تصديق ڪئي جنھن ڪري کيس مسلمان سمجھيو وڃي ٿو<ref name=" ٺٽوي " />. زرقاني '''شرح علیٰ المواھب اللدنيہ''' ۾ ورقه کي قطعي طور صحابي مڃيو آھي<ref name="ٺٽوي " />. == مڪي زندگي== سن ۳ نبوي ۾ ۽ ڪن روايتن مطابق ۴ نبوي ۾ کين سورة الحجر جي آيت ۹۴ ذريعي کين کليل دعوت جو حڪم ڏنو ويو ۽ پاڻ سڳورن {{درود}} صفا واري ٽڪريءَ تي چڙهي قريش قبيلي وارن کي وڏي واڪي سڏ ڪري کلي عام اسلام جي دعوت ڏني جتي ابولھب سندن مخالفت ڪئي جنھن ڪري سورة الھب نازل ٿي<ref name=" ٺٽوي" />. مڪي جي مشرڪن سندن مخالفت شروع ڪئي پر ساڻس ابو طالب جي مڪمل تائيد ۽ حمايت حاصل هئي<ref name=" ٺٽوي" />. سن ۵ نبوي ۾ مسلمانن مڪي وارن جي ڏاڍ کان تنگ ٿي حبشه ڏانھن پھرين ھجرت ڪئي جن ۾ حضرت عثمان ، بيبي رقيه ، عبدالرحمان بن عوف، زبير بن عوام ، مصعب بن عمير ، ابو سلمه عبدالله ۽ ام سلمه سميت ٻارھن مرد ۽ پنج عورتون شامل ھيا<ref name=" ٺٽوي " /><ref name ="بيھقي " > دلائل النبوة بيھقي، جلد ۲, صه ۲۹۷ </ref><ref name =" قيم" > زادالمعاد ابن قيم، جلد ۱, صه ۹۷ </ref>. ساڳي سال بيت الله ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} سورة نجم جي تلاوت شروع ڪئي جنھن وقت مشرڪن جو ھڪ وڏو ميڙ موجود ھيو ۽ جڏھن سجدي واري آيت آئي تہ نبي سڳورو {{درود}} سجدي ۾ ھليو ويو ۽ اتي موجود مسلمان پڻ سجدي ۾ ڪري پيا انھن سان گڏوگڏ سواء اميه بن خلف جي سمورن مشرڪن پڻ سجدو ڏنو<ref name=" ٺٽوي " /><ref name =" ھشام" > سيرت ابن ھشام جلد ۱ </ref><ref name ="مواھب " > شرح مواھب، زرقاني، جلد ۱ </ref><ref name =" صحيح" > صحيح بخاري، جلد ۲ صه ۷۲۱</ref>. سن ۶ نبوي جي شروعات ۾ مسلمانن حبشه ڏانھن ٻيون ڀيرو ھجرت ڪئي. ان قافلي ۾ ۸۳ مرد ۽ ۱۸ عورتون شامل هيون<ref name =" اللدنيہ" > شرح المواھب اللدنيہ ، جلد ۱, صه ۲۸۷ </ref><ref name ="زاد " > زادالمعاد ابن ارقم، جلد ۱, صه ۹۸ </ref><ref name="ٺٽوي " />. قافلي ۾ جعفر بن ابو طالب سندس زال اسما بنت عميس، خنيس بن حذافه سھمي، مصعب بن عمير، معيقيب بن ابو فاطمه، مقداد بن اسود ڪندي، ابو عبيده بن جراح، خالد بن حزام، ام المومنين سودہ بنت زمعه پڻ شامل هئا<ref name =" سبل" > سبل الھدیٰ والرشاد، شامي، جلد ۲, صه ۳۶۳,۳۹۷ ۽ ۴۰۹ </ref>. ساڳي سال مشرڪن مسجد الحرام ۾ گڏجاڻي ڪئي جنھن ۾ ابوجھل، شيبه، عتبه، وليد بن عتبه، عمار بن وليد، عقبه بن ابي معيط، اميه بن خلف وغيره شامل هئا. رسول {{درود}} جن ڪعبي ۾ نماز پڙھي رھيا ھئا. ان مھل مسجد ٻاھران ميدان ۾ قرباني لاء اٺ ڪٺو ويو ھو. ان ميٽنگ مان ھم صلاح ٿيندي عقبه بن ابي معيط اٿيو ۽ اوجھ سان ڀريل اوجھري آڻي پاڻ سڳورن {{درود}} جي پٺي مٿان رکي. ان واقعي جي پروڙ ڏھن ورھين<ref name=" علوي " /> جي سيدہ فاطمه کي پئي ته مسجد ۾ ھلي آئي ۽ پنھنجي بابي جي پٺي تان غلاظت ھٽائي<ref name="ٺٽوي " />. ان وقت حضرت ابوبڪر صديق پڻ اتي پھتو<ref name="ٺٽوي " />. ساڳي سال عمار بن ياسر جي ماء سميه بنت خباط کي ابوجھل نيزو ھڻي شھيد ڪيو ويو<ref name="ٺٽوي " />. سن ۶ نبوي ۾ پاڻ سڳورا {{درود}} صحابي ارقم بن ابي ارقم جي گھر اچي ترسيا جتي مسلمان گڏ ٿي نماز پڙھندا ھيا جيڪو سلسلو حضرت عمر بن خطاب جي اسلام ۾ داخل ٿيڻ تائين جاري رھيو جنھن بعد مسلمانن گڏجي ڪعبي اندر نماز پڙھڻ جي شروعات ڪئي<ref name="ٺٽوي " />. مخدوم محمد هاشم ٺٽوي لکي ٿو تہ دار ارقم مسجد الحرام لڳ صفا جي ٽڪري وٽ موجود ھيو جنھن کي خليفي ھارون رشيد جي حبشي نسل واري ماء خيزران نئين سر جوڙائي تبرڪ طور ھڪ مسجد قائم ڪئي جنھن ڪري ھاڻي اھو دار خيزران سڏجي ٿو<ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال ھڪ روايت مطابق حضرت حمزہ اسلام ۾ داخل ٿيو ۽ ٽي ڏينهن بعد حضرت عمر بن خطاب دار ارقم ۾ اچي اسلام قبوليو<ref name=" ٺٽوي " />. ان کان اڳ نبي ڪريم {{درود}} جن دعا گھري ھئي تہ: {{quote| "اي الله! عمرو بن ھشام ۽ عمر بن خطاب مان جيڪو توکي وڌيڪ پيارو ھجي، ان جي ذريعي اسلام کي سگھ بخش."|<ref name ="ابن حجر " > الاصابہ، ابن حجر، جلد ۲, صه ۵۱۸ </ref>|}} ھڪ روايت مطابق ساڳي سال عبدالله بن عمر پڻ مسلمان ٿيو ھو<ref name=" ٺٽوي " />. ان کان سواءِ ان الخير سلمه پڻ دار الارقم ۾ اچي مسلمان ٿي جيڪا ابوبڪر صديق جي ماء ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۷ نبوي ۾<ref name ="حجر " > فتح الباري، حافظ ابن حجر، جلد ۷, صه ۱۴۷ </ref> ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق ۸ نبوي ۾ محرم جي چنڊ ڏسڻ سان ئي قريش وارن بنو جو ھاشم ۽ بنو عبدالمطلب سان مڪمل بائڪاٽ جو اعلان ڪيو جنھن سبب نبي ڪريم {{درود}} جن کي شعب ابوطالب ۾ نظر بند ٿيڻو پيو<ref name=" ٺٽوي " />. شعب ابوطالب جبل ابو قبيس جي وچان ھڪ جابلو لڪ ھيو جيڪو بنو هاشم جي مورثي ملڪيت ھو<ref name ="عاصم " > سفرنامہ ارض القرآن (اردو)، محمد عاصم، صہ ۱۵۴ </ref>. بائڪاٽ جي ڪاروائي لکت ۾ ڪئي وئي جنھن کي بيت الله ۾ لٽڪايو ويو جنھن ۾ لکيل ھو ته<ref name=" ٺٽوي " />: {{quote|محمد {{درود}} کي بنو ھاشم بنو مطلب سان گڏ مڪي مان شھر نيڪالي ڏني ويندي. ڪوبه ماڻھو ساڻن مٽي مائٽي يا سڱابندي وغيره نہ ڪندو. کاڌي پيتي جي ڪابہ جنس وٽن پھچڻ نہ ڏني ويندي. ڪوبه ماڻھو نہ کانئن ڪجھ خريد ڪندو ۽ نہ وري ڪا شئي کين وڪرو ڪري سگھندو. مسلمانن سان ان وقت تائين ڪنھن بہ قسم جو ڪو ٺاھ يا ساڻن ڪابہ نرمي نہ ڪئي ويندي، جيستائين ھو محمد {{درود}} کي قريش وارن جي حوالي نہ ڪندا |<ref name =" سيرت" > سيرة ابن ھشام، جلد ۲، صه ۱۴ </ref>|}} سن ۸ نبوي ۾ مشرڪن آسماني نشاني جو مطالبو ڪيو ۽ نبي ڪريم {{درود}} جن کين چوڏھين جي چنڊ واري رات شق القمر وارو معجزو ڏيکاريو<ref name=" ٺٽوي " />. مسلمانن جي عقيدي مطابق پاڻ سڳورن {{درود}} چنڊ ڏانھن پنھنجي آڱر سان اشارو ڪيو جنھن سان چنڊ ٻہ الگ اڌ ٿي ٿي ويو. پر مشرڪن ان کي وڏو جادو قرار ڏنو<ref name=" ٺٽوي " />. عبدالله بن عباس جي ولادت شعب ابوطالب ۾ ٿي جنھن بعد ساڳي سال بائڪاٽ واري دستاويز کي سن ۱۰ نبوي اڏھي کائي وئي ۽ اھو احوال ابو طالب پاڻ سڳورن {{درود}} جن کي ٻڌايو<ref name=" سيرت " /><ref name =" الروض" > الروض الانف سھيلي، جلد ۲, صه ۱۲۷ ۽ ۱۲۸ </ref><ref name =" دلائل" > دلائل النبوة، بيھقي، جلد ۲, صه ۳۱۱-۳۱۵ </ref><ref name ="ابن سعد " > الطبقات الڪبریٰ، ابن سعد، جلد ۱, صه ۱۳۱, </ref>. مشرڪ ان واقعي تي لڄي ٿيا ۽ ٽي سالن جي ظلم ۽ ڏاڍ بعد ابو طالب جي زندگي دوران ان معاهدي تان پاڻ ئي ھٿ کڻي ويا جنھن بعد نبي ڪريم {{درود}} جن پنھنجي ڪڙم قبيلي سان گڏجي مڪي اندر پنھنجي اباڻن گھرن ڏانھن موٽي آيا<ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال رمضان جي ۷ تاريخ تي ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق ذوالحج جي مھيني ۾ ابو طالب جو انتقال ٿيو<ref name="ٺٽوي " />. ساڳي سال شوال جي ۲۷ تاريخ تي پاڻ سڳورا {{درود}} جن طائف ويا جتي ثقيف قبيلي وارن کي اسلام جي دعوت ڏني. اتي ۲۶ ڏينهن ترسيا پر طائف وارن کين ستايو ۽ تڪليفون ڏنيون<ref name=" ٺٽوي " />. مسلمانن جي عقيدي مطابق طائف مان واپسي تي نخلہ نالي ڳوٺ ۾ منزل ڪئي جتي ۷ جنن جو وفد ساڻن مليو جن اسلام جي دعوت قبول ڪئي<ref name=" ٺٽوي " />. ڪجھ صاحب علم ماڻھن جو خيال آهي تہ لفظ جن معني غائب آھي جيڪو لفظ ريگستان جي خانه بدوش بدوي قبيلن لاء پڻ استعمال ڪيو ويندو ھو ڇوته اھي عربن جي تمدني زندگي ۾ ڪٿي بہ ڏسڻ ۾ نہ ايندا ھيا. محمد هاشم ٺٽوي ڪتاب آڪام المرجان جو حوالو ڏيندي لکيو آهي ته مڪي ۽ مديني ۾ جنن جا مختلف وفد ڇھ ڀيرا جدا وقتن تي پاڻ سڳورن {{درود}} جي جي خدمت ۾ حاضر ٿيا<ref name="ٺٽوي " /><ref name =" شبلي" > آڪام المرجان، ابو عبدالله شبلي، صه ۴۶ </ref>. سن ۱۱ نبوي ۾ مديني کان آيل حاجين عقبه جي ويجھو رسول {{درود}} جي ھٿ مبارڪ تي بيعت ڪئي جنھن سان مديني وارن اسلام ۾ داخل ٿيڻ جي شروعات ڪئي<ref name=" ٺٽوي " />. ان کي بيعت عقبه سڏيو ويندو آهي. ان ۾ روايتن مطابق ۶ يا ۸ ڄڻا شامل هئا جن ۾ ابو اسامه اسد بن زرارہ خزرجي، برآء بن معرور بن صخر اوسي ، ابوالھيثم بن تيھان، معاذ بن حارث ۽ ان جا ٻہ ڀائر جن ۾ عوف بن حارث پڻ شامل ھئا<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۱۲ نبوي ۾ معراج وارو واقعو پيش آيو<ref name="ٺٽوي " />. ساڳي سال رجب جي مھيني ۾ عقبه جي مقام لڳ ٻين بيعت ڪئي وئي جنھن ۾ مديني کان آيل ۱۳ ڄڻا ھرھڪ بشير بن سعد، سعد بن معاذ، عبدالله بن عمرو ۽ سندس ننڍڙو پٽ جابر بن عبدالله، اسيد بن حضير، ابي بن ڪعب، عبادہ بن صامت، ابو مسعود عقبه بن عمرو، ذڪوان بن عبد قيس زرقي، رافع بن مالڪ، قطبہ بن عامر، عتبہ بن عامر ۽ عويد بن ساعدہ شامل هئا<ref name=" ٺٽوي " />. ان زماني ۾ حج رجب جي مھيني ۾ ان ڪري ٿيندو ھو جو مشرڪن ۾ جھالت سبب نسي جو رواج ھو يعني ھو پنھنجي مرضيءَ موجب ڦيرڦار ڪري ان کي اڳي پوء ڪندا ھئا<ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال مصعب بن عمير کي مديني قرآن ۽ نماز پڙھائڻ لاء موڪليو ويو<ref name=" ٺٽوي" />. سن ۱۳ نبوي ۾ ذوالحج جي مھيني ۾ عقبه وٽ ٽين بيعت ڪئي وئي<ref name=" ٺٽوي " />. بيعت ڪندڙ جماعت ۾ ۷۳ مرد ۽ ۲ عورتون شامل هيون جن ۾ ابو رفاعہ رافع بن مالڪ عجلاني، ابو لبابه رفاعہ بن عبدالمنذر اوسي، ابو طلحه زيد بن سھل خزرجي، سعد بن ربيع خزرجي، عبدالله بن جبير، عبدالله بن رواحہ، عبدالله بن زيد حارثي، مشھور شاعر ڪعب بن مالڪ، معاذ بن جبل شامل هئا<ref name=" ٺٽوي " />. == مدني زندگي== ===يثرب ڏانھن ھجرت=== سن ۱ ھجري ۾ خميس ڏينهن ربيع الاول جو چنڊ ڏسي نبي ڪريم {{درود}} جن مڪي کان يثرب ڏانھن ھجرت شروع ڪئي. ان وقت ساڻس گڏ حضرت ابوبڪر صديق رضه ۽ ان جو غلام عامر بن فھيرہ ۽ ھڪ ٽيون شخص عبدالله بن اريقط ديلي پڻ گڏ ھيا<ref name=" ٺٽوي" /><ref name ="الھشام " > السيرة النبويه، ابن ھشام، جلد ۲, صه ۱۲۹ </ref><ref name =" البدايہ" > البدايہ والنھايہ، ابن ڪثير، جلد ۳, صه ۱۷۶ </ref><ref name ="سمھودي " > وفاءالوفا، علامه سمھودي، جلد ۱, صه ۲۳۸ </ref><ref name ="قتيبہ " > المعارف، ابن قتيبه، صه ۸۹</ref><ref name ="بڪري " > تاريخ الخميس، ديار بڪري، جلد ۱, صه ۳۲۴</ref>. ان وقت عبدالله بن اريقط غير مسلم ھيو<ref name=" ٺٽوي " />. ھي جابلو توڙي ميداني رستن جي وڏي ڄاڻ رکندڙ ھيو ۽ ھجرت وقت غار ثور لڳ ٻہ ڏاچين سميت اتي پھتو ھو ۽ کين ڳاڙهي سمنڊ واري غير معروف رستي کان يثرب وٺي آيو<ref name="علوي " />. ھجرت وقت پاڻ سڳورن {{درود}} جن دعا گھري تہ: {{quote|اللهم اعنى علیٰ هول الدنيا وعوآئق الدهر و مصآئب اللیالی والایام۔<br/> "اي منھنجا مالڪ، منھنجي مدد فرماءِ، دنيا جي مصيبتن کان، زماني جي رڪاوٽن کان ۽ رات ڏينھن جي گردشن کان" |<ref name=" ٺٽوي " /> <ref name ="حافظ ابن ڪثير " > البدايہ والنھايہ، حافظ ابن ڪثير، جلد ۳, صه ۱۷۶ ۽ ۱۷۷</ref>|}} غار ثور ۾ جمعي ، ڇنچر ۽ آچر واريون ٽي راتيون ترسيا<ref name=" ٺٽوي " /><ref name ="فتح باري " > فتح باري، حافظ ابن حجر عسقلاني، جلد ۷, صه ۱۶۸ </ref> ۽ پوءِ سومر واري رات چنڊ جي پنجين تاريخ ان غار مان نڪري پنڌ شروع ڪيو ۽ ربيع الاول جي ٻارھين تاريخ سومر ڏينھن ڪچڙي منجھند مھل مديني لڳ قبا ۾ داخل ٿيا جتي ڏھن راتين کان مٿي ترسيا ۽ مسجد قبا جوڙائي پوء جمعي جي ڏينهن ربيع الاول جي ۲۳ تاريخ تي مديني ۾ اندر داخل ٿيا<ref name="ٺٽوي " />. اھا اسلام جي پھرين مسجد ھئي<ref name=" علوي " />. ھڪ ٻي روايت مطابق ۱۲ ربيع الاول تي مديني ۾ داخل ٿيا<ref name=" ٺٽوي " />. حضرت علي ڪرم الله وجهه ھجرت ڪري قبا ۾ پھتا. قبا ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} جن حڪم ڏنو ته ھجرت واري ڏينھن کان اسلامي تاريخ جي شروعات ڪئي وڃي ۽ سال جو پھريون مھينو محرم مقرر ڪيو وڃي<ref name =" اسيرة" > السيرة النبويہ، ابن ڪثير، جلد ۲, صه ۲۸۸ </ref>. ===مديني ۾ آجيان ۽ مسجد نبوي جي قيام=== سن ۱ ھجري ۾ جمعي جي ڏينهن قبا کان مديني وڃڻ وقت ۲۳ ربيع الاول تي سالم بن عوف وارن جي ڳوٺ ۾ جمعي جي نماز پڙھي پوء مديني پھتا<ref name=" ٺٽوي " />. مديني ۾ مردن، عورتن ۽ ٻارن خوشي ۾ ٻاھر نڪري سندن آجيان ڪئي. پاڻ سڳورا {{درود}} ڏاچِي تي سوار ھيا. ھر قبيلي جي ماڻھن ڏاچِي جي مھار جھلي کين سندن مھمان ٿيڻ لاء عرض ڪري رھيا ھئا. پاڻ {{درود}} فرمايو تہ " توھان ڏاچِي کي ڇڏيو! ھوءَ الله جي امر سان ئي ويھندي"<ref name=" ٺٽوي " /><ref name =" سيرت ابن ھشام" > سيرت، ابن ھشام، جلد ۲, صه ۱۴۱ </ref>. ڏاچِي ابو ايوب انصاري جي گھر آڏو پھچي اتي ويھي رھي. پاڻ {{درود}} جن ابو ايوب انصاري جي گھر ست مھينا ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق ھڪ مھيني کان گھٽ ترسيا ۽ حجرن ۽ ڪمرن جي اڏاوت جو ڪم شروع ڪرايو پوء اتي منتقل ٿيا. جنھن بعد مسجد نبوي جو بنياد رکيو ويو<ref name=" ٺٽوي " />. [[File:Dalailkhayrat.jpg|220 px|thumb|پندرھين صدي ۾ مسجد نبوي جي ٺاھيل دستاويزي تصوير ]] ===مدني دؤر=== سن پھرين ھجري ۾ اذان ۽ اقامت جي شروعات ڪئي وئي<ref name="ٺٽوي " />. ساڳي سال عبدالله بن زبير قبا ۾ ڄائو جيڪو ھجرت ۾ ڄمندڙ پھريون ٻار ھيو<ref name=" ٺٽوي " />. ھڪ روايت مطابق ساڳي سال زڪوات فرض ڪئي وئي ۽ ٻي روايت مطابق ۲ ھجري ۾ رمضان جي روزن بعد فطري ادا ڪرڻ جو حڪم آيو جنھن بعد زڪوات کي فرض ڪيو ويو<ref name=" ٺٽوي " />. ۱ ھجري ۾ شوال جي مھيني دوران ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق ۲ ھجري ۾ بيبي عائشه رضه جي رخصتي ٿي<ref name="ٺٽوي " />. ۱ ھجري ۾ جڏهن نبي ڪريم {{درود}} جن ابو ايوب انصاري جي گھر پھتا ان وقت عبدالله بن سلام پنھنجي خاندان سميت اسلام ۾ داخل ٿيو. ساڳي سال يھودين جي بنو قريظه قبيلي جي عثمان بن اشھل قرظي جو کجين جي باغ ۾ نوڪري ڪندڙ سلمان فارسي رضه ۽ ڏھن سالن جو انس بن مالڪ انصاري خزرجي پڻ اسلام ۾ داخل ٿيا. پاڻ سڳورن {{درود}} جي نياڻي سيده رقيه رضه رمضان جي مھيني سن ۲ ھجري ۾ وفات ڪئي. سن ۲ ھجري ۾ بطن رابغ ۾ عبيدہ بن حارث جي اڳواڻي ۾ پاڻ سڳورن طرفان موڪليل جھادي مھم دوران بطن رابغ ۾ الله جي راھ ۾ پھريون تير سعد بن ابي وقاص ھلايو<ref name="ٺٽوي " /><ref name =" دنيہ" > المواھب اللدنيہ، قسطلاني، جلد ۲, صہ ۶۱</ref>. ساڳي سال قبلي جي تبديلي جو واقعو ٿيو جنھن تحت بيت المقدس جي جاء تي ڪعبة الله کي مسلمانن جو قبلو مقرر ڪيو ويو. اھو اڱاري جو ڏينهن ھيو ۽ پاڻ سڳورا {{درود}} جن بنو سلمه وارن جي مسجد ۾ ٻنپھرن جي نماز پڙھائي رھيا ھئا ۽ جڏھن پھريون ۲ رڪعتون پوريون ڪيائون تہ ان وچ ۾ حڪم نازل ٿيو<ref name ="طبري " > تاريخ طبري، جلد ۲, صه ۱۶۸</ref><ref name=" ٺٽوي " />. ۽ نماز دوران پاڻ سڳورن {{درود}} جن رخ ڦيرائي ڪعبي طرف ڪيو ۽ مقتدين بہ ان عمل کي ورجايو<ref name=" ٺٽوي " /> ۽ باقي ۲ رڪعتون ڪعبي طرف منھن ڪري پڙھيون ويون جنھن ڪري ان مسجد تي مسجد قبلتين جو نالو پئجي ويو. ساڳي سال پاڻ سڳورن {{درود}} جن عاشوري جي ڏينهن روزو رکيو ۽ ماڻھن کي فرمايو تہ روزو انھن تي واجب آهي<ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال يعني ۲ ھجري ۾ رمضان جا روزا فرض ڪيا ويا ۽ ساڳي سال نبي ڪريم {{درود}} جن تي صلوات پڙھڻ جو حڪم آيو<ref name="ٺٽوي " />. ھن سال فطري ادا ڪرڻ جو حڪم ۽ ٻنھي عيدن تي عيد نماز پڙهڻ جو حڪم پڻ نازل ٿيو. نبي ڪريم {{درود}} جن عيد الفطر جي پھرين نماز ۽ عيد الاضحي جي پھرين نماز پڻ ھن سال پڙھايون ۽ ساڳي سال قرباني ڪرڻ جو حڪم ڏنو ويو<ref name="ٺٽوي " />. جنگ بدر پڻ ساڳي سال يعني ۲ ھجري ۾ واقع ٿي. ساڳي سال عبدالله بن مسعود حبشه مان مديني موٽي آيو. ھن سال اسلامي تاريخ جو ڪنھن بہ سريا جي پھرين سپه سالار عبدالله بن جحش واري سريه ۾ مسلمانن ھٿان پھريون مشرڪ ماريو ويو جنھن جو نالو عمرو بن العلاء حضرمي ھيو ۽ ان سريا ۾ مشرڪن جا پھريون دفعو ٻہ ماڻھو قيدي ٿيا جن ۾ حڪم بن ڪيسان ۽ عثمان بن عبدالله شامل هئا <ref name=" ٺٽوي " />. ھن سال جنگ بدر لاء تياري دوران سعد بن عبادہ ھڪ زرہ '''ذات الفضول''' جي نالي سان نبي ڪريم {{درود}} جن جي حوالي ڪئي جيڪا سڄي ڄمار پاڻ سڳورن {{درود}} جن وٽ رھي<ref name=" ٺٽوي " />. آخري زماني ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} اھا زرہ 30 سير جون (barley) جي عيوض ابو شحم نالي يھودي وٽ گروي رکي ھئي، جيڪا سندن وصال بعد ابوبڪر صديق رضه اھو قرض ادا ڪري ڇڏائي<ref name=" ٺٽوي " />. غزوه بدر ۾ جڏھن مسلمان روحا ٽپي صفراء ويجھو پھتا تہ پاڻ سڳورن {{درود}} اصحابين سان مشورو ڪيو. جنگ دوران عڪاشہ بن محصن اسدي جي تلوار ٽٽي پئي ته پاڻ سڳورن {{درود}} جن ان کي کجي جي ھڪ ڳاني ڏئي ان جي مدد سان مقابلو ڪيو<ref name="ٺٽوي " />. ھن اھا ڳاني مرڻ گھڙي تائين پاڻ وٽ سنڀالي رکي ھئي. بدر جي جنگ ۾ عبدالله بن سھيل ڪافرن جو لشڪر ڇڏي مسلمان ٿي اسلامي لشڪر ۾ شامل ٿيو. ھن سال غنيمت جو مال مسلمانن لاء حلال ڪيو ويو. جنگ بدر ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن کي ذوالفقار نالي تلوار ھٿ آئي جيڪا مشرڪن مان عاص بن منبه يا ھڪ ٻي روايت مطابق نبيه بن حجاج جي ملڪيت ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. اھي ٻئي غزوہ بدر ۾ مارجي ويا هئا. ھڪ روايت مطابق بعد ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} جن اھا تلوار حضرت علي ڪرم الله وجهه کي عطا ڪئي ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. غزوه بدر ۾ ۱۴ مسلمان شھيد ٿيا جن ۾ ۶ مھاجر ۽ ۸ انصار ھيا. ابو جھل، عتبہ بن ربيعه، شيبه بن ربيعه، اميہ بن خلف، ۽ وليد بن عتبہ سميت ۷۰ ڄڻا ھن جنگ ۾ مارجي ويا. ابو جھل زخمي ٿيل پوئين پساهن ۾ ھيو عبدالله بن مسعود تلوار سان سر قلم ڪيو<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۲ ھجري ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن حضرت علي ڪرم الله وجهه جي ڪنيت ابو تراب تجويز ڪئي<ref name=" ٺٽوي " />. غزوه بدر کان پوءِ ساڳي سال ابو لهب عدسہ نالي ھڪ موذي ۽ وچڙندڙ چمڙي جي بيماري ۾ فوت ٿي ويو<ref name ="الھدہ " > سبل الھدہ والرشاد، شامي، صہ ۶۷ </ref><ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال پاڻ سڳورن {{درود}} پنھنجي نياڻي سيدہ فاطمه الزهراء رضه جو نڪاح حضرت علي ڪرم الله وجهه سان ڪرايو. سن ۳ ھجري ۾ شعبان جي مھيني ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن جو بيبي حفصه بنت عمر سان نڪاح ٿيو. ساڳي سال رمضان جي مھيني ۾ سندن نڪاح بيبي زينب بنت خزيمه ھلاليه سان ٿيو. ھن سال پاڻ سڳورن {{درود}} جن جو ڏھوٽو عبدالله بن عثمان بن عفان وفات ڪري ويو<ref name="ٺٽوي " />. ربيع الاول جي مھيني ۾ ساڳي سال سندن نياڻي سيدہ ام ڪلثوم جو نڪاح عثمان بن عفان رضه سان ٿيو ۽ ساڳي سال امام حسن رضه جو جنم ٿيو. ان جو نالو والدين حرب رکيو پر نبي ڪريم {{درود}} جن کيس حسن جو نالو ڏنو<ref name=" علوي" />. شبر، شبير ۽ مشبر ھارون نبي جي پٽن جا نالا ھيا جيڪي عبراني زبان جا لفظ ھيا انھن جو عربي بدل حسن ، حسين ۽ محسن ھيا<ref name="علوي " />. سن ۳ ھجري ۾ ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق ۴ ھجري ۾ شراب کي حرام ڪيو ويو<ref name=" طبري " />. ساڳي سال شوال جي مھيني ۾ غزوه احد وارو واقعو پيش آيو جنھن ۾ ۷۰ اصحابي شھيد ٿيا جن ۾ حمزہ رضه، مصعب بن عمير رضه ، عبدالله بن جحش رضه پڻ شامل هئا<ref name="ٺٽوي " />. غزوه احد ۾ عتبه بن ابي وقاص پاڻ سڳورن {{درود}} کي پٿر ھيون جنھن سان اڳين ڏندن مان ساڄي پاسي ھيٺيون ڏند مبارڪ شھيد ٿيو<ref name="ٺٽوي " />. ابي بن خلف پاڻ سڳورن {{درود}} مٿان تلوار سان حملو ڪيو ان وقت پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي ھٿ ۾ ھڪ ننڍڙو نيزو ھيو، جڏھن ويجھو ٿيو تہ ان مشرڪ کي اھو نيزو ھنيو جنھن سان سندس پاسيراٽيون ڀڄي پيون جيڪو پوء مڪي کان ھڪ ڏينھن جي پنڌ تي واقع مرالظھران نالي ڳوٺ ۾ فوت ٿي ويو<ref name=" ٺٽوي " />. نبي ڪريم {{درود}} جن عبدالله بن جبير جي سرواڻي ۾ پنجاھ کن تيراندازن کي ٻن جبلن وچ واري گھاٽ تي مقرر ڪيو ھو ۽ حڪم ڏنو ھو تہ ھر حالت ۾ پير پٺتي نہ ھٽائين پوء کڻي سوڀ ٿئي يا نہ ٿئي. عبدالله بن جبير ۽ ڪجھ ڄڻا حڪم تي ڪاربند رھيا باقي ٻيا سڀ مال غنيمت جي ميڙڻ ۾ لڳي ويا. عبدالله بن جبير پنھنجي مقام تي ئي شھيد ٿي ويو<ref name=" ٺٽوي" /><ref name ="دلائل " > دلائل النبوة، بيھقي، جلد ۳, صه ۲۲۹</ref>. مشرڪن جي لشڪر مان عبدالله بن شھاب پاڻ سڳورن {{درود}} ڏانھن تير اڇلائي کين زخمي ڪيو. اھو بعد ۾ مسلمان ٿيو ۽ امام زھري جو ڏاڏو ھيو<ref name="ٺٽوي " />. کيس عبدالله اصغر پڻ سڏيندا هئا<ref name ="سيرتون " > سيرة ابن اسحاق، صه ۳۰۵ ۽ سيرت ابن ڪثير جي جلد ۳ ، صه ۵۹</ref>. غزوہ احد ۾ عبدالرحمان بن عوف کي ۲۱ زخم رسيا<ref name=" ٺٽوي " /><ref name ="ھشام ابن " > سيرت ابن ھشام، جلد ۲, صہ ۸۸ </ref>. احد جي شھيدن مان نبي ڪريم {{درود}} جن پھريان حمزه رضه جي نماز جنازه پڙھائي ۽ بعد ۾ سڀني شھيدن جي. ھر شھيد کي آڻي حمزه رضه جي ميت ڀرسان رکيائون پوء ان جي نماز پڙھي وئي اھڙي طرح حمزه رضه جي مٿان ۷۰ ڀيرا نماز پڙھي وئي. ان روايت جي بنياد تي حنفين ويجھو شھيد جي نماز پڙھي ويندي آهي<ref name=" ٺٽوي " />. ھڪ روايت مطابق نبي ڪريم {{درود}} جن شھيدن جي جنازي جي نماز نہ پڙھائي ھئي ان ڪري شافعين ۾ شھيدن جي جنازي جي نماز نہ پڙھي ويندي آهي<ref name=" ٺٽوي " />. سن ن ۴ ھجري ۾ غزوه بنو نضير جو واقعو پيش آيو جنھن جي پڄاڻي بعد ان قبيلي جي ماڻهن کي سندن گھرن ۽ گھاٽين مان تڙي ڪڍيو ويو<ref name=" ٺٽوي" />. ھڪ روايت مطابق ساڳي سال شراب جي حرمت جو حڪم آيو<ref name="ٺٽوي " />. سن ۴ ھجري ۾ ام المؤمنين بيبي زينب رضه وفات ڪئي. ساڳي سال نماز ۾ قصر جو حڪم آيو. ===ميثاق مدينه=== ===رياست جو قيام=== == غزوات== الله جي راھ ۾ اھا جنگ يا جنگي مھم يا جھادي مھم جنھن ۾ رسول الله {{درود}} جن شرڪت ڪئي ان کي غزوہ سڏيو ويندو آهي. زيد بن ارقم غزوات جو ڪل تعداد ۱۹, جابر بن عبدالله وري ۲۱ ٻڌايو آھي<ref name="علوي " />. موسیٰ بن عقبه، ابن اسحاق، واقدي، ابن سعد، قسطلاني، ابن جوزي ۽ دمياطي انھن جو تعداد ۲۷ ۽ علامه ابو عبدالله شامي پنھنجي ڪتاب ''سبل الھدیٰ والرشاد'' ۾ تعداد ۲۸ ڄاڻايو آهي<ref name=" علوي " /> جن ۾ [[ودان]] جي مقام تي [[غزوه ابوآء]] يا غزوه ودان (۱۱ صفر ۲ ھجري)، [[بواط]] جي مقام تي [[غزوه بواط]] (ربيع الاول ۲ ھجري)، [[بدر]] جي مقام تي [[غزوه سفوان]] يا غزوه بدر اولا ( ربيع الاول ۲ ھجري)، [[عشيره]] جي مقام تي [[غزوه عشيره]] ( جمادالاول ۲ ھجري)، بدر جي مقام تي [[غزوه بدر]] ( ۱۷ رمضان ۲ ھجري)، [[قرقرة الڪدر]] جي مقام تي [[غزوه قرقرة الڪدر]] يا غزوہ بني سليم (شوال ۲ ھجري)، [[عريض]] جي مقام تي [[غزوه سويق]] (۵ ذوالحج ھجري)، [[نجد]] جي مقام تي [[غزوه ذي امر]] يا غزوہ غطفان (محرم ۳ ھجري)، [[بحران جو مقام|بحران جي مقام]] تي [[غزوه فرع]] (ربيع الاول ۳ ھجري)، [[مدينه منوره ]] جي مقام تي [[غزوه بنو قينقاع]] (جماد الاول يا شوال ۳ ھجري)، [[احد جبل|جبل احد]] جي مقام تي [[غزوه احد]] ( شوال ۳ ھجري)، [[حمراء الاسد ]] جي مقام تي [[غزوه حمراء الاسد]] (۱۷ شوال ۳ ھجري)، عاليه جي مقام تي [[غزوه بنو نضير]] (ربيع الاول ۴ ھجري)، بدر جي مقام تي [[غزوه بدرالآخيرہ]] يا بدراموعد (شعبان ۴ ھجري)، [[دومة الجندل]] جي مقام تي [[غزوه دومة الجندل]] (ربيع الاول ۵ ھجري)، [[مريسيع]] جي مقام تي [[غزوه بنو مصطلق]] يا غزوه مريسيع (شعبان ۵ ھجري)، مدينه منوره جي مقام تي [[غزوه خندق]] (شوال ۵ ھجري)، [[غران]] جي مقام تي [[غزوه بنو قريظه]] (ذوالقعد ۵ ھجري)، [[نجران]] جي مقام تي [[غزوه بنو لحيان]] (رجب 6 ھجري)، [[حديبيه]] جي مقام تي [[غزوه حديبيه]] (ذوالقعد 6 ھجري)، [[ذي قرد]] جي مقام تي [[غزوہ ذي قرد]] ( ذوالحج 6 ھجري)، [[خيبر]] جي مقام تي [[غزوہ خيبر]] ( محرم ۷ ھجري), [[واديء القریٰ]] جي مقام تي [[غزوہ واديءِ القریٰ]] ( صفر ۷ ھجري)، نجد جي مقام تي [[غزوہ ذات الرقاع]] يا غزوہ محارب و بني ثعبله ( ۱۰ ربيع الاول ۷ ھجري), مڪي شريف جي مقام تي غزوہ [[فتح مڪه]] (۱۰ رمضان ۸ ھجري), [[حنين]] جي مقام تي [[غزوہ حنين]] ( 6 شوال ۸ ھجري), [[طائف]] جي مقام تي [[غزوہ طائف]] ( شوال ۸ ھجري), [[تبوڪ]] جي مقام تي [[غزوہ تبوڪ]] ( رجب ۹ ھجري). جيڪي لشڪر رسول الله {{درود}} جن اصحابين جي اڳواڻي ۾ جھاد لاء روانا ڪيا پر پاڻ شرڪت نہ ڪئي ان جنگي مھم کي سرايا يا بعوث سڏيندا آهن. اھڙين جنگي مھمن جو تعداد اٽڪل ۷۹ ھيو. ==صلح حديبيه== == خيبر جي فتح== == مڪي جي فتح== ==طائف جي فتح== == سندس آخري وقت ۽ وڇوڙو == == نور ۽ بشر وارو معاملو == == رھڻي ڪھڻي== == بحيثت امي== == امت == [[فائل:Muhammad2.svg|thumb|left|upright=1]] == سندس عمرا ۽ حج== == حجت الوداع جو خطبو== == سندس ڇڏيل ورثو== ==روضو مبارڪ== == توھين رسالت جا واقعا ۽ قانون== ==سيرت تي لکيل مستند ڪتاب== ===حديثن وارا مستند ڪتاب=== ==حضرت محمد صه ۽ مغربي فلاسافر== [[فائل:Muhammad Seal.svg|thumb|left|upright=0.8|حضرت محمد {{درود}} جي مھر جيڪا منڊي ۾ جڙيل ھئي ۽ سرڪاري خط و ڪتابت ۾ استعمال ڪئي ويندي ھئي]] ” پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي باري ۾ گوئٽي هڪ ڊگهو نظم لکيو جيڪو '''Mahomet's Gesang''' جي نالي سان مشهور آهي. ان نظم ۾ گوئٽي پاڻ سڳورن {{درود}} جي چهري جي هڪ محبت ڀري تصوير چٽي آهي هن نظم آخر ۾ گوئٽي لکيو آهي ته: ”پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي چهري مبارڪ تي نظر پوڻ سان انسان سندن مفتون ٿي پوندو.“ جرمن فيلسوف لائبنز (Leibniz) (1646-1716ع) متعلق پروفيسر اشپيز لکيو آهي ته پاڻ سڳورن {{درود}} جن کي ’دين الفطرت‘ جو باني سمجهندو هو.<ref>ڊاڪٽر قاضي نبي بخش؛ رسالو:مهراڻ؛ ڇپيندڙ:سنڌي ادبي بورڊ؛ 1962ع</ref> ==درود ۽ صلوات== [[فائل:Salavat of the prophet.png|thumb|left|upright=1.5|صلوات]] ==حوالا== {{حوالا}} [[زمرو:اسلام]] [[زمرو:محمد|*]] mnat2bzxc9cigwgtamqn7d9pmvwuq8n 240111 240110 2022-08-03T20:35:49Z Intisar Ali 8681 wikitext text/x-wiki {{Wikify}} {{Infobox person | honorific_prefix = ابوالقاسم | name = '''<span style='color: Green'>مُحَمَّدٌ</span>''' <!-- include middle initial, if not specified in birth_name --> | honorific_suffix = صلي الله عليه وآله وسلم | image =Dark vignette Al-Masjid AL-Nabawi Door800x600x300.jpg | image_size = 300px | alt = | caption = سندن نالو خوش خطاطي ۾ لکيل | native_name = ابوالقاسم | native_name_lang = عربي | birth_name = <!-- only use if different from name above --> | birth_date = {{birth date |570|04|20}} | birth_place = مڪو | baptised = <!-- will not display if birth_date is entered --> | disappeared_date = <!-- {{disappeared date and age|YYYY|MM|DD|YYYY|MM|DD}} (disappeared date then birth date) --> | disappeared_place = | disappeared_status = | death_date = {{death date and age|632|06|08|570|04|20}} | death_place = مدينو | death_cause = سخت بخار | body_discovered = | resting_place = مسجد نبوي، مدينو منور | resting_place_coordinates = <!-- {{coord|LAT|LONG|type:landmark|display=inline}} --> | monuments = مسجد نبوي | residence = مڪو پوء مدہنو | nationality = عرب | other_names = 99 نالا: مجتبیٰ، مصطفیٰ، بشیر، نذیر، احمد وغیرہ | ethnicity = <!-- Ethnicity should be supported with a citation from a reliable source --> | citizenship = حجاز | education = اُمِي | alma_mater = | occupation = واپار ، حاڪم ، قاضي، فوجي ڪمانڊر، معلم | years_active = | era = | employer = | organization = | agent = | known_for = اسلام جو پيغمبر | notable_works = *خدا جو ڏنل قرآن پھچائڻ * مديني جي رياست جو بنياد وجھندڙ * مسجد نبوي جو معمار *اسلام جي تعليم ڏنائين * حديث | style = | home_town = مڪو | salary = | net_worth = <!-- Net worth should be supported with a citation from a reliable source --> | height = <!-- "X cm", "X m" or "X ft Y in" plus optional reference (conversions are automatic) --> | weight = <!-- "X kg", "X lb" or "X st Y lb" plus optional reference (conversions are automatic) --> | television = | title = | term = | predecessor = عيسيٰ مسيح | successor = ڪو بہ نہ | party = | movement = | opponents = عربستان جا مشرڪ ۽ يھودي | boards = | religion = <!-- Religion should be supported with a citation from a reliable source --> | denomination = <!-- Denomination should be supported with a citation from a reliable source --> | criminal_charge = <!-- Criminality parameters should be supported with citations from reliable sources --> | criminal_penalty = | criminal_status = | spouse =* خديجه بنت خويلد (595–619) *سوده بنت زمعه (619–632) *حفصه بنت عمر (624–632) *جويريه بنت حارث (628–632) *عائشه (619–632) *زينب بنت جحش (627–632) *صفيه بنت حيي (629–632) *زينب بنت خزيمه (625–627) *ام سلمه (629–632) *ام حبيبه (628–632) *ريحانه بنت زيد (629–631) *ماريه قبطيه (630–632) *ميمونه بنت حارث (630–632) | partner = <!-- (unmarried long-term partner) --> | children = *عبد الله بن محمد، *قاسم بن محمد، *ابراهيم بن محمد، *زينب بنت محمد، *رقيه بنت محمد، *ام ڪلثوم بنت محمد، *فاطمه زهرا رضہ | parents = *عبد الله بن عبد المطلب * آمنہ بنت وھب | relatives = * عبدالمطلب (ڏاڏو) *ابوطالب (چاچو) * حمزہ (چاچو)رضہ *ابو لھب (چاچو) *علي رضہ (ڀائٽو، ۽ ڄاٽو) *عباس رضه (،چاچو) * ابو بڪر رضہ (سھرو) * عمر فاروق رضه (سھرو) *ابوسفيان (سھرو) | callsign = | awards = رحمته العالمين | module = آخري نبي | module2 = | module3 = | module4 = | module5 = | module6 = | signature =Muhammad Seal.svg | signature_alt = | signature_size = 50px | website = <!-- {{URL|example.com}} --> | footnotes = }} <br/> '''حضرت مُحَمَّد''' {{درود}} {{ٻيا نالا|انگريزي= '''Hazrat Muhammad '''pbuh}}(اپریل570ع - جون 632ع) مسلمانن جي عقيدي مطابق الله سبحان و تعالیٰ جو آخري نبي ۽ رسول ھيو جنھن تي [[آسماني ڪتابن جا نالا|آسماني ڪتاب]] [[قرآن| قرآن مجيد]] نازل ٿيو. 40 سالن جي عمر ۾ [[عربستان]] جي شھر [[مڪو| مڪي]] ۾ نبوت جو اظھار ڪندي اسلام جي توحيد واري عقيدي جي تبليغ جو آغاز ڪيو. سندس ڏنل تعليم عربن جي ان خطي ۾ ھڪ زبردست انقلاب برپا ڪيو. قرآن مجيد ۾ سندس زندگي مبارڪ کي '''اسوه''' سڏيو ويو آهي<ref name =" علوي" > بذل القوۃ فی حوادث سنی النبوۃ (سيرت هاشمي)، از: امام العصر مخدوم محمد ھاشم محدث ٺٽوي، ترجمو: پروفيسر اسرار احمد علوي، مھراڻ اڪيڊمي شڪارپور، ڇاپو ٻيو جولائي 2004ع ۾ لکيل مترجم جو نوٽ: تقديم </ref>. سورة الاحزاب جي آيت 21 ۾ فرمان آھي ته:'''لقد کان لکم فی رسول اللہ اسوۃ حسنہ''': ترجمو: "بيشڪ اوھان جي لاء خدا جي رسول {{درود}} جي ذات ۾ ھڪ بھترين نمونو آھي." لفظ اسوة جي عام معنیٰ طريقو يا نمونو آھي<ref name=" علوي " />. اسوہ انسان جي ان حالت کي چيو ويندو آهي جيڪا ھو ڪنھن ٻئي انسان جي پيروي ڪندي اختيار ڪري<ref name ="راغب " > مفردات الفاظ القرآن, از: ابو القاسم راغب اصفھانی صہ ۱۴۰ </ref>. اسلامي عقيدي مطابق محمد رسول الله {{درود}} جن جي اطاعت مسلمانن جي ايمان جو لازمي جز ۽ فرض آهي ۽ ان جي اطاعت کي قرآن مجيد ۾ الله جي اطاعت جي مثل سڏيو ويو آهي. سورة النساء جي آيت ۶۴ ۾ قرآن فرمائي ٿو ته: ''' وما ارسلنا من رسول الا لیطاع باذن اللّٰہ''': ترجمو: "۽ اسان موڪليا جيڪي رسول تہ انھن جي پيروي ڪئي وڃي، الله جي حڪم سان". دين جي عالمن ۽ قرآن جي شارحن جو اھو عقيدو آهي ته قرآن ھڪ تحريري دستور آھي جنھن جي عملي صورت سرور ڪونين {{درود}} جن جي ذات آھي، جن جو ڪوبه قول ۽ فعل حڪم خداوندئ کان وار برابر بہ ھيڏي ھوڏي ھٽيل نه آهي<ref name=" علوي " />. ايليا (بيت المقدس) ۾ ھجرت جي پنجين سال [[ھرقل|ھرقل اعظم]] (Hercules) جي درٻار ۾ سندس بدترين دشمن [[ابوسفيان]] پڇا ڪرڻ تي ٻڌايو ھو تہ "نبوت کان اڳ بہ اوھان {{ درود}} ڪڏهن ڪوڙ نہ ڳالھايو آھي"<ref name=" علوي " />. پاڻ ڪريمن پنھنجي بيمثال ڪردار وسيلي ڪٺور قلبن کي نرم ڪري انھن جو تزڪيو ڪيو<ref name=" علوي " />. سندن ھر عمل جي تقليد کي اسلامي دين ۾ سنت جو مقام حاصل آهي<ref name="علوي " />. مولانا ابوالڪلام آزاد مطابق:"قرآن ۽ نبي سائين {{درود}} جن جي زندگي ساڳي شئي آھي، قرآن متن آھي تہ سيرة ان جي تشريح ۽ قرآن علم آھي تہ سيرة ان جو عمل. ان ڪري انسانيت جي سمورن اھنجن ۽ آزارن جو علاج ان سيرت جي مطالعي ۾ ئي ملي سگھندو"<ref name ="آزاد " > سیرۃ کے عملی پہلو (اردو) ، از: مولانا ابوالڪلام آزاد، صہ ۹</ref>. == قبيلو ۽ گھراڻو == حضرت محمد {{درود}} جو قبيلو [[قريش]] ۽ گھراڻو [[بنو هاشم]] ھيا جيڪي حضرت ابراهيم جي بيبي ھاجرہ {{ٻيا نالا|عبراني= ''' Hagar '''}} مان وڏي پٽ حضرت اسماعيل جي اولاد مان ھيا. حضرت [[ابراهيم]] پنھنجي وڏي پٽ حضرت [[اسماعيل]] ۽ سندس ماء کي مڪي جي ويران وادي ۾ رھايو جتي ٻنھي پيء ۽ پٽ گڏجي [[ڪعبو]] تعمير ڪيو. ان ويراني ۾ [[زمزم]] جي چشمي جي برآمد ٿيڻ سان جرھوم جي قبيلو سندن مرضي سان اتي آباد ٿيو ۽ اڳتي هلي اسماعيل جي شادي ٿي ۽ کيس ٻارھن پٽ ڄاوا جن مان وڏي پٽ جو نالو قدار ھيو. آھستي آھستي اسماعيلين جو تعداد وڌندو ويو.<ref name ="سعيد" >The Life of Muhammad, the Prophet , by:Syed Saeed Akhtar Rizvi, page ،9,7,8,6,</ref> بائيبل مطابق خدا جو واعدو ٿيل ھيو تہ اسماعيل جي اولاد کي تيزي سان وڌائيندو <ref>{Genesis 21:13}</ref> اھي پوري حجاز ۾ ڦھلجي ويا. عیسیٰ مسیح جي پيدائش کان 200 سال اڳ قدار جي اولاد مان عدنان مشھوري ماڻي ٻنھي جي وچ واري شجري جي اڃان ڪا پڪ نہ ٿي سگھي آھي ڇو تہ عربن گھڻا شجرا بيان ڪيا آهن.محمد صہ انھن شجرن تي تبصرو ڪندي فرمايو ھيو تہ {{quote|جڏهن منھجو شجرو عدنان تائين پھچي تہ بس ڪريو|محمد صہ<ref name = " سعيد"/>|}} ٽين صدي عيسويءَ ۾ عدنان جي اولاد مان ھڪ سردار ٿيو جنھن جو نالو فاھر ھيو جنھن لاء خيال آهي تہ ان کي [[قريش]] سڏيندا ھيا ڪن جو وري خيال آھي تہ فاھر جي پنجين پيڙهيءَ ۾ پنجين صدي عيسويءَ ۾ [[قصي بن ڪلاب]] بن مرہ بن لوئي، بن غالب بن فاھر نالي ھڪ طاقتور شخص مشھور ٿيو جنھن کي قريش سڏيندا ھيا ء ان جي اولاد [[قريشي]] سڏبا ھيا. علامہ شبلي نعماني، علامہ طبري مطابق قصي ئي پھريون شخص ھيو جنھن کي قريش سڏيو ويو. قصي سڀني اسماعلين کي گڏ ڪري قائل ڪيو تہ خانہ بدوشي ترڪ ڪري ڪعبي جي چؤطرف مستقل رھائش اختيار ڪن. قصي ڪعبي جي نگران خزاہ قبيلي جي ھليل نالي ھڪ شخص جي نياڻي سان شادي ڪئي ۽ ھليل جي وصيت ذريعي ڪعبي جي نگراني جي ذميداري قصي جي حوالي ٿي جنھن کوڙ ادارن کي قائم ڪيو جن ۾ دارالندواہ (گڏجاڻي واري جاء) شامل ھئي جتي ويھي جنگ ۽ امن سميت اھم معاملن جا فيصلا ، شادين جا اجتماع ٿيندا هئا. قافلن جي روانگي پن ٿيندي هئي.ھن سقايہ ( حاجين کي پاڻي فراهم ڪرڻ جو بندوبست)، رفادہ ( حاجين کي کاڌخوراڪ فراھم ڪرڻ جو بندوبست) پڻ قائم ڪيا<ref name = "سعيد "/> ھن حاجين جو مشاعرالحرم ۾ رات ٽڪائڻ جو بندوبست ء پوري واديءَ کي بتين سان منور ڪري کين سھولتن فراھم ڪرڻ جي شروعات ڪئي. زمزم جو چشمو صديون پھرين لٽجي ويو ھو ھن ان کي ڳولي پھريون دفعو کوھ کوٽايو ۽ پاڻي جي بحالي ٿي. ھن ڪعبي جي ٻيھر تعمير ڪرائي. ھن جي وفات بعد ماڻھو حاجون (موجوده جنت المولا واري قبرستان) ۾ سندس قبر جي زيارت لاءِ ويندا ھئا. ھن کي ڪعبي جون ڇھ ذميداريون ھيون جيڪي ھن پنھنجي وفات کان اڳ پنھنجي وڏي پٽ عبدالدار کي سونپيون. قصي کي پنج پٽ ء ھڪ ڌيءُ ھئي. سندس ٻئي پٽ مغيرہ کي عبداالمناف سڏيندا ھيا، جيڪو قبيلن ۾ معتبر ۽ قائدانہ صلاحيتن وارو ليکيو ويو. عبدالمناف کي ڇھ پٽ ٿيا جن ۾ ھاشم، مطلب، عبد شمس ۽ نوفل مشھور ٿيا. عبدالدار ۽ عبداالمناف جي وفات کان پوءِ ڪعبي جي ذميداري سنڀالڻ ۾ سندن اولاد ۾ تڪرار شروع ٿيو پر پوء ٺاھ ٿي وين. اھو طئي ٿيو تہ پاڻي پيارڻ ، کاڌ خوراڪ فراھم ڪرڻ ۽ جنگ ۾ قيادت جي ذميداري عبداالمناف جي اولاد ڏي منتقل ٿي. ليوا ۽ حجابہ جي ذميداري عبدالدار جي اولاد کي ملي باقي دارالندواہ جي سربراهي ٻنھي جي خاندانن ۾ رھي. انھن مان ھاشم گھڻو نالو ڪڍيو جنھن کي کاڌي کارائڻ جي ذميداري ملي. ھڪ ڀيري مڪي ۾ وڏو ڏڪار آيو تہ ھاشم پنھنجي سموري دولت کڻي شام ويو اتان اٽو ۽ سڪل ماني خريد ڪري مڪي آيو ۽ روزانو اٺن کي ڪھي انھن مان ٻوڙ ٺاھي ماني جا ٽڪرا ان ۾ ملائي سموري قبيلي کي گھرائي کارائيندو هو ڏڪار جي خاتمي تائين ھن قبيلي جي مدد جاري رکي کوڙ ماڻھن کي مرڻ کان بچائي ورتو.ان خدمت جي بدلي ئي کيس ھاشم جو نالو مليو جنھن جي معني ( مانيءَ کي ) ٽڪر ڪندڙ آھي. ھاشم جو اصل نالو امر{{ٻيا نالا|انگريزي=Amr}} ھيو. ھاشم مڪي جي واپاري قافلن جو بنياد وجھندڙ پڻ ھيو. ھن باظنتيني شھنشاھ کان حڪمنامو حاصل ڪيو جنھن تحت قريش قبيلي کي ھر قسم جي ٽئڪس ۽ ڊيوٽي کان آزاد ڪري انھن جي ڪنٽرول وارن ملڪن ۾ آزاد اچ وڃ جي اجازت ڏنل ھئي<ref name = " سعيد "/> ھن اھا ساڳي سھولت ايٿوپيا جي بادشاھ کان پڻ حاصل ڪئي ۽ ان وقت يمن ايٿوپيا جو حصو ھيو.اھڙي طرح قريش جا واپاري قافلا يمن کان شام ۽ بازنظيني شھر انقرہ تائين وڃڻ شروع ٿيا.<ref name = "سعيد "/> ھاشم جڏهن 25 سالن جو ھيو تہ سن 488 عيسويءَ ۾ فلسطين جي غزہ واري ھنڌ وفات ڪري ويو ۽ کيس اتي ئي دفن ڪيو ويو. اھا جاء غزہ ھاشم يا ھاشم جي غزہ سڏجڻ شروع ٿي وئي. ھن يثرب جي عدي بنو نجار قبيلي جي سلمیٰ بنت امر سان پرڻو ڪيو جنھن مان عبدالمطلب پيدا ٿيو جيڪو اڃان ننڍڙو ھيو تہ ھاشم وفات ڪري ويو.ان کان سواءِ ھاشم کي چار ٻيا پٽ پڻ ھيا جن ۾ اسد، نضلا، سئفي ۽ ابو سئفي شامل ھيا جن مان پوين ٽن کي اولاد ڪانہ ٿي باقي اسد کي [[فاطمه بنت اسد]] نالي نياڻي ڄائي جيڪا علي رضہ بن ابي طالب جي ماء ھئي. ھاشم جو اھڙي طرح نسل عبدالمطلب مان اڳتي ھليو<ref name = " سعيد"/>. عبدالمطلب يثرب ۾ پنھنجي ناني جي گھر ۾ پيدا ٿيو. ھاشم جي وفات بعد سندس ڀاء مطلب خاندان جو وڏو بڻيو جيڪو پنھنجي ننڍي ڀائٽي عبدالمطلب بن ھاشم کي مڪي وٺي آيو جڏھن مطلب اٺ تي مڪي ۾ داخل ٿيو تہ ماڻھن ڇوڪري کي مطلب جو غلام سمجھي عبدالمطلب چوڻ شروع ڪيو ۽ مطلب وضاحت ڪندو رھيو تہ اھو سندس ڀائٽيو آھي پر ھاشم جي ان پٽ تي عبدالمطلب نالو پئجي ويو<ref name = " سعيد "/>. عبدالمطلب جو اصل نالو شعيبت الحمد ھيو. مطلبجي وفات بعد سقايہ ۽ رفادہ جي ذميداري عبدالمطلب جي حصي ۾ آئي. ھن 82 سالن تائين عمر ماڻي ۽ پوئين وقت ھن کي مڪي جي سربراھ جو خطاب پڻ مليو<ref name = " سعيد"/> ==والدين== ==جنم== [[File:Muhammad With Heart Circle.gif|thumb|محمد دل جي سرڪل سان]] == ننڍپڻ== يارھن ورھين جي عمر ۾ چاچي حضرت ابوطالب سان گڏ واپار سانگي شام ويا هئا ۽ اتي بحيرا نالي ھڪ عيسائي راھب سندس نبوت جي تصديق ڪئي ۽ ان وقت حضرت ابوبڪر صديق پڻ ساڻن گڏ ھيو هئي<ref name=" ٺٽوي" />. == زالون ۽ اولاد == ===بيبي خديجه رضه=== 25 سالن جي ڄمار ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي پھرين شادي [[بنو اسد]] گھراڻي جي [[خويلد بن اسد]] ۽ [[فاطمه بنت زائدہ]] جي نياڻي 40 سالا حضرت خديجة الڪبریٰ رضه سان 695 ۾ ٿي جيڪا بيواہ ھئي ۽ سندس اھا ٽين شادي ھئي<ref name=" علوي " />. بيبي سانئڻ جو پھريون نڪاح [[ھند بن زرارہ]] سان ٿيو جنھن مان کيس ھڪ نياڻي ۽ ٻہ پٽ ٿيا جيڪو پوء گذاري ويو. سندس ٻيون نڪاح [[عتيق بن عائذ]] سان ڪرايو ويو جنھن مان کيس ھڪ نياڻي ھند جي نالي سان ھئي پر ڪجھ وقت کان پوءِ عتيق پڻ گذاري ويو<ref name=" علوي " />. جڏھن 35 سالن جي ٿي تہ سندس والد خويلد پڻ گذاري ويو<ref name="علوي " />. پاڻ مالدار عورت ھئي ۽ سندس ڪاروباري قافلا [[عراق]]، [[شام]] ۽ [[فلسطين]] تائين ويندا ھيا. سندس ھڪ غلام [[ميسرہ]] ايماندار ھيو جيڪو سندس ڪاروبار جو جنرل مينيجر ھيو<ref name=" علوي" />. پاڻ سڳورن {{درود}} جن ان وقت ايمانداري ۾ وڏي شھرت حاصل ڪئي هئي ۽ ميسرہ ذريعي بيبي سانئڻ وٽ اھڙو احوال پھتل ھو ۽ ان کين سندس ڪاروبار ۾ شامل ٿيڻ جي پيشڪش ڪئي جيڪا پاڻ سڳورن {{درود}} قبول ڪئي ۽ ان جي تجارتي قافلي سان شام ويا جنھن بعد بيبي سانئڻ کين شادي جو پيغام موڪليو<ref name=" علوي " />. شادي ۲۵ صفر تي ٿي جنھن ۾ حضرت ابو طالب ، حضرت حمزہ رضه، بيبي صاحبه جو چاچو [[عمرو بن اسد]]، سؤٽ [[ورقه بن نوفل]] پڻ شامل ٿيا<ref name=" علوي " />. حق مھر ساڍا ٻارھن [[اوقيه]] سون مقرر ڪيو ويو جنھن جي قيمت ۵۰۰ درھم ھئي<ref name=" علوي" />. ھڪ روايت مطابق حق مھر ۲۰ وٽ ٻڌايو ويو آهي<ref name=" علوي " />. نڪاح جو خطبو سيدنا [[ابو طالب]] پڙھيو. اھو خطبو يعقوبي ، شامي ، قسطلاني ، ۽ علامه عامري پنھنجي ڪتابن ۾ نقل ڪيو آهي<ref name=" علوي " />. نڪاح بعد پاڻ سڳورن {{درود}} ھڪ اٺ ذبح ڪرائي مھمانن جي دعوت ڪئي. بيبي سانئڻ زندگي جا 25 سال پاڻ سڳورن {{درود}} سان گذاريا<ref name=" علوي " />. سندس حياتيءَ ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} ٻي ڪا شادي نہ ڪئي<ref name=" علوي " />. پاڻ سڳورن {{درود}} جي پٽ ابراھيم کان سواءِ سموري اولاد بيبي سانئڻ مان ٿي ۽ سڀ سواء بيبي فاطمه الزهراء رضه جي سندن حياتي مبارڪ دوران وفات ڪري ويا<ref name=" علوي " />. [[فائل:The altar of prayer of the Prophet in the demolished house of Khadijeh 01.jpg|thumb|left|upright=0.8|بيبي خديجہ جي مڪي ۾ ڊاٿل گھر اندر اھا جاء جتي حضرت محمد{{درود}} ساڻس شادي کان پوء رھائش دوران عبادت ڪندو ھو]] نبي ڪريم {{درود}} کي چار نياڻيون ھيون جن مان وڏي سيدہ زينب ، ٻيون نمبر سيدہ رقيه ، ٽيون نمبر سيدہ ام ڪلثوم ۽ چوٿون نمبر آخري نياڻي سيده فاطمه الزهراء ھئي<ref name=" علوي " />. چئني مديني ھجرت ڪئي ۽ اتي وفات ڪيائون ۽ چارئي جنت البقيع ۾ دفن ٿيل آھن<ref name=" علوي " />. سيده زينب رضه 30 ميلادي ڌاري مڪي ۾ ڄائي ۽ سن ۸ ھجري ۾ مديني ۾ وفات ڪئي. سندس نڪاح بعثت کان اڳ پنھنجي ماسات ابوالعاص بن ربيع قرشي سان ڪرايو ويو جيڪو بيبي خديجه جي ڀيڻ ھند بنت خويلد جو پٽ ھيو ۽ سندس اصل نالو لقيط ھو<ref name=" علوي " />. ڪجھ رويتن مطابق سندس نالو ھشيم ۽ مھشم ھيو. پاڻ سڳورن {{درود}} جي ھجرت وقت اھي طائف ۾ رھندا ھئا. بدر جي جنگ بعد پاڻ سڳورن {{درود}} کيس مديني گھرايو ۽ بعد ۾ ابوالعاص جڏهن اسلام قبول ڪيو تہ اھو پڻ مديني ۾ آيو. سيده زينب کي ھڪ پٽ علي ۽ ھڪ نياڻي امامه ٿيا<ref name=" علوي" />. علي ننڍپڻ ۾ ئي فوت ٿي ويو. امامه جي پرورش بعد ۾ ابوالعاص جي ماروٽ حضرت زبير بن عوام ڪئي جنهن بيبي فاطمه الزهراء جي وفات بعد امامه جو نڪاح حضرت علي ڪرم الله وجهه سان ڪرايو<ref name=" علوي " />. [[فائل:The altar of prayer of the Prophet in the demolished house of Khadijeh.jpg|thumb|left|upright=0.8|بيبي خديجہ جي سعودي حڪومت پاران ڊاٿل گھر ۾ محراب جو ھڪ ٻيو منظر جتي پاڻ سڳورو عبادت ڪندو ھو]] سيده رقيه رضه ۳۳ ميلادي ڌاري ڄائي ۽ ان جو نڪاح حضرت عثمان غني رضه سان ڪرايو ويو. نبوت جي پنجين سال مڙس سان گڏ حبشه ھجرت ڪئي جتي ست سال رھيا اتي کيس ھڪ پٽ عبدالله نالي ڄائو. مڪي واپسي بعد مديني ڏانهن ھجرت ڪئي. بدر جي جنگ وقت بيمار ٿي پئي ۽ اٽڪل ۲۰ ڏينھن بعد وفات ڪري وئي. ان جي بيماري سبب نبي ڪريم {{درود}} جن حضرت [[عثمان غني]] رضه ۽ حضرت اسامه بن زيد رضه کي مديني ڇڏي ويا ھئا. جنگ جي فتح جي خبر جڏهن مديني پھتي تہ بيبي سانئڻ جي تدفين ٿي رھي ھئي<ref name=" علوي " />. سندس پٽ عبدالله پڻ ننڍپڻ ۾ گذاري ويو<ref name=" علوي " />. [[فائل:The House of Khadijah, The Porphet Mohammad's Wife in Mecca before Demolition 01.jpg|thumb|left|upright=0.8|بيبي خديجہ جو گھر جتي حضرت محمد {{درود}} مڪي زندگيءَ جو ھڪ دؤر گذاريو جيڪو سعودي حڪومت ڊھرائي ڇڏيو]] سيدہ ام ڪلثوم اھل بيت جي مديني ھجرت وقت بيبي فاطمه الزهراء رضه ۽ سيدہ سوده رضه سان گڏ ھئي. سيدہ رقيه رضه جي وفات کان ست يا ٽن مھينن بعد پاڻ سڳورن {{درود}} سندس نڪاح حضرت عثمان غني رضه سان ڪرايو ۽ سندس رخصتي جمادالآخر ۾ دوران ۱۹ سالن جي عمر ۾ ٿي<ref name=" علوي " />. کيس ڪا بہ اولاد ڪانه ٿي. حضرت عثمان سان ھن پنھنجي زندگي جا اٽڪل ساڍا ڇھ ورھيه گذاريا<ref name=" علوي " />. سن ۹ ھجري ۾ شعبان جي مھيني دوران وفات ڪئي. سندس جنازي نماز پاڻ سڳورن {{درود}} جن پڙھائي<ref name=" علوي " />. [[فائل:The House of Khadijah, The Prophet Mohammad's Wife in Mecca after Demolition 01.jpg|thumb|left|upright=0.8|بيبي خديجہ وارو گھر ڊھڻ کان پوءِ واري حالت ۾. ھن گھر پاڻ سڳورن زندگي جو ھڪ دور گذارہو]] بيبي فاطمه الزهراء رضه ۴۱ ميلادي ۾ نبوت جي بعثت واري سال پيدا ٿي ۽ جڏهن ۱۰ ورھين جي ھئي تہ سندس والدہ وفات ڪئي جنھن ڪري ننڍي عمر ۾ ئي والد سان وابسته رھي<ref name="علوي " />. والد کي تمام پياري ھئي. سندس عادات ، اطوار ، رفتار توڙي گفتار جو انداز والد سان مشابهت رکندڙ ھيو ۽ شڪل ۾ والده جھڙي ھئي<ref name=" علوي " />. سندس شادي پندرهن سال پنج مھينن جي عمر حضرت علي ڪرم الله وجهه سان مديني ۾ جنگ بدر کان بعد ڪرائي وئي. نڪاح جي تقريب مسجد نبوي ۾ ٿي ۽ پاڻ سڳورن{{درود}} سندن نڪاح پڙھايو. حق مھر ۵۰۰ درھم مقرر ٿيو ۽ رخصتي احد جي جنگ بعد عمل ۾ آئي<ref name=" علوي" />. سندس حياتيءَ دوران حضرت علي ڪرم الله وجهه ٻي شادي ڪانه ڪئي. کيس پنج ٻار جن ۾ ٽي پٽ امام حسن، امام حسين ، امام محسن ۽ ٻہ ڌيئر ڄاوا. امام محسن ننڍپڻ ۾ ئي وفات ڪئي<ref name=" علوي " />. پاڻ پردي جي سخت پابند ھئي. سندس جنازي نماز حضرت علي ڪرم الله وجهه پڙھائي<ref name="علوي " />. [[فائل:Khadija tomb (1).jpg|thumb|left|upright=0.8|خديجہ جو مڪي م واقع مقبرو جيڪو سعودي حڪومت ڊھرائي ڇڏيو]] بيبي خديجه رضه مان پاڻ سڳورن {{درود}} کي ٻہ پٽ پڻ ڄاوا جن جا نالا قاسم ۽ عبدالله ھيا. قاسم کي طاھر ۽ عبدالله کي طيب پڻ سڏيندا هئا<ref name=" علوي " />. روايت مطابق سندن وفات نبوت کان اڳ ننڍپڻ ۾ ٿي ھئي<ref name=" علوي" />. ===بيبي سوده رضه=== سن ۱۰ نبوي ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} جن جو پاڻ کان عمر ۾ ۳۰ سال وڏي بيوہ<ref name=" علوي " /> سودہ بنت زمعه سان نڪاح ٿيو. مديني ڏانهن ھجرت وقت فقط ھيء گھرواري ساڻن گڏ ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. ان جو تعلق بنو عامر قبيلي سان ھو<ref name="علوي " />. روايت مطابق ھڪ دفعي خوله بنت حڪيم نبي ڪريم {{درود}} جن کي ٻي شادي ڪرڻ جي تجويز ڏني ۽ کين بيبي عائشه ۽ حبشه کان ھجرت ڪري موٽي آيل مھاجرن مان بيبي سودہ جا نالا پيش ڪيا<ref name="علوي " />. پاڻ سڳورن اھا تجويز قبول ڪئي ۽ ٻنھي طرفن کان آڇ قبول ڪئي وئي. بيبي سوده سان نڪاح جو خطبو زمعه بن قيس پڙھيو<ref name=" علوي " />. حق مھر ۴۰۰ درھم مقرر ٿيو<ref name =" جلد" > شرح مواھب ، زرقاني ، جلد ۳, صه ۲۹۷ </ref>. ھن جا ۱۲ سال نبي ڪريم {{درود}} جي صحبت ۾ گذريا ۽ سندس رفاقت ۾ حج ۽ عمرو ادا ڪيو<ref name=" علوي " />. کيس پاڻ سڳورن {{درود}} مان ڪا اولاد ڪانه ٿي پر کيس پھرين مڙس سڪران مان عبدالرحمان نالي پٽ ڄائو جيڪو حضرت عمر رضه جي دؤر ۾ جنگ جلولاء ۾ شھيد ٿيو<ref name=" علوي " />. بلاذري مطابق بيبي صاحبه سن ۲۲ ھجري ۾ مديني ۾ وفات ڪئي<ref name=" علوي " />. ابن سعد مطابق سن ۵۴ ھجري ۾ وفات ڪئي<ref name="علوي " />. ===بيبي عائشه رضه=== سن ۱۰ ھجري شوال جي مھيني ۾ بيبي عائشه رضه جو پاڻ سڳورن {{درود}} جن سان نڪاح مڪي ۾ پڙھيو ويو ان وقت سندس عمر ۶ سال ھئي ۽ رخصتي شوال جي مھيني ۾ ھجرت جي پھرين سال ۹ ورھين جي عمر ۾ مديني ٿي<ref name=" ٺٽوي" />. نڪاح ۽ رخصتي وقت بيبي صاحبه جي عمر بابت متضاد روايتون آھن جن ۾ ھڪ روايت مطابق رخصتي وقت بيبي صاحبه جي عمر ۱۸ سال ھئي. روایت مطابق مديني پھچڻ کان ڪجھ وقت پوءِ پاڻ سڳورن {{درود}} جن زيد بن حارث ۽ ابو رافع کي مڪي مان ابوبڪر صديق رضه جي گھروارن کي وٺي اچڻ لاءِ موڪليو اھڙي طرح اھي قبا تائين پھتا. بيبي اسماء بنت ابوبڪر اميد سان ھئي ۽ اتي ان عبدالله بن زبير کي جنم ڏنو. ساڳي سال شوال ۾ بيبي عائشه رضه جو گھر مديني جي پاڙي سنح ۾ حارث بن خزرج وارن جي گھرن لڳ واقع ھيو جيڪو نبي ڪريم {{درود}} جي گھر کان ھڪ ميل جي فاصلي تي ھو. ان گھر ۾ سندس شادي ۽ رخصتي ٿي<ref name ="ياقوت " > معجم البلدان، ياقوت، جلد ۳, صه ۲۶۵ </ref>. ===بيبي حفصه رضه=== بيبي حفصه حضرت عمر فاروق رضه ۽ سندس زال زينب بنت مظعون جي نياڻي ھئي جيڪا بعثت نبوي کان پنج سال اڳ پيدا ٿي<ref name=" علوي " />. ننڍي عمر ۾ سندس نڪاح سھم قبيلي جي ھڪ فرد خنيس بن حذافه بن قيس سان ٿيو جيڪو بدر جي جنگ ۾ مسلمانن جي لشڪر ۾ شامل ھو ۽ زخمي ٿي پيو ۽ سن ۲ھجري ۾ وفات ڪري ويو ۽ ھڪ روايت مطابق احد جي جنگ ۾ شھيد ٿيو<ref name=" علوي " />. ان بعد شوال سن ۳ ھجري ۾ بيبي حفصه جي شادي نبي ڪريم {{درود}} جن سان ٿي<ref name="ٺٽوي " />. ان وقت بيبيءَ جي عمر ۱۸ سال ھئي ۽ نڪاح ۾ مھر ۵۰۰ درھم مقرر ٿيو<ref name=" علوي" />. ابو دائود ، نسائي ۽ ابن ماجه وغيره ۾ ابن عمر جي روايت مطابق نبي ڪريم {{درود}} جن کيس ھڪ دفعو طلاق (رجعي) ڏني ھئي. طبراني پڻ اھڙو ذڪر ڪيو<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه شعبان سن ۴۵ ھجري ۾ ۶۳ ورھين جي عمر ۾ وفات ڪئي<ref name=" علوي " />. وفات وقت پنھنجي ننڍي ڀاءُ عبدالله بن عمر رضه کي وصيت ڪئي ھئي تہ سندس مديني جي اتر ۾ شام واري رستي تي واقع غابہ نالي ديھ واري ملڪيت خيرات لاء وقف ڪري<ref name=" علوي " />. سندس جنازي نماز مديني جي گورنر مروان بن حڪم پڙھائي ۽ کيس جنت البقيع ۾ دفنايو ويو<ref name=" علوي " />. ===بيبي زينب بنت خزيمه رضه=== سن ۳ ھجري ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} جن جو نڪاح بيبي زينب بنت خزيمه ھلاليه سان ٿيو<ref name=" ٺٽوي" />. بيبي صاحبه کي خير خيرات جي ڪثرت سبب ام المساڪين يعني مسڪينن جي ماء سڏيو ويندو هو<ref name="ٺٽوي " />. ھجرت نبوي {{درود}} کان ۱۴ يا ۱۵ سال اڳ مڪي ۾ ڄائي بيبي صاحبه جو پھريون مڙس نبي ڪريم {{درود}} جو پڦاٽ عبدالله بن جحش رضه ھو جنھن سان گڏ بيبي صاحبه مديني ھجرت ڪئي جيڪو ساڳ شوال سن ۳ ھجري ۾ غزوہ احد ۾ شھيد ٿيو ھو ۽ عدت گذارڻ بعد سندس ٻي شادي پاڻ سڳورن {{درود}} جن سان ٿي پر سن ۴ ھجري ۾ ربيع الاول يا ربيع الآخر ۾ بيبي صاحبه وفات ڪري وئي<ref name=" ٺٽوي " />. وفات وقت سندس عمر ۳۰ سال کن ھئي<ref name=" علوي " />.اھو پاڻ سڳورن {{درود}} جن جو پنجون نڪاح ھيو جنھن ۾ حق مھر ۵۰۰ درھم مقرر ٿيو<ref name=" علوي" />. قتادہ بن دعامہ کان روايت مطابق سندس پھريون نڪاح پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي سؤٽ طفيل بن حارث سان ٿيل ھو جنھن ڪجھ وقت پوء کيس طلاق ڏني ۽ سندس ٻيو نڪاح طفيل جي ڀاءُ عبيدہ بن حارث سان ٿيو<ref name=" علوي " />. امھات المومنين ۾ بيبي زينب رضه واحد عورت ھئي جنھن جو جنازو نبي ڪريم {{درود}} جن پڙھايو <ref name=" علوي " />. ===بيبي زينب بنت جحش رضه=== سن ۴ ھجري ۾ ذوالقعد جي مھيني ۾ چنڊ واري رات پاڻ ڪريم {{درود}} جن جو نڪاح زينب بنت جحش رضه سان ٿيو. ھڪ ٻي روايت مطابق ۵ ھجري ۾ ٿيو<ref name=" ٺٽوي " />. ان وقت بيبيءَ جي عمر ۳۵ ورھيه ھئي ۽ نبي ڪريم {{درود}} جي وفات بعد سندس زالن مان اھا پھرين وفات ڪندڙ ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. شادي واري وقت ھن. سال پردي جو حڪم نازل ٿيو<ref name=" ٺٽوي " />. ھن بيب جو تعلق قريش جي اسد بن خزيمه واري شاخ سان ھيو<ref name=" علوي " />. ھي بيبي نبي ڪريم {{درود}} جن جي رشتي ۾ پڦاٽ ھئي. ھجرت جي پھرين سال ئي بيبي صاحبه جو خاندان مديني پھتو ھو. نبي ڪريم {{درود}} جن ان جو نڪاح زيد بن حارث رضه سان ڪرايو ھو پر اھا شادي ڪامياب نہ ٿي سگھي ۽ زيد کيس طلاق ڏني<ref name=" علوي " />. ان وقت بيبيءَ جي عمر ۳۴ سال ھئي. ان بعد قرآن جي آيت جي حڪم تحت سندس عدت بعد شادي نبي ڪريم {{درود}} جن سان ٿي. حق مھر ۴۰۰ درھم مقرر ٿيو<ref name=" علوي" />. بيبي صاحبه جو نالو برہ ھيو ۽ شادي وقت سندس نالو نبي ڪريم {{درود}} جن زينب رکيو<ref name=" علوي " />. نبي ڪريم {{درود}} جي وصال کان ۷ سال بعد حضرت عمر رضه جي دؤر ۾ بيبي صاحبه ۵۳ ورھين جي ڄمار ۾ وفات ڪئي ۽ سندس جنازي جي نماز حضرت عمر رضه پڙھائي ۽ کيس جنت البقيع ۾ دفنايو ويو<ref name=" علوي " />. ===بيبي ريحانه رضه=== == نبوت کان اڳ واري زندگي== [[Image:Cave Hira.jpg|thumb|left|upright=0.8|جبل نور ۾ واقع غار حرا جتي محمد صہ عبادت ڪندو ھو ۽ پھرين وحي نازل ٿي.]] == نبوت جو آغاز== جڏھن پاڻ ڪريمن {{درود}} جن پنھنجي عمر مبارڪ جا چاليھ ورھيه پورا ڪيا، تڏهن کين نبوت جي نعمت سان نوازيو ويو<ref name ="شامي " > سبل الھدیٰ والرشاد فی سیرۃ خیرالعباد شامی از: محمد بن یوسف بن علی بن یوسف صالحی دمشقی المعروف شامی، جلد ۲ صہ ۲۲۵ </ref><ref name =" ٺٽوي" > بذل القوۃ فی حوادث سنی النبوۃ (سيرت هاشمي)، از: امام العصر مخدوم محمد ھاشم محدث ٺٽوي، ترجمو: پروفيسر اسرار احمد علوي، مھراڻ اڪيڊمي شڪارپور، ڇاپو ٻيو جولائي 2004ع </ref>. ان روايت تي عالمن جي اڪثريت کي اتفاق رھيو آھي<ref name=" ٺٽوي " />. جڏھن تہ ڪي ٿوريون روايتون اھڙيون بہ مليون آهن ، جن ۾ بعثت وقت عمر مبارڪ چاليھ ورھين کان ھڪ ڏينھن مٿي يا ڏھ ڏينھن مٿي يا وري ٻه مھينا مٿي بہ ٻڌائي وئي آھي<ref name=" ٺٽوي " />. پر پھرين روايت ئي سڀني کان وڌيڪ مشھور ۽ مقبول آهي<ref name=" ٺٽوي " />. محمد بن يوسف دمشقي المعروف شامي سميت مالڪي مسلڪ جي ابو عبدالله محمد بن عبدالباقي المعروف زرقاني پڻ پنھنجي ڪتاب ''شرح علیٰ المواھب اللدنیہ'' ۾ چاليھ سالن جي روايت کي صحيح ڄاڻايو آهي<ref name=" ٺٽوي" />. صحيح بخاري ۽ صحيح مسلم ۾ پڻ حضرت ابن عباس ۽ انس رضي اللّٰہ تعالیٰ عنھما کان پڻ ساڳي روايت نقل ڪيل آھي<ref name="ٺٽوي " />. سندن بعثت ھڪڙن راوين ربيع الاول ۽ ٻين رمضان شريف جي مھيني ۾ بيان ڪئي آھي<ref name=" ٺٽوي " />. ابن اسحاق، بيھقي، ابن ڪثير، ذھبي، قسطلاني، شامي ۽ زرقاني پنھنجي ڪتابن ۾ بعثت جو آغاز ربيع الاول ۾ سچن خوابن کي قرار ڏنو آهي<ref name=" علوي " />. قرآن مجيد ۾ سورة البقرہ جي آيت ۱۸۵ مطابق "رمضان اھو مھينو آھي جنھن ۾ قرآن نازل ڪيو ويو"<ref name="ٺٽوي " />. صحيح مسلم ۾ حضرت طابوقتادہ رضہ جي روايت مطابق بعثت سومر جي ڏينهن ٿي ھئي<ref name =" مسلم" > صحيح مسلم، جلد ۱, صہ ۳۶۸ </ref><ref name="ٺٽوي " />. مسلم روايتن مطابق ليلة القدر واري رات غار حرا ۾ ملائڪ جبرائيل سندس خدمت ۾ وحي کڻي آيو<ref name=" ٺٽوي " />. وحي ۾ سڀ کان پھريون جبرائيل سورة علق جون پھريون پنج آيتون پڙھيون جيڪي نبي ڪريم {{درود}} جن ورجايون<ref name=" ٺٽوي " /> <ref name ="بخاري " > صحيح بخاري، "ڪيف ڪان بدءالوحي"، جلد ۱ صہ ۶ ۽ ۷ </ref>. جبرائيل پھرين وحي مھل انساني شڪل ۾ آيو هو<ref name=" ٺٽوي " />. غار حرا مان موٽندي پاڻ سڳورو {{درود}} حضرت خديجه وٽ آيو ۽ ڏڪڻ لڳو ۽ فرمايائون ته مون کي چادر ڍڪايو جيڪا ڍڪائي وئي ۽ جڏھن اھا ڪيفيت ختم ٿي تہ سورة مدٽر جون پھريون پنج آيتون نازل ٿيون<ref name="ٺٽوي " /><ref name=" بخاري " />. خوف واري حالت ۾ بيبي سانئڻ کين تسلي ڏني جنھن بعد کيس پنھنجي سؤٽ ورقه بن نوفل ڏي وٺي آئي<ref name="ٺٽوي " />.سمورن مردن ۽ عورتن کان اڳ حضرت خديجه رضہ پاڻ سڳورن تي ايمان آندو ۽ سمورا مسلمان ان روايت بابت ساڳي راء رکن ٿا<ref name ="ابن الاثير " > اسد الغابہ، ابن الاثیر، جلد ۵ صہ ۴۳۴ </ref><ref name ="روض " > الروض الانف سھيلي، جلد ۱, صہ ۲۷۷-۷۸ </ref><ref name ="زرقاني " > شرح علي المواھب، زرقاني، جلد ۱, صہ ۲۳۷ </ref><ref name =" قسطلاني" > المواھب اللدنيہ، قسطلاني، جلد ۱ ، صه ۲۱۷ </ref>. بيبي سانئڻ جي اسلام آڻڻ کانپوءِ سندس چارئي نياڻيون: سيدہ زينب رضه، سيدہ رقيه رضه، سيدہ ام ڪلثوم رضه ۽ سيدہ فاطمه الزهراء رضه بہ اسلام جي دائري ۾ داخل ٿيون<ref name="ٺٽوي " />. اھا روايت زرقاني '''شرح اعلیٰ المواھب''' ۾ سيرت ابن اسحاق ۽ سيرت شامي جي حوالي سان نقل ڪئي آهي<ref name=" ٺٽوي " />. ھڪ روايت مطابق بيبي خديجه رضه کان بعد پھرين ايمان آڻيندڙ عورت [[فاطمه بنت خطاب]] ھئي <ref name ="زرقاني ۱ " > شرح علي المواھب اللدنيہ، زرقاني، جلد ۱, صہ ۲۴۶ </ref><ref name="ٺٽوي " />. مردن ۾ ابوبڪر صديق ساڳي بعثت واري سومر ڏينھن شام جي وقت اسلام قبول ڪيو<ref name="ٺٽوي " />. جنھن بعد ٻارن ۾ حضرت علي ڏھن سالن جي عمر ۾ اسلام قبول ڪيو<ref name=" ٺٽوي " />. ھڪ روايت مطابق حضرت علي، ابوبڪر صديق کان اڳ اسلام قبول ڪيو<ref name="ٺٽوي " />. عثمان غني، زبير بن عوام، عبدالرحمان بن عوف، سعد بن ابي وقاص ، طلحه بن عبيد پڻ حضرت ابوبڪر صديق رضه جي ذريعي اسلام ۾ داخل ٿيا<ref name=" ٺٽوي " /> ساڳي سال زيد بن حارث ۽ بلال حبشي، عامر بن فھيرا، ابوذر غفاري (جندب بن جنادہ) ۽ سندس وڏو ڀاءُ انيس بن جنادہ، ابو فڪيھه، عمار بن ياسر ۽ سندس پيءُ ياسر بن عامر ۽ ماء سميه بنت خباط ۽ ڀاء عبدالله بن ياسر، صھيب رومي، مصعب بن عمير، عياش بن ربيعه، ارقم بن ابي ارقم، عثمان بن مظعون ۽ سندس ٻہ ڀائر قدامه ۽ عبدالله، ۽ ابو عبيده، ابو سلمه عبدالله ۽ سندس ماء بره، عامر بن ابي وقاص، عبدالله بن مسعود ھذلي، جعفر بن ابو طالب، خنيس بن حذافه سھمي، عبيده بن حارث، سعيد بن زيد معيقيب بن ابي فاطمه، خالد بن سعيد، فاطمه بنت خطاب، اسامه بن زيد جي ماء ام ايمن حبشيه، عبدالله بن عباس جي ماء ام الفضل عرف لبابه، عبدالله بن مسعود جي ماء ام عبد پڻ اسلام ۾ داخل ٿيا<ref name=" ٺٽوي " />. پھرين وحي جي نزول بعد بيبي خديجه رضه پاڻ سڳورن {{درود}} کي ورقه بن نوفل ڏي وٺي آئي جنھن وحي جو احوال ٻڌي سندس نبوت جي تصديق ڪئي جنھن ڪري کيس مسلمان سمجھيو وڃي ٿو<ref name=" ٺٽوي " />. زرقاني '''شرح علیٰ المواھب اللدنيہ''' ۾ ورقه کي قطعي طور صحابي مڃيو آھي<ref name="ٺٽوي " />. == مڪي زندگي== سن ۳ نبوي ۾ ۽ ڪن روايتن مطابق ۴ نبوي ۾ کين سورة الحجر جي آيت ۹۴ ذريعي کين کليل دعوت جو حڪم ڏنو ويو ۽ پاڻ سڳورن {{درود}} صفا واري ٽڪريءَ تي چڙهي قريش قبيلي وارن کي وڏي واڪي سڏ ڪري کلي عام اسلام جي دعوت ڏني جتي ابولھب سندن مخالفت ڪئي جنھن ڪري سورة الھب نازل ٿي<ref name=" ٺٽوي" />. مڪي جي مشرڪن سندن مخالفت شروع ڪئي پر ساڻس ابو طالب جي مڪمل تائيد ۽ حمايت حاصل هئي<ref name=" ٺٽوي" />. سن ۵ نبوي ۾ مسلمانن مڪي وارن جي ڏاڍ کان تنگ ٿي حبشه ڏانھن پھرين ھجرت ڪئي جن ۾ حضرت عثمان ، بيبي رقيه ، عبدالرحمان بن عوف، زبير بن عوام ، مصعب بن عمير ، ابو سلمه عبدالله ۽ ام سلمه سميت ٻارھن مرد ۽ پنج عورتون شامل ھيا<ref name=" ٺٽوي " /><ref name ="بيھقي " > دلائل النبوة بيھقي، جلد ۲, صه ۲۹۷ </ref><ref name =" قيم" > زادالمعاد ابن قيم، جلد ۱, صه ۹۷ </ref>. ساڳي سال بيت الله ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} سورة نجم جي تلاوت شروع ڪئي جنھن وقت مشرڪن جو ھڪ وڏو ميڙ موجود ھيو ۽ جڏھن سجدي واري آيت آئي تہ نبي سڳورو {{درود}} سجدي ۾ ھليو ويو ۽ اتي موجود مسلمان پڻ سجدي ۾ ڪري پيا انھن سان گڏوگڏ سواء اميه بن خلف جي سمورن مشرڪن پڻ سجدو ڏنو<ref name=" ٺٽوي " /><ref name =" ھشام" > سيرت ابن ھشام جلد ۱ </ref><ref name ="مواھب " > شرح مواھب، زرقاني، جلد ۱ </ref><ref name =" صحيح" > صحيح بخاري، جلد ۲ صه ۷۲۱</ref>. سن ۶ نبوي جي شروعات ۾ مسلمانن حبشه ڏانھن ٻيون ڀيرو ھجرت ڪئي. ان قافلي ۾ ۸۳ مرد ۽ ۱۸ عورتون شامل هيون<ref name =" اللدنيہ" > شرح المواھب اللدنيہ ، جلد ۱, صه ۲۸۷ </ref><ref name ="زاد " > زادالمعاد ابن ارقم، جلد ۱, صه ۹۸ </ref><ref name="ٺٽوي " />. قافلي ۾ جعفر بن ابو طالب سندس زال اسما بنت عميس، خنيس بن حذافه سھمي، مصعب بن عمير، معيقيب بن ابو فاطمه، مقداد بن اسود ڪندي، ابو عبيده بن جراح، خالد بن حزام، ام المومنين سودہ بنت زمعه پڻ شامل هئا<ref name =" سبل" > سبل الھدیٰ والرشاد، شامي، جلد ۲, صه ۳۶۳,۳۹۷ ۽ ۴۰۹ </ref>. ساڳي سال مشرڪن مسجد الحرام ۾ گڏجاڻي ڪئي جنھن ۾ ابوجھل، شيبه، عتبه، وليد بن عتبه، عمار بن وليد، عقبه بن ابي معيط، اميه بن خلف وغيره شامل هئا. رسول {{درود}} جن ڪعبي ۾ نماز پڙھي رھيا ھئا. ان مھل مسجد ٻاھران ميدان ۾ قرباني لاء اٺ ڪٺو ويو ھو. ان ميٽنگ مان ھم صلاح ٿيندي عقبه بن ابي معيط اٿيو ۽ اوجھ سان ڀريل اوجھري آڻي پاڻ سڳورن {{درود}} جي پٺي مٿان رکي. ان واقعي جي پروڙ ڏھن ورھين<ref name=" علوي " /> جي سيدہ فاطمه کي پئي ته مسجد ۾ ھلي آئي ۽ پنھنجي بابي جي پٺي تان غلاظت ھٽائي<ref name="ٺٽوي " />. ان وقت حضرت ابوبڪر صديق پڻ اتي پھتو<ref name="ٺٽوي " />. ساڳي سال عمار بن ياسر جي ماء سميه بنت خباط کي ابوجھل نيزو ھڻي شھيد ڪيو ويو<ref name="ٺٽوي " />. سن ۶ نبوي ۾ پاڻ سڳورا {{درود}} صحابي ارقم بن ابي ارقم جي گھر اچي ترسيا جتي مسلمان گڏ ٿي نماز پڙھندا ھيا جيڪو سلسلو حضرت عمر بن خطاب جي اسلام ۾ داخل ٿيڻ تائين جاري رھيو جنھن بعد مسلمانن گڏجي ڪعبي اندر نماز پڙھڻ جي شروعات ڪئي<ref name="ٺٽوي " />. مخدوم محمد هاشم ٺٽوي لکي ٿو تہ دار ارقم مسجد الحرام لڳ صفا جي ٽڪري وٽ موجود ھيو جنھن کي خليفي ھارون رشيد جي حبشي نسل واري ماء خيزران نئين سر جوڙائي تبرڪ طور ھڪ مسجد قائم ڪئي جنھن ڪري ھاڻي اھو دار خيزران سڏجي ٿو<ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال ھڪ روايت مطابق حضرت حمزہ اسلام ۾ داخل ٿيو ۽ ٽي ڏينهن بعد حضرت عمر بن خطاب دار ارقم ۾ اچي اسلام قبوليو<ref name=" ٺٽوي " />. ان کان اڳ نبي ڪريم {{درود}} جن دعا گھري ھئي تہ: {{quote| "اي الله! عمرو بن ھشام ۽ عمر بن خطاب مان جيڪو توکي وڌيڪ پيارو ھجي، ان جي ذريعي اسلام کي سگھ بخش."|<ref name ="ابن حجر " > الاصابہ، ابن حجر، جلد ۲, صه ۵۱۸ </ref>|}} ھڪ روايت مطابق ساڳي سال عبدالله بن عمر پڻ مسلمان ٿيو ھو<ref name=" ٺٽوي " />. ان کان سواءِ ان الخير سلمه پڻ دار الارقم ۾ اچي مسلمان ٿي جيڪا ابوبڪر صديق جي ماء ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۷ نبوي ۾<ref name ="حجر " > فتح الباري، حافظ ابن حجر، جلد ۷, صه ۱۴۷ </ref> ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق ۸ نبوي ۾ محرم جي چنڊ ڏسڻ سان ئي قريش وارن بنو جو ھاشم ۽ بنو عبدالمطلب سان مڪمل بائڪاٽ جو اعلان ڪيو جنھن سبب نبي ڪريم {{درود}} جن کي شعب ابوطالب ۾ نظر بند ٿيڻو پيو<ref name=" ٺٽوي " />. شعب ابوطالب جبل ابو قبيس جي وچان ھڪ جابلو لڪ ھيو جيڪو بنو هاشم جي مورثي ملڪيت ھو<ref name ="عاصم " > سفرنامہ ارض القرآن (اردو)، محمد عاصم، صہ ۱۵۴ </ref>. بائڪاٽ جي ڪاروائي لکت ۾ ڪئي وئي جنھن کي بيت الله ۾ لٽڪايو ويو جنھن ۾ لکيل ھو ته<ref name=" ٺٽوي " />: {{quote|محمد {{درود}} کي بنو ھاشم بنو مطلب سان گڏ مڪي مان شھر نيڪالي ڏني ويندي. ڪوبه ماڻھو ساڻن مٽي مائٽي يا سڱابندي وغيره نہ ڪندو. کاڌي پيتي جي ڪابہ جنس وٽن پھچڻ نہ ڏني ويندي. ڪوبه ماڻھو نہ کانئن ڪجھ خريد ڪندو ۽ نہ وري ڪا شئي کين وڪرو ڪري سگھندو. مسلمانن سان ان وقت تائين ڪنھن بہ قسم جو ڪو ٺاھ يا ساڻن ڪابہ نرمي نہ ڪئي ويندي، جيستائين ھو محمد {{درود}} کي قريش وارن جي حوالي نہ ڪندا |<ref name =" سيرت" > سيرة ابن ھشام، جلد ۲، صه ۱۴ </ref>|}} سن ۸ نبوي ۾ مشرڪن آسماني نشاني جو مطالبو ڪيو ۽ نبي ڪريم {{درود}} جن کين چوڏھين جي چنڊ واري رات شق القمر وارو معجزو ڏيکاريو<ref name=" ٺٽوي " />. مسلمانن جي عقيدي مطابق پاڻ سڳورن {{درود}} چنڊ ڏانھن پنھنجي آڱر سان اشارو ڪيو جنھن سان چنڊ ٻہ الگ اڌ ٿي ٿي ويو. پر مشرڪن ان کي وڏو جادو قرار ڏنو<ref name=" ٺٽوي " />. عبدالله بن عباس جي ولادت شعب ابوطالب ۾ ٿي جنھن بعد ساڳي سال بائڪاٽ واري دستاويز کي سن ۱۰ نبوي اڏھي کائي وئي ۽ اھو احوال ابو طالب پاڻ سڳورن {{درود}} جن کي ٻڌايو<ref name=" سيرت " /><ref name =" الروض" > الروض الانف سھيلي، جلد ۲, صه ۱۲۷ ۽ ۱۲۸ </ref><ref name =" دلائل" > دلائل النبوة، بيھقي، جلد ۲, صه ۳۱۱-۳۱۵ </ref><ref name ="ابن سعد " > الطبقات الڪبریٰ، ابن سعد، جلد ۱, صه ۱۳۱, </ref>. مشرڪ ان واقعي تي لڄي ٿيا ۽ ٽي سالن جي ظلم ۽ ڏاڍ بعد ابو طالب جي زندگي دوران ان معاهدي تان پاڻ ئي ھٿ کڻي ويا جنھن بعد نبي ڪريم {{درود}} جن پنھنجي ڪڙم قبيلي سان گڏجي مڪي اندر پنھنجي اباڻن گھرن ڏانھن موٽي آيا<ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال رمضان جي ۷ تاريخ تي ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق ذوالحج جي مھيني ۾ ابو طالب جو انتقال ٿيو<ref name="ٺٽوي " />. ساڳي سال شوال جي ۲۷ تاريخ تي پاڻ سڳورا {{درود}} جن طائف ويا جتي ثقيف قبيلي وارن کي اسلام جي دعوت ڏني. اتي ۲۶ ڏينهن ترسيا پر طائف وارن کين ستايو ۽ تڪليفون ڏنيون<ref name=" ٺٽوي " />. مسلمانن جي عقيدي مطابق طائف مان واپسي تي نخلہ نالي ڳوٺ ۾ منزل ڪئي جتي ۷ جنن جو وفد ساڻن مليو جن اسلام جي دعوت قبول ڪئي<ref name=" ٺٽوي " />. ڪجھ صاحب علم ماڻھن جو خيال آهي تہ لفظ جن معني غائب آھي جيڪو لفظ ريگستان جي خانه بدوش بدوي قبيلن لاء پڻ استعمال ڪيو ويندو ھو ڇوته اھي عربن جي تمدني زندگي ۾ ڪٿي بہ ڏسڻ ۾ نہ ايندا ھيا. محمد هاشم ٺٽوي ڪتاب آڪام المرجان جو حوالو ڏيندي لکيو آهي ته مڪي ۽ مديني ۾ جنن جا مختلف وفد ڇھ ڀيرا جدا وقتن تي پاڻ سڳورن {{درود}} جي جي خدمت ۾ حاضر ٿيا<ref name="ٺٽوي " /><ref name =" شبلي" > آڪام المرجان، ابو عبدالله شبلي، صه ۴۶ </ref>. سن ۱۱ نبوي ۾ مديني کان آيل حاجين عقبه جي ويجھو رسول {{درود}} جي ھٿ مبارڪ تي بيعت ڪئي جنھن سان مديني وارن اسلام ۾ داخل ٿيڻ جي شروعات ڪئي<ref name=" ٺٽوي " />. ان کي بيعت عقبه سڏيو ويندو آهي. ان ۾ روايتن مطابق ۶ يا ۸ ڄڻا شامل هئا جن ۾ ابو اسامه اسد بن زرارہ خزرجي، برآء بن معرور بن صخر اوسي ، ابوالھيثم بن تيھان، معاذ بن حارث ۽ ان جا ٻہ ڀائر جن ۾ عوف بن حارث پڻ شامل ھئا<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۱۲ نبوي ۾ معراج وارو واقعو پيش آيو<ref name="ٺٽوي " />. ساڳي سال رجب جي مھيني ۾ عقبه جي مقام لڳ ٻين بيعت ڪئي وئي جنھن ۾ مديني کان آيل ۱۳ ڄڻا ھرھڪ بشير بن سعد، سعد بن معاذ، عبدالله بن عمرو ۽ سندس ننڍڙو پٽ جابر بن عبدالله، اسيد بن حضير، ابي بن ڪعب، عبادہ بن صامت، ابو مسعود عقبه بن عمرو، ذڪوان بن عبد قيس زرقي، رافع بن مالڪ، قطبہ بن عامر، عتبہ بن عامر ۽ عويد بن ساعدہ شامل هئا<ref name=" ٺٽوي " />. ان زماني ۾ حج رجب جي مھيني ۾ ان ڪري ٿيندو ھو جو مشرڪن ۾ جھالت سبب نسي جو رواج ھو يعني ھو پنھنجي مرضيءَ موجب ڦيرڦار ڪري ان کي اڳي پوء ڪندا ھئا<ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال مصعب بن عمير کي مديني قرآن ۽ نماز پڙھائڻ لاء موڪليو ويو<ref name=" ٺٽوي" />. سن ۱۳ نبوي ۾ ذوالحج جي مھيني ۾ عقبه وٽ ٽين بيعت ڪئي وئي<ref name=" ٺٽوي " />. بيعت ڪندڙ جماعت ۾ ۷۳ مرد ۽ ۲ عورتون شامل هيون جن ۾ ابو رفاعہ رافع بن مالڪ عجلاني، ابو لبابه رفاعہ بن عبدالمنذر اوسي، ابو طلحه زيد بن سھل خزرجي، سعد بن ربيع خزرجي، عبدالله بن جبير، عبدالله بن رواحہ، عبدالله بن زيد حارثي، مشھور شاعر ڪعب بن مالڪ، معاذ بن جبل شامل هئا<ref name=" ٺٽوي " />. == مدني زندگي== ===يثرب ڏانھن ھجرت=== سن ۱ ھجري ۾ خميس ڏينهن ربيع الاول جو چنڊ ڏسي نبي ڪريم {{درود}} جن مڪي کان يثرب ڏانھن ھجرت شروع ڪئي. ان وقت ساڻس گڏ حضرت ابوبڪر صديق رضه ۽ ان جو غلام عامر بن فھيرہ ۽ ھڪ ٽيون شخص عبدالله بن اريقط ديلي پڻ گڏ ھيا<ref name=" ٺٽوي" /><ref name ="الھشام " > السيرة النبويه، ابن ھشام، جلد ۲, صه ۱۲۹ </ref><ref name =" البدايہ" > البدايہ والنھايہ، ابن ڪثير، جلد ۳, صه ۱۷۶ </ref><ref name ="سمھودي " > وفاءالوفا، علامه سمھودي، جلد ۱, صه ۲۳۸ </ref><ref name ="قتيبہ " > المعارف، ابن قتيبه، صه ۸۹</ref><ref name ="بڪري " > تاريخ الخميس، ديار بڪري، جلد ۱, صه ۳۲۴</ref>. ان وقت عبدالله بن اريقط غير مسلم ھيو<ref name=" ٺٽوي " />. ھي جابلو توڙي ميداني رستن جي وڏي ڄاڻ رکندڙ ھيو ۽ ھجرت وقت غار ثور لڳ ٻہ ڏاچين سميت اتي پھتو ھو ۽ کين ڳاڙهي سمنڊ واري غير معروف رستي کان يثرب وٺي آيو<ref name="علوي " />. ھجرت وقت پاڻ سڳورن {{درود}} جن دعا گھري تہ: {{quote|اللهم اعنى علیٰ هول الدنيا وعوآئق الدهر و مصآئب اللیالی والایام۔<br/> "اي منھنجا مالڪ، منھنجي مدد فرماءِ، دنيا جي مصيبتن کان، زماني جي رڪاوٽن کان ۽ رات ڏينھن جي گردشن کان" |<ref name=" ٺٽوي " /> <ref name ="حافظ ابن ڪثير " > البدايہ والنھايہ، حافظ ابن ڪثير، جلد ۳, صه ۱۷۶ ۽ ۱۷۷</ref>|}} غار ثور ۾ جمعي ، ڇنچر ۽ آچر واريون ٽي راتيون ترسيا<ref name=" ٺٽوي " /><ref name ="فتح باري " > فتح باري، حافظ ابن حجر عسقلاني، جلد ۷, صه ۱۶۸ </ref> ۽ پوءِ سومر واري رات چنڊ جي پنجين تاريخ ان غار مان نڪري پنڌ شروع ڪيو ۽ ربيع الاول جي ٻارھين تاريخ سومر ڏينھن ڪچڙي منجھند مھل مديني لڳ قبا ۾ داخل ٿيا جتي ڏھن راتين کان مٿي ترسيا ۽ مسجد قبا جوڙائي پوء جمعي جي ڏينهن ربيع الاول جي ۲۳ تاريخ تي مديني ۾ اندر داخل ٿيا<ref name="ٺٽوي " />. اھا اسلام جي پھرين مسجد ھئي<ref name=" علوي " />. ھڪ ٻي روايت مطابق ۱۲ ربيع الاول تي مديني ۾ داخل ٿيا<ref name=" ٺٽوي " />. حضرت علي ڪرم الله وجهه ھجرت ڪري قبا ۾ پھتا. قبا ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} جن حڪم ڏنو ته ھجرت واري ڏينھن کان اسلامي تاريخ جي شروعات ڪئي وڃي ۽ سال جو پھريون مھينو محرم مقرر ڪيو وڃي<ref name =" اسيرة" > السيرة النبويہ، ابن ڪثير، جلد ۲, صه ۲۸۸ </ref>. ===مديني ۾ آجيان ۽ مسجد نبوي جي قيام=== سن ۱ ھجري ۾ جمعي جي ڏينهن قبا کان مديني وڃڻ وقت ۲۳ ربيع الاول تي سالم بن عوف وارن جي ڳوٺ ۾ جمعي جي نماز پڙھي پوء مديني پھتا<ref name=" ٺٽوي " />. مديني ۾ مردن، عورتن ۽ ٻارن خوشي ۾ ٻاھر نڪري سندن آجيان ڪئي. پاڻ سڳورا {{درود}} ڏاچِي تي سوار ھيا. ھر قبيلي جي ماڻھن ڏاچِي جي مھار جھلي کين سندن مھمان ٿيڻ لاء عرض ڪري رھيا ھئا. پاڻ {{درود}} فرمايو تہ " توھان ڏاچِي کي ڇڏيو! ھوءَ الله جي امر سان ئي ويھندي"<ref name=" ٺٽوي " /><ref name =" سيرت ابن ھشام" > سيرت، ابن ھشام، جلد ۲, صه ۱۴۱ </ref>. ڏاچِي ابو ايوب انصاري جي گھر آڏو پھچي اتي ويھي رھي. پاڻ {{درود}} جن ابو ايوب انصاري جي گھر ست مھينا ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق ھڪ مھيني کان گھٽ ترسيا ۽ حجرن ۽ ڪمرن جي اڏاوت جو ڪم شروع ڪرايو پوء اتي منتقل ٿيا. جنھن بعد مسجد نبوي جو بنياد رکيو ويو<ref name=" ٺٽوي " />. [[File:Dalailkhayrat.jpg|220 px|thumb|پندرھين صدي ۾ مسجد نبوي جي ٺاھيل دستاويزي تصوير ]] ===مدني دؤر=== سن پھرين ھجري ۾ اذان ۽ اقامت جي شروعات ڪئي وئي<ref name="ٺٽوي " />. ساڳي سال عبدالله بن زبير قبا ۾ ڄائو جيڪو ھجرت ۾ ڄمندڙ پھريون ٻار ھيو<ref name=" ٺٽوي " />. ھڪ روايت مطابق ساڳي سال زڪوات فرض ڪئي وئي ۽ ٻي روايت مطابق ۲ ھجري ۾ رمضان جي روزن بعد فطري ادا ڪرڻ جو حڪم آيو جنھن بعد زڪوات کي فرض ڪيو ويو<ref name=" ٺٽوي " />. ۱ ھجري ۾ شوال جي مھيني دوران ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق ۲ ھجري ۾ بيبي عائشه رضه جي رخصتي ٿي<ref name="ٺٽوي " />. ۱ ھجري ۾ جڏهن نبي ڪريم {{درود}} جن ابو ايوب انصاري جي گھر پھتا ان وقت عبدالله بن سلام پنھنجي خاندان سميت اسلام ۾ داخل ٿيو. ساڳي سال يھودين جي بنو قريظه قبيلي جي عثمان بن اشھل قرظي جو کجين جي باغ ۾ نوڪري ڪندڙ سلمان فارسي رضه ۽ ڏھن سالن جو انس بن مالڪ انصاري خزرجي پڻ اسلام ۾ داخل ٿيا. پاڻ سڳورن {{درود}} جي نياڻي سيده رقيه رضه رمضان جي مھيني سن ۲ ھجري ۾ وفات ڪئي. سن ۲ ھجري ۾ بطن رابغ ۾ عبيدہ بن حارث جي اڳواڻي ۾ پاڻ سڳورن طرفان موڪليل جھادي مھم دوران بطن رابغ ۾ الله جي راھ ۾ پھريون تير سعد بن ابي وقاص ھلايو<ref name="ٺٽوي " /><ref name =" دنيہ" > المواھب اللدنيہ، قسطلاني، جلد ۲, صہ ۶۱</ref>. ساڳي سال قبلي جي تبديلي جو واقعو ٿيو جنھن تحت بيت المقدس جي جاء تي ڪعبة الله کي مسلمانن جو قبلو مقرر ڪيو ويو. اھو اڱاري جو ڏينهن ھيو ۽ پاڻ سڳورا {{درود}} جن بنو سلمه وارن جي مسجد ۾ ٻنپھرن جي نماز پڙھائي رھيا ھئا ۽ جڏھن پھريون ۲ رڪعتون پوريون ڪيائون تہ ان وچ ۾ حڪم نازل ٿيو<ref name ="طبري " > تاريخ طبري، جلد ۲, صه ۱۶۸</ref><ref name=" ٺٽوي " />. ۽ نماز دوران پاڻ سڳورن {{درود}} جن رخ ڦيرائي ڪعبي طرف ڪيو ۽ مقتدين بہ ان عمل کي ورجايو<ref name=" ٺٽوي " /> ۽ باقي ۲ رڪعتون ڪعبي طرف منھن ڪري پڙھيون ويون جنھن ڪري ان مسجد تي مسجد قبلتين جو نالو پئجي ويو. ساڳي سال پاڻ سڳورن {{درود}} جن عاشوري جي ڏينهن روزو رکيو ۽ ماڻھن کي فرمايو تہ روزو انھن تي واجب آهي<ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال يعني ۲ ھجري ۾ رمضان جا روزا فرض ڪيا ويا ۽ ساڳي سال نبي ڪريم {{درود}} جن تي صلوات پڙھڻ جو حڪم آيو<ref name="ٺٽوي " />. ھن سال فطري ادا ڪرڻ جو حڪم ۽ ٻنھي عيدن تي عيد نماز پڙهڻ جو حڪم پڻ نازل ٿيو. نبي ڪريم {{درود}} جن عيد الفطر جي پھرين نماز ۽ عيد الاضحي جي پھرين نماز پڻ ھن سال پڙھايون ۽ ساڳي سال قرباني ڪرڻ جو حڪم ڏنو ويو<ref name="ٺٽوي " />. جنگ بدر پڻ ساڳي سال يعني ۲ ھجري ۾ واقع ٿي. ساڳي سال عبدالله بن مسعود حبشه مان مديني موٽي آيو. ھن سال اسلامي تاريخ جو ڪنھن بہ سريا جي پھرين سپه سالار عبدالله بن جحش واري سريه ۾ مسلمانن ھٿان پھريون مشرڪ ماريو ويو جنھن جو نالو عمرو بن العلاء حضرمي ھيو ۽ ان سريا ۾ مشرڪن جا پھريون دفعو ٻہ ماڻھو قيدي ٿيا جن ۾ حڪم بن ڪيسان ۽ عثمان بن عبدالله شامل هئا <ref name=" ٺٽوي " />. ھن سال جنگ بدر لاء تياري دوران سعد بن عبادہ ھڪ زرہ '''ذات الفضول''' جي نالي سان نبي ڪريم {{درود}} جن جي حوالي ڪئي جيڪا سڄي ڄمار پاڻ سڳورن {{درود}} جن وٽ رھي<ref name=" ٺٽوي " />. آخري زماني ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} اھا زرہ 30 سير جون (barley) جي عيوض ابو شحم نالي يھودي وٽ گروي رکي ھئي، جيڪا سندن وصال بعد ابوبڪر صديق رضه اھو قرض ادا ڪري ڇڏائي<ref name=" ٺٽوي " />. غزوه بدر ۾ جڏھن مسلمان روحا ٽپي صفراء ويجھو پھتا تہ پاڻ سڳورن {{درود}} اصحابين سان مشورو ڪيو. جنگ دوران عڪاشہ بن محصن اسدي جي تلوار ٽٽي پئي ته پاڻ سڳورن {{درود}} جن ان کي کجي جي ھڪ ڳاني ڏئي ان جي مدد سان مقابلو ڪيو<ref name="ٺٽوي " />. ھن اھا ڳاني مرڻ گھڙي تائين پاڻ وٽ سنڀالي رکي ھئي. بدر جي جنگ ۾ عبدالله بن سھيل ڪافرن جو لشڪر ڇڏي مسلمان ٿي اسلامي لشڪر ۾ شامل ٿيو. ھن سال غنيمت جو مال مسلمانن لاء حلال ڪيو ويو. جنگ بدر ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن کي ذوالفقار نالي تلوار ھٿ آئي جيڪا مشرڪن مان عاص بن منبه يا ھڪ ٻي روايت مطابق نبيه بن حجاج جي ملڪيت ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. اھي ٻئي غزوہ بدر ۾ مارجي ويا هئا. ھڪ روايت مطابق بعد ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} جن اھا تلوار حضرت علي ڪرم الله وجهه کي عطا ڪئي ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. غزوه بدر ۾ ۱۴ مسلمان شھيد ٿيا جن ۾ ۶ مھاجر ۽ ۸ انصار ھيا. ابو جھل، عتبہ بن ربيعه، شيبه بن ربيعه، اميہ بن خلف، ۽ وليد بن عتبہ سميت ۷۰ ڄڻا ھن جنگ ۾ مارجي ويا. ابو جھل زخمي ٿيل پوئين پساهن ۾ ھيو عبدالله بن مسعود تلوار سان سر قلم ڪيو<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۲ ھجري ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن حضرت علي ڪرم الله وجهه جي ڪنيت ابو تراب تجويز ڪئي<ref name=" ٺٽوي " />. غزوه بدر کان پوءِ ساڳي سال ابو لهب عدسہ نالي ھڪ موذي ۽ وچڙندڙ چمڙي جي بيماري ۾ فوت ٿي ويو<ref name ="الھدہ " > سبل الھدہ والرشاد، شامي، صہ ۶۷ </ref><ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال پاڻ سڳورن {{درود}} پنھنجي نياڻي سيدہ فاطمه الزهراء رضه جو نڪاح حضرت علي ڪرم الله وجهه سان ڪرايو. سن ۳ ھجري ۾ شعبان جي مھيني ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن جو بيبي حفصه بنت عمر سان نڪاح ٿيو. ساڳي سال رمضان جي مھيني ۾ سندن نڪاح بيبي زينب بنت خزيمه ھلاليه سان ٿيو. ھن سال پاڻ سڳورن {{درود}} جن جو ڏھوٽو عبدالله بن عثمان بن عفان وفات ڪري ويو<ref name="ٺٽوي " />. ربيع الاول جي مھيني ۾ ساڳي سال سندن نياڻي سيدہ ام ڪلثوم جو نڪاح عثمان بن عفان رضه سان ٿيو ۽ ساڳي سال امام حسن رضه جو جنم ٿيو. ان جو نالو والدين حرب رکيو پر نبي ڪريم {{درود}} جن کيس حسن جو نالو ڏنو<ref name=" علوي" />. شبر، شبير ۽ مشبر ھارون نبي جي پٽن جا نالا ھيا جيڪي عبراني زبان جا لفظ ھيا انھن جو عربي بدل حسن ، حسين ۽ محسن ھيا<ref name="علوي " />. سن ۳ ھجري ۾ ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق ۴ ھجري ۾ شراب کي حرام ڪيو ويو<ref name=" طبري " />. ساڳي سال شوال جي مھيني ۾ غزوه احد وارو واقعو پيش آيو جنھن ۾ ۷۰ اصحابي شھيد ٿيا جن ۾ حمزہ رضه، مصعب بن عمير رضه ، عبدالله بن جحش رضه پڻ شامل هئا<ref name="ٺٽوي " />. غزوه احد ۾ عتبه بن ابي وقاص پاڻ سڳورن {{درود}} کي پٿر ھيون جنھن سان اڳين ڏندن مان ساڄي پاسي ھيٺيون ڏند مبارڪ شھيد ٿيو<ref name="ٺٽوي " />. ابي بن خلف پاڻ سڳورن {{درود}} مٿان تلوار سان حملو ڪيو ان وقت پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي ھٿ ۾ ھڪ ننڍڙو نيزو ھيو، جڏھن ويجھو ٿيو تہ ان مشرڪ کي اھو نيزو ھنيو جنھن سان سندس پاسيراٽيون ڀڄي پيون جيڪو پوء مڪي کان ھڪ ڏينھن جي پنڌ تي واقع مرالظھران نالي ڳوٺ ۾ فوت ٿي ويو<ref name=" ٺٽوي " />. نبي ڪريم {{درود}} جن عبدالله بن جبير جي سرواڻي ۾ پنجاھ کن تيراندازن کي ٻن جبلن وچ واري گھاٽ تي مقرر ڪيو ھو ۽ حڪم ڏنو ھو تہ ھر حالت ۾ پير پٺتي نہ ھٽائين پوء کڻي سوڀ ٿئي يا نہ ٿئي. عبدالله بن جبير ۽ ڪجھ ڄڻا حڪم تي ڪاربند رھيا باقي ٻيا سڀ مال غنيمت جي ميڙڻ ۾ لڳي ويا. عبدالله بن جبير پنھنجي مقام تي ئي شھيد ٿي ويو<ref name=" ٺٽوي" /><ref name ="دلائل " > دلائل النبوة، بيھقي، جلد ۳, صه ۲۲۹</ref>. مشرڪن جي لشڪر مان عبدالله بن شھاب پاڻ سڳورن {{درود}} ڏانھن تير اڇلائي کين زخمي ڪيو. اھو بعد ۾ مسلمان ٿيو ۽ امام زھري جو ڏاڏو ھيو<ref name="ٺٽوي " />. کيس عبدالله اصغر پڻ سڏيندا هئا<ref name ="سيرتون " > سيرة ابن اسحاق، صه ۳۰۵ ۽ سيرت ابن ڪثير جي جلد ۳ ، صه ۵۹</ref>. غزوہ احد ۾ عبدالرحمان بن عوف کي ۲۱ زخم رسيا<ref name=" ٺٽوي " /><ref name ="ھشام ابن " > سيرت ابن ھشام، جلد ۲, صہ ۸۸ </ref>. احد جي شھيدن مان نبي ڪريم {{درود}} جن پھريان حمزه رضه جي نماز جنازه پڙھائي ۽ بعد ۾ سڀني شھيدن جي. ھر شھيد کي آڻي حمزه رضه جي ميت ڀرسان رکيائون پوء ان جي نماز پڙھي وئي اھڙي طرح حمزه رضه جي مٿان ۷۰ ڀيرا نماز پڙھي وئي. ان روايت جي بنياد تي حنفين ويجھو شھيد جي نماز پڙھي ويندي آهي<ref name=" ٺٽوي " />. ھڪ روايت مطابق نبي ڪريم {{درود}} جن شھيدن جي جنازي جي نماز نہ پڙھائي ھئي ان ڪري شافعين ۾ شھيدن جي جنازي جي نماز نہ پڙھي ويندي آهي<ref name=" ٺٽوي " />. سن ن ۴ ھجري ۾ غزوه بنو نضير جو واقعو پيش آيو جنھن جي پڄاڻي بعد ان قبيلي جي ماڻهن کي سندن گھرن ۽ گھاٽين مان تڙي ڪڍيو ويو<ref name=" ٺٽوي" />. ھڪ روايت مطابق ساڳي سال شراب جي حرمت جو حڪم آيو<ref name="ٺٽوي " />. سن ۴ ھجري ۾ ام المؤمنين بيبي زينب رضه وفات ڪئي. ساڳي سال نماز ۾ قصر جو حڪم آيو. ===ميثاق مدينه=== ===رياست جو قيام=== == غزوات== الله جي راھ ۾ اھا جنگ يا جنگي مھم يا جھادي مھم جنھن ۾ رسول الله {{درود}} جن شرڪت ڪئي ان کي غزوہ سڏيو ويندو آهي. زيد بن ارقم غزوات جو ڪل تعداد ۱۹, جابر بن عبدالله وري ۲۱ ٻڌايو آھي<ref name="علوي " />. موسیٰ بن عقبه، ابن اسحاق، واقدي، ابن سعد، قسطلاني، ابن جوزي ۽ دمياطي انھن جو تعداد ۲۷ ۽ علامه ابو عبدالله شامي پنھنجي ڪتاب ''سبل الھدیٰ والرشاد'' ۾ تعداد ۲۸ ڄاڻايو آهي<ref name=" علوي " /> جن ۾ [[ودان]] جي مقام تي [[غزوه ابوآء]] يا غزوه ودان (۱۱ صفر ۲ ھجري)، [[بواط]] جي مقام تي [[غزوه بواط]] (ربيع الاول ۲ ھجري)، [[بدر]] جي مقام تي [[غزوه سفوان]] يا غزوه بدر اولا ( ربيع الاول ۲ ھجري)، [[عشيره]] جي مقام تي [[غزوه عشيره]] ( جمادالاول ۲ ھجري)، بدر جي مقام تي [[غزوه بدر]] ( ۱۷ رمضان ۲ ھجري)، [[قرقرة الڪدر]] جي مقام تي [[غزوه قرقرة الڪدر]] يا غزوہ بني سليم (شوال ۲ ھجري)، [[عريض]] جي مقام تي [[غزوه سويق]] (۵ ذوالحج ھجري)، [[نجد]] جي مقام تي [[غزوه ذي امر]] يا غزوہ غطفان (محرم ۳ ھجري)، [[بحران جو مقام|بحران جي مقام]] تي [[غزوه فرع]] (ربيع الاول ۳ ھجري)، [[مدينه منوره ]] جي مقام تي [[غزوه بنو قينقاع]] (جماد الاول يا شوال ۳ ھجري)، [[احد جبل|جبل احد]] جي مقام تي [[غزوه احد]] ( شوال ۳ ھجري)، [[حمراء الاسد ]] جي مقام تي [[غزوه حمراء الاسد]] (۱۷ شوال ۳ ھجري)، عاليه جي مقام تي [[غزوه بنو نضير]] (ربيع الاول ۴ ھجري)، بدر جي مقام تي [[غزوه بدرالآخيرہ]] يا بدراموعد (شعبان ۴ ھجري)، [[دومة الجندل]] جي مقام تي [[غزوه دومة الجندل]] (ربيع الاول ۵ ھجري)، [[مريسيع]] جي مقام تي [[غزوه بنو مصطلق]] يا غزوه مريسيع (شعبان ۵ ھجري)، مدينه منوره جي مقام تي [[غزوه خندق]] (شوال ۵ ھجري)، [[غران]] جي مقام تي [[غزوه بنو قريظه]] (ذوالقعد ۵ ھجري)، [[نجران]] جي مقام تي [[غزوه بنو لحيان]] (رجب 6 ھجري)، [[حديبيه]] جي مقام تي [[غزوه حديبيه]] (ذوالقعد 6 ھجري)، [[ذي قرد]] جي مقام تي [[غزوہ ذي قرد]] ( ذوالحج 6 ھجري)، [[خيبر]] جي مقام تي [[غزوہ خيبر]] ( محرم ۷ ھجري), [[واديء القریٰ]] جي مقام تي [[غزوہ واديءِ القریٰ]] ( صفر ۷ ھجري)، نجد جي مقام تي [[غزوہ ذات الرقاع]] يا غزوہ محارب و بني ثعبله ( ۱۰ ربيع الاول ۷ ھجري), مڪي شريف جي مقام تي غزوہ [[فتح مڪه]] (۱۰ رمضان ۸ ھجري), [[حنين]] جي مقام تي [[غزوہ حنين]] ( 6 شوال ۸ ھجري), [[طائف]] جي مقام تي [[غزوہ طائف]] ( شوال ۸ ھجري), [[تبوڪ]] جي مقام تي [[غزوہ تبوڪ]] ( رجب ۹ ھجري). جيڪي لشڪر رسول الله {{درود}} جن اصحابين جي اڳواڻي ۾ جھاد لاء روانا ڪيا پر پاڻ شرڪت نہ ڪئي ان جنگي مھم کي سرايا يا بعوث سڏيندا آهن. اھڙين جنگي مھمن جو تعداد اٽڪل ۷۹ ھيو. ==صلح حديبيه== == خيبر جي فتح== == مڪي جي فتح== ==طائف جي فتح== == سندس آخري وقت ۽ وڇوڙو == == نور ۽ بشر وارو معاملو == == رھڻي ڪھڻي== == بحيثت امي== == امت == [[فائل:Muhammad2.svg|thumb|left|upright=1]] == سندس عمرا ۽ حج== == حجت الوداع جو خطبو== == سندس ڇڏيل ورثو== ==روضو مبارڪ== == توھين رسالت جا واقعا ۽ قانون== ==سيرت تي لکيل مستند ڪتاب== ===حديثن وارا مستند ڪتاب=== ==حضرت محمد صه ۽ مغربي فلاسافر== [[فائل:Muhammad Seal.svg|thumb|left|upright=0.8|حضرت محمد {{درود}} جي مھر جيڪا منڊي ۾ جڙيل ھئي ۽ سرڪاري خط و ڪتابت ۾ استعمال ڪئي ويندي ھئي]] ” پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي باري ۾ گوئٽي هڪ ڊگهو نظم لکيو جيڪو '''Mahomet's Gesang''' جي نالي سان مشهور آهي. ان نظم ۾ گوئٽي پاڻ سڳورن {{درود}} جي چهري جي هڪ محبت ڀري تصوير چٽي آهي هن نظم آخر ۾ گوئٽي لکيو آهي ته: ”پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي چهري مبارڪ تي نظر پوڻ سان انسان سندن مفتون ٿي پوندو.“ جرمن فيلسوف لائبنز (Leibniz) (1646-1716ع) متعلق پروفيسر اشپيز لکيو آهي ته پاڻ سڳورن {{درود}} جن کي ’دين الفطرت‘ جو باني سمجهندو هو.<ref>ڊاڪٽر قاضي نبي بخش؛ رسالو:مهراڻ؛ ڇپيندڙ:سنڌي ادبي بورڊ؛ 1962ع</ref> ==درود ۽ صلوات== [[فائل:Salavat of the prophet.png|thumb|left|upright=1.5|صلوات]] ==حوالا== {{حوالا}} [[زمرو:اسلام]] [[زمرو:محمد|*]] 4uk2jg31swjz9eonzzkcbbyxbvyl9y9 240112 240111 2022-08-03T20:54:56Z Intisar Ali 8681 wikitext text/x-wiki {{Wikify}} {{Infobox person | honorific_prefix = ابوالقاسم | name = '''<span style='color: Green'>مُحَمَّدٌ</span>''' <!-- include middle initial, if not specified in birth_name --> | honorific_suffix = صلي الله عليه وآله وسلم | image =Dark vignette Al-Masjid AL-Nabawi Door800x600x300.jpg | image_size = 300px | alt = | caption = سندن نالو خوش خطاطي ۾ لکيل | native_name = ابوالقاسم | native_name_lang = عربي | birth_name = <!-- only use if different from name above --> | birth_date = {{birth date |570|04|20}} | birth_place = مڪو | baptised = <!-- will not display if birth_date is entered --> | disappeared_date = <!-- {{disappeared date and age|YYYY|MM|DD|YYYY|MM|DD}} (disappeared date then birth date) --> | disappeared_place = | disappeared_status = | death_date = {{death date and age|632|06|08|570|04|20}} | death_place = مدينو | death_cause = سخت بخار | body_discovered = | resting_place = مسجد نبوي، مدينو منور | resting_place_coordinates = <!-- {{coord|LAT|LONG|type:landmark|display=inline}} --> | monuments = مسجد نبوي | residence = مڪو پوء مدہنو | nationality = عرب | other_names = 99 نالا: مجتبیٰ، مصطفیٰ، بشیر، نذیر، احمد وغیرہ | ethnicity = <!-- Ethnicity should be supported with a citation from a reliable source --> | citizenship = حجاز | education = اُمِي | alma_mater = | occupation = واپار ، حاڪم ، قاضي، فوجي ڪمانڊر، معلم | years_active = | era = | employer = | organization = | agent = | known_for = اسلام جو پيغمبر | notable_works = *خدا جو ڏنل قرآن پھچائڻ * مديني جي رياست جو بنياد وجھندڙ * مسجد نبوي جو معمار *اسلام جي تعليم ڏنائين * حديث | style = | home_town = مڪو | salary = | net_worth = <!-- Net worth should be supported with a citation from a reliable source --> | height = <!-- "X cm", "X m" or "X ft Y in" plus optional reference (conversions are automatic) --> | weight = <!-- "X kg", "X lb" or "X st Y lb" plus optional reference (conversions are automatic) --> | television = | title = | term = | predecessor = عيسيٰ مسيح | successor = ڪو بہ نہ | party = | movement = | opponents = عربستان جا مشرڪ ۽ يھودي | boards = | religion = <!-- Religion should be supported with a citation from a reliable source --> | denomination = <!-- Denomination should be supported with a citation from a reliable source --> | criminal_charge = <!-- Criminality parameters should be supported with citations from reliable sources --> | criminal_penalty = | criminal_status = | spouse =* خديجه بنت خويلد (595–619) *سوده بنت زمعه (619–632) *حفصه بنت عمر (624–632) *جويريه بنت حارث (628–632) *عائشه (619–632) *زينب بنت جحش (627–632) *صفيه بنت حيي (629–632) *زينب بنت خزيمه (625–627) *ام سلمه (629–632) *ام حبيبه (628–632) *ريحانه بنت زيد (629–631) *ماريه قبطيه (630–632) *ميمونه بنت حارث (630–632) | partner = <!-- (unmarried long-term partner) --> | children = *عبد الله بن محمد، *قاسم بن محمد، *ابراهيم بن محمد، *زينب بنت محمد، *رقيه بنت محمد، *ام ڪلثوم بنت محمد، *فاطمه زهرا رضہ | parents = *عبد الله بن عبد المطلب * آمنہ بنت وھب | relatives = * عبدالمطلب (ڏاڏو) *ابوطالب (چاچو) * حمزہ (چاچو)رضہ *ابو لھب (چاچو) *علي رضہ (ڀائٽو، ۽ ڄاٽو) *عباس رضه (،چاچو) * ابو بڪر رضہ (سھرو) * عمر فاروق رضه (سھرو) *ابوسفيان (سھرو) | callsign = | awards = رحمته العالمين | module = آخري نبي | module2 = | module3 = | module4 = | module5 = | module6 = | signature =Muhammad Seal.svg | signature_alt = | signature_size = 50px | website = <!-- {{URL|example.com}} --> | footnotes = }} <br/> '''حضرت مُحَمَّد''' {{درود}} {{ٻيا نالا|انگريزي= '''Hazrat Muhammad '''pbuh}}(اپریل570ع - جون 632ع) مسلمانن جي عقيدي مطابق الله سبحان و تعالیٰ جو آخري نبي ۽ رسول ھيو جنھن تي [[آسماني ڪتابن جا نالا|آسماني ڪتاب]] [[قرآن| قرآن مجيد]] نازل ٿيو. 40 سالن جي عمر ۾ [[عربستان]] جي شھر [[مڪو| مڪي]] ۾ نبوت جو اظھار ڪندي اسلام جي توحيد واري عقيدي جي تبليغ جو آغاز ڪيو. سندس ڏنل تعليم عربن جي ان خطي ۾ ھڪ زبردست انقلاب برپا ڪيو. قرآن مجيد ۾ سندس زندگي مبارڪ کي '''اسوه''' سڏيو ويو آهي<ref name =" علوي" > بذل القوۃ فی حوادث سنی النبوۃ (سيرت هاشمي)، از: امام العصر مخدوم محمد ھاشم محدث ٺٽوي، ترجمو: پروفيسر اسرار احمد علوي، مھراڻ اڪيڊمي شڪارپور، ڇاپو ٻيو جولائي 2004ع ۾ لکيل مترجم جو نوٽ: تقديم </ref>. سورة الاحزاب جي آيت 21 ۾ فرمان آھي ته:'''لقد کان لکم فی رسول اللہ اسوۃ حسنہ''': ترجمو: "بيشڪ اوھان جي لاء خدا جي رسول {{درود}} جي ذات ۾ ھڪ بھترين نمونو آھي." لفظ اسوة جي عام معنیٰ طريقو يا نمونو آھي<ref name=" علوي " />. اسوہ انسان جي ان حالت کي چيو ويندو آهي جيڪا ھو ڪنھن ٻئي انسان جي پيروي ڪندي اختيار ڪري<ref name ="راغب " > مفردات الفاظ القرآن, از: ابو القاسم راغب اصفھانی صہ ۱۴۰ </ref>. اسلامي عقيدي مطابق محمد رسول الله {{درود}} جن جي اطاعت مسلمانن جي ايمان جو لازمي جز ۽ فرض آهي ۽ ان جي اطاعت کي قرآن مجيد ۾ الله جي اطاعت جي مثل سڏيو ويو آهي. سورة النساء جي آيت ۶۴ ۾ قرآن فرمائي ٿو ته: ''' وما ارسلنا من رسول الا لیطاع باذن اللّٰہ''': ترجمو: "۽ اسان موڪليا جيڪي رسول تہ انھن جي پيروي ڪئي وڃي، الله جي حڪم سان". دين جي عالمن ۽ قرآن جي شارحن جو اھو عقيدو آهي ته قرآن ھڪ تحريري دستور آھي جنھن جي عملي صورت سرور ڪونين {{درود}} جن جي ذات آھي، جن جو ڪوبه قول ۽ فعل حڪم خداوندئ کان وار برابر بہ ھيڏي ھوڏي ھٽيل نه آهي<ref name=" علوي " />. ايليا (بيت المقدس) ۾ ھجرت جي پنجين سال [[ھرقل|ھرقل اعظم]] (Hercules) جي درٻار ۾ سندس بدترين دشمن [[ابوسفيان]] پڇا ڪرڻ تي ٻڌايو ھو تہ "نبوت کان اڳ بہ اوھان {{ درود}} ڪڏهن ڪوڙ نہ ڳالھايو آھي"<ref name=" علوي " />. پاڻ ڪريمن پنھنجي بيمثال ڪردار وسيلي ڪٺور قلبن کي نرم ڪري انھن جو تزڪيو ڪيو<ref name=" علوي " />. سندن ھر عمل جي تقليد کي اسلامي دين ۾ سنت جو مقام حاصل آهي<ref name="علوي " />. مولانا ابوالڪلام آزاد مطابق:"قرآن ۽ نبي سائين {{درود}} جن جي زندگي ساڳي شئي آھي، قرآن متن آھي تہ سيرة ان جي تشريح ۽ قرآن علم آھي تہ سيرة ان جو عمل. ان ڪري انسانيت جي سمورن اھنجن ۽ آزارن جو علاج ان سيرت جي مطالعي ۾ ئي ملي سگھندو"<ref name ="آزاد " > سیرۃ کے عملی پہلو (اردو) ، از: مولانا ابوالڪلام آزاد، صہ ۹</ref>. == قبيلو ۽ گھراڻو == حضرت محمد {{درود}} جو قبيلو [[قريش]] ۽ گھراڻو [[بنو هاشم]] ھيا جيڪي حضرت ابراهيم جي بيبي ھاجرہ {{ٻيا نالا|عبراني= ''' Hagar '''}} مان وڏي پٽ حضرت اسماعيل جي اولاد مان ھيا. حضرت [[ابراهيم]] پنھنجي وڏي پٽ حضرت [[اسماعيل]] ۽ سندس ماء کي مڪي جي ويران وادي ۾ رھايو جتي ٻنھي پيء ۽ پٽ گڏجي [[ڪعبو]] تعمير ڪيو. ان ويراني ۾ [[زمزم]] جي چشمي جي برآمد ٿيڻ سان جرھوم جي قبيلو سندن مرضي سان اتي آباد ٿيو ۽ اڳتي هلي اسماعيل جي شادي ٿي ۽ کيس ٻارھن پٽ ڄاوا جن مان وڏي پٽ جو نالو قدار ھيو. آھستي آھستي اسماعيلين جو تعداد وڌندو ويو.<ref name ="سعيد" >The Life of Muhammad, the Prophet , by:Syed Saeed Akhtar Rizvi, page ،9,7,8,6,</ref> بائيبل مطابق خدا جو واعدو ٿيل ھيو تہ اسماعيل جي اولاد کي تيزي سان وڌائيندو <ref>{Genesis 21:13}</ref> اھي پوري حجاز ۾ ڦھلجي ويا. عیسیٰ مسیح جي پيدائش کان 200 سال اڳ قدار جي اولاد مان عدنان مشھوري ماڻي ٻنھي جي وچ واري شجري جي اڃان ڪا پڪ نہ ٿي سگھي آھي ڇو تہ عربن گھڻا شجرا بيان ڪيا آهن.محمد صہ انھن شجرن تي تبصرو ڪندي فرمايو ھيو تہ {{quote|جڏهن منھجو شجرو عدنان تائين پھچي تہ بس ڪريو|محمد صہ<ref name = " سعيد"/>|}} ٽين صدي عيسويءَ ۾ عدنان جي اولاد مان ھڪ سردار ٿيو جنھن جو نالو فاھر ھيو جنھن لاء خيال آهي تہ ان کي [[قريش]] سڏيندا ھيا ڪن جو وري خيال آھي تہ فاھر جي پنجين پيڙهيءَ ۾ پنجين صدي عيسويءَ ۾ [[قصي بن ڪلاب]] بن مرہ بن لوئي، بن غالب بن فاھر نالي ھڪ طاقتور شخص مشھور ٿيو جنھن کي قريش سڏيندا ھيا ء ان جي اولاد [[قريشي]] سڏبا ھيا. علامہ شبلي نعماني، علامہ طبري مطابق قصي ئي پھريون شخص ھيو جنھن کي قريش سڏيو ويو. قصي سڀني اسماعلين کي گڏ ڪري قائل ڪيو تہ خانہ بدوشي ترڪ ڪري ڪعبي جي چؤطرف مستقل رھائش اختيار ڪن. قصي ڪعبي جي نگران خزاہ قبيلي جي ھليل نالي ھڪ شخص جي نياڻي سان شادي ڪئي ۽ ھليل جي وصيت ذريعي ڪعبي جي نگراني جي ذميداري قصي جي حوالي ٿي جنھن کوڙ ادارن کي قائم ڪيو جن ۾ دارالندواہ (گڏجاڻي واري جاء) شامل ھئي جتي ويھي جنگ ۽ امن سميت اھم معاملن جا فيصلا ، شادين جا اجتماع ٿيندا هئا. قافلن جي روانگي پن ٿيندي هئي.ھن سقايہ ( حاجين کي پاڻي فراهم ڪرڻ جو بندوبست)، رفادہ ( حاجين کي کاڌخوراڪ فراھم ڪرڻ جو بندوبست) پڻ قائم ڪيا<ref name = "سعيد "/> ھن حاجين جو مشاعرالحرم ۾ رات ٽڪائڻ جو بندوبست ء پوري واديءَ کي بتين سان منور ڪري کين سھولتن فراھم ڪرڻ جي شروعات ڪئي. زمزم جو چشمو صديون پھرين لٽجي ويو ھو ھن ان کي ڳولي پھريون دفعو کوھ کوٽايو ۽ پاڻي جي بحالي ٿي. ھن ڪعبي جي ٻيھر تعمير ڪرائي. ھن جي وفات بعد ماڻھو حاجون (موجوده جنت المولا واري قبرستان) ۾ سندس قبر جي زيارت لاءِ ويندا ھئا. ھن کي ڪعبي جون ڇھ ذميداريون ھيون جيڪي ھن پنھنجي وفات کان اڳ پنھنجي وڏي پٽ عبدالدار کي سونپيون. قصي کي پنج پٽ ء ھڪ ڌيءُ ھئي. سندس ٻئي پٽ مغيرہ کي عبداالمناف سڏيندا ھيا، جيڪو قبيلن ۾ معتبر ۽ قائدانہ صلاحيتن وارو ليکيو ويو. عبدالمناف کي ڇھ پٽ ٿيا جن ۾ ھاشم، مطلب، عبد شمس ۽ نوفل مشھور ٿيا. عبدالدار ۽ عبداالمناف جي وفات کان پوءِ ڪعبي جي ذميداري سنڀالڻ ۾ سندن اولاد ۾ تڪرار شروع ٿيو پر پوء ٺاھ ٿي وين. اھو طئي ٿيو تہ پاڻي پيارڻ ، کاڌ خوراڪ فراھم ڪرڻ ۽ جنگ ۾ قيادت جي ذميداري عبداالمناف جي اولاد ڏي منتقل ٿي. ليوا ۽ حجابہ جي ذميداري عبدالدار جي اولاد کي ملي باقي دارالندواہ جي سربراهي ٻنھي جي خاندانن ۾ رھي. انھن مان ھاشم گھڻو نالو ڪڍيو جنھن کي کاڌي کارائڻ جي ذميداري ملي. ھڪ ڀيري مڪي ۾ وڏو ڏڪار آيو تہ ھاشم پنھنجي سموري دولت کڻي شام ويو اتان اٽو ۽ سڪل ماني خريد ڪري مڪي آيو ۽ روزانو اٺن کي ڪھي انھن مان ٻوڙ ٺاھي ماني جا ٽڪرا ان ۾ ملائي سموري قبيلي کي گھرائي کارائيندو هو ڏڪار جي خاتمي تائين ھن قبيلي جي مدد جاري رکي کوڙ ماڻھن کي مرڻ کان بچائي ورتو.ان خدمت جي بدلي ئي کيس ھاشم جو نالو مليو جنھن جي معني ( مانيءَ کي ) ٽڪر ڪندڙ آھي. ھاشم جو اصل نالو امر{{ٻيا نالا|انگريزي=Amr}} ھيو. ھاشم مڪي جي واپاري قافلن جو بنياد وجھندڙ پڻ ھيو. ھن باظنتيني شھنشاھ کان حڪمنامو حاصل ڪيو جنھن تحت قريش قبيلي کي ھر قسم جي ٽئڪس ۽ ڊيوٽي کان آزاد ڪري انھن جي ڪنٽرول وارن ملڪن ۾ آزاد اچ وڃ جي اجازت ڏنل ھئي<ref name = " سعيد "/> ھن اھا ساڳي سھولت ايٿوپيا جي بادشاھ کان پڻ حاصل ڪئي ۽ ان وقت يمن ايٿوپيا جو حصو ھيو.اھڙي طرح قريش جا واپاري قافلا يمن کان شام ۽ بازنظيني شھر انقرہ تائين وڃڻ شروع ٿيا.<ref name = "سعيد "/> ھاشم جڏهن 25 سالن جو ھيو تہ سن 488 عيسويءَ ۾ فلسطين جي غزہ واري ھنڌ وفات ڪري ويو ۽ کيس اتي ئي دفن ڪيو ويو. اھا جاء غزہ ھاشم يا ھاشم جي غزہ سڏجڻ شروع ٿي وئي. ھن يثرب جي عدي بنو نجار قبيلي جي سلمیٰ بنت امر سان پرڻو ڪيو جنھن مان عبدالمطلب پيدا ٿيو جيڪو اڃان ننڍڙو ھيو تہ ھاشم وفات ڪري ويو.ان کان سواءِ ھاشم کي چار ٻيا پٽ پڻ ھيا جن ۾ اسد، نضلا، سئفي ۽ ابو سئفي شامل ھيا جن مان پوين ٽن کي اولاد ڪانہ ٿي باقي اسد کي [[فاطمه بنت اسد]] نالي نياڻي ڄائي جيڪا علي رضہ بن ابي طالب جي ماء ھئي. ھاشم جو اھڙي طرح نسل عبدالمطلب مان اڳتي ھليو<ref name = " سعيد"/>. عبدالمطلب يثرب ۾ پنھنجي ناني جي گھر ۾ پيدا ٿيو. ھاشم جي وفات بعد سندس ڀاء مطلب خاندان جو وڏو بڻيو جيڪو پنھنجي ننڍي ڀائٽي عبدالمطلب بن ھاشم کي مڪي وٺي آيو جڏھن مطلب اٺ تي مڪي ۾ داخل ٿيو تہ ماڻھن ڇوڪري کي مطلب جو غلام سمجھي عبدالمطلب چوڻ شروع ڪيو ۽ مطلب وضاحت ڪندو رھيو تہ اھو سندس ڀائٽيو آھي پر ھاشم جي ان پٽ تي عبدالمطلب نالو پئجي ويو<ref name = " سعيد "/>. عبدالمطلب جو اصل نالو شعيبت الحمد ھيو. مطلبجي وفات بعد سقايہ ۽ رفادہ جي ذميداري عبدالمطلب جي حصي ۾ آئي. ھن 82 سالن تائين عمر ماڻي ۽ پوئين وقت ھن کي مڪي جي سربراھ جو خطاب پڻ مليو<ref name = " سعيد"/> ==والدين== ==جنم== [[File:Muhammad With Heart Circle.gif|thumb|محمد دل جي سرڪل سان]] == ننڍپڻ== يارھن ورھين جي عمر ۾ چاچي حضرت ابوطالب سان گڏ واپار سانگي شام ويا هئا ۽ اتي بحيرا نالي ھڪ عيسائي راھب سندس نبوت جي تصديق ڪئي ۽ ان وقت حضرت ابوبڪر صديق پڻ ساڻن گڏ ھيو هئي<ref name=" ٺٽوي" />. == زالون ۽ اولاد == ===بيبي خديجه رضه=== 25 سالن جي ڄمار ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي پھرين شادي [[بنو اسد]] گھراڻي جي [[خويلد بن اسد]] ۽ [[فاطمه بنت زائدہ]] جي نياڻي 40 سالا حضرت خديجة الڪبریٰ رضه سان 695 ۾ ٿي جيڪا بيواہ ھئي ۽ سندس اھا ٽين شادي ھئي<ref name=" علوي " />. بيبي سانئڻ جو پھريون نڪاح [[ھند بن زرارہ]] سان ٿيو جنھن مان کيس ھڪ نياڻي ۽ ٻہ پٽ ٿيا جيڪو پوء گذاري ويو. سندس ٻيون نڪاح [[عتيق بن عائذ]] سان ڪرايو ويو جنھن مان کيس ھڪ نياڻي ھند جي نالي سان ھئي پر ڪجھ وقت کان پوءِ عتيق پڻ گذاري ويو<ref name=" علوي " />. جڏھن 35 سالن جي ٿي تہ سندس والد خويلد پڻ گذاري ويو<ref name="علوي " />. پاڻ مالدار عورت ھئي ۽ سندس ڪاروباري قافلا [[عراق]]، [[شام]] ۽ [[فلسطين]] تائين ويندا ھيا. سندس ھڪ غلام [[ميسرہ]] ايماندار ھيو جيڪو سندس ڪاروبار جو جنرل مينيجر ھيو<ref name=" علوي" />. پاڻ سڳورن {{درود}} جن ان وقت ايمانداري ۾ وڏي شھرت حاصل ڪئي هئي ۽ ميسرہ ذريعي بيبي سانئڻ وٽ اھڙو احوال پھتل ھو ۽ ان کين سندس ڪاروبار ۾ شامل ٿيڻ جي پيشڪش ڪئي جيڪا پاڻ سڳورن {{درود}} قبول ڪئي ۽ ان جي تجارتي قافلي سان شام ويا جنھن بعد بيبي سانئڻ کين شادي جو پيغام موڪليو<ref name=" علوي " />. شادي ۲۵ صفر تي ٿي جنھن ۾ حضرت ابو طالب ، حضرت حمزہ رضه، بيبي صاحبه جو چاچو [[عمرو بن اسد]]، سؤٽ [[ورقه بن نوفل]] پڻ شامل ٿيا<ref name=" علوي " />. حق مھر ساڍا ٻارھن [[اوقيه]] سون مقرر ڪيو ويو جنھن جي قيمت ۵۰۰ درھم ھئي<ref name=" علوي" />. ھڪ روايت مطابق حق مھر ۲۰ وٽ ٻڌايو ويو آهي<ref name=" علوي " />. نڪاح جو خطبو سيدنا [[ابو طالب]] پڙھيو. اھو خطبو يعقوبي ، شامي ، قسطلاني ، ۽ علامه عامري پنھنجي ڪتابن ۾ نقل ڪيو آهي<ref name=" علوي " />. نڪاح بعد پاڻ سڳورن {{درود}} ھڪ اٺ ذبح ڪرائي مھمانن جي دعوت ڪئي. بيبي سانئڻ زندگي جا 25 سال پاڻ سڳورن {{درود}} سان گذاريا<ref name=" علوي " />. سندس حياتيءَ ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} ٻي ڪا شادي نہ ڪئي<ref name=" علوي " />. پاڻ سڳورن {{درود}} جي پٽ ابراھيم کان سواءِ سموري اولاد بيبي سانئڻ مان ٿي ۽ سڀ سواء بيبي فاطمه الزهراء رضه جي سندن حياتي مبارڪ دوران وفات ڪري ويا<ref name=" علوي " />. [[فائل:The altar of prayer of the Prophet in the demolished house of Khadijeh 01.jpg|thumb|left|upright=0.8|بيبي خديجہ جي مڪي ۾ ڊاٿل گھر اندر اھا جاء جتي حضرت محمد{{درود}} ساڻس شادي کان پوء رھائش دوران عبادت ڪندو ھو]] نبي ڪريم {{درود}} کي چار نياڻيون ھيون جن مان وڏي سيدہ زينب ، ٻيون نمبر سيدہ رقيه ، ٽيون نمبر سيدہ ام ڪلثوم ۽ چوٿون نمبر آخري نياڻي سيده فاطمه الزهراء ھئي<ref name=" علوي " />. چئني مديني ھجرت ڪئي ۽ اتي وفات ڪيائون ۽ چارئي جنت البقيع ۾ دفن ٿيل آھن<ref name=" علوي " />. سيده زينب رضه 30 ميلادي ڌاري مڪي ۾ ڄائي ۽ سن ۸ ھجري ۾ مديني ۾ وفات ڪئي. سندس نڪاح بعثت کان اڳ پنھنجي ماسات ابوالعاص بن ربيع قرشي سان ڪرايو ويو جيڪو بيبي خديجه جي ڀيڻ ھند بنت خويلد جو پٽ ھيو ۽ سندس اصل نالو لقيط ھو<ref name=" علوي " />. ڪجھ رويتن مطابق سندس نالو ھشيم ۽ مھشم ھيو. پاڻ سڳورن {{درود}} جي ھجرت وقت اھي طائف ۾ رھندا ھئا. بدر جي جنگ بعد پاڻ سڳورن {{درود}} کيس مديني گھرايو ۽ بعد ۾ ابوالعاص جڏهن اسلام قبول ڪيو تہ اھو پڻ مديني ۾ آيو. سيده زينب کي ھڪ پٽ علي ۽ ھڪ نياڻي امامه ٿيا<ref name=" علوي" />. علي ننڍپڻ ۾ ئي فوت ٿي ويو. امامه جي پرورش بعد ۾ ابوالعاص جي ماروٽ حضرت زبير بن عوام ڪئي جنهن بيبي فاطمه الزهراء جي وفات بعد امامه جو نڪاح حضرت علي ڪرم الله وجهه سان ڪرايو<ref name=" علوي " />. [[فائل:The altar of prayer of the Prophet in the demolished house of Khadijeh.jpg|thumb|left|upright=0.8|بيبي خديجہ جي سعودي حڪومت پاران ڊاٿل گھر ۾ محراب جو ھڪ ٻيو منظر جتي پاڻ سڳورو عبادت ڪندو ھو]] سيده رقيه رضه ۳۳ ميلادي ڌاري ڄائي ۽ ان جو نڪاح حضرت عثمان غني رضه سان ڪرايو ويو. نبوت جي پنجين سال مڙس سان گڏ حبشه ھجرت ڪئي جتي ست سال رھيا اتي کيس ھڪ پٽ عبدالله نالي ڄائو. مڪي واپسي بعد مديني ڏانهن ھجرت ڪئي. بدر جي جنگ وقت بيمار ٿي پئي ۽ اٽڪل ۲۰ ڏينھن بعد وفات ڪري وئي. ان جي بيماري سبب نبي ڪريم {{درود}} جن حضرت [[عثمان غني]] رضه ۽ حضرت اسامه بن زيد رضه کي مديني ڇڏي ويا ھئا. جنگ جي فتح جي خبر جڏهن مديني پھتي تہ بيبي سانئڻ جي تدفين ٿي رھي ھئي<ref name=" علوي " />. سندس پٽ عبدالله پڻ ننڍپڻ ۾ گذاري ويو<ref name=" علوي " />. [[فائل:The House of Khadijah, The Porphet Mohammad's Wife in Mecca before Demolition 01.jpg|thumb|left|upright=0.8|بيبي خديجہ جو گھر جتي حضرت محمد {{درود}} مڪي زندگيءَ جو ھڪ دؤر گذاريو جيڪو سعودي حڪومت ڊھرائي ڇڏيو]] سيدہ ام ڪلثوم اھل بيت جي مديني ھجرت وقت بيبي فاطمه الزهراء رضه ۽ سيدہ سوده رضه سان گڏ ھئي. سيدہ رقيه رضه جي وفات کان ست يا ٽن مھينن بعد پاڻ سڳورن {{درود}} سندس نڪاح حضرت عثمان غني رضه سان ڪرايو ۽ سندس رخصتي جمادالآخر ۾ دوران ۱۹ سالن جي عمر ۾ ٿي<ref name=" علوي " />. کيس ڪا بہ اولاد ڪانه ٿي. حضرت عثمان سان ھن پنھنجي زندگي جا اٽڪل ساڍا ڇھ ورھيه گذاريا<ref name=" علوي " />. سن ۹ ھجري ۾ شعبان جي مھيني دوران وفات ڪئي. سندس جنازي نماز پاڻ سڳورن {{درود}} جن پڙھائي<ref name=" علوي " />. [[فائل:The House of Khadijah, The Prophet Mohammad's Wife in Mecca after Demolition 01.jpg|thumb|left|upright=0.8|بيبي خديجہ وارو گھر ڊھڻ کان پوءِ واري حالت ۾. ھن گھر پاڻ سڳورن زندگي جو ھڪ دور گذارہو]] بيبي فاطمه الزهراء رضه ۴۱ ميلادي ۾ نبوت جي بعثت واري سال پيدا ٿي ۽ جڏهن ۱۰ ورھين جي ھئي تہ سندس والدہ وفات ڪئي جنھن ڪري ننڍي عمر ۾ ئي والد سان وابسته رھي<ref name="علوي " />. والد کي تمام پياري ھئي. سندس عادات ، اطوار ، رفتار توڙي گفتار جو انداز والد سان مشابهت رکندڙ ھيو ۽ شڪل ۾ والده جھڙي ھئي<ref name=" علوي " />. سندس شادي پندرهن سال پنج مھينن جي عمر حضرت علي ڪرم الله وجهه سان مديني ۾ جنگ بدر کان بعد ڪرائي وئي. نڪاح جي تقريب مسجد نبوي ۾ ٿي ۽ پاڻ سڳورن{{درود}} سندن نڪاح پڙھايو. حق مھر ۵۰۰ درھم مقرر ٿيو ۽ رخصتي احد جي جنگ بعد عمل ۾ آئي<ref name=" علوي" />. سندس حياتيءَ دوران حضرت علي ڪرم الله وجهه ٻي شادي ڪانه ڪئي. کيس پنج ٻار جن ۾ ٽي پٽ امام حسن، امام حسين ، امام محسن ۽ ٻہ ڌيئر ڄاوا. امام محسن ننڍپڻ ۾ ئي وفات ڪئي<ref name=" علوي " />. پاڻ پردي جي سخت پابند ھئي. سندس جنازي نماز حضرت علي ڪرم الله وجهه پڙھائي<ref name="علوي " />. [[فائل:Khadija tomb (1).jpg|thumb|left|upright=0.8|خديجہ جو مڪي م واقع مقبرو جيڪو سعودي حڪومت ڊھرائي ڇڏيو]] بيبي خديجه رضه مان پاڻ سڳورن {{درود}} کي ٻہ پٽ پڻ ڄاوا جن جا نالا قاسم ۽ عبدالله ھيا. قاسم کي طاھر ۽ عبدالله کي طيب پڻ سڏيندا هئا<ref name=" علوي " />. روايت مطابق سندن وفات نبوت کان اڳ ننڍپڻ ۾ ٿي ھئي<ref name=" علوي" />. ===بيبي سوده رضه=== سن ۱۰ نبوي ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} جن جو پاڻ کان عمر ۾ ۳۰ سال وڏي بيوہ<ref name=" علوي " /> سودہ بنت زمعه سان نڪاح ٿيو. مديني ڏانهن ھجرت وقت فقط ھيء گھرواري ساڻن گڏ ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. ان جو تعلق بنو عامر قبيلي سان ھو<ref name="علوي " />. روايت مطابق ھڪ دفعي خوله بنت حڪيم نبي ڪريم {{درود}} جن کي ٻي شادي ڪرڻ جي تجويز ڏني ۽ کين بيبي عائشه ۽ حبشه کان ھجرت ڪري موٽي آيل مھاجرن مان بيبي سودہ جا نالا پيش ڪيا<ref name="علوي " />. پاڻ سڳورن اھا تجويز قبول ڪئي ۽ ٻنھي طرفن کان آڇ قبول ڪئي وئي. بيبي سوده سان نڪاح جو خطبو زمعه بن قيس پڙھيو<ref name=" علوي " />. حق مھر ۴۰۰ درھم مقرر ٿيو<ref name =" جلد" > شرح مواھب ، زرقاني ، جلد ۳, صه ۲۹۷ </ref>. ھن جا ۱۲ سال نبي ڪريم {{درود}} جي صحبت ۾ گذريا ۽ سندس رفاقت ۾ حج ۽ عمرو ادا ڪيو<ref name=" علوي " />. کيس پاڻ سڳورن {{درود}} مان ڪا اولاد ڪانه ٿي پر کيس پھرين مڙس سڪران مان عبدالرحمان نالي پٽ ڄائو جيڪو حضرت عمر رضه جي دؤر ۾ جنگ جلولاء ۾ شھيد ٿيو<ref name=" علوي " />. بلاذري مطابق بيبي صاحبه سن ۲۲ ھجري ۾ مديني ۾ وفات ڪئي<ref name=" علوي " />. ابن سعد مطابق سن ۵۴ ھجري ۾ وفات ڪئي<ref name="علوي " />. ===بيبي عائشه رضه=== سن ۱۰ ھجري شوال جي مھيني ۾ بيبي عائشه رضه جو پاڻ سڳورن {{درود}} جن سان نڪاح مڪي ۾ پڙھيو ويو ان وقت سندس عمر ۶ سال ھئي ۽ رخصتي شوال جي مھيني ۾ ھجرت جي پھرين سال ۹ ورھين جي عمر ۾ مديني ٿي<ref name=" ٺٽوي" />. نڪاح ۽ رخصتي وقت بيبي صاحبه جي عمر بابت متضاد روايتون آھن جن ۾ ھڪ روايت مطابق رخصتي وقت بيبي صاحبه جي عمر ۱۸ سال ھئي. روایت مطابق مديني پھچڻ کان ڪجھ وقت پوءِ پاڻ سڳورن {{درود}} جن زيد بن حارث ۽ ابو رافع کي مڪي مان ابوبڪر صديق رضه جي گھروارن کي وٺي اچڻ لاءِ موڪليو اھڙي طرح اھي قبا تائين پھتا. بيبي اسماء بنت ابوبڪر اميد سان ھئي ۽ اتي ان عبدالله بن زبير کي جنم ڏنو. ساڳي سال شوال ۾ بيبي عائشه رضه جو گھر مديني جي پاڙي سنح ۾ حارث بن خزرج وارن جي گھرن لڳ واقع ھيو جيڪو نبي ڪريم {{درود}} جي گھر کان ھڪ ميل جي فاصلي تي ھو. ان گھر ۾ سندس شادي ۽ رخصتي ٿي<ref name ="ياقوت " > معجم البلدان، ياقوت، جلد ۳, صه ۲۶۵ </ref>. ===بيبي حفصه رضه=== بيبي حفصه حضرت عمر فاروق رضه ۽ سندس زال زينب بنت مظعون جي نياڻي ھئي جيڪا بعثت نبوي کان پنج سال اڳ پيدا ٿي<ref name=" علوي " />. ننڍي عمر ۾ سندس نڪاح سھم قبيلي جي ھڪ فرد خنيس بن حذافه بن قيس سان ٿيو جيڪو بدر جي جنگ ۾ مسلمانن جي لشڪر ۾ شامل ھو ۽ زخمي ٿي پيو ۽ سن ۲ھجري ۾ وفات ڪري ويو ۽ ھڪ روايت مطابق احد جي جنگ ۾ شھيد ٿيو<ref name=" علوي " />. ان بعد شوال سن ۳ ھجري ۾ بيبي حفصه جي شادي نبي ڪريم {{درود}} جن سان ٿي<ref name="ٺٽوي " />. ان وقت بيبيءَ جي عمر ۱۸ سال ھئي ۽ نڪاح ۾ مھر ۵۰۰ درھم مقرر ٿيو<ref name=" علوي" />. ابو دائود ، نسائي ۽ ابن ماجه وغيره ۾ ابن عمر جي روايت مطابق نبي ڪريم {{درود}} جن کيس ھڪ دفعو طلاق (رجعي) ڏني ھئي. طبراني پڻ اھڙو ذڪر ڪيو<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه شعبان سن ۴۵ ھجري ۾ ۶۳ ورھين جي عمر ۾ وفات ڪئي<ref name=" علوي " />. وفات وقت پنھنجي ننڍي ڀاءُ عبدالله بن عمر رضه کي وصيت ڪئي ھئي تہ سندس مديني جي اتر ۾ شام واري رستي تي واقع غابہ نالي ديھ واري ملڪيت خيرات لاء وقف ڪري<ref name=" علوي " />. سندس جنازي نماز مديني جي گورنر مروان بن حڪم پڙھائي ۽ کيس جنت البقيع ۾ دفنايو ويو<ref name=" علوي " />. ===بيبي زينب بنت خزيمه رضه=== سن ۳ ھجري ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} جن جو نڪاح بيبي زينب بنت خزيمه ھلاليه سان ٿيو<ref name=" ٺٽوي" />. بيبي صاحبه کي خير خيرات جي ڪثرت سبب ام المساڪين يعني مسڪينن جي ماء سڏيو ويندو هو<ref name="ٺٽوي " />. ھجرت نبوي {{درود}} کان ۱۴ يا ۱۵ سال اڳ مڪي ۾ ڄائي بيبي صاحبه جو پھريون مڙس نبي ڪريم {{درود}} جو پڦاٽ عبدالله بن جحش رضه ھو جنھن سان گڏ بيبي صاحبه مديني ھجرت ڪئي جيڪو ساڳ شوال سن ۳ ھجري ۾ غزوہ احد ۾ شھيد ٿيو ھو ۽ عدت گذارڻ بعد سندس ٻي شادي پاڻ سڳورن {{درود}} جن سان ٿي پر سن ۴ ھجري ۾ ربيع الاول يا ربيع الآخر ۾ بيبي صاحبه وفات ڪري وئي<ref name=" ٺٽوي " />. وفات وقت سندس عمر ۳۰ سال کن ھئي<ref name=" علوي " />.اھو پاڻ سڳورن {{درود}} جن جو پنجون نڪاح ھيو جنھن ۾ حق مھر ۵۰۰ درھم مقرر ٿيو<ref name=" علوي" />. قتادہ بن دعامہ کان روايت مطابق سندس پھريون نڪاح پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي سؤٽ طفيل بن حارث سان ٿيل ھو جنھن ڪجھ وقت پوء کيس طلاق ڏني ۽ سندس ٻيو نڪاح طفيل جي ڀاءُ عبيدہ بن حارث سان ٿيو<ref name=" علوي " />. امھات المومنين ۾ بيبي زينب رضه واحد عورت ھئي جنھن جو جنازو نبي ڪريم {{درود}} جن پڙھايو <ref name=" علوي " />. ===بيبي زينب بنت جحش رضه=== سن ۴ ھجري ۾ ذوالقعد جي مھيني ۾ چنڊ واري رات پاڻ ڪريم {{درود}} جن جو نڪاح زينب بنت جحش رضه سان ٿيو. ھڪ ٻي روايت مطابق ۵ ھجري ۾ ٿيو<ref name=" ٺٽوي " />. ان وقت بيبيءَ جي عمر ۳۵ ورھيه ھئي ۽ نبي ڪريم {{درود}} جي وفات بعد سندس زالن مان اھا پھرين وفات ڪندڙ ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. شادي واري وقت ھن. سال پردي جو حڪم نازل ٿيو<ref name=" ٺٽوي " />. ھن بيب جو تعلق قريش جي اسد بن خزيمه واري شاخ سان ھيو<ref name=" علوي " />. ھي بيبي نبي ڪريم {{درود}} جن جي رشتي ۾ پڦاٽ ھئي. ھجرت جي پھرين سال ئي بيبي صاحبه جو خاندان مديني پھتو ھو. نبي ڪريم {{درود}} جن ان جو نڪاح زيد بن حارث رضه سان ڪرايو ھو پر اھا شادي ڪامياب نہ ٿي سگھي ۽ زيد کيس طلاق ڏني<ref name=" علوي " />. ان وقت بيبيءَ جي عمر ۳۴ سال ھئي. ان بعد قرآن جي آيت جي حڪم تحت سندس عدت بعد شادي نبي ڪريم {{درود}} جن سان ٿي. حق مھر ۴۰۰ درھم مقرر ٿيو<ref name=" علوي" />. بيبي صاحبه جو نالو برہ ھيو ۽ شادي وقت سندس نالو نبي ڪريم {{درود}} جن زينب رکيو<ref name=" علوي " />. نبي ڪريم {{درود}} جي وصال کان ۷ سال بعد حضرت عمر رضه جي دؤر ۾ بيبي صاحبه ۵۳ ورھين جي ڄمار ۾ وفات ڪئي ۽ سندس جنازي جي نماز حضرت عمر رضه پڙھائي ۽ کيس جنت البقيع ۾ دفنايو ويو<ref name=" علوي " />. ===بيبي ريحانه رضه=== بيبي صاحبه جو تعلق روايتن مطابق بنو نضير يا بنو قريظه سان ھيو جن مان بنو قريظه جي روايت مشھور آھي. ھڪ روايت مطابق ڄائي بنو نضير قبيلي ۾ ۽ سندس شادي بنو قريظه ۾ ٿي ۽ شمعون يا زيد بن عمرو جي نياڻي ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. غزوہ بنو قريظه جي موقعي تي قيد ٿي ٻانھپ ۾ شامل ٿي ۽ نبي ڪريم {{درود}} جن جي حصي ۾ آئي<ref name="ٺٽوي " />. پاڻ سڳورن {{درود}} کيس آزاد ڪري سن ۵ ھجري ۾ محرم جي مھيني ۾ ساڻس نڪاح ڪيو<ref name="ٺٽوي " />. سندس اصل نالو ربيعه بنت شمعون بن زيد بن عمرو ھيو. ابن حجر سندس تعلق بنو قريظه سان ۽ ابن اسحاق بنو نضير سان ڏيکاريو آھي<ref name=" علوي" />. سندس شادي بنو قريظه جي حڪم نالي شخص سان ٿي جيڪو غزوه بنو قريظه ۾ مارجي ويو<ref name="علوي " />. محمد بن ڪعب جي روايت مطابق ھن بيبي پردي جو حڪم مڃڻ کان انڪار ڪيو ھو جنھن ڪري کيس نبي ڪريم {{درود}} جن طلاق ڏني ھئي پر پوء رجوع ڪيو ۽ بعد ۾ پردي جي پابندي سان زندگي گذاري<ref name=" علوي " />. سن ۱۰ ھجري ۾ جڏهن نبي ڪريم {{درود}} جن حج تان واپس آيا تہ مديني ۾ وفات ڪري وئي ۽ کيس جنت البقيع ۾ دفنايو ويو<ref name=" علوي " />. ابن الاثير ،ابن ڪثير ، شامي وغيره بيبي صاحبه جو شمار ٻانھين ۾ ڪيو آهي<ref name=" علوي " />. == نبوت کان اڳ واري زندگي== [[Image:Cave Hira.jpg|thumb|left|upright=0.8|جبل نور ۾ واقع غار حرا جتي محمد صہ عبادت ڪندو ھو ۽ پھرين وحي نازل ٿي.]] == نبوت جو آغاز== جڏھن پاڻ ڪريمن {{درود}} جن پنھنجي عمر مبارڪ جا چاليھ ورھيه پورا ڪيا، تڏهن کين نبوت جي نعمت سان نوازيو ويو<ref name ="شامي " > سبل الھدیٰ والرشاد فی سیرۃ خیرالعباد شامی از: محمد بن یوسف بن علی بن یوسف صالحی دمشقی المعروف شامی، جلد ۲ صہ ۲۲۵ </ref><ref name =" ٺٽوي" > بذل القوۃ فی حوادث سنی النبوۃ (سيرت هاشمي)، از: امام العصر مخدوم محمد ھاشم محدث ٺٽوي، ترجمو: پروفيسر اسرار احمد علوي، مھراڻ اڪيڊمي شڪارپور، ڇاپو ٻيو جولائي 2004ع </ref>. ان روايت تي عالمن جي اڪثريت کي اتفاق رھيو آھي<ref name=" ٺٽوي " />. جڏھن تہ ڪي ٿوريون روايتون اھڙيون بہ مليون آهن ، جن ۾ بعثت وقت عمر مبارڪ چاليھ ورھين کان ھڪ ڏينھن مٿي يا ڏھ ڏينھن مٿي يا وري ٻه مھينا مٿي بہ ٻڌائي وئي آھي<ref name=" ٺٽوي " />. پر پھرين روايت ئي سڀني کان وڌيڪ مشھور ۽ مقبول آهي<ref name=" ٺٽوي " />. محمد بن يوسف دمشقي المعروف شامي سميت مالڪي مسلڪ جي ابو عبدالله محمد بن عبدالباقي المعروف زرقاني پڻ پنھنجي ڪتاب ''شرح علیٰ المواھب اللدنیہ'' ۾ چاليھ سالن جي روايت کي صحيح ڄاڻايو آهي<ref name=" ٺٽوي" />. صحيح بخاري ۽ صحيح مسلم ۾ پڻ حضرت ابن عباس ۽ انس رضي اللّٰہ تعالیٰ عنھما کان پڻ ساڳي روايت نقل ڪيل آھي<ref name="ٺٽوي " />. سندن بعثت ھڪڙن راوين ربيع الاول ۽ ٻين رمضان شريف جي مھيني ۾ بيان ڪئي آھي<ref name=" ٺٽوي " />. ابن اسحاق، بيھقي، ابن ڪثير، ذھبي، قسطلاني، شامي ۽ زرقاني پنھنجي ڪتابن ۾ بعثت جو آغاز ربيع الاول ۾ سچن خوابن کي قرار ڏنو آهي<ref name=" علوي " />. قرآن مجيد ۾ سورة البقرہ جي آيت ۱۸۵ مطابق "رمضان اھو مھينو آھي جنھن ۾ قرآن نازل ڪيو ويو"<ref name="ٺٽوي " />. صحيح مسلم ۾ حضرت طابوقتادہ رضہ جي روايت مطابق بعثت سومر جي ڏينهن ٿي ھئي<ref name =" مسلم" > صحيح مسلم، جلد ۱, صہ ۳۶۸ </ref><ref name="ٺٽوي " />. مسلم روايتن مطابق ليلة القدر واري رات غار حرا ۾ ملائڪ جبرائيل سندس خدمت ۾ وحي کڻي آيو<ref name=" ٺٽوي " />. وحي ۾ سڀ کان پھريون جبرائيل سورة علق جون پھريون پنج آيتون پڙھيون جيڪي نبي ڪريم {{درود}} جن ورجايون<ref name=" ٺٽوي " /> <ref name ="بخاري " > صحيح بخاري، "ڪيف ڪان بدءالوحي"، جلد ۱ صہ ۶ ۽ ۷ </ref>. جبرائيل پھرين وحي مھل انساني شڪل ۾ آيو هو<ref name=" ٺٽوي " />. غار حرا مان موٽندي پاڻ سڳورو {{درود}} حضرت خديجه وٽ آيو ۽ ڏڪڻ لڳو ۽ فرمايائون ته مون کي چادر ڍڪايو جيڪا ڍڪائي وئي ۽ جڏھن اھا ڪيفيت ختم ٿي تہ سورة مدٽر جون پھريون پنج آيتون نازل ٿيون<ref name="ٺٽوي " /><ref name=" بخاري " />. خوف واري حالت ۾ بيبي سانئڻ کين تسلي ڏني جنھن بعد کيس پنھنجي سؤٽ ورقه بن نوفل ڏي وٺي آئي<ref name="ٺٽوي " />.سمورن مردن ۽ عورتن کان اڳ حضرت خديجه رضہ پاڻ سڳورن تي ايمان آندو ۽ سمورا مسلمان ان روايت بابت ساڳي راء رکن ٿا<ref name ="ابن الاثير " > اسد الغابہ، ابن الاثیر، جلد ۵ صہ ۴۳۴ </ref><ref name ="روض " > الروض الانف سھيلي، جلد ۱, صہ ۲۷۷-۷۸ </ref><ref name ="زرقاني " > شرح علي المواھب، زرقاني، جلد ۱, صہ ۲۳۷ </ref><ref name =" قسطلاني" > المواھب اللدنيہ، قسطلاني، جلد ۱ ، صه ۲۱۷ </ref>. بيبي سانئڻ جي اسلام آڻڻ کانپوءِ سندس چارئي نياڻيون: سيدہ زينب رضه، سيدہ رقيه رضه، سيدہ ام ڪلثوم رضه ۽ سيدہ فاطمه الزهراء رضه بہ اسلام جي دائري ۾ داخل ٿيون<ref name="ٺٽوي " />. اھا روايت زرقاني '''شرح اعلیٰ المواھب''' ۾ سيرت ابن اسحاق ۽ سيرت شامي جي حوالي سان نقل ڪئي آهي<ref name=" ٺٽوي " />. ھڪ روايت مطابق بيبي خديجه رضه کان بعد پھرين ايمان آڻيندڙ عورت [[فاطمه بنت خطاب]] ھئي <ref name ="زرقاني ۱ " > شرح علي المواھب اللدنيہ، زرقاني، جلد ۱, صہ ۲۴۶ </ref><ref name="ٺٽوي " />. مردن ۾ ابوبڪر صديق ساڳي بعثت واري سومر ڏينھن شام جي وقت اسلام قبول ڪيو<ref name="ٺٽوي " />. جنھن بعد ٻارن ۾ حضرت علي ڏھن سالن جي عمر ۾ اسلام قبول ڪيو<ref name=" ٺٽوي " />. ھڪ روايت مطابق حضرت علي، ابوبڪر صديق کان اڳ اسلام قبول ڪيو<ref name="ٺٽوي " />. عثمان غني، زبير بن عوام، عبدالرحمان بن عوف، سعد بن ابي وقاص ، طلحه بن عبيد پڻ حضرت ابوبڪر صديق رضه جي ذريعي اسلام ۾ داخل ٿيا<ref name=" ٺٽوي " /> ساڳي سال زيد بن حارث ۽ بلال حبشي، عامر بن فھيرا، ابوذر غفاري (جندب بن جنادہ) ۽ سندس وڏو ڀاءُ انيس بن جنادہ، ابو فڪيھه، عمار بن ياسر ۽ سندس پيءُ ياسر بن عامر ۽ ماء سميه بنت خباط ۽ ڀاء عبدالله بن ياسر، صھيب رومي، مصعب بن عمير، عياش بن ربيعه، ارقم بن ابي ارقم، عثمان بن مظعون ۽ سندس ٻہ ڀائر قدامه ۽ عبدالله، ۽ ابو عبيده، ابو سلمه عبدالله ۽ سندس ماء بره، عامر بن ابي وقاص، عبدالله بن مسعود ھذلي، جعفر بن ابو طالب، خنيس بن حذافه سھمي، عبيده بن حارث، سعيد بن زيد معيقيب بن ابي فاطمه، خالد بن سعيد، فاطمه بنت خطاب، اسامه بن زيد جي ماء ام ايمن حبشيه، عبدالله بن عباس جي ماء ام الفضل عرف لبابه، عبدالله بن مسعود جي ماء ام عبد پڻ اسلام ۾ داخل ٿيا<ref name=" ٺٽوي " />. پھرين وحي جي نزول بعد بيبي خديجه رضه پاڻ سڳورن {{درود}} کي ورقه بن نوفل ڏي وٺي آئي جنھن وحي جو احوال ٻڌي سندس نبوت جي تصديق ڪئي جنھن ڪري کيس مسلمان سمجھيو وڃي ٿو<ref name=" ٺٽوي " />. زرقاني '''شرح علیٰ المواھب اللدنيہ''' ۾ ورقه کي قطعي طور صحابي مڃيو آھي<ref name="ٺٽوي " />. == مڪي زندگي== سن ۳ نبوي ۾ ۽ ڪن روايتن مطابق ۴ نبوي ۾ کين سورة الحجر جي آيت ۹۴ ذريعي کين کليل دعوت جو حڪم ڏنو ويو ۽ پاڻ سڳورن {{درود}} صفا واري ٽڪريءَ تي چڙهي قريش قبيلي وارن کي وڏي واڪي سڏ ڪري کلي عام اسلام جي دعوت ڏني جتي ابولھب سندن مخالفت ڪئي جنھن ڪري سورة الھب نازل ٿي<ref name=" ٺٽوي" />. مڪي جي مشرڪن سندن مخالفت شروع ڪئي پر ساڻس ابو طالب جي مڪمل تائيد ۽ حمايت حاصل هئي<ref name=" ٺٽوي" />. سن ۵ نبوي ۾ مسلمانن مڪي وارن جي ڏاڍ کان تنگ ٿي حبشه ڏانھن پھرين ھجرت ڪئي جن ۾ حضرت عثمان ، بيبي رقيه ، عبدالرحمان بن عوف، زبير بن عوام ، مصعب بن عمير ، ابو سلمه عبدالله ۽ ام سلمه سميت ٻارھن مرد ۽ پنج عورتون شامل ھيا<ref name=" ٺٽوي " /><ref name ="بيھقي " > دلائل النبوة بيھقي، جلد ۲, صه ۲۹۷ </ref><ref name =" قيم" > زادالمعاد ابن قيم، جلد ۱, صه ۹۷ </ref>. ساڳي سال بيت الله ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} سورة نجم جي تلاوت شروع ڪئي جنھن وقت مشرڪن جو ھڪ وڏو ميڙ موجود ھيو ۽ جڏھن سجدي واري آيت آئي تہ نبي سڳورو {{درود}} سجدي ۾ ھليو ويو ۽ اتي موجود مسلمان پڻ سجدي ۾ ڪري پيا انھن سان گڏوگڏ سواء اميه بن خلف جي سمورن مشرڪن پڻ سجدو ڏنو<ref name=" ٺٽوي " /><ref name =" ھشام" > سيرت ابن ھشام جلد ۱ </ref><ref name ="مواھب " > شرح مواھب، زرقاني، جلد ۱ </ref><ref name =" صحيح" > صحيح بخاري، جلد ۲ صه ۷۲۱</ref>. سن ۶ نبوي جي شروعات ۾ مسلمانن حبشه ڏانھن ٻيون ڀيرو ھجرت ڪئي. ان قافلي ۾ ۸۳ مرد ۽ ۱۸ عورتون شامل هيون<ref name =" اللدنيہ" > شرح المواھب اللدنيہ ، جلد ۱, صه ۲۸۷ </ref><ref name ="زاد " > زادالمعاد ابن ارقم، جلد ۱, صه ۹۸ </ref><ref name="ٺٽوي " />. قافلي ۾ جعفر بن ابو طالب سندس زال اسما بنت عميس، خنيس بن حذافه سھمي، مصعب بن عمير، معيقيب بن ابو فاطمه، مقداد بن اسود ڪندي، ابو عبيده بن جراح، خالد بن حزام، ام المومنين سودہ بنت زمعه پڻ شامل هئا<ref name =" سبل" > سبل الھدیٰ والرشاد، شامي، جلد ۲, صه ۳۶۳,۳۹۷ ۽ ۴۰۹ </ref>. ساڳي سال مشرڪن مسجد الحرام ۾ گڏجاڻي ڪئي جنھن ۾ ابوجھل، شيبه، عتبه، وليد بن عتبه، عمار بن وليد، عقبه بن ابي معيط، اميه بن خلف وغيره شامل هئا. رسول {{درود}} جن ڪعبي ۾ نماز پڙھي رھيا ھئا. ان مھل مسجد ٻاھران ميدان ۾ قرباني لاء اٺ ڪٺو ويو ھو. ان ميٽنگ مان ھم صلاح ٿيندي عقبه بن ابي معيط اٿيو ۽ اوجھ سان ڀريل اوجھري آڻي پاڻ سڳورن {{درود}} جي پٺي مٿان رکي. ان واقعي جي پروڙ ڏھن ورھين<ref name=" علوي " /> جي سيدہ فاطمه کي پئي ته مسجد ۾ ھلي آئي ۽ پنھنجي بابي جي پٺي تان غلاظت ھٽائي<ref name="ٺٽوي " />. ان وقت حضرت ابوبڪر صديق پڻ اتي پھتو<ref name="ٺٽوي " />. ساڳي سال عمار بن ياسر جي ماء سميه بنت خباط کي ابوجھل نيزو ھڻي شھيد ڪيو ويو<ref name="ٺٽوي " />. سن ۶ نبوي ۾ پاڻ سڳورا {{درود}} صحابي ارقم بن ابي ارقم جي گھر اچي ترسيا جتي مسلمان گڏ ٿي نماز پڙھندا ھيا جيڪو سلسلو حضرت عمر بن خطاب جي اسلام ۾ داخل ٿيڻ تائين جاري رھيو جنھن بعد مسلمانن گڏجي ڪعبي اندر نماز پڙھڻ جي شروعات ڪئي<ref name="ٺٽوي " />. مخدوم محمد هاشم ٺٽوي لکي ٿو تہ دار ارقم مسجد الحرام لڳ صفا جي ٽڪري وٽ موجود ھيو جنھن کي خليفي ھارون رشيد جي حبشي نسل واري ماء خيزران نئين سر جوڙائي تبرڪ طور ھڪ مسجد قائم ڪئي جنھن ڪري ھاڻي اھو دار خيزران سڏجي ٿو<ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال ھڪ روايت مطابق حضرت حمزہ اسلام ۾ داخل ٿيو ۽ ٽي ڏينهن بعد حضرت عمر بن خطاب دار ارقم ۾ اچي اسلام قبوليو<ref name=" ٺٽوي " />. ان کان اڳ نبي ڪريم {{درود}} جن دعا گھري ھئي تہ: {{quote| "اي الله! عمرو بن ھشام ۽ عمر بن خطاب مان جيڪو توکي وڌيڪ پيارو ھجي، ان جي ذريعي اسلام کي سگھ بخش."|<ref name ="ابن حجر " > الاصابہ، ابن حجر، جلد ۲, صه ۵۱۸ </ref>|}} ھڪ روايت مطابق ساڳي سال عبدالله بن عمر پڻ مسلمان ٿيو ھو<ref name=" ٺٽوي " />. ان کان سواءِ ان الخير سلمه پڻ دار الارقم ۾ اچي مسلمان ٿي جيڪا ابوبڪر صديق جي ماء ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۷ نبوي ۾<ref name ="حجر " > فتح الباري، حافظ ابن حجر، جلد ۷, صه ۱۴۷ </ref> ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق ۸ نبوي ۾ محرم جي چنڊ ڏسڻ سان ئي قريش وارن بنو جو ھاشم ۽ بنو عبدالمطلب سان مڪمل بائڪاٽ جو اعلان ڪيو جنھن سبب نبي ڪريم {{درود}} جن کي شعب ابوطالب ۾ نظر بند ٿيڻو پيو<ref name=" ٺٽوي " />. شعب ابوطالب جبل ابو قبيس جي وچان ھڪ جابلو لڪ ھيو جيڪو بنو هاشم جي مورثي ملڪيت ھو<ref name ="عاصم " > سفرنامہ ارض القرآن (اردو)، محمد عاصم، صہ ۱۵۴ </ref>. بائڪاٽ جي ڪاروائي لکت ۾ ڪئي وئي جنھن کي بيت الله ۾ لٽڪايو ويو جنھن ۾ لکيل ھو ته<ref name=" ٺٽوي " />: {{quote|محمد {{درود}} کي بنو ھاشم بنو مطلب سان گڏ مڪي مان شھر نيڪالي ڏني ويندي. ڪوبه ماڻھو ساڻن مٽي مائٽي يا سڱابندي وغيره نہ ڪندو. کاڌي پيتي جي ڪابہ جنس وٽن پھچڻ نہ ڏني ويندي. ڪوبه ماڻھو نہ کانئن ڪجھ خريد ڪندو ۽ نہ وري ڪا شئي کين وڪرو ڪري سگھندو. مسلمانن سان ان وقت تائين ڪنھن بہ قسم جو ڪو ٺاھ يا ساڻن ڪابہ نرمي نہ ڪئي ويندي، جيستائين ھو محمد {{درود}} کي قريش وارن جي حوالي نہ ڪندا |<ref name =" سيرت" > سيرة ابن ھشام، جلد ۲، صه ۱۴ </ref>|}} سن ۸ نبوي ۾ مشرڪن آسماني نشاني جو مطالبو ڪيو ۽ نبي ڪريم {{درود}} جن کين چوڏھين جي چنڊ واري رات شق القمر وارو معجزو ڏيکاريو<ref name=" ٺٽوي " />. مسلمانن جي عقيدي مطابق پاڻ سڳورن {{درود}} چنڊ ڏانھن پنھنجي آڱر سان اشارو ڪيو جنھن سان چنڊ ٻہ الگ اڌ ٿي ٿي ويو. پر مشرڪن ان کي وڏو جادو قرار ڏنو<ref name=" ٺٽوي " />. عبدالله بن عباس جي ولادت شعب ابوطالب ۾ ٿي جنھن بعد ساڳي سال بائڪاٽ واري دستاويز کي سن ۱۰ نبوي اڏھي کائي وئي ۽ اھو احوال ابو طالب پاڻ سڳورن {{درود}} جن کي ٻڌايو<ref name=" سيرت " /><ref name =" الروض" > الروض الانف سھيلي، جلد ۲, صه ۱۲۷ ۽ ۱۲۸ </ref><ref name =" دلائل" > دلائل النبوة، بيھقي، جلد ۲, صه ۳۱۱-۳۱۵ </ref><ref name ="ابن سعد " > الطبقات الڪبریٰ، ابن سعد، جلد ۱, صه ۱۳۱, </ref>. مشرڪ ان واقعي تي لڄي ٿيا ۽ ٽي سالن جي ظلم ۽ ڏاڍ بعد ابو طالب جي زندگي دوران ان معاهدي تان پاڻ ئي ھٿ کڻي ويا جنھن بعد نبي ڪريم {{درود}} جن پنھنجي ڪڙم قبيلي سان گڏجي مڪي اندر پنھنجي اباڻن گھرن ڏانھن موٽي آيا<ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال رمضان جي ۷ تاريخ تي ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق ذوالحج جي مھيني ۾ ابو طالب جو انتقال ٿيو<ref name="ٺٽوي " />. ساڳي سال شوال جي ۲۷ تاريخ تي پاڻ سڳورا {{درود}} جن طائف ويا جتي ثقيف قبيلي وارن کي اسلام جي دعوت ڏني. اتي ۲۶ ڏينهن ترسيا پر طائف وارن کين ستايو ۽ تڪليفون ڏنيون<ref name=" ٺٽوي " />. مسلمانن جي عقيدي مطابق طائف مان واپسي تي نخلہ نالي ڳوٺ ۾ منزل ڪئي جتي ۷ جنن جو وفد ساڻن مليو جن اسلام جي دعوت قبول ڪئي<ref name=" ٺٽوي " />. ڪجھ صاحب علم ماڻھن جو خيال آهي تہ لفظ جن معني غائب آھي جيڪو لفظ ريگستان جي خانه بدوش بدوي قبيلن لاء پڻ استعمال ڪيو ويندو ھو ڇوته اھي عربن جي تمدني زندگي ۾ ڪٿي بہ ڏسڻ ۾ نہ ايندا ھيا. محمد هاشم ٺٽوي ڪتاب آڪام المرجان جو حوالو ڏيندي لکيو آهي ته مڪي ۽ مديني ۾ جنن جا مختلف وفد ڇھ ڀيرا جدا وقتن تي پاڻ سڳورن {{درود}} جي جي خدمت ۾ حاضر ٿيا<ref name="ٺٽوي " /><ref name =" شبلي" > آڪام المرجان، ابو عبدالله شبلي، صه ۴۶ </ref>. سن ۱۱ نبوي ۾ مديني کان آيل حاجين عقبه جي ويجھو رسول {{درود}} جي ھٿ مبارڪ تي بيعت ڪئي جنھن سان مديني وارن اسلام ۾ داخل ٿيڻ جي شروعات ڪئي<ref name=" ٺٽوي " />. ان کي بيعت عقبه سڏيو ويندو آهي. ان ۾ روايتن مطابق ۶ يا ۸ ڄڻا شامل هئا جن ۾ ابو اسامه اسد بن زرارہ خزرجي، برآء بن معرور بن صخر اوسي ، ابوالھيثم بن تيھان، معاذ بن حارث ۽ ان جا ٻہ ڀائر جن ۾ عوف بن حارث پڻ شامل ھئا<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۱۲ نبوي ۾ معراج وارو واقعو پيش آيو<ref name="ٺٽوي " />. ساڳي سال رجب جي مھيني ۾ عقبه جي مقام لڳ ٻين بيعت ڪئي وئي جنھن ۾ مديني کان آيل ۱۳ ڄڻا ھرھڪ بشير بن سعد، سعد بن معاذ، عبدالله بن عمرو ۽ سندس ننڍڙو پٽ جابر بن عبدالله، اسيد بن حضير، ابي بن ڪعب، عبادہ بن صامت، ابو مسعود عقبه بن عمرو، ذڪوان بن عبد قيس زرقي، رافع بن مالڪ، قطبہ بن عامر، عتبہ بن عامر ۽ عويد بن ساعدہ شامل هئا<ref name=" ٺٽوي " />. ان زماني ۾ حج رجب جي مھيني ۾ ان ڪري ٿيندو ھو جو مشرڪن ۾ جھالت سبب نسي جو رواج ھو يعني ھو پنھنجي مرضيءَ موجب ڦيرڦار ڪري ان کي اڳي پوء ڪندا ھئا<ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال مصعب بن عمير کي مديني قرآن ۽ نماز پڙھائڻ لاء موڪليو ويو<ref name=" ٺٽوي" />. سن ۱۳ نبوي ۾ ذوالحج جي مھيني ۾ عقبه وٽ ٽين بيعت ڪئي وئي<ref name=" ٺٽوي " />. بيعت ڪندڙ جماعت ۾ ۷۳ مرد ۽ ۲ عورتون شامل هيون جن ۾ ابو رفاعہ رافع بن مالڪ عجلاني، ابو لبابه رفاعہ بن عبدالمنذر اوسي، ابو طلحه زيد بن سھل خزرجي، سعد بن ربيع خزرجي، عبدالله بن جبير، عبدالله بن رواحہ، عبدالله بن زيد حارثي، مشھور شاعر ڪعب بن مالڪ، معاذ بن جبل شامل هئا<ref name=" ٺٽوي " />. == مدني زندگي== ===يثرب ڏانھن ھجرت=== سن ۱ ھجري ۾ خميس ڏينهن ربيع الاول جو چنڊ ڏسي نبي ڪريم {{درود}} جن مڪي کان يثرب ڏانھن ھجرت شروع ڪئي. ان وقت ساڻس گڏ حضرت ابوبڪر صديق رضه ۽ ان جو غلام عامر بن فھيرہ ۽ ھڪ ٽيون شخص عبدالله بن اريقط ديلي پڻ گڏ ھيا<ref name=" ٺٽوي" /><ref name ="الھشام " > السيرة النبويه، ابن ھشام، جلد ۲, صه ۱۲۹ </ref><ref name =" البدايہ" > البدايہ والنھايہ، ابن ڪثير، جلد ۳, صه ۱۷۶ </ref><ref name ="سمھودي " > وفاءالوفا، علامه سمھودي، جلد ۱, صه ۲۳۸ </ref><ref name ="قتيبہ " > المعارف، ابن قتيبه، صه ۸۹</ref><ref name ="بڪري " > تاريخ الخميس، ديار بڪري، جلد ۱, صه ۳۲۴</ref>. ان وقت عبدالله بن اريقط غير مسلم ھيو<ref name=" ٺٽوي " />. ھي جابلو توڙي ميداني رستن جي وڏي ڄاڻ رکندڙ ھيو ۽ ھجرت وقت غار ثور لڳ ٻہ ڏاچين سميت اتي پھتو ھو ۽ کين ڳاڙهي سمنڊ واري غير معروف رستي کان يثرب وٺي آيو<ref name="علوي " />. ھجرت وقت پاڻ سڳورن {{درود}} جن دعا گھري تہ: {{quote|اللهم اعنى علیٰ هول الدنيا وعوآئق الدهر و مصآئب اللیالی والایام۔<br/> "اي منھنجا مالڪ، منھنجي مدد فرماءِ، دنيا جي مصيبتن کان، زماني جي رڪاوٽن کان ۽ رات ڏينھن جي گردشن کان" |<ref name=" ٺٽوي " /> <ref name ="حافظ ابن ڪثير " > البدايہ والنھايہ، حافظ ابن ڪثير، جلد ۳, صه ۱۷۶ ۽ ۱۷۷</ref>|}} غار ثور ۾ جمعي ، ڇنچر ۽ آچر واريون ٽي راتيون ترسيا<ref name=" ٺٽوي " /><ref name ="فتح باري " > فتح باري، حافظ ابن حجر عسقلاني، جلد ۷, صه ۱۶۸ </ref> ۽ پوءِ سومر واري رات چنڊ جي پنجين تاريخ ان غار مان نڪري پنڌ شروع ڪيو ۽ ربيع الاول جي ٻارھين تاريخ سومر ڏينھن ڪچڙي منجھند مھل مديني لڳ قبا ۾ داخل ٿيا جتي ڏھن راتين کان مٿي ترسيا ۽ مسجد قبا جوڙائي پوء جمعي جي ڏينهن ربيع الاول جي ۲۳ تاريخ تي مديني ۾ اندر داخل ٿيا<ref name="ٺٽوي " />. اھا اسلام جي پھرين مسجد ھئي<ref name=" علوي " />. ھڪ ٻي روايت مطابق ۱۲ ربيع الاول تي مديني ۾ داخل ٿيا<ref name=" ٺٽوي " />. حضرت علي ڪرم الله وجهه ھجرت ڪري قبا ۾ پھتا. قبا ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} جن حڪم ڏنو ته ھجرت واري ڏينھن کان اسلامي تاريخ جي شروعات ڪئي وڃي ۽ سال جو پھريون مھينو محرم مقرر ڪيو وڃي<ref name =" اسيرة" > السيرة النبويہ، ابن ڪثير، جلد ۲, صه ۲۸۸ </ref>. ===مديني ۾ آجيان ۽ مسجد نبوي جي قيام=== سن ۱ ھجري ۾ جمعي جي ڏينهن قبا کان مديني وڃڻ وقت ۲۳ ربيع الاول تي سالم بن عوف وارن جي ڳوٺ ۾ جمعي جي نماز پڙھي پوء مديني پھتا<ref name=" ٺٽوي " />. مديني ۾ مردن، عورتن ۽ ٻارن خوشي ۾ ٻاھر نڪري سندن آجيان ڪئي. پاڻ سڳورا {{درود}} ڏاچِي تي سوار ھيا. ھر قبيلي جي ماڻھن ڏاچِي جي مھار جھلي کين سندن مھمان ٿيڻ لاء عرض ڪري رھيا ھئا. پاڻ {{درود}} فرمايو تہ " توھان ڏاچِي کي ڇڏيو! ھوءَ الله جي امر سان ئي ويھندي"<ref name=" ٺٽوي " /><ref name =" سيرت ابن ھشام" > سيرت، ابن ھشام، جلد ۲, صه ۱۴۱ </ref>. ڏاچِي ابو ايوب انصاري جي گھر آڏو پھچي اتي ويھي رھي. پاڻ {{درود}} جن ابو ايوب انصاري جي گھر ست مھينا ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق ھڪ مھيني کان گھٽ ترسيا ۽ حجرن ۽ ڪمرن جي اڏاوت جو ڪم شروع ڪرايو پوء اتي منتقل ٿيا. جنھن بعد مسجد نبوي جو بنياد رکيو ويو<ref name=" ٺٽوي " />. [[File:Dalailkhayrat.jpg|220 px|thumb|پندرھين صدي ۾ مسجد نبوي جي ٺاھيل دستاويزي تصوير ]] ===مدني دؤر=== سن پھرين ھجري ۾ اذان ۽ اقامت جي شروعات ڪئي وئي<ref name="ٺٽوي " />. ساڳي سال عبدالله بن زبير قبا ۾ ڄائو جيڪو ھجرت ۾ ڄمندڙ پھريون ٻار ھيو<ref name=" ٺٽوي " />. ھڪ روايت مطابق ساڳي سال زڪوات فرض ڪئي وئي ۽ ٻي روايت مطابق ۲ ھجري ۾ رمضان جي روزن بعد فطري ادا ڪرڻ جو حڪم آيو جنھن بعد زڪوات کي فرض ڪيو ويو<ref name=" ٺٽوي " />. ۱ ھجري ۾ شوال جي مھيني دوران ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق ۲ ھجري ۾ بيبي عائشه رضه جي رخصتي ٿي<ref name="ٺٽوي " />. ۱ ھجري ۾ جڏهن نبي ڪريم {{درود}} جن ابو ايوب انصاري جي گھر پھتا ان وقت عبدالله بن سلام پنھنجي خاندان سميت اسلام ۾ داخل ٿيو. ساڳي سال يھودين جي بنو قريظه قبيلي جي عثمان بن اشھل قرظي جو کجين جي باغ ۾ نوڪري ڪندڙ سلمان فارسي رضه ۽ ڏھن سالن جو انس بن مالڪ انصاري خزرجي پڻ اسلام ۾ داخل ٿيا. پاڻ سڳورن {{درود}} جي نياڻي سيده رقيه رضه رمضان جي مھيني سن ۲ ھجري ۾ وفات ڪئي. سن ۲ ھجري ۾ بطن رابغ ۾ عبيدہ بن حارث جي اڳواڻي ۾ پاڻ سڳورن طرفان موڪليل جھادي مھم دوران بطن رابغ ۾ الله جي راھ ۾ پھريون تير سعد بن ابي وقاص ھلايو<ref name="ٺٽوي " /><ref name =" دنيہ" > المواھب اللدنيہ، قسطلاني، جلد ۲, صہ ۶۱</ref>. ساڳي سال قبلي جي تبديلي جو واقعو ٿيو جنھن تحت بيت المقدس جي جاء تي ڪعبة الله کي مسلمانن جو قبلو مقرر ڪيو ويو. اھو اڱاري جو ڏينهن ھيو ۽ پاڻ سڳورا {{درود}} جن بنو سلمه وارن جي مسجد ۾ ٻنپھرن جي نماز پڙھائي رھيا ھئا ۽ جڏھن پھريون ۲ رڪعتون پوريون ڪيائون تہ ان وچ ۾ حڪم نازل ٿيو<ref name ="طبري " > تاريخ طبري، جلد ۲, صه ۱۶۸</ref><ref name=" ٺٽوي " />. ۽ نماز دوران پاڻ سڳورن {{درود}} جن رخ ڦيرائي ڪعبي طرف ڪيو ۽ مقتدين بہ ان عمل کي ورجايو<ref name=" ٺٽوي " /> ۽ باقي ۲ رڪعتون ڪعبي طرف منھن ڪري پڙھيون ويون جنھن ڪري ان مسجد تي مسجد قبلتين جو نالو پئجي ويو. ساڳي سال پاڻ سڳورن {{درود}} جن عاشوري جي ڏينهن روزو رکيو ۽ ماڻھن کي فرمايو تہ روزو انھن تي واجب آهي<ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال يعني ۲ ھجري ۾ رمضان جا روزا فرض ڪيا ويا ۽ ساڳي سال نبي ڪريم {{درود}} جن تي صلوات پڙھڻ جو حڪم آيو<ref name="ٺٽوي " />. ھن سال فطري ادا ڪرڻ جو حڪم ۽ ٻنھي عيدن تي عيد نماز پڙهڻ جو حڪم پڻ نازل ٿيو. نبي ڪريم {{درود}} جن عيد الفطر جي پھرين نماز ۽ عيد الاضحي جي پھرين نماز پڻ ھن سال پڙھايون ۽ ساڳي سال قرباني ڪرڻ جو حڪم ڏنو ويو<ref name="ٺٽوي " />. جنگ بدر پڻ ساڳي سال يعني ۲ ھجري ۾ واقع ٿي. ساڳي سال عبدالله بن مسعود حبشه مان مديني موٽي آيو. ھن سال اسلامي تاريخ جو ڪنھن بہ سريا جي پھرين سپه سالار عبدالله بن جحش واري سريه ۾ مسلمانن ھٿان پھريون مشرڪ ماريو ويو جنھن جو نالو عمرو بن العلاء حضرمي ھيو ۽ ان سريا ۾ مشرڪن جا پھريون دفعو ٻہ ماڻھو قيدي ٿيا جن ۾ حڪم بن ڪيسان ۽ عثمان بن عبدالله شامل هئا <ref name=" ٺٽوي " />. ھن سال جنگ بدر لاء تياري دوران سعد بن عبادہ ھڪ زرہ '''ذات الفضول''' جي نالي سان نبي ڪريم {{درود}} جن جي حوالي ڪئي جيڪا سڄي ڄمار پاڻ سڳورن {{درود}} جن وٽ رھي<ref name=" ٺٽوي " />. آخري زماني ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} اھا زرہ 30 سير جون (barley) جي عيوض ابو شحم نالي يھودي وٽ گروي رکي ھئي، جيڪا سندن وصال بعد ابوبڪر صديق رضه اھو قرض ادا ڪري ڇڏائي<ref name=" ٺٽوي " />. غزوه بدر ۾ جڏھن مسلمان روحا ٽپي صفراء ويجھو پھتا تہ پاڻ سڳورن {{درود}} اصحابين سان مشورو ڪيو. جنگ دوران عڪاشہ بن محصن اسدي جي تلوار ٽٽي پئي ته پاڻ سڳورن {{درود}} جن ان کي کجي جي ھڪ ڳاني ڏئي ان جي مدد سان مقابلو ڪيو<ref name="ٺٽوي " />. ھن اھا ڳاني مرڻ گھڙي تائين پاڻ وٽ سنڀالي رکي ھئي. بدر جي جنگ ۾ عبدالله بن سھيل ڪافرن جو لشڪر ڇڏي مسلمان ٿي اسلامي لشڪر ۾ شامل ٿيو. ھن سال غنيمت جو مال مسلمانن لاء حلال ڪيو ويو. جنگ بدر ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن کي ذوالفقار نالي تلوار ھٿ آئي جيڪا مشرڪن مان عاص بن منبه يا ھڪ ٻي روايت مطابق نبيه بن حجاج جي ملڪيت ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. اھي ٻئي غزوہ بدر ۾ مارجي ويا هئا. ھڪ روايت مطابق بعد ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} جن اھا تلوار حضرت علي ڪرم الله وجهه کي عطا ڪئي ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. غزوه بدر ۾ ۱۴ مسلمان شھيد ٿيا جن ۾ ۶ مھاجر ۽ ۸ انصار ھيا. ابو جھل، عتبہ بن ربيعه، شيبه بن ربيعه، اميہ بن خلف، ۽ وليد بن عتبہ سميت ۷۰ ڄڻا ھن جنگ ۾ مارجي ويا. ابو جھل زخمي ٿيل پوئين پساهن ۾ ھيو عبدالله بن مسعود تلوار سان سر قلم ڪيو<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۲ ھجري ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن حضرت علي ڪرم الله وجهه جي ڪنيت ابو تراب تجويز ڪئي<ref name=" ٺٽوي " />. غزوه بدر کان پوءِ ساڳي سال ابو لهب عدسہ نالي ھڪ موذي ۽ وچڙندڙ چمڙي جي بيماري ۾ فوت ٿي ويو<ref name ="الھدہ " > سبل الھدہ والرشاد، شامي، صہ ۶۷ </ref><ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال پاڻ سڳورن {{درود}} پنھنجي نياڻي سيدہ فاطمه الزهراء رضه جو نڪاح حضرت علي ڪرم الله وجهه سان ڪرايو. سن ۳ ھجري ۾ شعبان جي مھيني ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن جو بيبي حفصه بنت عمر سان نڪاح ٿيو. ساڳي سال رمضان جي مھيني ۾ سندن نڪاح بيبي زينب بنت خزيمه ھلاليه سان ٿيو. ھن سال پاڻ سڳورن {{درود}} جن جو ڏھوٽو عبدالله بن عثمان بن عفان وفات ڪري ويو<ref name="ٺٽوي " />. ربيع الاول جي مھيني ۾ ساڳي سال سندن نياڻي سيدہ ام ڪلثوم جو نڪاح عثمان بن عفان رضه سان ٿيو ۽ ساڳي سال امام حسن رضه جو جنم ٿيو. ان جو نالو والدين حرب رکيو پر نبي ڪريم {{درود}} جن کيس حسن جو نالو ڏنو<ref name=" علوي" />. شبر، شبير ۽ مشبر ھارون نبي جي پٽن جا نالا ھيا جيڪي عبراني زبان جا لفظ ھيا انھن جو عربي بدل حسن ، حسين ۽ محسن ھيا<ref name="علوي " />. سن ۳ ھجري ۾ ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق ۴ ھجري ۾ شراب کي حرام ڪيو ويو<ref name=" طبري " />. ساڳي سال شوال جي مھيني ۾ غزوه احد وارو واقعو پيش آيو جنھن ۾ ۷۰ اصحابي شھيد ٿيا جن ۾ حمزہ رضه، مصعب بن عمير رضه ، عبدالله بن جحش رضه پڻ شامل هئا<ref name="ٺٽوي " />. غزوه احد ۾ عتبه بن ابي وقاص پاڻ سڳورن {{درود}} کي پٿر ھيون جنھن سان اڳين ڏندن مان ساڄي پاسي ھيٺيون ڏند مبارڪ شھيد ٿيو<ref name="ٺٽوي " />. ابي بن خلف پاڻ سڳورن {{درود}} مٿان تلوار سان حملو ڪيو ان وقت پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي ھٿ ۾ ھڪ ننڍڙو نيزو ھيو، جڏھن ويجھو ٿيو تہ ان مشرڪ کي اھو نيزو ھنيو جنھن سان سندس پاسيراٽيون ڀڄي پيون جيڪو پوء مڪي کان ھڪ ڏينھن جي پنڌ تي واقع مرالظھران نالي ڳوٺ ۾ فوت ٿي ويو<ref name=" ٺٽوي " />. نبي ڪريم {{درود}} جن عبدالله بن جبير جي سرواڻي ۾ پنجاھ کن تيراندازن کي ٻن جبلن وچ واري گھاٽ تي مقرر ڪيو ھو ۽ حڪم ڏنو ھو تہ ھر حالت ۾ پير پٺتي نہ ھٽائين پوء کڻي سوڀ ٿئي يا نہ ٿئي. عبدالله بن جبير ۽ ڪجھ ڄڻا حڪم تي ڪاربند رھيا باقي ٻيا سڀ مال غنيمت جي ميڙڻ ۾ لڳي ويا. عبدالله بن جبير پنھنجي مقام تي ئي شھيد ٿي ويو<ref name=" ٺٽوي" /><ref name ="دلائل " > دلائل النبوة، بيھقي، جلد ۳, صه ۲۲۹</ref>. مشرڪن جي لشڪر مان عبدالله بن شھاب پاڻ سڳورن {{درود}} ڏانھن تير اڇلائي کين زخمي ڪيو. اھو بعد ۾ مسلمان ٿيو ۽ امام زھري جو ڏاڏو ھيو<ref name="ٺٽوي " />. کيس عبدالله اصغر پڻ سڏيندا هئا<ref name ="سيرتون " > سيرة ابن اسحاق، صه ۳۰۵ ۽ سيرت ابن ڪثير جي جلد ۳ ، صه ۵۹</ref>. غزوہ احد ۾ عبدالرحمان بن عوف کي ۲۱ زخم رسيا<ref name=" ٺٽوي " /><ref name ="ھشام ابن " > سيرت ابن ھشام، جلد ۲, صہ ۸۸ </ref>. احد جي شھيدن مان نبي ڪريم {{درود}} جن پھريان حمزه رضه جي نماز جنازه پڙھائي ۽ بعد ۾ سڀني شھيدن جي. ھر شھيد کي آڻي حمزه رضه جي ميت ڀرسان رکيائون پوء ان جي نماز پڙھي وئي اھڙي طرح حمزه رضه جي مٿان ۷۰ ڀيرا نماز پڙھي وئي. ان روايت جي بنياد تي حنفين ويجھو شھيد جي نماز پڙھي ويندي آهي<ref name=" ٺٽوي " />. ھڪ روايت مطابق نبي ڪريم {{درود}} جن شھيدن جي جنازي جي نماز نہ پڙھائي ھئي ان ڪري شافعين ۾ شھيدن جي جنازي جي نماز نہ پڙھي ويندي آهي<ref name=" ٺٽوي " />. سن ن ۴ ھجري ۾ غزوه بنو نضير جو واقعو پيش آيو جنھن جي پڄاڻي بعد ان قبيلي جي ماڻهن کي سندن گھرن ۽ گھاٽين مان تڙي ڪڍيو ويو<ref name=" ٺٽوي" />. ھڪ روايت مطابق ساڳي سال شراب جي حرمت جو حڪم آيو<ref name="ٺٽوي " />. سن ۴ ھجري ۾ ام المؤمنين بيبي زينب رضه وفات ڪئي. ساڳي سال نماز ۾ قصر جو حڪم آيو. ===ميثاق مدينه=== ===رياست جو قيام=== == غزوات== الله جي راھ ۾ اھا جنگ يا جنگي مھم يا جھادي مھم جنھن ۾ رسول الله {{درود}} جن شرڪت ڪئي ان کي غزوہ سڏيو ويندو آهي. زيد بن ارقم غزوات جو ڪل تعداد ۱۹, جابر بن عبدالله وري ۲۱ ٻڌايو آھي<ref name="علوي " />. موسیٰ بن عقبه، ابن اسحاق، واقدي، ابن سعد، قسطلاني، ابن جوزي ۽ دمياطي انھن جو تعداد ۲۷ ۽ علامه ابو عبدالله شامي پنھنجي ڪتاب ''سبل الھدیٰ والرشاد'' ۾ تعداد ۲۸ ڄاڻايو آهي<ref name=" علوي " /> جن ۾ [[ودان]] جي مقام تي [[غزوه ابوآء]] يا غزوه ودان (۱۱ صفر ۲ ھجري)، [[بواط]] جي مقام تي [[غزوه بواط]] (ربيع الاول ۲ ھجري)، [[بدر]] جي مقام تي [[غزوه سفوان]] يا غزوه بدر اولا ( ربيع الاول ۲ ھجري)، [[عشيره]] جي مقام تي [[غزوه عشيره]] ( جمادالاول ۲ ھجري)، بدر جي مقام تي [[غزوه بدر]] ( ۱۷ رمضان ۲ ھجري)، [[قرقرة الڪدر]] جي مقام تي [[غزوه قرقرة الڪدر]] يا غزوہ بني سليم (شوال ۲ ھجري)، [[عريض]] جي مقام تي [[غزوه سويق]] (۵ ذوالحج ھجري)، [[نجد]] جي مقام تي [[غزوه ذي امر]] يا غزوہ غطفان (محرم ۳ ھجري)، [[بحران جو مقام|بحران جي مقام]] تي [[غزوه فرع]] (ربيع الاول ۳ ھجري)، [[مدينه منوره ]] جي مقام تي [[غزوه بنو قينقاع]] (جماد الاول يا شوال ۳ ھجري)، [[احد جبل|جبل احد]] جي مقام تي [[غزوه احد]] ( شوال ۳ ھجري)، [[حمراء الاسد ]] جي مقام تي [[غزوه حمراء الاسد]] (۱۷ شوال ۳ ھجري)، عاليه جي مقام تي [[غزوه بنو نضير]] (ربيع الاول ۴ ھجري)، بدر جي مقام تي [[غزوه بدرالآخيرہ]] يا بدراموعد (شعبان ۴ ھجري)، [[دومة الجندل]] جي مقام تي [[غزوه دومة الجندل]] (ربيع الاول ۵ ھجري)، [[مريسيع]] جي مقام تي [[غزوه بنو مصطلق]] يا غزوه مريسيع (شعبان ۵ ھجري)، مدينه منوره جي مقام تي [[غزوه خندق]] (شوال ۵ ھجري)، [[غران]] جي مقام تي [[غزوه بنو قريظه]] (ذوالقعد ۵ ھجري)، [[نجران]] جي مقام تي [[غزوه بنو لحيان]] (رجب 6 ھجري)، [[حديبيه]] جي مقام تي [[غزوه حديبيه]] (ذوالقعد 6 ھجري)، [[ذي قرد]] جي مقام تي [[غزوہ ذي قرد]] ( ذوالحج 6 ھجري)، [[خيبر]] جي مقام تي [[غزوہ خيبر]] ( محرم ۷ ھجري), [[واديء القریٰ]] جي مقام تي [[غزوہ واديءِ القریٰ]] ( صفر ۷ ھجري)، نجد جي مقام تي [[غزوہ ذات الرقاع]] يا غزوہ محارب و بني ثعبله ( ۱۰ ربيع الاول ۷ ھجري), مڪي شريف جي مقام تي غزوہ [[فتح مڪه]] (۱۰ رمضان ۸ ھجري), [[حنين]] جي مقام تي [[غزوہ حنين]] ( 6 شوال ۸ ھجري), [[طائف]] جي مقام تي [[غزوہ طائف]] ( شوال ۸ ھجري), [[تبوڪ]] جي مقام تي [[غزوہ تبوڪ]] ( رجب ۹ ھجري). جيڪي لشڪر رسول الله {{درود}} جن اصحابين جي اڳواڻي ۾ جھاد لاء روانا ڪيا پر پاڻ شرڪت نہ ڪئي ان جنگي مھم کي سرايا يا بعوث سڏيندا آهن. اھڙين جنگي مھمن جو تعداد اٽڪل ۷۹ ھيو. ==صلح حديبيه== == خيبر جي فتح== == مڪي جي فتح== ==طائف جي فتح== == سندس آخري وقت ۽ وڇوڙو == == نور ۽ بشر وارو معاملو == == رھڻي ڪھڻي== == بحيثت امي== == امت == [[فائل:Muhammad2.svg|thumb|left|upright=1]] == سندس عمرا ۽ حج== == حجت الوداع جو خطبو== == سندس ڇڏيل ورثو== ==روضو مبارڪ== == توھين رسالت جا واقعا ۽ قانون== ==سيرت تي لکيل مستند ڪتاب== ===حديثن وارا مستند ڪتاب=== ==حضرت محمد صه ۽ مغربي فلاسافر== [[فائل:Muhammad Seal.svg|thumb|left|upright=0.8|حضرت محمد {{درود}} جي مھر جيڪا منڊي ۾ جڙيل ھئي ۽ سرڪاري خط و ڪتابت ۾ استعمال ڪئي ويندي ھئي]] ” پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي باري ۾ گوئٽي هڪ ڊگهو نظم لکيو جيڪو '''Mahomet's Gesang''' جي نالي سان مشهور آهي. ان نظم ۾ گوئٽي پاڻ سڳورن {{درود}} جي چهري جي هڪ محبت ڀري تصوير چٽي آهي هن نظم آخر ۾ گوئٽي لکيو آهي ته: ”پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي چهري مبارڪ تي نظر پوڻ سان انسان سندن مفتون ٿي پوندو.“ جرمن فيلسوف لائبنز (Leibniz) (1646-1716ع) متعلق پروفيسر اشپيز لکيو آهي ته پاڻ سڳورن {{درود}} جن کي ’دين الفطرت‘ جو باني سمجهندو هو.<ref>ڊاڪٽر قاضي نبي بخش؛ رسالو:مهراڻ؛ ڇپيندڙ:سنڌي ادبي بورڊ؛ 1962ع</ref> ==درود ۽ صلوات== [[فائل:Salavat of the prophet.png|thumb|left|upright=1.5|صلوات]] ==حوالا== {{حوالا}} [[زمرو:اسلام]] [[زمرو:محمد|*]] 1rqxjx8ua3xtenz5pq7brfz9wx1ye7v 240113 240112 2022-08-03T21:16:52Z Intisar Ali 8681 wikitext text/x-wiki {{Wikify}} {{Infobox person | honorific_prefix = ابوالقاسم | name = '''<span style='color: Green'>مُحَمَّدٌ</span>''' <!-- include middle initial, if not specified in birth_name --> | honorific_suffix = صلي الله عليه وآله وسلم | image =Dark vignette Al-Masjid AL-Nabawi Door800x600x300.jpg | image_size = 300px | alt = | caption = سندن نالو خوش خطاطي ۾ لکيل | native_name = ابوالقاسم | native_name_lang = عربي | birth_name = <!-- only use if different from name above --> | birth_date = {{birth date |570|04|20}} | birth_place = مڪو | baptised = <!-- will not display if birth_date is entered --> | disappeared_date = <!-- {{disappeared date and age|YYYY|MM|DD|YYYY|MM|DD}} (disappeared date then birth date) --> | disappeared_place = | disappeared_status = | death_date = {{death date and age|632|06|08|570|04|20}} | death_place = مدينو | death_cause = سخت بخار | body_discovered = | resting_place = مسجد نبوي، مدينو منور | resting_place_coordinates = <!-- {{coord|LAT|LONG|type:landmark|display=inline}} --> | monuments = مسجد نبوي | residence = مڪو پوء مدہنو | nationality = عرب | other_names = 99 نالا: مجتبیٰ، مصطفیٰ، بشیر، نذیر، احمد وغیرہ | ethnicity = <!-- Ethnicity should be supported with a citation from a reliable source --> | citizenship = حجاز | education = اُمِي | alma_mater = | occupation = واپار ، حاڪم ، قاضي، فوجي ڪمانڊر، معلم | years_active = | era = | employer = | organization = | agent = | known_for = اسلام جو پيغمبر | notable_works = *خدا جو ڏنل قرآن پھچائڻ * مديني جي رياست جو بنياد وجھندڙ * مسجد نبوي جو معمار *اسلام جي تعليم ڏنائين * حديث | style = | home_town = مڪو | salary = | net_worth = <!-- Net worth should be supported with a citation from a reliable source --> | height = <!-- "X cm", "X m" or "X ft Y in" plus optional reference (conversions are automatic) --> | weight = <!-- "X kg", "X lb" or "X st Y lb" plus optional reference (conversions are automatic) --> | television = | title = | term = | predecessor = عيسيٰ مسيح | successor = ڪو بہ نہ | party = | movement = | opponents = عربستان جا مشرڪ ۽ يھودي | boards = | religion = <!-- Religion should be supported with a citation from a reliable source --> | denomination = <!-- Denomination should be supported with a citation from a reliable source --> | criminal_charge = <!-- Criminality parameters should be supported with citations from reliable sources --> | criminal_penalty = | criminal_status = | spouse =* خديجه بنت خويلد (595–619) *سوده بنت زمعه (619–632) *حفصه بنت عمر (624–632) *جويريه بنت حارث (628–632) *عائشه (619–632) *زينب بنت جحش (627–632) *صفيه بنت حيي (629–632) *زينب بنت خزيمه (625–627) *ام سلمه (629–632) *ام حبيبه (628–632) *ريحانه بنت زيد (629–631) *ماريه قبطيه (630–632) *ميمونه بنت حارث (630–632) | partner = <!-- (unmarried long-term partner) --> | children = *عبد الله بن محمد، *قاسم بن محمد، *ابراهيم بن محمد، *زينب بنت محمد، *رقيه بنت محمد، *ام ڪلثوم بنت محمد، *فاطمه زهرا رضہ | parents = *عبد الله بن عبد المطلب * آمنہ بنت وھب | relatives = * عبدالمطلب (ڏاڏو) *ابوطالب (چاچو) * حمزہ (چاچو)رضہ *ابو لھب (چاچو) *علي رضہ (ڀائٽو، ۽ ڄاٽو) *عباس رضه (،چاچو) * ابو بڪر رضہ (سھرو) * عمر فاروق رضه (سھرو) *ابوسفيان (سھرو) | callsign = | awards = رحمته العالمين | module = آخري نبي | module2 = | module3 = | module4 = | module5 = | module6 = | signature =Muhammad Seal.svg | signature_alt = | signature_size = 50px | website = <!-- {{URL|example.com}} --> | footnotes = }} <br/> '''حضرت مُحَمَّد''' {{درود}} {{ٻيا نالا|انگريزي= '''Hazrat Muhammad '''pbuh}}(اپریل570ع - جون 632ع) مسلمانن جي عقيدي مطابق الله سبحان و تعالیٰ جو آخري نبي ۽ رسول ھيو جنھن تي [[آسماني ڪتابن جا نالا|آسماني ڪتاب]] [[قرآن| قرآن مجيد]] نازل ٿيو. 40 سالن جي عمر ۾ [[عربستان]] جي شھر [[مڪو| مڪي]] ۾ نبوت جو اظھار ڪندي اسلام جي توحيد واري عقيدي جي تبليغ جو آغاز ڪيو. سندس ڏنل تعليم عربن جي ان خطي ۾ ھڪ زبردست انقلاب برپا ڪيو. قرآن مجيد ۾ سندس زندگي مبارڪ کي '''اسوه''' سڏيو ويو آهي<ref name =" علوي" > بذل القوۃ فی حوادث سنی النبوۃ (سيرت هاشمي)، از: امام العصر مخدوم محمد ھاشم محدث ٺٽوي، ترجمو: پروفيسر اسرار احمد علوي، مھراڻ اڪيڊمي شڪارپور، ڇاپو ٻيو جولائي 2004ع ۾ لکيل مترجم جو نوٽ: تقديم </ref>. سورة الاحزاب جي آيت 21 ۾ فرمان آھي ته:'''لقد کان لکم فی رسول اللہ اسوۃ حسنہ''': ترجمو: "بيشڪ اوھان جي لاء خدا جي رسول {{درود}} جي ذات ۾ ھڪ بھترين نمونو آھي." لفظ اسوة جي عام معنیٰ طريقو يا نمونو آھي<ref name=" علوي " />. اسوہ انسان جي ان حالت کي چيو ويندو آهي جيڪا ھو ڪنھن ٻئي انسان جي پيروي ڪندي اختيار ڪري<ref name ="راغب " > مفردات الفاظ القرآن, از: ابو القاسم راغب اصفھانی صہ ۱۴۰ </ref>. اسلامي عقيدي مطابق محمد رسول الله {{درود}} جن جي اطاعت مسلمانن جي ايمان جو لازمي جز ۽ فرض آهي ۽ ان جي اطاعت کي قرآن مجيد ۾ الله جي اطاعت جي مثل سڏيو ويو آهي. سورة النساء جي آيت ۶۴ ۾ قرآن فرمائي ٿو ته: ''' وما ارسلنا من رسول الا لیطاع باذن اللّٰہ''': ترجمو: "۽ اسان موڪليا جيڪي رسول تہ انھن جي پيروي ڪئي وڃي، الله جي حڪم سان". دين جي عالمن ۽ قرآن جي شارحن جو اھو عقيدو آهي ته قرآن ھڪ تحريري دستور آھي جنھن جي عملي صورت سرور ڪونين {{درود}} جن جي ذات آھي، جن جو ڪوبه قول ۽ فعل حڪم خداوندئ کان وار برابر بہ ھيڏي ھوڏي ھٽيل نه آهي<ref name=" علوي " />. ايليا (بيت المقدس) ۾ ھجرت جي پنجين سال [[ھرقل|ھرقل اعظم]] (Hercules) جي درٻار ۾ سندس بدترين دشمن [[ابوسفيان]] پڇا ڪرڻ تي ٻڌايو ھو تہ "نبوت کان اڳ بہ اوھان {{ درود}} ڪڏهن ڪوڙ نہ ڳالھايو آھي"<ref name=" علوي " />. پاڻ ڪريمن پنھنجي بيمثال ڪردار وسيلي ڪٺور قلبن کي نرم ڪري انھن جو تزڪيو ڪيو<ref name=" علوي " />. سندن ھر عمل جي تقليد کي اسلامي دين ۾ سنت جو مقام حاصل آهي<ref name="علوي " />. مولانا ابوالڪلام آزاد مطابق:"قرآن ۽ نبي سائين {{درود}} جن جي زندگي ساڳي شئي آھي، قرآن متن آھي تہ سيرة ان جي تشريح ۽ قرآن علم آھي تہ سيرة ان جو عمل. ان ڪري انسانيت جي سمورن اھنجن ۽ آزارن جو علاج ان سيرت جي مطالعي ۾ ئي ملي سگھندو"<ref name ="آزاد " > سیرۃ کے عملی پہلو (اردو) ، از: مولانا ابوالڪلام آزاد، صہ ۹</ref>. == قبيلو ۽ گھراڻو == حضرت محمد {{درود}} جو قبيلو [[قريش]] ۽ گھراڻو [[بنو هاشم]] ھيا جيڪي حضرت ابراهيم جي بيبي ھاجرہ {{ٻيا نالا|عبراني= ''' Hagar '''}} مان وڏي پٽ حضرت اسماعيل جي اولاد مان ھيا. حضرت [[ابراهيم]] پنھنجي وڏي پٽ حضرت [[اسماعيل]] ۽ سندس ماء کي مڪي جي ويران وادي ۾ رھايو جتي ٻنھي پيء ۽ پٽ گڏجي [[ڪعبو]] تعمير ڪيو. ان ويراني ۾ [[زمزم]] جي چشمي جي برآمد ٿيڻ سان جرھوم جي قبيلو سندن مرضي سان اتي آباد ٿيو ۽ اڳتي هلي اسماعيل جي شادي ٿي ۽ کيس ٻارھن پٽ ڄاوا جن مان وڏي پٽ جو نالو قدار ھيو. آھستي آھستي اسماعيلين جو تعداد وڌندو ويو.<ref name ="سعيد" >The Life of Muhammad, the Prophet , by:Syed Saeed Akhtar Rizvi, page ،9,7,8,6,</ref> بائيبل مطابق خدا جو واعدو ٿيل ھيو تہ اسماعيل جي اولاد کي تيزي سان وڌائيندو <ref>{Genesis 21:13}</ref> اھي پوري حجاز ۾ ڦھلجي ويا. عیسیٰ مسیح جي پيدائش کان 200 سال اڳ قدار جي اولاد مان عدنان مشھوري ماڻي ٻنھي جي وچ واري شجري جي اڃان ڪا پڪ نہ ٿي سگھي آھي ڇو تہ عربن گھڻا شجرا بيان ڪيا آهن.محمد صہ انھن شجرن تي تبصرو ڪندي فرمايو ھيو تہ {{quote|جڏهن منھجو شجرو عدنان تائين پھچي تہ بس ڪريو|محمد صہ<ref name = " سعيد"/>|}} ٽين صدي عيسويءَ ۾ عدنان جي اولاد مان ھڪ سردار ٿيو جنھن جو نالو فاھر ھيو جنھن لاء خيال آهي تہ ان کي [[قريش]] سڏيندا ھيا ڪن جو وري خيال آھي تہ فاھر جي پنجين پيڙهيءَ ۾ پنجين صدي عيسويءَ ۾ [[قصي بن ڪلاب]] بن مرہ بن لوئي، بن غالب بن فاھر نالي ھڪ طاقتور شخص مشھور ٿيو جنھن کي قريش سڏيندا ھيا ء ان جي اولاد [[قريشي]] سڏبا ھيا. علامہ شبلي نعماني، علامہ طبري مطابق قصي ئي پھريون شخص ھيو جنھن کي قريش سڏيو ويو. قصي سڀني اسماعلين کي گڏ ڪري قائل ڪيو تہ خانہ بدوشي ترڪ ڪري ڪعبي جي چؤطرف مستقل رھائش اختيار ڪن. قصي ڪعبي جي نگران خزاہ قبيلي جي ھليل نالي ھڪ شخص جي نياڻي سان شادي ڪئي ۽ ھليل جي وصيت ذريعي ڪعبي جي نگراني جي ذميداري قصي جي حوالي ٿي جنھن کوڙ ادارن کي قائم ڪيو جن ۾ دارالندواہ (گڏجاڻي واري جاء) شامل ھئي جتي ويھي جنگ ۽ امن سميت اھم معاملن جا فيصلا ، شادين جا اجتماع ٿيندا هئا. قافلن جي روانگي پن ٿيندي هئي.ھن سقايہ ( حاجين کي پاڻي فراهم ڪرڻ جو بندوبست)، رفادہ ( حاجين کي کاڌخوراڪ فراھم ڪرڻ جو بندوبست) پڻ قائم ڪيا<ref name = "سعيد "/> ھن حاجين جو مشاعرالحرم ۾ رات ٽڪائڻ جو بندوبست ء پوري واديءَ کي بتين سان منور ڪري کين سھولتن فراھم ڪرڻ جي شروعات ڪئي. زمزم جو چشمو صديون پھرين لٽجي ويو ھو ھن ان کي ڳولي پھريون دفعو کوھ کوٽايو ۽ پاڻي جي بحالي ٿي. ھن ڪعبي جي ٻيھر تعمير ڪرائي. ھن جي وفات بعد ماڻھو حاجون (موجوده جنت المولا واري قبرستان) ۾ سندس قبر جي زيارت لاءِ ويندا ھئا. ھن کي ڪعبي جون ڇھ ذميداريون ھيون جيڪي ھن پنھنجي وفات کان اڳ پنھنجي وڏي پٽ عبدالدار کي سونپيون. قصي کي پنج پٽ ء ھڪ ڌيءُ ھئي. سندس ٻئي پٽ مغيرہ کي عبداالمناف سڏيندا ھيا، جيڪو قبيلن ۾ معتبر ۽ قائدانہ صلاحيتن وارو ليکيو ويو. عبدالمناف کي ڇھ پٽ ٿيا جن ۾ ھاشم، مطلب، عبد شمس ۽ نوفل مشھور ٿيا. عبدالدار ۽ عبداالمناف جي وفات کان پوءِ ڪعبي جي ذميداري سنڀالڻ ۾ سندن اولاد ۾ تڪرار شروع ٿيو پر پوء ٺاھ ٿي وين. اھو طئي ٿيو تہ پاڻي پيارڻ ، کاڌ خوراڪ فراھم ڪرڻ ۽ جنگ ۾ قيادت جي ذميداري عبداالمناف جي اولاد ڏي منتقل ٿي. ليوا ۽ حجابہ جي ذميداري عبدالدار جي اولاد کي ملي باقي دارالندواہ جي سربراهي ٻنھي جي خاندانن ۾ رھي. انھن مان ھاشم گھڻو نالو ڪڍيو جنھن کي کاڌي کارائڻ جي ذميداري ملي. ھڪ ڀيري مڪي ۾ وڏو ڏڪار آيو تہ ھاشم پنھنجي سموري دولت کڻي شام ويو اتان اٽو ۽ سڪل ماني خريد ڪري مڪي آيو ۽ روزانو اٺن کي ڪھي انھن مان ٻوڙ ٺاھي ماني جا ٽڪرا ان ۾ ملائي سموري قبيلي کي گھرائي کارائيندو هو ڏڪار جي خاتمي تائين ھن قبيلي جي مدد جاري رکي کوڙ ماڻھن کي مرڻ کان بچائي ورتو.ان خدمت جي بدلي ئي کيس ھاشم جو نالو مليو جنھن جي معني ( مانيءَ کي ) ٽڪر ڪندڙ آھي. ھاشم جو اصل نالو امر{{ٻيا نالا|انگريزي=Amr}} ھيو. ھاشم مڪي جي واپاري قافلن جو بنياد وجھندڙ پڻ ھيو. ھن باظنتيني شھنشاھ کان حڪمنامو حاصل ڪيو جنھن تحت قريش قبيلي کي ھر قسم جي ٽئڪس ۽ ڊيوٽي کان آزاد ڪري انھن جي ڪنٽرول وارن ملڪن ۾ آزاد اچ وڃ جي اجازت ڏنل ھئي<ref name = " سعيد "/> ھن اھا ساڳي سھولت ايٿوپيا جي بادشاھ کان پڻ حاصل ڪئي ۽ ان وقت يمن ايٿوپيا جو حصو ھيو.اھڙي طرح قريش جا واپاري قافلا يمن کان شام ۽ بازنظيني شھر انقرہ تائين وڃڻ شروع ٿيا.<ref name = "سعيد "/> ھاشم جڏهن 25 سالن جو ھيو تہ سن 488 عيسويءَ ۾ فلسطين جي غزہ واري ھنڌ وفات ڪري ويو ۽ کيس اتي ئي دفن ڪيو ويو. اھا جاء غزہ ھاشم يا ھاشم جي غزہ سڏجڻ شروع ٿي وئي. ھن يثرب جي عدي بنو نجار قبيلي جي سلمیٰ بنت امر سان پرڻو ڪيو جنھن مان عبدالمطلب پيدا ٿيو جيڪو اڃان ننڍڙو ھيو تہ ھاشم وفات ڪري ويو.ان کان سواءِ ھاشم کي چار ٻيا پٽ پڻ ھيا جن ۾ اسد، نضلا، سئفي ۽ ابو سئفي شامل ھيا جن مان پوين ٽن کي اولاد ڪانہ ٿي باقي اسد کي [[فاطمه بنت اسد]] نالي نياڻي ڄائي جيڪا علي رضہ بن ابي طالب جي ماء ھئي. ھاشم جو اھڙي طرح نسل عبدالمطلب مان اڳتي ھليو<ref name = " سعيد"/>. عبدالمطلب يثرب ۾ پنھنجي ناني جي گھر ۾ پيدا ٿيو. ھاشم جي وفات بعد سندس ڀاء مطلب خاندان جو وڏو بڻيو جيڪو پنھنجي ننڍي ڀائٽي عبدالمطلب بن ھاشم کي مڪي وٺي آيو جڏھن مطلب اٺ تي مڪي ۾ داخل ٿيو تہ ماڻھن ڇوڪري کي مطلب جو غلام سمجھي عبدالمطلب چوڻ شروع ڪيو ۽ مطلب وضاحت ڪندو رھيو تہ اھو سندس ڀائٽيو آھي پر ھاشم جي ان پٽ تي عبدالمطلب نالو پئجي ويو<ref name = " سعيد "/>. عبدالمطلب جو اصل نالو شعيبت الحمد ھيو. مطلبجي وفات بعد سقايہ ۽ رفادہ جي ذميداري عبدالمطلب جي حصي ۾ آئي. ھن 82 سالن تائين عمر ماڻي ۽ پوئين وقت ھن کي مڪي جي سربراھ جو خطاب پڻ مليو<ref name = " سعيد"/> ==والدين== ==جنم== [[File:Muhammad With Heart Circle.gif|thumb|محمد دل جي سرڪل سان]] == ننڍپڻ== يارھن ورھين جي عمر ۾ چاچي حضرت ابوطالب سان گڏ واپار سانگي شام ويا هئا ۽ اتي بحيرا نالي ھڪ عيسائي راھب سندس نبوت جي تصديق ڪئي ۽ ان وقت حضرت ابوبڪر صديق پڻ ساڻن گڏ ھيو هئي<ref name=" ٺٽوي" />. == زالون ۽ اولاد == ===بيبي خديجه رضه=== 25 سالن جي ڄمار ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي پھرين شادي [[بنو اسد]] گھراڻي جي [[خويلد بن اسد]] ۽ [[فاطمه بنت زائدہ]] جي نياڻي 40 سالا حضرت خديجة الڪبریٰ رضه سان 695 ۾ ٿي جيڪا بيواہ ھئي ۽ سندس اھا ٽين شادي ھئي<ref name=" علوي " />. بيبي سانئڻ جو پھريون نڪاح [[ھند بن زرارہ]] سان ٿيو جنھن مان کيس ھڪ نياڻي ۽ ٻہ پٽ ٿيا جيڪو پوء گذاري ويو. سندس ٻيون نڪاح [[عتيق بن عائذ]] سان ڪرايو ويو جنھن مان کيس ھڪ نياڻي ھند جي نالي سان ھئي پر ڪجھ وقت کان پوءِ عتيق پڻ گذاري ويو<ref name=" علوي " />. جڏھن 35 سالن جي ٿي تہ سندس والد خويلد پڻ گذاري ويو<ref name="علوي " />. پاڻ مالدار عورت ھئي ۽ سندس ڪاروباري قافلا [[عراق]]، [[شام]] ۽ [[فلسطين]] تائين ويندا ھيا. سندس ھڪ غلام [[ميسرہ]] ايماندار ھيو جيڪو سندس ڪاروبار جو جنرل مينيجر ھيو<ref name=" علوي" />. پاڻ سڳورن {{درود}} جن ان وقت ايمانداري ۾ وڏي شھرت حاصل ڪئي هئي ۽ ميسرہ ذريعي بيبي سانئڻ وٽ اھڙو احوال پھتل ھو ۽ ان کين سندس ڪاروبار ۾ شامل ٿيڻ جي پيشڪش ڪئي جيڪا پاڻ سڳورن {{درود}} قبول ڪئي ۽ ان جي تجارتي قافلي سان شام ويا جنھن بعد بيبي سانئڻ کين شادي جو پيغام موڪليو<ref name=" علوي " />. شادي ۲۵ صفر تي ٿي جنھن ۾ حضرت ابو طالب ، حضرت حمزہ رضه، بيبي صاحبه جو چاچو [[عمرو بن اسد]]، سؤٽ [[ورقه بن نوفل]] پڻ شامل ٿيا<ref name=" علوي " />. حق مھر ساڍا ٻارھن [[اوقيه]] سون مقرر ڪيو ويو جنھن جي قيمت ۵۰۰ درھم ھئي<ref name=" علوي" />. ھڪ روايت مطابق حق مھر ۲۰ وٽ ٻڌايو ويو آهي<ref name=" علوي " />. نڪاح جو خطبو سيدنا [[ابو طالب]] پڙھيو. اھو خطبو يعقوبي ، شامي ، قسطلاني ، ۽ علامه عامري پنھنجي ڪتابن ۾ نقل ڪيو آهي<ref name=" علوي " />. نڪاح بعد پاڻ سڳورن {{درود}} ھڪ اٺ ذبح ڪرائي مھمانن جي دعوت ڪئي. بيبي سانئڻ زندگي جا 25 سال پاڻ سڳورن {{درود}} سان گذاريا<ref name=" علوي " />. سندس حياتيءَ ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} ٻي ڪا شادي نہ ڪئي<ref name=" علوي " />. پاڻ سڳورن {{درود}} جي پٽ ابراھيم کان سواءِ سموري اولاد بيبي سانئڻ مان ٿي ۽ سڀ سواء بيبي فاطمه الزهراء رضه جي سندن حياتي مبارڪ دوران وفات ڪري ويا<ref name=" علوي " />. [[فائل:The altar of prayer of the Prophet in the demolished house of Khadijeh 01.jpg|thumb|left|upright=0.8|بيبي خديجہ جي مڪي ۾ ڊاٿل گھر اندر اھا جاء جتي حضرت محمد{{درود}} ساڻس شادي کان پوء رھائش دوران عبادت ڪندو ھو]] نبي ڪريم {{درود}} کي چار نياڻيون ھيون جن مان وڏي سيدہ زينب ، ٻيون نمبر سيدہ رقيه ، ٽيون نمبر سيدہ ام ڪلثوم ۽ چوٿون نمبر آخري نياڻي سيده فاطمه الزهراء ھئي<ref name=" علوي " />. چئني مديني ھجرت ڪئي ۽ اتي وفات ڪيائون ۽ چارئي جنت البقيع ۾ دفن ٿيل آھن<ref name=" علوي " />. سيده زينب رضه 30 ميلادي ڌاري مڪي ۾ ڄائي ۽ سن ۸ ھجري ۾ مديني ۾ وفات ڪئي. سندس نڪاح بعثت کان اڳ پنھنجي ماسات ابوالعاص بن ربيع قرشي سان ڪرايو ويو جيڪو بيبي خديجه جي ڀيڻ ھند بنت خويلد جو پٽ ھيو ۽ سندس اصل نالو لقيط ھو<ref name=" علوي " />. ڪجھ رويتن مطابق سندس نالو ھشيم ۽ مھشم ھيو. پاڻ سڳورن {{درود}} جي ھجرت وقت اھي طائف ۾ رھندا ھئا. بدر جي جنگ بعد پاڻ سڳورن {{درود}} کيس مديني گھرايو ۽ بعد ۾ ابوالعاص جڏهن اسلام قبول ڪيو تہ اھو پڻ مديني ۾ آيو. سيده زينب کي ھڪ پٽ علي ۽ ھڪ نياڻي امامه ٿيا<ref name=" علوي" />. علي ننڍپڻ ۾ ئي فوت ٿي ويو. امامه جي پرورش بعد ۾ ابوالعاص جي ماروٽ حضرت زبير بن عوام ڪئي جنهن بيبي فاطمه الزهراء جي وفات بعد امامه جو نڪاح حضرت علي ڪرم الله وجهه سان ڪرايو<ref name=" علوي " />. [[فائل:The altar of prayer of the Prophet in the demolished house of Khadijeh.jpg|thumb|left|upright=0.8|بيبي خديجہ جي سعودي حڪومت پاران ڊاٿل گھر ۾ محراب جو ھڪ ٻيو منظر جتي پاڻ سڳورو عبادت ڪندو ھو]] سيده رقيه رضه ۳۳ ميلادي ڌاري ڄائي ۽ ان جو نڪاح حضرت عثمان غني رضه سان ڪرايو ويو. نبوت جي پنجين سال مڙس سان گڏ حبشه ھجرت ڪئي جتي ست سال رھيا اتي کيس ھڪ پٽ عبدالله نالي ڄائو. مڪي واپسي بعد مديني ڏانهن ھجرت ڪئي. بدر جي جنگ وقت بيمار ٿي پئي ۽ اٽڪل ۲۰ ڏينھن بعد وفات ڪري وئي. ان جي بيماري سبب نبي ڪريم {{درود}} جن حضرت [[عثمان غني]] رضه ۽ حضرت اسامه بن زيد رضه کي مديني ڇڏي ويا ھئا. جنگ جي فتح جي خبر جڏهن مديني پھتي تہ بيبي سانئڻ جي تدفين ٿي رھي ھئي<ref name=" علوي " />. سندس پٽ عبدالله پڻ ننڍپڻ ۾ گذاري ويو<ref name=" علوي " />. [[فائل:The House of Khadijah, The Porphet Mohammad's Wife in Mecca before Demolition 01.jpg|thumb|left|upright=0.8|بيبي خديجہ جو گھر جتي حضرت محمد {{درود}} مڪي زندگيءَ جو ھڪ دؤر گذاريو جيڪو سعودي حڪومت ڊھرائي ڇڏيو]] سيدہ ام ڪلثوم اھل بيت جي مديني ھجرت وقت بيبي فاطمه الزهراء رضه ۽ سيدہ سوده رضه سان گڏ ھئي. سيدہ رقيه رضه جي وفات کان ست يا ٽن مھينن بعد پاڻ سڳورن {{درود}} سندس نڪاح حضرت عثمان غني رضه سان ڪرايو ۽ سندس رخصتي جمادالآخر ۾ دوران ۱۹ سالن جي عمر ۾ ٿي<ref name=" علوي " />. کيس ڪا بہ اولاد ڪانه ٿي. حضرت عثمان سان ھن پنھنجي زندگي جا اٽڪل ساڍا ڇھ ورھيه گذاريا<ref name=" علوي " />. سن ۹ ھجري ۾ شعبان جي مھيني دوران وفات ڪئي. سندس جنازي نماز پاڻ سڳورن {{درود}} جن پڙھائي<ref name=" علوي " />. [[فائل:The House of Khadijah, The Prophet Mohammad's Wife in Mecca after Demolition 01.jpg|thumb|left|upright=0.8|بيبي خديجہ وارو گھر ڊھڻ کان پوءِ واري حالت ۾. ھن گھر پاڻ سڳورن زندگي جو ھڪ دور گذارہو]] بيبي فاطمه الزهراء رضه ۴۱ ميلادي ۾ نبوت جي بعثت واري سال پيدا ٿي ۽ جڏهن ۱۰ ورھين جي ھئي تہ سندس والدہ وفات ڪئي جنھن ڪري ننڍي عمر ۾ ئي والد سان وابسته رھي<ref name="علوي " />. والد کي تمام پياري ھئي. سندس عادات ، اطوار ، رفتار توڙي گفتار جو انداز والد سان مشابهت رکندڙ ھيو ۽ شڪل ۾ والده جھڙي ھئي<ref name=" علوي " />. سندس شادي پندرهن سال پنج مھينن جي عمر حضرت علي ڪرم الله وجهه سان مديني ۾ جنگ بدر کان بعد ڪرائي وئي. نڪاح جي تقريب مسجد نبوي ۾ ٿي ۽ پاڻ سڳورن{{درود}} سندن نڪاح پڙھايو. حق مھر ۵۰۰ درھم مقرر ٿيو ۽ رخصتي احد جي جنگ بعد عمل ۾ آئي<ref name=" علوي" />. سندس حياتيءَ دوران حضرت علي ڪرم الله وجهه ٻي شادي ڪانه ڪئي. کيس پنج ٻار جن ۾ ٽي پٽ امام حسن، امام حسين ، امام محسن ۽ ٻہ ڌيئر ڄاوا. امام محسن ننڍپڻ ۾ ئي وفات ڪئي<ref name=" علوي " />. پاڻ پردي جي سخت پابند ھئي. سندس جنازي نماز حضرت علي ڪرم الله وجهه پڙھائي<ref name="علوي " />. [[فائل:Khadija tomb (1).jpg|thumb|left|upright=0.8|خديجہ جو مڪي م واقع مقبرو جيڪو سعودي حڪومت ڊھرائي ڇڏيو]] بيبي خديجه رضه مان پاڻ سڳورن {{درود}} کي ٻہ پٽ پڻ ڄاوا جن جا نالا قاسم ۽ عبدالله ھيا. قاسم کي طاھر ۽ عبدالله کي طيب پڻ سڏيندا هئا<ref name=" علوي " />. روايت مطابق سندن وفات نبوت کان اڳ ننڍپڻ ۾ ٿي ھئي<ref name=" علوي" />. ===بيبي سوده رضه=== سن ۱۰ نبوي ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} جن جو پاڻ کان عمر ۾ ۳۰ سال وڏي بيوہ<ref name=" علوي " /> سودہ بنت زمعه سان نڪاح ٿيو. مديني ڏانهن ھجرت وقت فقط ھيء گھرواري ساڻن گڏ ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. ان جو تعلق بنو عامر قبيلي سان ھو<ref name="علوي " />. روايت مطابق ھڪ دفعي خوله بنت حڪيم نبي ڪريم {{درود}} جن کي ٻي شادي ڪرڻ جي تجويز ڏني ۽ کين بيبي عائشه ۽ حبشه کان ھجرت ڪري موٽي آيل مھاجرن مان بيبي سودہ جا نالا پيش ڪيا<ref name="علوي " />. پاڻ سڳورن اھا تجويز قبول ڪئي ۽ ٻنھي طرفن کان آڇ قبول ڪئي وئي. بيبي سوده سان نڪاح جو خطبو زمعه بن قيس پڙھيو<ref name=" علوي " />. حق مھر ۴۰۰ درھم مقرر ٿيو<ref name =" جلد" > شرح مواھب ، زرقاني ، جلد ۳, صه ۲۹۷ </ref>. ھن جا ۱۲ سال نبي ڪريم {{درود}} جي صحبت ۾ گذريا ۽ سندس رفاقت ۾ حج ۽ عمرو ادا ڪيو<ref name=" علوي " />. کيس پاڻ سڳورن {{درود}} مان ڪا اولاد ڪانه ٿي پر کيس پھرين مڙس سڪران مان عبدالرحمان نالي پٽ ڄائو جيڪو حضرت عمر رضه جي دؤر ۾ جنگ جلولاء ۾ شھيد ٿيو<ref name=" علوي " />. بلاذري مطابق بيبي صاحبه سن ۲۲ ھجري ۾ مديني ۾ وفات ڪئي<ref name=" علوي " />. ابن سعد مطابق سن ۵۴ ھجري ۾ وفات ڪئي<ref name="علوي " />. ===بيبي عائشه رضه=== سن ۱۰ ھجري شوال جي مھيني ۾ بيبي عائشه رضه جو پاڻ سڳورن {{درود}} جن سان نڪاح مڪي ۾ پڙھيو ويو ان وقت سندس عمر ۶ سال ھئي ۽ رخصتي شوال جي مھيني ۾ ھجرت جي پھرين سال ۹ ورھين جي عمر ۾ مديني ٿي<ref name=" ٺٽوي" />. نڪاح ۽ رخصتي وقت بيبي صاحبه جي عمر بابت متضاد روايتون آھن جن ۾ ھڪ روايت مطابق رخصتي وقت بيبي صاحبه جي عمر ۱۸ سال ھئي. روایت مطابق مديني پھچڻ کان ڪجھ وقت پوءِ پاڻ سڳورن {{درود}} جن زيد بن حارث ۽ ابو رافع کي مڪي مان ابوبڪر صديق رضه جي گھروارن کي وٺي اچڻ لاءِ موڪليو اھڙي طرح اھي قبا تائين پھتا. بيبي اسماء بنت ابوبڪر اميد سان ھئي ۽ اتي ان عبدالله بن زبير کي جنم ڏنو. ساڳي سال شوال ۾ بيبي عائشه رضه جو گھر مديني جي پاڙي سنح ۾ حارث بن خزرج وارن جي گھرن لڳ واقع ھيو جيڪو نبي ڪريم {{درود}} جي گھر کان ھڪ ميل جي فاصلي تي ھو. ان گھر ۾ سندس شادي ۽ رخصتي ٿي<ref name ="ياقوت " > معجم البلدان، ياقوت، جلد ۳, صه ۲۶۵ </ref>. ===بيبي حفصه رضه=== بيبي حفصه حضرت عمر فاروق رضه ۽ سندس زال زينب بنت مظعون جي نياڻي ھئي جيڪا بعثت نبوي کان پنج سال اڳ پيدا ٿي<ref name=" علوي " />. ننڍي عمر ۾ سندس نڪاح سھم قبيلي جي ھڪ فرد خنيس بن حذافه بن قيس سان ٿيو جيڪو بدر جي جنگ ۾ مسلمانن جي لشڪر ۾ شامل ھو ۽ زخمي ٿي پيو ۽ سن ۲ھجري ۾ وفات ڪري ويو ۽ ھڪ روايت مطابق احد جي جنگ ۾ شھيد ٿيو<ref name=" علوي " />. ان بعد شوال سن ۳ ھجري ۾ بيبي حفصه جي شادي نبي ڪريم {{درود}} جن سان ٿي<ref name="ٺٽوي " />. ان وقت بيبيءَ جي عمر ۱۸ سال ھئي ۽ نڪاح ۾ مھر ۵۰۰ درھم مقرر ٿيو<ref name=" علوي" />. ابو دائود ، نسائي ۽ ابن ماجه وغيره ۾ ابن عمر جي روايت مطابق نبي ڪريم {{درود}} جن کيس ھڪ دفعو طلاق (رجعي) ڏني ھئي. طبراني پڻ اھڙو ذڪر ڪيو<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه شعبان سن ۴۵ ھجري ۾ ۶۳ ورھين جي عمر ۾ وفات ڪئي<ref name=" علوي " />. وفات وقت پنھنجي ننڍي ڀاءُ عبدالله بن عمر رضه کي وصيت ڪئي ھئي تہ سندس مديني جي اتر ۾ شام واري رستي تي واقع غابہ نالي ديھ واري ملڪيت خيرات لاء وقف ڪري<ref name=" علوي " />. سندس جنازي نماز مديني جي گورنر مروان بن حڪم پڙھائي ۽ کيس جنت البقيع ۾ دفنايو ويو<ref name=" علوي " />. ===بيبي زينب بنت خزيمه رضه=== سن ۳ ھجري ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} جن جو نڪاح بيبي زينب بنت خزيمه ھلاليه سان ٿيو<ref name=" ٺٽوي" />. بيبي صاحبه کي خير خيرات جي ڪثرت سبب ام المساڪين يعني مسڪينن جي ماء سڏيو ويندو هو<ref name="ٺٽوي " />. ھجرت نبوي {{درود}} کان ۱۴ يا ۱۵ سال اڳ مڪي ۾ ڄائي بيبي صاحبه جو پھريون مڙس نبي ڪريم {{درود}} جو پڦاٽ عبدالله بن جحش رضه ھو جنھن سان گڏ بيبي صاحبه مديني ھجرت ڪئي جيڪو ساڳ شوال سن ۳ ھجري ۾ غزوہ احد ۾ شھيد ٿيو ھو ۽ عدت گذارڻ بعد سندس ٻي شادي پاڻ سڳورن {{درود}} جن سان ٿي پر سن ۴ ھجري ۾ ربيع الاول يا ربيع الآخر ۾ بيبي صاحبه وفات ڪري وئي<ref name=" ٺٽوي " />. وفات وقت سندس عمر ۳۰ سال کن ھئي<ref name=" علوي " />.اھو پاڻ سڳورن {{درود}} جن جو پنجون نڪاح ھيو جنھن ۾ حق مھر ۵۰۰ درھم مقرر ٿيو<ref name=" علوي" />. قتادہ بن دعامہ کان روايت مطابق سندس پھريون نڪاح پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي سؤٽ طفيل بن حارث سان ٿيل ھو جنھن ڪجھ وقت پوء کيس طلاق ڏني ۽ سندس ٻيو نڪاح طفيل جي ڀاءُ عبيدہ بن حارث سان ٿيو<ref name=" علوي " />. امھات المومنين ۾ بيبي زينب رضه واحد عورت ھئي جنھن جو جنازو نبي ڪريم {{درود}} جن پڙھايو <ref name=" علوي " />. ===بيبي زينب بنت جحش رضه=== سن ۴ ھجري ۾ ذوالقعد جي مھيني ۾ چنڊ واري رات پاڻ ڪريم {{درود}} جن جو نڪاح زينب بنت جحش رضه سان ٿيو. ھڪ ٻي روايت مطابق ۵ ھجري ۾ ٿيو<ref name=" ٺٽوي " />. ان وقت بيبيءَ جي عمر ۳۵ ورھيه ھئي ۽ نبي ڪريم {{درود}} جي وفات بعد سندس زالن مان اھا پھرين وفات ڪندڙ ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. شادي واري وقت ھن. سال پردي جو حڪم نازل ٿيو<ref name=" ٺٽوي " />. ھن بيب جو تعلق قريش جي اسد بن خزيمه واري شاخ سان ھيو<ref name=" علوي " />. ھي بيبي نبي ڪريم {{درود}} جن جي رشتي ۾ پڦاٽ ھئي. ھجرت جي پھرين سال ئي بيبي صاحبه جو خاندان مديني پھتو ھو. نبي ڪريم {{درود}} جن ان جو نڪاح زيد بن حارث رضه سان ڪرايو ھو پر اھا شادي ڪامياب نہ ٿي سگھي ۽ زيد کيس طلاق ڏني<ref name=" علوي " />. ان وقت بيبيءَ جي عمر ۳۴ سال ھئي. ان بعد قرآن جي آيت جي حڪم تحت سندس عدت بعد شادي نبي ڪريم {{درود}} جن سان ٿي. حق مھر ۴۰۰ درھم مقرر ٿيو<ref name=" علوي" />. بيبي صاحبه جو نالو برہ ھيو ۽ شادي وقت سندس نالو نبي ڪريم {{درود}} جن زينب رکيو<ref name=" علوي " />. نبي ڪريم {{درود}} جي وصال کان ۷ سال بعد حضرت عمر رضه جي دؤر ۾ بيبي صاحبه ۵۳ ورھين جي ڄمار ۾ وفات ڪئي ۽ سندس جنازي جي نماز حضرت عمر رضه پڙھائي ۽ کيس جنت البقيع ۾ دفنايو ويو<ref name=" علوي " />. ===بيبي ريحانه رضه=== بيبي صاحبه جو تعلق روايتن مطابق بنو نضير يا بنو قريظه سان ھيو جن مان بنو قريظه جي روايت مشھور آھي. ھڪ روايت مطابق ڄائي بنو نضير قبيلي ۾ ۽ سندس شادي بنو قريظه ۾ ٿي ۽ شمعون يا زيد بن عمرو جي نياڻي ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. غزوہ بنو قريظه جي موقعي تي قيد ٿي ٻانھپ ۾ شامل ٿي ۽ نبي ڪريم {{درود}} جن جي حصي ۾ آئي<ref name="ٺٽوي " />. پاڻ سڳورن {{درود}} کيس آزاد ڪري سن ۵ ھجري ۾ محرم جي مھيني ۾ ساڻس نڪاح ڪيو<ref name="ٺٽوي " />. سندس اصل نالو ربيعه بنت شمعون بن زيد بن عمرو ھيو. ابن حجر سندس تعلق بنو قريظه سان ۽ ابن اسحاق بنو نضير سان ڏيکاريو آھي<ref name=" علوي" />. سندس شادي بنو قريظه جي حڪم نالي شخص سان ٿي جيڪو غزوه بنو قريظه ۾ مارجي ويو<ref name="علوي " />. محمد بن ڪعب جي روايت مطابق ھن بيبي پردي جو حڪم مڃڻ کان انڪار ڪيو ھو جنھن ڪري کيس نبي ڪريم {{درود}} جن طلاق ڏني ھئي پر پوء رجوع ڪيو ۽ بعد ۾ پردي جي پابندي سان زندگي گذاري<ref name=" علوي " />. سن ۱۰ ھجري ۾ جڏهن نبي ڪريم {{درود}} جن حج تان واپس آيا تہ مديني ۾ وفات ڪري وئي ۽ کيس جنت البقيع ۾ دفنايو ويو<ref name=" علوي " />. ابن الاثير ،ابن ڪثير ، شامي وغيره بيبي صاحبه جو شمار ٻانھين ۾ ڪيو آهي<ref name=" علوي " />. ===بيبي جويريه رضه=== سن ۵ ھجري ۾ غزوه بنو مصطلق بعد يا سن ۶ ھجري ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن جو نڪاح بيبي جويريه رضه سان ٿيو<ref name=" ٺٽوي " />. پاڻ غزوہ بنو مصطلق ۾ ھٿ آيل قيدين ۾ شامل ھئي. نبي ڪريم {{درود}} جن کيس آزاد ڪري نڪاح ڪيو جنھن ۾ ۴۰۰ درھم حق مھر مقرر ٿيو<ref name=" ٺٽوي " />. نڪاح وقت بيبي صاحبه جي عمر ۲۰ سال ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال سندس والد حارث بن ابو ضرار مسلمان ٿيو<ref name=" ٺٽوي " />. ابن عباس مطابق بيبي صاحبه جو اصل نالو برہ بنت حارث ھيو<ref name=" علوي " />. سندس تعلق بنو خزاعہ جي پاڙي مصطلق سان ھيو. سندس پيء پاڙي جو سردار ھيو جنھن سندس شادي پنھنجي خاندان جي نوجوان مسافع بن صفوان سان ڪرائي ھئي جيڪو غزوہ بنو مصطلق ۾ مارجي ويو. بيبي صاحبه مال غنيمت ۾ ثابت بن قيس ۽ سندس سؤٽ جي حصي ۾ آئي پر سردار جي نياڻي ھجڻ ڪري ھن انھن سان رھڻ پسند نہ ڪيو ۽ ۹ اوقيه سون جي قيمت تي پنھنجي آزادي جو معاھدو ڪيو. مدد لاء نبي ڪريم {{درود}} جن وٽ پيش ٿي ۽ نبي ڪريم {{درود}} جن رقم ڀري کيس آزاد ڪرايو جنھن بعد مسلمان ٿي ۽ پاڻ سڳورن کيس حرم ۾ شامل ڪرڻ جو فيصلو ڪيو ۽ نڪاح بعد ان جو نالو بره بدلائي جويريه رکيو. نڪاح بعد اصحابين نبي ڪريم {{درود}} جن جي ساھراڻي گھر ڀاتين ھئڻ ڪري بيبي صاحبه جي قبيلي جي سمورن فردن کي آزاد ڪري ڇڏيو<ref name=" علوي " />. ابن عبدالبر مطابق بيبي صاحبه ربيع الاول سن ۵۶ ھجري ۾ وفات ڪئي. سندس جنازي جي نماز مديني جي گورنر مروان بن حڪم پڙھائي ۽ کيس جنت البقيع ۾ دفنايو ويو<ref name=" علوي " />. == نبوت کان اڳ واري زندگي== [[Image:Cave Hira.jpg|thumb|left|upright=0.8|جبل نور ۾ واقع غار حرا جتي محمد صہ عبادت ڪندو ھو ۽ پھرين وحي نازل ٿي.]] == نبوت جو آغاز== جڏھن پاڻ ڪريمن {{درود}} جن پنھنجي عمر مبارڪ جا چاليھ ورھيه پورا ڪيا، تڏهن کين نبوت جي نعمت سان نوازيو ويو<ref name ="شامي " > سبل الھدیٰ والرشاد فی سیرۃ خیرالعباد شامی از: محمد بن یوسف بن علی بن یوسف صالحی دمشقی المعروف شامی، جلد ۲ صہ ۲۲۵ </ref><ref name =" ٺٽوي" > بذل القوۃ فی حوادث سنی النبوۃ (سيرت هاشمي)، از: امام العصر مخدوم محمد ھاشم محدث ٺٽوي، ترجمو: پروفيسر اسرار احمد علوي، مھراڻ اڪيڊمي شڪارپور، ڇاپو ٻيو جولائي 2004ع </ref>. ان روايت تي عالمن جي اڪثريت کي اتفاق رھيو آھي<ref name=" ٺٽوي " />. جڏھن تہ ڪي ٿوريون روايتون اھڙيون بہ مليون آهن ، جن ۾ بعثت وقت عمر مبارڪ چاليھ ورھين کان ھڪ ڏينھن مٿي يا ڏھ ڏينھن مٿي يا وري ٻه مھينا مٿي بہ ٻڌائي وئي آھي<ref name=" ٺٽوي " />. پر پھرين روايت ئي سڀني کان وڌيڪ مشھور ۽ مقبول آهي<ref name=" ٺٽوي " />. محمد بن يوسف دمشقي المعروف شامي سميت مالڪي مسلڪ جي ابو عبدالله محمد بن عبدالباقي المعروف زرقاني پڻ پنھنجي ڪتاب ''شرح علیٰ المواھب اللدنیہ'' ۾ چاليھ سالن جي روايت کي صحيح ڄاڻايو آهي<ref name=" ٺٽوي" />. صحيح بخاري ۽ صحيح مسلم ۾ پڻ حضرت ابن عباس ۽ انس رضي اللّٰہ تعالیٰ عنھما کان پڻ ساڳي روايت نقل ڪيل آھي<ref name="ٺٽوي " />. سندن بعثت ھڪڙن راوين ربيع الاول ۽ ٻين رمضان شريف جي مھيني ۾ بيان ڪئي آھي<ref name=" ٺٽوي " />. ابن اسحاق، بيھقي، ابن ڪثير، ذھبي، قسطلاني، شامي ۽ زرقاني پنھنجي ڪتابن ۾ بعثت جو آغاز ربيع الاول ۾ سچن خوابن کي قرار ڏنو آهي<ref name=" علوي " />. قرآن مجيد ۾ سورة البقرہ جي آيت ۱۸۵ مطابق "رمضان اھو مھينو آھي جنھن ۾ قرآن نازل ڪيو ويو"<ref name="ٺٽوي " />. صحيح مسلم ۾ حضرت طابوقتادہ رضہ جي روايت مطابق بعثت سومر جي ڏينهن ٿي ھئي<ref name =" مسلم" > صحيح مسلم، جلد ۱, صہ ۳۶۸ </ref><ref name="ٺٽوي " />. مسلم روايتن مطابق ليلة القدر واري رات غار حرا ۾ ملائڪ جبرائيل سندس خدمت ۾ وحي کڻي آيو<ref name=" ٺٽوي " />. وحي ۾ سڀ کان پھريون جبرائيل سورة علق جون پھريون پنج آيتون پڙھيون جيڪي نبي ڪريم {{درود}} جن ورجايون<ref name=" ٺٽوي " /> <ref name ="بخاري " > صحيح بخاري، "ڪيف ڪان بدءالوحي"، جلد ۱ صہ ۶ ۽ ۷ </ref>. جبرائيل پھرين وحي مھل انساني شڪل ۾ آيو هو<ref name=" ٺٽوي " />. غار حرا مان موٽندي پاڻ سڳورو {{درود}} حضرت خديجه وٽ آيو ۽ ڏڪڻ لڳو ۽ فرمايائون ته مون کي چادر ڍڪايو جيڪا ڍڪائي وئي ۽ جڏھن اھا ڪيفيت ختم ٿي تہ سورة مدٽر جون پھريون پنج آيتون نازل ٿيون<ref name="ٺٽوي " /><ref name=" بخاري " />. خوف واري حالت ۾ بيبي سانئڻ کين تسلي ڏني جنھن بعد کيس پنھنجي سؤٽ ورقه بن نوفل ڏي وٺي آئي<ref name="ٺٽوي " />.سمورن مردن ۽ عورتن کان اڳ حضرت خديجه رضہ پاڻ سڳورن تي ايمان آندو ۽ سمورا مسلمان ان روايت بابت ساڳي راء رکن ٿا<ref name ="ابن الاثير " > اسد الغابہ، ابن الاثیر، جلد ۵ صہ ۴۳۴ </ref><ref name ="روض " > الروض الانف سھيلي، جلد ۱, صہ ۲۷۷-۷۸ </ref><ref name ="زرقاني " > شرح علي المواھب، زرقاني، جلد ۱, صہ ۲۳۷ </ref><ref name =" قسطلاني" > المواھب اللدنيہ، قسطلاني، جلد ۱ ، صه ۲۱۷ </ref>. بيبي سانئڻ جي اسلام آڻڻ کانپوءِ سندس چارئي نياڻيون: سيدہ زينب رضه، سيدہ رقيه رضه، سيدہ ام ڪلثوم رضه ۽ سيدہ فاطمه الزهراء رضه بہ اسلام جي دائري ۾ داخل ٿيون<ref name="ٺٽوي " />. اھا روايت زرقاني '''شرح اعلیٰ المواھب''' ۾ سيرت ابن اسحاق ۽ سيرت شامي جي حوالي سان نقل ڪئي آهي<ref name=" ٺٽوي " />. ھڪ روايت مطابق بيبي خديجه رضه کان بعد پھرين ايمان آڻيندڙ عورت [[فاطمه بنت خطاب]] ھئي <ref name ="زرقاني ۱ " > شرح علي المواھب اللدنيہ، زرقاني، جلد ۱, صہ ۲۴۶ </ref><ref name="ٺٽوي " />. مردن ۾ ابوبڪر صديق ساڳي بعثت واري سومر ڏينھن شام جي وقت اسلام قبول ڪيو<ref name="ٺٽوي " />. جنھن بعد ٻارن ۾ حضرت علي ڏھن سالن جي عمر ۾ اسلام قبول ڪيو<ref name=" ٺٽوي " />. ھڪ روايت مطابق حضرت علي، ابوبڪر صديق کان اڳ اسلام قبول ڪيو<ref name="ٺٽوي " />. عثمان غني، زبير بن عوام، عبدالرحمان بن عوف، سعد بن ابي وقاص ، طلحه بن عبيد پڻ حضرت ابوبڪر صديق رضه جي ذريعي اسلام ۾ داخل ٿيا<ref name=" ٺٽوي " /> ساڳي سال زيد بن حارث ۽ بلال حبشي، عامر بن فھيرا، ابوذر غفاري (جندب بن جنادہ) ۽ سندس وڏو ڀاءُ انيس بن جنادہ، ابو فڪيھه، عمار بن ياسر ۽ سندس پيءُ ياسر بن عامر ۽ ماء سميه بنت خباط ۽ ڀاء عبدالله بن ياسر، صھيب رومي، مصعب بن عمير، عياش بن ربيعه، ارقم بن ابي ارقم، عثمان بن مظعون ۽ سندس ٻہ ڀائر قدامه ۽ عبدالله، ۽ ابو عبيده، ابو سلمه عبدالله ۽ سندس ماء بره، عامر بن ابي وقاص، عبدالله بن مسعود ھذلي، جعفر بن ابو طالب، خنيس بن حذافه سھمي، عبيده بن حارث، سعيد بن زيد معيقيب بن ابي فاطمه، خالد بن سعيد، فاطمه بنت خطاب، اسامه بن زيد جي ماء ام ايمن حبشيه، عبدالله بن عباس جي ماء ام الفضل عرف لبابه، عبدالله بن مسعود جي ماء ام عبد پڻ اسلام ۾ داخل ٿيا<ref name=" ٺٽوي " />. پھرين وحي جي نزول بعد بيبي خديجه رضه پاڻ سڳورن {{درود}} کي ورقه بن نوفل ڏي وٺي آئي جنھن وحي جو احوال ٻڌي سندس نبوت جي تصديق ڪئي جنھن ڪري کيس مسلمان سمجھيو وڃي ٿو<ref name=" ٺٽوي " />. زرقاني '''شرح علیٰ المواھب اللدنيہ''' ۾ ورقه کي قطعي طور صحابي مڃيو آھي<ref name="ٺٽوي " />. == مڪي زندگي== سن ۳ نبوي ۾ ۽ ڪن روايتن مطابق ۴ نبوي ۾ کين سورة الحجر جي آيت ۹۴ ذريعي کين کليل دعوت جو حڪم ڏنو ويو ۽ پاڻ سڳورن {{درود}} صفا واري ٽڪريءَ تي چڙهي قريش قبيلي وارن کي وڏي واڪي سڏ ڪري کلي عام اسلام جي دعوت ڏني جتي ابولھب سندن مخالفت ڪئي جنھن ڪري سورة الھب نازل ٿي<ref name=" ٺٽوي" />. مڪي جي مشرڪن سندن مخالفت شروع ڪئي پر ساڻس ابو طالب جي مڪمل تائيد ۽ حمايت حاصل هئي<ref name=" ٺٽوي" />. سن ۵ نبوي ۾ مسلمانن مڪي وارن جي ڏاڍ کان تنگ ٿي حبشه ڏانھن پھرين ھجرت ڪئي جن ۾ حضرت عثمان ، بيبي رقيه ، عبدالرحمان بن عوف، زبير بن عوام ، مصعب بن عمير ، ابو سلمه عبدالله ۽ ام سلمه سميت ٻارھن مرد ۽ پنج عورتون شامل ھيا<ref name=" ٺٽوي " /><ref name ="بيھقي " > دلائل النبوة بيھقي، جلد ۲, صه ۲۹۷ </ref><ref name =" قيم" > زادالمعاد ابن قيم، جلد ۱, صه ۹۷ </ref>. ساڳي سال بيت الله ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} سورة نجم جي تلاوت شروع ڪئي جنھن وقت مشرڪن جو ھڪ وڏو ميڙ موجود ھيو ۽ جڏھن سجدي واري آيت آئي تہ نبي سڳورو {{درود}} سجدي ۾ ھليو ويو ۽ اتي موجود مسلمان پڻ سجدي ۾ ڪري پيا انھن سان گڏوگڏ سواء اميه بن خلف جي سمورن مشرڪن پڻ سجدو ڏنو<ref name=" ٺٽوي " /><ref name =" ھشام" > سيرت ابن ھشام جلد ۱ </ref><ref name ="مواھب " > شرح مواھب، زرقاني، جلد ۱ </ref><ref name =" صحيح" > صحيح بخاري، جلد ۲ صه ۷۲۱</ref>. سن ۶ نبوي جي شروعات ۾ مسلمانن حبشه ڏانھن ٻيون ڀيرو ھجرت ڪئي. ان قافلي ۾ ۸۳ مرد ۽ ۱۸ عورتون شامل هيون<ref name =" اللدنيہ" > شرح المواھب اللدنيہ ، جلد ۱, صه ۲۸۷ </ref><ref name ="زاد " > زادالمعاد ابن ارقم، جلد ۱, صه ۹۸ </ref><ref name="ٺٽوي " />. قافلي ۾ جعفر بن ابو طالب سندس زال اسما بنت عميس، خنيس بن حذافه سھمي، مصعب بن عمير، معيقيب بن ابو فاطمه، مقداد بن اسود ڪندي، ابو عبيده بن جراح، خالد بن حزام، ام المومنين سودہ بنت زمعه پڻ شامل هئا<ref name =" سبل" > سبل الھدیٰ والرشاد، شامي، جلد ۲, صه ۳۶۳,۳۹۷ ۽ ۴۰۹ </ref>. ساڳي سال مشرڪن مسجد الحرام ۾ گڏجاڻي ڪئي جنھن ۾ ابوجھل، شيبه، عتبه، وليد بن عتبه، عمار بن وليد، عقبه بن ابي معيط، اميه بن خلف وغيره شامل هئا. رسول {{درود}} جن ڪعبي ۾ نماز پڙھي رھيا ھئا. ان مھل مسجد ٻاھران ميدان ۾ قرباني لاء اٺ ڪٺو ويو ھو. ان ميٽنگ مان ھم صلاح ٿيندي عقبه بن ابي معيط اٿيو ۽ اوجھ سان ڀريل اوجھري آڻي پاڻ سڳورن {{درود}} جي پٺي مٿان رکي. ان واقعي جي پروڙ ڏھن ورھين<ref name=" علوي " /> جي سيدہ فاطمه کي پئي ته مسجد ۾ ھلي آئي ۽ پنھنجي بابي جي پٺي تان غلاظت ھٽائي<ref name="ٺٽوي " />. ان وقت حضرت ابوبڪر صديق پڻ اتي پھتو<ref name="ٺٽوي " />. ساڳي سال عمار بن ياسر جي ماء سميه بنت خباط کي ابوجھل نيزو ھڻي شھيد ڪيو ويو<ref name="ٺٽوي " />. سن ۶ نبوي ۾ پاڻ سڳورا {{درود}} صحابي ارقم بن ابي ارقم جي گھر اچي ترسيا جتي مسلمان گڏ ٿي نماز پڙھندا ھيا جيڪو سلسلو حضرت عمر بن خطاب جي اسلام ۾ داخل ٿيڻ تائين جاري رھيو جنھن بعد مسلمانن گڏجي ڪعبي اندر نماز پڙھڻ جي شروعات ڪئي<ref name="ٺٽوي " />. مخدوم محمد هاشم ٺٽوي لکي ٿو تہ دار ارقم مسجد الحرام لڳ صفا جي ٽڪري وٽ موجود ھيو جنھن کي خليفي ھارون رشيد جي حبشي نسل واري ماء خيزران نئين سر جوڙائي تبرڪ طور ھڪ مسجد قائم ڪئي جنھن ڪري ھاڻي اھو دار خيزران سڏجي ٿو<ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال ھڪ روايت مطابق حضرت حمزہ اسلام ۾ داخل ٿيو ۽ ٽي ڏينهن بعد حضرت عمر بن خطاب دار ارقم ۾ اچي اسلام قبوليو<ref name=" ٺٽوي " />. ان کان اڳ نبي ڪريم {{درود}} جن دعا گھري ھئي تہ: {{quote| "اي الله! عمرو بن ھشام ۽ عمر بن خطاب مان جيڪو توکي وڌيڪ پيارو ھجي، ان جي ذريعي اسلام کي سگھ بخش."|<ref name ="ابن حجر " > الاصابہ، ابن حجر، جلد ۲, صه ۵۱۸ </ref>|}} ھڪ روايت مطابق ساڳي سال عبدالله بن عمر پڻ مسلمان ٿيو ھو<ref name=" ٺٽوي " />. ان کان سواءِ ان الخير سلمه پڻ دار الارقم ۾ اچي مسلمان ٿي جيڪا ابوبڪر صديق جي ماء ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۷ نبوي ۾<ref name ="حجر " > فتح الباري، حافظ ابن حجر، جلد ۷, صه ۱۴۷ </ref> ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق ۸ نبوي ۾ محرم جي چنڊ ڏسڻ سان ئي قريش وارن بنو جو ھاشم ۽ بنو عبدالمطلب سان مڪمل بائڪاٽ جو اعلان ڪيو جنھن سبب نبي ڪريم {{درود}} جن کي شعب ابوطالب ۾ نظر بند ٿيڻو پيو<ref name=" ٺٽوي " />. شعب ابوطالب جبل ابو قبيس جي وچان ھڪ جابلو لڪ ھيو جيڪو بنو هاشم جي مورثي ملڪيت ھو<ref name ="عاصم " > سفرنامہ ارض القرآن (اردو)، محمد عاصم، صہ ۱۵۴ </ref>. بائڪاٽ جي ڪاروائي لکت ۾ ڪئي وئي جنھن کي بيت الله ۾ لٽڪايو ويو جنھن ۾ لکيل ھو ته<ref name=" ٺٽوي " />: {{quote|محمد {{درود}} کي بنو ھاشم بنو مطلب سان گڏ مڪي مان شھر نيڪالي ڏني ويندي. ڪوبه ماڻھو ساڻن مٽي مائٽي يا سڱابندي وغيره نہ ڪندو. کاڌي پيتي جي ڪابہ جنس وٽن پھچڻ نہ ڏني ويندي. ڪوبه ماڻھو نہ کانئن ڪجھ خريد ڪندو ۽ نہ وري ڪا شئي کين وڪرو ڪري سگھندو. مسلمانن سان ان وقت تائين ڪنھن بہ قسم جو ڪو ٺاھ يا ساڻن ڪابہ نرمي نہ ڪئي ويندي، جيستائين ھو محمد {{درود}} کي قريش وارن جي حوالي نہ ڪندا |<ref name =" سيرت" > سيرة ابن ھشام، جلد ۲، صه ۱۴ </ref>|}} سن ۸ نبوي ۾ مشرڪن آسماني نشاني جو مطالبو ڪيو ۽ نبي ڪريم {{درود}} جن کين چوڏھين جي چنڊ واري رات شق القمر وارو معجزو ڏيکاريو<ref name=" ٺٽوي " />. مسلمانن جي عقيدي مطابق پاڻ سڳورن {{درود}} چنڊ ڏانھن پنھنجي آڱر سان اشارو ڪيو جنھن سان چنڊ ٻہ الگ اڌ ٿي ٿي ويو. پر مشرڪن ان کي وڏو جادو قرار ڏنو<ref name=" ٺٽوي " />. عبدالله بن عباس جي ولادت شعب ابوطالب ۾ ٿي جنھن بعد ساڳي سال بائڪاٽ واري دستاويز کي سن ۱۰ نبوي اڏھي کائي وئي ۽ اھو احوال ابو طالب پاڻ سڳورن {{درود}} جن کي ٻڌايو<ref name=" سيرت " /><ref name =" الروض" > الروض الانف سھيلي، جلد ۲, صه ۱۲۷ ۽ ۱۲۸ </ref><ref name =" دلائل" > دلائل النبوة، بيھقي، جلد ۲, صه ۳۱۱-۳۱۵ </ref><ref name ="ابن سعد " > الطبقات الڪبریٰ، ابن سعد، جلد ۱, صه ۱۳۱, </ref>. مشرڪ ان واقعي تي لڄي ٿيا ۽ ٽي سالن جي ظلم ۽ ڏاڍ بعد ابو طالب جي زندگي دوران ان معاهدي تان پاڻ ئي ھٿ کڻي ويا جنھن بعد نبي ڪريم {{درود}} جن پنھنجي ڪڙم قبيلي سان گڏجي مڪي اندر پنھنجي اباڻن گھرن ڏانھن موٽي آيا<ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال رمضان جي ۷ تاريخ تي ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق ذوالحج جي مھيني ۾ ابو طالب جو انتقال ٿيو<ref name="ٺٽوي " />. ساڳي سال شوال جي ۲۷ تاريخ تي پاڻ سڳورا {{درود}} جن طائف ويا جتي ثقيف قبيلي وارن کي اسلام جي دعوت ڏني. اتي ۲۶ ڏينهن ترسيا پر طائف وارن کين ستايو ۽ تڪليفون ڏنيون<ref name=" ٺٽوي " />. مسلمانن جي عقيدي مطابق طائف مان واپسي تي نخلہ نالي ڳوٺ ۾ منزل ڪئي جتي ۷ جنن جو وفد ساڻن مليو جن اسلام جي دعوت قبول ڪئي<ref name=" ٺٽوي " />. ڪجھ صاحب علم ماڻھن جو خيال آهي تہ لفظ جن معني غائب آھي جيڪو لفظ ريگستان جي خانه بدوش بدوي قبيلن لاء پڻ استعمال ڪيو ويندو ھو ڇوته اھي عربن جي تمدني زندگي ۾ ڪٿي بہ ڏسڻ ۾ نہ ايندا ھيا. محمد هاشم ٺٽوي ڪتاب آڪام المرجان جو حوالو ڏيندي لکيو آهي ته مڪي ۽ مديني ۾ جنن جا مختلف وفد ڇھ ڀيرا جدا وقتن تي پاڻ سڳورن {{درود}} جي جي خدمت ۾ حاضر ٿيا<ref name="ٺٽوي " /><ref name =" شبلي" > آڪام المرجان، ابو عبدالله شبلي، صه ۴۶ </ref>. سن ۱۱ نبوي ۾ مديني کان آيل حاجين عقبه جي ويجھو رسول {{درود}} جي ھٿ مبارڪ تي بيعت ڪئي جنھن سان مديني وارن اسلام ۾ داخل ٿيڻ جي شروعات ڪئي<ref name=" ٺٽوي " />. ان کي بيعت عقبه سڏيو ويندو آهي. ان ۾ روايتن مطابق ۶ يا ۸ ڄڻا شامل هئا جن ۾ ابو اسامه اسد بن زرارہ خزرجي، برآء بن معرور بن صخر اوسي ، ابوالھيثم بن تيھان، معاذ بن حارث ۽ ان جا ٻہ ڀائر جن ۾ عوف بن حارث پڻ شامل ھئا<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۱۲ نبوي ۾ معراج وارو واقعو پيش آيو<ref name="ٺٽوي " />. ساڳي سال رجب جي مھيني ۾ عقبه جي مقام لڳ ٻين بيعت ڪئي وئي جنھن ۾ مديني کان آيل ۱۳ ڄڻا ھرھڪ بشير بن سعد، سعد بن معاذ، عبدالله بن عمرو ۽ سندس ننڍڙو پٽ جابر بن عبدالله، اسيد بن حضير، ابي بن ڪعب، عبادہ بن صامت، ابو مسعود عقبه بن عمرو، ذڪوان بن عبد قيس زرقي، رافع بن مالڪ، قطبہ بن عامر، عتبہ بن عامر ۽ عويد بن ساعدہ شامل هئا<ref name=" ٺٽوي " />. ان زماني ۾ حج رجب جي مھيني ۾ ان ڪري ٿيندو ھو جو مشرڪن ۾ جھالت سبب نسي جو رواج ھو يعني ھو پنھنجي مرضيءَ موجب ڦيرڦار ڪري ان کي اڳي پوء ڪندا ھئا<ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال مصعب بن عمير کي مديني قرآن ۽ نماز پڙھائڻ لاء موڪليو ويو<ref name=" ٺٽوي" />. سن ۱۳ نبوي ۾ ذوالحج جي مھيني ۾ عقبه وٽ ٽين بيعت ڪئي وئي<ref name=" ٺٽوي " />. بيعت ڪندڙ جماعت ۾ ۷۳ مرد ۽ ۲ عورتون شامل هيون جن ۾ ابو رفاعہ رافع بن مالڪ عجلاني، ابو لبابه رفاعہ بن عبدالمنذر اوسي، ابو طلحه زيد بن سھل خزرجي، سعد بن ربيع خزرجي، عبدالله بن جبير، عبدالله بن رواحہ، عبدالله بن زيد حارثي، مشھور شاعر ڪعب بن مالڪ، معاذ بن جبل شامل هئا<ref name=" ٺٽوي " />. == مدني زندگي== ===يثرب ڏانھن ھجرت=== سن ۱ ھجري ۾ خميس ڏينهن ربيع الاول جو چنڊ ڏسي نبي ڪريم {{درود}} جن مڪي کان يثرب ڏانھن ھجرت شروع ڪئي. ان وقت ساڻس گڏ حضرت ابوبڪر صديق رضه ۽ ان جو غلام عامر بن فھيرہ ۽ ھڪ ٽيون شخص عبدالله بن اريقط ديلي پڻ گڏ ھيا<ref name=" ٺٽوي" /><ref name ="الھشام " > السيرة النبويه، ابن ھشام، جلد ۲, صه ۱۲۹ </ref><ref name =" البدايہ" > البدايہ والنھايہ، ابن ڪثير، جلد ۳, صه ۱۷۶ </ref><ref name ="سمھودي " > وفاءالوفا، علامه سمھودي، جلد ۱, صه ۲۳۸ </ref><ref name ="قتيبہ " > المعارف، ابن قتيبه، صه ۸۹</ref><ref name ="بڪري " > تاريخ الخميس، ديار بڪري، جلد ۱, صه ۳۲۴</ref>. ان وقت عبدالله بن اريقط غير مسلم ھيو<ref name=" ٺٽوي " />. ھي جابلو توڙي ميداني رستن جي وڏي ڄاڻ رکندڙ ھيو ۽ ھجرت وقت غار ثور لڳ ٻہ ڏاچين سميت اتي پھتو ھو ۽ کين ڳاڙهي سمنڊ واري غير معروف رستي کان يثرب وٺي آيو<ref name="علوي " />. ھجرت وقت پاڻ سڳورن {{درود}} جن دعا گھري تہ: {{quote|اللهم اعنى علیٰ هول الدنيا وعوآئق الدهر و مصآئب اللیالی والایام۔<br/> "اي منھنجا مالڪ، منھنجي مدد فرماءِ، دنيا جي مصيبتن کان، زماني جي رڪاوٽن کان ۽ رات ڏينھن جي گردشن کان" |<ref name=" ٺٽوي " /> <ref name ="حافظ ابن ڪثير " > البدايہ والنھايہ، حافظ ابن ڪثير، جلد ۳, صه ۱۷۶ ۽ ۱۷۷</ref>|}} غار ثور ۾ جمعي ، ڇنچر ۽ آچر واريون ٽي راتيون ترسيا<ref name=" ٺٽوي " /><ref name ="فتح باري " > فتح باري، حافظ ابن حجر عسقلاني، جلد ۷, صه ۱۶۸ </ref> ۽ پوءِ سومر واري رات چنڊ جي پنجين تاريخ ان غار مان نڪري پنڌ شروع ڪيو ۽ ربيع الاول جي ٻارھين تاريخ سومر ڏينھن ڪچڙي منجھند مھل مديني لڳ قبا ۾ داخل ٿيا جتي ڏھن راتين کان مٿي ترسيا ۽ مسجد قبا جوڙائي پوء جمعي جي ڏينهن ربيع الاول جي ۲۳ تاريخ تي مديني ۾ اندر داخل ٿيا<ref name="ٺٽوي " />. اھا اسلام جي پھرين مسجد ھئي<ref name=" علوي " />. ھڪ ٻي روايت مطابق ۱۲ ربيع الاول تي مديني ۾ داخل ٿيا<ref name=" ٺٽوي " />. حضرت علي ڪرم الله وجهه ھجرت ڪري قبا ۾ پھتا. قبا ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} جن حڪم ڏنو ته ھجرت واري ڏينھن کان اسلامي تاريخ جي شروعات ڪئي وڃي ۽ سال جو پھريون مھينو محرم مقرر ڪيو وڃي<ref name =" اسيرة" > السيرة النبويہ، ابن ڪثير، جلد ۲, صه ۲۸۸ </ref>. ===مديني ۾ آجيان ۽ مسجد نبوي جي قيام=== سن ۱ ھجري ۾ جمعي جي ڏينهن قبا کان مديني وڃڻ وقت ۲۳ ربيع الاول تي سالم بن عوف وارن جي ڳوٺ ۾ جمعي جي نماز پڙھي پوء مديني پھتا<ref name=" ٺٽوي " />. مديني ۾ مردن، عورتن ۽ ٻارن خوشي ۾ ٻاھر نڪري سندن آجيان ڪئي. پاڻ سڳورا {{درود}} ڏاچِي تي سوار ھيا. ھر قبيلي جي ماڻھن ڏاچِي جي مھار جھلي کين سندن مھمان ٿيڻ لاء عرض ڪري رھيا ھئا. پاڻ {{درود}} فرمايو تہ " توھان ڏاچِي کي ڇڏيو! ھوءَ الله جي امر سان ئي ويھندي"<ref name=" ٺٽوي " /><ref name =" سيرت ابن ھشام" > سيرت، ابن ھشام، جلد ۲, صه ۱۴۱ </ref>. ڏاچِي ابو ايوب انصاري جي گھر آڏو پھچي اتي ويھي رھي. پاڻ {{درود}} جن ابو ايوب انصاري جي گھر ست مھينا ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق ھڪ مھيني کان گھٽ ترسيا ۽ حجرن ۽ ڪمرن جي اڏاوت جو ڪم شروع ڪرايو پوء اتي منتقل ٿيا. جنھن بعد مسجد نبوي جو بنياد رکيو ويو<ref name=" ٺٽوي " />. [[File:Dalailkhayrat.jpg|220 px|thumb|پندرھين صدي ۾ مسجد نبوي جي ٺاھيل دستاويزي تصوير ]] ===مدني دؤر=== سن پھرين ھجري ۾ اذان ۽ اقامت جي شروعات ڪئي وئي<ref name="ٺٽوي " />. ساڳي سال عبدالله بن زبير قبا ۾ ڄائو جيڪو ھجرت ۾ ڄمندڙ پھريون ٻار ھيو<ref name=" ٺٽوي " />. ھڪ روايت مطابق ساڳي سال زڪوات فرض ڪئي وئي ۽ ٻي روايت مطابق ۲ ھجري ۾ رمضان جي روزن بعد فطري ادا ڪرڻ جو حڪم آيو جنھن بعد زڪوات کي فرض ڪيو ويو<ref name=" ٺٽوي " />. ۱ ھجري ۾ شوال جي مھيني دوران ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق ۲ ھجري ۾ بيبي عائشه رضه جي رخصتي ٿي<ref name="ٺٽوي " />. ۱ ھجري ۾ جڏهن نبي ڪريم {{درود}} جن ابو ايوب انصاري جي گھر پھتا ان وقت عبدالله بن سلام پنھنجي خاندان سميت اسلام ۾ داخل ٿيو. ساڳي سال يھودين جي بنو قريظه قبيلي جي عثمان بن اشھل قرظي جو کجين جي باغ ۾ نوڪري ڪندڙ سلمان فارسي رضه ۽ ڏھن سالن جو انس بن مالڪ انصاري خزرجي پڻ اسلام ۾ داخل ٿيا. پاڻ سڳورن {{درود}} جي نياڻي سيده رقيه رضه رمضان جي مھيني سن ۲ ھجري ۾ وفات ڪئي. سن ۲ ھجري ۾ بطن رابغ ۾ عبيدہ بن حارث جي اڳواڻي ۾ پاڻ سڳورن طرفان موڪليل جھادي مھم دوران بطن رابغ ۾ الله جي راھ ۾ پھريون تير سعد بن ابي وقاص ھلايو<ref name="ٺٽوي " /><ref name =" دنيہ" > المواھب اللدنيہ، قسطلاني، جلد ۲, صہ ۶۱</ref>. ساڳي سال قبلي جي تبديلي جو واقعو ٿيو جنھن تحت بيت المقدس جي جاء تي ڪعبة الله کي مسلمانن جو قبلو مقرر ڪيو ويو. اھو اڱاري جو ڏينهن ھيو ۽ پاڻ سڳورا {{درود}} جن بنو سلمه وارن جي مسجد ۾ ٻنپھرن جي نماز پڙھائي رھيا ھئا ۽ جڏھن پھريون ۲ رڪعتون پوريون ڪيائون تہ ان وچ ۾ حڪم نازل ٿيو<ref name ="طبري " > تاريخ طبري، جلد ۲, صه ۱۶۸</ref><ref name=" ٺٽوي " />. ۽ نماز دوران پاڻ سڳورن {{درود}} جن رخ ڦيرائي ڪعبي طرف ڪيو ۽ مقتدين بہ ان عمل کي ورجايو<ref name=" ٺٽوي " /> ۽ باقي ۲ رڪعتون ڪعبي طرف منھن ڪري پڙھيون ويون جنھن ڪري ان مسجد تي مسجد قبلتين جو نالو پئجي ويو. ساڳي سال پاڻ سڳورن {{درود}} جن عاشوري جي ڏينهن روزو رکيو ۽ ماڻھن کي فرمايو تہ روزو انھن تي واجب آهي<ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال يعني ۲ ھجري ۾ رمضان جا روزا فرض ڪيا ويا ۽ ساڳي سال نبي ڪريم {{درود}} جن تي صلوات پڙھڻ جو حڪم آيو<ref name="ٺٽوي " />. ھن سال فطري ادا ڪرڻ جو حڪم ۽ ٻنھي عيدن تي عيد نماز پڙهڻ جو حڪم پڻ نازل ٿيو. نبي ڪريم {{درود}} جن عيد الفطر جي پھرين نماز ۽ عيد الاضحي جي پھرين نماز پڻ ھن سال پڙھايون ۽ ساڳي سال قرباني ڪرڻ جو حڪم ڏنو ويو<ref name="ٺٽوي " />. جنگ بدر پڻ ساڳي سال يعني ۲ ھجري ۾ واقع ٿي. ساڳي سال عبدالله بن مسعود حبشه مان مديني موٽي آيو. ھن سال اسلامي تاريخ جو ڪنھن بہ سريا جي پھرين سپه سالار عبدالله بن جحش واري سريه ۾ مسلمانن ھٿان پھريون مشرڪ ماريو ويو جنھن جو نالو عمرو بن العلاء حضرمي ھيو ۽ ان سريا ۾ مشرڪن جا پھريون دفعو ٻہ ماڻھو قيدي ٿيا جن ۾ حڪم بن ڪيسان ۽ عثمان بن عبدالله شامل هئا <ref name=" ٺٽوي " />. ھن سال جنگ بدر لاء تياري دوران سعد بن عبادہ ھڪ زرہ '''ذات الفضول''' جي نالي سان نبي ڪريم {{درود}} جن جي حوالي ڪئي جيڪا سڄي ڄمار پاڻ سڳورن {{درود}} جن وٽ رھي<ref name=" ٺٽوي " />. آخري زماني ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} اھا زرہ 30 سير جون (barley) جي عيوض ابو شحم نالي يھودي وٽ گروي رکي ھئي، جيڪا سندن وصال بعد ابوبڪر صديق رضه اھو قرض ادا ڪري ڇڏائي<ref name=" ٺٽوي " />. غزوه بدر ۾ جڏھن مسلمان روحا ٽپي صفراء ويجھو پھتا تہ پاڻ سڳورن {{درود}} اصحابين سان مشورو ڪيو. جنگ دوران عڪاشہ بن محصن اسدي جي تلوار ٽٽي پئي ته پاڻ سڳورن {{درود}} جن ان کي کجي جي ھڪ ڳاني ڏئي ان جي مدد سان مقابلو ڪيو<ref name="ٺٽوي " />. ھن اھا ڳاني مرڻ گھڙي تائين پاڻ وٽ سنڀالي رکي ھئي. بدر جي جنگ ۾ عبدالله بن سھيل ڪافرن جو لشڪر ڇڏي مسلمان ٿي اسلامي لشڪر ۾ شامل ٿيو. ھن سال غنيمت جو مال مسلمانن لاء حلال ڪيو ويو. جنگ بدر ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن کي ذوالفقار نالي تلوار ھٿ آئي جيڪا مشرڪن مان عاص بن منبه يا ھڪ ٻي روايت مطابق نبيه بن حجاج جي ملڪيت ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. اھي ٻئي غزوہ بدر ۾ مارجي ويا هئا. ھڪ روايت مطابق بعد ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} جن اھا تلوار حضرت علي ڪرم الله وجهه کي عطا ڪئي ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. غزوه بدر ۾ ۱۴ مسلمان شھيد ٿيا جن ۾ ۶ مھاجر ۽ ۸ انصار ھيا. ابو جھل، عتبہ بن ربيعه، شيبه بن ربيعه، اميہ بن خلف، ۽ وليد بن عتبہ سميت ۷۰ ڄڻا ھن جنگ ۾ مارجي ويا. ابو جھل زخمي ٿيل پوئين پساهن ۾ ھيو عبدالله بن مسعود تلوار سان سر قلم ڪيو<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۲ ھجري ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن حضرت علي ڪرم الله وجهه جي ڪنيت ابو تراب تجويز ڪئي<ref name=" ٺٽوي " />. غزوه بدر کان پوءِ ساڳي سال ابو لهب عدسہ نالي ھڪ موذي ۽ وچڙندڙ چمڙي جي بيماري ۾ فوت ٿي ويو<ref name ="الھدہ " > سبل الھدہ والرشاد، شامي، صہ ۶۷ </ref><ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال پاڻ سڳورن {{درود}} پنھنجي نياڻي سيدہ فاطمه الزهراء رضه جو نڪاح حضرت علي ڪرم الله وجهه سان ڪرايو. سن ۳ ھجري ۾ شعبان جي مھيني ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن جو بيبي حفصه بنت عمر سان نڪاح ٿيو. ساڳي سال رمضان جي مھيني ۾ سندن نڪاح بيبي زينب بنت خزيمه ھلاليه سان ٿيو. ھن سال پاڻ سڳورن {{درود}} جن جو ڏھوٽو عبدالله بن عثمان بن عفان وفات ڪري ويو<ref name="ٺٽوي " />. ربيع الاول جي مھيني ۾ ساڳي سال سندن نياڻي سيدہ ام ڪلثوم جو نڪاح عثمان بن عفان رضه سان ٿيو ۽ ساڳي سال امام حسن رضه جو جنم ٿيو. ان جو نالو والدين حرب رکيو پر نبي ڪريم {{درود}} جن کيس حسن جو نالو ڏنو<ref name=" علوي" />. شبر، شبير ۽ مشبر ھارون نبي جي پٽن جا نالا ھيا جيڪي عبراني زبان جا لفظ ھيا انھن جو عربي بدل حسن ، حسين ۽ محسن ھيا<ref name="علوي " />. سن ۳ ھجري ۾ ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق ۴ ھجري ۾ شراب کي حرام ڪيو ويو<ref name=" طبري " />. ساڳي سال شوال جي مھيني ۾ غزوه احد وارو واقعو پيش آيو جنھن ۾ ۷۰ اصحابي شھيد ٿيا جن ۾ حمزہ رضه، مصعب بن عمير رضه ، عبدالله بن جحش رضه پڻ شامل هئا<ref name="ٺٽوي " />. غزوه احد ۾ عتبه بن ابي وقاص پاڻ سڳورن {{درود}} کي پٿر ھيون جنھن سان اڳين ڏندن مان ساڄي پاسي ھيٺيون ڏند مبارڪ شھيد ٿيو<ref name="ٺٽوي " />. ابي بن خلف پاڻ سڳورن {{درود}} مٿان تلوار سان حملو ڪيو ان وقت پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي ھٿ ۾ ھڪ ننڍڙو نيزو ھيو، جڏھن ويجھو ٿيو تہ ان مشرڪ کي اھو نيزو ھنيو جنھن سان سندس پاسيراٽيون ڀڄي پيون جيڪو پوء مڪي کان ھڪ ڏينھن جي پنڌ تي واقع مرالظھران نالي ڳوٺ ۾ فوت ٿي ويو<ref name=" ٺٽوي " />. نبي ڪريم {{درود}} جن عبدالله بن جبير جي سرواڻي ۾ پنجاھ کن تيراندازن کي ٻن جبلن وچ واري گھاٽ تي مقرر ڪيو ھو ۽ حڪم ڏنو ھو تہ ھر حالت ۾ پير پٺتي نہ ھٽائين پوء کڻي سوڀ ٿئي يا نہ ٿئي. عبدالله بن جبير ۽ ڪجھ ڄڻا حڪم تي ڪاربند رھيا باقي ٻيا سڀ مال غنيمت جي ميڙڻ ۾ لڳي ويا. عبدالله بن جبير پنھنجي مقام تي ئي شھيد ٿي ويو<ref name=" ٺٽوي" /><ref name ="دلائل " > دلائل النبوة، بيھقي، جلد ۳, صه ۲۲۹</ref>. مشرڪن جي لشڪر مان عبدالله بن شھاب پاڻ سڳورن {{درود}} ڏانھن تير اڇلائي کين زخمي ڪيو. اھو بعد ۾ مسلمان ٿيو ۽ امام زھري جو ڏاڏو ھيو<ref name="ٺٽوي " />. کيس عبدالله اصغر پڻ سڏيندا هئا<ref name ="سيرتون " > سيرة ابن اسحاق، صه ۳۰۵ ۽ سيرت ابن ڪثير جي جلد ۳ ، صه ۵۹</ref>. غزوہ احد ۾ عبدالرحمان بن عوف کي ۲۱ زخم رسيا<ref name=" ٺٽوي " /><ref name ="ھشام ابن " > سيرت ابن ھشام، جلد ۲, صہ ۸۸ </ref>. احد جي شھيدن مان نبي ڪريم {{درود}} جن پھريان حمزه رضه جي نماز جنازه پڙھائي ۽ بعد ۾ سڀني شھيدن جي. ھر شھيد کي آڻي حمزه رضه جي ميت ڀرسان رکيائون پوء ان جي نماز پڙھي وئي اھڙي طرح حمزه رضه جي مٿان ۷۰ ڀيرا نماز پڙھي وئي. ان روايت جي بنياد تي حنفين ويجھو شھيد جي نماز پڙھي ويندي آهي<ref name=" ٺٽوي " />. ھڪ روايت مطابق نبي ڪريم {{درود}} جن شھيدن جي جنازي جي نماز نہ پڙھائي ھئي ان ڪري شافعين ۾ شھيدن جي جنازي جي نماز نہ پڙھي ويندي آهي<ref name=" ٺٽوي " />. سن ن ۴ ھجري ۾ غزوه بنو نضير جو واقعو پيش آيو جنھن جي پڄاڻي بعد ان قبيلي جي ماڻهن کي سندن گھرن ۽ گھاٽين مان تڙي ڪڍيو ويو<ref name=" ٺٽوي" />. ھڪ روايت مطابق ساڳي سال شراب جي حرمت جو حڪم آيو<ref name="ٺٽوي " />. سن ۴ ھجري ۾ ام المؤمنين بيبي زينب رضه وفات ڪئي. ساڳي سال نماز ۾ قصر جو حڪم آيو. ===ميثاق مدينه=== ===رياست جو قيام=== == غزوات== الله جي راھ ۾ اھا جنگ يا جنگي مھم يا جھادي مھم جنھن ۾ رسول الله {{درود}} جن شرڪت ڪئي ان کي غزوہ سڏيو ويندو آهي. زيد بن ارقم غزوات جو ڪل تعداد ۱۹, جابر بن عبدالله وري ۲۱ ٻڌايو آھي<ref name="علوي " />. موسیٰ بن عقبه، ابن اسحاق، واقدي، ابن سعد، قسطلاني، ابن جوزي ۽ دمياطي انھن جو تعداد ۲۷ ۽ علامه ابو عبدالله شامي پنھنجي ڪتاب ''سبل الھدیٰ والرشاد'' ۾ تعداد ۲۸ ڄاڻايو آهي<ref name=" علوي " /> جن ۾ [[ودان]] جي مقام تي [[غزوه ابوآء]] يا غزوه ودان (۱۱ صفر ۲ ھجري)، [[بواط]] جي مقام تي [[غزوه بواط]] (ربيع الاول ۲ ھجري)، [[بدر]] جي مقام تي [[غزوه سفوان]] يا غزوه بدر اولا ( ربيع الاول ۲ ھجري)، [[عشيره]] جي مقام تي [[غزوه عشيره]] ( جمادالاول ۲ ھجري)، بدر جي مقام تي [[غزوه بدر]] ( ۱۷ رمضان ۲ ھجري)، [[قرقرة الڪدر]] جي مقام تي [[غزوه قرقرة الڪدر]] يا غزوہ بني سليم (شوال ۲ ھجري)، [[عريض]] جي مقام تي [[غزوه سويق]] (۵ ذوالحج ھجري)، [[نجد]] جي مقام تي [[غزوه ذي امر]] يا غزوہ غطفان (محرم ۳ ھجري)، [[بحران جو مقام|بحران جي مقام]] تي [[غزوه فرع]] (ربيع الاول ۳ ھجري)، [[مدينه منوره ]] جي مقام تي [[غزوه بنو قينقاع]] (جماد الاول يا شوال ۳ ھجري)، [[احد جبل|جبل احد]] جي مقام تي [[غزوه احد]] ( شوال ۳ ھجري)، [[حمراء الاسد ]] جي مقام تي [[غزوه حمراء الاسد]] (۱۷ شوال ۳ ھجري)، عاليه جي مقام تي [[غزوه بنو نضير]] (ربيع الاول ۴ ھجري)، بدر جي مقام تي [[غزوه بدرالآخيرہ]] يا بدراموعد (شعبان ۴ ھجري)، [[دومة الجندل]] جي مقام تي [[غزوه دومة الجندل]] (ربيع الاول ۵ ھجري)، [[مريسيع]] جي مقام تي [[غزوه بنو مصطلق]] يا غزوه مريسيع (شعبان ۵ ھجري)، مدينه منوره جي مقام تي [[غزوه خندق]] (شوال ۵ ھجري)، [[غران]] جي مقام تي [[غزوه بنو قريظه]] (ذوالقعد ۵ ھجري)، [[نجران]] جي مقام تي [[غزوه بنو لحيان]] (رجب 6 ھجري)، [[حديبيه]] جي مقام تي [[غزوه حديبيه]] (ذوالقعد 6 ھجري)، [[ذي قرد]] جي مقام تي [[غزوہ ذي قرد]] ( ذوالحج 6 ھجري)، [[خيبر]] جي مقام تي [[غزوہ خيبر]] ( محرم ۷ ھجري), [[واديء القریٰ]] جي مقام تي [[غزوہ واديءِ القریٰ]] ( صفر ۷ ھجري)، نجد جي مقام تي [[غزوہ ذات الرقاع]] يا غزوہ محارب و بني ثعبله ( ۱۰ ربيع الاول ۷ ھجري), مڪي شريف جي مقام تي غزوہ [[فتح مڪه]] (۱۰ رمضان ۸ ھجري), [[حنين]] جي مقام تي [[غزوہ حنين]] ( 6 شوال ۸ ھجري), [[طائف]] جي مقام تي [[غزوہ طائف]] ( شوال ۸ ھجري), [[تبوڪ]] جي مقام تي [[غزوہ تبوڪ]] ( رجب ۹ ھجري). جيڪي لشڪر رسول الله {{درود}} جن اصحابين جي اڳواڻي ۾ جھاد لاء روانا ڪيا پر پاڻ شرڪت نہ ڪئي ان جنگي مھم کي سرايا يا بعوث سڏيندا آهن. اھڙين جنگي مھمن جو تعداد اٽڪل ۷۹ ھيو. ==صلح حديبيه== == خيبر جي فتح== == مڪي جي فتح== ==طائف جي فتح== == سندس آخري وقت ۽ وڇوڙو == == نور ۽ بشر وارو معاملو == == رھڻي ڪھڻي== == بحيثت امي== == امت == [[فائل:Muhammad2.svg|thumb|left|upright=1]] == سندس عمرا ۽ حج== == حجت الوداع جو خطبو== == سندس ڇڏيل ورثو== ==روضو مبارڪ== == توھين رسالت جا واقعا ۽ قانون== ==سيرت تي لکيل مستند ڪتاب== ===حديثن وارا مستند ڪتاب=== ==حضرت محمد صه ۽ مغربي فلاسافر== [[فائل:Muhammad Seal.svg|thumb|left|upright=0.8|حضرت محمد {{درود}} جي مھر جيڪا منڊي ۾ جڙيل ھئي ۽ سرڪاري خط و ڪتابت ۾ استعمال ڪئي ويندي ھئي]] ” پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي باري ۾ گوئٽي هڪ ڊگهو نظم لکيو جيڪو '''Mahomet's Gesang''' جي نالي سان مشهور آهي. ان نظم ۾ گوئٽي پاڻ سڳورن {{درود}} جي چهري جي هڪ محبت ڀري تصوير چٽي آهي هن نظم آخر ۾ گوئٽي لکيو آهي ته: ”پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي چهري مبارڪ تي نظر پوڻ سان انسان سندن مفتون ٿي پوندو.“ جرمن فيلسوف لائبنز (Leibniz) (1646-1716ع) متعلق پروفيسر اشپيز لکيو آهي ته پاڻ سڳورن {{درود}} جن کي ’دين الفطرت‘ جو باني سمجهندو هو.<ref>ڊاڪٽر قاضي نبي بخش؛ رسالو:مهراڻ؛ ڇپيندڙ:سنڌي ادبي بورڊ؛ 1962ع</ref> ==درود ۽ صلوات== [[فائل:Salavat of the prophet.png|thumb|left|upright=1.5|صلوات]] ==حوالا== {{حوالا}} [[زمرو:اسلام]] [[زمرو:محمد|*]] sxf6vk7rvy0oioj4twew39c527ohuqp 240114 240113 2022-08-03T21:28:10Z Intisar Ali 8681 wikitext text/x-wiki {{Wikify}} {{Infobox person | honorific_prefix = ابوالقاسم | name = '''<span style='color: Green'>مُحَمَّدٌ</span>''' <!-- include middle initial, if not specified in birth_name --> | honorific_suffix = صلي الله عليه وآله وسلم | image =Dark vignette Al-Masjid AL-Nabawi Door800x600x300.jpg | image_size = 300px | alt = | caption = سندن نالو خوش خطاطي ۾ لکيل | native_name = ابوالقاسم | native_name_lang = عربي | birth_name = <!-- only use if different from name above --> | birth_date = {{birth date |570|04|20}} | birth_place = مڪو | baptised = <!-- will not display if birth_date is entered --> | disappeared_date = <!-- {{disappeared date and age|YYYY|MM|DD|YYYY|MM|DD}} (disappeared date then birth date) --> | disappeared_place = | disappeared_status = | death_date = {{death date and age|632|06|08|570|04|20}} | death_place = مدينو | death_cause = سخت بخار | body_discovered = | resting_place = مسجد نبوي، مدينو منور | resting_place_coordinates = <!-- {{coord|LAT|LONG|type:landmark|display=inline}} --> | monuments = مسجد نبوي | residence = مڪو پوء مدہنو | nationality = عرب | other_names = 99 نالا: مجتبیٰ، مصطفیٰ، بشیر، نذیر، احمد وغیرہ | ethnicity = <!-- Ethnicity should be supported with a citation from a reliable source --> | citizenship = حجاز | education = اُمِي | alma_mater = | occupation = واپار ، حاڪم ، قاضي، فوجي ڪمانڊر، معلم | years_active = | era = | employer = | organization = | agent = | known_for = اسلام جو پيغمبر | notable_works = *خدا جو ڏنل قرآن پھچائڻ * مديني جي رياست جو بنياد وجھندڙ * مسجد نبوي جو معمار *اسلام جي تعليم ڏنائين * حديث | style = | home_town = مڪو | salary = | net_worth = <!-- Net worth should be supported with a citation from a reliable source --> | height = <!-- "X cm", "X m" or "X ft Y in" plus optional reference (conversions are automatic) --> | weight = <!-- "X kg", "X lb" or "X st Y lb" plus optional reference (conversions are automatic) --> | television = | title = | term = | predecessor = عيسيٰ مسيح | successor = ڪو بہ نہ | party = | movement = | opponents = عربستان جا مشرڪ ۽ يھودي | boards = | religion = <!-- Religion should be supported with a citation from a reliable source --> | denomination = <!-- Denomination should be supported with a citation from a reliable source --> | criminal_charge = <!-- Criminality parameters should be supported with citations from reliable sources --> | criminal_penalty = | criminal_status = | spouse =* خديجه بنت خويلد (595–619) *سوده بنت زمعه (619–632) *حفصه بنت عمر (624–632) *جويريه بنت حارث (628–632) *عائشه (619–632) *زينب بنت جحش (627–632) *صفيه بنت حيي (629–632) *زينب بنت خزيمه (625–627) *ام سلمه (629–632) *ام حبيبه (628–632) *ريحانه بنت زيد (629–631) *ماريه قبطيه (630–632) *ميمونه بنت حارث (630–632) | partner = <!-- (unmarried long-term partner) --> | children = *عبد الله بن محمد، *قاسم بن محمد، *ابراهيم بن محمد، *زينب بنت محمد، *رقيه بنت محمد، *ام ڪلثوم بنت محمد، *فاطمه زهرا رضہ | parents = *عبد الله بن عبد المطلب * آمنہ بنت وھب | relatives = * عبدالمطلب (ڏاڏو) *ابوطالب (چاچو) * حمزہ (چاچو)رضہ *ابو لھب (چاچو) *علي رضہ (ڀائٽو، ۽ ڄاٽو) *عباس رضه (،چاچو) * ابو بڪر رضہ (سھرو) * عمر فاروق رضه (سھرو) *ابوسفيان (سھرو) | callsign = | awards = رحمته العالمين | module = آخري نبي | module2 = | module3 = | module4 = | module5 = | module6 = | signature =Muhammad Seal.svg | signature_alt = | signature_size = 50px | website = <!-- {{URL|example.com}} --> | footnotes = }} <br/> '''حضرت مُحَمَّد''' {{درود}} {{ٻيا نالا|انگريزي= '''Hazrat Muhammad '''pbuh}}(اپریل570ع - جون 632ع) مسلمانن جي عقيدي مطابق الله سبحان و تعالیٰ جو آخري نبي ۽ رسول ھيو جنھن تي [[آسماني ڪتابن جا نالا|آسماني ڪتاب]] [[قرآن| قرآن مجيد]] نازل ٿيو. 40 سالن جي عمر ۾ [[عربستان]] جي شھر [[مڪو| مڪي]] ۾ نبوت جو اظھار ڪندي اسلام جي توحيد واري عقيدي جي تبليغ جو آغاز ڪيو. سندس ڏنل تعليم عربن جي ان خطي ۾ ھڪ زبردست انقلاب برپا ڪيو. قرآن مجيد ۾ سندس زندگي مبارڪ کي '''اسوه''' سڏيو ويو آهي<ref name =" علوي" > بذل القوۃ فی حوادث سنی النبوۃ (سيرت هاشمي)، از: امام العصر مخدوم محمد ھاشم محدث ٺٽوي، ترجمو: پروفيسر اسرار احمد علوي، مھراڻ اڪيڊمي شڪارپور، ڇاپو ٻيو جولائي 2004ع ۾ لکيل مترجم جو نوٽ: تقديم </ref>. سورة الاحزاب جي آيت 21 ۾ فرمان آھي ته:'''لقد کان لکم فی رسول اللہ اسوۃ حسنہ''': ترجمو: "بيشڪ اوھان جي لاء خدا جي رسول {{درود}} جي ذات ۾ ھڪ بھترين نمونو آھي." لفظ اسوة جي عام معنیٰ طريقو يا نمونو آھي<ref name=" علوي " />. اسوہ انسان جي ان حالت کي چيو ويندو آهي جيڪا ھو ڪنھن ٻئي انسان جي پيروي ڪندي اختيار ڪري<ref name ="راغب " > مفردات الفاظ القرآن, از: ابو القاسم راغب اصفھانی صہ ۱۴۰ </ref>. اسلامي عقيدي مطابق محمد رسول الله {{درود}} جن جي اطاعت مسلمانن جي ايمان جو لازمي جز ۽ فرض آهي ۽ ان جي اطاعت کي قرآن مجيد ۾ الله جي اطاعت جي مثل سڏيو ويو آهي. سورة النساء جي آيت ۶۴ ۾ قرآن فرمائي ٿو ته: ''' وما ارسلنا من رسول الا لیطاع باذن اللّٰہ''': ترجمو: "۽ اسان موڪليا جيڪي رسول تہ انھن جي پيروي ڪئي وڃي، الله جي حڪم سان". دين جي عالمن ۽ قرآن جي شارحن جو اھو عقيدو آهي ته قرآن ھڪ تحريري دستور آھي جنھن جي عملي صورت سرور ڪونين {{درود}} جن جي ذات آھي، جن جو ڪوبه قول ۽ فعل حڪم خداوندئ کان وار برابر بہ ھيڏي ھوڏي ھٽيل نه آهي<ref name=" علوي " />. ايليا (بيت المقدس) ۾ ھجرت جي پنجين سال [[ھرقل|ھرقل اعظم]] (Hercules) جي درٻار ۾ سندس بدترين دشمن [[ابوسفيان]] پڇا ڪرڻ تي ٻڌايو ھو تہ "نبوت کان اڳ بہ اوھان {{ درود}} ڪڏهن ڪوڙ نہ ڳالھايو آھي"<ref name=" علوي " />. پاڻ ڪريمن پنھنجي بيمثال ڪردار وسيلي ڪٺور قلبن کي نرم ڪري انھن جو تزڪيو ڪيو<ref name=" علوي " />. سندن ھر عمل جي تقليد کي اسلامي دين ۾ سنت جو مقام حاصل آهي<ref name="علوي " />. مولانا ابوالڪلام آزاد مطابق:"قرآن ۽ نبي سائين {{درود}} جن جي زندگي ساڳي شئي آھي، قرآن متن آھي تہ سيرة ان جي تشريح ۽ قرآن علم آھي تہ سيرة ان جو عمل. ان ڪري انسانيت جي سمورن اھنجن ۽ آزارن جو علاج ان سيرت جي مطالعي ۾ ئي ملي سگھندو"<ref name ="آزاد " > سیرۃ کے عملی پہلو (اردو) ، از: مولانا ابوالڪلام آزاد، صہ ۹</ref>. == قبيلو ۽ گھراڻو == حضرت محمد {{درود}} جو قبيلو [[قريش]] ۽ گھراڻو [[بنو هاشم]] ھيا جيڪي حضرت ابراهيم جي بيبي ھاجرہ {{ٻيا نالا|عبراني= ''' Hagar '''}} مان وڏي پٽ حضرت اسماعيل جي اولاد مان ھيا. حضرت [[ابراهيم]] پنھنجي وڏي پٽ حضرت [[اسماعيل]] ۽ سندس ماء کي مڪي جي ويران وادي ۾ رھايو جتي ٻنھي پيء ۽ پٽ گڏجي [[ڪعبو]] تعمير ڪيو. ان ويراني ۾ [[زمزم]] جي چشمي جي برآمد ٿيڻ سان جرھوم جي قبيلو سندن مرضي سان اتي آباد ٿيو ۽ اڳتي هلي اسماعيل جي شادي ٿي ۽ کيس ٻارھن پٽ ڄاوا جن مان وڏي پٽ جو نالو قدار ھيو. آھستي آھستي اسماعيلين جو تعداد وڌندو ويو.<ref name ="سعيد" >The Life of Muhammad, the Prophet , by:Syed Saeed Akhtar Rizvi, page ،9,7,8,6,</ref> بائيبل مطابق خدا جو واعدو ٿيل ھيو تہ اسماعيل جي اولاد کي تيزي سان وڌائيندو <ref>{Genesis 21:13}</ref> اھي پوري حجاز ۾ ڦھلجي ويا. عیسیٰ مسیح جي پيدائش کان 200 سال اڳ قدار جي اولاد مان عدنان مشھوري ماڻي ٻنھي جي وچ واري شجري جي اڃان ڪا پڪ نہ ٿي سگھي آھي ڇو تہ عربن گھڻا شجرا بيان ڪيا آهن.محمد صہ انھن شجرن تي تبصرو ڪندي فرمايو ھيو تہ {{quote|جڏهن منھجو شجرو عدنان تائين پھچي تہ بس ڪريو|محمد صہ<ref name = " سعيد"/>|}} ٽين صدي عيسويءَ ۾ عدنان جي اولاد مان ھڪ سردار ٿيو جنھن جو نالو فاھر ھيو جنھن لاء خيال آهي تہ ان کي [[قريش]] سڏيندا ھيا ڪن جو وري خيال آھي تہ فاھر جي پنجين پيڙهيءَ ۾ پنجين صدي عيسويءَ ۾ [[قصي بن ڪلاب]] بن مرہ بن لوئي، بن غالب بن فاھر نالي ھڪ طاقتور شخص مشھور ٿيو جنھن کي قريش سڏيندا ھيا ء ان جي اولاد [[قريشي]] سڏبا ھيا. علامہ شبلي نعماني، علامہ طبري مطابق قصي ئي پھريون شخص ھيو جنھن کي قريش سڏيو ويو. قصي سڀني اسماعلين کي گڏ ڪري قائل ڪيو تہ خانہ بدوشي ترڪ ڪري ڪعبي جي چؤطرف مستقل رھائش اختيار ڪن. قصي ڪعبي جي نگران خزاہ قبيلي جي ھليل نالي ھڪ شخص جي نياڻي سان شادي ڪئي ۽ ھليل جي وصيت ذريعي ڪعبي جي نگراني جي ذميداري قصي جي حوالي ٿي جنھن کوڙ ادارن کي قائم ڪيو جن ۾ دارالندواہ (گڏجاڻي واري جاء) شامل ھئي جتي ويھي جنگ ۽ امن سميت اھم معاملن جا فيصلا ، شادين جا اجتماع ٿيندا هئا. قافلن جي روانگي پن ٿيندي هئي.ھن سقايہ ( حاجين کي پاڻي فراهم ڪرڻ جو بندوبست)، رفادہ ( حاجين کي کاڌخوراڪ فراھم ڪرڻ جو بندوبست) پڻ قائم ڪيا<ref name = "سعيد "/> ھن حاجين جو مشاعرالحرم ۾ رات ٽڪائڻ جو بندوبست ء پوري واديءَ کي بتين سان منور ڪري کين سھولتن فراھم ڪرڻ جي شروعات ڪئي. زمزم جو چشمو صديون پھرين لٽجي ويو ھو ھن ان کي ڳولي پھريون دفعو کوھ کوٽايو ۽ پاڻي جي بحالي ٿي. ھن ڪعبي جي ٻيھر تعمير ڪرائي. ھن جي وفات بعد ماڻھو حاجون (موجوده جنت المولا واري قبرستان) ۾ سندس قبر جي زيارت لاءِ ويندا ھئا. ھن کي ڪعبي جون ڇھ ذميداريون ھيون جيڪي ھن پنھنجي وفات کان اڳ پنھنجي وڏي پٽ عبدالدار کي سونپيون. قصي کي پنج پٽ ء ھڪ ڌيءُ ھئي. سندس ٻئي پٽ مغيرہ کي عبداالمناف سڏيندا ھيا، جيڪو قبيلن ۾ معتبر ۽ قائدانہ صلاحيتن وارو ليکيو ويو. عبدالمناف کي ڇھ پٽ ٿيا جن ۾ ھاشم، مطلب، عبد شمس ۽ نوفل مشھور ٿيا. عبدالدار ۽ عبداالمناف جي وفات کان پوءِ ڪعبي جي ذميداري سنڀالڻ ۾ سندن اولاد ۾ تڪرار شروع ٿيو پر پوء ٺاھ ٿي وين. اھو طئي ٿيو تہ پاڻي پيارڻ ، کاڌ خوراڪ فراھم ڪرڻ ۽ جنگ ۾ قيادت جي ذميداري عبداالمناف جي اولاد ڏي منتقل ٿي. ليوا ۽ حجابہ جي ذميداري عبدالدار جي اولاد کي ملي باقي دارالندواہ جي سربراهي ٻنھي جي خاندانن ۾ رھي. انھن مان ھاشم گھڻو نالو ڪڍيو جنھن کي کاڌي کارائڻ جي ذميداري ملي. ھڪ ڀيري مڪي ۾ وڏو ڏڪار آيو تہ ھاشم پنھنجي سموري دولت کڻي شام ويو اتان اٽو ۽ سڪل ماني خريد ڪري مڪي آيو ۽ روزانو اٺن کي ڪھي انھن مان ٻوڙ ٺاھي ماني جا ٽڪرا ان ۾ ملائي سموري قبيلي کي گھرائي کارائيندو هو ڏڪار جي خاتمي تائين ھن قبيلي جي مدد جاري رکي کوڙ ماڻھن کي مرڻ کان بچائي ورتو.ان خدمت جي بدلي ئي کيس ھاشم جو نالو مليو جنھن جي معني ( مانيءَ کي ) ٽڪر ڪندڙ آھي. ھاشم جو اصل نالو امر{{ٻيا نالا|انگريزي=Amr}} ھيو. ھاشم مڪي جي واپاري قافلن جو بنياد وجھندڙ پڻ ھيو. ھن باظنتيني شھنشاھ کان حڪمنامو حاصل ڪيو جنھن تحت قريش قبيلي کي ھر قسم جي ٽئڪس ۽ ڊيوٽي کان آزاد ڪري انھن جي ڪنٽرول وارن ملڪن ۾ آزاد اچ وڃ جي اجازت ڏنل ھئي<ref name = " سعيد "/> ھن اھا ساڳي سھولت ايٿوپيا جي بادشاھ کان پڻ حاصل ڪئي ۽ ان وقت يمن ايٿوپيا جو حصو ھيو.اھڙي طرح قريش جا واپاري قافلا يمن کان شام ۽ بازنظيني شھر انقرہ تائين وڃڻ شروع ٿيا.<ref name = "سعيد "/> ھاشم جڏهن 25 سالن جو ھيو تہ سن 488 عيسويءَ ۾ فلسطين جي غزہ واري ھنڌ وفات ڪري ويو ۽ کيس اتي ئي دفن ڪيو ويو. اھا جاء غزہ ھاشم يا ھاشم جي غزہ سڏجڻ شروع ٿي وئي. ھن يثرب جي عدي بنو نجار قبيلي جي سلمیٰ بنت امر سان پرڻو ڪيو جنھن مان عبدالمطلب پيدا ٿيو جيڪو اڃان ننڍڙو ھيو تہ ھاشم وفات ڪري ويو.ان کان سواءِ ھاشم کي چار ٻيا پٽ پڻ ھيا جن ۾ اسد، نضلا، سئفي ۽ ابو سئفي شامل ھيا جن مان پوين ٽن کي اولاد ڪانہ ٿي باقي اسد کي [[فاطمه بنت اسد]] نالي نياڻي ڄائي جيڪا علي رضہ بن ابي طالب جي ماء ھئي. ھاشم جو اھڙي طرح نسل عبدالمطلب مان اڳتي ھليو<ref name = " سعيد"/>. عبدالمطلب يثرب ۾ پنھنجي ناني جي گھر ۾ پيدا ٿيو. ھاشم جي وفات بعد سندس ڀاء مطلب خاندان جو وڏو بڻيو جيڪو پنھنجي ننڍي ڀائٽي عبدالمطلب بن ھاشم کي مڪي وٺي آيو جڏھن مطلب اٺ تي مڪي ۾ داخل ٿيو تہ ماڻھن ڇوڪري کي مطلب جو غلام سمجھي عبدالمطلب چوڻ شروع ڪيو ۽ مطلب وضاحت ڪندو رھيو تہ اھو سندس ڀائٽيو آھي پر ھاشم جي ان پٽ تي عبدالمطلب نالو پئجي ويو<ref name = " سعيد "/>. عبدالمطلب جو اصل نالو شعيبت الحمد ھيو. مطلبجي وفات بعد سقايہ ۽ رفادہ جي ذميداري عبدالمطلب جي حصي ۾ آئي. ھن 82 سالن تائين عمر ماڻي ۽ پوئين وقت ھن کي مڪي جي سربراھ جو خطاب پڻ مليو<ref name = " سعيد"/> ==والدين== ==جنم== [[File:Muhammad With Heart Circle.gif|thumb|محمد دل جي سرڪل سان]] == ننڍپڻ== يارھن ورھين جي عمر ۾ چاچي حضرت ابوطالب سان گڏ واپار سانگي شام ويا هئا ۽ اتي بحيرا نالي ھڪ عيسائي راھب سندس نبوت جي تصديق ڪئي ۽ ان وقت حضرت ابوبڪر صديق پڻ ساڻن گڏ ھيو هئي<ref name=" ٺٽوي" />. == زالون ۽ اولاد == ===بيبي خديجه رضه=== 25 سالن جي ڄمار ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي پھرين شادي [[بنو اسد]] گھراڻي جي [[خويلد بن اسد]] ۽ [[فاطمه بنت زائدہ]] جي نياڻي 40 سالا حضرت خديجة الڪبریٰ رضه سان 695 ۾ ٿي جيڪا بيواہ ھئي ۽ سندس اھا ٽين شادي ھئي<ref name=" علوي " />. بيبي سانئڻ جو پھريون نڪاح [[ھند بن زرارہ]] سان ٿيو جنھن مان کيس ھڪ نياڻي ۽ ٻہ پٽ ٿيا جيڪو پوء گذاري ويو. سندس ٻيون نڪاح [[عتيق بن عائذ]] سان ڪرايو ويو جنھن مان کيس ھڪ نياڻي ھند جي نالي سان ھئي پر ڪجھ وقت کان پوءِ عتيق پڻ گذاري ويو<ref name=" علوي " />. جڏھن 35 سالن جي ٿي تہ سندس والد خويلد پڻ گذاري ويو<ref name="علوي " />. پاڻ مالدار عورت ھئي ۽ سندس ڪاروباري قافلا [[عراق]]، [[شام]] ۽ [[فلسطين]] تائين ويندا ھيا. سندس ھڪ غلام [[ميسرہ]] ايماندار ھيو جيڪو سندس ڪاروبار جو جنرل مينيجر ھيو<ref name=" علوي" />. پاڻ سڳورن {{درود}} جن ان وقت ايمانداري ۾ وڏي شھرت حاصل ڪئي هئي ۽ ميسرہ ذريعي بيبي سانئڻ وٽ اھڙو احوال پھتل ھو ۽ ان کين سندس ڪاروبار ۾ شامل ٿيڻ جي پيشڪش ڪئي جيڪا پاڻ سڳورن {{درود}} قبول ڪئي ۽ ان جي تجارتي قافلي سان شام ويا جنھن بعد بيبي سانئڻ کين شادي جو پيغام موڪليو<ref name=" علوي " />. شادي ۲۵ صفر تي ٿي جنھن ۾ حضرت ابو طالب ، حضرت حمزہ رضه، بيبي صاحبه جو چاچو [[عمرو بن اسد]]، سؤٽ [[ورقه بن نوفل]] پڻ شامل ٿيا<ref name=" علوي " />. حق مھر ساڍا ٻارھن [[اوقيه]] سون مقرر ڪيو ويو جنھن جي قيمت ۵۰۰ درھم ھئي<ref name=" علوي" />. ھڪ روايت مطابق حق مھر ۲۰ وٽ ٻڌايو ويو آهي<ref name=" علوي " />. نڪاح جو خطبو سيدنا [[ابو طالب]] پڙھيو. اھو خطبو يعقوبي ، شامي ، قسطلاني ، ۽ علامه عامري پنھنجي ڪتابن ۾ نقل ڪيو آهي<ref name=" علوي " />. نڪاح بعد پاڻ سڳورن {{درود}} ھڪ اٺ ذبح ڪرائي مھمانن جي دعوت ڪئي. بيبي سانئڻ زندگي جا 25 سال پاڻ سڳورن {{درود}} سان گذاريا<ref name=" علوي " />. سندس حياتيءَ ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} ٻي ڪا شادي نہ ڪئي<ref name=" علوي " />. پاڻ سڳورن {{درود}} جي پٽ ابراھيم کان سواءِ سموري اولاد بيبي سانئڻ مان ٿي ۽ سڀ سواء بيبي فاطمه الزهراء رضه جي سندن حياتي مبارڪ دوران وفات ڪري ويا<ref name=" علوي " />. [[فائل:The altar of prayer of the Prophet in the demolished house of Khadijeh 01.jpg|thumb|left|upright=0.8|بيبي خديجہ جي مڪي ۾ ڊاٿل گھر اندر اھا جاء جتي حضرت محمد{{درود}} ساڻس شادي کان پوء رھائش دوران عبادت ڪندو ھو]] نبي ڪريم {{درود}} کي چار نياڻيون ھيون جن مان وڏي سيدہ زينب ، ٻيون نمبر سيدہ رقيه ، ٽيون نمبر سيدہ ام ڪلثوم ۽ چوٿون نمبر آخري نياڻي سيده فاطمه الزهراء ھئي<ref name=" علوي " />. چئني مديني ھجرت ڪئي ۽ اتي وفات ڪيائون ۽ چارئي جنت البقيع ۾ دفن ٿيل آھن<ref name=" علوي " />. سيده زينب رضه 30 ميلادي ڌاري مڪي ۾ ڄائي ۽ سن ۸ ھجري ۾ مديني ۾ وفات ڪئي. سندس نڪاح بعثت کان اڳ پنھنجي ماسات ابوالعاص بن ربيع قرشي سان ڪرايو ويو جيڪو بيبي خديجه جي ڀيڻ ھند بنت خويلد جو پٽ ھيو ۽ سندس اصل نالو لقيط ھو<ref name=" علوي " />. ڪجھ رويتن مطابق سندس نالو ھشيم ۽ مھشم ھيو. پاڻ سڳورن {{درود}} جي ھجرت وقت اھي طائف ۾ رھندا ھئا. بدر جي جنگ بعد پاڻ سڳورن {{درود}} کيس مديني گھرايو ۽ بعد ۾ ابوالعاص جڏهن اسلام قبول ڪيو تہ اھو پڻ مديني ۾ آيو. سيده زينب کي ھڪ پٽ علي ۽ ھڪ نياڻي امامه ٿيا<ref name=" علوي" />. علي ننڍپڻ ۾ ئي فوت ٿي ويو. امامه جي پرورش بعد ۾ ابوالعاص جي ماروٽ حضرت زبير بن عوام ڪئي جنهن بيبي فاطمه الزهراء جي وفات بعد امامه جو نڪاح حضرت علي ڪرم الله وجهه سان ڪرايو<ref name=" علوي " />. [[فائل:The altar of prayer of the Prophet in the demolished house of Khadijeh.jpg|thumb|left|upright=0.8|بيبي خديجہ جي سعودي حڪومت پاران ڊاٿل گھر ۾ محراب جو ھڪ ٻيو منظر جتي پاڻ سڳورو عبادت ڪندو ھو]] سيده رقيه رضه ۳۳ ميلادي ڌاري ڄائي ۽ ان جو نڪاح حضرت عثمان غني رضه سان ڪرايو ويو. نبوت جي پنجين سال مڙس سان گڏ حبشه ھجرت ڪئي جتي ست سال رھيا اتي کيس ھڪ پٽ عبدالله نالي ڄائو. مڪي واپسي بعد مديني ڏانهن ھجرت ڪئي. بدر جي جنگ وقت بيمار ٿي پئي ۽ اٽڪل ۲۰ ڏينھن بعد وفات ڪري وئي. ان جي بيماري سبب نبي ڪريم {{درود}} جن حضرت [[عثمان غني]] رضه ۽ حضرت اسامه بن زيد رضه کي مديني ڇڏي ويا ھئا. جنگ جي فتح جي خبر جڏهن مديني پھتي تہ بيبي سانئڻ جي تدفين ٿي رھي ھئي<ref name=" علوي " />. سندس پٽ عبدالله پڻ ننڍپڻ ۾ گذاري ويو<ref name=" علوي " />. [[فائل:The House of Khadijah, The Porphet Mohammad's Wife in Mecca before Demolition 01.jpg|thumb|left|upright=0.8|بيبي خديجہ جو گھر جتي حضرت محمد {{درود}} مڪي زندگيءَ جو ھڪ دؤر گذاريو جيڪو سعودي حڪومت ڊھرائي ڇڏيو]] سيدہ ام ڪلثوم اھل بيت جي مديني ھجرت وقت بيبي فاطمه الزهراء رضه ۽ سيدہ سوده رضه سان گڏ ھئي. سيدہ رقيه رضه جي وفات کان ست يا ٽن مھينن بعد پاڻ سڳورن {{درود}} سندس نڪاح حضرت عثمان غني رضه سان ڪرايو ۽ سندس رخصتي جمادالآخر ۾ دوران ۱۹ سالن جي عمر ۾ ٿي<ref name=" علوي " />. کيس ڪا بہ اولاد ڪانه ٿي. حضرت عثمان سان ھن پنھنجي زندگي جا اٽڪل ساڍا ڇھ ورھيه گذاريا<ref name=" علوي " />. سن ۹ ھجري ۾ شعبان جي مھيني دوران وفات ڪئي. سندس جنازي نماز پاڻ سڳورن {{درود}} جن پڙھائي<ref name=" علوي " />. [[فائل:The House of Khadijah, The Prophet Mohammad's Wife in Mecca after Demolition 01.jpg|thumb|left|upright=0.8|بيبي خديجہ وارو گھر ڊھڻ کان پوءِ واري حالت ۾. ھن گھر پاڻ سڳورن زندگي جو ھڪ دور گذارہو]] بيبي فاطمه الزهراء رضه ۴۱ ميلادي ۾ نبوت جي بعثت واري سال پيدا ٿي ۽ جڏهن ۱۰ ورھين جي ھئي تہ سندس والدہ وفات ڪئي جنھن ڪري ننڍي عمر ۾ ئي والد سان وابسته رھي<ref name="علوي " />. والد کي تمام پياري ھئي. سندس عادات ، اطوار ، رفتار توڙي گفتار جو انداز والد سان مشابهت رکندڙ ھيو ۽ شڪل ۾ والده جھڙي ھئي<ref name=" علوي " />. سندس شادي پندرهن سال پنج مھينن جي عمر حضرت علي ڪرم الله وجهه سان مديني ۾ جنگ بدر کان بعد ڪرائي وئي. نڪاح جي تقريب مسجد نبوي ۾ ٿي ۽ پاڻ سڳورن{{درود}} سندن نڪاح پڙھايو. حق مھر ۵۰۰ درھم مقرر ٿيو ۽ رخصتي احد جي جنگ بعد عمل ۾ آئي<ref name=" علوي" />. سندس حياتيءَ دوران حضرت علي ڪرم الله وجهه ٻي شادي ڪانه ڪئي. کيس پنج ٻار جن ۾ ٽي پٽ امام حسن، امام حسين ، امام محسن ۽ ٻہ ڌيئر ڄاوا. امام محسن ننڍپڻ ۾ ئي وفات ڪئي<ref name=" علوي " />. پاڻ پردي جي سخت پابند ھئي. سندس جنازي نماز حضرت علي ڪرم الله وجهه پڙھائي<ref name="علوي " />. [[فائل:Khadija tomb (1).jpg|thumb|left|upright=0.8|خديجہ جو مڪي م واقع مقبرو جيڪو سعودي حڪومت ڊھرائي ڇڏيو]] بيبي خديجه رضه مان پاڻ سڳورن {{درود}} کي ٻہ پٽ پڻ ڄاوا جن جا نالا قاسم ۽ عبدالله ھيا. قاسم کي طاھر ۽ عبدالله کي طيب پڻ سڏيندا هئا<ref name=" علوي " />. روايت مطابق سندن وفات نبوت کان اڳ ننڍپڻ ۾ ٿي ھئي<ref name=" علوي" />. ===بيبي سوده رضه=== سن ۱۰ نبوي ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} جن جو پاڻ کان عمر ۾ ۳۰ سال وڏي بيوہ<ref name=" علوي " /> سودہ بنت زمعه سان نڪاح ٿيو. مديني ڏانهن ھجرت وقت فقط ھيء گھرواري ساڻن گڏ ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. ان جو تعلق بنو عامر قبيلي سان ھو<ref name="علوي " />. روايت مطابق ھڪ دفعي خوله بنت حڪيم نبي ڪريم {{درود}} جن کي ٻي شادي ڪرڻ جي تجويز ڏني ۽ کين بيبي عائشه ۽ حبشه کان ھجرت ڪري موٽي آيل مھاجرن مان بيبي سودہ جا نالا پيش ڪيا<ref name="علوي " />. پاڻ سڳورن اھا تجويز قبول ڪئي ۽ ٻنھي طرفن کان آڇ قبول ڪئي وئي. بيبي سوده سان نڪاح جو خطبو زمعه بن قيس پڙھيو<ref name=" علوي " />. حق مھر ۴۰۰ درھم مقرر ٿيو<ref name =" جلد" > شرح مواھب ، زرقاني ، جلد ۳, صه ۲۹۷ </ref>. ھن جا ۱۲ سال نبي ڪريم {{درود}} جي صحبت ۾ گذريا ۽ سندس رفاقت ۾ حج ۽ عمرو ادا ڪيو<ref name=" علوي " />. کيس پاڻ سڳورن {{درود}} مان ڪا اولاد ڪانه ٿي پر کيس پھرين مڙس سڪران مان عبدالرحمان نالي پٽ ڄائو جيڪو حضرت عمر رضه جي دؤر ۾ جنگ جلولاء ۾ شھيد ٿيو<ref name=" علوي " />. بلاذري مطابق بيبي صاحبه سن ۲۲ ھجري ۾ مديني ۾ وفات ڪئي<ref name=" علوي " />. ابن سعد مطابق سن ۵۴ ھجري ۾ وفات ڪئي<ref name="علوي " />. ===بيبي عائشه رضه=== سن ۱۰ ھجري شوال جي مھيني ۾ بيبي عائشه رضه جو پاڻ سڳورن {{درود}} جن سان نڪاح مڪي ۾ پڙھيو ويو ان وقت سندس عمر ۶ سال ھئي ۽ رخصتي شوال جي مھيني ۾ ھجرت جي پھرين سال ۹ ورھين جي عمر ۾ مديني ٿي<ref name=" ٺٽوي" />. نڪاح ۽ رخصتي وقت بيبي صاحبه جي عمر بابت متضاد روايتون آھن جن ۾ ھڪ روايت مطابق رخصتي وقت بيبي صاحبه جي عمر ۱۸ سال ھئي. روایت مطابق مديني پھچڻ کان ڪجھ وقت پوءِ پاڻ سڳورن {{درود}} جن زيد بن حارث ۽ ابو رافع کي مڪي مان ابوبڪر صديق رضه جي گھروارن کي وٺي اچڻ لاءِ موڪليو اھڙي طرح اھي قبا تائين پھتا. بيبي اسماء بنت ابوبڪر اميد سان ھئي ۽ اتي ان عبدالله بن زبير کي جنم ڏنو. ساڳي سال شوال ۾ بيبي عائشه رضه جو گھر مديني جي پاڙي سنح ۾ حارث بن خزرج وارن جي گھرن لڳ واقع ھيو جيڪو نبي ڪريم {{درود}} جي گھر کان ھڪ ميل جي فاصلي تي ھو. ان گھر ۾ سندس شادي ۽ رخصتي ٿي<ref name ="ياقوت " > معجم البلدان، ياقوت، جلد ۳, صه ۲۶۵ </ref>. ===بيبي حفصه رضه=== بيبي حفصه حضرت عمر فاروق رضه ۽ سندس زال زينب بنت مظعون جي نياڻي ھئي جيڪا بعثت نبوي کان پنج سال اڳ پيدا ٿي<ref name=" علوي " />. ننڍي عمر ۾ سندس نڪاح سھم قبيلي جي ھڪ فرد خنيس بن حذافه بن قيس سان ٿيو جيڪو بدر جي جنگ ۾ مسلمانن جي لشڪر ۾ شامل ھو ۽ زخمي ٿي پيو ۽ سن ۲ھجري ۾ وفات ڪري ويو ۽ ھڪ روايت مطابق احد جي جنگ ۾ شھيد ٿيو<ref name=" علوي " />. ان بعد شوال سن ۳ ھجري ۾ بيبي حفصه جي شادي نبي ڪريم {{درود}} جن سان ٿي<ref name="ٺٽوي " />. ان وقت بيبيءَ جي عمر ۱۸ سال ھئي ۽ نڪاح ۾ مھر ۵۰۰ درھم مقرر ٿيو<ref name=" علوي" />. ابو دائود ، نسائي ۽ ابن ماجه وغيره ۾ ابن عمر جي روايت مطابق نبي ڪريم {{درود}} جن کيس ھڪ دفعو طلاق (رجعي) ڏني ھئي. طبراني پڻ اھڙو ذڪر ڪيو<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه شعبان سن ۴۵ ھجري ۾ ۶۳ ورھين جي عمر ۾ وفات ڪئي<ref name=" علوي " />. وفات وقت پنھنجي ننڍي ڀاءُ عبدالله بن عمر رضه کي وصيت ڪئي ھئي تہ سندس مديني جي اتر ۾ شام واري رستي تي واقع غابہ نالي ديھ واري ملڪيت خيرات لاء وقف ڪري<ref name=" علوي " />. سندس جنازي نماز مديني جي گورنر مروان بن حڪم پڙھائي ۽ کيس جنت البقيع ۾ دفنايو ويو<ref name=" علوي " />. ===بيبي زينب بنت خزيمه رضه=== سن ۳ ھجري ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} جن جو نڪاح بيبي زينب بنت خزيمه ھلاليه سان ٿيو<ref name=" ٺٽوي" />. بيبي صاحبه کي خير خيرات جي ڪثرت سبب ام المساڪين يعني مسڪينن جي ماء سڏيو ويندو هو<ref name="ٺٽوي " />. ھجرت نبوي {{درود}} کان ۱۴ يا ۱۵ سال اڳ مڪي ۾ ڄائي بيبي صاحبه جو پھريون مڙس نبي ڪريم {{درود}} جو پڦاٽ عبدالله بن جحش رضه ھو جنھن سان گڏ بيبي صاحبه مديني ھجرت ڪئي جيڪو ساڳ شوال سن ۳ ھجري ۾ غزوہ احد ۾ شھيد ٿيو ھو ۽ عدت گذارڻ بعد سندس ٻي شادي پاڻ سڳورن {{درود}} جن سان ٿي پر سن ۴ ھجري ۾ ربيع الاول يا ربيع الآخر ۾ بيبي صاحبه وفات ڪري وئي<ref name=" ٺٽوي " />. وفات وقت سندس عمر ۳۰ سال کن ھئي<ref name=" علوي " />.اھو پاڻ سڳورن {{درود}} جن جو پنجون نڪاح ھيو جنھن ۾ حق مھر ۵۰۰ درھم مقرر ٿيو<ref name=" علوي" />. قتادہ بن دعامہ کان روايت مطابق سندس پھريون نڪاح پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي سؤٽ طفيل بن حارث سان ٿيل ھو جنھن ڪجھ وقت پوء کيس طلاق ڏني ۽ سندس ٻيو نڪاح طفيل جي ڀاءُ عبيدہ بن حارث سان ٿيو<ref name=" علوي " />. امھات المومنين ۾ بيبي زينب رضه واحد عورت ھئي جنھن جو جنازو نبي ڪريم {{درود}} جن پڙھايو <ref name=" علوي " />. ===بيبي زينب بنت جحش رضه=== سن ۴ ھجري ۾ ذوالقعد جي مھيني ۾ چنڊ واري رات پاڻ ڪريم {{درود}} جن جو نڪاح زينب بنت جحش رضه سان ٿيو. ھڪ ٻي روايت مطابق ۵ ھجري ۾ ٿيو<ref name=" ٺٽوي " />. ان وقت بيبيءَ جي عمر ۳۵ ورھيه ھئي ۽ نبي ڪريم {{درود}} جي وفات بعد سندس زالن مان اھا پھرين وفات ڪندڙ ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. شادي واري وقت ھن. سال پردي جو حڪم نازل ٿيو<ref name=" ٺٽوي " />. ھن بيب جو تعلق قريش جي اسد بن خزيمه واري شاخ سان ھيو<ref name=" علوي " />. ھي بيبي نبي ڪريم {{درود}} جن جي رشتي ۾ پڦاٽ ھئي. ھجرت جي پھرين سال ئي بيبي صاحبه جو خاندان مديني پھتو ھو. نبي ڪريم {{درود}} جن ان جو نڪاح زيد بن حارث رضه سان ڪرايو ھو پر اھا شادي ڪامياب نہ ٿي سگھي ۽ زيد کيس طلاق ڏني<ref name=" علوي " />. ان وقت بيبيءَ جي عمر ۳۴ سال ھئي. ان بعد قرآن جي آيت جي حڪم تحت سندس عدت بعد شادي نبي ڪريم {{درود}} جن سان ٿي. حق مھر ۴۰۰ درھم مقرر ٿيو<ref name=" علوي" />. بيبي صاحبه جو نالو برہ ھيو ۽ شادي وقت سندس نالو نبي ڪريم {{درود}} جن زينب رکيو<ref name=" علوي " />. نبي ڪريم {{درود}} جي وصال کان ۷ سال بعد حضرت عمر رضه جي دؤر ۾ بيبي صاحبه ۵۳ ورھين جي ڄمار ۾ وفات ڪئي ۽ سندس جنازي جي نماز حضرت عمر رضه پڙھائي ۽ کيس جنت البقيع ۾ دفنايو ويو<ref name=" علوي " />. ===بيبي ريحانه رضه=== بيبي صاحبه جو تعلق روايتن مطابق بنو نضير يا بنو قريظه سان ھيو جن مان بنو قريظه جي روايت مشھور آھي. ھڪ روايت مطابق ڄائي بنو نضير قبيلي ۾ ۽ سندس شادي بنو قريظه ۾ ٿي ۽ شمعون يا زيد بن عمرو جي نياڻي ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. غزوہ بنو قريظه جي موقعي تي قيد ٿي ٻانھپ ۾ شامل ٿي ۽ نبي ڪريم {{درود}} جن جي حصي ۾ آئي<ref name="ٺٽوي " />. پاڻ سڳورن {{درود}} کيس آزاد ڪري سن ۵ ھجري ۾ محرم جي مھيني ۾ ساڻس نڪاح ڪيو<ref name="ٺٽوي " />. سندس اصل نالو ربيعه بنت شمعون بن زيد بن عمرو ھيو. ابن حجر سندس تعلق بنو قريظه سان ۽ ابن اسحاق بنو نضير سان ڏيکاريو آھي<ref name=" علوي" />. سندس شادي بنو قريظه جي حڪم نالي شخص سان ٿي جيڪو غزوه بنو قريظه ۾ مارجي ويو<ref name="علوي " />. محمد بن ڪعب جي روايت مطابق ھن بيبي پردي جو حڪم مڃڻ کان انڪار ڪيو ھو جنھن ڪري کيس نبي ڪريم {{درود}} جن طلاق ڏني ھئي پر پوء رجوع ڪيو ۽ بعد ۾ پردي جي پابندي سان زندگي گذاري<ref name=" علوي " />. سن ۱۰ ھجري ۾ جڏهن نبي ڪريم {{درود}} جن حج تان واپس آيا تہ مديني ۾ وفات ڪري وئي ۽ کيس جنت البقيع ۾ دفنايو ويو<ref name=" علوي " />. ابن الاثير ،ابن ڪثير ، شامي وغيره بيبي صاحبه جو شمار ٻانھين ۾ ڪيو آهي<ref name=" علوي " />. ===بيبي جويريه رضه=== سن ۵ ھجري ۾ غزوه بنو مصطلق بعد يا سن ۶ ھجري ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن جو نڪاح بيبي جويريه رضه سان ٿيو<ref name=" ٺٽوي " />. پاڻ غزوہ بنو مصطلق ۾ ھٿ آيل قيدين ۾ شامل ھئي. نبي ڪريم {{درود}} جن کيس آزاد ڪري نڪاح ڪيو جنھن ۾ ۴۰۰ درھم حق مھر مقرر ٿيو<ref name=" ٺٽوي " />. نڪاح وقت بيبي صاحبه جي عمر ۲۰ سال ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال سندس والد حارث بن ابو ضرار مسلمان ٿيو<ref name=" ٺٽوي " />. ابن عباس مطابق بيبي صاحبه جو اصل نالو برہ بنت حارث ھيو<ref name=" علوي " />. سندس تعلق بنو خزاعہ جي پاڙي مصطلق سان ھيو. سندس پيء پاڙي جو سردار ھيو جنھن سندس شادي پنھنجي خاندان جي نوجوان مسافع بن صفوان سان ڪرائي ھئي جيڪو غزوہ بنو مصطلق ۾ مارجي ويو. بيبي صاحبه مال غنيمت ۾ ثابت بن قيس ۽ سندس سؤٽ جي حصي ۾ آئي پر سردار جي نياڻي ھجڻ ڪري ھن انھن سان رھڻ پسند نہ ڪيو ۽ ۹ اوقيه سون جي قيمت تي پنھنجي آزادي جو معاھدو ڪيو. مدد لاء نبي ڪريم {{درود}} جن وٽ پيش ٿي ۽ نبي ڪريم {{درود}} جن رقم ڀري کيس آزاد ڪرايو جنھن بعد مسلمان ٿي ۽ پاڻ سڳورن کيس حرم ۾ شامل ڪرڻ جو فيصلو ڪيو ۽ نڪاح بعد ان جو نالو بره بدلائي جويريه رکيو. نڪاح بعد اصحابين نبي ڪريم {{درود}} جن جي ساھراڻي گھر ڀاتين ھئڻ ڪري بيبي صاحبه جي قبيلي جي سمورن فردن کي آزاد ڪري ڇڏيو<ref name=" علوي " />. ابن عبدالبر مطابق بيبي صاحبه ربيع الاول سن ۵۶ ھجري ۾ وفات ڪئي. سندس جنازي جي نماز مديني جي گورنر مروان بن حڪم پڙھائي ۽ کيس جنت البقيع ۾ دفنايو ويو<ref name=" علوي " />. == نبوت کان اڳ واري زندگي== [[Image:Cave Hira.jpg|thumb|left|upright=0.8|جبل نور ۾ واقع غار حرا جتي محمد صہ عبادت ڪندو ھو ۽ پھرين وحي نازل ٿي.]] == نبوت جو آغاز== جڏھن پاڻ ڪريمن {{درود}} جن پنھنجي عمر مبارڪ جا چاليھ ورھيه پورا ڪيا، تڏهن کين نبوت جي نعمت سان نوازيو ويو<ref name ="شامي " > سبل الھدیٰ والرشاد فی سیرۃ خیرالعباد شامی از: محمد بن یوسف بن علی بن یوسف صالحی دمشقی المعروف شامی، جلد ۲ صہ ۲۲۵ </ref><ref name =" ٺٽوي" > بذل القوۃ فی حوادث سنی النبوۃ (سيرت هاشمي)، از: امام العصر مخدوم محمد ھاشم محدث ٺٽوي، ترجمو: پروفيسر اسرار احمد علوي، مھراڻ اڪيڊمي شڪارپور، ڇاپو ٻيو جولائي 2004ع </ref>. ان روايت تي عالمن جي اڪثريت کي اتفاق رھيو آھي<ref name=" ٺٽوي " />. جڏھن تہ ڪي ٿوريون روايتون اھڙيون بہ مليون آهن ، جن ۾ بعثت وقت عمر مبارڪ چاليھ ورھين کان ھڪ ڏينھن مٿي يا ڏھ ڏينھن مٿي يا وري ٻه مھينا مٿي بہ ٻڌائي وئي آھي<ref name=" ٺٽوي " />. پر پھرين روايت ئي سڀني کان وڌيڪ مشھور ۽ مقبول آهي<ref name=" ٺٽوي " />. محمد بن يوسف دمشقي المعروف شامي سميت مالڪي مسلڪ جي ابو عبدالله محمد بن عبدالباقي المعروف زرقاني پڻ پنھنجي ڪتاب ''شرح علیٰ المواھب اللدنیہ'' ۾ چاليھ سالن جي روايت کي صحيح ڄاڻايو آهي<ref name=" ٺٽوي" />. صحيح بخاري ۽ صحيح مسلم ۾ پڻ حضرت ابن عباس ۽ انس رضي اللّٰہ تعالیٰ عنھما کان پڻ ساڳي روايت نقل ڪيل آھي<ref name="ٺٽوي " />. سندن بعثت ھڪڙن راوين ربيع الاول ۽ ٻين رمضان شريف جي مھيني ۾ بيان ڪئي آھي<ref name=" ٺٽوي " />. ابن اسحاق، بيھقي، ابن ڪثير، ذھبي، قسطلاني، شامي ۽ زرقاني پنھنجي ڪتابن ۾ بعثت جو آغاز ربيع الاول ۾ سچن خوابن کي قرار ڏنو آهي<ref name=" علوي " />. قرآن مجيد ۾ سورة البقرہ جي آيت ۱۸۵ مطابق "رمضان اھو مھينو آھي جنھن ۾ قرآن نازل ڪيو ويو"<ref name="ٺٽوي " />. صحيح مسلم ۾ حضرت طابوقتادہ رضہ جي روايت مطابق بعثت سومر جي ڏينهن ٿي ھئي<ref name =" مسلم" > صحيح مسلم، جلد ۱, صہ ۳۶۸ </ref><ref name="ٺٽوي " />. مسلم روايتن مطابق ليلة القدر واري رات غار حرا ۾ ملائڪ جبرائيل سندس خدمت ۾ وحي کڻي آيو<ref name=" ٺٽوي " />. وحي ۾ سڀ کان پھريون جبرائيل سورة علق جون پھريون پنج آيتون پڙھيون جيڪي نبي ڪريم {{درود}} جن ورجايون<ref name=" ٺٽوي " /> <ref name ="بخاري " > صحيح بخاري، "ڪيف ڪان بدءالوحي"، جلد ۱ صہ ۶ ۽ ۷ </ref>. جبرائيل پھرين وحي مھل انساني شڪل ۾ آيو هو<ref name=" ٺٽوي " />. غار حرا مان موٽندي پاڻ سڳورو {{درود}} حضرت خديجه وٽ آيو ۽ ڏڪڻ لڳو ۽ فرمايائون ته مون کي چادر ڍڪايو جيڪا ڍڪائي وئي ۽ جڏھن اھا ڪيفيت ختم ٿي تہ سورة مدٽر جون پھريون پنج آيتون نازل ٿيون<ref name="ٺٽوي " /><ref name=" بخاري " />. خوف واري حالت ۾ بيبي سانئڻ کين تسلي ڏني جنھن بعد کيس پنھنجي سؤٽ ورقه بن نوفل ڏي وٺي آئي<ref name="ٺٽوي " />.سمورن مردن ۽ عورتن کان اڳ حضرت خديجه رضہ پاڻ سڳورن تي ايمان آندو ۽ سمورا مسلمان ان روايت بابت ساڳي راء رکن ٿا<ref name ="ابن الاثير " > اسد الغابہ، ابن الاثیر، جلد ۵ صہ ۴۳۴ </ref><ref name ="روض " > الروض الانف سھيلي، جلد ۱, صہ ۲۷۷-۷۸ </ref><ref name ="زرقاني " > شرح علي المواھب، زرقاني، جلد ۱, صہ ۲۳۷ </ref><ref name =" قسطلاني" > المواھب اللدنيہ، قسطلاني، جلد ۱ ، صه ۲۱۷ </ref>. بيبي سانئڻ جي اسلام آڻڻ کانپوءِ سندس چارئي نياڻيون: سيدہ زينب رضه، سيدہ رقيه رضه، سيدہ ام ڪلثوم رضه ۽ سيدہ فاطمه الزهراء رضه بہ اسلام جي دائري ۾ داخل ٿيون<ref name="ٺٽوي " />. اھا روايت زرقاني '''شرح اعلیٰ المواھب''' ۾ سيرت ابن اسحاق ۽ سيرت شامي جي حوالي سان نقل ڪئي آهي<ref name=" ٺٽوي " />. ھڪ روايت مطابق بيبي خديجه رضه کان بعد پھرين ايمان آڻيندڙ عورت [[فاطمه بنت خطاب]] ھئي <ref name ="زرقاني ۱ " > شرح علي المواھب اللدنيہ، زرقاني، جلد ۱, صہ ۲۴۶ </ref><ref name="ٺٽوي " />. مردن ۾ ابوبڪر صديق ساڳي بعثت واري سومر ڏينھن شام جي وقت اسلام قبول ڪيو<ref name="ٺٽوي " />. جنھن بعد ٻارن ۾ حضرت علي ڏھن سالن جي عمر ۾ اسلام قبول ڪيو<ref name=" ٺٽوي " />. ھڪ روايت مطابق حضرت علي، ابوبڪر صديق کان اڳ اسلام قبول ڪيو<ref name="ٺٽوي " />. عثمان غني، زبير بن عوام، عبدالرحمان بن عوف، سعد بن ابي وقاص ، طلحه بن عبيد پڻ حضرت ابوبڪر صديق رضه جي ذريعي اسلام ۾ داخل ٿيا<ref name=" ٺٽوي " /> ساڳي سال زيد بن حارث ۽ بلال حبشي، عامر بن فھيرا، ابوذر غفاري (جندب بن جنادہ) ۽ سندس وڏو ڀاءُ انيس بن جنادہ، ابو فڪيھه، عمار بن ياسر ۽ سندس پيءُ ياسر بن عامر ۽ ماء سميه بنت خباط ۽ ڀاء عبدالله بن ياسر، صھيب رومي، مصعب بن عمير، عياش بن ربيعه، ارقم بن ابي ارقم، عثمان بن مظعون ۽ سندس ٻہ ڀائر قدامه ۽ عبدالله، ۽ ابو عبيده، ابو سلمه عبدالله ۽ سندس ماء بره، عامر بن ابي وقاص، عبدالله بن مسعود ھذلي، جعفر بن ابو طالب، خنيس بن حذافه سھمي، عبيده بن حارث، سعيد بن زيد معيقيب بن ابي فاطمه، خالد بن سعيد، فاطمه بنت خطاب، اسامه بن زيد جي ماء ام ايمن حبشيه، عبدالله بن عباس جي ماء ام الفضل عرف لبابه، عبدالله بن مسعود جي ماء ام عبد پڻ اسلام ۾ داخل ٿيا<ref name=" ٺٽوي " />. پھرين وحي جي نزول بعد بيبي خديجه رضه پاڻ سڳورن {{درود}} کي ورقه بن نوفل ڏي وٺي آئي جنھن وحي جو احوال ٻڌي سندس نبوت جي تصديق ڪئي جنھن ڪري کيس مسلمان سمجھيو وڃي ٿو<ref name=" ٺٽوي " />. زرقاني '''شرح علیٰ المواھب اللدنيہ''' ۾ ورقه کي قطعي طور صحابي مڃيو آھي<ref name="ٺٽوي " />. == مڪي زندگي== سن ۳ نبوي ۾ ۽ ڪن روايتن مطابق ۴ نبوي ۾ کين سورة الحجر جي آيت ۹۴ ذريعي کين کليل دعوت جو حڪم ڏنو ويو ۽ پاڻ سڳورن {{درود}} صفا واري ٽڪريءَ تي چڙهي قريش قبيلي وارن کي وڏي واڪي سڏ ڪري کلي عام اسلام جي دعوت ڏني جتي ابولھب سندن مخالفت ڪئي جنھن ڪري سورة الھب نازل ٿي<ref name=" ٺٽوي" />. مڪي جي مشرڪن سندن مخالفت شروع ڪئي پر ساڻس ابو طالب جي مڪمل تائيد ۽ حمايت حاصل هئي<ref name=" ٺٽوي" />. سن ۵ نبوي ۾ مسلمانن مڪي وارن جي ڏاڍ کان تنگ ٿي حبشه ڏانھن پھرين ھجرت ڪئي جن ۾ حضرت عثمان ، بيبي رقيه ، عبدالرحمان بن عوف، زبير بن عوام ، مصعب بن عمير ، ابو سلمه عبدالله ۽ ام سلمه سميت ٻارھن مرد ۽ پنج عورتون شامل ھيا<ref name=" ٺٽوي " /><ref name ="بيھقي " > دلائل النبوة بيھقي، جلد ۲, صه ۲۹۷ </ref><ref name =" قيم" > زادالمعاد ابن قيم، جلد ۱, صه ۹۷ </ref>. ساڳي سال بيت الله ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} سورة نجم جي تلاوت شروع ڪئي جنھن وقت مشرڪن جو ھڪ وڏو ميڙ موجود ھيو ۽ جڏھن سجدي واري آيت آئي تہ نبي سڳورو {{درود}} سجدي ۾ ھليو ويو ۽ اتي موجود مسلمان پڻ سجدي ۾ ڪري پيا انھن سان گڏوگڏ سواء اميه بن خلف جي سمورن مشرڪن پڻ سجدو ڏنو<ref name=" ٺٽوي " /><ref name =" ھشام" > سيرت ابن ھشام جلد ۱ </ref><ref name ="مواھب " > شرح مواھب، زرقاني، جلد ۱ </ref><ref name =" صحيح" > صحيح بخاري، جلد ۲ صه ۷۲۱</ref>. سن ۶ نبوي جي شروعات ۾ مسلمانن حبشه ڏانھن ٻيون ڀيرو ھجرت ڪئي. ان قافلي ۾ ۸۳ مرد ۽ ۱۸ عورتون شامل هيون<ref name =" اللدنيہ" > شرح المواھب اللدنيہ ، جلد ۱, صه ۲۸۷ </ref><ref name ="زاد " > زادالمعاد ابن ارقم، جلد ۱, صه ۹۸ </ref><ref name="ٺٽوي " />. قافلي ۾ جعفر بن ابو طالب سندس زال اسما بنت عميس، خنيس بن حذافه سھمي، مصعب بن عمير، معيقيب بن ابو فاطمه، مقداد بن اسود ڪندي، ابو عبيده بن جراح، خالد بن حزام، ام المومنين سودہ بنت زمعه پڻ شامل هئا<ref name =" سبل" > سبل الھدیٰ والرشاد، شامي، جلد ۲, صه ۳۶۳,۳۹۷ ۽ ۴۰۹ </ref>. ساڳي سال مشرڪن مسجد الحرام ۾ گڏجاڻي ڪئي جنھن ۾ ابوجھل، شيبه، عتبه، وليد بن عتبه، عمار بن وليد، عقبه بن ابي معيط، اميه بن خلف وغيره شامل هئا. رسول {{درود}} جن ڪعبي ۾ نماز پڙھي رھيا ھئا. ان مھل مسجد ٻاھران ميدان ۾ قرباني لاء اٺ ڪٺو ويو ھو. ان ميٽنگ مان ھم صلاح ٿيندي عقبه بن ابي معيط اٿيو ۽ اوجھ سان ڀريل اوجھري آڻي پاڻ سڳورن {{درود}} جي پٺي مٿان رکي. ان واقعي جي پروڙ ڏھن ورھين<ref name=" علوي " /> جي سيدہ فاطمه کي پئي ته مسجد ۾ ھلي آئي ۽ پنھنجي بابي جي پٺي تان غلاظت ھٽائي<ref name="ٺٽوي " />. ان وقت حضرت ابوبڪر صديق پڻ اتي پھتو<ref name="ٺٽوي " />. ساڳي سال عمار بن ياسر جي ماء سميه بنت خباط کي ابوجھل نيزو ھڻي شھيد ڪيو ويو<ref name="ٺٽوي " />. سن ۶ نبوي ۾ پاڻ سڳورا {{درود}} صحابي ارقم بن ابي ارقم جي گھر اچي ترسيا جتي مسلمان گڏ ٿي نماز پڙھندا ھيا جيڪو سلسلو حضرت عمر بن خطاب جي اسلام ۾ داخل ٿيڻ تائين جاري رھيو جنھن بعد مسلمانن گڏجي ڪعبي اندر نماز پڙھڻ جي شروعات ڪئي<ref name="ٺٽوي " />. مخدوم محمد هاشم ٺٽوي لکي ٿو تہ دار ارقم مسجد الحرام لڳ صفا جي ٽڪري وٽ موجود ھيو جنھن کي خليفي ھارون رشيد جي حبشي نسل واري ماء خيزران نئين سر جوڙائي تبرڪ طور ھڪ مسجد قائم ڪئي جنھن ڪري ھاڻي اھو دار خيزران سڏجي ٿو<ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال ھڪ روايت مطابق حضرت حمزہ اسلام ۾ داخل ٿيو ۽ ٽي ڏينهن بعد حضرت عمر بن خطاب دار ارقم ۾ اچي اسلام قبوليو<ref name=" ٺٽوي " />. ان کان اڳ نبي ڪريم {{درود}} جن دعا گھري ھئي تہ: {{quote| "اي الله! عمرو بن ھشام ۽ عمر بن خطاب مان جيڪو توکي وڌيڪ پيارو ھجي، ان جي ذريعي اسلام کي سگھ بخش."|<ref name ="ابن حجر " > الاصابہ، ابن حجر، جلد ۲, صه ۵۱۸ </ref>|}} ھڪ روايت مطابق ساڳي سال عبدالله بن عمر پڻ مسلمان ٿيو ھو<ref name=" ٺٽوي " />. ان کان سواءِ ان الخير سلمه پڻ دار الارقم ۾ اچي مسلمان ٿي جيڪا ابوبڪر صديق جي ماء ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۷ نبوي ۾<ref name ="حجر " > فتح الباري، حافظ ابن حجر، جلد ۷, صه ۱۴۷ </ref> ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق ۸ نبوي ۾ محرم جي چنڊ ڏسڻ سان ئي قريش وارن بنو جو ھاشم ۽ بنو عبدالمطلب سان مڪمل بائڪاٽ جو اعلان ڪيو جنھن سبب نبي ڪريم {{درود}} جن کي شعب ابوطالب ۾ نظر بند ٿيڻو پيو<ref name=" ٺٽوي " />. شعب ابوطالب جبل ابو قبيس جي وچان ھڪ جابلو لڪ ھيو جيڪو بنو هاشم جي مورثي ملڪيت ھو<ref name ="عاصم " > سفرنامہ ارض القرآن (اردو)، محمد عاصم، صہ ۱۵۴ </ref>. بائڪاٽ جي ڪاروائي لکت ۾ ڪئي وئي جنھن کي بيت الله ۾ لٽڪايو ويو جنھن ۾ لکيل ھو ته<ref name=" ٺٽوي " />: {{quote|محمد {{درود}} کي بنو ھاشم بنو مطلب سان گڏ مڪي مان شھر نيڪالي ڏني ويندي. ڪوبه ماڻھو ساڻن مٽي مائٽي يا سڱابندي وغيره نہ ڪندو. کاڌي پيتي جي ڪابہ جنس وٽن پھچڻ نہ ڏني ويندي. ڪوبه ماڻھو نہ کانئن ڪجھ خريد ڪندو ۽ نہ وري ڪا شئي کين وڪرو ڪري سگھندو. مسلمانن سان ان وقت تائين ڪنھن بہ قسم جو ڪو ٺاھ يا ساڻن ڪابہ نرمي نہ ڪئي ويندي، جيستائين ھو محمد {{درود}} کي قريش وارن جي حوالي نہ ڪندا |<ref name =" سيرت" > سيرة ابن ھشام، جلد ۲، صه ۱۴ </ref>|}} سن ۸ نبوي ۾ مشرڪن آسماني نشاني جو مطالبو ڪيو ۽ نبي ڪريم {{درود}} جن کين چوڏھين جي چنڊ واري رات شق القمر وارو معجزو ڏيکاريو<ref name=" ٺٽوي " />. مسلمانن جي عقيدي مطابق پاڻ سڳورن {{درود}} چنڊ ڏانھن پنھنجي آڱر سان اشارو ڪيو جنھن سان چنڊ ٻہ الگ اڌ ٿي ٿي ويو. پر مشرڪن ان کي وڏو جادو قرار ڏنو<ref name=" ٺٽوي " />. عبدالله بن عباس جي ولادت شعب ابوطالب ۾ ٿي جنھن بعد ساڳي سال بائڪاٽ واري دستاويز کي سن ۱۰ نبوي اڏھي کائي وئي ۽ اھو احوال ابو طالب پاڻ سڳورن {{درود}} جن کي ٻڌايو<ref name=" سيرت " /><ref name =" الروض" > الروض الانف سھيلي، جلد ۲, صه ۱۲۷ ۽ ۱۲۸ </ref><ref name =" دلائل" > دلائل النبوة، بيھقي، جلد ۲, صه ۳۱۱-۳۱۵ </ref><ref name ="ابن سعد " > الطبقات الڪبریٰ، ابن سعد، جلد ۱, صه ۱۳۱, </ref>. مشرڪ ان واقعي تي لڄي ٿيا ۽ ٽي سالن جي ظلم ۽ ڏاڍ بعد ابو طالب جي زندگي دوران ان معاهدي تان پاڻ ئي ھٿ کڻي ويا جنھن بعد نبي ڪريم {{درود}} جن پنھنجي ڪڙم قبيلي سان گڏجي مڪي اندر پنھنجي اباڻن گھرن ڏانھن موٽي آيا<ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال رمضان جي ۷ تاريخ تي ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق ذوالحج جي مھيني ۾ ابو طالب جو انتقال ٿيو<ref name="ٺٽوي " />. ساڳي سال شوال جي ۲۷ تاريخ تي پاڻ سڳورا {{درود}} جن طائف ويا جتي ثقيف قبيلي وارن کي اسلام جي دعوت ڏني. اتي ۲۶ ڏينهن ترسيا پر طائف وارن کين ستايو ۽ تڪليفون ڏنيون<ref name=" ٺٽوي " />. مسلمانن جي عقيدي مطابق طائف مان واپسي تي نخلہ نالي ڳوٺ ۾ منزل ڪئي جتي ۷ جنن جو وفد ساڻن مليو جن اسلام جي دعوت قبول ڪئي<ref name=" ٺٽوي " />. ڪجھ صاحب علم ماڻھن جو خيال آهي تہ لفظ جن معني غائب آھي جيڪو لفظ ريگستان جي خانه بدوش بدوي قبيلن لاء پڻ استعمال ڪيو ويندو ھو ڇوته اھي عربن جي تمدني زندگي ۾ ڪٿي بہ ڏسڻ ۾ نہ ايندا ھيا. محمد هاشم ٺٽوي ڪتاب آڪام المرجان جو حوالو ڏيندي لکيو آهي ته مڪي ۽ مديني ۾ جنن جا مختلف وفد ڇھ ڀيرا جدا وقتن تي پاڻ سڳورن {{درود}} جي جي خدمت ۾ حاضر ٿيا<ref name="ٺٽوي " /><ref name =" شبلي" > آڪام المرجان، ابو عبدالله شبلي، صه ۴۶ </ref>. سن ۱۱ نبوي ۾ مديني کان آيل حاجين عقبه جي ويجھو رسول {{درود}} جي ھٿ مبارڪ تي بيعت ڪئي جنھن سان مديني وارن اسلام ۾ داخل ٿيڻ جي شروعات ڪئي<ref name=" ٺٽوي " />. ان کي بيعت عقبه سڏيو ويندو آهي. ان ۾ روايتن مطابق ۶ يا ۸ ڄڻا شامل هئا جن ۾ ابو اسامه اسد بن زرارہ خزرجي، برآء بن معرور بن صخر اوسي ، ابوالھيثم بن تيھان، معاذ بن حارث ۽ ان جا ٻہ ڀائر جن ۾ عوف بن حارث پڻ شامل ھئا<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۱۲ نبوي ۾ معراج وارو واقعو پيش آيو<ref name="ٺٽوي " />. ساڳي سال رجب جي مھيني ۾ عقبه جي مقام لڳ ٻين بيعت ڪئي وئي جنھن ۾ مديني کان آيل ۱۳ ڄڻا ھرھڪ بشير بن سعد، سعد بن معاذ، عبدالله بن عمرو ۽ سندس ننڍڙو پٽ جابر بن عبدالله، اسيد بن حضير، ابي بن ڪعب، عبادہ بن صامت، ابو مسعود عقبه بن عمرو، ذڪوان بن عبد قيس زرقي، رافع بن مالڪ، قطبہ بن عامر، عتبہ بن عامر ۽ عويد بن ساعدہ شامل هئا<ref name=" ٺٽوي " />. ان زماني ۾ حج رجب جي مھيني ۾ ان ڪري ٿيندو ھو جو مشرڪن ۾ جھالت سبب نسي جو رواج ھو يعني ھو پنھنجي مرضيءَ موجب ڦيرڦار ڪري ان کي اڳي پوء ڪندا ھئا<ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال مصعب بن عمير کي مديني قرآن ۽ نماز پڙھائڻ لاء موڪليو ويو<ref name=" ٺٽوي" />. سن ۱۳ نبوي ۾ ذوالحج جي مھيني ۾ عقبه وٽ ٽين بيعت ڪئي وئي<ref name=" ٺٽوي " />. بيعت ڪندڙ جماعت ۾ ۷۳ مرد ۽ ۲ عورتون شامل هيون جن ۾ ابو رفاعہ رافع بن مالڪ عجلاني، ابو لبابه رفاعہ بن عبدالمنذر اوسي، ابو طلحه زيد بن سھل خزرجي، سعد بن ربيع خزرجي، عبدالله بن جبير، عبدالله بن رواحہ، عبدالله بن زيد حارثي، مشھور شاعر ڪعب بن مالڪ، معاذ بن جبل شامل هئا<ref name=" ٺٽوي " />. == مدني زندگي== ===يثرب ڏانھن ھجرت=== سن ۱ ھجري ۾ خميس ڏينهن ربيع الاول جو چنڊ ڏسي نبي ڪريم {{درود}} جن مڪي کان يثرب ڏانھن ھجرت شروع ڪئي. ان وقت ساڻس گڏ حضرت ابوبڪر صديق رضه ۽ ان جو غلام عامر بن فھيرہ ۽ ھڪ ٽيون شخص عبدالله بن اريقط ديلي پڻ گڏ ھيا<ref name=" ٺٽوي" /><ref name ="الھشام " > السيرة النبويه، ابن ھشام، جلد ۲, صه ۱۲۹ </ref><ref name =" البدايہ" > البدايہ والنھايہ، ابن ڪثير، جلد ۳, صه ۱۷۶ </ref><ref name ="سمھودي " > وفاءالوفا، علامه سمھودي، جلد ۱, صه ۲۳۸ </ref><ref name ="قتيبہ " > المعارف، ابن قتيبه، صه ۸۹</ref><ref name ="بڪري " > تاريخ الخميس، ديار بڪري، جلد ۱, صه ۳۲۴</ref>. ان وقت عبدالله بن اريقط غير مسلم ھيو<ref name=" ٺٽوي " />. ھي جابلو توڙي ميداني رستن جي وڏي ڄاڻ رکندڙ ھيو ۽ ھجرت وقت غار ثور لڳ ٻہ ڏاچين سميت اتي پھتو ھو ۽ کين ڳاڙهي سمنڊ واري غير معروف رستي کان يثرب وٺي آيو<ref name="علوي " />. ھجرت وقت پاڻ سڳورن {{درود}} جن دعا گھري تہ: {{quote|اللهم اعنى علیٰ هول الدنيا وعوآئق الدهر و مصآئب اللیالی والایام۔<br/> "اي منھنجا مالڪ، منھنجي مدد فرماءِ، دنيا جي مصيبتن کان، زماني جي رڪاوٽن کان ۽ رات ڏينھن جي گردشن کان" |<ref name=" ٺٽوي " /> <ref name ="حافظ ابن ڪثير " > البدايہ والنھايہ، حافظ ابن ڪثير، جلد ۳, صه ۱۷۶ ۽ ۱۷۷</ref>|}} غار ثور ۾ جمعي ، ڇنچر ۽ آچر واريون ٽي راتيون ترسيا<ref name=" ٺٽوي " /><ref name ="فتح باري " > فتح باري، حافظ ابن حجر عسقلاني، جلد ۷, صه ۱۶۸ </ref> ۽ پوءِ سومر واري رات چنڊ جي پنجين تاريخ ان غار مان نڪري پنڌ شروع ڪيو ۽ ربيع الاول جي ٻارھين تاريخ سومر ڏينھن ڪچڙي منجھند مھل مديني لڳ قبا ۾ داخل ٿيا جتي ڏھن راتين کان مٿي ترسيا ۽ مسجد قبا جوڙائي پوء جمعي جي ڏينهن ربيع الاول جي ۲۳ تاريخ تي مديني ۾ اندر داخل ٿيا<ref name="ٺٽوي " />. اھا اسلام جي پھرين مسجد ھئي<ref name=" علوي " />. ھڪ ٻي روايت مطابق ۱۲ ربيع الاول تي مديني ۾ داخل ٿيا<ref name=" ٺٽوي " />. حضرت علي ڪرم الله وجهه ھجرت ڪري قبا ۾ پھتا. قبا ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} جن حڪم ڏنو ته ھجرت واري ڏينھن کان اسلامي تاريخ جي شروعات ڪئي وڃي ۽ سال جو پھريون مھينو محرم مقرر ڪيو وڃي<ref name =" اسيرة" > السيرة النبويہ، ابن ڪثير، جلد ۲, صه ۲۸۸ </ref>. ===مديني ۾ آجيان ۽ مسجد نبوي جي قيام=== سن ۱ ھجري ۾ جمعي جي ڏينهن قبا کان مديني وڃڻ وقت ۲۳ ربيع الاول تي سالم بن عوف وارن جي ڳوٺ ۾ جمعي جي نماز پڙھي پوء مديني پھتا<ref name=" ٺٽوي " />. مديني ۾ مردن، عورتن ۽ ٻارن خوشي ۾ ٻاھر نڪري سندن آجيان ڪئي. پاڻ سڳورا {{درود}} ڏاچِي تي سوار ھيا. ھر قبيلي جي ماڻھن ڏاچِي جي مھار جھلي کين سندن مھمان ٿيڻ لاء عرض ڪري رھيا ھئا. پاڻ {{درود}} فرمايو تہ " توھان ڏاچِي کي ڇڏيو! ھوءَ الله جي امر سان ئي ويھندي"<ref name=" ٺٽوي " /><ref name =" سيرت ابن ھشام" > سيرت، ابن ھشام، جلد ۲, صه ۱۴۱ </ref>. ڏاچِي ابو ايوب انصاري جي گھر آڏو پھچي اتي ويھي رھي. پاڻ {{درود}} جن ابو ايوب انصاري جي گھر ست مھينا ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق ھڪ مھيني کان گھٽ ترسيا ۽ حجرن ۽ ڪمرن جي اڏاوت جو ڪم شروع ڪرايو پوء اتي منتقل ٿيا. جنھن بعد مسجد نبوي جو بنياد رکيو ويو<ref name=" ٺٽوي " />. [[File:Dalailkhayrat.jpg|220 px|thumb|پندرھين صدي ۾ مسجد نبوي جي ٺاھيل دستاويزي تصوير ]] ===مدني دؤر=== سن پھرين ھجري ۾ اذان ۽ اقامت جي شروعات ڪئي وئي<ref name="ٺٽوي " />. ساڳي سال عبدالله بن زبير قبا ۾ ڄائو جيڪو ھجرت ۾ ڄمندڙ پھريون ٻار ھيو<ref name=" ٺٽوي " />. ھڪ روايت مطابق ساڳي سال زڪوات فرض ڪئي وئي ۽ ٻي روايت مطابق ۲ ھجري ۾ رمضان جي روزن بعد فطري ادا ڪرڻ جو حڪم آيو جنھن بعد زڪوات کي فرض ڪيو ويو<ref name=" ٺٽوي " />. ۱ ھجري ۾ شوال جي مھيني دوران ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق ۲ ھجري ۾ بيبي عائشه رضه جي رخصتي ٿي<ref name="ٺٽوي " />. ۱ ھجري ۾ جڏهن نبي ڪريم {{درود}} جن ابو ايوب انصاري جي گھر پھتا ان وقت عبدالله بن سلام پنھنجي خاندان سميت اسلام ۾ داخل ٿيو. ساڳي سال يھودين جي بنو قريظه قبيلي جي عثمان بن اشھل قرظي جو کجين جي باغ ۾ نوڪري ڪندڙ سلمان فارسي رضه ۽ ڏھن سالن جو انس بن مالڪ انصاري خزرجي پڻ اسلام ۾ داخل ٿيا. پاڻ سڳورن {{درود}} جي نياڻي سيده رقيه رضه رمضان جي مھيني سن ۲ ھجري ۾ وفات ڪئي. سن ۲ ھجري ۾ بطن رابغ ۾ عبيدہ بن حارث جي اڳواڻي ۾ پاڻ سڳورن طرفان موڪليل جھادي مھم دوران بطن رابغ ۾ الله جي راھ ۾ پھريون تير سعد بن ابي وقاص ھلايو<ref name="ٺٽوي " /><ref name =" دنيہ" > المواھب اللدنيہ، قسطلاني، جلد ۲, صہ ۶۱</ref>. ساڳي سال قبلي جي تبديلي جو واقعو ٿيو جنھن تحت بيت المقدس جي جاء تي ڪعبة الله کي مسلمانن جو قبلو مقرر ڪيو ويو. اھو اڱاري جو ڏينهن ھيو ۽ پاڻ سڳورا {{درود}} جن بنو سلمه وارن جي مسجد ۾ ٻنپھرن جي نماز پڙھائي رھيا ھئا ۽ جڏھن پھريون ۲ رڪعتون پوريون ڪيائون تہ ان وچ ۾ حڪم نازل ٿيو<ref name ="طبري " > تاريخ طبري، جلد ۲, صه ۱۶۸</ref><ref name=" ٺٽوي " />. ۽ نماز دوران پاڻ سڳورن {{درود}} جن رخ ڦيرائي ڪعبي طرف ڪيو ۽ مقتدين بہ ان عمل کي ورجايو<ref name=" ٺٽوي " /> ۽ باقي ۲ رڪعتون ڪعبي طرف منھن ڪري پڙھيون ويون جنھن ڪري ان مسجد تي مسجد قبلتين جو نالو پئجي ويو. ساڳي سال پاڻ سڳورن {{درود}} جن عاشوري جي ڏينهن روزو رکيو ۽ ماڻھن کي فرمايو تہ روزو انھن تي واجب آهي<ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال يعني ۲ ھجري ۾ رمضان جا روزا فرض ڪيا ويا ۽ ساڳي سال نبي ڪريم {{درود}} جن تي صلوات پڙھڻ جو حڪم آيو<ref name="ٺٽوي " />. ھن سال فطري ادا ڪرڻ جو حڪم ۽ ٻنھي عيدن تي عيد نماز پڙهڻ جو حڪم پڻ نازل ٿيو. نبي ڪريم {{درود}} جن عيد الفطر جي پھرين نماز ۽ عيد الاضحي جي پھرين نماز پڻ ھن سال پڙھايون ۽ ساڳي سال قرباني ڪرڻ جو حڪم ڏنو ويو<ref name="ٺٽوي " />. جنگ بدر پڻ ساڳي سال يعني ۲ ھجري ۾ واقع ٿي. ساڳي سال عبدالله بن مسعود حبشه مان مديني موٽي آيو. ھن سال اسلامي تاريخ جو ڪنھن بہ سريا جي پھرين سپه سالار عبدالله بن جحش واري سريه ۾ مسلمانن ھٿان پھريون مشرڪ ماريو ويو جنھن جو نالو عمرو بن العلاء حضرمي ھيو ۽ ان سريا ۾ مشرڪن جا پھريون دفعو ٻہ ماڻھو قيدي ٿيا جن ۾ حڪم بن ڪيسان ۽ عثمان بن عبدالله شامل هئا <ref name=" ٺٽوي " />. ھن سال جنگ بدر لاء تياري دوران سعد بن عبادہ ھڪ زرہ '''ذات الفضول''' جي نالي سان نبي ڪريم {{درود}} جن جي حوالي ڪئي جيڪا سڄي ڄمار پاڻ سڳورن {{درود}} جن وٽ رھي<ref name=" ٺٽوي " />. آخري زماني ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} اھا زرہ 30 سير جون (barley) جي عيوض ابو شحم نالي يھودي وٽ گروي رکي ھئي، جيڪا سندن وصال بعد ابوبڪر صديق رضه اھو قرض ادا ڪري ڇڏائي<ref name=" ٺٽوي " />. غزوه بدر ۾ جڏھن مسلمان روحا ٽپي صفراء ويجھو پھتا تہ پاڻ سڳورن {{درود}} اصحابين سان مشورو ڪيو. جنگ دوران عڪاشہ بن محصن اسدي جي تلوار ٽٽي پئي ته پاڻ سڳورن {{درود}} جن ان کي کجي جي ھڪ ڳاني ڏئي ان جي مدد سان مقابلو ڪيو<ref name="ٺٽوي " />. ھن اھا ڳاني مرڻ گھڙي تائين پاڻ وٽ سنڀالي رکي ھئي. بدر جي جنگ ۾ عبدالله بن سھيل ڪافرن جو لشڪر ڇڏي مسلمان ٿي اسلامي لشڪر ۾ شامل ٿيو. ھن سال غنيمت جو مال مسلمانن لاء حلال ڪيو ويو. جنگ بدر ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن کي ذوالفقار نالي تلوار ھٿ آئي جيڪا مشرڪن مان عاص بن منبه يا ھڪ ٻي روايت مطابق نبيه بن حجاج جي ملڪيت ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. اھي ٻئي غزوہ بدر ۾ مارجي ويا هئا. ھڪ روايت مطابق بعد ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} جن اھا تلوار حضرت علي ڪرم الله وجهه کي عطا ڪئي ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. غزوه بدر ۾ ۱۴ مسلمان شھيد ٿيا جن ۾ ۶ مھاجر ۽ ۸ انصار ھيا. ابو جھل، عتبہ بن ربيعه، شيبه بن ربيعه، اميہ بن خلف، ۽ وليد بن عتبہ سميت ۷۰ ڄڻا ھن جنگ ۾ مارجي ويا. ابو جھل زخمي ٿيل پوئين پساهن ۾ ھيو عبدالله بن مسعود تلوار سان سر قلم ڪيو<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۲ ھجري ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن حضرت علي ڪرم الله وجهه جي ڪنيت ابو تراب تجويز ڪئي<ref name=" ٺٽوي " />. غزوه بدر کان پوءِ ساڳي سال ابو لهب عدسہ نالي ھڪ موذي ۽ وچڙندڙ چمڙي جي بيماري ۾ فوت ٿي ويو<ref name ="الھدہ " > سبل الھدہ والرشاد، شامي، صہ ۶۷ </ref><ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال پاڻ سڳورن {{درود}} پنھنجي نياڻي سيدہ فاطمه الزهراء رضه جو نڪاح حضرت علي ڪرم الله وجهه سان ڪرايو. سن ۳ ھجري ۾ شعبان جي مھيني ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن جو بيبي حفصه بنت عمر سان نڪاح ٿيو. ساڳي سال رمضان جي مھيني ۾ سندن نڪاح بيبي زينب بنت خزيمه ھلاليه سان ٿيو. ھن سال پاڻ سڳورن {{درود}} جن جو ڏھوٽو عبدالله بن عثمان بن عفان وفات ڪري ويو<ref name="ٺٽوي " />. ربيع الاول جي مھيني ۾ ساڳي سال سندن نياڻي سيدہ ام ڪلثوم جو نڪاح عثمان بن عفان رضه سان ٿيو ۽ ساڳي سال امام حسن رضه جو جنم ٿيو. ان جو نالو والدين حرب رکيو پر نبي ڪريم {{درود}} جن کيس حسن جو نالو ڏنو<ref name=" علوي" />. شبر، شبير ۽ مشبر ھارون نبي جي پٽن جا نالا ھيا جيڪي عبراني زبان جا لفظ ھيا انھن جو عربي بدل حسن ، حسين ۽ محسن ھيا<ref name="علوي " />. سن ۳ ھجري ۾ ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق ۴ ھجري ۾ شراب کي حرام ڪيو ويو<ref name=" طبري " />. ساڳي سال شوال جي مھيني ۾ غزوه احد وارو واقعو پيش آيو جنھن ۾ ۷۰ اصحابي شھيد ٿيا جن ۾ حمزہ رضه، مصعب بن عمير رضه ، عبدالله بن جحش رضه پڻ شامل هئا<ref name="ٺٽوي " />. غزوه احد ۾ عتبه بن ابي وقاص پاڻ سڳورن {{درود}} کي پٿر ھيون جنھن سان اڳين ڏندن مان ساڄي پاسي ھيٺيون ڏند مبارڪ شھيد ٿيو<ref name="ٺٽوي " />. ابي بن خلف پاڻ سڳورن {{درود}} مٿان تلوار سان حملو ڪيو ان وقت پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي ھٿ ۾ ھڪ ننڍڙو نيزو ھيو، جڏھن ويجھو ٿيو تہ ان مشرڪ کي اھو نيزو ھنيو جنھن سان سندس پاسيراٽيون ڀڄي پيون جيڪو پوء مڪي کان ھڪ ڏينھن جي پنڌ تي واقع مرالظھران نالي ڳوٺ ۾ فوت ٿي ويو<ref name=" ٺٽوي " />. نبي ڪريم {{درود}} جن عبدالله بن جبير جي سرواڻي ۾ پنجاھ کن تيراندازن کي ٻن جبلن وچ واري گھاٽ تي مقرر ڪيو ھو ۽ حڪم ڏنو ھو تہ ھر حالت ۾ پير پٺتي نہ ھٽائين پوء کڻي سوڀ ٿئي يا نہ ٿئي. عبدالله بن جبير ۽ ڪجھ ڄڻا حڪم تي ڪاربند رھيا باقي ٻيا سڀ مال غنيمت جي ميڙڻ ۾ لڳي ويا. عبدالله بن جبير پنھنجي مقام تي ئي شھيد ٿي ويو<ref name=" ٺٽوي" /><ref name ="دلائل " > دلائل النبوة، بيھقي، جلد ۳, صه ۲۲۹</ref>. مشرڪن جي لشڪر مان عبدالله بن شھاب پاڻ سڳورن {{درود}} ڏانھن تير اڇلائي کين زخمي ڪيو. اھو بعد ۾ مسلمان ٿيو ۽ امام زھري جو ڏاڏو ھيو<ref name="ٺٽوي " />. کيس عبدالله اصغر پڻ سڏيندا هئا<ref name ="سيرتون " > سيرة ابن اسحاق، صه ۳۰۵ ۽ سيرت ابن ڪثير جي جلد ۳ ، صه ۵۹</ref>. غزوہ احد ۾ عبدالرحمان بن عوف کي ۲۱ زخم رسيا<ref name=" ٺٽوي " /><ref name ="ھشام ابن " > سيرت ابن ھشام، جلد ۲, صہ ۸۸ </ref>. احد جي شھيدن مان نبي ڪريم {{درود}} جن پھريان حمزه رضه جي نماز جنازه پڙھائي ۽ بعد ۾ سڀني شھيدن جي. ھر شھيد کي آڻي حمزه رضه جي ميت ڀرسان رکيائون پوء ان جي نماز پڙھي وئي اھڙي طرح حمزه رضه جي مٿان ۷۰ ڀيرا نماز پڙھي وئي. ان روايت جي بنياد تي حنفين ويجھو شھيد جي نماز پڙھي ويندي آهي<ref name=" ٺٽوي " />. ھڪ روايت مطابق نبي ڪريم {{درود}} جن شھيدن جي جنازي جي نماز نہ پڙھائي ھئي ان ڪري شافعين ۾ شھيدن جي جنازي جي نماز نہ پڙھي ويندي آهي<ref name=" ٺٽوي " />. سن ن ۴ ھجري ۾ غزوه بنو نضير جو واقعو پيش آيو جنھن جي پڄاڻي بعد ان قبيلي جي ماڻهن کي سندن گھرن ۽ گھاٽين مان تڙي ڪڍيو ويو<ref name=" ٺٽوي" />. ھڪ روايت مطابق ساڳي سال شراب جي حرمت جو حڪم آيو<ref name="ٺٽوي " />. سن ۴ ھجري ۾ ام المؤمنين بيبي زينب رضه وفات ڪئي. ساڳي سال نماز ۾ قصر جو حڪم آيو. سن ۵ ھجري ۾ غزوه خندق واقع ٿي. جنگ ۾ مخالف لشڪر مان حبان بن قيس جو تير سعد بن معاذ کي پٺي واري ڦڻي ۾ لڳو جيڪو غزوہ خندق ۽ غزوہ بنو قريظه جي پڄاڻي کانپوءِ وفات ڪري ويو<ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال غزوہ بنو قريظه ۾ يھودين جو سردار ۽ بيبي صفيه رضه جو پيءُ حيي بن اخطب مارجي ويو<ref name=" ٺٽوي " />. ===ميثاق مدينه=== ===رياست جو قيام=== == غزوات== الله جي راھ ۾ اھا جنگ يا جنگي مھم يا جھادي مھم جنھن ۾ رسول الله {{درود}} جن شرڪت ڪئي ان کي غزوہ سڏيو ويندو آهي. زيد بن ارقم غزوات جو ڪل تعداد ۱۹, جابر بن عبدالله وري ۲۱ ٻڌايو آھي<ref name="علوي " />. موسیٰ بن عقبه، ابن اسحاق، واقدي، ابن سعد، قسطلاني، ابن جوزي ۽ دمياطي انھن جو تعداد ۲۷ ۽ علامه ابو عبدالله شامي پنھنجي ڪتاب ''سبل الھدیٰ والرشاد'' ۾ تعداد ۲۸ ڄاڻايو آهي<ref name=" علوي " /> جن ۾ [[ودان]] جي مقام تي [[غزوه ابوآء]] يا غزوه ودان (۱۱ صفر ۲ ھجري)، [[بواط]] جي مقام تي [[غزوه بواط]] (ربيع الاول ۲ ھجري)، [[بدر]] جي مقام تي [[غزوه سفوان]] يا غزوه بدر اولا ( ربيع الاول ۲ ھجري)، [[عشيره]] جي مقام تي [[غزوه عشيره]] ( جمادالاول ۲ ھجري)، بدر جي مقام تي [[غزوه بدر]] ( ۱۷ رمضان ۲ ھجري)، [[قرقرة الڪدر]] جي مقام تي [[غزوه قرقرة الڪدر]] يا غزوہ بني سليم (شوال ۲ ھجري)، [[عريض]] جي مقام تي [[غزوه سويق]] (۵ ذوالحج ھجري)، [[نجد]] جي مقام تي [[غزوه ذي امر]] يا غزوہ غطفان (محرم ۳ ھجري)، [[بحران جو مقام|بحران جي مقام]] تي [[غزوه فرع]] (ربيع الاول ۳ ھجري)، [[مدينه منوره ]] جي مقام تي [[غزوه بنو قينقاع]] (جماد الاول يا شوال ۳ ھجري)، [[احد جبل|جبل احد]] جي مقام تي [[غزوه احد]] ( شوال ۳ ھجري)، [[حمراء الاسد ]] جي مقام تي [[غزوه حمراء الاسد]] (۱۷ شوال ۳ ھجري)، عاليه جي مقام تي [[غزوه بنو نضير]] (ربيع الاول ۴ ھجري)، بدر جي مقام تي [[غزوه بدرالآخيرہ]] يا بدراموعد (شعبان ۴ ھجري)، [[دومة الجندل]] جي مقام تي [[غزوه دومة الجندل]] (ربيع الاول ۵ ھجري)، [[مريسيع]] جي مقام تي [[غزوه بنو مصطلق]] يا غزوه مريسيع (شعبان ۵ ھجري)، مدينه منوره جي مقام تي [[غزوه خندق]] (شوال ۵ ھجري)، [[غران]] جي مقام تي [[غزوه بنو قريظه]] (ذوالقعد ۵ ھجري)، [[نجران]] جي مقام تي [[غزوه بنو لحيان]] (رجب 6 ھجري)، [[حديبيه]] جي مقام تي [[غزوه حديبيه]] (ذوالقعد 6 ھجري)، [[ذي قرد]] جي مقام تي [[غزوہ ذي قرد]] ( ذوالحج 6 ھجري)، [[خيبر]] جي مقام تي [[غزوہ خيبر]] ( محرم ۷ ھجري), [[واديء القریٰ]] جي مقام تي [[غزوہ واديءِ القریٰ]] ( صفر ۷ ھجري)، نجد جي مقام تي [[غزوہ ذات الرقاع]] يا غزوہ محارب و بني ثعبله ( ۱۰ ربيع الاول ۷ ھجري), مڪي شريف جي مقام تي غزوہ [[فتح مڪه]] (۱۰ رمضان ۸ ھجري), [[حنين]] جي مقام تي [[غزوہ حنين]] ( 6 شوال ۸ ھجري), [[طائف]] جي مقام تي [[غزوہ طائف]] ( شوال ۸ ھجري), [[تبوڪ]] جي مقام تي [[غزوہ تبوڪ]] ( رجب ۹ ھجري). جيڪي لشڪر رسول الله {{درود}} جن اصحابين جي اڳواڻي ۾ جھاد لاء روانا ڪيا پر پاڻ شرڪت نہ ڪئي ان جنگي مھم کي سرايا يا بعوث سڏيندا آهن. اھڙين جنگي مھمن جو تعداد اٽڪل ۷۹ ھيو. ==صلح حديبيه== == خيبر جي فتح== == مڪي جي فتح== ==طائف جي فتح== == سندس آخري وقت ۽ وڇوڙو == == نور ۽ بشر وارو معاملو == == رھڻي ڪھڻي== == بحيثت امي== == امت == [[فائل:Muhammad2.svg|thumb|left|upright=1]] == سندس عمرا ۽ حج== == حجت الوداع جو خطبو== == سندس ڇڏيل ورثو== ==روضو مبارڪ== == توھين رسالت جا واقعا ۽ قانون== ==سيرت تي لکيل مستند ڪتاب== ===حديثن وارا مستند ڪتاب=== ==حضرت محمد صه ۽ مغربي فلاسافر== [[فائل:Muhammad Seal.svg|thumb|left|upright=0.8|حضرت محمد {{درود}} جي مھر جيڪا منڊي ۾ جڙيل ھئي ۽ سرڪاري خط و ڪتابت ۾ استعمال ڪئي ويندي ھئي]] ” پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي باري ۾ گوئٽي هڪ ڊگهو نظم لکيو جيڪو '''Mahomet's Gesang''' جي نالي سان مشهور آهي. ان نظم ۾ گوئٽي پاڻ سڳورن {{درود}} جي چهري جي هڪ محبت ڀري تصوير چٽي آهي هن نظم آخر ۾ گوئٽي لکيو آهي ته: ”پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي چهري مبارڪ تي نظر پوڻ سان انسان سندن مفتون ٿي پوندو.“ جرمن فيلسوف لائبنز (Leibniz) (1646-1716ع) متعلق پروفيسر اشپيز لکيو آهي ته پاڻ سڳورن {{درود}} جن کي ’دين الفطرت‘ جو باني سمجهندو هو.<ref>ڊاڪٽر قاضي نبي بخش؛ رسالو:مهراڻ؛ ڇپيندڙ:سنڌي ادبي بورڊ؛ 1962ع</ref> ==درود ۽ صلوات== [[فائل:Salavat of the prophet.png|thumb|left|upright=1.5|صلوات]] ==حوالا== {{حوالا}} [[زمرو:اسلام]] [[زمرو:محمد|*]] 20o35ee3ajyy1ncwpam1ue97t4cs5rd 240115 240114 2022-08-03T21:30:42Z Intisar Ali 8681 wikitext text/x-wiki {{Wikify}} {{Infobox person | honorific_prefix = ابوالقاسم | name = '''<span style='color: Green'>مُحَمَّدٌ</span>''' <!-- include middle initial, if not specified in birth_name --> | honorific_suffix = صلي الله عليه وآله وسلم | image =Dark vignette Al-Masjid AL-Nabawi Door800x600x300.jpg | image_size = 300px | alt = | caption = سندن نالو خوش خطاطي ۾ لکيل | native_name = ابوالقاسم | native_name_lang = عربي | birth_name = <!-- only use if different from name above --> | birth_date = {{birth date |570|04|20}} | birth_place = مڪو | baptised = <!-- will not display if birth_date is entered --> | disappeared_date = <!-- {{disappeared date and age|YYYY|MM|DD|YYYY|MM|DD}} (disappeared date then birth date) --> | disappeared_place = | disappeared_status = | death_date = {{death date and age|632|06|08|570|04|20}} | death_place = مدينو | death_cause = سخت بخار | body_discovered = | resting_place = مسجد نبوي، مدينو منور | resting_place_coordinates = <!-- {{coord|LAT|LONG|type:landmark|display=inline}} --> | monuments = مسجد نبوي | residence = مڪو پوء مدہنو | nationality = عرب | other_names = 99 نالا: مجتبیٰ، مصطفیٰ، بشیر، نذیر، احمد وغیرہ | ethnicity = <!-- Ethnicity should be supported with a citation from a reliable source --> | citizenship = حجاز | education = اُمِي | alma_mater = | occupation = واپار ، حاڪم ، قاضي، فوجي ڪمانڊر، معلم | years_active = | era = | employer = | organization = | agent = | known_for = اسلام جو پيغمبر | notable_works = *خدا جو ڏنل قرآن پھچائڻ * مديني جي رياست جو بنياد وجھندڙ * مسجد نبوي جو معمار *اسلام جي تعليم ڏنائين * حديث | style = | home_town = مڪو | salary = | net_worth = <!-- Net worth should be supported with a citation from a reliable source --> | height = <!-- "X cm", "X m" or "X ft Y in" plus optional reference (conversions are automatic) --> | weight = <!-- "X kg", "X lb" or "X st Y lb" plus optional reference (conversions are automatic) --> | television = | title = | term = | predecessor = عيسيٰ مسيح | successor = ڪو بہ نہ | party = | movement = | opponents = عربستان جا مشرڪ ۽ يھودي | boards = | religion = <!-- Religion should be supported with a citation from a reliable source --> | denomination = <!-- Denomination should be supported with a citation from a reliable source --> | criminal_charge = <!-- Criminality parameters should be supported with citations from reliable sources --> | criminal_penalty = | criminal_status = | spouse =* خديجه بنت خويلد (595–619) *سوده بنت زمعه (619–632) *حفصه بنت عمر (624–632) *جويريه بنت حارث (628–632) *عائشه (619–632) *زينب بنت جحش (627–632) *صفيه بنت حيي (629–632) *زينب بنت خزيمه (625–627) *ام سلمه (629–632) *ام حبيبه (628–632) *ريحانه بنت زيد (629–631) *ماريه قبطيه (630–632) *ميمونه بنت حارث (630–632) | partner = <!-- (unmarried long-term partner) --> | children = *عبد الله بن محمد، *قاسم بن محمد، *ابراهيم بن محمد، *زينب بنت محمد، *رقيه بنت محمد، *ام ڪلثوم بنت محمد، *فاطمه زهرا رضہ | parents = *عبد الله بن عبد المطلب * آمنہ بنت وھب | relatives = * عبدالمطلب (ڏاڏو) *ابوطالب (چاچو) * حمزہ (چاچو)رضہ *ابو لھب (چاچو) *علي رضہ (ڀائٽو، ۽ ڄاٽو) *عباس رضه (،چاچو) * ابو بڪر رضہ (سھرو) * عمر فاروق رضه (سھرو) *ابوسفيان (سھرو) | callsign = | awards = رحمته العالمين | module = آخري نبي | module2 = | module3 = | module4 = | module5 = | module6 = | signature =Muhammad Seal.svg | signature_alt = | signature_size = 50px | website = <!-- {{URL|example.com}} --> | footnotes = }} <br/> '''حضرت مُحَمَّد''' {{درود}} {{ٻيا نالا|انگريزي= '''Hazrat Muhammad '''pbuh}}(اپریل570ع - جون 632ع) مسلمانن جي عقيدي مطابق الله سبحان و تعالیٰ جو آخري نبي ۽ رسول ھيو جنھن تي [[آسماني ڪتابن جا نالا|آسماني ڪتاب]] [[قرآن| قرآن مجيد]] نازل ٿيو. 40 سالن جي عمر ۾ [[عربستان]] جي شھر [[مڪو| مڪي]] ۾ نبوت جو اظھار ڪندي اسلام جي توحيد واري عقيدي جي تبليغ جو آغاز ڪيو. سندس ڏنل تعليم عربن جي ان خطي ۾ ھڪ زبردست انقلاب برپا ڪيو. قرآن مجيد ۾ سندس زندگي مبارڪ کي '''اسوه''' سڏيو ويو آهي<ref name =" علوي" > بذل القوۃ فی حوادث سنی النبوۃ (سيرت هاشمي)، از: امام العصر مخدوم محمد ھاشم محدث ٺٽوي، ترجمو: پروفيسر اسرار احمد علوي، مھراڻ اڪيڊمي شڪارپور، ڇاپو ٻيو جولائي 2004ع ۾ لکيل مترجم جو نوٽ: تقديم </ref>. سورة الاحزاب جي آيت 21 ۾ فرمان آھي ته:'''لقد کان لکم فی رسول اللہ اسوۃ حسنہ''': ترجمو: "بيشڪ اوھان جي لاء خدا جي رسول {{درود}} جي ذات ۾ ھڪ بھترين نمونو آھي." لفظ اسوة جي عام معنیٰ طريقو يا نمونو آھي<ref name=" علوي " />. اسوہ انسان جي ان حالت کي چيو ويندو آهي جيڪا ھو ڪنھن ٻئي انسان جي پيروي ڪندي اختيار ڪري<ref name ="راغب " > مفردات الفاظ القرآن, از: ابو القاسم راغب اصفھانی صہ ۱۴۰ </ref>. اسلامي عقيدي مطابق محمد رسول الله {{درود}} جن جي اطاعت مسلمانن جي ايمان جو لازمي جز ۽ فرض آهي ۽ ان جي اطاعت کي قرآن مجيد ۾ الله جي اطاعت جي مثل سڏيو ويو آهي. سورة النساء جي آيت ۶۴ ۾ قرآن فرمائي ٿو ته: ''' وما ارسلنا من رسول الا لیطاع باذن اللّٰہ''': ترجمو: "۽ اسان موڪليا جيڪي رسول تہ انھن جي پيروي ڪئي وڃي، الله جي حڪم سان". دين جي عالمن ۽ قرآن جي شارحن جو اھو عقيدو آهي ته قرآن ھڪ تحريري دستور آھي جنھن جي عملي صورت سرور ڪونين {{درود}} جن جي ذات آھي، جن جو ڪوبه قول ۽ فعل حڪم خداوندئ کان وار برابر بہ ھيڏي ھوڏي ھٽيل نه آهي<ref name=" علوي " />. ايليا (بيت المقدس) ۾ ھجرت جي پنجين سال [[ھرقل|ھرقل اعظم]] (Hercules) جي درٻار ۾ سندس بدترين دشمن [[ابوسفيان]] پڇا ڪرڻ تي ٻڌايو ھو تہ "نبوت کان اڳ بہ اوھان {{ درود}} ڪڏهن ڪوڙ نہ ڳالھايو آھي"<ref name=" علوي " />. پاڻ ڪريمن پنھنجي بيمثال ڪردار وسيلي ڪٺور قلبن کي نرم ڪري انھن جو تزڪيو ڪيو<ref name=" علوي " />. سندن ھر عمل جي تقليد کي اسلامي دين ۾ سنت جو مقام حاصل آهي<ref name="علوي " />. مولانا ابوالڪلام آزاد مطابق:"قرآن ۽ نبي سائين {{درود}} جن جي زندگي ساڳي شئي آھي، قرآن متن آھي تہ سيرة ان جي تشريح ۽ قرآن علم آھي تہ سيرة ان جو عمل. ان ڪري انسانيت جي سمورن اھنجن ۽ آزارن جو علاج ان سيرت جي مطالعي ۾ ئي ملي سگھندو"<ref name ="آزاد " > سیرۃ کے عملی پہلو (اردو) ، از: مولانا ابوالڪلام آزاد، صہ ۹</ref>. == قبيلو ۽ گھراڻو == حضرت محمد {{درود}} جو قبيلو [[قريش]] ۽ گھراڻو [[بنو هاشم]] ھيا جيڪي حضرت ابراهيم جي بيبي ھاجرہ {{ٻيا نالا|عبراني= ''' Hagar '''}} مان وڏي پٽ حضرت اسماعيل جي اولاد مان ھيا. حضرت [[ابراهيم]] پنھنجي وڏي پٽ حضرت [[اسماعيل]] ۽ سندس ماء کي مڪي جي ويران وادي ۾ رھايو جتي ٻنھي پيء ۽ پٽ گڏجي [[ڪعبو]] تعمير ڪيو. ان ويراني ۾ [[زمزم]] جي چشمي جي برآمد ٿيڻ سان جرھوم جي قبيلو سندن مرضي سان اتي آباد ٿيو ۽ اڳتي هلي اسماعيل جي شادي ٿي ۽ کيس ٻارھن پٽ ڄاوا جن مان وڏي پٽ جو نالو قدار ھيو. آھستي آھستي اسماعيلين جو تعداد وڌندو ويو.<ref name ="سعيد" >The Life of Muhammad, the Prophet , by:Syed Saeed Akhtar Rizvi, page ،9,7,8,6,</ref> بائيبل مطابق خدا جو واعدو ٿيل ھيو تہ اسماعيل جي اولاد کي تيزي سان وڌائيندو <ref>{Genesis 21:13}</ref> اھي پوري حجاز ۾ ڦھلجي ويا. عیسیٰ مسیح جي پيدائش کان 200 سال اڳ قدار جي اولاد مان عدنان مشھوري ماڻي ٻنھي جي وچ واري شجري جي اڃان ڪا پڪ نہ ٿي سگھي آھي ڇو تہ عربن گھڻا شجرا بيان ڪيا آهن.محمد صہ انھن شجرن تي تبصرو ڪندي فرمايو ھيو تہ {{quote|جڏهن منھجو شجرو عدنان تائين پھچي تہ بس ڪريو|محمد صہ<ref name = " سعيد"/>|}} ٽين صدي عيسويءَ ۾ عدنان جي اولاد مان ھڪ سردار ٿيو جنھن جو نالو فاھر ھيو جنھن لاء خيال آهي تہ ان کي [[قريش]] سڏيندا ھيا ڪن جو وري خيال آھي تہ فاھر جي پنجين پيڙهيءَ ۾ پنجين صدي عيسويءَ ۾ [[قصي بن ڪلاب]] بن مرہ بن لوئي، بن غالب بن فاھر نالي ھڪ طاقتور شخص مشھور ٿيو جنھن کي قريش سڏيندا ھيا ء ان جي اولاد [[قريشي]] سڏبا ھيا. علامہ شبلي نعماني، علامہ طبري مطابق قصي ئي پھريون شخص ھيو جنھن کي قريش سڏيو ويو. قصي سڀني اسماعلين کي گڏ ڪري قائل ڪيو تہ خانہ بدوشي ترڪ ڪري ڪعبي جي چؤطرف مستقل رھائش اختيار ڪن. قصي ڪعبي جي نگران خزاہ قبيلي جي ھليل نالي ھڪ شخص جي نياڻي سان شادي ڪئي ۽ ھليل جي وصيت ذريعي ڪعبي جي نگراني جي ذميداري قصي جي حوالي ٿي جنھن کوڙ ادارن کي قائم ڪيو جن ۾ دارالندواہ (گڏجاڻي واري جاء) شامل ھئي جتي ويھي جنگ ۽ امن سميت اھم معاملن جا فيصلا ، شادين جا اجتماع ٿيندا هئا. قافلن جي روانگي پن ٿيندي هئي.ھن سقايہ ( حاجين کي پاڻي فراهم ڪرڻ جو بندوبست)، رفادہ ( حاجين کي کاڌخوراڪ فراھم ڪرڻ جو بندوبست) پڻ قائم ڪيا<ref name = "سعيد "/> ھن حاجين جو مشاعرالحرم ۾ رات ٽڪائڻ جو بندوبست ء پوري واديءَ کي بتين سان منور ڪري کين سھولتن فراھم ڪرڻ جي شروعات ڪئي. زمزم جو چشمو صديون پھرين لٽجي ويو ھو ھن ان کي ڳولي پھريون دفعو کوھ کوٽايو ۽ پاڻي جي بحالي ٿي. ھن ڪعبي جي ٻيھر تعمير ڪرائي. ھن جي وفات بعد ماڻھو حاجون (موجوده جنت المولا واري قبرستان) ۾ سندس قبر جي زيارت لاءِ ويندا ھئا. ھن کي ڪعبي جون ڇھ ذميداريون ھيون جيڪي ھن پنھنجي وفات کان اڳ پنھنجي وڏي پٽ عبدالدار کي سونپيون. قصي کي پنج پٽ ء ھڪ ڌيءُ ھئي. سندس ٻئي پٽ مغيرہ کي عبداالمناف سڏيندا ھيا، جيڪو قبيلن ۾ معتبر ۽ قائدانہ صلاحيتن وارو ليکيو ويو. عبدالمناف کي ڇھ پٽ ٿيا جن ۾ ھاشم، مطلب، عبد شمس ۽ نوفل مشھور ٿيا. عبدالدار ۽ عبداالمناف جي وفات کان پوءِ ڪعبي جي ذميداري سنڀالڻ ۾ سندن اولاد ۾ تڪرار شروع ٿيو پر پوء ٺاھ ٿي وين. اھو طئي ٿيو تہ پاڻي پيارڻ ، کاڌ خوراڪ فراھم ڪرڻ ۽ جنگ ۾ قيادت جي ذميداري عبداالمناف جي اولاد ڏي منتقل ٿي. ليوا ۽ حجابہ جي ذميداري عبدالدار جي اولاد کي ملي باقي دارالندواہ جي سربراهي ٻنھي جي خاندانن ۾ رھي. انھن مان ھاشم گھڻو نالو ڪڍيو جنھن کي کاڌي کارائڻ جي ذميداري ملي. ھڪ ڀيري مڪي ۾ وڏو ڏڪار آيو تہ ھاشم پنھنجي سموري دولت کڻي شام ويو اتان اٽو ۽ سڪل ماني خريد ڪري مڪي آيو ۽ روزانو اٺن کي ڪھي انھن مان ٻوڙ ٺاھي ماني جا ٽڪرا ان ۾ ملائي سموري قبيلي کي گھرائي کارائيندو هو ڏڪار جي خاتمي تائين ھن قبيلي جي مدد جاري رکي کوڙ ماڻھن کي مرڻ کان بچائي ورتو.ان خدمت جي بدلي ئي کيس ھاشم جو نالو مليو جنھن جي معني ( مانيءَ کي ) ٽڪر ڪندڙ آھي. ھاشم جو اصل نالو امر{{ٻيا نالا|انگريزي=Amr}} ھيو. ھاشم مڪي جي واپاري قافلن جو بنياد وجھندڙ پڻ ھيو. ھن باظنتيني شھنشاھ کان حڪمنامو حاصل ڪيو جنھن تحت قريش قبيلي کي ھر قسم جي ٽئڪس ۽ ڊيوٽي کان آزاد ڪري انھن جي ڪنٽرول وارن ملڪن ۾ آزاد اچ وڃ جي اجازت ڏنل ھئي<ref name = " سعيد "/> ھن اھا ساڳي سھولت ايٿوپيا جي بادشاھ کان پڻ حاصل ڪئي ۽ ان وقت يمن ايٿوپيا جو حصو ھيو.اھڙي طرح قريش جا واپاري قافلا يمن کان شام ۽ بازنظيني شھر انقرہ تائين وڃڻ شروع ٿيا.<ref name = "سعيد "/> ھاشم جڏهن 25 سالن جو ھيو تہ سن 488 عيسويءَ ۾ فلسطين جي غزہ واري ھنڌ وفات ڪري ويو ۽ کيس اتي ئي دفن ڪيو ويو. اھا جاء غزہ ھاشم يا ھاشم جي غزہ سڏجڻ شروع ٿي وئي. ھن يثرب جي عدي بنو نجار قبيلي جي سلمیٰ بنت امر سان پرڻو ڪيو جنھن مان عبدالمطلب پيدا ٿيو جيڪو اڃان ننڍڙو ھيو تہ ھاشم وفات ڪري ويو.ان کان سواءِ ھاشم کي چار ٻيا پٽ پڻ ھيا جن ۾ اسد، نضلا، سئفي ۽ ابو سئفي شامل ھيا جن مان پوين ٽن کي اولاد ڪانہ ٿي باقي اسد کي [[فاطمه بنت اسد]] نالي نياڻي ڄائي جيڪا علي رضہ بن ابي طالب جي ماء ھئي. ھاشم جو اھڙي طرح نسل عبدالمطلب مان اڳتي ھليو<ref name = " سعيد"/>. عبدالمطلب يثرب ۾ پنھنجي ناني جي گھر ۾ پيدا ٿيو. ھاشم جي وفات بعد سندس ڀاء مطلب خاندان جو وڏو بڻيو جيڪو پنھنجي ننڍي ڀائٽي عبدالمطلب بن ھاشم کي مڪي وٺي آيو جڏھن مطلب اٺ تي مڪي ۾ داخل ٿيو تہ ماڻھن ڇوڪري کي مطلب جو غلام سمجھي عبدالمطلب چوڻ شروع ڪيو ۽ مطلب وضاحت ڪندو رھيو تہ اھو سندس ڀائٽيو آھي پر ھاشم جي ان پٽ تي عبدالمطلب نالو پئجي ويو<ref name = " سعيد "/>. عبدالمطلب جو اصل نالو شعيبت الحمد ھيو. مطلبجي وفات بعد سقايہ ۽ رفادہ جي ذميداري عبدالمطلب جي حصي ۾ آئي. ھن 82 سالن تائين عمر ماڻي ۽ پوئين وقت ھن کي مڪي جي سربراھ جو خطاب پڻ مليو<ref name = " سعيد"/> ==والدين== ==جنم== [[File:Muhammad With Heart Circle.gif|thumb|محمد دل جي سرڪل سان]] == ننڍپڻ== يارھن ورھين جي عمر ۾ چاچي حضرت ابوطالب سان گڏ واپار سانگي شام ويا هئا ۽ اتي بحيرا نالي ھڪ عيسائي راھب سندس نبوت جي تصديق ڪئي ۽ ان وقت حضرت ابوبڪر صديق پڻ ساڻن گڏ ھيو هئي<ref name=" ٺٽوي" />. == زالون ۽ اولاد == ===بيبي خديجه رضه=== 25 سالن جي ڄمار ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي پھرين شادي [[بنو اسد]] گھراڻي جي [[خويلد بن اسد]] ۽ [[فاطمه بنت زائدہ]] جي نياڻي 40 سالا حضرت خديجة الڪبریٰ رضه سان 695 ۾ ٿي جيڪا بيواہ ھئي ۽ سندس اھا ٽين شادي ھئي<ref name=" علوي " />. بيبي سانئڻ جو پھريون نڪاح [[ھند بن زرارہ]] سان ٿيو جنھن مان کيس ھڪ نياڻي ۽ ٻہ پٽ ٿيا جيڪو پوء گذاري ويو. سندس ٻيون نڪاح [[عتيق بن عائذ]] سان ڪرايو ويو جنھن مان کيس ھڪ نياڻي ھند جي نالي سان ھئي پر ڪجھ وقت کان پوءِ عتيق پڻ گذاري ويو<ref name=" علوي " />. جڏھن 35 سالن جي ٿي تہ سندس والد خويلد پڻ گذاري ويو<ref name="علوي " />. پاڻ مالدار عورت ھئي ۽ سندس ڪاروباري قافلا [[عراق]]، [[شام]] ۽ [[فلسطين]] تائين ويندا ھيا. سندس ھڪ غلام [[ميسرہ]] ايماندار ھيو جيڪو سندس ڪاروبار جو جنرل مينيجر ھيو<ref name=" علوي" />. پاڻ سڳورن {{درود}} جن ان وقت ايمانداري ۾ وڏي شھرت حاصل ڪئي هئي ۽ ميسرہ ذريعي بيبي سانئڻ وٽ اھڙو احوال پھتل ھو ۽ ان کين سندس ڪاروبار ۾ شامل ٿيڻ جي پيشڪش ڪئي جيڪا پاڻ سڳورن {{درود}} قبول ڪئي ۽ ان جي تجارتي قافلي سان شام ويا جنھن بعد بيبي سانئڻ کين شادي جو پيغام موڪليو<ref name=" علوي " />. شادي ۲۵ صفر تي ٿي جنھن ۾ حضرت ابو طالب ، حضرت حمزہ رضه، بيبي صاحبه جو چاچو [[عمرو بن اسد]]، سؤٽ [[ورقه بن نوفل]] پڻ شامل ٿيا<ref name=" علوي " />. حق مھر ساڍا ٻارھن [[اوقيه]] سون مقرر ڪيو ويو جنھن جي قيمت ۵۰۰ درھم ھئي<ref name=" علوي" />. ھڪ روايت مطابق حق مھر ۲۰ وٽ ٻڌايو ويو آهي<ref name=" علوي " />. نڪاح جو خطبو سيدنا [[ابو طالب]] پڙھيو. اھو خطبو يعقوبي ، شامي ، قسطلاني ، ۽ علامه عامري پنھنجي ڪتابن ۾ نقل ڪيو آهي<ref name=" علوي " />. نڪاح بعد پاڻ سڳورن {{درود}} ھڪ اٺ ذبح ڪرائي مھمانن جي دعوت ڪئي. بيبي سانئڻ زندگي جا 25 سال پاڻ سڳورن {{درود}} سان گذاريا<ref name=" علوي " />. سندس حياتيءَ ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} ٻي ڪا شادي نہ ڪئي<ref name=" علوي " />. پاڻ سڳورن {{درود}} جي پٽ ابراھيم کان سواءِ سموري اولاد بيبي سانئڻ مان ٿي ۽ سڀ سواء بيبي فاطمه الزهراء رضه جي سندن حياتي مبارڪ دوران وفات ڪري ويا<ref name=" علوي " />. [[فائل:The altar of prayer of the Prophet in the demolished house of Khadijeh 01.jpg|thumb|left|upright=0.8|بيبي خديجہ جي مڪي ۾ ڊاٿل گھر اندر اھا جاء جتي حضرت محمد{{درود}} ساڻس شادي کان پوء رھائش دوران عبادت ڪندو ھو]] نبي ڪريم {{درود}} کي چار نياڻيون ھيون جن مان وڏي سيدہ زينب ، ٻيون نمبر سيدہ رقيه ، ٽيون نمبر سيدہ ام ڪلثوم ۽ چوٿون نمبر آخري نياڻي سيده فاطمه الزهراء ھئي<ref name=" علوي " />. چئني مديني ھجرت ڪئي ۽ اتي وفات ڪيائون ۽ چارئي جنت البقيع ۾ دفن ٿيل آھن<ref name=" علوي " />. سيده زينب رضه 30 ميلادي ڌاري مڪي ۾ ڄائي ۽ سن ۸ ھجري ۾ مديني ۾ وفات ڪئي. سندس نڪاح بعثت کان اڳ پنھنجي ماسات ابوالعاص بن ربيع قرشي سان ڪرايو ويو جيڪو بيبي خديجه جي ڀيڻ ھند بنت خويلد جو پٽ ھيو ۽ سندس اصل نالو لقيط ھو<ref name=" علوي " />. ڪجھ رويتن مطابق سندس نالو ھشيم ۽ مھشم ھيو. پاڻ سڳورن {{درود}} جي ھجرت وقت اھي طائف ۾ رھندا ھئا. بدر جي جنگ بعد پاڻ سڳورن {{درود}} کيس مديني گھرايو ۽ بعد ۾ ابوالعاص جڏهن اسلام قبول ڪيو تہ اھو پڻ مديني ۾ آيو. سيده زينب کي ھڪ پٽ علي ۽ ھڪ نياڻي امامه ٿيا<ref name=" علوي" />. علي ننڍپڻ ۾ ئي فوت ٿي ويو. امامه جي پرورش بعد ۾ ابوالعاص جي ماروٽ حضرت زبير بن عوام ڪئي جنهن بيبي فاطمه الزهراء جي وفات بعد امامه جو نڪاح حضرت علي ڪرم الله وجهه سان ڪرايو<ref name=" علوي " />. [[فائل:The altar of prayer of the Prophet in the demolished house of Khadijeh.jpg|thumb|left|upright=0.8|بيبي خديجہ جي سعودي حڪومت پاران ڊاٿل گھر ۾ محراب جو ھڪ ٻيو منظر جتي پاڻ سڳورو عبادت ڪندو ھو]] سيده رقيه رضه ۳۳ ميلادي ڌاري ڄائي ۽ ان جو نڪاح حضرت عثمان غني رضه سان ڪرايو ويو. نبوت جي پنجين سال مڙس سان گڏ حبشه ھجرت ڪئي جتي ست سال رھيا اتي کيس ھڪ پٽ عبدالله نالي ڄائو. مڪي واپسي بعد مديني ڏانهن ھجرت ڪئي. بدر جي جنگ وقت بيمار ٿي پئي ۽ اٽڪل ۲۰ ڏينھن بعد وفات ڪري وئي. ان جي بيماري سبب نبي ڪريم {{درود}} جن حضرت [[عثمان غني]] رضه ۽ حضرت اسامه بن زيد رضه کي مديني ڇڏي ويا ھئا. جنگ جي فتح جي خبر جڏهن مديني پھتي تہ بيبي سانئڻ جي تدفين ٿي رھي ھئي<ref name=" علوي " />. سندس پٽ عبدالله پڻ ننڍپڻ ۾ گذاري ويو<ref name=" علوي " />. [[فائل:The House of Khadijah, The Porphet Mohammad's Wife in Mecca before Demolition 01.jpg|thumb|left|upright=0.8|بيبي خديجہ جو گھر جتي حضرت محمد {{درود}} مڪي زندگيءَ جو ھڪ دؤر گذاريو جيڪو سعودي حڪومت ڊھرائي ڇڏيو]] سيدہ ام ڪلثوم اھل بيت جي مديني ھجرت وقت بيبي فاطمه الزهراء رضه ۽ سيدہ سوده رضه سان گڏ ھئي. سيدہ رقيه رضه جي وفات کان ست يا ٽن مھينن بعد پاڻ سڳورن {{درود}} سندس نڪاح حضرت عثمان غني رضه سان ڪرايو ۽ سندس رخصتي جمادالآخر ۾ دوران ۱۹ سالن جي عمر ۾ ٿي<ref name=" علوي " />. کيس ڪا بہ اولاد ڪانه ٿي. حضرت عثمان سان ھن پنھنجي زندگي جا اٽڪل ساڍا ڇھ ورھيه گذاريا<ref name=" علوي " />. سن ۹ ھجري ۾ شعبان جي مھيني دوران وفات ڪئي. سندس جنازي نماز پاڻ سڳورن {{درود}} جن پڙھائي<ref name=" علوي " />. [[فائل:The House of Khadijah, The Prophet Mohammad's Wife in Mecca after Demolition 01.jpg|thumb|left|upright=0.8|بيبي خديجہ وارو گھر ڊھڻ کان پوءِ واري حالت ۾. ھن گھر پاڻ سڳورن زندگي جو ھڪ دور گذارہو]] بيبي فاطمه الزهراء رضه ۴۱ ميلادي ۾ نبوت جي بعثت واري سال پيدا ٿي ۽ جڏهن ۱۰ ورھين جي ھئي تہ سندس والدہ وفات ڪئي جنھن ڪري ننڍي عمر ۾ ئي والد سان وابسته رھي<ref name="علوي " />. والد کي تمام پياري ھئي. سندس عادات ، اطوار ، رفتار توڙي گفتار جو انداز والد سان مشابهت رکندڙ ھيو ۽ شڪل ۾ والده جھڙي ھئي<ref name=" علوي " />. سندس شادي پندرهن سال پنج مھينن جي عمر حضرت علي ڪرم الله وجهه سان مديني ۾ جنگ بدر کان بعد ڪرائي وئي. نڪاح جي تقريب مسجد نبوي ۾ ٿي ۽ پاڻ سڳورن{{درود}} سندن نڪاح پڙھايو. حق مھر ۵۰۰ درھم مقرر ٿيو ۽ رخصتي احد جي جنگ بعد عمل ۾ آئي<ref name=" علوي" />. سندس حياتيءَ دوران حضرت علي ڪرم الله وجهه ٻي شادي ڪانه ڪئي. کيس پنج ٻار جن ۾ ٽي پٽ امام حسن، امام حسين ، امام محسن ۽ ٻہ ڌيئر ڄاوا. امام محسن ننڍپڻ ۾ ئي وفات ڪئي<ref name=" علوي " />. پاڻ پردي جي سخت پابند ھئي. سندس جنازي نماز حضرت علي ڪرم الله وجهه پڙھائي<ref name="علوي " />. [[فائل:Khadija tomb (1).jpg|thumb|left|upright=0.8|خديجہ جو مڪي م واقع مقبرو جيڪو سعودي حڪومت ڊھرائي ڇڏيو]] بيبي خديجه رضه مان پاڻ سڳورن {{درود}} کي ٻہ پٽ پڻ ڄاوا جن جا نالا قاسم ۽ عبدالله ھيا. قاسم کي طاھر ۽ عبدالله کي طيب پڻ سڏيندا هئا<ref name=" علوي " />. روايت مطابق سندن وفات نبوت کان اڳ ننڍپڻ ۾ ٿي ھئي<ref name=" علوي" />. ===بيبي سوده رضه=== سن ۱۰ نبوي ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} جن جو پاڻ کان عمر ۾ ۳۰ سال وڏي بيوہ<ref name=" علوي " /> سودہ بنت زمعه سان نڪاح ٿيو. مديني ڏانهن ھجرت وقت فقط ھيء گھرواري ساڻن گڏ ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. ان جو تعلق بنو عامر قبيلي سان ھو<ref name="علوي " />. روايت مطابق ھڪ دفعي خوله بنت حڪيم نبي ڪريم {{درود}} جن کي ٻي شادي ڪرڻ جي تجويز ڏني ۽ کين بيبي عائشه ۽ حبشه کان ھجرت ڪري موٽي آيل مھاجرن مان بيبي سودہ جا نالا پيش ڪيا<ref name="علوي " />. پاڻ سڳورن اھا تجويز قبول ڪئي ۽ ٻنھي طرفن کان آڇ قبول ڪئي وئي. بيبي سوده سان نڪاح جو خطبو زمعه بن قيس پڙھيو<ref name=" علوي " />. حق مھر ۴۰۰ درھم مقرر ٿيو<ref name =" جلد" > شرح مواھب ، زرقاني ، جلد ۳, صه ۲۹۷ </ref>. ھن جا ۱۲ سال نبي ڪريم {{درود}} جي صحبت ۾ گذريا ۽ سندس رفاقت ۾ حج ۽ عمرو ادا ڪيو<ref name=" علوي " />. کيس پاڻ سڳورن {{درود}} مان ڪا اولاد ڪانه ٿي پر کيس پھرين مڙس سڪران مان عبدالرحمان نالي پٽ ڄائو جيڪو حضرت عمر رضه جي دؤر ۾ جنگ جلولاء ۾ شھيد ٿيو<ref name=" علوي " />. بلاذري مطابق بيبي صاحبه سن ۲۲ ھجري ۾ مديني ۾ وفات ڪئي<ref name=" علوي " />. ابن سعد مطابق سن ۵۴ ھجري ۾ وفات ڪئي<ref name="علوي " />. ===بيبي عائشه رضه=== سن ۱۰ ھجري شوال جي مھيني ۾ بيبي عائشه رضه جو پاڻ سڳورن {{درود}} جن سان نڪاح مڪي ۾ پڙھيو ويو ان وقت سندس عمر ۶ سال ھئي ۽ رخصتي شوال جي مھيني ۾ ھجرت جي پھرين سال ۹ ورھين جي عمر ۾ مديني ٿي<ref name=" ٺٽوي" />. نڪاح ۽ رخصتي وقت بيبي صاحبه جي عمر بابت متضاد روايتون آھن جن ۾ ھڪ روايت مطابق رخصتي وقت بيبي صاحبه جي عمر ۱۸ سال ھئي. روایت مطابق مديني پھچڻ کان ڪجھ وقت پوءِ پاڻ سڳورن {{درود}} جن زيد بن حارث ۽ ابو رافع کي مڪي مان ابوبڪر صديق رضه جي گھروارن کي وٺي اچڻ لاءِ موڪليو اھڙي طرح اھي قبا تائين پھتا. بيبي اسماء بنت ابوبڪر اميد سان ھئي ۽ اتي ان عبدالله بن زبير کي جنم ڏنو. ساڳي سال شوال ۾ بيبي عائشه رضه جو گھر مديني جي پاڙي سنح ۾ حارث بن خزرج وارن جي گھرن لڳ واقع ھيو جيڪو نبي ڪريم {{درود}} جي گھر کان ھڪ ميل جي فاصلي تي ھو. ان گھر ۾ سندس شادي ۽ رخصتي ٿي<ref name ="ياقوت " > معجم البلدان، ياقوت، جلد ۳, صه ۲۶۵ </ref>. ===بيبي حفصه رضه=== بيبي حفصه حضرت عمر فاروق رضه ۽ سندس زال زينب بنت مظعون جي نياڻي ھئي جيڪا بعثت نبوي کان پنج سال اڳ پيدا ٿي<ref name=" علوي " />. ننڍي عمر ۾ سندس نڪاح سھم قبيلي جي ھڪ فرد خنيس بن حذافه بن قيس سان ٿيو جيڪو بدر جي جنگ ۾ مسلمانن جي لشڪر ۾ شامل ھو ۽ زخمي ٿي پيو ۽ سن ۲ھجري ۾ وفات ڪري ويو ۽ ھڪ روايت مطابق احد جي جنگ ۾ شھيد ٿيو<ref name=" علوي " />. ان بعد شوال سن ۳ ھجري ۾ بيبي حفصه جي شادي نبي ڪريم {{درود}} جن سان ٿي<ref name="ٺٽوي " />. ان وقت بيبيءَ جي عمر ۱۸ سال ھئي ۽ نڪاح ۾ مھر ۵۰۰ درھم مقرر ٿيو<ref name=" علوي" />. ابو دائود ، نسائي ۽ ابن ماجه وغيره ۾ ابن عمر جي روايت مطابق نبي ڪريم {{درود}} جن کيس ھڪ دفعو طلاق (رجعي) ڏني ھئي. طبراني پڻ اھڙو ذڪر ڪيو<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه شعبان سن ۴۵ ھجري ۾ ۶۳ ورھين جي عمر ۾ وفات ڪئي<ref name=" علوي " />. وفات وقت پنھنجي ننڍي ڀاءُ عبدالله بن عمر رضه کي وصيت ڪئي ھئي تہ سندس مديني جي اتر ۾ شام واري رستي تي واقع غابہ نالي ديھ واري ملڪيت خيرات لاء وقف ڪري<ref name=" علوي " />. سندس جنازي نماز مديني جي گورنر مروان بن حڪم پڙھائي ۽ کيس جنت البقيع ۾ دفنايو ويو<ref name=" علوي " />. ===بيبي زينب بنت خزيمه رضه=== سن ۳ ھجري ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} جن جو نڪاح بيبي زينب بنت خزيمه ھلاليه سان ٿيو<ref name=" ٺٽوي" />. بيبي صاحبه کي خير خيرات جي ڪثرت سبب ام المساڪين يعني مسڪينن جي ماء سڏيو ويندو هو<ref name="ٺٽوي " />. ھجرت نبوي {{درود}} کان ۱۴ يا ۱۵ سال اڳ مڪي ۾ ڄائي بيبي صاحبه جو پھريون مڙس نبي ڪريم {{درود}} جو پڦاٽ عبدالله بن جحش رضه ھو جنھن سان گڏ بيبي صاحبه مديني ھجرت ڪئي جيڪو ساڳ شوال سن ۳ ھجري ۾ غزوہ احد ۾ شھيد ٿيو ھو ۽ عدت گذارڻ بعد سندس ٻي شادي پاڻ سڳورن {{درود}} جن سان ٿي پر سن ۴ ھجري ۾ ربيع الاول يا ربيع الآخر ۾ بيبي صاحبه وفات ڪري وئي<ref name=" ٺٽوي " />. وفات وقت سندس عمر ۳۰ سال کن ھئي<ref name=" علوي " />.اھو پاڻ سڳورن {{درود}} جن جو پنجون نڪاح ھيو جنھن ۾ حق مھر ۵۰۰ درھم مقرر ٿيو<ref name=" علوي" />. قتادہ بن دعامہ کان روايت مطابق سندس پھريون نڪاح پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي سؤٽ طفيل بن حارث سان ٿيل ھو جنھن ڪجھ وقت پوء کيس طلاق ڏني ۽ سندس ٻيو نڪاح طفيل جي ڀاءُ عبيدہ بن حارث سان ٿيو<ref name=" علوي " />. امھات المومنين ۾ بيبي زينب رضه واحد عورت ھئي جنھن جو جنازو نبي ڪريم {{درود}} جن پڙھايو <ref name=" علوي " />. ===بيبي زينب بنت جحش رضه=== سن ۴ ھجري ۾ ذوالقعد جي مھيني ۾ چنڊ واري رات پاڻ ڪريم {{درود}} جن جو نڪاح زينب بنت جحش رضه سان ٿيو. ھڪ ٻي روايت مطابق ۵ ھجري ۾ ٿيو<ref name=" ٺٽوي " />. ان وقت بيبيءَ جي عمر ۳۵ ورھيه ھئي ۽ نبي ڪريم {{درود}} جي وفات بعد سندس زالن مان اھا پھرين وفات ڪندڙ ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. شادي واري وقت ھن. سال پردي جو حڪم نازل ٿيو<ref name=" ٺٽوي " />. ھن بيب جو تعلق قريش جي اسد بن خزيمه واري شاخ سان ھيو<ref name=" علوي " />. ھي بيبي نبي ڪريم {{درود}} جن جي رشتي ۾ پڦاٽ ھئي. ھجرت جي پھرين سال ئي بيبي صاحبه جو خاندان مديني پھتو ھو. نبي ڪريم {{درود}} جن ان جو نڪاح زيد بن حارث رضه سان ڪرايو ھو پر اھا شادي ڪامياب نہ ٿي سگھي ۽ زيد کيس طلاق ڏني<ref name=" علوي " />. ان وقت بيبيءَ جي عمر ۳۴ سال ھئي. ان بعد قرآن جي آيت جي حڪم تحت سندس عدت بعد شادي نبي ڪريم {{درود}} جن سان ٿي. حق مھر ۴۰۰ درھم مقرر ٿيو<ref name=" علوي" />. بيبي صاحبه جو نالو برہ ھيو ۽ شادي وقت سندس نالو نبي ڪريم {{درود}} جن زينب رکيو<ref name=" علوي " />. نبي ڪريم {{درود}} جي وصال کان ۷ سال بعد حضرت عمر رضه جي دؤر ۾ بيبي صاحبه ۵۳ ورھين جي ڄمار ۾ وفات ڪئي ۽ سندس جنازي جي نماز حضرت عمر رضه پڙھائي ۽ کيس جنت البقيع ۾ دفنايو ويو<ref name=" علوي " />. ===بيبي ريحانه رضه=== بيبي صاحبه جو تعلق روايتن مطابق بنو نضير يا بنو قريظه سان ھيو جن مان بنو قريظه جي روايت مشھور آھي. ھڪ روايت مطابق ڄائي بنو نضير قبيلي ۾ ۽ سندس شادي بنو قريظه ۾ ٿي ۽ شمعون يا زيد بن عمرو جي نياڻي ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. غزوہ بنو قريظه جي موقعي تي قيد ٿي ٻانھپ ۾ شامل ٿي ۽ نبي ڪريم {{درود}} جن جي حصي ۾ آئي<ref name="ٺٽوي " />. پاڻ سڳورن {{درود}} کيس آزاد ڪري سن ۵ ھجري ۾ محرم جي مھيني ۾ ساڻس نڪاح ڪيو<ref name="ٺٽوي " />. سندس اصل نالو ربيعه بنت شمعون بن زيد بن عمرو ھيو. ابن حجر سندس تعلق بنو قريظه سان ۽ ابن اسحاق بنو نضير سان ڏيکاريو آھي<ref name=" علوي" />. سندس شادي بنو قريظه جي حڪم نالي شخص سان ٿي جيڪو غزوه بنو قريظه ۾ مارجي ويو<ref name="علوي " />. محمد بن ڪعب جي روايت مطابق ھن بيبي پردي جو حڪم مڃڻ کان انڪار ڪيو ھو جنھن ڪري کيس نبي ڪريم {{درود}} جن طلاق ڏني ھئي پر پوء رجوع ڪيو ۽ بعد ۾ پردي جي پابندي سان زندگي گذاري<ref name=" علوي " />. سن ۱۰ ھجري ۾ جڏهن نبي ڪريم {{درود}} جن حج تان واپس آيا تہ مديني ۾ وفات ڪري وئي ۽ کيس جنت البقيع ۾ دفنايو ويو<ref name=" علوي " />. ابن الاثير ،ابن ڪثير ، شامي وغيره بيبي صاحبه جو شمار ٻانھين ۾ ڪيو آهي<ref name=" علوي " />. ===بيبي جويريه رضه=== سن ۵ ھجري ۾ غزوه بنو مصطلق بعد يا سن ۶ ھجري ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن جو نڪاح بيبي جويريه رضه سان ٿيو<ref name=" ٺٽوي " />. پاڻ غزوہ بنو مصطلق ۾ ھٿ آيل قيدين ۾ شامل ھئي. نبي ڪريم {{درود}} جن کيس آزاد ڪري نڪاح ڪيو جنھن ۾ ۴۰۰ درھم حق مھر مقرر ٿيو<ref name=" ٺٽوي " />. نڪاح وقت بيبي صاحبه جي عمر ۲۰ سال ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال سندس والد حارث بن ابو ضرار مسلمان ٿيو<ref name=" ٺٽوي " />. ابن عباس مطابق بيبي صاحبه جو اصل نالو برہ بنت حارث ھيو<ref name=" علوي " />. سندس تعلق بنو خزاعہ جي پاڙي مصطلق سان ھيو. سندس پيء پاڙي جو سردار ھيو جنھن سندس شادي پنھنجي خاندان جي نوجوان مسافع بن صفوان سان ڪرائي ھئي جيڪو غزوہ بنو مصطلق ۾ مارجي ويو. بيبي صاحبه مال غنيمت ۾ ثابت بن قيس ۽ سندس سؤٽ جي حصي ۾ آئي پر سردار جي نياڻي ھجڻ ڪري ھن انھن سان رھڻ پسند نہ ڪيو ۽ ۹ اوقيه سون جي قيمت تي پنھنجي آزادي جو معاھدو ڪيو. مدد لاء نبي ڪريم {{درود}} جن وٽ پيش ٿي ۽ نبي ڪريم {{درود}} جن رقم ڀري کيس آزاد ڪرايو جنھن بعد مسلمان ٿي ۽ پاڻ سڳورن کيس حرم ۾ شامل ڪرڻ جو فيصلو ڪيو ۽ نڪاح بعد ان جو نالو بره بدلائي جويريه رکيو. نڪاح بعد اصحابين نبي ڪريم {{درود}} جن جي ساھراڻي گھر ڀاتين ھئڻ ڪري بيبي صاحبه جي قبيلي جي سمورن فردن کي آزاد ڪري ڇڏيو<ref name=" علوي " />. ابن عبدالبر مطابق بيبي صاحبه ربيع الاول سن ۵۶ ھجري ۾ وفات ڪئي. سندس جنازي جي نماز مديني جي گورنر مروان بن حڪم پڙھائي ۽ کيس جنت البقيع ۾ دفنايو ويو<ref name=" علوي " />. == نبوت کان اڳ واري زندگي== [[Image:Cave Hira.jpg|thumb|left|upright=0.8|جبل نور ۾ واقع غار حرا جتي محمد صہ عبادت ڪندو ھو ۽ پھرين وحي نازل ٿي.]] == نبوت جو آغاز== جڏھن پاڻ ڪريمن {{درود}} جن پنھنجي عمر مبارڪ جا چاليھ ورھيه پورا ڪيا، تڏهن کين نبوت جي نعمت سان نوازيو ويو<ref name ="شامي " > سبل الھدیٰ والرشاد فی سیرۃ خیرالعباد شامی از: محمد بن یوسف بن علی بن یوسف صالحی دمشقی المعروف شامی، جلد ۲ صہ ۲۲۵ </ref><ref name =" ٺٽوي" > بذل القوۃ فی حوادث سنی النبوۃ (سيرت هاشمي)، از: امام العصر مخدوم محمد ھاشم محدث ٺٽوي، ترجمو: پروفيسر اسرار احمد علوي، مھراڻ اڪيڊمي شڪارپور، ڇاپو ٻيو جولائي 2004ع </ref>. ان روايت تي عالمن جي اڪثريت کي اتفاق رھيو آھي<ref name=" ٺٽوي " />. جڏھن تہ ڪي ٿوريون روايتون اھڙيون بہ مليون آهن ، جن ۾ بعثت وقت عمر مبارڪ چاليھ ورھين کان ھڪ ڏينھن مٿي يا ڏھ ڏينھن مٿي يا وري ٻه مھينا مٿي بہ ٻڌائي وئي آھي<ref name=" ٺٽوي " />. پر پھرين روايت ئي سڀني کان وڌيڪ مشھور ۽ مقبول آهي<ref name=" ٺٽوي " />. محمد بن يوسف دمشقي المعروف شامي سميت مالڪي مسلڪ جي ابو عبدالله محمد بن عبدالباقي المعروف زرقاني پڻ پنھنجي ڪتاب ''شرح علیٰ المواھب اللدنیہ'' ۾ چاليھ سالن جي روايت کي صحيح ڄاڻايو آهي<ref name=" ٺٽوي" />. صحيح بخاري ۽ صحيح مسلم ۾ پڻ حضرت ابن عباس ۽ انس رضي اللّٰہ تعالیٰ عنھما کان پڻ ساڳي روايت نقل ڪيل آھي<ref name="ٺٽوي " />. سندن بعثت ھڪڙن راوين ربيع الاول ۽ ٻين رمضان شريف جي مھيني ۾ بيان ڪئي آھي<ref name=" ٺٽوي " />. ابن اسحاق، بيھقي، ابن ڪثير، ذھبي، قسطلاني، شامي ۽ زرقاني پنھنجي ڪتابن ۾ بعثت جو آغاز ربيع الاول ۾ سچن خوابن کي قرار ڏنو آهي<ref name=" علوي " />. قرآن مجيد ۾ سورة البقرہ جي آيت ۱۸۵ مطابق "رمضان اھو مھينو آھي جنھن ۾ قرآن نازل ڪيو ويو"<ref name="ٺٽوي " />. صحيح مسلم ۾ حضرت طابوقتادہ رضہ جي روايت مطابق بعثت سومر جي ڏينهن ٿي ھئي<ref name =" مسلم" > صحيح مسلم، جلد ۱, صہ ۳۶۸ </ref><ref name="ٺٽوي " />. مسلم روايتن مطابق ليلة القدر واري رات غار حرا ۾ ملائڪ جبرائيل سندس خدمت ۾ وحي کڻي آيو<ref name=" ٺٽوي " />. وحي ۾ سڀ کان پھريون جبرائيل سورة علق جون پھريون پنج آيتون پڙھيون جيڪي نبي ڪريم {{درود}} جن ورجايون<ref name=" ٺٽوي " /> <ref name ="بخاري " > صحيح بخاري، "ڪيف ڪان بدءالوحي"، جلد ۱ صہ ۶ ۽ ۷ </ref>. جبرائيل پھرين وحي مھل انساني شڪل ۾ آيو هو<ref name=" ٺٽوي " />. غار حرا مان موٽندي پاڻ سڳورو {{درود}} حضرت خديجه وٽ آيو ۽ ڏڪڻ لڳو ۽ فرمايائون ته مون کي چادر ڍڪايو جيڪا ڍڪائي وئي ۽ جڏھن اھا ڪيفيت ختم ٿي تہ سورة مدٽر جون پھريون پنج آيتون نازل ٿيون<ref name="ٺٽوي " /><ref name=" بخاري " />. خوف واري حالت ۾ بيبي سانئڻ کين تسلي ڏني جنھن بعد کيس پنھنجي سؤٽ ورقه بن نوفل ڏي وٺي آئي<ref name="ٺٽوي " />.سمورن مردن ۽ عورتن کان اڳ حضرت خديجه رضہ پاڻ سڳورن تي ايمان آندو ۽ سمورا مسلمان ان روايت بابت ساڳي راء رکن ٿا<ref name ="ابن الاثير " > اسد الغابہ، ابن الاثیر، جلد ۵ صہ ۴۳۴ </ref><ref name ="روض " > الروض الانف سھيلي، جلد ۱, صہ ۲۷۷-۷۸ </ref><ref name ="زرقاني " > شرح علي المواھب، زرقاني، جلد ۱, صہ ۲۳۷ </ref><ref name =" قسطلاني" > المواھب اللدنيہ، قسطلاني، جلد ۱ ، صه ۲۱۷ </ref>. بيبي سانئڻ جي اسلام آڻڻ کانپوءِ سندس چارئي نياڻيون: سيدہ زينب رضه، سيدہ رقيه رضه، سيدہ ام ڪلثوم رضه ۽ سيدہ فاطمه الزهراء رضه بہ اسلام جي دائري ۾ داخل ٿيون<ref name="ٺٽوي " />. اھا روايت زرقاني '''شرح اعلیٰ المواھب''' ۾ سيرت ابن اسحاق ۽ سيرت شامي جي حوالي سان نقل ڪئي آهي<ref name=" ٺٽوي " />. ھڪ روايت مطابق بيبي خديجه رضه کان بعد پھرين ايمان آڻيندڙ عورت [[فاطمه بنت خطاب]] ھئي <ref name ="زرقاني ۱ " > شرح علي المواھب اللدنيہ، زرقاني، جلد ۱, صہ ۲۴۶ </ref><ref name="ٺٽوي " />. مردن ۾ ابوبڪر صديق ساڳي بعثت واري سومر ڏينھن شام جي وقت اسلام قبول ڪيو<ref name="ٺٽوي " />. جنھن بعد ٻارن ۾ حضرت علي ڏھن سالن جي عمر ۾ اسلام قبول ڪيو<ref name=" ٺٽوي " />. ھڪ روايت مطابق حضرت علي، ابوبڪر صديق کان اڳ اسلام قبول ڪيو<ref name="ٺٽوي " />. عثمان غني، زبير بن عوام، عبدالرحمان بن عوف، سعد بن ابي وقاص ، طلحه بن عبيد پڻ حضرت ابوبڪر صديق رضه جي ذريعي اسلام ۾ داخل ٿيا<ref name=" ٺٽوي " /> ساڳي سال زيد بن حارث ۽ بلال حبشي، عامر بن فھيرا، ابوذر غفاري (جندب بن جنادہ) ۽ سندس وڏو ڀاءُ انيس بن جنادہ، ابو فڪيھه، عمار بن ياسر ۽ سندس پيءُ ياسر بن عامر ۽ ماء سميه بنت خباط ۽ ڀاء عبدالله بن ياسر، صھيب رومي، مصعب بن عمير، عياش بن ربيعه، ارقم بن ابي ارقم، عثمان بن مظعون ۽ سندس ٻہ ڀائر قدامه ۽ عبدالله، ۽ ابو عبيده، ابو سلمه عبدالله ۽ سندس ماء بره، عامر بن ابي وقاص، عبدالله بن مسعود ھذلي، جعفر بن ابو طالب، خنيس بن حذافه سھمي، عبيده بن حارث، سعيد بن زيد معيقيب بن ابي فاطمه، خالد بن سعيد، فاطمه بنت خطاب، اسامه بن زيد جي ماء ام ايمن حبشيه، عبدالله بن عباس جي ماء ام الفضل عرف لبابه، عبدالله بن مسعود جي ماء ام عبد پڻ اسلام ۾ داخل ٿيا<ref name=" ٺٽوي " />. پھرين وحي جي نزول بعد بيبي خديجه رضه پاڻ سڳورن {{درود}} کي ورقه بن نوفل ڏي وٺي آئي جنھن وحي جو احوال ٻڌي سندس نبوت جي تصديق ڪئي جنھن ڪري کيس مسلمان سمجھيو وڃي ٿو<ref name=" ٺٽوي " />. زرقاني '''شرح علیٰ المواھب اللدنيہ''' ۾ ورقه کي قطعي طور صحابي مڃيو آھي<ref name="ٺٽوي " />. == مڪي زندگي== سن ۳ نبوي ۾ ۽ ڪن روايتن مطابق ۴ نبوي ۾ کين سورة الحجر جي آيت ۹۴ ذريعي کين کليل دعوت جو حڪم ڏنو ويو ۽ پاڻ سڳورن {{درود}} صفا واري ٽڪريءَ تي چڙهي قريش قبيلي وارن کي وڏي واڪي سڏ ڪري کلي عام اسلام جي دعوت ڏني جتي ابولھب سندن مخالفت ڪئي جنھن ڪري سورة الھب نازل ٿي<ref name=" ٺٽوي" />. مڪي جي مشرڪن سندن مخالفت شروع ڪئي پر ساڻس ابو طالب جي مڪمل تائيد ۽ حمايت حاصل هئي<ref name=" ٺٽوي" />. سن ۵ نبوي ۾ مسلمانن مڪي وارن جي ڏاڍ کان تنگ ٿي حبشه ڏانھن پھرين ھجرت ڪئي جن ۾ حضرت عثمان ، بيبي رقيه ، عبدالرحمان بن عوف، زبير بن عوام ، مصعب بن عمير ، ابو سلمه عبدالله ۽ ام سلمه سميت ٻارھن مرد ۽ پنج عورتون شامل ھيا<ref name=" ٺٽوي " /><ref name ="بيھقي " > دلائل النبوة بيھقي، جلد ۲, صه ۲۹۷ </ref><ref name =" قيم" > زادالمعاد ابن قيم، جلد ۱, صه ۹۷ </ref>. ساڳي سال بيت الله ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} سورة نجم جي تلاوت شروع ڪئي جنھن وقت مشرڪن جو ھڪ وڏو ميڙ موجود ھيو ۽ جڏھن سجدي واري آيت آئي تہ نبي سڳورو {{درود}} سجدي ۾ ھليو ويو ۽ اتي موجود مسلمان پڻ سجدي ۾ ڪري پيا انھن سان گڏوگڏ سواء اميه بن خلف جي سمورن مشرڪن پڻ سجدو ڏنو<ref name=" ٺٽوي " /><ref name =" ھشام" > سيرت ابن ھشام جلد ۱ </ref><ref name ="مواھب " > شرح مواھب، زرقاني، جلد ۱ </ref><ref name =" صحيح" > صحيح بخاري، جلد ۲ صه ۷۲۱</ref>. سن ۶ نبوي جي شروعات ۾ مسلمانن حبشه ڏانھن ٻيون ڀيرو ھجرت ڪئي. ان قافلي ۾ ۸۳ مرد ۽ ۱۸ عورتون شامل هيون<ref name =" اللدنيہ" > شرح المواھب اللدنيہ ، جلد ۱, صه ۲۸۷ </ref><ref name ="زاد " > زادالمعاد ابن ارقم، جلد ۱, صه ۹۸ </ref><ref name="ٺٽوي " />. قافلي ۾ جعفر بن ابو طالب سندس زال اسما بنت عميس، خنيس بن حذافه سھمي، مصعب بن عمير، معيقيب بن ابو فاطمه، مقداد بن اسود ڪندي، ابو عبيده بن جراح، خالد بن حزام، ام المومنين سودہ بنت زمعه پڻ شامل هئا<ref name =" سبل" > سبل الھدیٰ والرشاد، شامي، جلد ۲, صه ۳۶۳,۳۹۷ ۽ ۴۰۹ </ref>. ساڳي سال مشرڪن مسجد الحرام ۾ گڏجاڻي ڪئي جنھن ۾ ابوجھل، شيبه، عتبه، وليد بن عتبه، عمار بن وليد، عقبه بن ابي معيط، اميه بن خلف وغيره شامل هئا. رسول {{درود}} جن ڪعبي ۾ نماز پڙھي رھيا ھئا. ان مھل مسجد ٻاھران ميدان ۾ قرباني لاء اٺ ڪٺو ويو ھو. ان ميٽنگ مان ھم صلاح ٿيندي عقبه بن ابي معيط اٿيو ۽ اوجھ سان ڀريل اوجھري آڻي پاڻ سڳورن {{درود}} جي پٺي مٿان رکي. ان واقعي جي پروڙ ڏھن ورھين<ref name=" علوي " /> جي سيدہ فاطمه کي پئي ته مسجد ۾ ھلي آئي ۽ پنھنجي بابي جي پٺي تان غلاظت ھٽائي<ref name="ٺٽوي " />. ان وقت حضرت ابوبڪر صديق پڻ اتي پھتو<ref name="ٺٽوي " />. ساڳي سال عمار بن ياسر جي ماء سميه بنت خباط کي ابوجھل نيزو ھڻي شھيد ڪيو ويو<ref name="ٺٽوي " />. سن ۶ نبوي ۾ پاڻ سڳورا {{درود}} صحابي ارقم بن ابي ارقم جي گھر اچي ترسيا جتي مسلمان گڏ ٿي نماز پڙھندا ھيا جيڪو سلسلو حضرت عمر بن خطاب جي اسلام ۾ داخل ٿيڻ تائين جاري رھيو جنھن بعد مسلمانن گڏجي ڪعبي اندر نماز پڙھڻ جي شروعات ڪئي<ref name="ٺٽوي " />. مخدوم محمد هاشم ٺٽوي لکي ٿو تہ دار ارقم مسجد الحرام لڳ صفا جي ٽڪري وٽ موجود ھيو جنھن کي خليفي ھارون رشيد جي حبشي نسل واري ماء خيزران نئين سر جوڙائي تبرڪ طور ھڪ مسجد قائم ڪئي جنھن ڪري ھاڻي اھو دار خيزران سڏجي ٿو<ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال ھڪ روايت مطابق حضرت حمزہ اسلام ۾ داخل ٿيو ۽ ٽي ڏينهن بعد حضرت عمر بن خطاب دار ارقم ۾ اچي اسلام قبوليو<ref name=" ٺٽوي " />. ان کان اڳ نبي ڪريم {{درود}} جن دعا گھري ھئي تہ: {{quote| "اي الله! عمرو بن ھشام ۽ عمر بن خطاب مان جيڪو توکي وڌيڪ پيارو ھجي، ان جي ذريعي اسلام کي سگھ بخش."|<ref name ="ابن حجر " > الاصابہ، ابن حجر، جلد ۲, صه ۵۱۸ </ref>|}} ھڪ روايت مطابق ساڳي سال عبدالله بن عمر پڻ مسلمان ٿيو ھو<ref name=" ٺٽوي " />. ان کان سواءِ ان الخير سلمه پڻ دار الارقم ۾ اچي مسلمان ٿي جيڪا ابوبڪر صديق جي ماء ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۷ نبوي ۾<ref name ="حجر " > فتح الباري، حافظ ابن حجر، جلد ۷, صه ۱۴۷ </ref> ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق ۸ نبوي ۾ محرم جي چنڊ ڏسڻ سان ئي قريش وارن بنو جو ھاشم ۽ بنو عبدالمطلب سان مڪمل بائڪاٽ جو اعلان ڪيو جنھن سبب نبي ڪريم {{درود}} جن کي شعب ابوطالب ۾ نظر بند ٿيڻو پيو<ref name=" ٺٽوي " />. شعب ابوطالب جبل ابو قبيس جي وچان ھڪ جابلو لڪ ھيو جيڪو بنو هاشم جي مورثي ملڪيت ھو<ref name ="عاصم " > سفرنامہ ارض القرآن (اردو)، محمد عاصم، صہ ۱۵۴ </ref>. بائڪاٽ جي ڪاروائي لکت ۾ ڪئي وئي جنھن کي بيت الله ۾ لٽڪايو ويو جنھن ۾ لکيل ھو ته<ref name=" ٺٽوي " />: {{quote|محمد {{درود}} کي بنو ھاشم بنو مطلب سان گڏ مڪي مان شھر نيڪالي ڏني ويندي. ڪوبه ماڻھو ساڻن مٽي مائٽي يا سڱابندي وغيره نہ ڪندو. کاڌي پيتي جي ڪابہ جنس وٽن پھچڻ نہ ڏني ويندي. ڪوبه ماڻھو نہ کانئن ڪجھ خريد ڪندو ۽ نہ وري ڪا شئي کين وڪرو ڪري سگھندو. مسلمانن سان ان وقت تائين ڪنھن بہ قسم جو ڪو ٺاھ يا ساڻن ڪابہ نرمي نہ ڪئي ويندي، جيستائين ھو محمد {{درود}} کي قريش وارن جي حوالي نہ ڪندا |<ref name =" سيرت" > سيرة ابن ھشام، جلد ۲، صه ۱۴ </ref>|}} سن ۸ نبوي ۾ مشرڪن آسماني نشاني جو مطالبو ڪيو ۽ نبي ڪريم {{درود}} جن کين چوڏھين جي چنڊ واري رات شق القمر وارو معجزو ڏيکاريو<ref name=" ٺٽوي " />. مسلمانن جي عقيدي مطابق پاڻ سڳورن {{درود}} چنڊ ڏانھن پنھنجي آڱر سان اشارو ڪيو جنھن سان چنڊ ٻہ الگ اڌ ٿي ٿي ويو. پر مشرڪن ان کي وڏو جادو قرار ڏنو<ref name=" ٺٽوي " />. عبدالله بن عباس جي ولادت شعب ابوطالب ۾ ٿي جنھن بعد ساڳي سال بائڪاٽ واري دستاويز کي سن ۱۰ نبوي اڏھي کائي وئي ۽ اھو احوال ابو طالب پاڻ سڳورن {{درود}} جن کي ٻڌايو<ref name=" سيرت " /><ref name =" الروض" > الروض الانف سھيلي، جلد ۲, صه ۱۲۷ ۽ ۱۲۸ </ref><ref name =" دلائل۱" > دلائل النبوة، بيھقي، جلد ۲, صه ۳۱۱-۳۱۵ </ref><ref name ="ابن سعد " > الطبقات الڪبریٰ، ابن سعد، جلد ۱, صه ۱۳۱, </ref>. مشرڪ ان واقعي تي لڄي ٿيا ۽ ٽي سالن جي ظلم ۽ ڏاڍ بعد ابو طالب جي زندگي دوران ان معاهدي تان پاڻ ئي ھٿ کڻي ويا جنھن بعد نبي ڪريم {{درود}} جن پنھنجي ڪڙم قبيلي سان گڏجي مڪي اندر پنھنجي اباڻن گھرن ڏانھن موٽي آيا<ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال رمضان جي ۷ تاريخ تي ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق ذوالحج جي مھيني ۾ ابو طالب جو انتقال ٿيو<ref name="ٺٽوي " />. ساڳي سال شوال جي ۲۷ تاريخ تي پاڻ سڳورا {{درود}} جن طائف ويا جتي ثقيف قبيلي وارن کي اسلام جي دعوت ڏني. اتي ۲۶ ڏينهن ترسيا پر طائف وارن کين ستايو ۽ تڪليفون ڏنيون<ref name=" ٺٽوي " />. مسلمانن جي عقيدي مطابق طائف مان واپسي تي نخلہ نالي ڳوٺ ۾ منزل ڪئي جتي ۷ جنن جو وفد ساڻن مليو جن اسلام جي دعوت قبول ڪئي<ref name=" ٺٽوي " />. ڪجھ صاحب علم ماڻھن جو خيال آهي تہ لفظ جن معني غائب آھي جيڪو لفظ ريگستان جي خانه بدوش بدوي قبيلن لاء پڻ استعمال ڪيو ويندو ھو ڇوته اھي عربن جي تمدني زندگي ۾ ڪٿي بہ ڏسڻ ۾ نہ ايندا ھيا. محمد هاشم ٺٽوي ڪتاب آڪام المرجان جو حوالو ڏيندي لکيو آهي ته مڪي ۽ مديني ۾ جنن جا مختلف وفد ڇھ ڀيرا جدا وقتن تي پاڻ سڳورن {{درود}} جي جي خدمت ۾ حاضر ٿيا<ref name="ٺٽوي " /><ref name =" شبلي" > آڪام المرجان، ابو عبدالله شبلي، صه ۴۶ </ref>. سن ۱۱ نبوي ۾ مديني کان آيل حاجين عقبه جي ويجھو رسول {{درود}} جي ھٿ مبارڪ تي بيعت ڪئي جنھن سان مديني وارن اسلام ۾ داخل ٿيڻ جي شروعات ڪئي<ref name=" ٺٽوي " />. ان کي بيعت عقبه سڏيو ويندو آهي. ان ۾ روايتن مطابق ۶ يا ۸ ڄڻا شامل هئا جن ۾ ابو اسامه اسد بن زرارہ خزرجي، برآء بن معرور بن صخر اوسي ، ابوالھيثم بن تيھان، معاذ بن حارث ۽ ان جا ٻہ ڀائر جن ۾ عوف بن حارث پڻ شامل ھئا<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۱۲ نبوي ۾ معراج وارو واقعو پيش آيو<ref name="ٺٽوي " />. ساڳي سال رجب جي مھيني ۾ عقبه جي مقام لڳ ٻين بيعت ڪئي وئي جنھن ۾ مديني کان آيل ۱۳ ڄڻا ھرھڪ بشير بن سعد، سعد بن معاذ، عبدالله بن عمرو ۽ سندس ننڍڙو پٽ جابر بن عبدالله، اسيد بن حضير، ابي بن ڪعب، عبادہ بن صامت، ابو مسعود عقبه بن عمرو، ذڪوان بن عبد قيس زرقي، رافع بن مالڪ، قطبہ بن عامر، عتبہ بن عامر ۽ عويد بن ساعدہ شامل هئا<ref name=" ٺٽوي " />. ان زماني ۾ حج رجب جي مھيني ۾ ان ڪري ٿيندو ھو جو مشرڪن ۾ جھالت سبب نسي جو رواج ھو يعني ھو پنھنجي مرضيءَ موجب ڦيرڦار ڪري ان کي اڳي پوء ڪندا ھئا<ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال مصعب بن عمير کي مديني قرآن ۽ نماز پڙھائڻ لاء موڪليو ويو<ref name=" ٺٽوي" />. سن ۱۳ نبوي ۾ ذوالحج جي مھيني ۾ عقبه وٽ ٽين بيعت ڪئي وئي<ref name=" ٺٽوي " />. بيعت ڪندڙ جماعت ۾ ۷۳ مرد ۽ ۲ عورتون شامل هيون جن ۾ ابو رفاعہ رافع بن مالڪ عجلاني، ابو لبابه رفاعہ بن عبدالمنذر اوسي، ابو طلحه زيد بن سھل خزرجي، سعد بن ربيع خزرجي، عبدالله بن جبير، عبدالله بن رواحہ، عبدالله بن زيد حارثي، مشھور شاعر ڪعب بن مالڪ، معاذ بن جبل شامل هئا<ref name=" ٺٽوي " />. == مدني زندگي== ===يثرب ڏانھن ھجرت=== سن ۱ ھجري ۾ خميس ڏينهن ربيع الاول جو چنڊ ڏسي نبي ڪريم {{درود}} جن مڪي کان يثرب ڏانھن ھجرت شروع ڪئي. ان وقت ساڻس گڏ حضرت ابوبڪر صديق رضه ۽ ان جو غلام عامر بن فھيرہ ۽ ھڪ ٽيون شخص عبدالله بن اريقط ديلي پڻ گڏ ھيا<ref name=" ٺٽوي" /><ref name ="الھشام " > السيرة النبويه، ابن ھشام، جلد ۲, صه ۱۲۹ </ref><ref name =" البدايہ" > البدايہ والنھايہ، ابن ڪثير، جلد ۳, صه ۱۷۶ </ref><ref name ="سمھودي " > وفاءالوفا، علامه سمھودي، جلد ۱, صه ۲۳۸ </ref><ref name ="قتيبہ " > المعارف، ابن قتيبه، صه ۸۹</ref><ref name ="بڪري " > تاريخ الخميس، ديار بڪري، جلد ۱, صه ۳۲۴</ref>. ان وقت عبدالله بن اريقط غير مسلم ھيو<ref name=" ٺٽوي " />. ھي جابلو توڙي ميداني رستن جي وڏي ڄاڻ رکندڙ ھيو ۽ ھجرت وقت غار ثور لڳ ٻہ ڏاچين سميت اتي پھتو ھو ۽ کين ڳاڙهي سمنڊ واري غير معروف رستي کان يثرب وٺي آيو<ref name="علوي " />. ھجرت وقت پاڻ سڳورن {{درود}} جن دعا گھري تہ: {{quote|اللهم اعنى علیٰ هول الدنيا وعوآئق الدهر و مصآئب اللیالی والایام۔<br/> "اي منھنجا مالڪ، منھنجي مدد فرماءِ، دنيا جي مصيبتن کان، زماني جي رڪاوٽن کان ۽ رات ڏينھن جي گردشن کان" |<ref name=" ٺٽوي " /> <ref name ="حافظ ابن ڪثير " > البدايہ والنھايہ، حافظ ابن ڪثير، جلد ۳, صه ۱۷۶ ۽ ۱۷۷</ref>|}} غار ثور ۾ جمعي ، ڇنچر ۽ آچر واريون ٽي راتيون ترسيا<ref name=" ٺٽوي " /><ref name ="فتح باري " > فتح باري، حافظ ابن حجر عسقلاني، جلد ۷, صه ۱۶۸ </ref> ۽ پوءِ سومر واري رات چنڊ جي پنجين تاريخ ان غار مان نڪري پنڌ شروع ڪيو ۽ ربيع الاول جي ٻارھين تاريخ سومر ڏينھن ڪچڙي منجھند مھل مديني لڳ قبا ۾ داخل ٿيا جتي ڏھن راتين کان مٿي ترسيا ۽ مسجد قبا جوڙائي پوء جمعي جي ڏينهن ربيع الاول جي ۲۳ تاريخ تي مديني ۾ اندر داخل ٿيا<ref name="ٺٽوي " />. اھا اسلام جي پھرين مسجد ھئي<ref name=" علوي " />. ھڪ ٻي روايت مطابق ۱۲ ربيع الاول تي مديني ۾ داخل ٿيا<ref name=" ٺٽوي " />. حضرت علي ڪرم الله وجهه ھجرت ڪري قبا ۾ پھتا. قبا ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} جن حڪم ڏنو ته ھجرت واري ڏينھن کان اسلامي تاريخ جي شروعات ڪئي وڃي ۽ سال جو پھريون مھينو محرم مقرر ڪيو وڃي<ref name =" اسيرة" > السيرة النبويہ، ابن ڪثير، جلد ۲, صه ۲۸۸ </ref>. ===مديني ۾ آجيان ۽ مسجد نبوي جي قيام=== سن ۱ ھجري ۾ جمعي جي ڏينهن قبا کان مديني وڃڻ وقت ۲۳ ربيع الاول تي سالم بن عوف وارن جي ڳوٺ ۾ جمعي جي نماز پڙھي پوء مديني پھتا<ref name=" ٺٽوي " />. مديني ۾ مردن، عورتن ۽ ٻارن خوشي ۾ ٻاھر نڪري سندن آجيان ڪئي. پاڻ سڳورا {{درود}} ڏاچِي تي سوار ھيا. ھر قبيلي جي ماڻھن ڏاچِي جي مھار جھلي کين سندن مھمان ٿيڻ لاء عرض ڪري رھيا ھئا. پاڻ {{درود}} فرمايو تہ " توھان ڏاچِي کي ڇڏيو! ھوءَ الله جي امر سان ئي ويھندي"<ref name=" ٺٽوي " /><ref name =" سيرت ابن ھشام" > سيرت، ابن ھشام، جلد ۲, صه ۱۴۱ </ref>. ڏاچِي ابو ايوب انصاري جي گھر آڏو پھچي اتي ويھي رھي. پاڻ {{درود}} جن ابو ايوب انصاري جي گھر ست مھينا ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق ھڪ مھيني کان گھٽ ترسيا ۽ حجرن ۽ ڪمرن جي اڏاوت جو ڪم شروع ڪرايو پوء اتي منتقل ٿيا. جنھن بعد مسجد نبوي جو بنياد رکيو ويو<ref name=" ٺٽوي " />. [[File:Dalailkhayrat.jpg|220 px|thumb|پندرھين صدي ۾ مسجد نبوي جي ٺاھيل دستاويزي تصوير ]] ===مدني دؤر=== سن پھرين ھجري ۾ اذان ۽ اقامت جي شروعات ڪئي وئي<ref name="ٺٽوي " />. ساڳي سال عبدالله بن زبير قبا ۾ ڄائو جيڪو ھجرت ۾ ڄمندڙ پھريون ٻار ھيو<ref name=" ٺٽوي " />. ھڪ روايت مطابق ساڳي سال زڪوات فرض ڪئي وئي ۽ ٻي روايت مطابق ۲ ھجري ۾ رمضان جي روزن بعد فطري ادا ڪرڻ جو حڪم آيو جنھن بعد زڪوات کي فرض ڪيو ويو<ref name=" ٺٽوي " />. ۱ ھجري ۾ شوال جي مھيني دوران ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق ۲ ھجري ۾ بيبي عائشه رضه جي رخصتي ٿي<ref name="ٺٽوي " />. ۱ ھجري ۾ جڏهن نبي ڪريم {{درود}} جن ابو ايوب انصاري جي گھر پھتا ان وقت عبدالله بن سلام پنھنجي خاندان سميت اسلام ۾ داخل ٿيو. ساڳي سال يھودين جي بنو قريظه قبيلي جي عثمان بن اشھل قرظي جو کجين جي باغ ۾ نوڪري ڪندڙ سلمان فارسي رضه ۽ ڏھن سالن جو انس بن مالڪ انصاري خزرجي پڻ اسلام ۾ داخل ٿيا. پاڻ سڳورن {{درود}} جي نياڻي سيده رقيه رضه رمضان جي مھيني سن ۲ ھجري ۾ وفات ڪئي. سن ۲ ھجري ۾ بطن رابغ ۾ عبيدہ بن حارث جي اڳواڻي ۾ پاڻ سڳورن طرفان موڪليل جھادي مھم دوران بطن رابغ ۾ الله جي راھ ۾ پھريون تير سعد بن ابي وقاص ھلايو<ref name="ٺٽوي " /><ref name =" دنيہ" > المواھب اللدنيہ، قسطلاني، جلد ۲, صہ ۶۱</ref>. ساڳي سال قبلي جي تبديلي جو واقعو ٿيو جنھن تحت بيت المقدس جي جاء تي ڪعبة الله کي مسلمانن جو قبلو مقرر ڪيو ويو. اھو اڱاري جو ڏينهن ھيو ۽ پاڻ سڳورا {{درود}} جن بنو سلمه وارن جي مسجد ۾ ٻنپھرن جي نماز پڙھائي رھيا ھئا ۽ جڏھن پھريون ۲ رڪعتون پوريون ڪيائون تہ ان وچ ۾ حڪم نازل ٿيو<ref name ="طبري " > تاريخ طبري، جلد ۲, صه ۱۶۸</ref><ref name=" ٺٽوي " />. ۽ نماز دوران پاڻ سڳورن {{درود}} جن رخ ڦيرائي ڪعبي طرف ڪيو ۽ مقتدين بہ ان عمل کي ورجايو<ref name=" ٺٽوي " /> ۽ باقي ۲ رڪعتون ڪعبي طرف منھن ڪري پڙھيون ويون جنھن ڪري ان مسجد تي مسجد قبلتين جو نالو پئجي ويو. ساڳي سال پاڻ سڳورن {{درود}} جن عاشوري جي ڏينهن روزو رکيو ۽ ماڻھن کي فرمايو تہ روزو انھن تي واجب آهي<ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال يعني ۲ ھجري ۾ رمضان جا روزا فرض ڪيا ويا ۽ ساڳي سال نبي ڪريم {{درود}} جن تي صلوات پڙھڻ جو حڪم آيو<ref name="ٺٽوي " />. ھن سال فطري ادا ڪرڻ جو حڪم ۽ ٻنھي عيدن تي عيد نماز پڙهڻ جو حڪم پڻ نازل ٿيو. نبي ڪريم {{درود}} جن عيد الفطر جي پھرين نماز ۽ عيد الاضحي جي پھرين نماز پڻ ھن سال پڙھايون ۽ ساڳي سال قرباني ڪرڻ جو حڪم ڏنو ويو<ref name="ٺٽوي " />. جنگ بدر پڻ ساڳي سال يعني ۲ ھجري ۾ واقع ٿي. ساڳي سال عبدالله بن مسعود حبشه مان مديني موٽي آيو. ھن سال اسلامي تاريخ جو ڪنھن بہ سريا جي پھرين سپه سالار عبدالله بن جحش واري سريه ۾ مسلمانن ھٿان پھريون مشرڪ ماريو ويو جنھن جو نالو عمرو بن العلاء حضرمي ھيو ۽ ان سريا ۾ مشرڪن جا پھريون دفعو ٻہ ماڻھو قيدي ٿيا جن ۾ حڪم بن ڪيسان ۽ عثمان بن عبدالله شامل هئا <ref name=" ٺٽوي " />. ھن سال جنگ بدر لاء تياري دوران سعد بن عبادہ ھڪ زرہ '''ذات الفضول''' جي نالي سان نبي ڪريم {{درود}} جن جي حوالي ڪئي جيڪا سڄي ڄمار پاڻ سڳورن {{درود}} جن وٽ رھي<ref name=" ٺٽوي " />. آخري زماني ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} اھا زرہ 30 سير جون (barley) جي عيوض ابو شحم نالي يھودي وٽ گروي رکي ھئي، جيڪا سندن وصال بعد ابوبڪر صديق رضه اھو قرض ادا ڪري ڇڏائي<ref name=" ٺٽوي " />. غزوه بدر ۾ جڏھن مسلمان روحا ٽپي صفراء ويجھو پھتا تہ پاڻ سڳورن {{درود}} اصحابين سان مشورو ڪيو. جنگ دوران عڪاشہ بن محصن اسدي جي تلوار ٽٽي پئي ته پاڻ سڳورن {{درود}} جن ان کي کجي جي ھڪ ڳاني ڏئي ان جي مدد سان مقابلو ڪيو<ref name="ٺٽوي " />. ھن اھا ڳاني مرڻ گھڙي تائين پاڻ وٽ سنڀالي رکي ھئي. بدر جي جنگ ۾ عبدالله بن سھيل ڪافرن جو لشڪر ڇڏي مسلمان ٿي اسلامي لشڪر ۾ شامل ٿيو. ھن سال غنيمت جو مال مسلمانن لاء حلال ڪيو ويو. جنگ بدر ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن کي ذوالفقار نالي تلوار ھٿ آئي جيڪا مشرڪن مان عاص بن منبه يا ھڪ ٻي روايت مطابق نبيه بن حجاج جي ملڪيت ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. اھي ٻئي غزوہ بدر ۾ مارجي ويا هئا. ھڪ روايت مطابق بعد ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} جن اھا تلوار حضرت علي ڪرم الله وجهه کي عطا ڪئي ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. غزوه بدر ۾ ۱۴ مسلمان شھيد ٿيا جن ۾ ۶ مھاجر ۽ ۸ انصار ھيا. ابو جھل، عتبہ بن ربيعه، شيبه بن ربيعه، اميہ بن خلف، ۽ وليد بن عتبہ سميت ۷۰ ڄڻا ھن جنگ ۾ مارجي ويا. ابو جھل زخمي ٿيل پوئين پساهن ۾ ھيو عبدالله بن مسعود تلوار سان سر قلم ڪيو<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۲ ھجري ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن حضرت علي ڪرم الله وجهه جي ڪنيت ابو تراب تجويز ڪئي<ref name=" ٺٽوي " />. غزوه بدر کان پوءِ ساڳي سال ابو لهب عدسہ نالي ھڪ موذي ۽ وچڙندڙ چمڙي جي بيماري ۾ فوت ٿي ويو<ref name ="الھدہ " > سبل الھدہ والرشاد، شامي، صہ ۶۷ </ref><ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال پاڻ سڳورن {{درود}} پنھنجي نياڻي سيدہ فاطمه الزهراء رضه جو نڪاح حضرت علي ڪرم الله وجهه سان ڪرايو. سن ۳ ھجري ۾ شعبان جي مھيني ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن جو بيبي حفصه بنت عمر سان نڪاح ٿيو. ساڳي سال رمضان جي مھيني ۾ سندن نڪاح بيبي زينب بنت خزيمه ھلاليه سان ٿيو. ھن سال پاڻ سڳورن {{درود}} جن جو ڏھوٽو عبدالله بن عثمان بن عفان وفات ڪري ويو<ref name="ٺٽوي " />. ربيع الاول جي مھيني ۾ ساڳي سال سندن نياڻي سيدہ ام ڪلثوم جو نڪاح عثمان بن عفان رضه سان ٿيو ۽ ساڳي سال امام حسن رضه جو جنم ٿيو. ان جو نالو والدين حرب رکيو پر نبي ڪريم {{درود}} جن کيس حسن جو نالو ڏنو<ref name=" علوي" />. شبر، شبير ۽ مشبر ھارون نبي جي پٽن جا نالا ھيا جيڪي عبراني زبان جا لفظ ھيا انھن جو عربي بدل حسن ، حسين ۽ محسن ھيا<ref name="علوي " />. سن ۳ ھجري ۾ ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق ۴ ھجري ۾ شراب کي حرام ڪيو ويو<ref name=" طبري " />. ساڳي سال شوال جي مھيني ۾ غزوه احد وارو واقعو پيش آيو جنھن ۾ ۷۰ اصحابي شھيد ٿيا جن ۾ حمزہ رضه، مصعب بن عمير رضه ، عبدالله بن جحش رضه پڻ شامل هئا<ref name="ٺٽوي " />. غزوه احد ۾ عتبه بن ابي وقاص پاڻ سڳورن {{درود}} کي پٿر ھيون جنھن سان اڳين ڏندن مان ساڄي پاسي ھيٺيون ڏند مبارڪ شھيد ٿيو<ref name="ٺٽوي " />. ابي بن خلف پاڻ سڳورن {{درود}} مٿان تلوار سان حملو ڪيو ان وقت پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي ھٿ ۾ ھڪ ننڍڙو نيزو ھيو، جڏھن ويجھو ٿيو تہ ان مشرڪ کي اھو نيزو ھنيو جنھن سان سندس پاسيراٽيون ڀڄي پيون جيڪو پوء مڪي کان ھڪ ڏينھن جي پنڌ تي واقع مرالظھران نالي ڳوٺ ۾ فوت ٿي ويو<ref name=" ٺٽوي " />. نبي ڪريم {{درود}} جن عبدالله بن جبير جي سرواڻي ۾ پنجاھ کن تيراندازن کي ٻن جبلن وچ واري گھاٽ تي مقرر ڪيو ھو ۽ حڪم ڏنو ھو تہ ھر حالت ۾ پير پٺتي نہ ھٽائين پوء کڻي سوڀ ٿئي يا نہ ٿئي. عبدالله بن جبير ۽ ڪجھ ڄڻا حڪم تي ڪاربند رھيا باقي ٻيا سڀ مال غنيمت جي ميڙڻ ۾ لڳي ويا. عبدالله بن جبير پنھنجي مقام تي ئي شھيد ٿي ويو<ref name=" ٺٽوي" /><ref name ="دلائل " > دلائل النبوة، بيھقي، جلد ۳, صه ۲۲۹</ref>. مشرڪن جي لشڪر مان عبدالله بن شھاب پاڻ سڳورن {{درود}} ڏانھن تير اڇلائي کين زخمي ڪيو. اھو بعد ۾ مسلمان ٿيو ۽ امام زھري جو ڏاڏو ھيو<ref name="ٺٽوي " />. کيس عبدالله اصغر پڻ سڏيندا هئا<ref name ="سيرتون " > سيرة ابن اسحاق، صه ۳۰۵ ۽ سيرت ابن ڪثير جي جلد ۳ ، صه ۵۹</ref>. غزوہ احد ۾ عبدالرحمان بن عوف کي ۲۱ زخم رسيا<ref name=" ٺٽوي " /><ref name ="ھشام ابن " > سيرت ابن ھشام، جلد ۲, صہ ۸۸ </ref>. احد جي شھيدن مان نبي ڪريم {{درود}} جن پھريان حمزه رضه جي نماز جنازه پڙھائي ۽ بعد ۾ سڀني شھيدن جي. ھر شھيد کي آڻي حمزه رضه جي ميت ڀرسان رکيائون پوء ان جي نماز پڙھي وئي اھڙي طرح حمزه رضه جي مٿان ۷۰ ڀيرا نماز پڙھي وئي. ان روايت جي بنياد تي حنفين ويجھو شھيد جي نماز پڙھي ويندي آهي<ref name=" ٺٽوي " />. ھڪ روايت مطابق نبي ڪريم {{درود}} جن شھيدن جي جنازي جي نماز نہ پڙھائي ھئي ان ڪري شافعين ۾ شھيدن جي جنازي جي نماز نہ پڙھي ويندي آهي<ref name=" ٺٽوي " />. سن ن ۴ ھجري ۾ غزوه بنو نضير جو واقعو پيش آيو جنھن جي پڄاڻي بعد ان قبيلي جي ماڻهن کي سندن گھرن ۽ گھاٽين مان تڙي ڪڍيو ويو<ref name=" ٺٽوي" />. ھڪ روايت مطابق ساڳي سال شراب جي حرمت جو حڪم آيو<ref name="ٺٽوي " />. سن ۴ ھجري ۾ ام المؤمنين بيبي زينب رضه وفات ڪئي. ساڳي سال نماز ۾ قصر جو حڪم آيو. سن ۵ ھجري ۾ غزوه خندق واقع ٿي. جنگ ۾ مخالف لشڪر مان حبان بن قيس جو تير سعد بن معاذ کي پٺي واري ڦڻي ۾ لڳو جيڪو غزوہ خندق ۽ غزوہ بنو قريظه جي پڄاڻي کانپوءِ وفات ڪري ويو<ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال غزوہ بنو قريظه ۾ يھودين جو سردار ۽ بيبي صفيه رضه جو پيءُ حيي بن اخطب مارجي ويو<ref name=" ٺٽوي " />. ===ميثاق مدينه=== ===رياست جو قيام=== == غزوات== الله جي راھ ۾ اھا جنگ يا جنگي مھم يا جھادي مھم جنھن ۾ رسول الله {{درود}} جن شرڪت ڪئي ان کي غزوہ سڏيو ويندو آهي. زيد بن ارقم غزوات جو ڪل تعداد ۱۹, جابر بن عبدالله وري ۲۱ ٻڌايو آھي<ref name="علوي " />. موسیٰ بن عقبه، ابن اسحاق، واقدي، ابن سعد، قسطلاني، ابن جوزي ۽ دمياطي انھن جو تعداد ۲۷ ۽ علامه ابو عبدالله شامي پنھنجي ڪتاب ''سبل الھدیٰ والرشاد'' ۾ تعداد ۲۸ ڄاڻايو آهي<ref name=" علوي " /> جن ۾ [[ودان]] جي مقام تي [[غزوه ابوآء]] يا غزوه ودان (۱۱ صفر ۲ ھجري)، [[بواط]] جي مقام تي [[غزوه بواط]] (ربيع الاول ۲ ھجري)، [[بدر]] جي مقام تي [[غزوه سفوان]] يا غزوه بدر اولا ( ربيع الاول ۲ ھجري)، [[عشيره]] جي مقام تي [[غزوه عشيره]] ( جمادالاول ۲ ھجري)، بدر جي مقام تي [[غزوه بدر]] ( ۱۷ رمضان ۲ ھجري)، [[قرقرة الڪدر]] جي مقام تي [[غزوه قرقرة الڪدر]] يا غزوہ بني سليم (شوال ۲ ھجري)، [[عريض]] جي مقام تي [[غزوه سويق]] (۵ ذوالحج ھجري)، [[نجد]] جي مقام تي [[غزوه ذي امر]] يا غزوہ غطفان (محرم ۳ ھجري)، [[بحران جو مقام|بحران جي مقام]] تي [[غزوه فرع]] (ربيع الاول ۳ ھجري)، [[مدينه منوره ]] جي مقام تي [[غزوه بنو قينقاع]] (جماد الاول يا شوال ۳ ھجري)، [[احد جبل|جبل احد]] جي مقام تي [[غزوه احد]] ( شوال ۳ ھجري)، [[حمراء الاسد ]] جي مقام تي [[غزوه حمراء الاسد]] (۱۷ شوال ۳ ھجري)، عاليه جي مقام تي [[غزوه بنو نضير]] (ربيع الاول ۴ ھجري)، بدر جي مقام تي [[غزوه بدرالآخيرہ]] يا بدراموعد (شعبان ۴ ھجري)، [[دومة الجندل]] جي مقام تي [[غزوه دومة الجندل]] (ربيع الاول ۵ ھجري)، [[مريسيع]] جي مقام تي [[غزوه بنو مصطلق]] يا غزوه مريسيع (شعبان ۵ ھجري)، مدينه منوره جي مقام تي [[غزوه خندق]] (شوال ۵ ھجري)، [[غران]] جي مقام تي [[غزوه بنو قريظه]] (ذوالقعد ۵ ھجري)، [[نجران]] جي مقام تي [[غزوه بنو لحيان]] (رجب 6 ھجري)، [[حديبيه]] جي مقام تي [[غزوه حديبيه]] (ذوالقعد 6 ھجري)، [[ذي قرد]] جي مقام تي [[غزوہ ذي قرد]] ( ذوالحج 6 ھجري)، [[خيبر]] جي مقام تي [[غزوہ خيبر]] ( محرم ۷ ھجري), [[واديء القریٰ]] جي مقام تي [[غزوہ واديءِ القریٰ]] ( صفر ۷ ھجري)، نجد جي مقام تي [[غزوہ ذات الرقاع]] يا غزوہ محارب و بني ثعبله ( ۱۰ ربيع الاول ۷ ھجري), مڪي شريف جي مقام تي غزوہ [[فتح مڪه]] (۱۰ رمضان ۸ ھجري), [[حنين]] جي مقام تي [[غزوہ حنين]] ( 6 شوال ۸ ھجري), [[طائف]] جي مقام تي [[غزوہ طائف]] ( شوال ۸ ھجري), [[تبوڪ]] جي مقام تي [[غزوہ تبوڪ]] ( رجب ۹ ھجري). جيڪي لشڪر رسول الله {{درود}} جن اصحابين جي اڳواڻي ۾ جھاد لاء روانا ڪيا پر پاڻ شرڪت نہ ڪئي ان جنگي مھم کي سرايا يا بعوث سڏيندا آهن. اھڙين جنگي مھمن جو تعداد اٽڪل ۷۹ ھيو. ==صلح حديبيه== == خيبر جي فتح== == مڪي جي فتح== ==طائف جي فتح== == سندس آخري وقت ۽ وڇوڙو == == نور ۽ بشر وارو معاملو == == رھڻي ڪھڻي== == بحيثت امي== == امت == [[فائل:Muhammad2.svg|thumb|left|upright=1]] == سندس عمرا ۽ حج== == حجت الوداع جو خطبو== == سندس ڇڏيل ورثو== ==روضو مبارڪ== == توھين رسالت جا واقعا ۽ قانون== ==سيرت تي لکيل مستند ڪتاب== ===حديثن وارا مستند ڪتاب=== ==حضرت محمد صه ۽ مغربي فلاسافر== [[فائل:Muhammad Seal.svg|thumb|left|upright=0.8|حضرت محمد {{درود}} جي مھر جيڪا منڊي ۾ جڙيل ھئي ۽ سرڪاري خط و ڪتابت ۾ استعمال ڪئي ويندي ھئي]] ” پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي باري ۾ گوئٽي هڪ ڊگهو نظم لکيو جيڪو '''Mahomet's Gesang''' جي نالي سان مشهور آهي. ان نظم ۾ گوئٽي پاڻ سڳورن {{درود}} جي چهري جي هڪ محبت ڀري تصوير چٽي آهي هن نظم آخر ۾ گوئٽي لکيو آهي ته: ”پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي چهري مبارڪ تي نظر پوڻ سان انسان سندن مفتون ٿي پوندو.“ جرمن فيلسوف لائبنز (Leibniz) (1646-1716ع) متعلق پروفيسر اشپيز لکيو آهي ته پاڻ سڳورن {{درود}} جن کي ’دين الفطرت‘ جو باني سمجهندو هو.<ref>ڊاڪٽر قاضي نبي بخش؛ رسالو:مهراڻ؛ ڇپيندڙ:سنڌي ادبي بورڊ؛ 1962ع</ref> ==درود ۽ صلوات== [[فائل:Salavat of the prophet.png|thumb|left|upright=1.5|صلوات]] ==حوالا== {{حوالا}} [[زمرو:اسلام]] [[زمرو:محمد|*]] pcgx8kw3xnerrce3ed8tn835g614ga4 240116 240115 2022-08-03T21:32:41Z Intisar Ali 8681 /* يثرب ڏانھن ھجرت */ wikitext text/x-wiki {{Wikify}} {{Infobox person | honorific_prefix = ابوالقاسم | name = '''<span style='color: Green'>مُحَمَّدٌ</span>''' <!-- include middle initial, if not specified in birth_name --> | honorific_suffix = صلي الله عليه وآله وسلم | image =Dark vignette Al-Masjid AL-Nabawi Door800x600x300.jpg | image_size = 300px | alt = | caption = سندن نالو خوش خطاطي ۾ لکيل | native_name = ابوالقاسم | native_name_lang = عربي | birth_name = <!-- only use if different from name above --> | birth_date = {{birth date |570|04|20}} | birth_place = مڪو | baptised = <!-- will not display if birth_date is entered --> | disappeared_date = <!-- {{disappeared date and age|YYYY|MM|DD|YYYY|MM|DD}} (disappeared date then birth date) --> | disappeared_place = | disappeared_status = | death_date = {{death date and age|632|06|08|570|04|20}} | death_place = مدينو | death_cause = سخت بخار | body_discovered = | resting_place = مسجد نبوي، مدينو منور | resting_place_coordinates = <!-- {{coord|LAT|LONG|type:landmark|display=inline}} --> | monuments = مسجد نبوي | residence = مڪو پوء مدہنو | nationality = عرب | other_names = 99 نالا: مجتبیٰ، مصطفیٰ، بشیر، نذیر، احمد وغیرہ | ethnicity = <!-- Ethnicity should be supported with a citation from a reliable source --> | citizenship = حجاز | education = اُمِي | alma_mater = | occupation = واپار ، حاڪم ، قاضي، فوجي ڪمانڊر، معلم | years_active = | era = | employer = | organization = | agent = | known_for = اسلام جو پيغمبر | notable_works = *خدا جو ڏنل قرآن پھچائڻ * مديني جي رياست جو بنياد وجھندڙ * مسجد نبوي جو معمار *اسلام جي تعليم ڏنائين * حديث | style = | home_town = مڪو | salary = | net_worth = <!-- Net worth should be supported with a citation from a reliable source --> | height = <!-- "X cm", "X m" or "X ft Y in" plus optional reference (conversions are automatic) --> | weight = <!-- "X kg", "X lb" or "X st Y lb" plus optional reference (conversions are automatic) --> | television = | title = | term = | predecessor = عيسيٰ مسيح | successor = ڪو بہ نہ | party = | movement = | opponents = عربستان جا مشرڪ ۽ يھودي | boards = | religion = <!-- Religion should be supported with a citation from a reliable source --> | denomination = <!-- Denomination should be supported with a citation from a reliable source --> | criminal_charge = <!-- Criminality parameters should be supported with citations from reliable sources --> | criminal_penalty = | criminal_status = | spouse =* خديجه بنت خويلد (595–619) *سوده بنت زمعه (619–632) *حفصه بنت عمر (624–632) *جويريه بنت حارث (628–632) *عائشه (619–632) *زينب بنت جحش (627–632) *صفيه بنت حيي (629–632) *زينب بنت خزيمه (625–627) *ام سلمه (629–632) *ام حبيبه (628–632) *ريحانه بنت زيد (629–631) *ماريه قبطيه (630–632) *ميمونه بنت حارث (630–632) | partner = <!-- (unmarried long-term partner) --> | children = *عبد الله بن محمد، *قاسم بن محمد، *ابراهيم بن محمد، *زينب بنت محمد، *رقيه بنت محمد، *ام ڪلثوم بنت محمد، *فاطمه زهرا رضہ | parents = *عبد الله بن عبد المطلب * آمنہ بنت وھب | relatives = * عبدالمطلب (ڏاڏو) *ابوطالب (چاچو) * حمزہ (چاچو)رضہ *ابو لھب (چاچو) *علي رضہ (ڀائٽو، ۽ ڄاٽو) *عباس رضه (،چاچو) * ابو بڪر رضہ (سھرو) * عمر فاروق رضه (سھرو) *ابوسفيان (سھرو) | callsign = | awards = رحمته العالمين | module = آخري نبي | module2 = | module3 = | module4 = | module5 = | module6 = | signature =Muhammad Seal.svg | signature_alt = | signature_size = 50px | website = <!-- {{URL|example.com}} --> | footnotes = }} <br/> '''حضرت مُحَمَّد''' {{درود}} {{ٻيا نالا|انگريزي= '''Hazrat Muhammad '''pbuh}}(اپریل570ع - جون 632ع) مسلمانن جي عقيدي مطابق الله سبحان و تعالیٰ جو آخري نبي ۽ رسول ھيو جنھن تي [[آسماني ڪتابن جا نالا|آسماني ڪتاب]] [[قرآن| قرآن مجيد]] نازل ٿيو. 40 سالن جي عمر ۾ [[عربستان]] جي شھر [[مڪو| مڪي]] ۾ نبوت جو اظھار ڪندي اسلام جي توحيد واري عقيدي جي تبليغ جو آغاز ڪيو. سندس ڏنل تعليم عربن جي ان خطي ۾ ھڪ زبردست انقلاب برپا ڪيو. قرآن مجيد ۾ سندس زندگي مبارڪ کي '''اسوه''' سڏيو ويو آهي<ref name =" علوي" > بذل القوۃ فی حوادث سنی النبوۃ (سيرت هاشمي)، از: امام العصر مخدوم محمد ھاشم محدث ٺٽوي، ترجمو: پروفيسر اسرار احمد علوي، مھراڻ اڪيڊمي شڪارپور، ڇاپو ٻيو جولائي 2004ع ۾ لکيل مترجم جو نوٽ: تقديم </ref>. سورة الاحزاب جي آيت 21 ۾ فرمان آھي ته:'''لقد کان لکم فی رسول اللہ اسوۃ حسنہ''': ترجمو: "بيشڪ اوھان جي لاء خدا جي رسول {{درود}} جي ذات ۾ ھڪ بھترين نمونو آھي." لفظ اسوة جي عام معنیٰ طريقو يا نمونو آھي<ref name=" علوي " />. اسوہ انسان جي ان حالت کي چيو ويندو آهي جيڪا ھو ڪنھن ٻئي انسان جي پيروي ڪندي اختيار ڪري<ref name ="راغب " > مفردات الفاظ القرآن, از: ابو القاسم راغب اصفھانی صہ ۱۴۰ </ref>. اسلامي عقيدي مطابق محمد رسول الله {{درود}} جن جي اطاعت مسلمانن جي ايمان جو لازمي جز ۽ فرض آهي ۽ ان جي اطاعت کي قرآن مجيد ۾ الله جي اطاعت جي مثل سڏيو ويو آهي. سورة النساء جي آيت ۶۴ ۾ قرآن فرمائي ٿو ته: ''' وما ارسلنا من رسول الا لیطاع باذن اللّٰہ''': ترجمو: "۽ اسان موڪليا جيڪي رسول تہ انھن جي پيروي ڪئي وڃي، الله جي حڪم سان". دين جي عالمن ۽ قرآن جي شارحن جو اھو عقيدو آهي ته قرآن ھڪ تحريري دستور آھي جنھن جي عملي صورت سرور ڪونين {{درود}} جن جي ذات آھي، جن جو ڪوبه قول ۽ فعل حڪم خداوندئ کان وار برابر بہ ھيڏي ھوڏي ھٽيل نه آهي<ref name=" علوي " />. ايليا (بيت المقدس) ۾ ھجرت جي پنجين سال [[ھرقل|ھرقل اعظم]] (Hercules) جي درٻار ۾ سندس بدترين دشمن [[ابوسفيان]] پڇا ڪرڻ تي ٻڌايو ھو تہ "نبوت کان اڳ بہ اوھان {{ درود}} ڪڏهن ڪوڙ نہ ڳالھايو آھي"<ref name=" علوي " />. پاڻ ڪريمن پنھنجي بيمثال ڪردار وسيلي ڪٺور قلبن کي نرم ڪري انھن جو تزڪيو ڪيو<ref name=" علوي " />. سندن ھر عمل جي تقليد کي اسلامي دين ۾ سنت جو مقام حاصل آهي<ref name="علوي " />. مولانا ابوالڪلام آزاد مطابق:"قرآن ۽ نبي سائين {{درود}} جن جي زندگي ساڳي شئي آھي، قرآن متن آھي تہ سيرة ان جي تشريح ۽ قرآن علم آھي تہ سيرة ان جو عمل. ان ڪري انسانيت جي سمورن اھنجن ۽ آزارن جو علاج ان سيرت جي مطالعي ۾ ئي ملي سگھندو"<ref name ="آزاد " > سیرۃ کے عملی پہلو (اردو) ، از: مولانا ابوالڪلام آزاد، صہ ۹</ref>. == قبيلو ۽ گھراڻو == حضرت محمد {{درود}} جو قبيلو [[قريش]] ۽ گھراڻو [[بنو هاشم]] ھيا جيڪي حضرت ابراهيم جي بيبي ھاجرہ {{ٻيا نالا|عبراني= ''' Hagar '''}} مان وڏي پٽ حضرت اسماعيل جي اولاد مان ھيا. حضرت [[ابراهيم]] پنھنجي وڏي پٽ حضرت [[اسماعيل]] ۽ سندس ماء کي مڪي جي ويران وادي ۾ رھايو جتي ٻنھي پيء ۽ پٽ گڏجي [[ڪعبو]] تعمير ڪيو. ان ويراني ۾ [[زمزم]] جي چشمي جي برآمد ٿيڻ سان جرھوم جي قبيلو سندن مرضي سان اتي آباد ٿيو ۽ اڳتي هلي اسماعيل جي شادي ٿي ۽ کيس ٻارھن پٽ ڄاوا جن مان وڏي پٽ جو نالو قدار ھيو. آھستي آھستي اسماعيلين جو تعداد وڌندو ويو.<ref name ="سعيد" >The Life of Muhammad, the Prophet , by:Syed Saeed Akhtar Rizvi, page ،9,7,8,6,</ref> بائيبل مطابق خدا جو واعدو ٿيل ھيو تہ اسماعيل جي اولاد کي تيزي سان وڌائيندو <ref>{Genesis 21:13}</ref> اھي پوري حجاز ۾ ڦھلجي ويا. عیسیٰ مسیح جي پيدائش کان 200 سال اڳ قدار جي اولاد مان عدنان مشھوري ماڻي ٻنھي جي وچ واري شجري جي اڃان ڪا پڪ نہ ٿي سگھي آھي ڇو تہ عربن گھڻا شجرا بيان ڪيا آهن.محمد صہ انھن شجرن تي تبصرو ڪندي فرمايو ھيو تہ {{quote|جڏهن منھجو شجرو عدنان تائين پھچي تہ بس ڪريو|محمد صہ<ref name = " سعيد"/>|}} ٽين صدي عيسويءَ ۾ عدنان جي اولاد مان ھڪ سردار ٿيو جنھن جو نالو فاھر ھيو جنھن لاء خيال آهي تہ ان کي [[قريش]] سڏيندا ھيا ڪن جو وري خيال آھي تہ فاھر جي پنجين پيڙهيءَ ۾ پنجين صدي عيسويءَ ۾ [[قصي بن ڪلاب]] بن مرہ بن لوئي، بن غالب بن فاھر نالي ھڪ طاقتور شخص مشھور ٿيو جنھن کي قريش سڏيندا ھيا ء ان جي اولاد [[قريشي]] سڏبا ھيا. علامہ شبلي نعماني، علامہ طبري مطابق قصي ئي پھريون شخص ھيو جنھن کي قريش سڏيو ويو. قصي سڀني اسماعلين کي گڏ ڪري قائل ڪيو تہ خانہ بدوشي ترڪ ڪري ڪعبي جي چؤطرف مستقل رھائش اختيار ڪن. قصي ڪعبي جي نگران خزاہ قبيلي جي ھليل نالي ھڪ شخص جي نياڻي سان شادي ڪئي ۽ ھليل جي وصيت ذريعي ڪعبي جي نگراني جي ذميداري قصي جي حوالي ٿي جنھن کوڙ ادارن کي قائم ڪيو جن ۾ دارالندواہ (گڏجاڻي واري جاء) شامل ھئي جتي ويھي جنگ ۽ امن سميت اھم معاملن جا فيصلا ، شادين جا اجتماع ٿيندا هئا. قافلن جي روانگي پن ٿيندي هئي.ھن سقايہ ( حاجين کي پاڻي فراهم ڪرڻ جو بندوبست)، رفادہ ( حاجين کي کاڌخوراڪ فراھم ڪرڻ جو بندوبست) پڻ قائم ڪيا<ref name = "سعيد "/> ھن حاجين جو مشاعرالحرم ۾ رات ٽڪائڻ جو بندوبست ء پوري واديءَ کي بتين سان منور ڪري کين سھولتن فراھم ڪرڻ جي شروعات ڪئي. زمزم جو چشمو صديون پھرين لٽجي ويو ھو ھن ان کي ڳولي پھريون دفعو کوھ کوٽايو ۽ پاڻي جي بحالي ٿي. ھن ڪعبي جي ٻيھر تعمير ڪرائي. ھن جي وفات بعد ماڻھو حاجون (موجوده جنت المولا واري قبرستان) ۾ سندس قبر جي زيارت لاءِ ويندا ھئا. ھن کي ڪعبي جون ڇھ ذميداريون ھيون جيڪي ھن پنھنجي وفات کان اڳ پنھنجي وڏي پٽ عبدالدار کي سونپيون. قصي کي پنج پٽ ء ھڪ ڌيءُ ھئي. سندس ٻئي پٽ مغيرہ کي عبداالمناف سڏيندا ھيا، جيڪو قبيلن ۾ معتبر ۽ قائدانہ صلاحيتن وارو ليکيو ويو. عبدالمناف کي ڇھ پٽ ٿيا جن ۾ ھاشم، مطلب، عبد شمس ۽ نوفل مشھور ٿيا. عبدالدار ۽ عبداالمناف جي وفات کان پوءِ ڪعبي جي ذميداري سنڀالڻ ۾ سندن اولاد ۾ تڪرار شروع ٿيو پر پوء ٺاھ ٿي وين. اھو طئي ٿيو تہ پاڻي پيارڻ ، کاڌ خوراڪ فراھم ڪرڻ ۽ جنگ ۾ قيادت جي ذميداري عبداالمناف جي اولاد ڏي منتقل ٿي. ليوا ۽ حجابہ جي ذميداري عبدالدار جي اولاد کي ملي باقي دارالندواہ جي سربراهي ٻنھي جي خاندانن ۾ رھي. انھن مان ھاشم گھڻو نالو ڪڍيو جنھن کي کاڌي کارائڻ جي ذميداري ملي. ھڪ ڀيري مڪي ۾ وڏو ڏڪار آيو تہ ھاشم پنھنجي سموري دولت کڻي شام ويو اتان اٽو ۽ سڪل ماني خريد ڪري مڪي آيو ۽ روزانو اٺن کي ڪھي انھن مان ٻوڙ ٺاھي ماني جا ٽڪرا ان ۾ ملائي سموري قبيلي کي گھرائي کارائيندو هو ڏڪار جي خاتمي تائين ھن قبيلي جي مدد جاري رکي کوڙ ماڻھن کي مرڻ کان بچائي ورتو.ان خدمت جي بدلي ئي کيس ھاشم جو نالو مليو جنھن جي معني ( مانيءَ کي ) ٽڪر ڪندڙ آھي. ھاشم جو اصل نالو امر{{ٻيا نالا|انگريزي=Amr}} ھيو. ھاشم مڪي جي واپاري قافلن جو بنياد وجھندڙ پڻ ھيو. ھن باظنتيني شھنشاھ کان حڪمنامو حاصل ڪيو جنھن تحت قريش قبيلي کي ھر قسم جي ٽئڪس ۽ ڊيوٽي کان آزاد ڪري انھن جي ڪنٽرول وارن ملڪن ۾ آزاد اچ وڃ جي اجازت ڏنل ھئي<ref name = " سعيد "/> ھن اھا ساڳي سھولت ايٿوپيا جي بادشاھ کان پڻ حاصل ڪئي ۽ ان وقت يمن ايٿوپيا جو حصو ھيو.اھڙي طرح قريش جا واپاري قافلا يمن کان شام ۽ بازنظيني شھر انقرہ تائين وڃڻ شروع ٿيا.<ref name = "سعيد "/> ھاشم جڏهن 25 سالن جو ھيو تہ سن 488 عيسويءَ ۾ فلسطين جي غزہ واري ھنڌ وفات ڪري ويو ۽ کيس اتي ئي دفن ڪيو ويو. اھا جاء غزہ ھاشم يا ھاشم جي غزہ سڏجڻ شروع ٿي وئي. ھن يثرب جي عدي بنو نجار قبيلي جي سلمیٰ بنت امر سان پرڻو ڪيو جنھن مان عبدالمطلب پيدا ٿيو جيڪو اڃان ننڍڙو ھيو تہ ھاشم وفات ڪري ويو.ان کان سواءِ ھاشم کي چار ٻيا پٽ پڻ ھيا جن ۾ اسد، نضلا، سئفي ۽ ابو سئفي شامل ھيا جن مان پوين ٽن کي اولاد ڪانہ ٿي باقي اسد کي [[فاطمه بنت اسد]] نالي نياڻي ڄائي جيڪا علي رضہ بن ابي طالب جي ماء ھئي. ھاشم جو اھڙي طرح نسل عبدالمطلب مان اڳتي ھليو<ref name = " سعيد"/>. عبدالمطلب يثرب ۾ پنھنجي ناني جي گھر ۾ پيدا ٿيو. ھاشم جي وفات بعد سندس ڀاء مطلب خاندان جو وڏو بڻيو جيڪو پنھنجي ننڍي ڀائٽي عبدالمطلب بن ھاشم کي مڪي وٺي آيو جڏھن مطلب اٺ تي مڪي ۾ داخل ٿيو تہ ماڻھن ڇوڪري کي مطلب جو غلام سمجھي عبدالمطلب چوڻ شروع ڪيو ۽ مطلب وضاحت ڪندو رھيو تہ اھو سندس ڀائٽيو آھي پر ھاشم جي ان پٽ تي عبدالمطلب نالو پئجي ويو<ref name = " سعيد "/>. عبدالمطلب جو اصل نالو شعيبت الحمد ھيو. مطلبجي وفات بعد سقايہ ۽ رفادہ جي ذميداري عبدالمطلب جي حصي ۾ آئي. ھن 82 سالن تائين عمر ماڻي ۽ پوئين وقت ھن کي مڪي جي سربراھ جو خطاب پڻ مليو<ref name = " سعيد"/> ==والدين== ==جنم== [[File:Muhammad With Heart Circle.gif|thumb|محمد دل جي سرڪل سان]] == ننڍپڻ== يارھن ورھين جي عمر ۾ چاچي حضرت ابوطالب سان گڏ واپار سانگي شام ويا هئا ۽ اتي بحيرا نالي ھڪ عيسائي راھب سندس نبوت جي تصديق ڪئي ۽ ان وقت حضرت ابوبڪر صديق پڻ ساڻن گڏ ھيو هئي<ref name=" ٺٽوي" />. == زالون ۽ اولاد == ===بيبي خديجه رضه=== 25 سالن جي ڄمار ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي پھرين شادي [[بنو اسد]] گھراڻي جي [[خويلد بن اسد]] ۽ [[فاطمه بنت زائدہ]] جي نياڻي 40 سالا حضرت خديجة الڪبریٰ رضه سان 695 ۾ ٿي جيڪا بيواہ ھئي ۽ سندس اھا ٽين شادي ھئي<ref name=" علوي " />. بيبي سانئڻ جو پھريون نڪاح [[ھند بن زرارہ]] سان ٿيو جنھن مان کيس ھڪ نياڻي ۽ ٻہ پٽ ٿيا جيڪو پوء گذاري ويو. سندس ٻيون نڪاح [[عتيق بن عائذ]] سان ڪرايو ويو جنھن مان کيس ھڪ نياڻي ھند جي نالي سان ھئي پر ڪجھ وقت کان پوءِ عتيق پڻ گذاري ويو<ref name=" علوي " />. جڏھن 35 سالن جي ٿي تہ سندس والد خويلد پڻ گذاري ويو<ref name="علوي " />. پاڻ مالدار عورت ھئي ۽ سندس ڪاروباري قافلا [[عراق]]، [[شام]] ۽ [[فلسطين]] تائين ويندا ھيا. سندس ھڪ غلام [[ميسرہ]] ايماندار ھيو جيڪو سندس ڪاروبار جو جنرل مينيجر ھيو<ref name=" علوي" />. پاڻ سڳورن {{درود}} جن ان وقت ايمانداري ۾ وڏي شھرت حاصل ڪئي هئي ۽ ميسرہ ذريعي بيبي سانئڻ وٽ اھڙو احوال پھتل ھو ۽ ان کين سندس ڪاروبار ۾ شامل ٿيڻ جي پيشڪش ڪئي جيڪا پاڻ سڳورن {{درود}} قبول ڪئي ۽ ان جي تجارتي قافلي سان شام ويا جنھن بعد بيبي سانئڻ کين شادي جو پيغام موڪليو<ref name=" علوي " />. شادي ۲۵ صفر تي ٿي جنھن ۾ حضرت ابو طالب ، حضرت حمزہ رضه، بيبي صاحبه جو چاچو [[عمرو بن اسد]]، سؤٽ [[ورقه بن نوفل]] پڻ شامل ٿيا<ref name=" علوي " />. حق مھر ساڍا ٻارھن [[اوقيه]] سون مقرر ڪيو ويو جنھن جي قيمت ۵۰۰ درھم ھئي<ref name=" علوي" />. ھڪ روايت مطابق حق مھر ۲۰ وٽ ٻڌايو ويو آهي<ref name=" علوي " />. نڪاح جو خطبو سيدنا [[ابو طالب]] پڙھيو. اھو خطبو يعقوبي ، شامي ، قسطلاني ، ۽ علامه عامري پنھنجي ڪتابن ۾ نقل ڪيو آهي<ref name=" علوي " />. نڪاح بعد پاڻ سڳورن {{درود}} ھڪ اٺ ذبح ڪرائي مھمانن جي دعوت ڪئي. بيبي سانئڻ زندگي جا 25 سال پاڻ سڳورن {{درود}} سان گذاريا<ref name=" علوي " />. سندس حياتيءَ ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} ٻي ڪا شادي نہ ڪئي<ref name=" علوي " />. پاڻ سڳورن {{درود}} جي پٽ ابراھيم کان سواءِ سموري اولاد بيبي سانئڻ مان ٿي ۽ سڀ سواء بيبي فاطمه الزهراء رضه جي سندن حياتي مبارڪ دوران وفات ڪري ويا<ref name=" علوي " />. [[فائل:The altar of prayer of the Prophet in the demolished house of Khadijeh 01.jpg|thumb|left|upright=0.8|بيبي خديجہ جي مڪي ۾ ڊاٿل گھر اندر اھا جاء جتي حضرت محمد{{درود}} ساڻس شادي کان پوء رھائش دوران عبادت ڪندو ھو]] نبي ڪريم {{درود}} کي چار نياڻيون ھيون جن مان وڏي سيدہ زينب ، ٻيون نمبر سيدہ رقيه ، ٽيون نمبر سيدہ ام ڪلثوم ۽ چوٿون نمبر آخري نياڻي سيده فاطمه الزهراء ھئي<ref name=" علوي " />. چئني مديني ھجرت ڪئي ۽ اتي وفات ڪيائون ۽ چارئي جنت البقيع ۾ دفن ٿيل آھن<ref name=" علوي " />. سيده زينب رضه 30 ميلادي ڌاري مڪي ۾ ڄائي ۽ سن ۸ ھجري ۾ مديني ۾ وفات ڪئي. سندس نڪاح بعثت کان اڳ پنھنجي ماسات ابوالعاص بن ربيع قرشي سان ڪرايو ويو جيڪو بيبي خديجه جي ڀيڻ ھند بنت خويلد جو پٽ ھيو ۽ سندس اصل نالو لقيط ھو<ref name=" علوي " />. ڪجھ رويتن مطابق سندس نالو ھشيم ۽ مھشم ھيو. پاڻ سڳورن {{درود}} جي ھجرت وقت اھي طائف ۾ رھندا ھئا. بدر جي جنگ بعد پاڻ سڳورن {{درود}} کيس مديني گھرايو ۽ بعد ۾ ابوالعاص جڏهن اسلام قبول ڪيو تہ اھو پڻ مديني ۾ آيو. سيده زينب کي ھڪ پٽ علي ۽ ھڪ نياڻي امامه ٿيا<ref name=" علوي" />. علي ننڍپڻ ۾ ئي فوت ٿي ويو. امامه جي پرورش بعد ۾ ابوالعاص جي ماروٽ حضرت زبير بن عوام ڪئي جنهن بيبي فاطمه الزهراء جي وفات بعد امامه جو نڪاح حضرت علي ڪرم الله وجهه سان ڪرايو<ref name=" علوي " />. [[فائل:The altar of prayer of the Prophet in the demolished house of Khadijeh.jpg|thumb|left|upright=0.8|بيبي خديجہ جي سعودي حڪومت پاران ڊاٿل گھر ۾ محراب جو ھڪ ٻيو منظر جتي پاڻ سڳورو عبادت ڪندو ھو]] سيده رقيه رضه ۳۳ ميلادي ڌاري ڄائي ۽ ان جو نڪاح حضرت عثمان غني رضه سان ڪرايو ويو. نبوت جي پنجين سال مڙس سان گڏ حبشه ھجرت ڪئي جتي ست سال رھيا اتي کيس ھڪ پٽ عبدالله نالي ڄائو. مڪي واپسي بعد مديني ڏانهن ھجرت ڪئي. بدر جي جنگ وقت بيمار ٿي پئي ۽ اٽڪل ۲۰ ڏينھن بعد وفات ڪري وئي. ان جي بيماري سبب نبي ڪريم {{درود}} جن حضرت [[عثمان غني]] رضه ۽ حضرت اسامه بن زيد رضه کي مديني ڇڏي ويا ھئا. جنگ جي فتح جي خبر جڏهن مديني پھتي تہ بيبي سانئڻ جي تدفين ٿي رھي ھئي<ref name=" علوي " />. سندس پٽ عبدالله پڻ ننڍپڻ ۾ گذاري ويو<ref name=" علوي " />. [[فائل:The House of Khadijah, The Porphet Mohammad's Wife in Mecca before Demolition 01.jpg|thumb|left|upright=0.8|بيبي خديجہ جو گھر جتي حضرت محمد {{درود}} مڪي زندگيءَ جو ھڪ دؤر گذاريو جيڪو سعودي حڪومت ڊھرائي ڇڏيو]] سيدہ ام ڪلثوم اھل بيت جي مديني ھجرت وقت بيبي فاطمه الزهراء رضه ۽ سيدہ سوده رضه سان گڏ ھئي. سيدہ رقيه رضه جي وفات کان ست يا ٽن مھينن بعد پاڻ سڳورن {{درود}} سندس نڪاح حضرت عثمان غني رضه سان ڪرايو ۽ سندس رخصتي جمادالآخر ۾ دوران ۱۹ سالن جي عمر ۾ ٿي<ref name=" علوي " />. کيس ڪا بہ اولاد ڪانه ٿي. حضرت عثمان سان ھن پنھنجي زندگي جا اٽڪل ساڍا ڇھ ورھيه گذاريا<ref name=" علوي " />. سن ۹ ھجري ۾ شعبان جي مھيني دوران وفات ڪئي. سندس جنازي نماز پاڻ سڳورن {{درود}} جن پڙھائي<ref name=" علوي " />. [[فائل:The House of Khadijah, The Prophet Mohammad's Wife in Mecca after Demolition 01.jpg|thumb|left|upright=0.8|بيبي خديجہ وارو گھر ڊھڻ کان پوءِ واري حالت ۾. ھن گھر پاڻ سڳورن زندگي جو ھڪ دور گذارہو]] بيبي فاطمه الزهراء رضه ۴۱ ميلادي ۾ نبوت جي بعثت واري سال پيدا ٿي ۽ جڏهن ۱۰ ورھين جي ھئي تہ سندس والدہ وفات ڪئي جنھن ڪري ننڍي عمر ۾ ئي والد سان وابسته رھي<ref name="علوي " />. والد کي تمام پياري ھئي. سندس عادات ، اطوار ، رفتار توڙي گفتار جو انداز والد سان مشابهت رکندڙ ھيو ۽ شڪل ۾ والده جھڙي ھئي<ref name=" علوي " />. سندس شادي پندرهن سال پنج مھينن جي عمر حضرت علي ڪرم الله وجهه سان مديني ۾ جنگ بدر کان بعد ڪرائي وئي. نڪاح جي تقريب مسجد نبوي ۾ ٿي ۽ پاڻ سڳورن{{درود}} سندن نڪاح پڙھايو. حق مھر ۵۰۰ درھم مقرر ٿيو ۽ رخصتي احد جي جنگ بعد عمل ۾ آئي<ref name=" علوي" />. سندس حياتيءَ دوران حضرت علي ڪرم الله وجهه ٻي شادي ڪانه ڪئي. کيس پنج ٻار جن ۾ ٽي پٽ امام حسن، امام حسين ، امام محسن ۽ ٻہ ڌيئر ڄاوا. امام محسن ننڍپڻ ۾ ئي وفات ڪئي<ref name=" علوي " />. پاڻ پردي جي سخت پابند ھئي. سندس جنازي نماز حضرت علي ڪرم الله وجهه پڙھائي<ref name="علوي " />. [[فائل:Khadija tomb (1).jpg|thumb|left|upright=0.8|خديجہ جو مڪي م واقع مقبرو جيڪو سعودي حڪومت ڊھرائي ڇڏيو]] بيبي خديجه رضه مان پاڻ سڳورن {{درود}} کي ٻہ پٽ پڻ ڄاوا جن جا نالا قاسم ۽ عبدالله ھيا. قاسم کي طاھر ۽ عبدالله کي طيب پڻ سڏيندا هئا<ref name=" علوي " />. روايت مطابق سندن وفات نبوت کان اڳ ننڍپڻ ۾ ٿي ھئي<ref name=" علوي" />. ===بيبي سوده رضه=== سن ۱۰ نبوي ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} جن جو پاڻ کان عمر ۾ ۳۰ سال وڏي بيوہ<ref name=" علوي " /> سودہ بنت زمعه سان نڪاح ٿيو. مديني ڏانهن ھجرت وقت فقط ھيء گھرواري ساڻن گڏ ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. ان جو تعلق بنو عامر قبيلي سان ھو<ref name="علوي " />. روايت مطابق ھڪ دفعي خوله بنت حڪيم نبي ڪريم {{درود}} جن کي ٻي شادي ڪرڻ جي تجويز ڏني ۽ کين بيبي عائشه ۽ حبشه کان ھجرت ڪري موٽي آيل مھاجرن مان بيبي سودہ جا نالا پيش ڪيا<ref name="علوي " />. پاڻ سڳورن اھا تجويز قبول ڪئي ۽ ٻنھي طرفن کان آڇ قبول ڪئي وئي. بيبي سوده سان نڪاح جو خطبو زمعه بن قيس پڙھيو<ref name=" علوي " />. حق مھر ۴۰۰ درھم مقرر ٿيو<ref name =" جلد" > شرح مواھب ، زرقاني ، جلد ۳, صه ۲۹۷ </ref>. ھن جا ۱۲ سال نبي ڪريم {{درود}} جي صحبت ۾ گذريا ۽ سندس رفاقت ۾ حج ۽ عمرو ادا ڪيو<ref name=" علوي " />. کيس پاڻ سڳورن {{درود}} مان ڪا اولاد ڪانه ٿي پر کيس پھرين مڙس سڪران مان عبدالرحمان نالي پٽ ڄائو جيڪو حضرت عمر رضه جي دؤر ۾ جنگ جلولاء ۾ شھيد ٿيو<ref name=" علوي " />. بلاذري مطابق بيبي صاحبه سن ۲۲ ھجري ۾ مديني ۾ وفات ڪئي<ref name=" علوي " />. ابن سعد مطابق سن ۵۴ ھجري ۾ وفات ڪئي<ref name="علوي " />. ===بيبي عائشه رضه=== سن ۱۰ ھجري شوال جي مھيني ۾ بيبي عائشه رضه جو پاڻ سڳورن {{درود}} جن سان نڪاح مڪي ۾ پڙھيو ويو ان وقت سندس عمر ۶ سال ھئي ۽ رخصتي شوال جي مھيني ۾ ھجرت جي پھرين سال ۹ ورھين جي عمر ۾ مديني ٿي<ref name=" ٺٽوي" />. نڪاح ۽ رخصتي وقت بيبي صاحبه جي عمر بابت متضاد روايتون آھن جن ۾ ھڪ روايت مطابق رخصتي وقت بيبي صاحبه جي عمر ۱۸ سال ھئي. روایت مطابق مديني پھچڻ کان ڪجھ وقت پوءِ پاڻ سڳورن {{درود}} جن زيد بن حارث ۽ ابو رافع کي مڪي مان ابوبڪر صديق رضه جي گھروارن کي وٺي اچڻ لاءِ موڪليو اھڙي طرح اھي قبا تائين پھتا. بيبي اسماء بنت ابوبڪر اميد سان ھئي ۽ اتي ان عبدالله بن زبير کي جنم ڏنو. ساڳي سال شوال ۾ بيبي عائشه رضه جو گھر مديني جي پاڙي سنح ۾ حارث بن خزرج وارن جي گھرن لڳ واقع ھيو جيڪو نبي ڪريم {{درود}} جي گھر کان ھڪ ميل جي فاصلي تي ھو. ان گھر ۾ سندس شادي ۽ رخصتي ٿي<ref name ="ياقوت " > معجم البلدان، ياقوت، جلد ۳, صه ۲۶۵ </ref>. ===بيبي حفصه رضه=== بيبي حفصه حضرت عمر فاروق رضه ۽ سندس زال زينب بنت مظعون جي نياڻي ھئي جيڪا بعثت نبوي کان پنج سال اڳ پيدا ٿي<ref name=" علوي " />. ننڍي عمر ۾ سندس نڪاح سھم قبيلي جي ھڪ فرد خنيس بن حذافه بن قيس سان ٿيو جيڪو بدر جي جنگ ۾ مسلمانن جي لشڪر ۾ شامل ھو ۽ زخمي ٿي پيو ۽ سن ۲ھجري ۾ وفات ڪري ويو ۽ ھڪ روايت مطابق احد جي جنگ ۾ شھيد ٿيو<ref name=" علوي " />. ان بعد شوال سن ۳ ھجري ۾ بيبي حفصه جي شادي نبي ڪريم {{درود}} جن سان ٿي<ref name="ٺٽوي " />. ان وقت بيبيءَ جي عمر ۱۸ سال ھئي ۽ نڪاح ۾ مھر ۵۰۰ درھم مقرر ٿيو<ref name=" علوي" />. ابو دائود ، نسائي ۽ ابن ماجه وغيره ۾ ابن عمر جي روايت مطابق نبي ڪريم {{درود}} جن کيس ھڪ دفعو طلاق (رجعي) ڏني ھئي. طبراني پڻ اھڙو ذڪر ڪيو<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه شعبان سن ۴۵ ھجري ۾ ۶۳ ورھين جي عمر ۾ وفات ڪئي<ref name=" علوي " />. وفات وقت پنھنجي ننڍي ڀاءُ عبدالله بن عمر رضه کي وصيت ڪئي ھئي تہ سندس مديني جي اتر ۾ شام واري رستي تي واقع غابہ نالي ديھ واري ملڪيت خيرات لاء وقف ڪري<ref name=" علوي " />. سندس جنازي نماز مديني جي گورنر مروان بن حڪم پڙھائي ۽ کيس جنت البقيع ۾ دفنايو ويو<ref name=" علوي " />. ===بيبي زينب بنت خزيمه رضه=== سن ۳ ھجري ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} جن جو نڪاح بيبي زينب بنت خزيمه ھلاليه سان ٿيو<ref name=" ٺٽوي" />. بيبي صاحبه کي خير خيرات جي ڪثرت سبب ام المساڪين يعني مسڪينن جي ماء سڏيو ويندو هو<ref name="ٺٽوي " />. ھجرت نبوي {{درود}} کان ۱۴ يا ۱۵ سال اڳ مڪي ۾ ڄائي بيبي صاحبه جو پھريون مڙس نبي ڪريم {{درود}} جو پڦاٽ عبدالله بن جحش رضه ھو جنھن سان گڏ بيبي صاحبه مديني ھجرت ڪئي جيڪو ساڳ شوال سن ۳ ھجري ۾ غزوہ احد ۾ شھيد ٿيو ھو ۽ عدت گذارڻ بعد سندس ٻي شادي پاڻ سڳورن {{درود}} جن سان ٿي پر سن ۴ ھجري ۾ ربيع الاول يا ربيع الآخر ۾ بيبي صاحبه وفات ڪري وئي<ref name=" ٺٽوي " />. وفات وقت سندس عمر ۳۰ سال کن ھئي<ref name=" علوي " />.اھو پاڻ سڳورن {{درود}} جن جو پنجون نڪاح ھيو جنھن ۾ حق مھر ۵۰۰ درھم مقرر ٿيو<ref name=" علوي" />. قتادہ بن دعامہ کان روايت مطابق سندس پھريون نڪاح پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي سؤٽ طفيل بن حارث سان ٿيل ھو جنھن ڪجھ وقت پوء کيس طلاق ڏني ۽ سندس ٻيو نڪاح طفيل جي ڀاءُ عبيدہ بن حارث سان ٿيو<ref name=" علوي " />. امھات المومنين ۾ بيبي زينب رضه واحد عورت ھئي جنھن جو جنازو نبي ڪريم {{درود}} جن پڙھايو <ref name=" علوي " />. ===بيبي زينب بنت جحش رضه=== سن ۴ ھجري ۾ ذوالقعد جي مھيني ۾ چنڊ واري رات پاڻ ڪريم {{درود}} جن جو نڪاح زينب بنت جحش رضه سان ٿيو. ھڪ ٻي روايت مطابق ۵ ھجري ۾ ٿيو<ref name=" ٺٽوي " />. ان وقت بيبيءَ جي عمر ۳۵ ورھيه ھئي ۽ نبي ڪريم {{درود}} جي وفات بعد سندس زالن مان اھا پھرين وفات ڪندڙ ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. شادي واري وقت ھن. سال پردي جو حڪم نازل ٿيو<ref name=" ٺٽوي " />. ھن بيب جو تعلق قريش جي اسد بن خزيمه واري شاخ سان ھيو<ref name=" علوي " />. ھي بيبي نبي ڪريم {{درود}} جن جي رشتي ۾ پڦاٽ ھئي. ھجرت جي پھرين سال ئي بيبي صاحبه جو خاندان مديني پھتو ھو. نبي ڪريم {{درود}} جن ان جو نڪاح زيد بن حارث رضه سان ڪرايو ھو پر اھا شادي ڪامياب نہ ٿي سگھي ۽ زيد کيس طلاق ڏني<ref name=" علوي " />. ان وقت بيبيءَ جي عمر ۳۴ سال ھئي. ان بعد قرآن جي آيت جي حڪم تحت سندس عدت بعد شادي نبي ڪريم {{درود}} جن سان ٿي. حق مھر ۴۰۰ درھم مقرر ٿيو<ref name=" علوي" />. بيبي صاحبه جو نالو برہ ھيو ۽ شادي وقت سندس نالو نبي ڪريم {{درود}} جن زينب رکيو<ref name=" علوي " />. نبي ڪريم {{درود}} جي وصال کان ۷ سال بعد حضرت عمر رضه جي دؤر ۾ بيبي صاحبه ۵۳ ورھين جي ڄمار ۾ وفات ڪئي ۽ سندس جنازي جي نماز حضرت عمر رضه پڙھائي ۽ کيس جنت البقيع ۾ دفنايو ويو<ref name=" علوي " />. ===بيبي ريحانه رضه=== بيبي صاحبه جو تعلق روايتن مطابق بنو نضير يا بنو قريظه سان ھيو جن مان بنو قريظه جي روايت مشھور آھي. ھڪ روايت مطابق ڄائي بنو نضير قبيلي ۾ ۽ سندس شادي بنو قريظه ۾ ٿي ۽ شمعون يا زيد بن عمرو جي نياڻي ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. غزوہ بنو قريظه جي موقعي تي قيد ٿي ٻانھپ ۾ شامل ٿي ۽ نبي ڪريم {{درود}} جن جي حصي ۾ آئي<ref name="ٺٽوي " />. پاڻ سڳورن {{درود}} کيس آزاد ڪري سن ۵ ھجري ۾ محرم جي مھيني ۾ ساڻس نڪاح ڪيو<ref name="ٺٽوي " />. سندس اصل نالو ربيعه بنت شمعون بن زيد بن عمرو ھيو. ابن حجر سندس تعلق بنو قريظه سان ۽ ابن اسحاق بنو نضير سان ڏيکاريو آھي<ref name=" علوي" />. سندس شادي بنو قريظه جي حڪم نالي شخص سان ٿي جيڪو غزوه بنو قريظه ۾ مارجي ويو<ref name="علوي " />. محمد بن ڪعب جي روايت مطابق ھن بيبي پردي جو حڪم مڃڻ کان انڪار ڪيو ھو جنھن ڪري کيس نبي ڪريم {{درود}} جن طلاق ڏني ھئي پر پوء رجوع ڪيو ۽ بعد ۾ پردي جي پابندي سان زندگي گذاري<ref name=" علوي " />. سن ۱۰ ھجري ۾ جڏهن نبي ڪريم {{درود}} جن حج تان واپس آيا تہ مديني ۾ وفات ڪري وئي ۽ کيس جنت البقيع ۾ دفنايو ويو<ref name=" علوي " />. ابن الاثير ،ابن ڪثير ، شامي وغيره بيبي صاحبه جو شمار ٻانھين ۾ ڪيو آهي<ref name=" علوي " />. ===بيبي جويريه رضه=== سن ۵ ھجري ۾ غزوه بنو مصطلق بعد يا سن ۶ ھجري ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن جو نڪاح بيبي جويريه رضه سان ٿيو<ref name=" ٺٽوي " />. پاڻ غزوہ بنو مصطلق ۾ ھٿ آيل قيدين ۾ شامل ھئي. نبي ڪريم {{درود}} جن کيس آزاد ڪري نڪاح ڪيو جنھن ۾ ۴۰۰ درھم حق مھر مقرر ٿيو<ref name=" ٺٽوي " />. نڪاح وقت بيبي صاحبه جي عمر ۲۰ سال ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال سندس والد حارث بن ابو ضرار مسلمان ٿيو<ref name=" ٺٽوي " />. ابن عباس مطابق بيبي صاحبه جو اصل نالو برہ بنت حارث ھيو<ref name=" علوي " />. سندس تعلق بنو خزاعہ جي پاڙي مصطلق سان ھيو. سندس پيء پاڙي جو سردار ھيو جنھن سندس شادي پنھنجي خاندان جي نوجوان مسافع بن صفوان سان ڪرائي ھئي جيڪو غزوہ بنو مصطلق ۾ مارجي ويو. بيبي صاحبه مال غنيمت ۾ ثابت بن قيس ۽ سندس سؤٽ جي حصي ۾ آئي پر سردار جي نياڻي ھجڻ ڪري ھن انھن سان رھڻ پسند نہ ڪيو ۽ ۹ اوقيه سون جي قيمت تي پنھنجي آزادي جو معاھدو ڪيو. مدد لاء نبي ڪريم {{درود}} جن وٽ پيش ٿي ۽ نبي ڪريم {{درود}} جن رقم ڀري کيس آزاد ڪرايو جنھن بعد مسلمان ٿي ۽ پاڻ سڳورن کيس حرم ۾ شامل ڪرڻ جو فيصلو ڪيو ۽ نڪاح بعد ان جو نالو بره بدلائي جويريه رکيو. نڪاح بعد اصحابين نبي ڪريم {{درود}} جن جي ساھراڻي گھر ڀاتين ھئڻ ڪري بيبي صاحبه جي قبيلي جي سمورن فردن کي آزاد ڪري ڇڏيو<ref name=" علوي " />. ابن عبدالبر مطابق بيبي صاحبه ربيع الاول سن ۵۶ ھجري ۾ وفات ڪئي. سندس جنازي جي نماز مديني جي گورنر مروان بن حڪم پڙھائي ۽ کيس جنت البقيع ۾ دفنايو ويو<ref name=" علوي " />. == نبوت کان اڳ واري زندگي== [[Image:Cave Hira.jpg|thumb|left|upright=0.8|جبل نور ۾ واقع غار حرا جتي محمد صہ عبادت ڪندو ھو ۽ پھرين وحي نازل ٿي.]] == نبوت جو آغاز== جڏھن پاڻ ڪريمن {{درود}} جن پنھنجي عمر مبارڪ جا چاليھ ورھيه پورا ڪيا، تڏهن کين نبوت جي نعمت سان نوازيو ويو<ref name ="شامي " > سبل الھدیٰ والرشاد فی سیرۃ خیرالعباد شامی از: محمد بن یوسف بن علی بن یوسف صالحی دمشقی المعروف شامی، جلد ۲ صہ ۲۲۵ </ref><ref name =" ٺٽوي" > بذل القوۃ فی حوادث سنی النبوۃ (سيرت هاشمي)، از: امام العصر مخدوم محمد ھاشم محدث ٺٽوي، ترجمو: پروفيسر اسرار احمد علوي، مھراڻ اڪيڊمي شڪارپور، ڇاپو ٻيو جولائي 2004ع </ref>. ان روايت تي عالمن جي اڪثريت کي اتفاق رھيو آھي<ref name=" ٺٽوي " />. جڏھن تہ ڪي ٿوريون روايتون اھڙيون بہ مليون آهن ، جن ۾ بعثت وقت عمر مبارڪ چاليھ ورھين کان ھڪ ڏينھن مٿي يا ڏھ ڏينھن مٿي يا وري ٻه مھينا مٿي بہ ٻڌائي وئي آھي<ref name=" ٺٽوي " />. پر پھرين روايت ئي سڀني کان وڌيڪ مشھور ۽ مقبول آهي<ref name=" ٺٽوي " />. محمد بن يوسف دمشقي المعروف شامي سميت مالڪي مسلڪ جي ابو عبدالله محمد بن عبدالباقي المعروف زرقاني پڻ پنھنجي ڪتاب ''شرح علیٰ المواھب اللدنیہ'' ۾ چاليھ سالن جي روايت کي صحيح ڄاڻايو آهي<ref name=" ٺٽوي" />. صحيح بخاري ۽ صحيح مسلم ۾ پڻ حضرت ابن عباس ۽ انس رضي اللّٰہ تعالیٰ عنھما کان پڻ ساڳي روايت نقل ڪيل آھي<ref name="ٺٽوي " />. سندن بعثت ھڪڙن راوين ربيع الاول ۽ ٻين رمضان شريف جي مھيني ۾ بيان ڪئي آھي<ref name=" ٺٽوي " />. ابن اسحاق، بيھقي، ابن ڪثير، ذھبي، قسطلاني، شامي ۽ زرقاني پنھنجي ڪتابن ۾ بعثت جو آغاز ربيع الاول ۾ سچن خوابن کي قرار ڏنو آهي<ref name=" علوي " />. قرآن مجيد ۾ سورة البقرہ جي آيت ۱۸۵ مطابق "رمضان اھو مھينو آھي جنھن ۾ قرآن نازل ڪيو ويو"<ref name="ٺٽوي " />. صحيح مسلم ۾ حضرت طابوقتادہ رضہ جي روايت مطابق بعثت سومر جي ڏينهن ٿي ھئي<ref name =" مسلم" > صحيح مسلم، جلد ۱, صہ ۳۶۸ </ref><ref name="ٺٽوي " />. مسلم روايتن مطابق ليلة القدر واري رات غار حرا ۾ ملائڪ جبرائيل سندس خدمت ۾ وحي کڻي آيو<ref name=" ٺٽوي " />. وحي ۾ سڀ کان پھريون جبرائيل سورة علق جون پھريون پنج آيتون پڙھيون جيڪي نبي ڪريم {{درود}} جن ورجايون<ref name=" ٺٽوي " /> <ref name ="بخاري " > صحيح بخاري، "ڪيف ڪان بدءالوحي"، جلد ۱ صہ ۶ ۽ ۷ </ref>. جبرائيل پھرين وحي مھل انساني شڪل ۾ آيو هو<ref name=" ٺٽوي " />. غار حرا مان موٽندي پاڻ سڳورو {{درود}} حضرت خديجه وٽ آيو ۽ ڏڪڻ لڳو ۽ فرمايائون ته مون کي چادر ڍڪايو جيڪا ڍڪائي وئي ۽ جڏھن اھا ڪيفيت ختم ٿي تہ سورة مدٽر جون پھريون پنج آيتون نازل ٿيون<ref name="ٺٽوي " /><ref name=" بخاري " />. خوف واري حالت ۾ بيبي سانئڻ کين تسلي ڏني جنھن بعد کيس پنھنجي سؤٽ ورقه بن نوفل ڏي وٺي آئي<ref name="ٺٽوي " />.سمورن مردن ۽ عورتن کان اڳ حضرت خديجه رضہ پاڻ سڳورن تي ايمان آندو ۽ سمورا مسلمان ان روايت بابت ساڳي راء رکن ٿا<ref name ="ابن الاثير " > اسد الغابہ، ابن الاثیر، جلد ۵ صہ ۴۳۴ </ref><ref name ="روض " > الروض الانف سھيلي، جلد ۱, صہ ۲۷۷-۷۸ </ref><ref name ="زرقاني " > شرح علي المواھب، زرقاني، جلد ۱, صہ ۲۳۷ </ref><ref name =" قسطلاني" > المواھب اللدنيہ، قسطلاني، جلد ۱ ، صه ۲۱۷ </ref>. بيبي سانئڻ جي اسلام آڻڻ کانپوءِ سندس چارئي نياڻيون: سيدہ زينب رضه، سيدہ رقيه رضه، سيدہ ام ڪلثوم رضه ۽ سيدہ فاطمه الزهراء رضه بہ اسلام جي دائري ۾ داخل ٿيون<ref name="ٺٽوي " />. اھا روايت زرقاني '''شرح اعلیٰ المواھب''' ۾ سيرت ابن اسحاق ۽ سيرت شامي جي حوالي سان نقل ڪئي آهي<ref name=" ٺٽوي " />. ھڪ روايت مطابق بيبي خديجه رضه کان بعد پھرين ايمان آڻيندڙ عورت [[فاطمه بنت خطاب]] ھئي <ref name ="زرقاني ۱ " > شرح علي المواھب اللدنيہ، زرقاني، جلد ۱, صہ ۲۴۶ </ref><ref name="ٺٽوي " />. مردن ۾ ابوبڪر صديق ساڳي بعثت واري سومر ڏينھن شام جي وقت اسلام قبول ڪيو<ref name="ٺٽوي " />. جنھن بعد ٻارن ۾ حضرت علي ڏھن سالن جي عمر ۾ اسلام قبول ڪيو<ref name=" ٺٽوي " />. ھڪ روايت مطابق حضرت علي، ابوبڪر صديق کان اڳ اسلام قبول ڪيو<ref name="ٺٽوي " />. عثمان غني، زبير بن عوام، عبدالرحمان بن عوف، سعد بن ابي وقاص ، طلحه بن عبيد پڻ حضرت ابوبڪر صديق رضه جي ذريعي اسلام ۾ داخل ٿيا<ref name=" ٺٽوي " /> ساڳي سال زيد بن حارث ۽ بلال حبشي، عامر بن فھيرا، ابوذر غفاري (جندب بن جنادہ) ۽ سندس وڏو ڀاءُ انيس بن جنادہ، ابو فڪيھه، عمار بن ياسر ۽ سندس پيءُ ياسر بن عامر ۽ ماء سميه بنت خباط ۽ ڀاء عبدالله بن ياسر، صھيب رومي، مصعب بن عمير، عياش بن ربيعه، ارقم بن ابي ارقم، عثمان بن مظعون ۽ سندس ٻہ ڀائر قدامه ۽ عبدالله، ۽ ابو عبيده، ابو سلمه عبدالله ۽ سندس ماء بره، عامر بن ابي وقاص، عبدالله بن مسعود ھذلي، جعفر بن ابو طالب، خنيس بن حذافه سھمي، عبيده بن حارث، سعيد بن زيد معيقيب بن ابي فاطمه، خالد بن سعيد، فاطمه بنت خطاب، اسامه بن زيد جي ماء ام ايمن حبشيه، عبدالله بن عباس جي ماء ام الفضل عرف لبابه، عبدالله بن مسعود جي ماء ام عبد پڻ اسلام ۾ داخل ٿيا<ref name=" ٺٽوي " />. پھرين وحي جي نزول بعد بيبي خديجه رضه پاڻ سڳورن {{درود}} کي ورقه بن نوفل ڏي وٺي آئي جنھن وحي جو احوال ٻڌي سندس نبوت جي تصديق ڪئي جنھن ڪري کيس مسلمان سمجھيو وڃي ٿو<ref name=" ٺٽوي " />. زرقاني '''شرح علیٰ المواھب اللدنيہ''' ۾ ورقه کي قطعي طور صحابي مڃيو آھي<ref name="ٺٽوي " />. == مڪي زندگي== سن ۳ نبوي ۾ ۽ ڪن روايتن مطابق ۴ نبوي ۾ کين سورة الحجر جي آيت ۹۴ ذريعي کين کليل دعوت جو حڪم ڏنو ويو ۽ پاڻ سڳورن {{درود}} صفا واري ٽڪريءَ تي چڙهي قريش قبيلي وارن کي وڏي واڪي سڏ ڪري کلي عام اسلام جي دعوت ڏني جتي ابولھب سندن مخالفت ڪئي جنھن ڪري سورة الھب نازل ٿي<ref name=" ٺٽوي" />. مڪي جي مشرڪن سندن مخالفت شروع ڪئي پر ساڻس ابو طالب جي مڪمل تائيد ۽ حمايت حاصل هئي<ref name=" ٺٽوي" />. سن ۵ نبوي ۾ مسلمانن مڪي وارن جي ڏاڍ کان تنگ ٿي حبشه ڏانھن پھرين ھجرت ڪئي جن ۾ حضرت عثمان ، بيبي رقيه ، عبدالرحمان بن عوف، زبير بن عوام ، مصعب بن عمير ، ابو سلمه عبدالله ۽ ام سلمه سميت ٻارھن مرد ۽ پنج عورتون شامل ھيا<ref name=" ٺٽوي " /><ref name ="بيھقي " > دلائل النبوة بيھقي، جلد ۲, صه ۲۹۷ </ref><ref name =" قيم" > زادالمعاد ابن قيم، جلد ۱, صه ۹۷ </ref>. ساڳي سال بيت الله ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} سورة نجم جي تلاوت شروع ڪئي جنھن وقت مشرڪن جو ھڪ وڏو ميڙ موجود ھيو ۽ جڏھن سجدي واري آيت آئي تہ نبي سڳورو {{درود}} سجدي ۾ ھليو ويو ۽ اتي موجود مسلمان پڻ سجدي ۾ ڪري پيا انھن سان گڏوگڏ سواء اميه بن خلف جي سمورن مشرڪن پڻ سجدو ڏنو<ref name=" ٺٽوي " /><ref name =" ھشام" > سيرت ابن ھشام جلد ۱ </ref><ref name ="مواھب " > شرح مواھب، زرقاني، جلد ۱ </ref><ref name =" صحيح" > صحيح بخاري، جلد ۲ صه ۷۲۱</ref>. سن ۶ نبوي جي شروعات ۾ مسلمانن حبشه ڏانھن ٻيون ڀيرو ھجرت ڪئي. ان قافلي ۾ ۸۳ مرد ۽ ۱۸ عورتون شامل هيون<ref name =" اللدنيہ" > شرح المواھب اللدنيہ ، جلد ۱, صه ۲۸۷ </ref><ref name ="زاد " > زادالمعاد ابن ارقم، جلد ۱, صه ۹۸ </ref><ref name="ٺٽوي " />. قافلي ۾ جعفر بن ابو طالب سندس زال اسما بنت عميس، خنيس بن حذافه سھمي، مصعب بن عمير، معيقيب بن ابو فاطمه، مقداد بن اسود ڪندي، ابو عبيده بن جراح، خالد بن حزام، ام المومنين سودہ بنت زمعه پڻ شامل هئا<ref name =" سبل" > سبل الھدیٰ والرشاد، شامي، جلد ۲, صه ۳۶۳,۳۹۷ ۽ ۴۰۹ </ref>. ساڳي سال مشرڪن مسجد الحرام ۾ گڏجاڻي ڪئي جنھن ۾ ابوجھل، شيبه، عتبه، وليد بن عتبه، عمار بن وليد، عقبه بن ابي معيط، اميه بن خلف وغيره شامل هئا. رسول {{درود}} جن ڪعبي ۾ نماز پڙھي رھيا ھئا. ان مھل مسجد ٻاھران ميدان ۾ قرباني لاء اٺ ڪٺو ويو ھو. ان ميٽنگ مان ھم صلاح ٿيندي عقبه بن ابي معيط اٿيو ۽ اوجھ سان ڀريل اوجھري آڻي پاڻ سڳورن {{درود}} جي پٺي مٿان رکي. ان واقعي جي پروڙ ڏھن ورھين<ref name=" علوي " /> جي سيدہ فاطمه کي پئي ته مسجد ۾ ھلي آئي ۽ پنھنجي بابي جي پٺي تان غلاظت ھٽائي<ref name="ٺٽوي " />. ان وقت حضرت ابوبڪر صديق پڻ اتي پھتو<ref name="ٺٽوي " />. ساڳي سال عمار بن ياسر جي ماء سميه بنت خباط کي ابوجھل نيزو ھڻي شھيد ڪيو ويو<ref name="ٺٽوي " />. سن ۶ نبوي ۾ پاڻ سڳورا {{درود}} صحابي ارقم بن ابي ارقم جي گھر اچي ترسيا جتي مسلمان گڏ ٿي نماز پڙھندا ھيا جيڪو سلسلو حضرت عمر بن خطاب جي اسلام ۾ داخل ٿيڻ تائين جاري رھيو جنھن بعد مسلمانن گڏجي ڪعبي اندر نماز پڙھڻ جي شروعات ڪئي<ref name="ٺٽوي " />. مخدوم محمد هاشم ٺٽوي لکي ٿو تہ دار ارقم مسجد الحرام لڳ صفا جي ٽڪري وٽ موجود ھيو جنھن کي خليفي ھارون رشيد جي حبشي نسل واري ماء خيزران نئين سر جوڙائي تبرڪ طور ھڪ مسجد قائم ڪئي جنھن ڪري ھاڻي اھو دار خيزران سڏجي ٿو<ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال ھڪ روايت مطابق حضرت حمزہ اسلام ۾ داخل ٿيو ۽ ٽي ڏينهن بعد حضرت عمر بن خطاب دار ارقم ۾ اچي اسلام قبوليو<ref name=" ٺٽوي " />. ان کان اڳ نبي ڪريم {{درود}} جن دعا گھري ھئي تہ: {{quote| "اي الله! عمرو بن ھشام ۽ عمر بن خطاب مان جيڪو توکي وڌيڪ پيارو ھجي، ان جي ذريعي اسلام کي سگھ بخش."|<ref name ="ابن حجر " > الاصابہ، ابن حجر، جلد ۲, صه ۵۱۸ </ref>|}} ھڪ روايت مطابق ساڳي سال عبدالله بن عمر پڻ مسلمان ٿيو ھو<ref name=" ٺٽوي " />. ان کان سواءِ ان الخير سلمه پڻ دار الارقم ۾ اچي مسلمان ٿي جيڪا ابوبڪر صديق جي ماء ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۷ نبوي ۾<ref name ="حجر " > فتح الباري، حافظ ابن حجر، جلد ۷, صه ۱۴۷ </ref> ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق ۸ نبوي ۾ محرم جي چنڊ ڏسڻ سان ئي قريش وارن بنو جو ھاشم ۽ بنو عبدالمطلب سان مڪمل بائڪاٽ جو اعلان ڪيو جنھن سبب نبي ڪريم {{درود}} جن کي شعب ابوطالب ۾ نظر بند ٿيڻو پيو<ref name=" ٺٽوي " />. شعب ابوطالب جبل ابو قبيس جي وچان ھڪ جابلو لڪ ھيو جيڪو بنو هاشم جي مورثي ملڪيت ھو<ref name ="عاصم " > سفرنامہ ارض القرآن (اردو)، محمد عاصم، صہ ۱۵۴ </ref>. بائڪاٽ جي ڪاروائي لکت ۾ ڪئي وئي جنھن کي بيت الله ۾ لٽڪايو ويو جنھن ۾ لکيل ھو ته<ref name=" ٺٽوي " />: {{quote|محمد {{درود}} کي بنو ھاشم بنو مطلب سان گڏ مڪي مان شھر نيڪالي ڏني ويندي. ڪوبه ماڻھو ساڻن مٽي مائٽي يا سڱابندي وغيره نہ ڪندو. کاڌي پيتي جي ڪابہ جنس وٽن پھچڻ نہ ڏني ويندي. ڪوبه ماڻھو نہ کانئن ڪجھ خريد ڪندو ۽ نہ وري ڪا شئي کين وڪرو ڪري سگھندو. مسلمانن سان ان وقت تائين ڪنھن بہ قسم جو ڪو ٺاھ يا ساڻن ڪابہ نرمي نہ ڪئي ويندي، جيستائين ھو محمد {{درود}} کي قريش وارن جي حوالي نہ ڪندا |<ref name =" سيرت" > سيرة ابن ھشام، جلد ۲، صه ۱۴ </ref>|}} سن ۸ نبوي ۾ مشرڪن آسماني نشاني جو مطالبو ڪيو ۽ نبي ڪريم {{درود}} جن کين چوڏھين جي چنڊ واري رات شق القمر وارو معجزو ڏيکاريو<ref name=" ٺٽوي " />. مسلمانن جي عقيدي مطابق پاڻ سڳورن {{درود}} چنڊ ڏانھن پنھنجي آڱر سان اشارو ڪيو جنھن سان چنڊ ٻہ الگ اڌ ٿي ٿي ويو. پر مشرڪن ان کي وڏو جادو قرار ڏنو<ref name=" ٺٽوي " />. عبدالله بن عباس جي ولادت شعب ابوطالب ۾ ٿي جنھن بعد ساڳي سال بائڪاٽ واري دستاويز کي سن ۱۰ نبوي اڏھي کائي وئي ۽ اھو احوال ابو طالب پاڻ سڳورن {{درود}} جن کي ٻڌايو<ref name=" سيرت " /><ref name =" الروض" > الروض الانف سھيلي، جلد ۲, صه ۱۲۷ ۽ ۱۲۸ </ref><ref name =" دلائل۱" > دلائل النبوة، بيھقي، جلد ۲, صه ۳۱۱-۳۱۵ </ref><ref name ="ابن سعد " > الطبقات الڪبریٰ، ابن سعد، جلد ۱, صه ۱۳۱, </ref>. مشرڪ ان واقعي تي لڄي ٿيا ۽ ٽي سالن جي ظلم ۽ ڏاڍ بعد ابو طالب جي زندگي دوران ان معاهدي تان پاڻ ئي ھٿ کڻي ويا جنھن بعد نبي ڪريم {{درود}} جن پنھنجي ڪڙم قبيلي سان گڏجي مڪي اندر پنھنجي اباڻن گھرن ڏانھن موٽي آيا<ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال رمضان جي ۷ تاريخ تي ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق ذوالحج جي مھيني ۾ ابو طالب جو انتقال ٿيو<ref name="ٺٽوي " />. ساڳي سال شوال جي ۲۷ تاريخ تي پاڻ سڳورا {{درود}} جن طائف ويا جتي ثقيف قبيلي وارن کي اسلام جي دعوت ڏني. اتي ۲۶ ڏينهن ترسيا پر طائف وارن کين ستايو ۽ تڪليفون ڏنيون<ref name=" ٺٽوي " />. مسلمانن جي عقيدي مطابق طائف مان واپسي تي نخلہ نالي ڳوٺ ۾ منزل ڪئي جتي ۷ جنن جو وفد ساڻن مليو جن اسلام جي دعوت قبول ڪئي<ref name=" ٺٽوي " />. ڪجھ صاحب علم ماڻھن جو خيال آهي تہ لفظ جن معني غائب آھي جيڪو لفظ ريگستان جي خانه بدوش بدوي قبيلن لاء پڻ استعمال ڪيو ويندو ھو ڇوته اھي عربن جي تمدني زندگي ۾ ڪٿي بہ ڏسڻ ۾ نہ ايندا ھيا. محمد هاشم ٺٽوي ڪتاب آڪام المرجان جو حوالو ڏيندي لکيو آهي ته مڪي ۽ مديني ۾ جنن جا مختلف وفد ڇھ ڀيرا جدا وقتن تي پاڻ سڳورن {{درود}} جي جي خدمت ۾ حاضر ٿيا<ref name="ٺٽوي " /><ref name =" شبلي" > آڪام المرجان، ابو عبدالله شبلي، صه ۴۶ </ref>. سن ۱۱ نبوي ۾ مديني کان آيل حاجين عقبه جي ويجھو رسول {{درود}} جي ھٿ مبارڪ تي بيعت ڪئي جنھن سان مديني وارن اسلام ۾ داخل ٿيڻ جي شروعات ڪئي<ref name=" ٺٽوي " />. ان کي بيعت عقبه سڏيو ويندو آهي. ان ۾ روايتن مطابق ۶ يا ۸ ڄڻا شامل هئا جن ۾ ابو اسامه اسد بن زرارہ خزرجي، برآء بن معرور بن صخر اوسي ، ابوالھيثم بن تيھان، معاذ بن حارث ۽ ان جا ٻہ ڀائر جن ۾ عوف بن حارث پڻ شامل ھئا<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۱۲ نبوي ۾ معراج وارو واقعو پيش آيو<ref name="ٺٽوي " />. ساڳي سال رجب جي مھيني ۾ عقبه جي مقام لڳ ٻين بيعت ڪئي وئي جنھن ۾ مديني کان آيل ۱۳ ڄڻا ھرھڪ بشير بن سعد، سعد بن معاذ، عبدالله بن عمرو ۽ سندس ننڍڙو پٽ جابر بن عبدالله، اسيد بن حضير، ابي بن ڪعب، عبادہ بن صامت، ابو مسعود عقبه بن عمرو، ذڪوان بن عبد قيس زرقي، رافع بن مالڪ، قطبہ بن عامر، عتبہ بن عامر ۽ عويد بن ساعدہ شامل هئا<ref name=" ٺٽوي " />. ان زماني ۾ حج رجب جي مھيني ۾ ان ڪري ٿيندو ھو جو مشرڪن ۾ جھالت سبب نسي جو رواج ھو يعني ھو پنھنجي مرضيءَ موجب ڦيرڦار ڪري ان کي اڳي پوء ڪندا ھئا<ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال مصعب بن عمير کي مديني قرآن ۽ نماز پڙھائڻ لاء موڪليو ويو<ref name=" ٺٽوي" />. سن ۱۳ نبوي ۾ ذوالحج جي مھيني ۾ عقبه وٽ ٽين بيعت ڪئي وئي<ref name=" ٺٽوي " />. بيعت ڪندڙ جماعت ۾ ۷۳ مرد ۽ ۲ عورتون شامل هيون جن ۾ ابو رفاعہ رافع بن مالڪ عجلاني، ابو لبابه رفاعہ بن عبدالمنذر اوسي، ابو طلحه زيد بن سھل خزرجي، سعد بن ربيع خزرجي، عبدالله بن جبير، عبدالله بن رواحہ، عبدالله بن زيد حارثي، مشھور شاعر ڪعب بن مالڪ، معاذ بن جبل شامل هئا<ref name=" ٺٽوي " />. == مدني زندگي== ===يثرب ڏانھن ھجرت=== سن ۱ ھجري ۾ خميس ڏينهن ربيع الاول جو چنڊ ڏسي نبي ڪريم {{درود}} جن مڪي کان يثرب ڏانھن ھجرت شروع ڪئي. ان وقت ساڻس گڏ حضرت ابوبڪر صديق رضه ۽ ان جو غلام عامر بن فھيرہ ۽ ھڪ ٽيون شخص عبدالله بن اريقط ديلي پڻ گڏ ھيا<ref name=" ٺٽوي" /><ref name ="الھشام " > السيرة النبويه، ابن ھشام، جلد ۲, صه ۱۲۹ </ref><ref name =" البدايہ" > البدايہ والنھايہ، ابن ڪثير، جلد ۳, صه ۱۷۶ </ref><ref name ="سمھودي " > وفاءالوفا، علامه سمھودي، جلد ۱, صه ۲۳۸ </ref><ref name ="قتيبہ " > المعارف، ابن قتيبه، صه ۸۹</ref><ref name ="بڪري " > تاريخ الخميس، ديار بڪري، جلد ۱, صه ۳۲۴</ref>. ان وقت عبدالله بن اريقط غير مسلم ھيو<ref name=" ٺٽوي " />. ھي جابلو توڙي ميداني رستن جي وڏي ڄاڻ رکندڙ ھيو ۽ ھجرت وقت غار ثور لڳ ٻہ ڏاچين سميت اتي پھتو ھو ۽ کين ڳاڙهي سمنڊ واري غير معروف رستي کان يثرب وٺي آيو<ref name="علوي " />. ھجرت وقت پاڻ سڳورن {{درود}} جن دعا گھري تہ: {{quote|اللهم اعنى علیٰ هول الدنيا وعوآئق الدهر و مصآئب اللیالی والایام۔<br/> "اي منھنجا مالڪ، منھنجي مدد فرماءِ، دنيا جي مصيبتن کان، زماني جي رڪاوٽن کان ۽ رات ڏينھن جي گردشن کان" |<ref name=" ٺٽوي " /><ref name=" البدايہ " />|}} غار ثور ۾ جمعي ، ڇنچر ۽ آچر واريون ٽي راتيون ترسيا<ref name=" ٺٽوي " /><ref name ="فتح باري " > فتح باري، حافظ ابن حجر عسقلاني، جلد ۷, صه ۱۶۸ </ref> ۽ پوءِ سومر واري رات چنڊ جي پنجين تاريخ ان غار مان نڪري پنڌ شروع ڪيو ۽ ربيع الاول جي ٻارھين تاريخ سومر ڏينھن ڪچڙي منجھند مھل مديني لڳ قبا ۾ داخل ٿيا جتي ڏھن راتين کان مٿي ترسيا ۽ مسجد قبا جوڙائي پوء جمعي جي ڏينهن ربيع الاول جي ۲۳ تاريخ تي مديني ۾ اندر داخل ٿيا<ref name="ٺٽوي " />. اھا اسلام جي پھرين مسجد ھئي<ref name=" علوي " />. ھڪ ٻي روايت مطابق ۱۲ ربيع الاول تي مديني ۾ داخل ٿيا<ref name=" ٺٽوي " />. حضرت علي ڪرم الله وجهه ھجرت ڪري قبا ۾ پھتا. قبا ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} جن حڪم ڏنو ته ھجرت واري ڏينھن کان اسلامي تاريخ جي شروعات ڪئي وڃي ۽ سال جو پھريون مھينو محرم مقرر ڪيو وڃي<ref name =" اسيرة" > السيرة النبويہ، ابن ڪثير، جلد ۲, صه ۲۸۸ </ref>. ===مديني ۾ آجيان ۽ مسجد نبوي جي قيام=== سن ۱ ھجري ۾ جمعي جي ڏينهن قبا کان مديني وڃڻ وقت ۲۳ ربيع الاول تي سالم بن عوف وارن جي ڳوٺ ۾ جمعي جي نماز پڙھي پوء مديني پھتا<ref name=" ٺٽوي " />. مديني ۾ مردن، عورتن ۽ ٻارن خوشي ۾ ٻاھر نڪري سندن آجيان ڪئي. پاڻ سڳورا {{درود}} ڏاچِي تي سوار ھيا. ھر قبيلي جي ماڻھن ڏاچِي جي مھار جھلي کين سندن مھمان ٿيڻ لاء عرض ڪري رھيا ھئا. پاڻ {{درود}} فرمايو تہ " توھان ڏاچِي کي ڇڏيو! ھوءَ الله جي امر سان ئي ويھندي"<ref name=" ٺٽوي " /><ref name =" سيرت ابن ھشام" > سيرت، ابن ھشام، جلد ۲, صه ۱۴۱ </ref>. ڏاچِي ابو ايوب انصاري جي گھر آڏو پھچي اتي ويھي رھي. پاڻ {{درود}} جن ابو ايوب انصاري جي گھر ست مھينا ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق ھڪ مھيني کان گھٽ ترسيا ۽ حجرن ۽ ڪمرن جي اڏاوت جو ڪم شروع ڪرايو پوء اتي منتقل ٿيا. جنھن بعد مسجد نبوي جو بنياد رکيو ويو<ref name=" ٺٽوي " />. [[File:Dalailkhayrat.jpg|220 px|thumb|پندرھين صدي ۾ مسجد نبوي جي ٺاھيل دستاويزي تصوير ]] ===مدني دؤر=== سن پھرين ھجري ۾ اذان ۽ اقامت جي شروعات ڪئي وئي<ref name="ٺٽوي " />. ساڳي سال عبدالله بن زبير قبا ۾ ڄائو جيڪو ھجرت ۾ ڄمندڙ پھريون ٻار ھيو<ref name=" ٺٽوي " />. ھڪ روايت مطابق ساڳي سال زڪوات فرض ڪئي وئي ۽ ٻي روايت مطابق ۲ ھجري ۾ رمضان جي روزن بعد فطري ادا ڪرڻ جو حڪم آيو جنھن بعد زڪوات کي فرض ڪيو ويو<ref name=" ٺٽوي " />. ۱ ھجري ۾ شوال جي مھيني دوران ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق ۲ ھجري ۾ بيبي عائشه رضه جي رخصتي ٿي<ref name="ٺٽوي " />. ۱ ھجري ۾ جڏهن نبي ڪريم {{درود}} جن ابو ايوب انصاري جي گھر پھتا ان وقت عبدالله بن سلام پنھنجي خاندان سميت اسلام ۾ داخل ٿيو. ساڳي سال يھودين جي بنو قريظه قبيلي جي عثمان بن اشھل قرظي جو کجين جي باغ ۾ نوڪري ڪندڙ سلمان فارسي رضه ۽ ڏھن سالن جو انس بن مالڪ انصاري خزرجي پڻ اسلام ۾ داخل ٿيا. پاڻ سڳورن {{درود}} جي نياڻي سيده رقيه رضه رمضان جي مھيني سن ۲ ھجري ۾ وفات ڪئي. سن ۲ ھجري ۾ بطن رابغ ۾ عبيدہ بن حارث جي اڳواڻي ۾ پاڻ سڳورن طرفان موڪليل جھادي مھم دوران بطن رابغ ۾ الله جي راھ ۾ پھريون تير سعد بن ابي وقاص ھلايو<ref name="ٺٽوي " /><ref name =" دنيہ" > المواھب اللدنيہ، قسطلاني، جلد ۲, صہ ۶۱</ref>. ساڳي سال قبلي جي تبديلي جو واقعو ٿيو جنھن تحت بيت المقدس جي جاء تي ڪعبة الله کي مسلمانن جو قبلو مقرر ڪيو ويو. اھو اڱاري جو ڏينهن ھيو ۽ پاڻ سڳورا {{درود}} جن بنو سلمه وارن جي مسجد ۾ ٻنپھرن جي نماز پڙھائي رھيا ھئا ۽ جڏھن پھريون ۲ رڪعتون پوريون ڪيائون تہ ان وچ ۾ حڪم نازل ٿيو<ref name ="طبري " > تاريخ طبري، جلد ۲, صه ۱۶۸</ref><ref name=" ٺٽوي " />. ۽ نماز دوران پاڻ سڳورن {{درود}} جن رخ ڦيرائي ڪعبي طرف ڪيو ۽ مقتدين بہ ان عمل کي ورجايو<ref name=" ٺٽوي " /> ۽ باقي ۲ رڪعتون ڪعبي طرف منھن ڪري پڙھيون ويون جنھن ڪري ان مسجد تي مسجد قبلتين جو نالو پئجي ويو. ساڳي سال پاڻ سڳورن {{درود}} جن عاشوري جي ڏينهن روزو رکيو ۽ ماڻھن کي فرمايو تہ روزو انھن تي واجب آهي<ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال يعني ۲ ھجري ۾ رمضان جا روزا فرض ڪيا ويا ۽ ساڳي سال نبي ڪريم {{درود}} جن تي صلوات پڙھڻ جو حڪم آيو<ref name="ٺٽوي " />. ھن سال فطري ادا ڪرڻ جو حڪم ۽ ٻنھي عيدن تي عيد نماز پڙهڻ جو حڪم پڻ نازل ٿيو. نبي ڪريم {{درود}} جن عيد الفطر جي پھرين نماز ۽ عيد الاضحي جي پھرين نماز پڻ ھن سال پڙھايون ۽ ساڳي سال قرباني ڪرڻ جو حڪم ڏنو ويو<ref name="ٺٽوي " />. جنگ بدر پڻ ساڳي سال يعني ۲ ھجري ۾ واقع ٿي. ساڳي سال عبدالله بن مسعود حبشه مان مديني موٽي آيو. ھن سال اسلامي تاريخ جو ڪنھن بہ سريا جي پھرين سپه سالار عبدالله بن جحش واري سريه ۾ مسلمانن ھٿان پھريون مشرڪ ماريو ويو جنھن جو نالو عمرو بن العلاء حضرمي ھيو ۽ ان سريا ۾ مشرڪن جا پھريون دفعو ٻہ ماڻھو قيدي ٿيا جن ۾ حڪم بن ڪيسان ۽ عثمان بن عبدالله شامل هئا <ref name=" ٺٽوي " />. ھن سال جنگ بدر لاء تياري دوران سعد بن عبادہ ھڪ زرہ '''ذات الفضول''' جي نالي سان نبي ڪريم {{درود}} جن جي حوالي ڪئي جيڪا سڄي ڄمار پاڻ سڳورن {{درود}} جن وٽ رھي<ref name=" ٺٽوي " />. آخري زماني ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} اھا زرہ 30 سير جون (barley) جي عيوض ابو شحم نالي يھودي وٽ گروي رکي ھئي، جيڪا سندن وصال بعد ابوبڪر صديق رضه اھو قرض ادا ڪري ڇڏائي<ref name=" ٺٽوي " />. غزوه بدر ۾ جڏھن مسلمان روحا ٽپي صفراء ويجھو پھتا تہ پاڻ سڳورن {{درود}} اصحابين سان مشورو ڪيو. جنگ دوران عڪاشہ بن محصن اسدي جي تلوار ٽٽي پئي ته پاڻ سڳورن {{درود}} جن ان کي کجي جي ھڪ ڳاني ڏئي ان جي مدد سان مقابلو ڪيو<ref name="ٺٽوي " />. ھن اھا ڳاني مرڻ گھڙي تائين پاڻ وٽ سنڀالي رکي ھئي. بدر جي جنگ ۾ عبدالله بن سھيل ڪافرن جو لشڪر ڇڏي مسلمان ٿي اسلامي لشڪر ۾ شامل ٿيو. ھن سال غنيمت جو مال مسلمانن لاء حلال ڪيو ويو. جنگ بدر ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن کي ذوالفقار نالي تلوار ھٿ آئي جيڪا مشرڪن مان عاص بن منبه يا ھڪ ٻي روايت مطابق نبيه بن حجاج جي ملڪيت ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. اھي ٻئي غزوہ بدر ۾ مارجي ويا هئا. ھڪ روايت مطابق بعد ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} جن اھا تلوار حضرت علي ڪرم الله وجهه کي عطا ڪئي ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. غزوه بدر ۾ ۱۴ مسلمان شھيد ٿيا جن ۾ ۶ مھاجر ۽ ۸ انصار ھيا. ابو جھل، عتبہ بن ربيعه، شيبه بن ربيعه، اميہ بن خلف، ۽ وليد بن عتبہ سميت ۷۰ ڄڻا ھن جنگ ۾ مارجي ويا. ابو جھل زخمي ٿيل پوئين پساهن ۾ ھيو عبدالله بن مسعود تلوار سان سر قلم ڪيو<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۲ ھجري ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن حضرت علي ڪرم الله وجهه جي ڪنيت ابو تراب تجويز ڪئي<ref name=" ٺٽوي " />. غزوه بدر کان پوءِ ساڳي سال ابو لهب عدسہ نالي ھڪ موذي ۽ وچڙندڙ چمڙي جي بيماري ۾ فوت ٿي ويو<ref name ="الھدہ " > سبل الھدہ والرشاد، شامي، صہ ۶۷ </ref><ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال پاڻ سڳورن {{درود}} پنھنجي نياڻي سيدہ فاطمه الزهراء رضه جو نڪاح حضرت علي ڪرم الله وجهه سان ڪرايو. سن ۳ ھجري ۾ شعبان جي مھيني ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن جو بيبي حفصه بنت عمر سان نڪاح ٿيو. ساڳي سال رمضان جي مھيني ۾ سندن نڪاح بيبي زينب بنت خزيمه ھلاليه سان ٿيو. ھن سال پاڻ سڳورن {{درود}} جن جو ڏھوٽو عبدالله بن عثمان بن عفان وفات ڪري ويو<ref name="ٺٽوي " />. ربيع الاول جي مھيني ۾ ساڳي سال سندن نياڻي سيدہ ام ڪلثوم جو نڪاح عثمان بن عفان رضه سان ٿيو ۽ ساڳي سال امام حسن رضه جو جنم ٿيو. ان جو نالو والدين حرب رکيو پر نبي ڪريم {{درود}} جن کيس حسن جو نالو ڏنو<ref name=" علوي" />. شبر، شبير ۽ مشبر ھارون نبي جي پٽن جا نالا ھيا جيڪي عبراني زبان جا لفظ ھيا انھن جو عربي بدل حسن ، حسين ۽ محسن ھيا<ref name="علوي " />. سن ۳ ھجري ۾ ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق ۴ ھجري ۾ شراب کي حرام ڪيو ويو<ref name=" طبري " />. ساڳي سال شوال جي مھيني ۾ غزوه احد وارو واقعو پيش آيو جنھن ۾ ۷۰ اصحابي شھيد ٿيا جن ۾ حمزہ رضه، مصعب بن عمير رضه ، عبدالله بن جحش رضه پڻ شامل هئا<ref name="ٺٽوي " />. غزوه احد ۾ عتبه بن ابي وقاص پاڻ سڳورن {{درود}} کي پٿر ھيون جنھن سان اڳين ڏندن مان ساڄي پاسي ھيٺيون ڏند مبارڪ شھيد ٿيو<ref name="ٺٽوي " />. ابي بن خلف پاڻ سڳورن {{درود}} مٿان تلوار سان حملو ڪيو ان وقت پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي ھٿ ۾ ھڪ ننڍڙو نيزو ھيو، جڏھن ويجھو ٿيو تہ ان مشرڪ کي اھو نيزو ھنيو جنھن سان سندس پاسيراٽيون ڀڄي پيون جيڪو پوء مڪي کان ھڪ ڏينھن جي پنڌ تي واقع مرالظھران نالي ڳوٺ ۾ فوت ٿي ويو<ref name=" ٺٽوي " />. نبي ڪريم {{درود}} جن عبدالله بن جبير جي سرواڻي ۾ پنجاھ کن تيراندازن کي ٻن جبلن وچ واري گھاٽ تي مقرر ڪيو ھو ۽ حڪم ڏنو ھو تہ ھر حالت ۾ پير پٺتي نہ ھٽائين پوء کڻي سوڀ ٿئي يا نہ ٿئي. عبدالله بن جبير ۽ ڪجھ ڄڻا حڪم تي ڪاربند رھيا باقي ٻيا سڀ مال غنيمت جي ميڙڻ ۾ لڳي ويا. عبدالله بن جبير پنھنجي مقام تي ئي شھيد ٿي ويو<ref name=" ٺٽوي" /><ref name ="دلائل " > دلائل النبوة، بيھقي، جلد ۳, صه ۲۲۹</ref>. مشرڪن جي لشڪر مان عبدالله بن شھاب پاڻ سڳورن {{درود}} ڏانھن تير اڇلائي کين زخمي ڪيو. اھو بعد ۾ مسلمان ٿيو ۽ امام زھري جو ڏاڏو ھيو<ref name="ٺٽوي " />. کيس عبدالله اصغر پڻ سڏيندا هئا<ref name ="سيرتون " > سيرة ابن اسحاق، صه ۳۰۵ ۽ سيرت ابن ڪثير جي جلد ۳ ، صه ۵۹</ref>. غزوہ احد ۾ عبدالرحمان بن عوف کي ۲۱ زخم رسيا<ref name=" ٺٽوي " /><ref name ="ھشام ابن " > سيرت ابن ھشام، جلد ۲, صہ ۸۸ </ref>. احد جي شھيدن مان نبي ڪريم {{درود}} جن پھريان حمزه رضه جي نماز جنازه پڙھائي ۽ بعد ۾ سڀني شھيدن جي. ھر شھيد کي آڻي حمزه رضه جي ميت ڀرسان رکيائون پوء ان جي نماز پڙھي وئي اھڙي طرح حمزه رضه جي مٿان ۷۰ ڀيرا نماز پڙھي وئي. ان روايت جي بنياد تي حنفين ويجھو شھيد جي نماز پڙھي ويندي آهي<ref name=" ٺٽوي " />. ھڪ روايت مطابق نبي ڪريم {{درود}} جن شھيدن جي جنازي جي نماز نہ پڙھائي ھئي ان ڪري شافعين ۾ شھيدن جي جنازي جي نماز نہ پڙھي ويندي آهي<ref name=" ٺٽوي " />. سن ن ۴ ھجري ۾ غزوه بنو نضير جو واقعو پيش آيو جنھن جي پڄاڻي بعد ان قبيلي جي ماڻهن کي سندن گھرن ۽ گھاٽين مان تڙي ڪڍيو ويو<ref name=" ٺٽوي" />. ھڪ روايت مطابق ساڳي سال شراب جي حرمت جو حڪم آيو<ref name="ٺٽوي " />. سن ۴ ھجري ۾ ام المؤمنين بيبي زينب رضه وفات ڪئي. ساڳي سال نماز ۾ قصر جو حڪم آيو. سن ۵ ھجري ۾ غزوه خندق واقع ٿي. جنگ ۾ مخالف لشڪر مان حبان بن قيس جو تير سعد بن معاذ کي پٺي واري ڦڻي ۾ لڳو جيڪو غزوہ خندق ۽ غزوہ بنو قريظه جي پڄاڻي کانپوءِ وفات ڪري ويو<ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال غزوہ بنو قريظه ۾ يھودين جو سردار ۽ بيبي صفيه رضه جو پيءُ حيي بن اخطب مارجي ويو<ref name=" ٺٽوي " />. ===ميثاق مدينه=== ===رياست جو قيام=== == غزوات== الله جي راھ ۾ اھا جنگ يا جنگي مھم يا جھادي مھم جنھن ۾ رسول الله {{درود}} جن شرڪت ڪئي ان کي غزوہ سڏيو ويندو آهي. زيد بن ارقم غزوات جو ڪل تعداد ۱۹, جابر بن عبدالله وري ۲۱ ٻڌايو آھي<ref name="علوي " />. موسیٰ بن عقبه، ابن اسحاق، واقدي، ابن سعد، قسطلاني، ابن جوزي ۽ دمياطي انھن جو تعداد ۲۷ ۽ علامه ابو عبدالله شامي پنھنجي ڪتاب ''سبل الھدیٰ والرشاد'' ۾ تعداد ۲۸ ڄاڻايو آهي<ref name=" علوي " /> جن ۾ [[ودان]] جي مقام تي [[غزوه ابوآء]] يا غزوه ودان (۱۱ صفر ۲ ھجري)، [[بواط]] جي مقام تي [[غزوه بواط]] (ربيع الاول ۲ ھجري)، [[بدر]] جي مقام تي [[غزوه سفوان]] يا غزوه بدر اولا ( ربيع الاول ۲ ھجري)، [[عشيره]] جي مقام تي [[غزوه عشيره]] ( جمادالاول ۲ ھجري)، بدر جي مقام تي [[غزوه بدر]] ( ۱۷ رمضان ۲ ھجري)، [[قرقرة الڪدر]] جي مقام تي [[غزوه قرقرة الڪدر]] يا غزوہ بني سليم (شوال ۲ ھجري)، [[عريض]] جي مقام تي [[غزوه سويق]] (۵ ذوالحج ھجري)، [[نجد]] جي مقام تي [[غزوه ذي امر]] يا غزوہ غطفان (محرم ۳ ھجري)، [[بحران جو مقام|بحران جي مقام]] تي [[غزوه فرع]] (ربيع الاول ۳ ھجري)، [[مدينه منوره ]] جي مقام تي [[غزوه بنو قينقاع]] (جماد الاول يا شوال ۳ ھجري)، [[احد جبل|جبل احد]] جي مقام تي [[غزوه احد]] ( شوال ۳ ھجري)، [[حمراء الاسد ]] جي مقام تي [[غزوه حمراء الاسد]] (۱۷ شوال ۳ ھجري)، عاليه جي مقام تي [[غزوه بنو نضير]] (ربيع الاول ۴ ھجري)، بدر جي مقام تي [[غزوه بدرالآخيرہ]] يا بدراموعد (شعبان ۴ ھجري)، [[دومة الجندل]] جي مقام تي [[غزوه دومة الجندل]] (ربيع الاول ۵ ھجري)، [[مريسيع]] جي مقام تي [[غزوه بنو مصطلق]] يا غزوه مريسيع (شعبان ۵ ھجري)، مدينه منوره جي مقام تي [[غزوه خندق]] (شوال ۵ ھجري)، [[غران]] جي مقام تي [[غزوه بنو قريظه]] (ذوالقعد ۵ ھجري)، [[نجران]] جي مقام تي [[غزوه بنو لحيان]] (رجب 6 ھجري)، [[حديبيه]] جي مقام تي [[غزوه حديبيه]] (ذوالقعد 6 ھجري)، [[ذي قرد]] جي مقام تي [[غزوہ ذي قرد]] ( ذوالحج 6 ھجري)، [[خيبر]] جي مقام تي [[غزوہ خيبر]] ( محرم ۷ ھجري), [[واديء القریٰ]] جي مقام تي [[غزوہ واديءِ القریٰ]] ( صفر ۷ ھجري)، نجد جي مقام تي [[غزوہ ذات الرقاع]] يا غزوہ محارب و بني ثعبله ( ۱۰ ربيع الاول ۷ ھجري), مڪي شريف جي مقام تي غزوہ [[فتح مڪه]] (۱۰ رمضان ۸ ھجري), [[حنين]] جي مقام تي [[غزوہ حنين]] ( 6 شوال ۸ ھجري), [[طائف]] جي مقام تي [[غزوہ طائف]] ( شوال ۸ ھجري), [[تبوڪ]] جي مقام تي [[غزوہ تبوڪ]] ( رجب ۹ ھجري). جيڪي لشڪر رسول الله {{درود}} جن اصحابين جي اڳواڻي ۾ جھاد لاء روانا ڪيا پر پاڻ شرڪت نہ ڪئي ان جنگي مھم کي سرايا يا بعوث سڏيندا آهن. اھڙين جنگي مھمن جو تعداد اٽڪل ۷۹ ھيو. ==صلح حديبيه== == خيبر جي فتح== == مڪي جي فتح== ==طائف جي فتح== == سندس آخري وقت ۽ وڇوڙو == == نور ۽ بشر وارو معاملو == == رھڻي ڪھڻي== == بحيثت امي== == امت == [[فائل:Muhammad2.svg|thumb|left|upright=1]] == سندس عمرا ۽ حج== == حجت الوداع جو خطبو== == سندس ڇڏيل ورثو== ==روضو مبارڪ== == توھين رسالت جا واقعا ۽ قانون== ==سيرت تي لکيل مستند ڪتاب== ===حديثن وارا مستند ڪتاب=== ==حضرت محمد صه ۽ مغربي فلاسافر== [[فائل:Muhammad Seal.svg|thumb|left|upright=0.8|حضرت محمد {{درود}} جي مھر جيڪا منڊي ۾ جڙيل ھئي ۽ سرڪاري خط و ڪتابت ۾ استعمال ڪئي ويندي ھئي]] ” پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي باري ۾ گوئٽي هڪ ڊگهو نظم لکيو جيڪو '''Mahomet's Gesang''' جي نالي سان مشهور آهي. ان نظم ۾ گوئٽي پاڻ سڳورن {{درود}} جي چهري جي هڪ محبت ڀري تصوير چٽي آهي هن نظم آخر ۾ گوئٽي لکيو آهي ته: ”پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي چهري مبارڪ تي نظر پوڻ سان انسان سندن مفتون ٿي پوندو.“ جرمن فيلسوف لائبنز (Leibniz) (1646-1716ع) متعلق پروفيسر اشپيز لکيو آهي ته پاڻ سڳورن {{درود}} جن کي ’دين الفطرت‘ جو باني سمجهندو هو.<ref>ڊاڪٽر قاضي نبي بخش؛ رسالو:مهراڻ؛ ڇپيندڙ:سنڌي ادبي بورڊ؛ 1962ع</ref> ==درود ۽ صلوات== [[فائل:Salavat of the prophet.png|thumb|left|upright=1.5|صلوات]] ==حوالا== {{حوالا}} [[زمرو:اسلام]] [[زمرو:محمد|*]] rodzf89p0d46s4mtc2bfyfz1y5suqi9 240117 240116 2022-08-03T21:37:54Z Intisar Ali 8681 wikitext text/x-wiki {{Wikify}} {{Infobox person | honorific_prefix = ابوالقاسم | name = '''<span style='color: Green'>مُحَمَّدٌ</span>''' <!-- include middle initial, if not specified in birth_name --> | honorific_suffix = صلي الله عليه وآله وسلم | image =Dark vignette Al-Masjid AL-Nabawi Door800x600x300.jpg | image_size = 300px | alt = | caption = سندن نالو خوش خطاطي ۾ لکيل | native_name = ابوالقاسم | native_name_lang = عربي | birth_name = <!-- only use if different from name above --> | birth_date = {{birth date |570|04|20}} | birth_place = مڪو | baptised = <!-- will not display if birth_date is entered --> | disappeared_date = <!-- {{disappeared date and age|YYYY|MM|DD|YYYY|MM|DD}} (disappeared date then birth date) --> | disappeared_place = | disappeared_status = | death_date = {{death date and age|632|06|08|570|04|20}} | death_place = مدينو | death_cause = سخت بخار | body_discovered = | resting_place = مسجد نبوي، مدينو منور | resting_place_coordinates = <!-- {{coord|LAT|LONG|type:landmark|display=inline}} --> | monuments = مسجد نبوي | residence = مڪو پوء مدہنو | nationality = عرب | other_names = 99 نالا: مجتبیٰ، مصطفیٰ، بشیر، نذیر، احمد وغیرہ | ethnicity = <!-- Ethnicity should be supported with a citation from a reliable source --> | citizenship = حجاز | education = اُمِي | alma_mater = | occupation = واپار ، حاڪم ، قاضي، فوجي ڪمانڊر، معلم | years_active = | era = | employer = | organization = | agent = | known_for = اسلام جو پيغمبر | notable_works = *خدا جو ڏنل قرآن پھچائڻ * مديني جي رياست جو بنياد وجھندڙ * مسجد نبوي جو معمار *اسلام جي تعليم ڏنائين * حديث | style = | home_town = مڪو | salary = | net_worth = <!-- Net worth should be supported with a citation from a reliable source --> | height = <!-- "X cm", "X m" or "X ft Y in" plus optional reference (conversions are automatic) --> | weight = <!-- "X kg", "X lb" or "X st Y lb" plus optional reference (conversions are automatic) --> | television = | title = | term = | predecessor = عيسيٰ مسيح | successor = ڪو بہ نہ | party = | movement = | opponents = عربستان جا مشرڪ ۽ يھودي | boards = | religion = <!-- Religion should be supported with a citation from a reliable source --> | denomination = <!-- Denomination should be supported with a citation from a reliable source --> | criminal_charge = <!-- Criminality parameters should be supported with citations from reliable sources --> | criminal_penalty = | criminal_status = | spouse =* خديجه بنت خويلد (595–619) *سوده بنت زمعه (619–632) *حفصه بنت عمر (624–632) *جويريه بنت حارث (628–632) *عائشه (619–632) *زينب بنت جحش (627–632) *صفيه بنت حيي (629–632) *زينب بنت خزيمه (625–627) *ام سلمه (629–632) *ام حبيبه (628–632) *ريحانه بنت زيد (629–631) *ماريه قبطيه (630–632) *ميمونه بنت حارث (630–632) | partner = <!-- (unmarried long-term partner) --> | children = *عبد الله بن محمد، *قاسم بن محمد، *ابراهيم بن محمد، *زينب بنت محمد، *رقيه بنت محمد، *ام ڪلثوم بنت محمد، *فاطمه زهرا رضہ | parents = *عبد الله بن عبد المطلب * آمنہ بنت وھب | relatives = * عبدالمطلب (ڏاڏو) *ابوطالب (چاچو) * حمزہ (چاچو)رضہ *ابو لھب (چاچو) *علي رضہ (ڀائٽو، ۽ ڄاٽو) *عباس رضه (،چاچو) * ابو بڪر رضہ (سھرو) * عمر فاروق رضه (سھرو) *ابوسفيان (سھرو) | callsign = | awards = رحمته العالمين | module = آخري نبي | module2 = | module3 = | module4 = | module5 = | module6 = | signature =Muhammad Seal.svg | signature_alt = | signature_size = 50px | website = <!-- {{URL|example.com}} --> | footnotes = }} <br/> '''حضرت مُحَمَّد''' {{درود}} {{ٻيا نالا|انگريزي= '''Hazrat Muhammad '''pbuh}}(اپریل570ع - جون 632ع) مسلمانن جي عقيدي مطابق الله سبحان و تعالیٰ جو آخري نبي ۽ رسول ھيو جنھن تي [[آسماني ڪتابن جا نالا|آسماني ڪتاب]] [[قرآن| قرآن مجيد]] نازل ٿيو. 40 سالن جي عمر ۾ [[عربستان]] جي شھر [[مڪو| مڪي]] ۾ نبوت جو اظھار ڪندي اسلام جي توحيد واري عقيدي جي تبليغ جو آغاز ڪيو. سندس ڏنل تعليم عربن جي ان خطي ۾ ھڪ زبردست انقلاب برپا ڪيو. قرآن مجيد ۾ سندس زندگي مبارڪ کي '''اسوه''' سڏيو ويو آهي<ref name =" علوي" > بذل القوۃ فی حوادث سنی النبوۃ (سيرت هاشمي)، از: امام العصر مخدوم محمد ھاشم محدث ٺٽوي، ترجمو: پروفيسر اسرار احمد علوي، مھراڻ اڪيڊمي شڪارپور، ڇاپو ٻيو جولائي 2004ع ۾ لکيل مترجم جو نوٽ: تقديم </ref>. سورة الاحزاب جي آيت 21 ۾ فرمان آھي ته:'''لقد کان لکم فی رسول اللہ اسوۃ حسنہ''': ترجمو: "بيشڪ اوھان جي لاء خدا جي رسول {{درود}} جي ذات ۾ ھڪ بھترين نمونو آھي." لفظ اسوة جي عام معنیٰ طريقو يا نمونو آھي<ref name=" علوي " />. اسوہ انسان جي ان حالت کي چيو ويندو آهي جيڪا ھو ڪنھن ٻئي انسان جي پيروي ڪندي اختيار ڪري<ref name ="راغب " > مفردات الفاظ القرآن, از: ابو القاسم راغب اصفھانی صہ ۱۴۰ </ref>. اسلامي عقيدي مطابق محمد رسول الله {{درود}} جن جي اطاعت مسلمانن جي ايمان جو لازمي جز ۽ فرض آهي ۽ ان جي اطاعت کي قرآن مجيد ۾ الله جي اطاعت جي مثل سڏيو ويو آهي. سورة النساء جي آيت ۶۴ ۾ قرآن فرمائي ٿو ته: ''' وما ارسلنا من رسول الا لیطاع باذن اللّٰہ''': ترجمو: "۽ اسان موڪليا جيڪي رسول تہ انھن جي پيروي ڪئي وڃي، الله جي حڪم سان". دين جي عالمن ۽ قرآن جي شارحن جو اھو عقيدو آهي ته قرآن ھڪ تحريري دستور آھي جنھن جي عملي صورت سرور ڪونين {{درود}} جن جي ذات آھي، جن جو ڪوبه قول ۽ فعل حڪم خداوندئ کان وار برابر بہ ھيڏي ھوڏي ھٽيل نه آهي<ref name=" علوي " />. ايليا (بيت المقدس) ۾ ھجرت جي پنجين سال [[ھرقل|ھرقل اعظم]] (Hercules) جي درٻار ۾ سندس بدترين دشمن [[ابوسفيان]] پڇا ڪرڻ تي ٻڌايو ھو تہ "نبوت کان اڳ بہ اوھان {{ درود}} ڪڏهن ڪوڙ نہ ڳالھايو آھي"<ref name=" علوي " />. پاڻ ڪريمن پنھنجي بيمثال ڪردار وسيلي ڪٺور قلبن کي نرم ڪري انھن جو تزڪيو ڪيو<ref name=" علوي " />. سندن ھر عمل جي تقليد کي اسلامي دين ۾ سنت جو مقام حاصل آهي<ref name="علوي " />. مولانا ابوالڪلام آزاد مطابق:"قرآن ۽ نبي سائين {{درود}} جن جي زندگي ساڳي شئي آھي، قرآن متن آھي تہ سيرة ان جي تشريح ۽ قرآن علم آھي تہ سيرة ان جو عمل. ان ڪري انسانيت جي سمورن اھنجن ۽ آزارن جو علاج ان سيرت جي مطالعي ۾ ئي ملي سگھندو"<ref name ="آزاد " > سیرۃ کے عملی پہلو (اردو) ، از: مولانا ابوالڪلام آزاد، صہ ۹</ref>. == قبيلو ۽ گھراڻو == حضرت محمد {{درود}} جو قبيلو [[قريش]] ۽ گھراڻو [[بنو هاشم]] ھيا جيڪي حضرت ابراهيم جي بيبي ھاجرہ {{ٻيا نالا|عبراني= ''' Hagar '''}} مان وڏي پٽ حضرت اسماعيل جي اولاد مان ھيا. حضرت [[ابراهيم]] پنھنجي وڏي پٽ حضرت [[اسماعيل]] ۽ سندس ماء کي مڪي جي ويران وادي ۾ رھايو جتي ٻنھي پيء ۽ پٽ گڏجي [[ڪعبو]] تعمير ڪيو. ان ويراني ۾ [[زمزم]] جي چشمي جي برآمد ٿيڻ سان جرھوم جي قبيلو سندن مرضي سان اتي آباد ٿيو ۽ اڳتي هلي اسماعيل جي شادي ٿي ۽ کيس ٻارھن پٽ ڄاوا جن مان وڏي پٽ جو نالو قدار ھيو. آھستي آھستي اسماعيلين جو تعداد وڌندو ويو.<ref name ="سعيد" >The Life of Muhammad, the Prophet , by:Syed Saeed Akhtar Rizvi, page ،9,7,8,6,</ref> بائيبل مطابق خدا جو واعدو ٿيل ھيو تہ اسماعيل جي اولاد کي تيزي سان وڌائيندو <ref>{Genesis 21:13}</ref> اھي پوري حجاز ۾ ڦھلجي ويا. عیسیٰ مسیح جي پيدائش کان 200 سال اڳ قدار جي اولاد مان عدنان مشھوري ماڻي ٻنھي جي وچ واري شجري جي اڃان ڪا پڪ نہ ٿي سگھي آھي ڇو تہ عربن گھڻا شجرا بيان ڪيا آهن.محمد صہ انھن شجرن تي تبصرو ڪندي فرمايو ھيو تہ {{quote|جڏهن منھجو شجرو عدنان تائين پھچي تہ بس ڪريو|محمد صہ<ref name = " سعيد"/>|}} ٽين صدي عيسويءَ ۾ عدنان جي اولاد مان ھڪ سردار ٿيو جنھن جو نالو فاھر ھيو جنھن لاء خيال آهي تہ ان کي [[قريش]] سڏيندا ھيا ڪن جو وري خيال آھي تہ فاھر جي پنجين پيڙهيءَ ۾ پنجين صدي عيسويءَ ۾ [[قصي بن ڪلاب]] بن مرہ بن لوئي، بن غالب بن فاھر نالي ھڪ طاقتور شخص مشھور ٿيو جنھن کي قريش سڏيندا ھيا ء ان جي اولاد [[قريشي]] سڏبا ھيا. علامہ شبلي نعماني، علامہ طبري مطابق قصي ئي پھريون شخص ھيو جنھن کي قريش سڏيو ويو. قصي سڀني اسماعلين کي گڏ ڪري قائل ڪيو تہ خانہ بدوشي ترڪ ڪري ڪعبي جي چؤطرف مستقل رھائش اختيار ڪن. قصي ڪعبي جي نگران خزاہ قبيلي جي ھليل نالي ھڪ شخص جي نياڻي سان شادي ڪئي ۽ ھليل جي وصيت ذريعي ڪعبي جي نگراني جي ذميداري قصي جي حوالي ٿي جنھن کوڙ ادارن کي قائم ڪيو جن ۾ دارالندواہ (گڏجاڻي واري جاء) شامل ھئي جتي ويھي جنگ ۽ امن سميت اھم معاملن جا فيصلا ، شادين جا اجتماع ٿيندا هئا. قافلن جي روانگي پن ٿيندي هئي.ھن سقايہ ( حاجين کي پاڻي فراهم ڪرڻ جو بندوبست)، رفادہ ( حاجين کي کاڌخوراڪ فراھم ڪرڻ جو بندوبست) پڻ قائم ڪيا<ref name = "سعيد "/> ھن حاجين جو مشاعرالحرم ۾ رات ٽڪائڻ جو بندوبست ء پوري واديءَ کي بتين سان منور ڪري کين سھولتن فراھم ڪرڻ جي شروعات ڪئي. زمزم جو چشمو صديون پھرين لٽجي ويو ھو ھن ان کي ڳولي پھريون دفعو کوھ کوٽايو ۽ پاڻي جي بحالي ٿي. ھن ڪعبي جي ٻيھر تعمير ڪرائي. ھن جي وفات بعد ماڻھو حاجون (موجوده جنت المولا واري قبرستان) ۾ سندس قبر جي زيارت لاءِ ويندا ھئا. ھن کي ڪعبي جون ڇھ ذميداريون ھيون جيڪي ھن پنھنجي وفات کان اڳ پنھنجي وڏي پٽ عبدالدار کي سونپيون. قصي کي پنج پٽ ء ھڪ ڌيءُ ھئي. سندس ٻئي پٽ مغيرہ کي عبداالمناف سڏيندا ھيا، جيڪو قبيلن ۾ معتبر ۽ قائدانہ صلاحيتن وارو ليکيو ويو. عبدالمناف کي ڇھ پٽ ٿيا جن ۾ ھاشم، مطلب، عبد شمس ۽ نوفل مشھور ٿيا. عبدالدار ۽ عبداالمناف جي وفات کان پوءِ ڪعبي جي ذميداري سنڀالڻ ۾ سندن اولاد ۾ تڪرار شروع ٿيو پر پوء ٺاھ ٿي وين. اھو طئي ٿيو تہ پاڻي پيارڻ ، کاڌ خوراڪ فراھم ڪرڻ ۽ جنگ ۾ قيادت جي ذميداري عبداالمناف جي اولاد ڏي منتقل ٿي. ليوا ۽ حجابہ جي ذميداري عبدالدار جي اولاد کي ملي باقي دارالندواہ جي سربراهي ٻنھي جي خاندانن ۾ رھي. انھن مان ھاشم گھڻو نالو ڪڍيو جنھن کي کاڌي کارائڻ جي ذميداري ملي. ھڪ ڀيري مڪي ۾ وڏو ڏڪار آيو تہ ھاشم پنھنجي سموري دولت کڻي شام ويو اتان اٽو ۽ سڪل ماني خريد ڪري مڪي آيو ۽ روزانو اٺن کي ڪھي انھن مان ٻوڙ ٺاھي ماني جا ٽڪرا ان ۾ ملائي سموري قبيلي کي گھرائي کارائيندو هو ڏڪار جي خاتمي تائين ھن قبيلي جي مدد جاري رکي کوڙ ماڻھن کي مرڻ کان بچائي ورتو.ان خدمت جي بدلي ئي کيس ھاشم جو نالو مليو جنھن جي معني ( مانيءَ کي ) ٽڪر ڪندڙ آھي. ھاشم جو اصل نالو امر{{ٻيا نالا|انگريزي=Amr}} ھيو. ھاشم مڪي جي واپاري قافلن جو بنياد وجھندڙ پڻ ھيو. ھن باظنتيني شھنشاھ کان حڪمنامو حاصل ڪيو جنھن تحت قريش قبيلي کي ھر قسم جي ٽئڪس ۽ ڊيوٽي کان آزاد ڪري انھن جي ڪنٽرول وارن ملڪن ۾ آزاد اچ وڃ جي اجازت ڏنل ھئي<ref name = " سعيد "/> ھن اھا ساڳي سھولت ايٿوپيا جي بادشاھ کان پڻ حاصل ڪئي ۽ ان وقت يمن ايٿوپيا جو حصو ھيو.اھڙي طرح قريش جا واپاري قافلا يمن کان شام ۽ بازنظيني شھر انقرہ تائين وڃڻ شروع ٿيا.<ref name = "سعيد "/> ھاشم جڏهن 25 سالن جو ھيو تہ سن 488 عيسويءَ ۾ فلسطين جي غزہ واري ھنڌ وفات ڪري ويو ۽ کيس اتي ئي دفن ڪيو ويو. اھا جاء غزہ ھاشم يا ھاشم جي غزہ سڏجڻ شروع ٿي وئي. ھن يثرب جي عدي بنو نجار قبيلي جي سلمیٰ بنت امر سان پرڻو ڪيو جنھن مان عبدالمطلب پيدا ٿيو جيڪو اڃان ننڍڙو ھيو تہ ھاشم وفات ڪري ويو.ان کان سواءِ ھاشم کي چار ٻيا پٽ پڻ ھيا جن ۾ اسد، نضلا، سئفي ۽ ابو سئفي شامل ھيا جن مان پوين ٽن کي اولاد ڪانہ ٿي باقي اسد کي [[فاطمه بنت اسد]] نالي نياڻي ڄائي جيڪا علي رضہ بن ابي طالب جي ماء ھئي. ھاشم جو اھڙي طرح نسل عبدالمطلب مان اڳتي ھليو<ref name = " سعيد"/>. عبدالمطلب يثرب ۾ پنھنجي ناني جي گھر ۾ پيدا ٿيو. ھاشم جي وفات بعد سندس ڀاء مطلب خاندان جو وڏو بڻيو جيڪو پنھنجي ننڍي ڀائٽي عبدالمطلب بن ھاشم کي مڪي وٺي آيو جڏھن مطلب اٺ تي مڪي ۾ داخل ٿيو تہ ماڻھن ڇوڪري کي مطلب جو غلام سمجھي عبدالمطلب چوڻ شروع ڪيو ۽ مطلب وضاحت ڪندو رھيو تہ اھو سندس ڀائٽيو آھي پر ھاشم جي ان پٽ تي عبدالمطلب نالو پئجي ويو<ref name = " سعيد "/>. عبدالمطلب جو اصل نالو شعيبت الحمد ھيو. مطلبجي وفات بعد سقايہ ۽ رفادہ جي ذميداري عبدالمطلب جي حصي ۾ آئي. ھن 82 سالن تائين عمر ماڻي ۽ پوئين وقت ھن کي مڪي جي سربراھ جو خطاب پڻ مليو<ref name = " سعيد"/> ==والدين== ==جنم== [[File:Muhammad With Heart Circle.gif|thumb|محمد دل جي سرڪل سان]] == ننڍپڻ== يارھن ورھين جي عمر ۾ چاچي حضرت ابوطالب سان گڏ واپار سانگي شام ويا هئا ۽ اتي بحيرا نالي ھڪ عيسائي راھب سندس نبوت جي تصديق ڪئي ۽ ان وقت حضرت ابوبڪر صديق پڻ ساڻن گڏ ھيو هئي<ref name=" ٺٽوي" />. == زالون ۽ اولاد == ===بيبي خديجه رضه=== 25 سالن جي ڄمار ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي پھرين شادي [[بنو اسد]] گھراڻي جي [[خويلد بن اسد]] ۽ [[فاطمه بنت زائدہ]] جي نياڻي 40 سالا حضرت خديجة الڪبریٰ رضه سان 695 ۾ ٿي جيڪا بيواہ ھئي ۽ سندس اھا ٽين شادي ھئي<ref name=" علوي " />. بيبي سانئڻ جو پھريون نڪاح [[ھند بن زرارہ]] سان ٿيو جنھن مان کيس ھڪ نياڻي ۽ ٻہ پٽ ٿيا جيڪو پوء گذاري ويو. سندس ٻيون نڪاح [[عتيق بن عائذ]] سان ڪرايو ويو جنھن مان کيس ھڪ نياڻي ھند جي نالي سان ھئي پر ڪجھ وقت کان پوءِ عتيق پڻ گذاري ويو<ref name=" علوي " />. جڏھن 35 سالن جي ٿي تہ سندس والد خويلد پڻ گذاري ويو<ref name="علوي " />. پاڻ مالدار عورت ھئي ۽ سندس ڪاروباري قافلا [[عراق]]، [[شام]] ۽ [[فلسطين]] تائين ويندا ھيا. سندس ھڪ غلام [[ميسرہ]] ايماندار ھيو جيڪو سندس ڪاروبار جو جنرل مينيجر ھيو<ref name=" علوي" />. پاڻ سڳورن {{درود}} جن ان وقت ايمانداري ۾ وڏي شھرت حاصل ڪئي هئي ۽ ميسرہ ذريعي بيبي سانئڻ وٽ اھڙو احوال پھتل ھو ۽ ان کين سندس ڪاروبار ۾ شامل ٿيڻ جي پيشڪش ڪئي جيڪا پاڻ سڳورن {{درود}} قبول ڪئي ۽ ان جي تجارتي قافلي سان شام ويا جنھن بعد بيبي سانئڻ کين شادي جو پيغام موڪليو<ref name=" علوي " />. شادي ۲۵ صفر تي ٿي جنھن ۾ حضرت ابو طالب ، حضرت حمزہ رضه، بيبي صاحبه جو چاچو [[عمرو بن اسد]]، سؤٽ [[ورقه بن نوفل]] پڻ شامل ٿيا<ref name=" علوي " />. حق مھر ساڍا ٻارھن [[اوقيه]] سون مقرر ڪيو ويو جنھن جي قيمت ۵۰۰ درھم ھئي<ref name=" علوي" />. ھڪ روايت مطابق حق مھر ۲۰ وٽ ٻڌايو ويو آهي<ref name=" علوي " />. نڪاح جو خطبو سيدنا [[ابو طالب]] پڙھيو. اھو خطبو يعقوبي ، شامي ، قسطلاني ، ۽ علامه عامري پنھنجي ڪتابن ۾ نقل ڪيو آهي<ref name=" علوي " />. نڪاح بعد پاڻ سڳورن {{درود}} ھڪ اٺ ذبح ڪرائي مھمانن جي دعوت ڪئي. بيبي سانئڻ زندگي جا 25 سال پاڻ سڳورن {{درود}} سان گذاريا<ref name=" علوي " />. سندس حياتيءَ ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} ٻي ڪا شادي نہ ڪئي<ref name=" علوي " />. پاڻ سڳورن {{درود}} جي پٽ ابراھيم کان سواءِ سموري اولاد بيبي سانئڻ مان ٿي ۽ سڀ سواء بيبي فاطمه الزهراء رضه جي سندن حياتي مبارڪ دوران وفات ڪري ويا<ref name=" علوي " />. [[فائل:The altar of prayer of the Prophet in the demolished house of Khadijeh 01.jpg|thumb|left|upright=0.8|بيبي خديجہ جي مڪي ۾ ڊاٿل گھر اندر اھا جاء جتي حضرت محمد{{درود}} ساڻس شادي کان پوء رھائش دوران عبادت ڪندو ھو]] نبي ڪريم {{درود}} کي چار نياڻيون ھيون جن مان وڏي سيدہ زينب ، ٻيون نمبر سيدہ رقيه ، ٽيون نمبر سيدہ ام ڪلثوم ۽ چوٿون نمبر آخري نياڻي سيده فاطمه الزهراء ھئي<ref name=" علوي " />. چئني مديني ھجرت ڪئي ۽ اتي وفات ڪيائون ۽ چارئي جنت البقيع ۾ دفن ٿيل آھن<ref name=" علوي " />. سيده زينب رضه 30 ميلادي ڌاري مڪي ۾ ڄائي ۽ سن ۸ ھجري ۾ مديني ۾ وفات ڪئي. سندس نڪاح بعثت کان اڳ پنھنجي ماسات ابوالعاص بن ربيع قرشي سان ڪرايو ويو جيڪو بيبي خديجه جي ڀيڻ ھند بنت خويلد جو پٽ ھيو ۽ سندس اصل نالو لقيط ھو<ref name=" علوي " />. ڪجھ رويتن مطابق سندس نالو ھشيم ۽ مھشم ھيو. پاڻ سڳورن {{درود}} جي ھجرت وقت اھي طائف ۾ رھندا ھئا. بدر جي جنگ بعد پاڻ سڳورن {{درود}} کيس مديني گھرايو ۽ بعد ۾ ابوالعاص جڏهن اسلام قبول ڪيو تہ اھو پڻ مديني ۾ آيو. سيده زينب کي ھڪ پٽ علي ۽ ھڪ نياڻي امامه ٿيا<ref name=" علوي" />. علي ننڍپڻ ۾ ئي فوت ٿي ويو. امامه جي پرورش بعد ۾ ابوالعاص جي ماروٽ حضرت زبير بن عوام ڪئي جنهن بيبي فاطمه الزهراء جي وفات بعد امامه جو نڪاح حضرت علي ڪرم الله وجهه سان ڪرايو<ref name=" علوي " />. [[فائل:The altar of prayer of the Prophet in the demolished house of Khadijeh.jpg|thumb|left|upright=0.8|بيبي خديجہ جي سعودي حڪومت پاران ڊاٿل گھر ۾ محراب جو ھڪ ٻيو منظر جتي پاڻ سڳورو عبادت ڪندو ھو]] سيده رقيه رضه ۳۳ ميلادي ڌاري ڄائي ۽ ان جو نڪاح حضرت عثمان غني رضه سان ڪرايو ويو. نبوت جي پنجين سال مڙس سان گڏ حبشه ھجرت ڪئي جتي ست سال رھيا اتي کيس ھڪ پٽ عبدالله نالي ڄائو. مڪي واپسي بعد مديني ڏانهن ھجرت ڪئي. بدر جي جنگ وقت بيمار ٿي پئي ۽ اٽڪل ۲۰ ڏينھن بعد وفات ڪري وئي. ان جي بيماري سبب نبي ڪريم {{درود}} جن حضرت [[عثمان غني]] رضه ۽ حضرت اسامه بن زيد رضه کي مديني ڇڏي ويا ھئا. جنگ جي فتح جي خبر جڏهن مديني پھتي تہ بيبي سانئڻ جي تدفين ٿي رھي ھئي<ref name=" علوي " />. سندس پٽ عبدالله پڻ ننڍپڻ ۾ گذاري ويو<ref name=" علوي " />. [[فائل:The House of Khadijah, The Porphet Mohammad's Wife in Mecca before Demolition 01.jpg|thumb|left|upright=0.8|بيبي خديجہ جو گھر جتي حضرت محمد {{درود}} مڪي زندگيءَ جو ھڪ دؤر گذاريو جيڪو سعودي حڪومت ڊھرائي ڇڏيو]] سيدہ ام ڪلثوم اھل بيت جي مديني ھجرت وقت بيبي فاطمه الزهراء رضه ۽ سيدہ سوده رضه سان گڏ ھئي. سيدہ رقيه رضه جي وفات کان ست يا ٽن مھينن بعد پاڻ سڳورن {{درود}} سندس نڪاح حضرت عثمان غني رضه سان ڪرايو ۽ سندس رخصتي جمادالآخر ۾ دوران ۱۹ سالن جي عمر ۾ ٿي<ref name=" علوي " />. کيس ڪا بہ اولاد ڪانه ٿي. حضرت عثمان سان ھن پنھنجي زندگي جا اٽڪل ساڍا ڇھ ورھيه گذاريا<ref name=" علوي " />. سن ۹ ھجري ۾ شعبان جي مھيني دوران وفات ڪئي. سندس جنازي نماز پاڻ سڳورن {{درود}} جن پڙھائي<ref name=" علوي " />. [[فائل:The House of Khadijah, The Prophet Mohammad's Wife in Mecca after Demolition 01.jpg|thumb|left|upright=0.8|بيبي خديجہ وارو گھر ڊھڻ کان پوءِ واري حالت ۾. ھن گھر پاڻ سڳورن زندگي جو ھڪ دور گذارہو]] بيبي فاطمه الزهراء رضه ۴۱ ميلادي ۾ نبوت جي بعثت واري سال پيدا ٿي ۽ جڏهن ۱۰ ورھين جي ھئي تہ سندس والدہ وفات ڪئي جنھن ڪري ننڍي عمر ۾ ئي والد سان وابسته رھي<ref name="علوي " />. والد کي تمام پياري ھئي. سندس عادات ، اطوار ، رفتار توڙي گفتار جو انداز والد سان مشابهت رکندڙ ھيو ۽ شڪل ۾ والده جھڙي ھئي<ref name=" علوي " />. سندس شادي پندرهن سال پنج مھينن جي عمر حضرت علي ڪرم الله وجهه سان مديني ۾ جنگ بدر کان بعد ڪرائي وئي. نڪاح جي تقريب مسجد نبوي ۾ ٿي ۽ پاڻ سڳورن{{درود}} سندن نڪاح پڙھايو. حق مھر ۵۰۰ درھم مقرر ٿيو ۽ رخصتي احد جي جنگ بعد عمل ۾ آئي<ref name=" علوي" />. سندس حياتيءَ دوران حضرت علي ڪرم الله وجهه ٻي شادي ڪانه ڪئي. کيس پنج ٻار جن ۾ ٽي پٽ امام حسن، امام حسين ، امام محسن ۽ ٻہ ڌيئر ڄاوا. امام محسن ننڍپڻ ۾ ئي وفات ڪئي<ref name=" علوي " />. پاڻ پردي جي سخت پابند ھئي. سندس جنازي نماز حضرت علي ڪرم الله وجهه پڙھائي<ref name="علوي " />. [[فائل:Khadija tomb (1).jpg|thumb|left|upright=0.8|خديجہ جو مڪي م واقع مقبرو جيڪو سعودي حڪومت ڊھرائي ڇڏيو]] بيبي خديجه رضه مان پاڻ سڳورن {{درود}} کي ٻہ پٽ پڻ ڄاوا جن جا نالا قاسم ۽ عبدالله ھيا. قاسم کي طاھر ۽ عبدالله کي طيب پڻ سڏيندا هئا<ref name=" علوي " />. روايت مطابق سندن وفات نبوت کان اڳ ننڍپڻ ۾ ٿي ھئي<ref name=" علوي" />. ===بيبي سوده رضه=== سن ۱۰ نبوي ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} جن جو پاڻ کان عمر ۾ ۳۰ سال وڏي بيوہ<ref name=" علوي " /> سودہ بنت زمعه سان نڪاح ٿيو. مديني ڏانهن ھجرت وقت فقط ھيء گھرواري ساڻن گڏ ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. ان جو تعلق بنو عامر قبيلي سان ھو<ref name="علوي " />. روايت مطابق ھڪ دفعي خوله بنت حڪيم نبي ڪريم {{درود}} جن کي ٻي شادي ڪرڻ جي تجويز ڏني ۽ کين بيبي عائشه ۽ حبشه کان ھجرت ڪري موٽي آيل مھاجرن مان بيبي سودہ جا نالا پيش ڪيا<ref name="علوي " />. پاڻ سڳورن اھا تجويز قبول ڪئي ۽ ٻنھي طرفن کان آڇ قبول ڪئي وئي. بيبي سوده سان نڪاح جو خطبو زمعه بن قيس پڙھيو<ref name=" علوي " />. حق مھر ۴۰۰ درھم مقرر ٿيو<ref name =" جلد" > شرح مواھب ، زرقاني ، جلد ۳, صه ۲۹۷ </ref>. ھن جا ۱۲ سال نبي ڪريم {{درود}} جي صحبت ۾ گذريا ۽ سندس رفاقت ۾ حج ۽ عمرو ادا ڪيو<ref name=" علوي " />. کيس پاڻ سڳورن {{درود}} مان ڪا اولاد ڪانه ٿي پر کيس پھرين مڙس سڪران مان عبدالرحمان نالي پٽ ڄائو جيڪو حضرت عمر رضه جي دؤر ۾ جنگ جلولاء ۾ شھيد ٿيو<ref name=" علوي " />. بلاذري مطابق بيبي صاحبه سن ۲۲ ھجري ۾ مديني ۾ وفات ڪئي<ref name=" علوي " />. ابن سعد مطابق سن ۵۴ ھجري ۾ وفات ڪئي<ref name="علوي " />. ===بيبي عائشه رضه=== سن ۱۰ ھجري شوال جي مھيني ۾ بيبي عائشه رضه جو پاڻ سڳورن {{درود}} جن سان نڪاح مڪي ۾ پڙھيو ويو ان وقت سندس عمر ۶ سال ھئي ۽ رخصتي شوال جي مھيني ۾ ھجرت جي پھرين سال ۹ ورھين جي عمر ۾ مديني ٿي<ref name=" ٺٽوي" />. نڪاح ۽ رخصتي وقت بيبي صاحبه جي عمر بابت متضاد روايتون آھن جن ۾ ھڪ روايت مطابق رخصتي وقت بيبي صاحبه جي عمر ۱۸ سال ھئي. روایت مطابق مديني پھچڻ کان ڪجھ وقت پوءِ پاڻ سڳورن {{درود}} جن زيد بن حارث ۽ ابو رافع کي مڪي مان ابوبڪر صديق رضه جي گھروارن کي وٺي اچڻ لاءِ موڪليو اھڙي طرح اھي قبا تائين پھتا. بيبي اسماء بنت ابوبڪر اميد سان ھئي ۽ اتي ان عبدالله بن زبير کي جنم ڏنو. ساڳي سال شوال ۾ بيبي عائشه رضه جو گھر مديني جي پاڙي سنح ۾ حارث بن خزرج وارن جي گھرن لڳ واقع ھيو جيڪو نبي ڪريم {{درود}} جي گھر کان ھڪ ميل جي فاصلي تي ھو. ان گھر ۾ سندس شادي ۽ رخصتي ٿي<ref name ="ياقوت " > معجم البلدان، ياقوت، جلد ۳, صه ۲۶۵ </ref>. ===بيبي حفصه رضه=== بيبي حفصه حضرت عمر فاروق رضه ۽ سندس زال زينب بنت مظعون جي نياڻي ھئي جيڪا بعثت نبوي کان پنج سال اڳ پيدا ٿي<ref name=" علوي " />. ننڍي عمر ۾ سندس نڪاح سھم قبيلي جي ھڪ فرد خنيس بن حذافه بن قيس سان ٿيو جيڪو بدر جي جنگ ۾ مسلمانن جي لشڪر ۾ شامل ھو ۽ زخمي ٿي پيو ۽ سن ۲ھجري ۾ وفات ڪري ويو ۽ ھڪ روايت مطابق احد جي جنگ ۾ شھيد ٿيو<ref name=" علوي " />. ان بعد شوال سن ۳ ھجري ۾ بيبي حفصه جي شادي نبي ڪريم {{درود}} جن سان ٿي<ref name="ٺٽوي " />. ان وقت بيبيءَ جي عمر ۱۸ سال ھئي ۽ نڪاح ۾ مھر ۵۰۰ درھم مقرر ٿيو<ref name=" علوي" />. ابو دائود ، نسائي ۽ ابن ماجه وغيره ۾ ابن عمر جي روايت مطابق نبي ڪريم {{درود}} جن کيس ھڪ دفعو طلاق (رجعي) ڏني ھئي. طبراني پڻ اھڙو ذڪر ڪيو<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه شعبان سن ۴۵ ھجري ۾ ۶۳ ورھين جي عمر ۾ وفات ڪئي<ref name=" علوي " />. وفات وقت پنھنجي ننڍي ڀاءُ عبدالله بن عمر رضه کي وصيت ڪئي ھئي تہ سندس مديني جي اتر ۾ شام واري رستي تي واقع غابہ نالي ديھ واري ملڪيت خيرات لاء وقف ڪري<ref name=" علوي " />. سندس جنازي نماز مديني جي گورنر مروان بن حڪم پڙھائي ۽ کيس جنت البقيع ۾ دفنايو ويو<ref name=" علوي " />. ===بيبي زينب بنت خزيمه رضه=== سن ۳ ھجري ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} جن جو نڪاح بيبي زينب بنت خزيمه ھلاليه سان ٿيو<ref name=" ٺٽوي" />. بيبي صاحبه کي خير خيرات جي ڪثرت سبب ام المساڪين يعني مسڪينن جي ماء سڏيو ويندو هو<ref name="ٺٽوي " />. ھجرت نبوي {{درود}} کان ۱۴ يا ۱۵ سال اڳ مڪي ۾ ڄائي بيبي صاحبه جو پھريون مڙس نبي ڪريم {{درود}} جو پڦاٽ عبدالله بن جحش رضه ھو جنھن سان گڏ بيبي صاحبه مديني ھجرت ڪئي جيڪو ساڳ شوال سن ۳ ھجري ۾ غزوہ احد ۾ شھيد ٿيو ھو ۽ عدت گذارڻ بعد سندس ٻي شادي پاڻ سڳورن {{درود}} جن سان ٿي پر سن ۴ ھجري ۾ ربيع الاول يا ربيع الآخر ۾ بيبي صاحبه وفات ڪري وئي<ref name=" ٺٽوي " />. وفات وقت سندس عمر ۳۰ سال کن ھئي<ref name=" علوي " />.اھو پاڻ سڳورن {{درود}} جن جو پنجون نڪاح ھيو جنھن ۾ حق مھر ۵۰۰ درھم مقرر ٿيو<ref name=" علوي" />. قتادہ بن دعامہ کان روايت مطابق سندس پھريون نڪاح پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي سؤٽ طفيل بن حارث سان ٿيل ھو جنھن ڪجھ وقت پوء کيس طلاق ڏني ۽ سندس ٻيو نڪاح طفيل جي ڀاءُ عبيدہ بن حارث سان ٿيو<ref name=" علوي " />. امھات المومنين ۾ بيبي زينب رضه واحد عورت ھئي جنھن جو جنازو نبي ڪريم {{درود}} جن پڙھايو <ref name=" علوي " />. ===بيبي زينب بنت جحش رضه=== سن ۴ ھجري ۾ ذوالقعد جي مھيني ۾ چنڊ واري رات پاڻ ڪريم {{درود}} جن جو نڪاح زينب بنت جحش رضه سان ٿيو. ھڪ ٻي روايت مطابق ۵ ھجري ۾ ٿيو<ref name=" ٺٽوي " />. ان وقت بيبيءَ جي عمر ۳۵ ورھيه ھئي ۽ نبي ڪريم {{درود}} جي وفات بعد سندس زالن مان اھا پھرين وفات ڪندڙ ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. شادي واري وقت ھن. سال پردي جو حڪم نازل ٿيو<ref name=" ٺٽوي " />. ھن بيب جو تعلق قريش جي اسد بن خزيمه واري شاخ سان ھيو<ref name=" علوي " />. ھي بيبي نبي ڪريم {{درود}} جن جي رشتي ۾ پڦاٽ ھئي. ھجرت جي پھرين سال ئي بيبي صاحبه جو خاندان مديني پھتو ھو. نبي ڪريم {{درود}} جن ان جو نڪاح زيد بن حارث رضه سان ڪرايو ھو پر اھا شادي ڪامياب نہ ٿي سگھي ۽ زيد کيس طلاق ڏني<ref name=" علوي " />. ان وقت بيبيءَ جي عمر ۳۴ سال ھئي. ان بعد قرآن جي آيت جي حڪم تحت سندس عدت بعد شادي نبي ڪريم {{درود}} جن سان ٿي. حق مھر ۴۰۰ درھم مقرر ٿيو<ref name=" علوي" />. بيبي صاحبه جو نالو برہ ھيو ۽ شادي وقت سندس نالو نبي ڪريم {{درود}} جن زينب رکيو<ref name=" علوي " />. نبي ڪريم {{درود}} جي وصال کان ۷ سال بعد حضرت عمر رضه جي دؤر ۾ بيبي صاحبه ۵۳ ورھين جي ڄمار ۾ وفات ڪئي ۽ سندس جنازي جي نماز حضرت عمر رضه پڙھائي ۽ کيس جنت البقيع ۾ دفنايو ويو<ref name=" علوي " />. ===بيبي ريحانه رضه=== بيبي صاحبه جو تعلق روايتن مطابق بنو نضير يا بنو قريظه سان ھيو جن مان بنو قريظه جي روايت مشھور آھي. ھڪ روايت مطابق ڄائي بنو نضير قبيلي ۾ ۽ سندس شادي بنو قريظه ۾ ٿي ۽ شمعون يا زيد بن عمرو جي نياڻي ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. غزوہ بنو قريظه جي موقعي تي قيد ٿي ٻانھپ ۾ شامل ٿي ۽ نبي ڪريم {{درود}} جن جي حصي ۾ آئي<ref name="ٺٽوي " />. پاڻ سڳورن {{درود}} کيس آزاد ڪري سن ۵ ھجري ۾ محرم جي مھيني ۾ ساڻس نڪاح ڪيو<ref name="ٺٽوي " />. سندس اصل نالو ربيعه بنت شمعون بن زيد بن عمرو ھيو. ابن حجر سندس تعلق بنو قريظه سان ۽ ابن اسحاق بنو نضير سان ڏيکاريو آھي<ref name=" علوي" />. سندس شادي بنو قريظه جي حڪم نالي شخص سان ٿي جيڪو غزوه بنو قريظه ۾ مارجي ويو<ref name="علوي " />. محمد بن ڪعب جي روايت مطابق ھن بيبي پردي جو حڪم مڃڻ کان انڪار ڪيو ھو جنھن ڪري کيس نبي ڪريم {{درود}} جن طلاق ڏني ھئي پر پوء رجوع ڪيو ۽ بعد ۾ پردي جي پابندي سان زندگي گذاري<ref name=" علوي " />. سن ۱۰ ھجري ۾ جڏهن نبي ڪريم {{درود}} جن حج تان واپس آيا تہ مديني ۾ وفات ڪري وئي ۽ کيس جنت البقيع ۾ دفنايو ويو<ref name=" علوي " />. ابن الاثير ،ابن ڪثير ، شامي وغيره بيبي صاحبه جو شمار ٻانھين ۾ ڪيو آهي<ref name=" علوي " />. ===بيبي جويريه رضه=== سن ۵ ھجري ۾ غزوه بنو مصطلق بعد يا سن ۶ ھجري ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن جو نڪاح بيبي جويريه رضه سان ٿيو<ref name=" ٺٽوي " />. پاڻ غزوہ بنو مصطلق ۾ ھٿ آيل قيدين ۾ شامل ھئي. نبي ڪريم {{درود}} جن کيس آزاد ڪري نڪاح ڪيو جنھن ۾ ۴۰۰ درھم حق مھر مقرر ٿيو<ref name=" ٺٽوي " />. نڪاح وقت بيبي صاحبه جي عمر ۲۰ سال ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال سندس والد حارث بن ابو ضرار مسلمان ٿيو<ref name=" ٺٽوي " />. ابن عباس مطابق بيبي صاحبه جو اصل نالو برہ بنت حارث ھيو<ref name=" علوي " />. سندس تعلق بنو خزاعہ جي پاڙي مصطلق سان ھيو. سندس پيء پاڙي جو سردار ھيو جنھن سندس شادي پنھنجي خاندان جي نوجوان مسافع بن صفوان سان ڪرائي ھئي جيڪو غزوہ بنو مصطلق ۾ مارجي ويو. بيبي صاحبه مال غنيمت ۾ ثابت بن قيس ۽ سندس سؤٽ جي حصي ۾ آئي پر سردار جي نياڻي ھجڻ ڪري ھن انھن سان رھڻ پسند نہ ڪيو ۽ ۹ اوقيه سون جي قيمت تي پنھنجي آزادي جو معاھدو ڪيو. مدد لاء نبي ڪريم {{درود}} جن وٽ پيش ٿي ۽ نبي ڪريم {{درود}} جن رقم ڀري کيس آزاد ڪرايو جنھن بعد مسلمان ٿي ۽ پاڻ سڳورن کيس حرم ۾ شامل ڪرڻ جو فيصلو ڪيو ۽ نڪاح بعد ان جو نالو بره بدلائي جويريه رکيو. نڪاح بعد اصحابين نبي ڪريم {{درود}} جن جي ساھراڻي گھر ڀاتين ھئڻ ڪري بيبي صاحبه جي قبيلي جي سمورن فردن کي آزاد ڪري ڇڏيو<ref name=" علوي " />. ابن عبدالبر مطابق بيبي صاحبه ربيع الاول سن ۵۶ ھجري ۾ وفات ڪئي. سندس جنازي جي نماز مديني جي گورنر مروان بن حڪم پڙھائي ۽ کيس جنت البقيع ۾ دفنايو ويو<ref name=" علوي " />. == نبوت کان اڳ واري زندگي== [[Image:Cave Hira.jpg|thumb|left|upright=0.8|جبل نور ۾ واقع غار حرا جتي محمد صہ عبادت ڪندو ھو ۽ پھرين وحي نازل ٿي.]] == نبوت جو آغاز== جڏھن پاڻ ڪريمن {{درود}} جن پنھنجي عمر مبارڪ جا چاليھ ورھيه پورا ڪيا، تڏهن کين نبوت جي نعمت سان نوازيو ويو<ref name ="شامي " > سبل الھدیٰ والرشاد فی سیرۃ خیرالعباد شامی از: محمد بن یوسف بن علی بن یوسف صالحی دمشقی المعروف شامی، جلد ۲ صہ ۲۲۵ </ref><ref name =" ٺٽوي" > بذل القوۃ فی حوادث سنی النبوۃ (سيرت هاشمي)، از: امام العصر مخدوم محمد ھاشم محدث ٺٽوي، ترجمو: پروفيسر اسرار احمد علوي، مھراڻ اڪيڊمي شڪارپور، ڇاپو ٻيو جولائي 2004ع </ref>. ان روايت تي عالمن جي اڪثريت کي اتفاق رھيو آھي<ref name=" ٺٽوي " />. جڏھن تہ ڪي ٿوريون روايتون اھڙيون بہ مليون آهن ، جن ۾ بعثت وقت عمر مبارڪ چاليھ ورھين کان ھڪ ڏينھن مٿي يا ڏھ ڏينھن مٿي يا وري ٻه مھينا مٿي بہ ٻڌائي وئي آھي<ref name=" ٺٽوي " />. پر پھرين روايت ئي سڀني کان وڌيڪ مشھور ۽ مقبول آهي<ref name=" ٺٽوي " />. محمد بن يوسف دمشقي المعروف شامي سميت مالڪي مسلڪ جي ابو عبدالله محمد بن عبدالباقي المعروف زرقاني پڻ پنھنجي ڪتاب ''شرح علیٰ المواھب اللدنیہ'' ۾ چاليھ سالن جي روايت کي صحيح ڄاڻايو آهي<ref name=" ٺٽوي" />. صحيح بخاري ۽ صحيح مسلم ۾ پڻ حضرت ابن عباس ۽ انس رضي اللّٰہ تعالیٰ عنھما کان پڻ ساڳي روايت نقل ڪيل آھي<ref name="ٺٽوي " />. سندن بعثت ھڪڙن راوين ربيع الاول ۽ ٻين رمضان شريف جي مھيني ۾ بيان ڪئي آھي<ref name=" ٺٽوي " />. ابن اسحاق، بيھقي، ابن ڪثير، ذھبي، قسطلاني، شامي ۽ زرقاني پنھنجي ڪتابن ۾ بعثت جو آغاز ربيع الاول ۾ سچن خوابن کي قرار ڏنو آهي<ref name=" علوي " />. قرآن مجيد ۾ سورة البقرہ جي آيت ۱۸۵ مطابق "رمضان اھو مھينو آھي جنھن ۾ قرآن نازل ڪيو ويو"<ref name="ٺٽوي " />. صحيح مسلم ۾ حضرت طابوقتادہ رضہ جي روايت مطابق بعثت سومر جي ڏينهن ٿي ھئي<ref name =" مسلم" > صحيح مسلم، جلد ۱, صہ ۳۶۸ </ref><ref name="ٺٽوي " />. مسلم روايتن مطابق ليلة القدر واري رات غار حرا ۾ ملائڪ جبرائيل سندس خدمت ۾ وحي کڻي آيو<ref name=" ٺٽوي " />. وحي ۾ سڀ کان پھريون جبرائيل سورة علق جون پھريون پنج آيتون پڙھيون جيڪي نبي ڪريم {{درود}} جن ورجايون<ref name=" ٺٽوي " /> <ref name ="بخاري " > صحيح بخاري، "ڪيف ڪان بدءالوحي"، جلد ۱ صہ ۶ ۽ ۷ </ref>. جبرائيل پھرين وحي مھل انساني شڪل ۾ آيو هو<ref name=" ٺٽوي " />. غار حرا مان موٽندي پاڻ سڳورو {{درود}} حضرت خديجه وٽ آيو ۽ ڏڪڻ لڳو ۽ فرمايائون ته مون کي چادر ڍڪايو جيڪا ڍڪائي وئي ۽ جڏھن اھا ڪيفيت ختم ٿي تہ سورة مدٽر جون پھريون پنج آيتون نازل ٿيون<ref name="ٺٽوي " /><ref name=" بخاري " />. خوف واري حالت ۾ بيبي سانئڻ کين تسلي ڏني جنھن بعد کيس پنھنجي سؤٽ ورقه بن نوفل ڏي وٺي آئي<ref name="ٺٽوي " />.سمورن مردن ۽ عورتن کان اڳ حضرت خديجه رضہ پاڻ سڳورن تي ايمان آندو ۽ سمورا مسلمان ان روايت بابت ساڳي راء رکن ٿا<ref name ="ابن الاثير " > اسد الغابہ، ابن الاثیر، جلد ۵ صہ ۴۳۴ </ref><ref name ="روض " > الروض الانف سھيلي، جلد ۱, صہ ۲۷۷-۷۸ </ref><ref name ="زرقاني " > شرح علي المواھب، زرقاني، جلد ۱, صہ ۲۳۷ </ref><ref name =" قسطلاني" > المواھب اللدنيہ، قسطلاني، جلد ۱ ، صه ۲۱۷ </ref>. بيبي سانئڻ جي اسلام آڻڻ کانپوءِ سندس چارئي نياڻيون: سيدہ زينب رضه، سيدہ رقيه رضه، سيدہ ام ڪلثوم رضه ۽ سيدہ فاطمه الزهراء رضه بہ اسلام جي دائري ۾ داخل ٿيون<ref name="ٺٽوي " />. اھا روايت زرقاني '''شرح اعلیٰ المواھب''' ۾ سيرت ابن اسحاق ۽ سيرت شامي جي حوالي سان نقل ڪئي آهي<ref name=" ٺٽوي " />. ھڪ روايت مطابق بيبي خديجه رضه کان بعد پھرين ايمان آڻيندڙ عورت [[فاطمه بنت خطاب]] ھئي <ref name ="زرقاني ۱ " > شرح علي المواھب اللدنيہ، زرقاني، جلد ۱, صہ ۲۴۶ </ref><ref name="ٺٽوي " />. مردن ۾ ابوبڪر صديق ساڳي بعثت واري سومر ڏينھن شام جي وقت اسلام قبول ڪيو<ref name="ٺٽوي " />. جنھن بعد ٻارن ۾ حضرت علي ڏھن سالن جي عمر ۾ اسلام قبول ڪيو<ref name=" ٺٽوي " />. ھڪ روايت مطابق حضرت علي، ابوبڪر صديق کان اڳ اسلام قبول ڪيو<ref name="ٺٽوي " />. عثمان غني، زبير بن عوام، عبدالرحمان بن عوف، سعد بن ابي وقاص ، طلحه بن عبيد پڻ حضرت ابوبڪر صديق رضه جي ذريعي اسلام ۾ داخل ٿيا<ref name=" ٺٽوي " /> ساڳي سال زيد بن حارث ۽ بلال حبشي، عامر بن فھيرا، ابوذر غفاري (جندب بن جنادہ) ۽ سندس وڏو ڀاءُ انيس بن جنادہ، ابو فڪيھه، عمار بن ياسر ۽ سندس پيءُ ياسر بن عامر ۽ ماء سميه بنت خباط ۽ ڀاء عبدالله بن ياسر، صھيب رومي، مصعب بن عمير، عياش بن ربيعه، ارقم بن ابي ارقم، عثمان بن مظعون ۽ سندس ٻہ ڀائر قدامه ۽ عبدالله، ۽ ابو عبيده، ابو سلمه عبدالله ۽ سندس ماء بره، عامر بن ابي وقاص، عبدالله بن مسعود ھذلي، جعفر بن ابو طالب، خنيس بن حذافه سھمي، عبيده بن حارث، سعيد بن زيد معيقيب بن ابي فاطمه، خالد بن سعيد، فاطمه بنت خطاب، اسامه بن زيد جي ماء ام ايمن حبشيه، عبدالله بن عباس جي ماء ام الفضل عرف لبابه، عبدالله بن مسعود جي ماء ام عبد پڻ اسلام ۾ داخل ٿيا<ref name=" ٺٽوي " />. پھرين وحي جي نزول بعد بيبي خديجه رضه پاڻ سڳورن {{درود}} کي ورقه بن نوفل ڏي وٺي آئي جنھن وحي جو احوال ٻڌي سندس نبوت جي تصديق ڪئي جنھن ڪري کيس مسلمان سمجھيو وڃي ٿو<ref name=" ٺٽوي " />. زرقاني '''شرح علیٰ المواھب اللدنيہ''' ۾ ورقه کي قطعي طور صحابي مڃيو آھي<ref name="ٺٽوي " />. == مڪي زندگي== سن ۳ نبوي ۾ ۽ ڪن روايتن مطابق ۴ نبوي ۾ کين سورة الحجر جي آيت ۹۴ ذريعي کين کليل دعوت جو حڪم ڏنو ويو ۽ پاڻ سڳورن {{درود}} صفا واري ٽڪريءَ تي چڙهي قريش قبيلي وارن کي وڏي واڪي سڏ ڪري کلي عام اسلام جي دعوت ڏني جتي ابولھب سندن مخالفت ڪئي جنھن ڪري سورة الھب نازل ٿي<ref name=" ٺٽوي" />. مڪي جي مشرڪن سندن مخالفت شروع ڪئي پر ساڻس ابو طالب جي مڪمل تائيد ۽ حمايت حاصل هئي<ref name=" ٺٽوي" />. سن ۵ نبوي ۾ مسلمانن مڪي وارن جي ڏاڍ کان تنگ ٿي حبشه ڏانھن پھرين ھجرت ڪئي جن ۾ حضرت عثمان ، بيبي رقيه ، عبدالرحمان بن عوف، زبير بن عوام ، مصعب بن عمير ، ابو سلمه عبدالله ۽ ام سلمه سميت ٻارھن مرد ۽ پنج عورتون شامل ھيا<ref name=" ٺٽوي " /><ref name ="بيھقي " > دلائل النبوة بيھقي، جلد ۲, صه ۲۹۷ </ref><ref name =" قيم" > زادالمعاد ابن قيم، جلد ۱, صه ۹۷ </ref>. ساڳي سال بيت الله ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} سورة نجم جي تلاوت شروع ڪئي جنھن وقت مشرڪن جو ھڪ وڏو ميڙ موجود ھيو ۽ جڏھن سجدي واري آيت آئي تہ نبي سڳورو {{درود}} سجدي ۾ ھليو ويو ۽ اتي موجود مسلمان پڻ سجدي ۾ ڪري پيا انھن سان گڏوگڏ سواء اميه بن خلف جي سمورن مشرڪن پڻ سجدو ڏنو<ref name=" ٺٽوي " /><ref name =" ھشام" > سيرت ابن ھشام جلد ۱ </ref><ref name=" جلد " /><ref name =" صحيح" > صحيح بخاري، جلد ۲ صه ۷۲۱</ref>. سن ۶ نبوي جي شروعات ۾ مسلمانن حبشه ڏانھن ٻيون ڀيرو ھجرت ڪئي. ان قافلي ۾ ۸۳ مرد ۽ ۱۸ عورتون شامل هيون<ref name =" اللدنيہ" > شرح المواھب اللدنيہ ، جلد ۱, صه ۲۸۷ </ref><ref name ="زاد " > زادالمعاد ابن ارقم، جلد ۱, صه ۹۸ </ref><ref name="ٺٽوي " />. قافلي ۾ جعفر بن ابو طالب سندس زال اسما بنت عميس، خنيس بن حذافه سھمي، مصعب بن عمير، معيقيب بن ابو فاطمه، مقداد بن اسود ڪندي، ابو عبيده بن جراح، خالد بن حزام، ام المومنين سودہ بنت زمعه پڻ شامل هئا<ref name =" سبل" > سبل الھدیٰ والرشاد، شامي، جلد ۲, صه ۳۶۳,۳۹۷ ۽ ۴۰۹ </ref>. ساڳي سال مشرڪن مسجد الحرام ۾ گڏجاڻي ڪئي جنھن ۾ ابوجھل، شيبه، عتبه، وليد بن عتبه، عمار بن وليد، عقبه بن ابي معيط، اميه بن خلف وغيره شامل هئا. رسول {{درود}} جن ڪعبي ۾ نماز پڙھي رھيا ھئا. ان مھل مسجد ٻاھران ميدان ۾ قرباني لاء اٺ ڪٺو ويو ھو. ان ميٽنگ مان ھم صلاح ٿيندي عقبه بن ابي معيط اٿيو ۽ اوجھ سان ڀريل اوجھري آڻي پاڻ سڳورن {{درود}} جي پٺي مٿان رکي. ان واقعي جي پروڙ ڏھن ورھين<ref name=" علوي " /> جي سيدہ فاطمه کي پئي ته مسجد ۾ ھلي آئي ۽ پنھنجي بابي جي پٺي تان غلاظت ھٽائي<ref name="ٺٽوي " />. ان وقت حضرت ابوبڪر صديق پڻ اتي پھتو<ref name="ٺٽوي " />. ساڳي سال عمار بن ياسر جي ماء سميه بنت خباط کي ابوجھل نيزو ھڻي شھيد ڪيو ويو<ref name="ٺٽوي " />. سن ۶ نبوي ۾ پاڻ سڳورا {{درود}} صحابي ارقم بن ابي ارقم جي گھر اچي ترسيا جتي مسلمان گڏ ٿي نماز پڙھندا ھيا جيڪو سلسلو حضرت عمر بن خطاب جي اسلام ۾ داخل ٿيڻ تائين جاري رھيو جنھن بعد مسلمانن گڏجي ڪعبي اندر نماز پڙھڻ جي شروعات ڪئي<ref name="ٺٽوي " />. مخدوم محمد هاشم ٺٽوي لکي ٿو تہ دار ارقم مسجد الحرام لڳ صفا جي ٽڪري وٽ موجود ھيو جنھن کي خليفي ھارون رشيد جي حبشي نسل واري ماء خيزران نئين سر جوڙائي تبرڪ طور ھڪ مسجد قائم ڪئي جنھن ڪري ھاڻي اھو دار خيزران سڏجي ٿو<ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال ھڪ روايت مطابق حضرت حمزہ اسلام ۾ داخل ٿيو ۽ ٽي ڏينهن بعد حضرت عمر بن خطاب دار ارقم ۾ اچي اسلام قبوليو<ref name=" ٺٽوي " />. ان کان اڳ نبي ڪريم {{درود}} جن دعا گھري ھئي تہ: {{quote| "اي الله! عمرو بن ھشام ۽ عمر بن خطاب مان جيڪو توکي وڌيڪ پيارو ھجي، ان جي ذريعي اسلام کي سگھ بخش."|<ref name ="ابن حجر " > الاصابہ، ابن حجر، جلد ۲, صه ۵۱۸ </ref>|}} ھڪ روايت مطابق ساڳي سال عبدالله بن عمر پڻ مسلمان ٿيو ھو<ref name=" ٺٽوي " />. ان کان سواءِ ان الخير سلمه پڻ دار الارقم ۾ اچي مسلمان ٿي جيڪا ابوبڪر صديق جي ماء ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۷ نبوي ۾<ref name ="حجر " > فتح الباري، حافظ ابن حجر، جلد ۷, صه ۱۴۷ </ref> ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق ۸ نبوي ۾ محرم جي چنڊ ڏسڻ سان ئي قريش وارن بنو جو ھاشم ۽ بنو عبدالمطلب سان مڪمل بائڪاٽ جو اعلان ڪيو جنھن سبب نبي ڪريم {{درود}} جن کي شعب ابوطالب ۾ نظر بند ٿيڻو پيو<ref name=" ٺٽوي " />. شعب ابوطالب جبل ابو قبيس جي وچان ھڪ جابلو لڪ ھيو جيڪو بنو هاشم جي مورثي ملڪيت ھو<ref name ="عاصم " > سفرنامہ ارض القرآن (اردو)، محمد عاصم، صہ ۱۵۴ </ref>. بائڪاٽ جي ڪاروائي لکت ۾ ڪئي وئي جنھن کي بيت الله ۾ لٽڪايو ويو جنھن ۾ لکيل ھو ته<ref name=" ٺٽوي " />: {{quote|محمد {{درود}} کي بنو ھاشم بنو مطلب سان گڏ مڪي مان شھر نيڪالي ڏني ويندي. ڪوبه ماڻھو ساڻن مٽي مائٽي يا سڱابندي وغيره نہ ڪندو. کاڌي پيتي جي ڪابہ جنس وٽن پھچڻ نہ ڏني ويندي. ڪوبه ماڻھو نہ کانئن ڪجھ خريد ڪندو ۽ نہ وري ڪا شئي کين وڪرو ڪري سگھندو. مسلمانن سان ان وقت تائين ڪنھن بہ قسم جو ڪو ٺاھ يا ساڻن ڪابہ نرمي نہ ڪئي ويندي، جيستائين ھو محمد {{درود}} کي قريش وارن جي حوالي نہ ڪندا |<ref name =" سيرت" > سيرة ابن ھشام، جلد ۲، صه ۱۴ </ref>|}} سن ۸ نبوي ۾ مشرڪن آسماني نشاني جو مطالبو ڪيو ۽ نبي ڪريم {{درود}} جن کين چوڏھين جي چنڊ واري رات شق القمر وارو معجزو ڏيکاريو<ref name=" ٺٽوي " />. مسلمانن جي عقيدي مطابق پاڻ سڳورن {{درود}} چنڊ ڏانھن پنھنجي آڱر سان اشارو ڪيو جنھن سان چنڊ ٻہ الگ اڌ ٿي ٿي ويو. پر مشرڪن ان کي وڏو جادو قرار ڏنو<ref name=" ٺٽوي " />. عبدالله بن عباس جي ولادت شعب ابوطالب ۾ ٿي جنھن بعد ساڳي سال بائڪاٽ واري دستاويز کي سن ۱۰ نبوي اڏھي کائي وئي ۽ اھو احوال ابو طالب پاڻ سڳورن {{درود}} جن کي ٻڌايو<ref name=" سيرت " /><ref name =" الروض" > الروض الانف سھيلي، جلد ۲, صه ۱۲۷ ۽ ۱۲۸ </ref><ref name =" دلائل۱" > دلائل النبوة، بيھقي، جلد ۲, صه ۳۱۱-۳۱۵ </ref><ref name ="ابن سعد " > الطبقات الڪبریٰ، ابن سعد، جلد ۱, صه ۱۳۱, </ref>. مشرڪ ان واقعي تي لڄي ٿيا ۽ ٽي سالن جي ظلم ۽ ڏاڍ بعد ابو طالب جي زندگي دوران ان معاهدي تان پاڻ ئي ھٿ کڻي ويا جنھن بعد نبي ڪريم {{درود}} جن پنھنجي ڪڙم قبيلي سان گڏجي مڪي اندر پنھنجي اباڻن گھرن ڏانھن موٽي آيا<ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال رمضان جي ۷ تاريخ تي ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق ذوالحج جي مھيني ۾ ابو طالب جو انتقال ٿيو<ref name="ٺٽوي " />. ساڳي سال شوال جي ۲۷ تاريخ تي پاڻ سڳورا {{درود}} جن طائف ويا جتي ثقيف قبيلي وارن کي اسلام جي دعوت ڏني. اتي ۲۶ ڏينهن ترسيا پر طائف وارن کين ستايو ۽ تڪليفون ڏنيون<ref name=" ٺٽوي " />. مسلمانن جي عقيدي مطابق طائف مان واپسي تي نخلہ نالي ڳوٺ ۾ منزل ڪئي جتي ۷ جنن جو وفد ساڻن مليو جن اسلام جي دعوت قبول ڪئي<ref name=" ٺٽوي " />. ڪجھ صاحب علم ماڻھن جو خيال آهي تہ لفظ جن معني غائب آھي جيڪو لفظ ريگستان جي خانه بدوش بدوي قبيلن لاء پڻ استعمال ڪيو ويندو ھو ڇوته اھي عربن جي تمدني زندگي ۾ ڪٿي بہ ڏسڻ ۾ نہ ايندا ھيا. محمد هاشم ٺٽوي ڪتاب آڪام المرجان جو حوالو ڏيندي لکيو آهي ته مڪي ۽ مديني ۾ جنن جا مختلف وفد ڇھ ڀيرا جدا وقتن تي پاڻ سڳورن {{درود}} جي جي خدمت ۾ حاضر ٿيا<ref name="ٺٽوي " /><ref name =" شبلي" > آڪام المرجان، ابو عبدالله شبلي، صه ۴۶ </ref>. سن ۱۱ نبوي ۾ مديني کان آيل حاجين عقبه جي ويجھو رسول {{درود}} جي ھٿ مبارڪ تي بيعت ڪئي جنھن سان مديني وارن اسلام ۾ داخل ٿيڻ جي شروعات ڪئي<ref name=" ٺٽوي " />. ان کي بيعت عقبه سڏيو ويندو آهي. ان ۾ روايتن مطابق ۶ يا ۸ ڄڻا شامل هئا جن ۾ ابو اسامه اسد بن زرارہ خزرجي، برآء بن معرور بن صخر اوسي ، ابوالھيثم بن تيھان، معاذ بن حارث ۽ ان جا ٻہ ڀائر جن ۾ عوف بن حارث پڻ شامل ھئا<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۱۲ نبوي ۾ معراج وارو واقعو پيش آيو<ref name="ٺٽوي " />. ساڳي سال رجب جي مھيني ۾ عقبه جي مقام لڳ ٻين بيعت ڪئي وئي جنھن ۾ مديني کان آيل ۱۳ ڄڻا ھرھڪ بشير بن سعد، سعد بن معاذ، عبدالله بن عمرو ۽ سندس ننڍڙو پٽ جابر بن عبدالله، اسيد بن حضير، ابي بن ڪعب، عبادہ بن صامت، ابو مسعود عقبه بن عمرو، ذڪوان بن عبد قيس زرقي، رافع بن مالڪ، قطبہ بن عامر، عتبہ بن عامر ۽ عويد بن ساعدہ شامل هئا<ref name=" ٺٽوي " />. ان زماني ۾ حج رجب جي مھيني ۾ ان ڪري ٿيندو ھو جو مشرڪن ۾ جھالت سبب نسي جو رواج ھو يعني ھو پنھنجي مرضيءَ موجب ڦيرڦار ڪري ان کي اڳي پوء ڪندا ھئا<ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال مصعب بن عمير کي مديني قرآن ۽ نماز پڙھائڻ لاء موڪليو ويو<ref name=" ٺٽوي" />. سن ۱۳ نبوي ۾ ذوالحج جي مھيني ۾ عقبه وٽ ٽين بيعت ڪئي وئي<ref name=" ٺٽوي " />. بيعت ڪندڙ جماعت ۾ ۷۳ مرد ۽ ۲ عورتون شامل هيون جن ۾ ابو رفاعہ رافع بن مالڪ عجلاني، ابو لبابه رفاعہ بن عبدالمنذر اوسي، ابو طلحه زيد بن سھل خزرجي، سعد بن ربيع خزرجي، عبدالله بن جبير، عبدالله بن رواحہ، عبدالله بن زيد حارثي، مشھور شاعر ڪعب بن مالڪ، معاذ بن جبل شامل هئا<ref name=" ٺٽوي " />. == مدني زندگي== ===يثرب ڏانھن ھجرت=== سن ۱ ھجري ۾ خميس ڏينهن ربيع الاول جو چنڊ ڏسي نبي ڪريم {{درود}} جن مڪي کان يثرب ڏانھن ھجرت شروع ڪئي. ان وقت ساڻس گڏ حضرت ابوبڪر صديق رضه ۽ ان جو غلام عامر بن فھيرہ ۽ ھڪ ٽيون شخص عبدالله بن اريقط ديلي پڻ گڏ ھيا<ref name=" ٺٽوي" /><ref name ="الھشام " > السيرة النبويه، ابن ھشام، جلد ۲, صه ۱۲۹ </ref><ref name =" البدايہ" > البدايہ والنھايہ، ابن ڪثير، جلد ۳, صه ۱۷۶ </ref><ref name ="سمھودي " > وفاءالوفا، علامه سمھودي، جلد ۱, صه ۲۳۸ </ref><ref name ="قتيبہ " > المعارف، ابن قتيبه، صه ۸۹</ref><ref name ="بڪري " > تاريخ الخميس، ديار بڪري، جلد ۱, صه ۳۲۴</ref>. ان وقت عبدالله بن اريقط غير مسلم ھيو<ref name=" ٺٽوي " />. ھي جابلو توڙي ميداني رستن جي وڏي ڄاڻ رکندڙ ھيو ۽ ھجرت وقت غار ثور لڳ ٻہ ڏاچين سميت اتي پھتو ھو ۽ کين ڳاڙهي سمنڊ واري غير معروف رستي کان يثرب وٺي آيو<ref name="علوي " />. ھجرت وقت پاڻ سڳورن {{درود}} جن دعا گھري تہ: {{quote|اللهم اعنى علیٰ هول الدنيا وعوآئق الدهر و مصآئب اللیالی والایام۔<br/> "اي منھنجا مالڪ، منھنجي مدد فرماءِ، دنيا جي مصيبتن کان، زماني جي رڪاوٽن کان ۽ رات ڏينھن جي گردشن کان" |<ref name=" ٺٽوي " /><ref name=" البدايہ " />|}} غار ثور ۾ جمعي ، ڇنچر ۽ آچر واريون ٽي راتيون ترسيا<ref name=" ٺٽوي " /><ref name ="فتح باري " > فتح باري، حافظ ابن حجر عسقلاني، جلد ۷, صه ۱۶۸ </ref> ۽ پوءِ سومر واري رات چنڊ جي پنجين تاريخ ان غار مان نڪري پنڌ شروع ڪيو ۽ ربيع الاول جي ٻارھين تاريخ سومر ڏينھن ڪچڙي منجھند مھل مديني لڳ قبا ۾ داخل ٿيا جتي ڏھن راتين کان مٿي ترسيا ۽ مسجد قبا جوڙائي پوء جمعي جي ڏينهن ربيع الاول جي ۲۳ تاريخ تي مديني ۾ اندر داخل ٿيا<ref name="ٺٽوي " />. اھا اسلام جي پھرين مسجد ھئي<ref name=" علوي " />. ھڪ ٻي روايت مطابق ۱۲ ربيع الاول تي مديني ۾ داخل ٿيا<ref name=" ٺٽوي " />. حضرت علي ڪرم الله وجهه ھجرت ڪري قبا ۾ پھتا. قبا ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} جن حڪم ڏنو ته ھجرت واري ڏينھن کان اسلامي تاريخ جي شروعات ڪئي وڃي ۽ سال جو پھريون مھينو محرم مقرر ڪيو وڃي<ref name =" اسيرة" > السيرة النبويہ، ابن ڪثير، جلد ۲, صه ۲۸۸ </ref>. ===مديني ۾ آجيان ۽ مسجد نبوي جي قيام=== سن ۱ ھجري ۾ جمعي جي ڏينهن قبا کان مديني وڃڻ وقت ۲۳ ربيع الاول تي سالم بن عوف وارن جي ڳوٺ ۾ جمعي جي نماز پڙھي پوء مديني پھتا<ref name=" ٺٽوي " />. مديني ۾ مردن، عورتن ۽ ٻارن خوشي ۾ ٻاھر نڪري سندن آجيان ڪئي. پاڻ سڳورا {{درود}} ڏاچِي تي سوار ھيا. ھر قبيلي جي ماڻھن ڏاچِي جي مھار جھلي کين سندن مھمان ٿيڻ لاء عرض ڪري رھيا ھئا. پاڻ {{درود}} فرمايو تہ " توھان ڏاچِي کي ڇڏيو! ھوءَ الله جي امر سان ئي ويھندي"<ref name=" ٺٽوي " /><ref name =" سيرت ابن ھشام" > سيرت، ابن ھشام، جلد ۲, صه ۱۴۱ </ref>. ڏاچِي ابو ايوب انصاري جي گھر آڏو پھچي اتي ويھي رھي. پاڻ {{درود}} جن ابو ايوب انصاري جي گھر ست مھينا ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق ھڪ مھيني کان گھٽ ترسيا ۽ حجرن ۽ ڪمرن جي اڏاوت جو ڪم شروع ڪرايو پوء اتي منتقل ٿيا. جنھن بعد مسجد نبوي جو بنياد رکيو ويو<ref name=" ٺٽوي " />. [[File:Dalailkhayrat.jpg|220 px|thumb|پندرھين صدي ۾ مسجد نبوي جي ٺاھيل دستاويزي تصوير ]] ===مدني دؤر=== سن پھرين ھجري ۾ اذان ۽ اقامت جي شروعات ڪئي وئي<ref name="ٺٽوي " />. ساڳي سال عبدالله بن زبير قبا ۾ ڄائو جيڪو ھجرت ۾ ڄمندڙ پھريون ٻار ھيو<ref name=" ٺٽوي " />. ھڪ روايت مطابق ساڳي سال زڪوات فرض ڪئي وئي ۽ ٻي روايت مطابق ۲ ھجري ۾ رمضان جي روزن بعد فطري ادا ڪرڻ جو حڪم آيو جنھن بعد زڪوات کي فرض ڪيو ويو<ref name=" ٺٽوي " />. ۱ ھجري ۾ شوال جي مھيني دوران ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق ۲ ھجري ۾ بيبي عائشه رضه جي رخصتي ٿي<ref name="ٺٽوي " />. ۱ ھجري ۾ جڏهن نبي ڪريم {{درود}} جن ابو ايوب انصاري جي گھر پھتا ان وقت عبدالله بن سلام پنھنجي خاندان سميت اسلام ۾ داخل ٿيو. ساڳي سال يھودين جي بنو قريظه قبيلي جي عثمان بن اشھل قرظي جو کجين جي باغ ۾ نوڪري ڪندڙ سلمان فارسي رضه ۽ ڏھن سالن جو انس بن مالڪ انصاري خزرجي پڻ اسلام ۾ داخل ٿيا. پاڻ سڳورن {{درود}} جي نياڻي سيده رقيه رضه رمضان جي مھيني سن ۲ ھجري ۾ وفات ڪئي. سن ۲ ھجري ۾ بطن رابغ ۾ عبيدہ بن حارث جي اڳواڻي ۾ پاڻ سڳورن طرفان موڪليل جھادي مھم دوران بطن رابغ ۾ الله جي راھ ۾ پھريون تير سعد بن ابي وقاص ھلايو<ref name="ٺٽوي " /><ref name =" دنيہ" > المواھب اللدنيہ، قسطلاني، جلد ۲, صہ ۶۱</ref>. ساڳي سال قبلي جي تبديلي جو واقعو ٿيو جنھن تحت بيت المقدس جي جاء تي ڪعبة الله کي مسلمانن جو قبلو مقرر ڪيو ويو. اھو اڱاري جو ڏينهن ھيو ۽ پاڻ سڳورا {{درود}} جن بنو سلمه وارن جي مسجد ۾ ٻنپھرن جي نماز پڙھائي رھيا ھئا ۽ جڏھن پھريون ۲ رڪعتون پوريون ڪيائون تہ ان وچ ۾ حڪم نازل ٿيو<ref name ="طبري " > تاريخ طبري، جلد ۲, صه ۱۶۸</ref><ref name=" ٺٽوي " />. ۽ نماز دوران پاڻ سڳورن {{درود}} جن رخ ڦيرائي ڪعبي طرف ڪيو ۽ مقتدين بہ ان عمل کي ورجايو<ref name=" ٺٽوي " /> ۽ باقي ۲ رڪعتون ڪعبي طرف منھن ڪري پڙھيون ويون جنھن ڪري ان مسجد تي مسجد قبلتين جو نالو پئجي ويو. ساڳي سال پاڻ سڳورن {{درود}} جن عاشوري جي ڏينهن روزو رکيو ۽ ماڻھن کي فرمايو تہ روزو انھن تي واجب آهي<ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال يعني ۲ ھجري ۾ رمضان جا روزا فرض ڪيا ويا ۽ ساڳي سال نبي ڪريم {{درود}} جن تي صلوات پڙھڻ جو حڪم آيو<ref name="ٺٽوي " />. ھن سال فطري ادا ڪرڻ جو حڪم ۽ ٻنھي عيدن تي عيد نماز پڙهڻ جو حڪم پڻ نازل ٿيو. نبي ڪريم {{درود}} جن عيد الفطر جي پھرين نماز ۽ عيد الاضحي جي پھرين نماز پڻ ھن سال پڙھايون ۽ ساڳي سال قرباني ڪرڻ جو حڪم ڏنو ويو<ref name="ٺٽوي " />. جنگ بدر پڻ ساڳي سال يعني ۲ ھجري ۾ واقع ٿي. ساڳي سال عبدالله بن مسعود حبشه مان مديني موٽي آيو. ھن سال اسلامي تاريخ جو ڪنھن بہ سريا جي پھرين سپه سالار عبدالله بن جحش واري سريه ۾ مسلمانن ھٿان پھريون مشرڪ ماريو ويو جنھن جو نالو عمرو بن العلاء حضرمي ھيو ۽ ان سريا ۾ مشرڪن جا پھريون دفعو ٻہ ماڻھو قيدي ٿيا جن ۾ حڪم بن ڪيسان ۽ عثمان بن عبدالله شامل هئا <ref name=" ٺٽوي " />. ھن سال جنگ بدر لاء تياري دوران سعد بن عبادہ ھڪ زرہ '''ذات الفضول''' جي نالي سان نبي ڪريم {{درود}} جن جي حوالي ڪئي جيڪا سڄي ڄمار پاڻ سڳورن {{درود}} جن وٽ رھي<ref name=" ٺٽوي " />. آخري زماني ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} اھا زرہ 30 سير جون (barley) جي عيوض ابو شحم نالي يھودي وٽ گروي رکي ھئي، جيڪا سندن وصال بعد ابوبڪر صديق رضه اھو قرض ادا ڪري ڇڏائي<ref name=" ٺٽوي " />. غزوه بدر ۾ جڏھن مسلمان روحا ٽپي صفراء ويجھو پھتا تہ پاڻ سڳورن {{درود}} اصحابين سان مشورو ڪيو. جنگ دوران عڪاشہ بن محصن اسدي جي تلوار ٽٽي پئي ته پاڻ سڳورن {{درود}} جن ان کي کجي جي ھڪ ڳاني ڏئي ان جي مدد سان مقابلو ڪيو<ref name="ٺٽوي " />. ھن اھا ڳاني مرڻ گھڙي تائين پاڻ وٽ سنڀالي رکي ھئي. بدر جي جنگ ۾ عبدالله بن سھيل ڪافرن جو لشڪر ڇڏي مسلمان ٿي اسلامي لشڪر ۾ شامل ٿيو. ھن سال غنيمت جو مال مسلمانن لاء حلال ڪيو ويو. جنگ بدر ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن کي ذوالفقار نالي تلوار ھٿ آئي جيڪا مشرڪن مان عاص بن منبه يا ھڪ ٻي روايت مطابق نبيه بن حجاج جي ملڪيت ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. اھي ٻئي غزوہ بدر ۾ مارجي ويا هئا. ھڪ روايت مطابق بعد ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} جن اھا تلوار حضرت علي ڪرم الله وجهه کي عطا ڪئي ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. غزوه بدر ۾ ۱۴ مسلمان شھيد ٿيا جن ۾ ۶ مھاجر ۽ ۸ انصار ھيا. ابو جھل، عتبہ بن ربيعه، شيبه بن ربيعه، اميہ بن خلف، ۽ وليد بن عتبہ سميت ۷۰ ڄڻا ھن جنگ ۾ مارجي ويا. ابو جھل زخمي ٿيل پوئين پساهن ۾ ھيو عبدالله بن مسعود تلوار سان سر قلم ڪيو<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۲ ھجري ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن حضرت علي ڪرم الله وجهه جي ڪنيت ابو تراب تجويز ڪئي<ref name=" ٺٽوي " />. غزوه بدر کان پوءِ ساڳي سال ابو لهب عدسہ نالي ھڪ موذي ۽ وچڙندڙ چمڙي جي بيماري ۾ فوت ٿي ويو<ref name ="الھدہ " > سبل الھدہ والرشاد، شامي، صہ ۶۷ </ref><ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال پاڻ سڳورن {{درود}} پنھنجي نياڻي سيدہ فاطمه الزهراء رضه جو نڪاح حضرت علي ڪرم الله وجهه سان ڪرايو. سن ۳ ھجري ۾ شعبان جي مھيني ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن جو بيبي حفصه بنت عمر سان نڪاح ٿيو. ساڳي سال رمضان جي مھيني ۾ سندن نڪاح بيبي زينب بنت خزيمه ھلاليه سان ٿيو. ھن سال پاڻ سڳورن {{درود}} جن جو ڏھوٽو عبدالله بن عثمان بن عفان وفات ڪري ويو<ref name="ٺٽوي " />. ربيع الاول جي مھيني ۾ ساڳي سال سندن نياڻي سيدہ ام ڪلثوم جو نڪاح عثمان بن عفان رضه سان ٿيو ۽ ساڳي سال امام حسن رضه جو جنم ٿيو. ان جو نالو والدين حرب رکيو پر نبي ڪريم {{درود}} جن کيس حسن جو نالو ڏنو<ref name=" علوي" />. شبر، شبير ۽ مشبر ھارون نبي جي پٽن جا نالا ھيا جيڪي عبراني زبان جا لفظ ھيا انھن جو عربي بدل حسن ، حسين ۽ محسن ھيا<ref name="علوي " />. سن ۳ ھجري ۾ ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق ۴ ھجري ۾ شراب کي حرام ڪيو ويو<ref name=" طبري " />. ساڳي سال شوال جي مھيني ۾ غزوه احد وارو واقعو پيش آيو جنھن ۾ ۷۰ اصحابي شھيد ٿيا جن ۾ حمزہ رضه، مصعب بن عمير رضه ، عبدالله بن جحش رضه پڻ شامل هئا<ref name="ٺٽوي " />. غزوه احد ۾ عتبه بن ابي وقاص پاڻ سڳورن {{درود}} کي پٿر ھيون جنھن سان اڳين ڏندن مان ساڄي پاسي ھيٺيون ڏند مبارڪ شھيد ٿيو<ref name="ٺٽوي " />. ابي بن خلف پاڻ سڳورن {{درود}} مٿان تلوار سان حملو ڪيو ان وقت پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي ھٿ ۾ ھڪ ننڍڙو نيزو ھيو، جڏھن ويجھو ٿيو تہ ان مشرڪ کي اھو نيزو ھنيو جنھن سان سندس پاسيراٽيون ڀڄي پيون جيڪو پوء مڪي کان ھڪ ڏينھن جي پنڌ تي واقع مرالظھران نالي ڳوٺ ۾ فوت ٿي ويو<ref name=" ٺٽوي " />. نبي ڪريم {{درود}} جن عبدالله بن جبير جي سرواڻي ۾ پنجاھ کن تيراندازن کي ٻن جبلن وچ واري گھاٽ تي مقرر ڪيو ھو ۽ حڪم ڏنو ھو تہ ھر حالت ۾ پير پٺتي نہ ھٽائين پوء کڻي سوڀ ٿئي يا نہ ٿئي. عبدالله بن جبير ۽ ڪجھ ڄڻا حڪم تي ڪاربند رھيا باقي ٻيا سڀ مال غنيمت جي ميڙڻ ۾ لڳي ويا. عبدالله بن جبير پنھنجي مقام تي ئي شھيد ٿي ويو<ref name=" ٺٽوي" /><ref name ="دلائل " > دلائل النبوة، بيھقي، جلد ۳, صه ۲۲۹</ref>. مشرڪن جي لشڪر مان عبدالله بن شھاب پاڻ سڳورن {{درود}} ڏانھن تير اڇلائي کين زخمي ڪيو. اھو بعد ۾ مسلمان ٿيو ۽ امام زھري جو ڏاڏو ھيو<ref name="ٺٽوي " />. کيس عبدالله اصغر پڻ سڏيندا هئا<ref name ="سيرتون " > سيرة ابن اسحاق، صه ۳۰۵ ۽ سيرت ابن ڪثير جي جلد ۳ ، صه ۵۹</ref>. غزوہ احد ۾ عبدالرحمان بن عوف کي ۲۱ زخم رسيا<ref name=" ٺٽوي " /><ref name ="ھشام ابن " > سيرت ابن ھشام، جلد ۲, صہ ۸۸ </ref>. احد جي شھيدن مان نبي ڪريم {{درود}} جن پھريان حمزه رضه جي نماز جنازه پڙھائي ۽ بعد ۾ سڀني شھيدن جي. ھر شھيد کي آڻي حمزه رضه جي ميت ڀرسان رکيائون پوء ان جي نماز پڙھي وئي اھڙي طرح حمزه رضه جي مٿان ۷۰ ڀيرا نماز پڙھي وئي. ان روايت جي بنياد تي حنفين ويجھو شھيد جي نماز پڙھي ويندي آهي<ref name=" ٺٽوي " />. ھڪ روايت مطابق نبي ڪريم {{درود}} جن شھيدن جي جنازي جي نماز نہ پڙھائي ھئي ان ڪري شافعين ۾ شھيدن جي جنازي جي نماز نہ پڙھي ويندي آهي<ref name=" ٺٽوي " />. سن ن ۴ ھجري ۾ غزوه بنو نضير جو واقعو پيش آيو جنھن جي پڄاڻي بعد ان قبيلي جي ماڻهن کي سندن گھرن ۽ گھاٽين مان تڙي ڪڍيو ويو<ref name=" ٺٽوي" />. ھڪ روايت مطابق ساڳي سال شراب جي حرمت جو حڪم آيو<ref name="ٺٽوي " />. سن ۴ ھجري ۾ ام المؤمنين بيبي زينب رضه وفات ڪئي. ساڳي سال نماز ۾ قصر جو حڪم آيو. سن ۵ ھجري ۾ غزوه خندق واقع ٿي. جنگ ۾ مخالف لشڪر مان حبان بن قيس جو تير سعد بن معاذ کي پٺي واري ڦڻي ۾ لڳو جيڪو غزوہ خندق ۽ غزوہ بنو قريظه جي پڄاڻي کانپوءِ وفات ڪري ويو<ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال غزوہ بنو قريظه ۾ يھودين جو سردار ۽ بيبي صفيه رضه جو پيءُ حيي بن اخطب مارجي ويو<ref name=" ٺٽوي " />. ===ميثاق مدينه=== ===رياست جو قيام=== == غزوات== الله جي راھ ۾ اھا جنگ يا جنگي مھم يا جھادي مھم جنھن ۾ رسول الله {{درود}} جن شرڪت ڪئي ان کي غزوہ سڏيو ويندو آهي. زيد بن ارقم غزوات جو ڪل تعداد ۱۹, جابر بن عبدالله وري ۲۱ ٻڌايو آھي<ref name="علوي " />. موسیٰ بن عقبه، ابن اسحاق، واقدي، ابن سعد، قسطلاني، ابن جوزي ۽ دمياطي انھن جو تعداد ۲۷ ۽ علامه ابو عبدالله شامي پنھنجي ڪتاب ''سبل الھدیٰ والرشاد'' ۾ تعداد ۲۸ ڄاڻايو آهي<ref name=" علوي " /> جن ۾ [[ودان]] جي مقام تي [[غزوه ابوآء]] يا غزوه ودان (۱۱ صفر ۲ ھجري)، [[بواط]] جي مقام تي [[غزوه بواط]] (ربيع الاول ۲ ھجري)، [[بدر]] جي مقام تي [[غزوه سفوان]] يا غزوه بدر اولا ( ربيع الاول ۲ ھجري)، [[عشيره]] جي مقام تي [[غزوه عشيره]] ( جمادالاول ۲ ھجري)، بدر جي مقام تي [[غزوه بدر]] ( ۱۷ رمضان ۲ ھجري)، [[قرقرة الڪدر]] جي مقام تي [[غزوه قرقرة الڪدر]] يا غزوہ بني سليم (شوال ۲ ھجري)، [[عريض]] جي مقام تي [[غزوه سويق]] (۵ ذوالحج ھجري)، [[نجد]] جي مقام تي [[غزوه ذي امر]] يا غزوہ غطفان (محرم ۳ ھجري)، [[بحران جو مقام|بحران جي مقام]] تي [[غزوه فرع]] (ربيع الاول ۳ ھجري)، [[مدينه منوره ]] جي مقام تي [[غزوه بنو قينقاع]] (جماد الاول يا شوال ۳ ھجري)، [[احد جبل|جبل احد]] جي مقام تي [[غزوه احد]] ( شوال ۳ ھجري)، [[حمراء الاسد ]] جي مقام تي [[غزوه حمراء الاسد]] (۱۷ شوال ۳ ھجري)، عاليه جي مقام تي [[غزوه بنو نضير]] (ربيع الاول ۴ ھجري)، بدر جي مقام تي [[غزوه بدرالآخيرہ]] يا بدراموعد (شعبان ۴ ھجري)، [[دومة الجندل]] جي مقام تي [[غزوه دومة الجندل]] (ربيع الاول ۵ ھجري)، [[مريسيع]] جي مقام تي [[غزوه بنو مصطلق]] يا غزوه مريسيع (شعبان ۵ ھجري)، مدينه منوره جي مقام تي [[غزوه خندق]] (شوال ۵ ھجري)، [[غران]] جي مقام تي [[غزوه بنو قريظه]] (ذوالقعد ۵ ھجري)، [[نجران]] جي مقام تي [[غزوه بنو لحيان]] (رجب 6 ھجري)، [[حديبيه]] جي مقام تي [[غزوه حديبيه]] (ذوالقعد 6 ھجري)، [[ذي قرد]] جي مقام تي [[غزوہ ذي قرد]] ( ذوالحج 6 ھجري)، [[خيبر]] جي مقام تي [[غزوہ خيبر]] ( محرم ۷ ھجري), [[واديء القریٰ]] جي مقام تي [[غزوہ واديءِ القریٰ]] ( صفر ۷ ھجري)، نجد جي مقام تي [[غزوہ ذات الرقاع]] يا غزوہ محارب و بني ثعبله ( ۱۰ ربيع الاول ۷ ھجري), مڪي شريف جي مقام تي غزوہ [[فتح مڪه]] (۱۰ رمضان ۸ ھجري), [[حنين]] جي مقام تي [[غزوہ حنين]] ( 6 شوال ۸ ھجري), [[طائف]] جي مقام تي [[غزوہ طائف]] ( شوال ۸ ھجري), [[تبوڪ]] جي مقام تي [[غزوہ تبوڪ]] ( رجب ۹ ھجري). جيڪي لشڪر رسول الله {{درود}} جن اصحابين جي اڳواڻي ۾ جھاد لاء روانا ڪيا پر پاڻ شرڪت نہ ڪئي ان جنگي مھم کي سرايا يا بعوث سڏيندا آهن. اھڙين جنگي مھمن جو تعداد اٽڪل ۷۹ ھيو. ==صلح حديبيه== == خيبر جي فتح== == مڪي جي فتح== ==طائف جي فتح== == سندس آخري وقت ۽ وڇوڙو == == نور ۽ بشر وارو معاملو == == رھڻي ڪھڻي== == بحيثت امي== == امت == [[فائل:Muhammad2.svg|thumb|left|upright=1]] == سندس عمرا ۽ حج== == حجت الوداع جو خطبو== == سندس ڇڏيل ورثو== ==روضو مبارڪ== == توھين رسالت جا واقعا ۽ قانون== ==سيرت تي لکيل مستند ڪتاب== ===حديثن وارا مستند ڪتاب=== ==حضرت محمد صه ۽ مغربي فلاسافر== [[فائل:Muhammad Seal.svg|thumb|left|upright=0.8|حضرت محمد {{درود}} جي مھر جيڪا منڊي ۾ جڙيل ھئي ۽ سرڪاري خط و ڪتابت ۾ استعمال ڪئي ويندي ھئي]] ” پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي باري ۾ گوئٽي هڪ ڊگهو نظم لکيو جيڪو '''Mahomet's Gesang''' جي نالي سان مشهور آهي. ان نظم ۾ گوئٽي پاڻ سڳورن {{درود}} جي چهري جي هڪ محبت ڀري تصوير چٽي آهي هن نظم آخر ۾ گوئٽي لکيو آهي ته: ”پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي چهري مبارڪ تي نظر پوڻ سان انسان سندن مفتون ٿي پوندو.“ جرمن فيلسوف لائبنز (Leibniz) (1646-1716ع) متعلق پروفيسر اشپيز لکيو آهي ته پاڻ سڳورن {{درود}} جن کي ’دين الفطرت‘ جو باني سمجهندو هو.<ref>ڊاڪٽر قاضي نبي بخش؛ رسالو:مهراڻ؛ ڇپيندڙ:سنڌي ادبي بورڊ؛ 1962ع</ref> ==درود ۽ صلوات== [[فائل:Salavat of the prophet.png|thumb|left|upright=1.5|صلوات]] ==حوالا== {{حوالا}} [[زمرو:اسلام]] [[زمرو:محمد|*]] 3nv8y3eimguwok8a0a9oynwcdzki4vl 240118 240117 2022-08-03T21:39:40Z Intisar Ali 8681 wikitext text/x-wiki {{Wikify}} {{Infobox person | honorific_prefix = ابوالقاسم | name = '''<span style='color: Green'>مُحَمَّدٌ</span>''' <!-- include middle initial, if not specified in birth_name --> | honorific_suffix = صلي الله عليه وآله وسلم | image =Dark vignette Al-Masjid AL-Nabawi Door800x600x300.jpg | image_size = 300px | alt = | caption = سندن نالو خوش خطاطي ۾ لکيل | native_name = ابوالقاسم | native_name_lang = عربي | birth_name = <!-- only use if different from name above --> | birth_date = {{birth date |570|04|20}} | birth_place = مڪو | baptised = <!-- will not display if birth_date is entered --> | disappeared_date = <!-- {{disappeared date and age|YYYY|MM|DD|YYYY|MM|DD}} (disappeared date then birth date) --> | disappeared_place = | disappeared_status = | death_date = {{death date and age|632|06|08|570|04|20}} | death_place = مدينو | death_cause = سخت بخار | body_discovered = | resting_place = مسجد نبوي، مدينو منور | resting_place_coordinates = <!-- {{coord|LAT|LONG|type:landmark|display=inline}} --> | monuments = مسجد نبوي | residence = مڪو پوء مدہنو | nationality = عرب | other_names = 99 نالا: مجتبیٰ، مصطفیٰ، بشیر، نذیر، احمد وغیرہ | ethnicity = <!-- Ethnicity should be supported with a citation from a reliable source --> | citizenship = حجاز | education = اُمِي | alma_mater = | occupation = واپار ، حاڪم ، قاضي، فوجي ڪمانڊر، معلم | years_active = | era = | employer = | organization = | agent = | known_for = اسلام جو پيغمبر | notable_works = *خدا جو ڏنل قرآن پھچائڻ * مديني جي رياست جو بنياد وجھندڙ * مسجد نبوي جو معمار *اسلام جي تعليم ڏنائين * حديث | style = | home_town = مڪو | salary = | net_worth = <!-- Net worth should be supported with a citation from a reliable source --> | height = <!-- "X cm", "X m" or "X ft Y in" plus optional reference (conversions are automatic) --> | weight = <!-- "X kg", "X lb" or "X st Y lb" plus optional reference (conversions are automatic) --> | television = | title = | term = | predecessor = عيسيٰ مسيح | successor = ڪو بہ نہ | party = | movement = | opponents = عربستان جا مشرڪ ۽ يھودي | boards = | religion = <!-- Religion should be supported with a citation from a reliable source --> | denomination = <!-- Denomination should be supported with a citation from a reliable source --> | criminal_charge = <!-- Criminality parameters should be supported with citations from reliable sources --> | criminal_penalty = | criminal_status = | spouse =* خديجه بنت خويلد (595–619) *سوده بنت زمعه (619–632) *حفصه بنت عمر (624–632) *جويريه بنت حارث (628–632) *عائشه (619–632) *زينب بنت جحش (627–632) *صفيه بنت حيي (629–632) *زينب بنت خزيمه (625–627) *ام سلمه (629–632) *ام حبيبه (628–632) *ريحانه بنت زيد (629–631) *ماريه قبطيه (630–632) *ميمونه بنت حارث (630–632) | partner = <!-- (unmarried long-term partner) --> | children = *عبد الله بن محمد، *قاسم بن محمد، *ابراهيم بن محمد، *زينب بنت محمد، *رقيه بنت محمد، *ام ڪلثوم بنت محمد، *فاطمه زهرا رضہ | parents = *عبد الله بن عبد المطلب * آمنہ بنت وھب | relatives = * عبدالمطلب (ڏاڏو) *ابوطالب (چاچو) * حمزہ (چاچو)رضہ *ابو لھب (چاچو) *علي رضہ (ڀائٽو، ۽ ڄاٽو) *عباس رضه (،چاچو) * ابو بڪر رضہ (سھرو) * عمر فاروق رضه (سھرو) *ابوسفيان (سھرو) | callsign = | awards = رحمته العالمين | module = آخري نبي | module2 = | module3 = | module4 = | module5 = | module6 = | signature =Muhammad Seal.svg | signature_alt = | signature_size = 50px | website = <!-- {{URL|example.com}} --> | footnotes = }} <br/> '''حضرت مُحَمَّد''' {{درود}} {{ٻيا نالا|انگريزي= '''Hazrat Muhammad '''pbuh}}(اپریل570ع - جون 632ع) مسلمانن جي عقيدي مطابق الله سبحان و تعالیٰ جو آخري نبي ۽ رسول ھيو جنھن تي [[آسماني ڪتابن جا نالا|آسماني ڪتاب]] [[قرآن| قرآن مجيد]] نازل ٿيو. 40 سالن جي عمر ۾ [[عربستان]] جي شھر [[مڪو| مڪي]] ۾ نبوت جو اظھار ڪندي اسلام جي توحيد واري عقيدي جي تبليغ جو آغاز ڪيو. سندس ڏنل تعليم عربن جي ان خطي ۾ ھڪ زبردست انقلاب برپا ڪيو. قرآن مجيد ۾ سندس زندگي مبارڪ کي '''اسوه''' سڏيو ويو آهي<ref name =" علوي" > بذل القوۃ فی حوادث سنی النبوۃ (سيرت هاشمي)، از: امام العصر مخدوم محمد ھاشم محدث ٺٽوي، ترجمو: پروفيسر اسرار احمد علوي، مھراڻ اڪيڊمي شڪارپور، ڇاپو ٻيو جولائي 2004ع ۾ لکيل مترجم جو نوٽ: تقديم </ref>. سورة الاحزاب جي آيت 21 ۾ فرمان آھي ته:'''لقد کان لکم فی رسول اللہ اسوۃ حسنہ''': ترجمو: "بيشڪ اوھان جي لاء خدا جي رسول {{درود}} جي ذات ۾ ھڪ بھترين نمونو آھي." لفظ اسوة جي عام معنیٰ طريقو يا نمونو آھي<ref name=" علوي " />. اسوہ انسان جي ان حالت کي چيو ويندو آهي جيڪا ھو ڪنھن ٻئي انسان جي پيروي ڪندي اختيار ڪري<ref name ="راغب " > مفردات الفاظ القرآن, از: ابو القاسم راغب اصفھانی صہ ۱۴۰ </ref>. اسلامي عقيدي مطابق محمد رسول الله {{درود}} جن جي اطاعت مسلمانن جي ايمان جو لازمي جز ۽ فرض آهي ۽ ان جي اطاعت کي قرآن مجيد ۾ الله جي اطاعت جي مثل سڏيو ويو آهي. سورة النساء جي آيت ۶۴ ۾ قرآن فرمائي ٿو ته: ''' وما ارسلنا من رسول الا لیطاع باذن اللّٰہ''': ترجمو: "۽ اسان موڪليا جيڪي رسول تہ انھن جي پيروي ڪئي وڃي، الله جي حڪم سان". دين جي عالمن ۽ قرآن جي شارحن جو اھو عقيدو آهي ته قرآن ھڪ تحريري دستور آھي جنھن جي عملي صورت سرور ڪونين {{درود}} جن جي ذات آھي، جن جو ڪوبه قول ۽ فعل حڪم خداوندئ کان وار برابر بہ ھيڏي ھوڏي ھٽيل نه آهي<ref name=" علوي " />. ايليا (بيت المقدس) ۾ ھجرت جي پنجين سال [[ھرقل|ھرقل اعظم]] (Hercules) جي درٻار ۾ سندس بدترين دشمن [[ابوسفيان]] پڇا ڪرڻ تي ٻڌايو ھو تہ "نبوت کان اڳ بہ اوھان {{ درود}} ڪڏهن ڪوڙ نہ ڳالھايو آھي"<ref name=" علوي " />. پاڻ ڪريمن پنھنجي بيمثال ڪردار وسيلي ڪٺور قلبن کي نرم ڪري انھن جو تزڪيو ڪيو<ref name=" علوي " />. سندن ھر عمل جي تقليد کي اسلامي دين ۾ سنت جو مقام حاصل آهي<ref name="علوي " />. مولانا ابوالڪلام آزاد مطابق:"قرآن ۽ نبي سائين {{درود}} جن جي زندگي ساڳي شئي آھي، قرآن متن آھي تہ سيرة ان جي تشريح ۽ قرآن علم آھي تہ سيرة ان جو عمل. ان ڪري انسانيت جي سمورن اھنجن ۽ آزارن جو علاج ان سيرت جي مطالعي ۾ ئي ملي سگھندو"<ref name ="آزاد " > سیرۃ کے عملی پہلو (اردو) ، از: مولانا ابوالڪلام آزاد، صہ ۹</ref>. == قبيلو ۽ گھراڻو == حضرت محمد {{درود}} جو قبيلو [[قريش]] ۽ گھراڻو [[بنو هاشم]] ھيا جيڪي حضرت ابراهيم جي بيبي ھاجرہ {{ٻيا نالا|عبراني= ''' Hagar '''}} مان وڏي پٽ حضرت اسماعيل جي اولاد مان ھيا. حضرت [[ابراهيم]] پنھنجي وڏي پٽ حضرت [[اسماعيل]] ۽ سندس ماء کي مڪي جي ويران وادي ۾ رھايو جتي ٻنھي پيء ۽ پٽ گڏجي [[ڪعبو]] تعمير ڪيو. ان ويراني ۾ [[زمزم]] جي چشمي جي برآمد ٿيڻ سان جرھوم جي قبيلو سندن مرضي سان اتي آباد ٿيو ۽ اڳتي هلي اسماعيل جي شادي ٿي ۽ کيس ٻارھن پٽ ڄاوا جن مان وڏي پٽ جو نالو قدار ھيو. آھستي آھستي اسماعيلين جو تعداد وڌندو ويو.<ref name ="سعيد" >The Life of Muhammad, the Prophet , by:Syed Saeed Akhtar Rizvi, page ،9,7,8,6,</ref> بائيبل مطابق خدا جو واعدو ٿيل ھيو تہ اسماعيل جي اولاد کي تيزي سان وڌائيندو <ref>{Genesis 21:13}</ref> اھي پوري حجاز ۾ ڦھلجي ويا. عیسیٰ مسیح جي پيدائش کان 200 سال اڳ قدار جي اولاد مان عدنان مشھوري ماڻي ٻنھي جي وچ واري شجري جي اڃان ڪا پڪ نہ ٿي سگھي آھي ڇو تہ عربن گھڻا شجرا بيان ڪيا آهن.محمد صہ انھن شجرن تي تبصرو ڪندي فرمايو ھيو تہ {{quote|جڏهن منھجو شجرو عدنان تائين پھچي تہ بس ڪريو|محمد صہ<ref name = " سعيد"/>|}} ٽين صدي عيسويءَ ۾ عدنان جي اولاد مان ھڪ سردار ٿيو جنھن جو نالو فاھر ھيو جنھن لاء خيال آهي تہ ان کي [[قريش]] سڏيندا ھيا ڪن جو وري خيال آھي تہ فاھر جي پنجين پيڙهيءَ ۾ پنجين صدي عيسويءَ ۾ [[قصي بن ڪلاب]] بن مرہ بن لوئي، بن غالب بن فاھر نالي ھڪ طاقتور شخص مشھور ٿيو جنھن کي قريش سڏيندا ھيا ء ان جي اولاد [[قريشي]] سڏبا ھيا. علامہ شبلي نعماني، علامہ طبري مطابق قصي ئي پھريون شخص ھيو جنھن کي قريش سڏيو ويو. قصي سڀني اسماعلين کي گڏ ڪري قائل ڪيو تہ خانہ بدوشي ترڪ ڪري ڪعبي جي چؤطرف مستقل رھائش اختيار ڪن. قصي ڪعبي جي نگران خزاہ قبيلي جي ھليل نالي ھڪ شخص جي نياڻي سان شادي ڪئي ۽ ھليل جي وصيت ذريعي ڪعبي جي نگراني جي ذميداري قصي جي حوالي ٿي جنھن کوڙ ادارن کي قائم ڪيو جن ۾ دارالندواہ (گڏجاڻي واري جاء) شامل ھئي جتي ويھي جنگ ۽ امن سميت اھم معاملن جا فيصلا ، شادين جا اجتماع ٿيندا هئا. قافلن جي روانگي پن ٿيندي هئي.ھن سقايہ ( حاجين کي پاڻي فراهم ڪرڻ جو بندوبست)، رفادہ ( حاجين کي کاڌخوراڪ فراھم ڪرڻ جو بندوبست) پڻ قائم ڪيا<ref name = "سعيد "/> ھن حاجين جو مشاعرالحرم ۾ رات ٽڪائڻ جو بندوبست ء پوري واديءَ کي بتين سان منور ڪري کين سھولتن فراھم ڪرڻ جي شروعات ڪئي. زمزم جو چشمو صديون پھرين لٽجي ويو ھو ھن ان کي ڳولي پھريون دفعو کوھ کوٽايو ۽ پاڻي جي بحالي ٿي. ھن ڪعبي جي ٻيھر تعمير ڪرائي. ھن جي وفات بعد ماڻھو حاجون (موجوده جنت المولا واري قبرستان) ۾ سندس قبر جي زيارت لاءِ ويندا ھئا. ھن کي ڪعبي جون ڇھ ذميداريون ھيون جيڪي ھن پنھنجي وفات کان اڳ پنھنجي وڏي پٽ عبدالدار کي سونپيون. قصي کي پنج پٽ ء ھڪ ڌيءُ ھئي. سندس ٻئي پٽ مغيرہ کي عبداالمناف سڏيندا ھيا، جيڪو قبيلن ۾ معتبر ۽ قائدانہ صلاحيتن وارو ليکيو ويو. عبدالمناف کي ڇھ پٽ ٿيا جن ۾ ھاشم، مطلب، عبد شمس ۽ نوفل مشھور ٿيا. عبدالدار ۽ عبداالمناف جي وفات کان پوءِ ڪعبي جي ذميداري سنڀالڻ ۾ سندن اولاد ۾ تڪرار شروع ٿيو پر پوء ٺاھ ٿي وين. اھو طئي ٿيو تہ پاڻي پيارڻ ، کاڌ خوراڪ فراھم ڪرڻ ۽ جنگ ۾ قيادت جي ذميداري عبداالمناف جي اولاد ڏي منتقل ٿي. ليوا ۽ حجابہ جي ذميداري عبدالدار جي اولاد کي ملي باقي دارالندواہ جي سربراهي ٻنھي جي خاندانن ۾ رھي. انھن مان ھاشم گھڻو نالو ڪڍيو جنھن کي کاڌي کارائڻ جي ذميداري ملي. ھڪ ڀيري مڪي ۾ وڏو ڏڪار آيو تہ ھاشم پنھنجي سموري دولت کڻي شام ويو اتان اٽو ۽ سڪل ماني خريد ڪري مڪي آيو ۽ روزانو اٺن کي ڪھي انھن مان ٻوڙ ٺاھي ماني جا ٽڪرا ان ۾ ملائي سموري قبيلي کي گھرائي کارائيندو هو ڏڪار جي خاتمي تائين ھن قبيلي جي مدد جاري رکي کوڙ ماڻھن کي مرڻ کان بچائي ورتو.ان خدمت جي بدلي ئي کيس ھاشم جو نالو مليو جنھن جي معني ( مانيءَ کي ) ٽڪر ڪندڙ آھي. ھاشم جو اصل نالو امر{{ٻيا نالا|انگريزي=Amr}} ھيو. ھاشم مڪي جي واپاري قافلن جو بنياد وجھندڙ پڻ ھيو. ھن باظنتيني شھنشاھ کان حڪمنامو حاصل ڪيو جنھن تحت قريش قبيلي کي ھر قسم جي ٽئڪس ۽ ڊيوٽي کان آزاد ڪري انھن جي ڪنٽرول وارن ملڪن ۾ آزاد اچ وڃ جي اجازت ڏنل ھئي<ref name = " سعيد "/> ھن اھا ساڳي سھولت ايٿوپيا جي بادشاھ کان پڻ حاصل ڪئي ۽ ان وقت يمن ايٿوپيا جو حصو ھيو.اھڙي طرح قريش جا واپاري قافلا يمن کان شام ۽ بازنظيني شھر انقرہ تائين وڃڻ شروع ٿيا.<ref name = "سعيد "/> ھاشم جڏهن 25 سالن جو ھيو تہ سن 488 عيسويءَ ۾ فلسطين جي غزہ واري ھنڌ وفات ڪري ويو ۽ کيس اتي ئي دفن ڪيو ويو. اھا جاء غزہ ھاشم يا ھاشم جي غزہ سڏجڻ شروع ٿي وئي. ھن يثرب جي عدي بنو نجار قبيلي جي سلمیٰ بنت امر سان پرڻو ڪيو جنھن مان عبدالمطلب پيدا ٿيو جيڪو اڃان ننڍڙو ھيو تہ ھاشم وفات ڪري ويو.ان کان سواءِ ھاشم کي چار ٻيا پٽ پڻ ھيا جن ۾ اسد، نضلا، سئفي ۽ ابو سئفي شامل ھيا جن مان پوين ٽن کي اولاد ڪانہ ٿي باقي اسد کي [[فاطمه بنت اسد]] نالي نياڻي ڄائي جيڪا علي رضہ بن ابي طالب جي ماء ھئي. ھاشم جو اھڙي طرح نسل عبدالمطلب مان اڳتي ھليو<ref name = " سعيد"/>. عبدالمطلب يثرب ۾ پنھنجي ناني جي گھر ۾ پيدا ٿيو. ھاشم جي وفات بعد سندس ڀاء مطلب خاندان جو وڏو بڻيو جيڪو پنھنجي ننڍي ڀائٽي عبدالمطلب بن ھاشم کي مڪي وٺي آيو جڏھن مطلب اٺ تي مڪي ۾ داخل ٿيو تہ ماڻھن ڇوڪري کي مطلب جو غلام سمجھي عبدالمطلب چوڻ شروع ڪيو ۽ مطلب وضاحت ڪندو رھيو تہ اھو سندس ڀائٽيو آھي پر ھاشم جي ان پٽ تي عبدالمطلب نالو پئجي ويو<ref name = " سعيد "/>. عبدالمطلب جو اصل نالو شعيبت الحمد ھيو. مطلبجي وفات بعد سقايہ ۽ رفادہ جي ذميداري عبدالمطلب جي حصي ۾ آئي. ھن 82 سالن تائين عمر ماڻي ۽ پوئين وقت ھن کي مڪي جي سربراھ جو خطاب پڻ مليو<ref name = " سعيد"/> ==والدين== ==جنم== [[File:Muhammad With Heart Circle.gif|thumb|محمد دل جي سرڪل سان]] == ننڍپڻ== يارھن ورھين جي عمر ۾ چاچي حضرت ابوطالب سان گڏ واپار سانگي شام ويا هئا ۽ اتي بحيرا نالي ھڪ عيسائي راھب سندس نبوت جي تصديق ڪئي ۽ ان وقت حضرت ابوبڪر صديق پڻ ساڻن گڏ ھيو هئي<ref name=" ٺٽوي" />. == زالون ۽ اولاد == ===بيبي خديجه رضه=== 25 سالن جي ڄمار ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي پھرين شادي [[بنو اسد]] گھراڻي جي [[خويلد بن اسد]] ۽ [[فاطمه بنت زائدہ]] جي نياڻي 40 سالا حضرت خديجة الڪبریٰ رضه سان 695 ۾ ٿي جيڪا بيواہ ھئي ۽ سندس اھا ٽين شادي ھئي<ref name=" علوي " />. بيبي سانئڻ جو پھريون نڪاح [[ھند بن زرارہ]] سان ٿيو جنھن مان کيس ھڪ نياڻي ۽ ٻہ پٽ ٿيا جيڪو پوء گذاري ويو. سندس ٻيون نڪاح [[عتيق بن عائذ]] سان ڪرايو ويو جنھن مان کيس ھڪ نياڻي ھند جي نالي سان ھئي پر ڪجھ وقت کان پوءِ عتيق پڻ گذاري ويو<ref name=" علوي " />. جڏھن 35 سالن جي ٿي تہ سندس والد خويلد پڻ گذاري ويو<ref name="علوي " />. پاڻ مالدار عورت ھئي ۽ سندس ڪاروباري قافلا [[عراق]]، [[شام]] ۽ [[فلسطين]] تائين ويندا ھيا. سندس ھڪ غلام [[ميسرہ]] ايماندار ھيو جيڪو سندس ڪاروبار جو جنرل مينيجر ھيو<ref name=" علوي" />. پاڻ سڳورن {{درود}} جن ان وقت ايمانداري ۾ وڏي شھرت حاصل ڪئي هئي ۽ ميسرہ ذريعي بيبي سانئڻ وٽ اھڙو احوال پھتل ھو ۽ ان کين سندس ڪاروبار ۾ شامل ٿيڻ جي پيشڪش ڪئي جيڪا پاڻ سڳورن {{درود}} قبول ڪئي ۽ ان جي تجارتي قافلي سان شام ويا جنھن بعد بيبي سانئڻ کين شادي جو پيغام موڪليو<ref name=" علوي " />. شادي ۲۵ صفر تي ٿي جنھن ۾ حضرت ابو طالب ، حضرت حمزہ رضه، بيبي صاحبه جو چاچو [[عمرو بن اسد]]، سؤٽ [[ورقه بن نوفل]] پڻ شامل ٿيا<ref name=" علوي " />. حق مھر ساڍا ٻارھن [[اوقيه]] سون مقرر ڪيو ويو جنھن جي قيمت ۵۰۰ درھم ھئي<ref name=" علوي" />. ھڪ روايت مطابق حق مھر ۲۰ وٽ ٻڌايو ويو آهي<ref name=" علوي " />. نڪاح جو خطبو سيدنا [[ابو طالب]] پڙھيو. اھو خطبو يعقوبي ، شامي ، قسطلاني ، ۽ علامه عامري پنھنجي ڪتابن ۾ نقل ڪيو آهي<ref name=" علوي " />. نڪاح بعد پاڻ سڳورن {{درود}} ھڪ اٺ ذبح ڪرائي مھمانن جي دعوت ڪئي. بيبي سانئڻ زندگي جا 25 سال پاڻ سڳورن {{درود}} سان گذاريا<ref name=" علوي " />. سندس حياتيءَ ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} ٻي ڪا شادي نہ ڪئي<ref name=" علوي " />. پاڻ سڳورن {{درود}} جي پٽ ابراھيم کان سواءِ سموري اولاد بيبي سانئڻ مان ٿي ۽ سڀ سواء بيبي فاطمه الزهراء رضه جي سندن حياتي مبارڪ دوران وفات ڪري ويا<ref name=" علوي " />. [[فائل:The altar of prayer of the Prophet in the demolished house of Khadijeh 01.jpg|thumb|left|upright=0.8|بيبي خديجہ جي مڪي ۾ ڊاٿل گھر اندر اھا جاء جتي حضرت محمد{{درود}} ساڻس شادي کان پوء رھائش دوران عبادت ڪندو ھو]] نبي ڪريم {{درود}} کي چار نياڻيون ھيون جن مان وڏي سيدہ زينب ، ٻيون نمبر سيدہ رقيه ، ٽيون نمبر سيدہ ام ڪلثوم ۽ چوٿون نمبر آخري نياڻي سيده فاطمه الزهراء ھئي<ref name=" علوي " />. چئني مديني ھجرت ڪئي ۽ اتي وفات ڪيائون ۽ چارئي جنت البقيع ۾ دفن ٿيل آھن<ref name=" علوي " />. سيده زينب رضه 30 ميلادي ڌاري مڪي ۾ ڄائي ۽ سن ۸ ھجري ۾ مديني ۾ وفات ڪئي. سندس نڪاح بعثت کان اڳ پنھنجي ماسات ابوالعاص بن ربيع قرشي سان ڪرايو ويو جيڪو بيبي خديجه جي ڀيڻ ھند بنت خويلد جو پٽ ھيو ۽ سندس اصل نالو لقيط ھو<ref name=" علوي " />. ڪجھ رويتن مطابق سندس نالو ھشيم ۽ مھشم ھيو. پاڻ سڳورن {{درود}} جي ھجرت وقت اھي طائف ۾ رھندا ھئا. بدر جي جنگ بعد پاڻ سڳورن {{درود}} کيس مديني گھرايو ۽ بعد ۾ ابوالعاص جڏهن اسلام قبول ڪيو تہ اھو پڻ مديني ۾ آيو. سيده زينب کي ھڪ پٽ علي ۽ ھڪ نياڻي امامه ٿيا<ref name=" علوي" />. علي ننڍپڻ ۾ ئي فوت ٿي ويو. امامه جي پرورش بعد ۾ ابوالعاص جي ماروٽ حضرت زبير بن عوام ڪئي جنهن بيبي فاطمه الزهراء جي وفات بعد امامه جو نڪاح حضرت علي ڪرم الله وجهه سان ڪرايو<ref name=" علوي " />. [[فائل:The altar of prayer of the Prophet in the demolished house of Khadijeh.jpg|thumb|left|upright=0.8|بيبي خديجہ جي سعودي حڪومت پاران ڊاٿل گھر ۾ محراب جو ھڪ ٻيو منظر جتي پاڻ سڳورو عبادت ڪندو ھو]] سيده رقيه رضه ۳۳ ميلادي ڌاري ڄائي ۽ ان جو نڪاح حضرت عثمان غني رضه سان ڪرايو ويو. نبوت جي پنجين سال مڙس سان گڏ حبشه ھجرت ڪئي جتي ست سال رھيا اتي کيس ھڪ پٽ عبدالله نالي ڄائو. مڪي واپسي بعد مديني ڏانهن ھجرت ڪئي. بدر جي جنگ وقت بيمار ٿي پئي ۽ اٽڪل ۲۰ ڏينھن بعد وفات ڪري وئي. ان جي بيماري سبب نبي ڪريم {{درود}} جن حضرت [[عثمان غني]] رضه ۽ حضرت اسامه بن زيد رضه کي مديني ڇڏي ويا ھئا. جنگ جي فتح جي خبر جڏهن مديني پھتي تہ بيبي سانئڻ جي تدفين ٿي رھي ھئي<ref name=" علوي " />. سندس پٽ عبدالله پڻ ننڍپڻ ۾ گذاري ويو<ref name=" علوي " />. [[فائل:The House of Khadijah, The Porphet Mohammad's Wife in Mecca before Demolition 01.jpg|thumb|left|upright=0.8|بيبي خديجہ جو گھر جتي حضرت محمد {{درود}} مڪي زندگيءَ جو ھڪ دؤر گذاريو جيڪو سعودي حڪومت ڊھرائي ڇڏيو]] سيدہ ام ڪلثوم اھل بيت جي مديني ھجرت وقت بيبي فاطمه الزهراء رضه ۽ سيدہ سوده رضه سان گڏ ھئي. سيدہ رقيه رضه جي وفات کان ست يا ٽن مھينن بعد پاڻ سڳورن {{درود}} سندس نڪاح حضرت عثمان غني رضه سان ڪرايو ۽ سندس رخصتي جمادالآخر ۾ دوران ۱۹ سالن جي عمر ۾ ٿي<ref name=" علوي " />. کيس ڪا بہ اولاد ڪانه ٿي. حضرت عثمان سان ھن پنھنجي زندگي جا اٽڪل ساڍا ڇھ ورھيه گذاريا<ref name=" علوي " />. سن ۹ ھجري ۾ شعبان جي مھيني دوران وفات ڪئي. سندس جنازي نماز پاڻ سڳورن {{درود}} جن پڙھائي<ref name=" علوي " />. [[فائل:The House of Khadijah, The Prophet Mohammad's Wife in Mecca after Demolition 01.jpg|thumb|left|upright=0.8|بيبي خديجہ وارو گھر ڊھڻ کان پوءِ واري حالت ۾. ھن گھر پاڻ سڳورن زندگي جو ھڪ دور گذارہو]] بيبي فاطمه الزهراء رضه ۴۱ ميلادي ۾ نبوت جي بعثت واري سال پيدا ٿي ۽ جڏهن ۱۰ ورھين جي ھئي تہ سندس والدہ وفات ڪئي جنھن ڪري ننڍي عمر ۾ ئي والد سان وابسته رھي<ref name="علوي " />. والد کي تمام پياري ھئي. سندس عادات ، اطوار ، رفتار توڙي گفتار جو انداز والد سان مشابهت رکندڙ ھيو ۽ شڪل ۾ والده جھڙي ھئي<ref name=" علوي " />. سندس شادي پندرهن سال پنج مھينن جي عمر حضرت علي ڪرم الله وجهه سان مديني ۾ جنگ بدر کان بعد ڪرائي وئي. نڪاح جي تقريب مسجد نبوي ۾ ٿي ۽ پاڻ سڳورن{{درود}} سندن نڪاح پڙھايو. حق مھر ۵۰۰ درھم مقرر ٿيو ۽ رخصتي احد جي جنگ بعد عمل ۾ آئي<ref name=" علوي" />. سندس حياتيءَ دوران حضرت علي ڪرم الله وجهه ٻي شادي ڪانه ڪئي. کيس پنج ٻار جن ۾ ٽي پٽ امام حسن، امام حسين ، امام محسن ۽ ٻہ ڌيئر ڄاوا. امام محسن ننڍپڻ ۾ ئي وفات ڪئي<ref name=" علوي " />. پاڻ پردي جي سخت پابند ھئي. سندس جنازي نماز حضرت علي ڪرم الله وجهه پڙھائي<ref name="علوي " />. [[فائل:Khadija tomb (1).jpg|thumb|left|upright=0.8|خديجہ جو مڪي م واقع مقبرو جيڪو سعودي حڪومت ڊھرائي ڇڏيو]] بيبي خديجه رضه مان پاڻ سڳورن {{درود}} کي ٻہ پٽ پڻ ڄاوا جن جا نالا قاسم ۽ عبدالله ھيا. قاسم کي طاھر ۽ عبدالله کي طيب پڻ سڏيندا هئا<ref name=" علوي " />. روايت مطابق سندن وفات نبوت کان اڳ ننڍپڻ ۾ ٿي ھئي<ref name=" علوي" />. ===بيبي سوده رضه=== سن ۱۰ نبوي ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} جن جو پاڻ کان عمر ۾ ۳۰ سال وڏي بيوہ<ref name=" علوي " /> سودہ بنت زمعه سان نڪاح ٿيو. مديني ڏانهن ھجرت وقت فقط ھيء گھرواري ساڻن گڏ ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. ان جو تعلق بنو عامر قبيلي سان ھو<ref name="علوي " />. روايت مطابق ھڪ دفعي خوله بنت حڪيم نبي ڪريم {{درود}} جن کي ٻي شادي ڪرڻ جي تجويز ڏني ۽ کين بيبي عائشه ۽ حبشه کان ھجرت ڪري موٽي آيل مھاجرن مان بيبي سودہ جا نالا پيش ڪيا<ref name="علوي " />. پاڻ سڳورن اھا تجويز قبول ڪئي ۽ ٻنھي طرفن کان آڇ قبول ڪئي وئي. بيبي سوده سان نڪاح جو خطبو زمعه بن قيس پڙھيو<ref name=" علوي " />. حق مھر ۴۰۰ درھم مقرر ٿيو<ref name =" جلد" > شرح مواھب ، زرقاني ، جلد ۳, صه ۲۹۷ </ref>. ھن جا ۱۲ سال نبي ڪريم {{درود}} جي صحبت ۾ گذريا ۽ سندس رفاقت ۾ حج ۽ عمرو ادا ڪيو<ref name=" علوي " />. کيس پاڻ سڳورن {{درود}} مان ڪا اولاد ڪانه ٿي پر کيس پھرين مڙس سڪران مان عبدالرحمان نالي پٽ ڄائو جيڪو حضرت عمر رضه جي دؤر ۾ جنگ جلولاء ۾ شھيد ٿيو<ref name=" علوي " />. بلاذري مطابق بيبي صاحبه سن ۲۲ ھجري ۾ مديني ۾ وفات ڪئي<ref name=" علوي " />. ابن سعد مطابق سن ۵۴ ھجري ۾ وفات ڪئي<ref name="علوي " />. ===بيبي عائشه رضه=== سن ۱۰ ھجري شوال جي مھيني ۾ بيبي عائشه رضه جو پاڻ سڳورن {{درود}} جن سان نڪاح مڪي ۾ پڙھيو ويو ان وقت سندس عمر ۶ سال ھئي ۽ رخصتي شوال جي مھيني ۾ ھجرت جي پھرين سال ۹ ورھين جي عمر ۾ مديني ٿي<ref name=" ٺٽوي" />. نڪاح ۽ رخصتي وقت بيبي صاحبه جي عمر بابت متضاد روايتون آھن جن ۾ ھڪ روايت مطابق رخصتي وقت بيبي صاحبه جي عمر ۱۸ سال ھئي. روایت مطابق مديني پھچڻ کان ڪجھ وقت پوءِ پاڻ سڳورن {{درود}} جن زيد بن حارث ۽ ابو رافع کي مڪي مان ابوبڪر صديق رضه جي گھروارن کي وٺي اچڻ لاءِ موڪليو اھڙي طرح اھي قبا تائين پھتا. بيبي اسماء بنت ابوبڪر اميد سان ھئي ۽ اتي ان عبدالله بن زبير کي جنم ڏنو. ساڳي سال شوال ۾ بيبي عائشه رضه جو گھر مديني جي پاڙي سنح ۾ حارث بن خزرج وارن جي گھرن لڳ واقع ھيو جيڪو نبي ڪريم {{درود}} جي گھر کان ھڪ ميل جي فاصلي تي ھو. ان گھر ۾ سندس شادي ۽ رخصتي ٿي<ref name ="ياقوت " > معجم البلدان، ياقوت، جلد ۳, صه ۲۶۵ </ref>. ===بيبي حفصه رضه=== بيبي حفصه حضرت عمر فاروق رضه ۽ سندس زال زينب بنت مظعون جي نياڻي ھئي جيڪا بعثت نبوي کان پنج سال اڳ پيدا ٿي<ref name=" علوي " />. ننڍي عمر ۾ سندس نڪاح سھم قبيلي جي ھڪ فرد خنيس بن حذافه بن قيس سان ٿيو جيڪو بدر جي جنگ ۾ مسلمانن جي لشڪر ۾ شامل ھو ۽ زخمي ٿي پيو ۽ سن ۲ھجري ۾ وفات ڪري ويو ۽ ھڪ روايت مطابق احد جي جنگ ۾ شھيد ٿيو<ref name=" علوي " />. ان بعد شوال سن ۳ ھجري ۾ بيبي حفصه جي شادي نبي ڪريم {{درود}} جن سان ٿي<ref name="ٺٽوي " />. ان وقت بيبيءَ جي عمر ۱۸ سال ھئي ۽ نڪاح ۾ مھر ۵۰۰ درھم مقرر ٿيو<ref name=" علوي" />. ابو دائود ، نسائي ۽ ابن ماجه وغيره ۾ ابن عمر جي روايت مطابق نبي ڪريم {{درود}} جن کيس ھڪ دفعو طلاق (رجعي) ڏني ھئي. طبراني پڻ اھڙو ذڪر ڪيو<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه شعبان سن ۴۵ ھجري ۾ ۶۳ ورھين جي عمر ۾ وفات ڪئي<ref name=" علوي " />. وفات وقت پنھنجي ننڍي ڀاءُ عبدالله بن عمر رضه کي وصيت ڪئي ھئي تہ سندس مديني جي اتر ۾ شام واري رستي تي واقع غابہ نالي ديھ واري ملڪيت خيرات لاء وقف ڪري<ref name=" علوي " />. سندس جنازي نماز مديني جي گورنر مروان بن حڪم پڙھائي ۽ کيس جنت البقيع ۾ دفنايو ويو<ref name=" علوي " />. ===بيبي زينب بنت خزيمه رضه=== سن ۳ ھجري ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} جن جو نڪاح بيبي زينب بنت خزيمه ھلاليه سان ٿيو<ref name=" ٺٽوي" />. بيبي صاحبه کي خير خيرات جي ڪثرت سبب ام المساڪين يعني مسڪينن جي ماء سڏيو ويندو هو<ref name="ٺٽوي " />. ھجرت نبوي {{درود}} کان ۱۴ يا ۱۵ سال اڳ مڪي ۾ ڄائي بيبي صاحبه جو پھريون مڙس نبي ڪريم {{درود}} جو پڦاٽ عبدالله بن جحش رضه ھو جنھن سان گڏ بيبي صاحبه مديني ھجرت ڪئي جيڪو ساڳ شوال سن ۳ ھجري ۾ غزوہ احد ۾ شھيد ٿيو ھو ۽ عدت گذارڻ بعد سندس ٻي شادي پاڻ سڳورن {{درود}} جن سان ٿي پر سن ۴ ھجري ۾ ربيع الاول يا ربيع الآخر ۾ بيبي صاحبه وفات ڪري وئي<ref name=" ٺٽوي " />. وفات وقت سندس عمر ۳۰ سال کن ھئي<ref name=" علوي " />.اھو پاڻ سڳورن {{درود}} جن جو پنجون نڪاح ھيو جنھن ۾ حق مھر ۵۰۰ درھم مقرر ٿيو<ref name=" علوي" />. قتادہ بن دعامہ کان روايت مطابق سندس پھريون نڪاح پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي سؤٽ طفيل بن حارث سان ٿيل ھو جنھن ڪجھ وقت پوء کيس طلاق ڏني ۽ سندس ٻيو نڪاح طفيل جي ڀاءُ عبيدہ بن حارث سان ٿيو<ref name=" علوي " />. امھات المومنين ۾ بيبي زينب رضه واحد عورت ھئي جنھن جو جنازو نبي ڪريم {{درود}} جن پڙھايو <ref name=" علوي " />. ===بيبي زينب بنت جحش رضه=== سن ۴ ھجري ۾ ذوالقعد جي مھيني ۾ چنڊ واري رات پاڻ ڪريم {{درود}} جن جو نڪاح زينب بنت جحش رضه سان ٿيو. ھڪ ٻي روايت مطابق ۵ ھجري ۾ ٿيو<ref name=" ٺٽوي " />. ان وقت بيبيءَ جي عمر ۳۵ ورھيه ھئي ۽ نبي ڪريم {{درود}} جي وفات بعد سندس زالن مان اھا پھرين وفات ڪندڙ ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. شادي واري وقت ھن. سال پردي جو حڪم نازل ٿيو<ref name=" ٺٽوي " />. ھن بيب جو تعلق قريش جي اسد بن خزيمه واري شاخ سان ھيو<ref name=" علوي " />. ھي بيبي نبي ڪريم {{درود}} جن جي رشتي ۾ پڦاٽ ھئي. ھجرت جي پھرين سال ئي بيبي صاحبه جو خاندان مديني پھتو ھو. نبي ڪريم {{درود}} جن ان جو نڪاح زيد بن حارث رضه سان ڪرايو ھو پر اھا شادي ڪامياب نہ ٿي سگھي ۽ زيد کيس طلاق ڏني<ref name=" علوي " />. ان وقت بيبيءَ جي عمر ۳۴ سال ھئي. ان بعد قرآن جي آيت جي حڪم تحت سندس عدت بعد شادي نبي ڪريم {{درود}} جن سان ٿي. حق مھر ۴۰۰ درھم مقرر ٿيو<ref name=" علوي" />. بيبي صاحبه جو نالو برہ ھيو ۽ شادي وقت سندس نالو نبي ڪريم {{درود}} جن زينب رکيو<ref name=" علوي " />. نبي ڪريم {{درود}} جي وصال کان ۷ سال بعد حضرت عمر رضه جي دؤر ۾ بيبي صاحبه ۵۳ ورھين جي ڄمار ۾ وفات ڪئي ۽ سندس جنازي جي نماز حضرت عمر رضه پڙھائي ۽ کيس جنت البقيع ۾ دفنايو ويو<ref name=" علوي " />. ===بيبي ريحانه رضه=== بيبي صاحبه جو تعلق روايتن مطابق بنو نضير يا بنو قريظه سان ھيو جن مان بنو قريظه جي روايت مشھور آھي. ھڪ روايت مطابق ڄائي بنو نضير قبيلي ۾ ۽ سندس شادي بنو قريظه ۾ ٿي ۽ شمعون يا زيد بن عمرو جي نياڻي ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. غزوہ بنو قريظه جي موقعي تي قيد ٿي ٻانھپ ۾ شامل ٿي ۽ نبي ڪريم {{درود}} جن جي حصي ۾ آئي<ref name="ٺٽوي " />. پاڻ سڳورن {{درود}} کيس آزاد ڪري سن ۵ ھجري ۾ محرم جي مھيني ۾ ساڻس نڪاح ڪيو<ref name="ٺٽوي " />. سندس اصل نالو ربيعه بنت شمعون بن زيد بن عمرو ھيو. ابن حجر سندس تعلق بنو قريظه سان ۽ ابن اسحاق بنو نضير سان ڏيکاريو آھي<ref name=" علوي" />. سندس شادي بنو قريظه جي حڪم نالي شخص سان ٿي جيڪو غزوه بنو قريظه ۾ مارجي ويو<ref name="علوي " />. محمد بن ڪعب جي روايت مطابق ھن بيبي پردي جو حڪم مڃڻ کان انڪار ڪيو ھو جنھن ڪري کيس نبي ڪريم {{درود}} جن طلاق ڏني ھئي پر پوء رجوع ڪيو ۽ بعد ۾ پردي جي پابندي سان زندگي گذاري<ref name=" علوي " />. سن ۱۰ ھجري ۾ جڏهن نبي ڪريم {{درود}} جن حج تان واپس آيا تہ مديني ۾ وفات ڪري وئي ۽ کيس جنت البقيع ۾ دفنايو ويو<ref name=" علوي " />. ابن الاثير ،ابن ڪثير ، شامي وغيره بيبي صاحبه جو شمار ٻانھين ۾ ڪيو آهي<ref name=" علوي " />. ===بيبي جويريه رضه=== سن ۵ ھجري ۾ غزوه بنو مصطلق بعد يا سن ۶ ھجري ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن جو نڪاح بيبي جويريه رضه سان ٿيو<ref name=" ٺٽوي " />. پاڻ غزوہ بنو مصطلق ۾ ھٿ آيل قيدين ۾ شامل ھئي. نبي ڪريم {{درود}} جن کيس آزاد ڪري نڪاح ڪيو جنھن ۾ ۴۰۰ درھم حق مھر مقرر ٿيو<ref name=" ٺٽوي " />. نڪاح وقت بيبي صاحبه جي عمر ۲۰ سال ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال سندس والد حارث بن ابو ضرار مسلمان ٿيو<ref name=" ٺٽوي " />. ابن عباس مطابق بيبي صاحبه جو اصل نالو برہ بنت حارث ھيو<ref name=" علوي " />. سندس تعلق بنو خزاعہ جي پاڙي مصطلق سان ھيو. سندس پيء پاڙي جو سردار ھيو جنھن سندس شادي پنھنجي خاندان جي نوجوان مسافع بن صفوان سان ڪرائي ھئي جيڪو غزوہ بنو مصطلق ۾ مارجي ويو. بيبي صاحبه مال غنيمت ۾ ثابت بن قيس ۽ سندس سؤٽ جي حصي ۾ آئي پر سردار جي نياڻي ھجڻ ڪري ھن انھن سان رھڻ پسند نہ ڪيو ۽ ۹ اوقيه سون جي قيمت تي پنھنجي آزادي جو معاھدو ڪيو. مدد لاء نبي ڪريم {{درود}} جن وٽ پيش ٿي ۽ نبي ڪريم {{درود}} جن رقم ڀري کيس آزاد ڪرايو جنھن بعد مسلمان ٿي ۽ پاڻ سڳورن کيس حرم ۾ شامل ڪرڻ جو فيصلو ڪيو ۽ نڪاح بعد ان جو نالو بره بدلائي جويريه رکيو. نڪاح بعد اصحابين نبي ڪريم {{درود}} جن جي ساھراڻي گھر ڀاتين ھئڻ ڪري بيبي صاحبه جي قبيلي جي سمورن فردن کي آزاد ڪري ڇڏيو<ref name=" علوي " />. ابن عبدالبر مطابق بيبي صاحبه ربيع الاول سن ۵۶ ھجري ۾ وفات ڪئي. سندس جنازي جي نماز مديني جي گورنر مروان بن حڪم پڙھائي ۽ کيس جنت البقيع ۾ دفنايو ويو<ref name=" علوي " />. == نبوت کان اڳ واري زندگي== [[Image:Cave Hira.jpg|thumb|left|upright=0.8|جبل نور ۾ واقع غار حرا جتي محمد صہ عبادت ڪندو ھو ۽ پھرين وحي نازل ٿي.]] == نبوت جو آغاز== جڏھن پاڻ ڪريمن {{درود}} جن پنھنجي عمر مبارڪ جا چاليھ ورھيه پورا ڪيا، تڏهن کين نبوت جي نعمت سان نوازيو ويو<ref name ="شامي " > سبل الھدیٰ والرشاد فی سیرۃ خیرالعباد شامی از: محمد بن یوسف بن علی بن یوسف صالحی دمشقی المعروف شامی، جلد ۲ صہ ۲۲۵ </ref><ref name =" ٺٽوي" > بذل القوۃ فی حوادث سنی النبوۃ (سيرت هاشمي)، از: امام العصر مخدوم محمد ھاشم محدث ٺٽوي، ترجمو: پروفيسر اسرار احمد علوي، مھراڻ اڪيڊمي شڪارپور، ڇاپو ٻيو جولائي 2004ع </ref>. ان روايت تي عالمن جي اڪثريت کي اتفاق رھيو آھي<ref name=" ٺٽوي " />. جڏھن تہ ڪي ٿوريون روايتون اھڙيون بہ مليون آهن ، جن ۾ بعثت وقت عمر مبارڪ چاليھ ورھين کان ھڪ ڏينھن مٿي يا ڏھ ڏينھن مٿي يا وري ٻه مھينا مٿي بہ ٻڌائي وئي آھي<ref name=" ٺٽوي " />. پر پھرين روايت ئي سڀني کان وڌيڪ مشھور ۽ مقبول آهي<ref name=" ٺٽوي " />. محمد بن يوسف دمشقي المعروف شامي سميت مالڪي مسلڪ جي ابو عبدالله محمد بن عبدالباقي المعروف زرقاني پڻ پنھنجي ڪتاب ''شرح علیٰ المواھب اللدنیہ'' ۾ چاليھ سالن جي روايت کي صحيح ڄاڻايو آهي<ref name=" ٺٽوي" />. صحيح بخاري ۽ صحيح مسلم ۾ پڻ حضرت ابن عباس ۽ انس رضي اللّٰہ تعالیٰ عنھما کان پڻ ساڳي روايت نقل ڪيل آھي<ref name="ٺٽوي " />. سندن بعثت ھڪڙن راوين ربيع الاول ۽ ٻين رمضان شريف جي مھيني ۾ بيان ڪئي آھي<ref name=" ٺٽوي " />. ابن اسحاق، بيھقي، ابن ڪثير، ذھبي، قسطلاني، شامي ۽ زرقاني پنھنجي ڪتابن ۾ بعثت جو آغاز ربيع الاول ۾ سچن خوابن کي قرار ڏنو آهي<ref name=" علوي " />. قرآن مجيد ۾ سورة البقرہ جي آيت ۱۸۵ مطابق "رمضان اھو مھينو آھي جنھن ۾ قرآن نازل ڪيو ويو"<ref name="ٺٽوي " />. صحيح مسلم ۾ حضرت طابوقتادہ رضہ جي روايت مطابق بعثت سومر جي ڏينهن ٿي ھئي<ref name =" مسلم" > صحيح مسلم، جلد ۱, صہ ۳۶۸ </ref><ref name="ٺٽوي " />. مسلم روايتن مطابق ليلة القدر واري رات غار حرا ۾ ملائڪ جبرائيل سندس خدمت ۾ وحي کڻي آيو<ref name=" ٺٽوي " />. وحي ۾ سڀ کان پھريون جبرائيل سورة علق جون پھريون پنج آيتون پڙھيون جيڪي نبي ڪريم {{درود}} جن ورجايون<ref name=" ٺٽوي " /> <ref name ="بخاري " > صحيح بخاري، "ڪيف ڪان بدءالوحي"، جلد ۱ صہ ۶ ۽ ۷ </ref>. جبرائيل پھرين وحي مھل انساني شڪل ۾ آيو هو<ref name=" ٺٽوي " />. غار حرا مان موٽندي پاڻ سڳورو {{درود}} حضرت خديجه وٽ آيو ۽ ڏڪڻ لڳو ۽ فرمايائون ته مون کي چادر ڍڪايو جيڪا ڍڪائي وئي ۽ جڏھن اھا ڪيفيت ختم ٿي تہ سورة مدٽر جون پھريون پنج آيتون نازل ٿيون<ref name="ٺٽوي " /><ref name=" بخاري " />. خوف واري حالت ۾ بيبي سانئڻ کين تسلي ڏني جنھن بعد کيس پنھنجي سؤٽ ورقه بن نوفل ڏي وٺي آئي<ref name="ٺٽوي " />.سمورن مردن ۽ عورتن کان اڳ حضرت خديجه رضہ پاڻ سڳورن تي ايمان آندو ۽ سمورا مسلمان ان روايت بابت ساڳي راء رکن ٿا<ref name ="ابن الاثير " > اسد الغابہ، ابن الاثیر، جلد ۵ صہ ۴۳۴ </ref><ref name ="روض " > الروض الانف سھيلي، جلد ۱, صہ ۲۷۷-۷۸ </ref><ref name ="زرقاني " > شرح علي المواھب، زرقاني، جلد ۱, صہ ۲۳۷ </ref><ref name =" قسطلاني" > المواھب اللدنيہ، قسطلاني، جلد ۱ ، صه ۲۱۷ </ref>. بيبي سانئڻ جي اسلام آڻڻ کانپوءِ سندس چارئي نياڻيون: سيدہ زينب رضه، سيدہ رقيه رضه، سيدہ ام ڪلثوم رضه ۽ سيدہ فاطمه الزهراء رضه بہ اسلام جي دائري ۾ داخل ٿيون<ref name="ٺٽوي " />. اھا روايت زرقاني '''شرح اعلیٰ المواھب''' ۾ سيرت ابن اسحاق ۽ سيرت شامي جي حوالي سان نقل ڪئي آهي<ref name=" ٺٽوي " />. ھڪ روايت مطابق بيبي خديجه رضه کان بعد پھرين ايمان آڻيندڙ عورت [[فاطمه بنت خطاب]] ھئي <ref name ="زرقاني ۱ " > شرح علي المواھب اللدنيہ، زرقاني، جلد ۱, صہ ۲۴۶ </ref><ref name="ٺٽوي " />. مردن ۾ ابوبڪر صديق ساڳي بعثت واري سومر ڏينھن شام جي وقت اسلام قبول ڪيو<ref name="ٺٽوي " />. جنھن بعد ٻارن ۾ حضرت علي ڏھن سالن جي عمر ۾ اسلام قبول ڪيو<ref name=" ٺٽوي " />. ھڪ روايت مطابق حضرت علي، ابوبڪر صديق کان اڳ اسلام قبول ڪيو<ref name="ٺٽوي " />. عثمان غني، زبير بن عوام، عبدالرحمان بن عوف، سعد بن ابي وقاص ، طلحه بن عبيد پڻ حضرت ابوبڪر صديق رضه جي ذريعي اسلام ۾ داخل ٿيا<ref name=" ٺٽوي " /> ساڳي سال زيد بن حارث ۽ بلال حبشي، عامر بن فھيرا، ابوذر غفاري (جندب بن جنادہ) ۽ سندس وڏو ڀاءُ انيس بن جنادہ، ابو فڪيھه، عمار بن ياسر ۽ سندس پيءُ ياسر بن عامر ۽ ماء سميه بنت خباط ۽ ڀاء عبدالله بن ياسر، صھيب رومي، مصعب بن عمير، عياش بن ربيعه، ارقم بن ابي ارقم، عثمان بن مظعون ۽ سندس ٻہ ڀائر قدامه ۽ عبدالله، ۽ ابو عبيده، ابو سلمه عبدالله ۽ سندس ماء بره، عامر بن ابي وقاص، عبدالله بن مسعود ھذلي، جعفر بن ابو طالب، خنيس بن حذافه سھمي، عبيده بن حارث، سعيد بن زيد معيقيب بن ابي فاطمه، خالد بن سعيد، فاطمه بنت خطاب، اسامه بن زيد جي ماء ام ايمن حبشيه، عبدالله بن عباس جي ماء ام الفضل عرف لبابه، عبدالله بن مسعود جي ماء ام عبد پڻ اسلام ۾ داخل ٿيا<ref name=" ٺٽوي " />. پھرين وحي جي نزول بعد بيبي خديجه رضه پاڻ سڳورن {{درود}} کي ورقه بن نوفل ڏي وٺي آئي جنھن وحي جو احوال ٻڌي سندس نبوت جي تصديق ڪئي جنھن ڪري کيس مسلمان سمجھيو وڃي ٿو<ref name=" ٺٽوي " />. زرقاني '''شرح علیٰ المواھب اللدنيہ''' ۾ ورقه کي قطعي طور صحابي مڃيو آھي<ref name="ٺٽوي " />. == مڪي زندگي== سن ۳ نبوي ۾ ۽ ڪن روايتن مطابق ۴ نبوي ۾ کين سورة الحجر جي آيت ۹۴ ذريعي کين کليل دعوت جو حڪم ڏنو ويو ۽ پاڻ سڳورن {{درود}} صفا واري ٽڪريءَ تي چڙهي قريش قبيلي وارن کي وڏي واڪي سڏ ڪري کلي عام اسلام جي دعوت ڏني جتي ابولھب سندن مخالفت ڪئي جنھن ڪري سورة الھب نازل ٿي<ref name=" ٺٽوي" />. مڪي جي مشرڪن سندن مخالفت شروع ڪئي پر ساڻس ابو طالب جي مڪمل تائيد ۽ حمايت حاصل هئي<ref name=" ٺٽوي" />. سن ۵ نبوي ۾ مسلمانن مڪي وارن جي ڏاڍ کان تنگ ٿي حبشه ڏانھن پھرين ھجرت ڪئي جن ۾ حضرت عثمان ، بيبي رقيه ، عبدالرحمان بن عوف، زبير بن عوام ، مصعب بن عمير ، ابو سلمه عبدالله ۽ ام سلمه سميت ٻارھن مرد ۽ پنج عورتون شامل ھيا<ref name=" ٺٽوي " /><ref name ="بيھقي " > دلائل النبوة بيھقي، جلد ۲, صه ۲۹۷ </ref><ref name =" قيم" > زادالمعاد ابن قيم، جلد ۱, صه ۹۷ </ref>. ساڳي سال بيت الله ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} سورة نجم جي تلاوت شروع ڪئي جنھن وقت مشرڪن جو ھڪ وڏو ميڙ موجود ھيو ۽ جڏھن سجدي واري آيت آئي تہ نبي سڳورو {{درود}} سجدي ۾ ھليو ويو ۽ اتي موجود مسلمان پڻ سجدي ۾ ڪري پيا انھن سان گڏوگڏ سواء اميه بن خلف جي سمورن مشرڪن پڻ سجدو ڏنو<ref name=" ٺٽوي " /><ref name =" ھشام" > سيرت ابن ھشام جلد ۱ </ref><ref name=" جلد " /><ref name =" صحيح" > صحيح بخاري، جلد ۲ صه ۷۲۱</ref>. سن ۶ نبوي جي شروعات ۾ مسلمانن حبشه ڏانھن ٻيون ڀيرو ھجرت ڪئي. ان قافلي ۾ ۸۳ مرد ۽ ۱۸ عورتون شامل هيون<ref name =" اللدنيہ" > شرح المواھب اللدنيہ ، جلد ۱, صه ۲۸۷ </ref><ref name ="زاد " > زادالمعاد ابن ارقم، جلد ۱, صه ۹۷ ۽ ۹۸ </ref><ref name="ٺٽوي " />. قافلي ۾ جعفر بن ابو طالب سندس زال اسما بنت عميس، خنيس بن حذافه سھمي، مصعب بن عمير، معيقيب بن ابو فاطمه، مقداد بن اسود ڪندي، ابو عبيده بن جراح، خالد بن حزام، ام المومنين سودہ بنت زمعه پڻ شامل هئا<ref name =" سبل" > سبل الھدیٰ والرشاد، شامي، جلد ۲, صه ۳۶۳,۳۹۷ ۽ ۴۰۹ </ref>. ساڳي سال مشرڪن مسجد الحرام ۾ گڏجاڻي ڪئي جنھن ۾ ابوجھل، شيبه، عتبه، وليد بن عتبه، عمار بن وليد، عقبه بن ابي معيط، اميه بن خلف وغيره شامل هئا. رسول {{درود}} جن ڪعبي ۾ نماز پڙھي رھيا ھئا. ان مھل مسجد ٻاھران ميدان ۾ قرباني لاء اٺ ڪٺو ويو ھو. ان ميٽنگ مان ھم صلاح ٿيندي عقبه بن ابي معيط اٿيو ۽ اوجھ سان ڀريل اوجھري آڻي پاڻ سڳورن {{درود}} جي پٺي مٿان رکي. ان واقعي جي پروڙ ڏھن ورھين<ref name=" علوي " /> جي سيدہ فاطمه کي پئي ته مسجد ۾ ھلي آئي ۽ پنھنجي بابي جي پٺي تان غلاظت ھٽائي<ref name="ٺٽوي " />. ان وقت حضرت ابوبڪر صديق پڻ اتي پھتو<ref name="ٺٽوي " />. ساڳي سال عمار بن ياسر جي ماء سميه بنت خباط کي ابوجھل نيزو ھڻي شھيد ڪيو ويو<ref name="ٺٽوي " />. سن ۶ نبوي ۾ پاڻ سڳورا {{درود}} صحابي ارقم بن ابي ارقم جي گھر اچي ترسيا جتي مسلمان گڏ ٿي نماز پڙھندا ھيا جيڪو سلسلو حضرت عمر بن خطاب جي اسلام ۾ داخل ٿيڻ تائين جاري رھيو جنھن بعد مسلمانن گڏجي ڪعبي اندر نماز پڙھڻ جي شروعات ڪئي<ref name="ٺٽوي " />. مخدوم محمد هاشم ٺٽوي لکي ٿو تہ دار ارقم مسجد الحرام لڳ صفا جي ٽڪري وٽ موجود ھيو جنھن کي خليفي ھارون رشيد جي حبشي نسل واري ماء خيزران نئين سر جوڙائي تبرڪ طور ھڪ مسجد قائم ڪئي جنھن ڪري ھاڻي اھو دار خيزران سڏجي ٿو<ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال ھڪ روايت مطابق حضرت حمزہ اسلام ۾ داخل ٿيو ۽ ٽي ڏينهن بعد حضرت عمر بن خطاب دار ارقم ۾ اچي اسلام قبوليو<ref name=" ٺٽوي " />. ان کان اڳ نبي ڪريم {{درود}} جن دعا گھري ھئي تہ: {{quote| "اي الله! عمرو بن ھشام ۽ عمر بن خطاب مان جيڪو توکي وڌيڪ پيارو ھجي، ان جي ذريعي اسلام کي سگھ بخش."|<ref name ="ابن حجر " > الاصابہ، ابن حجر، جلد ۲, صه ۵۱۸ </ref>|}} ھڪ روايت مطابق ساڳي سال عبدالله بن عمر پڻ مسلمان ٿيو ھو<ref name=" ٺٽوي " />. ان کان سواءِ ان الخير سلمه پڻ دار الارقم ۾ اچي مسلمان ٿي جيڪا ابوبڪر صديق جي ماء ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۷ نبوي ۾<ref name ="حجر " > فتح الباري، حافظ ابن حجر، جلد ۷, صه ۱۴۷ </ref> ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق ۸ نبوي ۾ محرم جي چنڊ ڏسڻ سان ئي قريش وارن بنو جو ھاشم ۽ بنو عبدالمطلب سان مڪمل بائڪاٽ جو اعلان ڪيو جنھن سبب نبي ڪريم {{درود}} جن کي شعب ابوطالب ۾ نظر بند ٿيڻو پيو<ref name=" ٺٽوي " />. شعب ابوطالب جبل ابو قبيس جي وچان ھڪ جابلو لڪ ھيو جيڪو بنو هاشم جي مورثي ملڪيت ھو<ref name ="عاصم " > سفرنامہ ارض القرآن (اردو)، محمد عاصم، صہ ۱۵۴ </ref>. بائڪاٽ جي ڪاروائي لکت ۾ ڪئي وئي جنھن کي بيت الله ۾ لٽڪايو ويو جنھن ۾ لکيل ھو ته<ref name=" ٺٽوي " />: {{quote|محمد {{درود}} کي بنو ھاشم بنو مطلب سان گڏ مڪي مان شھر نيڪالي ڏني ويندي. ڪوبه ماڻھو ساڻن مٽي مائٽي يا سڱابندي وغيره نہ ڪندو. کاڌي پيتي جي ڪابہ جنس وٽن پھچڻ نہ ڏني ويندي. ڪوبه ماڻھو نہ کانئن ڪجھ خريد ڪندو ۽ نہ وري ڪا شئي کين وڪرو ڪري سگھندو. مسلمانن سان ان وقت تائين ڪنھن بہ قسم جو ڪو ٺاھ يا ساڻن ڪابہ نرمي نہ ڪئي ويندي، جيستائين ھو محمد {{درود}} کي قريش وارن جي حوالي نہ ڪندا |<ref name =" سيرت" > سيرة ابن ھشام، جلد ۲، صه ۱۴ </ref>|}} سن ۸ نبوي ۾ مشرڪن آسماني نشاني جو مطالبو ڪيو ۽ نبي ڪريم {{درود}} جن کين چوڏھين جي چنڊ واري رات شق القمر وارو معجزو ڏيکاريو<ref name=" ٺٽوي " />. مسلمانن جي عقيدي مطابق پاڻ سڳورن {{درود}} چنڊ ڏانھن پنھنجي آڱر سان اشارو ڪيو جنھن سان چنڊ ٻہ الگ اڌ ٿي ٿي ويو. پر مشرڪن ان کي وڏو جادو قرار ڏنو<ref name=" ٺٽوي " />. عبدالله بن عباس جي ولادت شعب ابوطالب ۾ ٿي جنھن بعد ساڳي سال بائڪاٽ واري دستاويز کي سن ۱۰ نبوي اڏھي کائي وئي ۽ اھو احوال ابو طالب پاڻ سڳورن {{درود}} جن کي ٻڌايو<ref name=" سيرت " /><ref name =" الروض" > الروض الانف سھيلي، جلد ۲, صه ۱۲۷ ۽ ۱۲۸ </ref><ref name =" دلائل۱" > دلائل النبوة، بيھقي، جلد ۲, صه ۳۱۱-۳۱۵ </ref><ref name ="ابن سعد " > الطبقات الڪبریٰ، ابن سعد، جلد ۱, صه ۱۳۱, </ref>. مشرڪ ان واقعي تي لڄي ٿيا ۽ ٽي سالن جي ظلم ۽ ڏاڍ بعد ابو طالب جي زندگي دوران ان معاهدي تان پاڻ ئي ھٿ کڻي ويا جنھن بعد نبي ڪريم {{درود}} جن پنھنجي ڪڙم قبيلي سان گڏجي مڪي اندر پنھنجي اباڻن گھرن ڏانھن موٽي آيا<ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال رمضان جي ۷ تاريخ تي ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق ذوالحج جي مھيني ۾ ابو طالب جو انتقال ٿيو<ref name="ٺٽوي " />. ساڳي سال شوال جي ۲۷ تاريخ تي پاڻ سڳورا {{درود}} جن طائف ويا جتي ثقيف قبيلي وارن کي اسلام جي دعوت ڏني. اتي ۲۶ ڏينهن ترسيا پر طائف وارن کين ستايو ۽ تڪليفون ڏنيون<ref name=" ٺٽوي " />. مسلمانن جي عقيدي مطابق طائف مان واپسي تي نخلہ نالي ڳوٺ ۾ منزل ڪئي جتي ۷ جنن جو وفد ساڻن مليو جن اسلام جي دعوت قبول ڪئي<ref name=" ٺٽوي " />. ڪجھ صاحب علم ماڻھن جو خيال آهي تہ لفظ جن معني غائب آھي جيڪو لفظ ريگستان جي خانه بدوش بدوي قبيلن لاء پڻ استعمال ڪيو ويندو ھو ڇوته اھي عربن جي تمدني زندگي ۾ ڪٿي بہ ڏسڻ ۾ نہ ايندا ھيا. محمد هاشم ٺٽوي ڪتاب آڪام المرجان جو حوالو ڏيندي لکيو آهي ته مڪي ۽ مديني ۾ جنن جا مختلف وفد ڇھ ڀيرا جدا وقتن تي پاڻ سڳورن {{درود}} جي جي خدمت ۾ حاضر ٿيا<ref name="ٺٽوي " /><ref name =" شبلي" > آڪام المرجان، ابو عبدالله شبلي، صه ۴۶ </ref>. سن ۱۱ نبوي ۾ مديني کان آيل حاجين عقبه جي ويجھو رسول {{درود}} جي ھٿ مبارڪ تي بيعت ڪئي جنھن سان مديني وارن اسلام ۾ داخل ٿيڻ جي شروعات ڪئي<ref name=" ٺٽوي " />. ان کي بيعت عقبه سڏيو ويندو آهي. ان ۾ روايتن مطابق ۶ يا ۸ ڄڻا شامل هئا جن ۾ ابو اسامه اسد بن زرارہ خزرجي، برآء بن معرور بن صخر اوسي ، ابوالھيثم بن تيھان، معاذ بن حارث ۽ ان جا ٻہ ڀائر جن ۾ عوف بن حارث پڻ شامل ھئا<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۱۲ نبوي ۾ معراج وارو واقعو پيش آيو<ref name="ٺٽوي " />. ساڳي سال رجب جي مھيني ۾ عقبه جي مقام لڳ ٻين بيعت ڪئي وئي جنھن ۾ مديني کان آيل ۱۳ ڄڻا ھرھڪ بشير بن سعد، سعد بن معاذ، عبدالله بن عمرو ۽ سندس ننڍڙو پٽ جابر بن عبدالله، اسيد بن حضير، ابي بن ڪعب، عبادہ بن صامت، ابو مسعود عقبه بن عمرو، ذڪوان بن عبد قيس زرقي، رافع بن مالڪ، قطبہ بن عامر، عتبہ بن عامر ۽ عويد بن ساعدہ شامل هئا<ref name=" ٺٽوي " />. ان زماني ۾ حج رجب جي مھيني ۾ ان ڪري ٿيندو ھو جو مشرڪن ۾ جھالت سبب نسي جو رواج ھو يعني ھو پنھنجي مرضيءَ موجب ڦيرڦار ڪري ان کي اڳي پوء ڪندا ھئا<ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال مصعب بن عمير کي مديني قرآن ۽ نماز پڙھائڻ لاء موڪليو ويو<ref name=" ٺٽوي" />. سن ۱۳ نبوي ۾ ذوالحج جي مھيني ۾ عقبه وٽ ٽين بيعت ڪئي وئي<ref name=" ٺٽوي " />. بيعت ڪندڙ جماعت ۾ ۷۳ مرد ۽ ۲ عورتون شامل هيون جن ۾ ابو رفاعہ رافع بن مالڪ عجلاني، ابو لبابه رفاعہ بن عبدالمنذر اوسي، ابو طلحه زيد بن سھل خزرجي، سعد بن ربيع خزرجي، عبدالله بن جبير، عبدالله بن رواحہ، عبدالله بن زيد حارثي، مشھور شاعر ڪعب بن مالڪ، معاذ بن جبل شامل هئا<ref name=" ٺٽوي " />. == مدني زندگي== ===يثرب ڏانھن ھجرت=== سن ۱ ھجري ۾ خميس ڏينهن ربيع الاول جو چنڊ ڏسي نبي ڪريم {{درود}} جن مڪي کان يثرب ڏانھن ھجرت شروع ڪئي. ان وقت ساڻس گڏ حضرت ابوبڪر صديق رضه ۽ ان جو غلام عامر بن فھيرہ ۽ ھڪ ٽيون شخص عبدالله بن اريقط ديلي پڻ گڏ ھيا<ref name=" ٺٽوي" /><ref name ="الھشام " > السيرة النبويه، ابن ھشام، جلد ۲, صه ۱۲۹ </ref><ref name =" البدايہ" > البدايہ والنھايہ، ابن ڪثير، جلد ۳, صه ۱۷۶ </ref><ref name ="سمھودي " > وفاءالوفا، علامه سمھودي، جلد ۱, صه ۲۳۸ </ref><ref name ="قتيبہ " > المعارف، ابن قتيبه، صه ۸۹</ref><ref name ="بڪري " > تاريخ الخميس، ديار بڪري، جلد ۱, صه ۳۲۴</ref>. ان وقت عبدالله بن اريقط غير مسلم ھيو<ref name=" ٺٽوي " />. ھي جابلو توڙي ميداني رستن جي وڏي ڄاڻ رکندڙ ھيو ۽ ھجرت وقت غار ثور لڳ ٻہ ڏاچين سميت اتي پھتو ھو ۽ کين ڳاڙهي سمنڊ واري غير معروف رستي کان يثرب وٺي آيو<ref name="علوي " />. ھجرت وقت پاڻ سڳورن {{درود}} جن دعا گھري تہ: {{quote|اللهم اعنى علیٰ هول الدنيا وعوآئق الدهر و مصآئب اللیالی والایام۔<br/> "اي منھنجا مالڪ، منھنجي مدد فرماءِ، دنيا جي مصيبتن کان، زماني جي رڪاوٽن کان ۽ رات ڏينھن جي گردشن کان" |<ref name=" ٺٽوي " /><ref name=" البدايہ " />|}} غار ثور ۾ جمعي ، ڇنچر ۽ آچر واريون ٽي راتيون ترسيا<ref name=" ٺٽوي " /><ref name ="فتح باري " > فتح باري، حافظ ابن حجر عسقلاني، جلد ۷, صه ۱۶۸ </ref> ۽ پوءِ سومر واري رات چنڊ جي پنجين تاريخ ان غار مان نڪري پنڌ شروع ڪيو ۽ ربيع الاول جي ٻارھين تاريخ سومر ڏينھن ڪچڙي منجھند مھل مديني لڳ قبا ۾ داخل ٿيا جتي ڏھن راتين کان مٿي ترسيا ۽ مسجد قبا جوڙائي پوء جمعي جي ڏينهن ربيع الاول جي ۲۳ تاريخ تي مديني ۾ اندر داخل ٿيا<ref name="ٺٽوي " />. اھا اسلام جي پھرين مسجد ھئي<ref name=" علوي " />. ھڪ ٻي روايت مطابق ۱۲ ربيع الاول تي مديني ۾ داخل ٿيا<ref name=" ٺٽوي " />. حضرت علي ڪرم الله وجهه ھجرت ڪري قبا ۾ پھتا. قبا ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} جن حڪم ڏنو ته ھجرت واري ڏينھن کان اسلامي تاريخ جي شروعات ڪئي وڃي ۽ سال جو پھريون مھينو محرم مقرر ڪيو وڃي<ref name =" اسيرة" > السيرة النبويہ، ابن ڪثير، جلد ۲, صه ۲۸۸ </ref>. ===مديني ۾ آجيان ۽ مسجد نبوي جي قيام=== سن ۱ ھجري ۾ جمعي جي ڏينهن قبا کان مديني وڃڻ وقت ۲۳ ربيع الاول تي سالم بن عوف وارن جي ڳوٺ ۾ جمعي جي نماز پڙھي پوء مديني پھتا<ref name=" ٺٽوي " />. مديني ۾ مردن، عورتن ۽ ٻارن خوشي ۾ ٻاھر نڪري سندن آجيان ڪئي. پاڻ سڳورا {{درود}} ڏاچِي تي سوار ھيا. ھر قبيلي جي ماڻھن ڏاچِي جي مھار جھلي کين سندن مھمان ٿيڻ لاء عرض ڪري رھيا ھئا. پاڻ {{درود}} فرمايو تہ " توھان ڏاچِي کي ڇڏيو! ھوءَ الله جي امر سان ئي ويھندي"<ref name=" ٺٽوي " /><ref name =" سيرت ابن ھشام" > سيرت، ابن ھشام، جلد ۲, صه ۱۴۱ </ref>. ڏاچِي ابو ايوب انصاري جي گھر آڏو پھچي اتي ويھي رھي. پاڻ {{درود}} جن ابو ايوب انصاري جي گھر ست مھينا ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق ھڪ مھيني کان گھٽ ترسيا ۽ حجرن ۽ ڪمرن جي اڏاوت جو ڪم شروع ڪرايو پوء اتي منتقل ٿيا. جنھن بعد مسجد نبوي جو بنياد رکيو ويو<ref name=" ٺٽوي " />. [[File:Dalailkhayrat.jpg|220 px|thumb|پندرھين صدي ۾ مسجد نبوي جي ٺاھيل دستاويزي تصوير ]] ===مدني دؤر=== سن پھرين ھجري ۾ اذان ۽ اقامت جي شروعات ڪئي وئي<ref name="ٺٽوي " />. ساڳي سال عبدالله بن زبير قبا ۾ ڄائو جيڪو ھجرت ۾ ڄمندڙ پھريون ٻار ھيو<ref name=" ٺٽوي " />. ھڪ روايت مطابق ساڳي سال زڪوات فرض ڪئي وئي ۽ ٻي روايت مطابق ۲ ھجري ۾ رمضان جي روزن بعد فطري ادا ڪرڻ جو حڪم آيو جنھن بعد زڪوات کي فرض ڪيو ويو<ref name=" ٺٽوي " />. ۱ ھجري ۾ شوال جي مھيني دوران ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق ۲ ھجري ۾ بيبي عائشه رضه جي رخصتي ٿي<ref name="ٺٽوي " />. ۱ ھجري ۾ جڏهن نبي ڪريم {{درود}} جن ابو ايوب انصاري جي گھر پھتا ان وقت عبدالله بن سلام پنھنجي خاندان سميت اسلام ۾ داخل ٿيو. ساڳي سال يھودين جي بنو قريظه قبيلي جي عثمان بن اشھل قرظي جو کجين جي باغ ۾ نوڪري ڪندڙ سلمان فارسي رضه ۽ ڏھن سالن جو انس بن مالڪ انصاري خزرجي پڻ اسلام ۾ داخل ٿيا. پاڻ سڳورن {{درود}} جي نياڻي سيده رقيه رضه رمضان جي مھيني سن ۲ ھجري ۾ وفات ڪئي. سن ۲ ھجري ۾ بطن رابغ ۾ عبيدہ بن حارث جي اڳواڻي ۾ پاڻ سڳورن طرفان موڪليل جھادي مھم دوران بطن رابغ ۾ الله جي راھ ۾ پھريون تير سعد بن ابي وقاص ھلايو<ref name="ٺٽوي " /><ref name =" دنيہ" > المواھب اللدنيہ، قسطلاني، جلد ۲, صہ ۶۱</ref>. ساڳي سال قبلي جي تبديلي جو واقعو ٿيو جنھن تحت بيت المقدس جي جاء تي ڪعبة الله کي مسلمانن جو قبلو مقرر ڪيو ويو. اھو اڱاري جو ڏينهن ھيو ۽ پاڻ سڳورا {{درود}} جن بنو سلمه وارن جي مسجد ۾ ٻنپھرن جي نماز پڙھائي رھيا ھئا ۽ جڏھن پھريون ۲ رڪعتون پوريون ڪيائون تہ ان وچ ۾ حڪم نازل ٿيو<ref name ="طبري " > تاريخ طبري، جلد ۲, صه ۱۶۸</ref><ref name=" ٺٽوي " />. ۽ نماز دوران پاڻ سڳورن {{درود}} جن رخ ڦيرائي ڪعبي طرف ڪيو ۽ مقتدين بہ ان عمل کي ورجايو<ref name=" ٺٽوي " /> ۽ باقي ۲ رڪعتون ڪعبي طرف منھن ڪري پڙھيون ويون جنھن ڪري ان مسجد تي مسجد قبلتين جو نالو پئجي ويو. ساڳي سال پاڻ سڳورن {{درود}} جن عاشوري جي ڏينهن روزو رکيو ۽ ماڻھن کي فرمايو تہ روزو انھن تي واجب آهي<ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال يعني ۲ ھجري ۾ رمضان جا روزا فرض ڪيا ويا ۽ ساڳي سال نبي ڪريم {{درود}} جن تي صلوات پڙھڻ جو حڪم آيو<ref name="ٺٽوي " />. ھن سال فطري ادا ڪرڻ جو حڪم ۽ ٻنھي عيدن تي عيد نماز پڙهڻ جو حڪم پڻ نازل ٿيو. نبي ڪريم {{درود}} جن عيد الفطر جي پھرين نماز ۽ عيد الاضحي جي پھرين نماز پڻ ھن سال پڙھايون ۽ ساڳي سال قرباني ڪرڻ جو حڪم ڏنو ويو<ref name="ٺٽوي " />. جنگ بدر پڻ ساڳي سال يعني ۲ ھجري ۾ واقع ٿي. ساڳي سال عبدالله بن مسعود حبشه مان مديني موٽي آيو. ھن سال اسلامي تاريخ جو ڪنھن بہ سريا جي پھرين سپه سالار عبدالله بن جحش واري سريه ۾ مسلمانن ھٿان پھريون مشرڪ ماريو ويو جنھن جو نالو عمرو بن العلاء حضرمي ھيو ۽ ان سريا ۾ مشرڪن جا پھريون دفعو ٻہ ماڻھو قيدي ٿيا جن ۾ حڪم بن ڪيسان ۽ عثمان بن عبدالله شامل هئا <ref name=" ٺٽوي " />. ھن سال جنگ بدر لاء تياري دوران سعد بن عبادہ ھڪ زرہ '''ذات الفضول''' جي نالي سان نبي ڪريم {{درود}} جن جي حوالي ڪئي جيڪا سڄي ڄمار پاڻ سڳورن {{درود}} جن وٽ رھي<ref name=" ٺٽوي " />. آخري زماني ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} اھا زرہ 30 سير جون (barley) جي عيوض ابو شحم نالي يھودي وٽ گروي رکي ھئي، جيڪا سندن وصال بعد ابوبڪر صديق رضه اھو قرض ادا ڪري ڇڏائي<ref name=" ٺٽوي " />. غزوه بدر ۾ جڏھن مسلمان روحا ٽپي صفراء ويجھو پھتا تہ پاڻ سڳورن {{درود}} اصحابين سان مشورو ڪيو. جنگ دوران عڪاشہ بن محصن اسدي جي تلوار ٽٽي پئي ته پاڻ سڳورن {{درود}} جن ان کي کجي جي ھڪ ڳاني ڏئي ان جي مدد سان مقابلو ڪيو<ref name="ٺٽوي " />. ھن اھا ڳاني مرڻ گھڙي تائين پاڻ وٽ سنڀالي رکي ھئي. بدر جي جنگ ۾ عبدالله بن سھيل ڪافرن جو لشڪر ڇڏي مسلمان ٿي اسلامي لشڪر ۾ شامل ٿيو. ھن سال غنيمت جو مال مسلمانن لاء حلال ڪيو ويو. جنگ بدر ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن کي ذوالفقار نالي تلوار ھٿ آئي جيڪا مشرڪن مان عاص بن منبه يا ھڪ ٻي روايت مطابق نبيه بن حجاج جي ملڪيت ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. اھي ٻئي غزوہ بدر ۾ مارجي ويا هئا. ھڪ روايت مطابق بعد ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} جن اھا تلوار حضرت علي ڪرم الله وجهه کي عطا ڪئي ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. غزوه بدر ۾ ۱۴ مسلمان شھيد ٿيا جن ۾ ۶ مھاجر ۽ ۸ انصار ھيا. ابو جھل، عتبہ بن ربيعه، شيبه بن ربيعه، اميہ بن خلف، ۽ وليد بن عتبہ سميت ۷۰ ڄڻا ھن جنگ ۾ مارجي ويا. ابو جھل زخمي ٿيل پوئين پساهن ۾ ھيو عبدالله بن مسعود تلوار سان سر قلم ڪيو<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۲ ھجري ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن حضرت علي ڪرم الله وجهه جي ڪنيت ابو تراب تجويز ڪئي<ref name=" ٺٽوي " />. غزوه بدر کان پوءِ ساڳي سال ابو لهب عدسہ نالي ھڪ موذي ۽ وچڙندڙ چمڙي جي بيماري ۾ فوت ٿي ويو<ref name ="الھدہ " > سبل الھدہ والرشاد، شامي، صہ ۶۷ </ref><ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال پاڻ سڳورن {{درود}} پنھنجي نياڻي سيدہ فاطمه الزهراء رضه جو نڪاح حضرت علي ڪرم الله وجهه سان ڪرايو. سن ۳ ھجري ۾ شعبان جي مھيني ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن جو بيبي حفصه بنت عمر سان نڪاح ٿيو. ساڳي سال رمضان جي مھيني ۾ سندن نڪاح بيبي زينب بنت خزيمه ھلاليه سان ٿيو. ھن سال پاڻ سڳورن {{درود}} جن جو ڏھوٽو عبدالله بن عثمان بن عفان وفات ڪري ويو<ref name="ٺٽوي " />. ربيع الاول جي مھيني ۾ ساڳي سال سندن نياڻي سيدہ ام ڪلثوم جو نڪاح عثمان بن عفان رضه سان ٿيو ۽ ساڳي سال امام حسن رضه جو جنم ٿيو. ان جو نالو والدين حرب رکيو پر نبي ڪريم {{درود}} جن کيس حسن جو نالو ڏنو<ref name=" علوي" />. شبر، شبير ۽ مشبر ھارون نبي جي پٽن جا نالا ھيا جيڪي عبراني زبان جا لفظ ھيا انھن جو عربي بدل حسن ، حسين ۽ محسن ھيا<ref name="علوي " />. سن ۳ ھجري ۾ ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق ۴ ھجري ۾ شراب کي حرام ڪيو ويو<ref name=" طبري " />. ساڳي سال شوال جي مھيني ۾ غزوه احد وارو واقعو پيش آيو جنھن ۾ ۷۰ اصحابي شھيد ٿيا جن ۾ حمزہ رضه، مصعب بن عمير رضه ، عبدالله بن جحش رضه پڻ شامل هئا<ref name="ٺٽوي " />. غزوه احد ۾ عتبه بن ابي وقاص پاڻ سڳورن {{درود}} کي پٿر ھيون جنھن سان اڳين ڏندن مان ساڄي پاسي ھيٺيون ڏند مبارڪ شھيد ٿيو<ref name="ٺٽوي " />. ابي بن خلف پاڻ سڳورن {{درود}} مٿان تلوار سان حملو ڪيو ان وقت پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي ھٿ ۾ ھڪ ننڍڙو نيزو ھيو، جڏھن ويجھو ٿيو تہ ان مشرڪ کي اھو نيزو ھنيو جنھن سان سندس پاسيراٽيون ڀڄي پيون جيڪو پوء مڪي کان ھڪ ڏينھن جي پنڌ تي واقع مرالظھران نالي ڳوٺ ۾ فوت ٿي ويو<ref name=" ٺٽوي " />. نبي ڪريم {{درود}} جن عبدالله بن جبير جي سرواڻي ۾ پنجاھ کن تيراندازن کي ٻن جبلن وچ واري گھاٽ تي مقرر ڪيو ھو ۽ حڪم ڏنو ھو تہ ھر حالت ۾ پير پٺتي نہ ھٽائين پوء کڻي سوڀ ٿئي يا نہ ٿئي. عبدالله بن جبير ۽ ڪجھ ڄڻا حڪم تي ڪاربند رھيا باقي ٻيا سڀ مال غنيمت جي ميڙڻ ۾ لڳي ويا. عبدالله بن جبير پنھنجي مقام تي ئي شھيد ٿي ويو<ref name=" ٺٽوي" /><ref name ="دلائل " > دلائل النبوة، بيھقي، جلد ۳, صه ۲۲۹</ref>. مشرڪن جي لشڪر مان عبدالله بن شھاب پاڻ سڳورن {{درود}} ڏانھن تير اڇلائي کين زخمي ڪيو. اھو بعد ۾ مسلمان ٿيو ۽ امام زھري جو ڏاڏو ھيو<ref name="ٺٽوي " />. کيس عبدالله اصغر پڻ سڏيندا هئا<ref name ="سيرتون " > سيرة ابن اسحاق، صه ۳۰۵ ۽ سيرت ابن ڪثير جي جلد ۳ ، صه ۵۹</ref>. غزوہ احد ۾ عبدالرحمان بن عوف کي ۲۱ زخم رسيا<ref name=" ٺٽوي " /><ref name ="ھشام ابن " > سيرت ابن ھشام، جلد ۲, صہ ۸۸ </ref>. احد جي شھيدن مان نبي ڪريم {{درود}} جن پھريان حمزه رضه جي نماز جنازه پڙھائي ۽ بعد ۾ سڀني شھيدن جي. ھر شھيد کي آڻي حمزه رضه جي ميت ڀرسان رکيائون پوء ان جي نماز پڙھي وئي اھڙي طرح حمزه رضه جي مٿان ۷۰ ڀيرا نماز پڙھي وئي. ان روايت جي بنياد تي حنفين ويجھو شھيد جي نماز پڙھي ويندي آهي<ref name=" ٺٽوي " />. ھڪ روايت مطابق نبي ڪريم {{درود}} جن شھيدن جي جنازي جي نماز نہ پڙھائي ھئي ان ڪري شافعين ۾ شھيدن جي جنازي جي نماز نہ پڙھي ويندي آهي<ref name=" ٺٽوي " />. سن ن ۴ ھجري ۾ غزوه بنو نضير جو واقعو پيش آيو جنھن جي پڄاڻي بعد ان قبيلي جي ماڻهن کي سندن گھرن ۽ گھاٽين مان تڙي ڪڍيو ويو<ref name=" ٺٽوي" />. ھڪ روايت مطابق ساڳي سال شراب جي حرمت جو حڪم آيو<ref name="ٺٽوي " />. سن ۴ ھجري ۾ ام المؤمنين بيبي زينب رضه وفات ڪئي. ساڳي سال نماز ۾ قصر جو حڪم آيو. سن ۵ ھجري ۾ غزوه خندق واقع ٿي. جنگ ۾ مخالف لشڪر مان حبان بن قيس جو تير سعد بن معاذ کي پٺي واري ڦڻي ۾ لڳو جيڪو غزوہ خندق ۽ غزوہ بنو قريظه جي پڄاڻي کانپوءِ وفات ڪري ويو<ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال غزوہ بنو قريظه ۾ يھودين جو سردار ۽ بيبي صفيه رضه جو پيءُ حيي بن اخطب مارجي ويو<ref name=" ٺٽوي " />. ===ميثاق مدينه=== ===رياست جو قيام=== == غزوات== الله جي راھ ۾ اھا جنگ يا جنگي مھم يا جھادي مھم جنھن ۾ رسول الله {{درود}} جن شرڪت ڪئي ان کي غزوہ سڏيو ويندو آهي. زيد بن ارقم غزوات جو ڪل تعداد ۱۹, جابر بن عبدالله وري ۲۱ ٻڌايو آھي<ref name="علوي " />. موسیٰ بن عقبه، ابن اسحاق، واقدي، ابن سعد، قسطلاني، ابن جوزي ۽ دمياطي انھن جو تعداد ۲۷ ۽ علامه ابو عبدالله شامي پنھنجي ڪتاب ''سبل الھدیٰ والرشاد'' ۾ تعداد ۲۸ ڄاڻايو آهي<ref name=" علوي " /> جن ۾ [[ودان]] جي مقام تي [[غزوه ابوآء]] يا غزوه ودان (۱۱ صفر ۲ ھجري)، [[بواط]] جي مقام تي [[غزوه بواط]] (ربيع الاول ۲ ھجري)، [[بدر]] جي مقام تي [[غزوه سفوان]] يا غزوه بدر اولا ( ربيع الاول ۲ ھجري)، [[عشيره]] جي مقام تي [[غزوه عشيره]] ( جمادالاول ۲ ھجري)، بدر جي مقام تي [[غزوه بدر]] ( ۱۷ رمضان ۲ ھجري)، [[قرقرة الڪدر]] جي مقام تي [[غزوه قرقرة الڪدر]] يا غزوہ بني سليم (شوال ۲ ھجري)، [[عريض]] جي مقام تي [[غزوه سويق]] (۵ ذوالحج ھجري)، [[نجد]] جي مقام تي [[غزوه ذي امر]] يا غزوہ غطفان (محرم ۳ ھجري)، [[بحران جو مقام|بحران جي مقام]] تي [[غزوه فرع]] (ربيع الاول ۳ ھجري)، [[مدينه منوره ]] جي مقام تي [[غزوه بنو قينقاع]] (جماد الاول يا شوال ۳ ھجري)، [[احد جبل|جبل احد]] جي مقام تي [[غزوه احد]] ( شوال ۳ ھجري)، [[حمراء الاسد ]] جي مقام تي [[غزوه حمراء الاسد]] (۱۷ شوال ۳ ھجري)، عاليه جي مقام تي [[غزوه بنو نضير]] (ربيع الاول ۴ ھجري)، بدر جي مقام تي [[غزوه بدرالآخيرہ]] يا بدراموعد (شعبان ۴ ھجري)، [[دومة الجندل]] جي مقام تي [[غزوه دومة الجندل]] (ربيع الاول ۵ ھجري)، [[مريسيع]] جي مقام تي [[غزوه بنو مصطلق]] يا غزوه مريسيع (شعبان ۵ ھجري)، مدينه منوره جي مقام تي [[غزوه خندق]] (شوال ۵ ھجري)، [[غران]] جي مقام تي [[غزوه بنو قريظه]] (ذوالقعد ۵ ھجري)، [[نجران]] جي مقام تي [[غزوه بنو لحيان]] (رجب 6 ھجري)، [[حديبيه]] جي مقام تي [[غزوه حديبيه]] (ذوالقعد 6 ھجري)، [[ذي قرد]] جي مقام تي [[غزوہ ذي قرد]] ( ذوالحج 6 ھجري)، [[خيبر]] جي مقام تي [[غزوہ خيبر]] ( محرم ۷ ھجري), [[واديء القریٰ]] جي مقام تي [[غزوہ واديءِ القریٰ]] ( صفر ۷ ھجري)، نجد جي مقام تي [[غزوہ ذات الرقاع]] يا غزوہ محارب و بني ثعبله ( ۱۰ ربيع الاول ۷ ھجري), مڪي شريف جي مقام تي غزوہ [[فتح مڪه]] (۱۰ رمضان ۸ ھجري), [[حنين]] جي مقام تي [[غزوہ حنين]] ( 6 شوال ۸ ھجري), [[طائف]] جي مقام تي [[غزوہ طائف]] ( شوال ۸ ھجري), [[تبوڪ]] جي مقام تي [[غزوہ تبوڪ]] ( رجب ۹ ھجري). جيڪي لشڪر رسول الله {{درود}} جن اصحابين جي اڳواڻي ۾ جھاد لاء روانا ڪيا پر پاڻ شرڪت نہ ڪئي ان جنگي مھم کي سرايا يا بعوث سڏيندا آهن. اھڙين جنگي مھمن جو تعداد اٽڪل ۷۹ ھيو. ==صلح حديبيه== == خيبر جي فتح== == مڪي جي فتح== ==طائف جي فتح== == سندس آخري وقت ۽ وڇوڙو == == نور ۽ بشر وارو معاملو == == رھڻي ڪھڻي== == بحيثت امي== == امت == [[فائل:Muhammad2.svg|thumb|left|upright=1]] == سندس عمرا ۽ حج== == حجت الوداع جو خطبو== == سندس ڇڏيل ورثو== ==روضو مبارڪ== == توھين رسالت جا واقعا ۽ قانون== ==سيرت تي لکيل مستند ڪتاب== ===حديثن وارا مستند ڪتاب=== ==حضرت محمد صه ۽ مغربي فلاسافر== [[فائل:Muhammad Seal.svg|thumb|left|upright=0.8|حضرت محمد {{درود}} جي مھر جيڪا منڊي ۾ جڙيل ھئي ۽ سرڪاري خط و ڪتابت ۾ استعمال ڪئي ويندي ھئي]] ” پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي باري ۾ گوئٽي هڪ ڊگهو نظم لکيو جيڪو '''Mahomet's Gesang''' جي نالي سان مشهور آهي. ان نظم ۾ گوئٽي پاڻ سڳورن {{درود}} جي چهري جي هڪ محبت ڀري تصوير چٽي آهي هن نظم آخر ۾ گوئٽي لکيو آهي ته: ”پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي چهري مبارڪ تي نظر پوڻ سان انسان سندن مفتون ٿي پوندو.“ جرمن فيلسوف لائبنز (Leibniz) (1646-1716ع) متعلق پروفيسر اشپيز لکيو آهي ته پاڻ سڳورن {{درود}} جن کي ’دين الفطرت‘ جو باني سمجهندو هو.<ref>ڊاڪٽر قاضي نبي بخش؛ رسالو:مهراڻ؛ ڇپيندڙ:سنڌي ادبي بورڊ؛ 1962ع</ref> ==درود ۽ صلوات== [[فائل:Salavat of the prophet.png|thumb|left|upright=1.5|صلوات]] ==حوالا== {{حوالا}} [[زمرو:اسلام]] [[زمرو:محمد|*]] 3zgpw3pn1zf5w6uqvee8o3njem6tmkz 240119 240118 2022-08-03T21:44:16Z Intisar Ali 8681 wikitext text/x-wiki {{Wikify}} {{Infobox person | honorific_prefix = ابوالقاسم | name = '''<span style='color: Green'>مُحَمَّدٌ</span>''' <!-- include middle initial, if not specified in birth_name --> | honorific_suffix = صلي الله عليه وآله وسلم | image =Dark vignette Al-Masjid AL-Nabawi Door800x600x300.jpg | image_size = 300px | alt = | caption = سندن نالو خوش خطاطي ۾ لکيل | native_name = ابوالقاسم | native_name_lang = عربي | birth_name = <!-- only use if different from name above --> | birth_date = {{birth date |570|04|20}} | birth_place = مڪو | baptised = <!-- will not display if birth_date is entered --> | disappeared_date = <!-- {{disappeared date and age|YYYY|MM|DD|YYYY|MM|DD}} (disappeared date then birth date) --> | disappeared_place = | disappeared_status = | death_date = {{death date and age|632|06|08|570|04|20}} | death_place = مدينو | death_cause = سخت بخار | body_discovered = | resting_place = مسجد نبوي، مدينو منور | resting_place_coordinates = <!-- {{coord|LAT|LONG|type:landmark|display=inline}} --> | monuments = مسجد نبوي | residence = مڪو پوء مدہنو | nationality = عرب | other_names = 99 نالا: مجتبیٰ، مصطفیٰ، بشیر، نذیر، احمد وغیرہ | ethnicity = <!-- Ethnicity should be supported with a citation from a reliable source --> | citizenship = حجاز | education = اُمِي | alma_mater = | occupation = واپار ، حاڪم ، قاضي، فوجي ڪمانڊر، معلم | years_active = | era = | employer = | organization = | agent = | known_for = اسلام جو پيغمبر | notable_works = *خدا جو ڏنل قرآن پھچائڻ * مديني جي رياست جو بنياد وجھندڙ * مسجد نبوي جو معمار *اسلام جي تعليم ڏنائين * حديث | style = | home_town = مڪو | salary = | net_worth = <!-- Net worth should be supported with a citation from a reliable source --> | height = <!-- "X cm", "X m" or "X ft Y in" plus optional reference (conversions are automatic) --> | weight = <!-- "X kg", "X lb" or "X st Y lb" plus optional reference (conversions are automatic) --> | television = | title = | term = | predecessor = عيسيٰ مسيح | successor = ڪو بہ نہ | party = | movement = | opponents = عربستان جا مشرڪ ۽ يھودي | boards = | religion = <!-- Religion should be supported with a citation from a reliable source --> | denomination = <!-- Denomination should be supported with a citation from a reliable source --> | criminal_charge = <!-- Criminality parameters should be supported with citations from reliable sources --> | criminal_penalty = | criminal_status = | spouse =* خديجه بنت خويلد (595–619) *سوده بنت زمعه (619–632) *حفصه بنت عمر (624–632) *جويريه بنت حارث (628–632) *عائشه (619–632) *زينب بنت جحش (627–632) *صفيه بنت حيي (629–632) *زينب بنت خزيمه (625–627) *ام سلمه (629–632) *ام حبيبه (628–632) *ريحانه بنت زيد (629–631) *ماريه قبطيه (630–632) *ميمونه بنت حارث (630–632) | partner = <!-- (unmarried long-term partner) --> | children = *عبد الله بن محمد، *قاسم بن محمد، *ابراهيم بن محمد، *زينب بنت محمد، *رقيه بنت محمد، *ام ڪلثوم بنت محمد، *فاطمه زهرا رضہ | parents = *عبد الله بن عبد المطلب * آمنہ بنت وھب | relatives = * عبدالمطلب (ڏاڏو) *ابوطالب (چاچو) * حمزہ (چاچو)رضہ *ابو لھب (چاچو) *علي رضہ (ڀائٽو، ۽ ڄاٽو) *عباس رضه (،چاچو) * ابو بڪر رضہ (سھرو) * عمر فاروق رضه (سھرو) *ابوسفيان (سھرو) | callsign = | awards = رحمته العالمين | module = آخري نبي | module2 = | module3 = | module4 = | module5 = | module6 = | signature =Muhammad Seal.svg | signature_alt = | signature_size = 50px | website = <!-- {{URL|example.com}} --> | footnotes = }} <br/> '''حضرت مُحَمَّد''' {{درود}} {{ٻيا نالا|انگريزي= '''Hazrat Muhammad '''pbuh}}(اپریل570ع - جون 632ع) مسلمانن جي عقيدي مطابق الله سبحان و تعالیٰ جو آخري نبي ۽ رسول ھيو جنھن تي [[آسماني ڪتابن جا نالا|آسماني ڪتاب]] [[قرآن| قرآن مجيد]] نازل ٿيو. 40 سالن جي عمر ۾ [[عربستان]] جي شھر [[مڪو| مڪي]] ۾ نبوت جو اظھار ڪندي اسلام جي توحيد واري عقيدي جي تبليغ جو آغاز ڪيو. سندس ڏنل تعليم عربن جي ان خطي ۾ ھڪ زبردست انقلاب برپا ڪيو. قرآن مجيد ۾ سندس زندگي مبارڪ کي '''اسوه''' سڏيو ويو آهي<ref name =" علوي" > بذل القوۃ فی حوادث سنی النبوۃ (سيرت هاشمي)، از: امام العصر مخدوم محمد ھاشم محدث ٺٽوي، ترجمو: پروفيسر اسرار احمد علوي، مھراڻ اڪيڊمي شڪارپور، ڇاپو ٻيو جولائي 2004ع ۾ لکيل مترجم جو نوٽ: تقديم </ref>. سورة الاحزاب جي آيت 21 ۾ فرمان آھي ته:'''لقد کان لکم فی رسول اللہ اسوۃ حسنہ''': ترجمو: "بيشڪ اوھان جي لاء خدا جي رسول {{درود}} جي ذات ۾ ھڪ بھترين نمونو آھي." لفظ اسوة جي عام معنیٰ طريقو يا نمونو آھي<ref name=" علوي " />. اسوہ انسان جي ان حالت کي چيو ويندو آهي جيڪا ھو ڪنھن ٻئي انسان جي پيروي ڪندي اختيار ڪري<ref name ="راغب " > مفردات الفاظ القرآن, از: ابو القاسم راغب اصفھانی صہ ۱۴۰ </ref>. اسلامي عقيدي مطابق محمد رسول الله {{درود}} جن جي اطاعت مسلمانن جي ايمان جو لازمي جز ۽ فرض آهي ۽ ان جي اطاعت کي قرآن مجيد ۾ الله جي اطاعت جي مثل سڏيو ويو آهي. سورة النساء جي آيت ۶۴ ۾ قرآن فرمائي ٿو ته: ''' وما ارسلنا من رسول الا لیطاع باذن اللّٰہ''': ترجمو: "۽ اسان موڪليا جيڪي رسول تہ انھن جي پيروي ڪئي وڃي، الله جي حڪم سان". دين جي عالمن ۽ قرآن جي شارحن جو اھو عقيدو آهي ته قرآن ھڪ تحريري دستور آھي جنھن جي عملي صورت سرور ڪونين {{درود}} جن جي ذات آھي، جن جو ڪوبه قول ۽ فعل حڪم خداوندئ کان وار برابر بہ ھيڏي ھوڏي ھٽيل نه آهي<ref name=" علوي " />. ايليا (بيت المقدس) ۾ ھجرت جي پنجين سال [[ھرقل|ھرقل اعظم]] (Hercules) جي درٻار ۾ سندس بدترين دشمن [[ابوسفيان]] پڇا ڪرڻ تي ٻڌايو ھو تہ "نبوت کان اڳ بہ اوھان {{ درود}} ڪڏهن ڪوڙ نہ ڳالھايو آھي"<ref name=" علوي " />. پاڻ ڪريمن پنھنجي بيمثال ڪردار وسيلي ڪٺور قلبن کي نرم ڪري انھن جو تزڪيو ڪيو<ref name=" علوي " />. سندن ھر عمل جي تقليد کي اسلامي دين ۾ سنت جو مقام حاصل آهي<ref name="علوي " />. مولانا ابوالڪلام آزاد مطابق:"قرآن ۽ نبي سائين {{درود}} جن جي زندگي ساڳي شئي آھي، قرآن متن آھي تہ سيرة ان جي تشريح ۽ قرآن علم آھي تہ سيرة ان جو عمل. ان ڪري انسانيت جي سمورن اھنجن ۽ آزارن جو علاج ان سيرت جي مطالعي ۾ ئي ملي سگھندو"<ref name ="آزاد " > سیرۃ کے عملی پہلو (اردو) ، از: مولانا ابوالڪلام آزاد، صہ ۹</ref>. == قبيلو ۽ گھراڻو == حضرت محمد {{درود}} جو قبيلو [[قريش]] ۽ گھراڻو [[بنو هاشم]] ھيا جيڪي حضرت ابراهيم جي بيبي ھاجرہ {{ٻيا نالا|عبراني= ''' Hagar '''}} مان وڏي پٽ حضرت اسماعيل جي اولاد مان ھيا. حضرت [[ابراهيم]] پنھنجي وڏي پٽ حضرت [[اسماعيل]] ۽ سندس ماء کي مڪي جي ويران وادي ۾ رھايو جتي ٻنھي پيء ۽ پٽ گڏجي [[ڪعبو]] تعمير ڪيو. ان ويراني ۾ [[زمزم]] جي چشمي جي برآمد ٿيڻ سان جرھوم جي قبيلو سندن مرضي سان اتي آباد ٿيو ۽ اڳتي هلي اسماعيل جي شادي ٿي ۽ کيس ٻارھن پٽ ڄاوا جن مان وڏي پٽ جو نالو قدار ھيو. آھستي آھستي اسماعيلين جو تعداد وڌندو ويو.<ref name ="سعيد" >The Life of Muhammad, the Prophet , by:Syed Saeed Akhtar Rizvi, page ،9,7,8,6,</ref> بائيبل مطابق خدا جو واعدو ٿيل ھيو تہ اسماعيل جي اولاد کي تيزي سان وڌائيندو <ref>{Genesis 21:13}</ref> اھي پوري حجاز ۾ ڦھلجي ويا. عیسیٰ مسیح جي پيدائش کان 200 سال اڳ قدار جي اولاد مان عدنان مشھوري ماڻي ٻنھي جي وچ واري شجري جي اڃان ڪا پڪ نہ ٿي سگھي آھي ڇو تہ عربن گھڻا شجرا بيان ڪيا آهن.محمد صہ انھن شجرن تي تبصرو ڪندي فرمايو ھيو تہ {{quote|جڏهن منھجو شجرو عدنان تائين پھچي تہ بس ڪريو|محمد صہ<ref name = " سعيد"/>|}} ٽين صدي عيسويءَ ۾ عدنان جي اولاد مان ھڪ سردار ٿيو جنھن جو نالو فاھر ھيو جنھن لاء خيال آهي تہ ان کي [[قريش]] سڏيندا ھيا ڪن جو وري خيال آھي تہ فاھر جي پنجين پيڙهيءَ ۾ پنجين صدي عيسويءَ ۾ [[قصي بن ڪلاب]] بن مرہ بن لوئي، بن غالب بن فاھر نالي ھڪ طاقتور شخص مشھور ٿيو جنھن کي قريش سڏيندا ھيا ء ان جي اولاد [[قريشي]] سڏبا ھيا. علامہ شبلي نعماني، علامہ طبري مطابق قصي ئي پھريون شخص ھيو جنھن کي قريش سڏيو ويو. قصي سڀني اسماعلين کي گڏ ڪري قائل ڪيو تہ خانہ بدوشي ترڪ ڪري ڪعبي جي چؤطرف مستقل رھائش اختيار ڪن. قصي ڪعبي جي نگران خزاہ قبيلي جي ھليل نالي ھڪ شخص جي نياڻي سان شادي ڪئي ۽ ھليل جي وصيت ذريعي ڪعبي جي نگراني جي ذميداري قصي جي حوالي ٿي جنھن کوڙ ادارن کي قائم ڪيو جن ۾ دارالندواہ (گڏجاڻي واري جاء) شامل ھئي جتي ويھي جنگ ۽ امن سميت اھم معاملن جا فيصلا ، شادين جا اجتماع ٿيندا هئا. قافلن جي روانگي پن ٿيندي هئي.ھن سقايہ ( حاجين کي پاڻي فراهم ڪرڻ جو بندوبست)، رفادہ ( حاجين کي کاڌخوراڪ فراھم ڪرڻ جو بندوبست) پڻ قائم ڪيا<ref name = "سعيد "/> ھن حاجين جو مشاعرالحرم ۾ رات ٽڪائڻ جو بندوبست ء پوري واديءَ کي بتين سان منور ڪري کين سھولتن فراھم ڪرڻ جي شروعات ڪئي. زمزم جو چشمو صديون پھرين لٽجي ويو ھو ھن ان کي ڳولي پھريون دفعو کوھ کوٽايو ۽ پاڻي جي بحالي ٿي. ھن ڪعبي جي ٻيھر تعمير ڪرائي. ھن جي وفات بعد ماڻھو حاجون (موجوده جنت المولا واري قبرستان) ۾ سندس قبر جي زيارت لاءِ ويندا ھئا. ھن کي ڪعبي جون ڇھ ذميداريون ھيون جيڪي ھن پنھنجي وفات کان اڳ پنھنجي وڏي پٽ عبدالدار کي سونپيون. قصي کي پنج پٽ ء ھڪ ڌيءُ ھئي. سندس ٻئي پٽ مغيرہ کي عبداالمناف سڏيندا ھيا، جيڪو قبيلن ۾ معتبر ۽ قائدانہ صلاحيتن وارو ليکيو ويو. عبدالمناف کي ڇھ پٽ ٿيا جن ۾ ھاشم، مطلب، عبد شمس ۽ نوفل مشھور ٿيا. عبدالدار ۽ عبداالمناف جي وفات کان پوءِ ڪعبي جي ذميداري سنڀالڻ ۾ سندن اولاد ۾ تڪرار شروع ٿيو پر پوء ٺاھ ٿي وين. اھو طئي ٿيو تہ پاڻي پيارڻ ، کاڌ خوراڪ فراھم ڪرڻ ۽ جنگ ۾ قيادت جي ذميداري عبداالمناف جي اولاد ڏي منتقل ٿي. ليوا ۽ حجابہ جي ذميداري عبدالدار جي اولاد کي ملي باقي دارالندواہ جي سربراهي ٻنھي جي خاندانن ۾ رھي. انھن مان ھاشم گھڻو نالو ڪڍيو جنھن کي کاڌي کارائڻ جي ذميداري ملي. ھڪ ڀيري مڪي ۾ وڏو ڏڪار آيو تہ ھاشم پنھنجي سموري دولت کڻي شام ويو اتان اٽو ۽ سڪل ماني خريد ڪري مڪي آيو ۽ روزانو اٺن کي ڪھي انھن مان ٻوڙ ٺاھي ماني جا ٽڪرا ان ۾ ملائي سموري قبيلي کي گھرائي کارائيندو هو ڏڪار جي خاتمي تائين ھن قبيلي جي مدد جاري رکي کوڙ ماڻھن کي مرڻ کان بچائي ورتو.ان خدمت جي بدلي ئي کيس ھاشم جو نالو مليو جنھن جي معني ( مانيءَ کي ) ٽڪر ڪندڙ آھي. ھاشم جو اصل نالو امر{{ٻيا نالا|انگريزي=Amr}} ھيو. ھاشم مڪي جي واپاري قافلن جو بنياد وجھندڙ پڻ ھيو. ھن باظنتيني شھنشاھ کان حڪمنامو حاصل ڪيو جنھن تحت قريش قبيلي کي ھر قسم جي ٽئڪس ۽ ڊيوٽي کان آزاد ڪري انھن جي ڪنٽرول وارن ملڪن ۾ آزاد اچ وڃ جي اجازت ڏنل ھئي<ref name = " سعيد "/> ھن اھا ساڳي سھولت ايٿوپيا جي بادشاھ کان پڻ حاصل ڪئي ۽ ان وقت يمن ايٿوپيا جو حصو ھيو.اھڙي طرح قريش جا واپاري قافلا يمن کان شام ۽ بازنظيني شھر انقرہ تائين وڃڻ شروع ٿيا.<ref name = "سعيد "/> ھاشم جڏهن 25 سالن جو ھيو تہ سن 488 عيسويءَ ۾ فلسطين جي غزہ واري ھنڌ وفات ڪري ويو ۽ کيس اتي ئي دفن ڪيو ويو. اھا جاء غزہ ھاشم يا ھاشم جي غزہ سڏجڻ شروع ٿي وئي. ھن يثرب جي عدي بنو نجار قبيلي جي سلمیٰ بنت امر سان پرڻو ڪيو جنھن مان عبدالمطلب پيدا ٿيو جيڪو اڃان ننڍڙو ھيو تہ ھاشم وفات ڪري ويو.ان کان سواءِ ھاشم کي چار ٻيا پٽ پڻ ھيا جن ۾ اسد، نضلا، سئفي ۽ ابو سئفي شامل ھيا جن مان پوين ٽن کي اولاد ڪانہ ٿي باقي اسد کي [[فاطمه بنت اسد]] نالي نياڻي ڄائي جيڪا علي رضہ بن ابي طالب جي ماء ھئي. ھاشم جو اھڙي طرح نسل عبدالمطلب مان اڳتي ھليو<ref name = " سعيد"/>. عبدالمطلب يثرب ۾ پنھنجي ناني جي گھر ۾ پيدا ٿيو. ھاشم جي وفات بعد سندس ڀاء مطلب خاندان جو وڏو بڻيو جيڪو پنھنجي ننڍي ڀائٽي عبدالمطلب بن ھاشم کي مڪي وٺي آيو جڏھن مطلب اٺ تي مڪي ۾ داخل ٿيو تہ ماڻھن ڇوڪري کي مطلب جو غلام سمجھي عبدالمطلب چوڻ شروع ڪيو ۽ مطلب وضاحت ڪندو رھيو تہ اھو سندس ڀائٽيو آھي پر ھاشم جي ان پٽ تي عبدالمطلب نالو پئجي ويو<ref name = " سعيد "/>. عبدالمطلب جو اصل نالو شعيبت الحمد ھيو. مطلبجي وفات بعد سقايہ ۽ رفادہ جي ذميداري عبدالمطلب جي حصي ۾ آئي. ھن 82 سالن تائين عمر ماڻي ۽ پوئين وقت ھن کي مڪي جي سربراھ جو خطاب پڻ مليو<ref name = " سعيد"/> ==والدين== ==جنم== [[File:Muhammad With Heart Circle.gif|thumb|محمد دل جي سرڪل سان]] == ننڍپڻ== يارھن ورھين جي عمر ۾ چاچي حضرت ابوطالب سان گڏ واپار سانگي شام ويا هئا ۽ اتي بحيرا نالي ھڪ عيسائي راھب سندس نبوت جي تصديق ڪئي ۽ ان وقت حضرت ابوبڪر صديق پڻ ساڻن گڏ ھيو هئي<ref name=" ٺٽوي" />. == زالون ۽ اولاد == ===بيبي خديجه رضه=== 25 سالن جي ڄمار ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي پھرين شادي [[بنو اسد]] گھراڻي جي [[خويلد بن اسد]] ۽ [[فاطمه بنت زائدہ]] جي نياڻي 40 سالا حضرت خديجة الڪبریٰ رضه سان 695 ۾ ٿي جيڪا بيواہ ھئي ۽ سندس اھا ٽين شادي ھئي<ref name=" علوي " />. بيبي سانئڻ جو پھريون نڪاح [[ھند بن زرارہ]] سان ٿيو جنھن مان کيس ھڪ نياڻي ۽ ٻہ پٽ ٿيا جيڪو پوء گذاري ويو. سندس ٻيون نڪاح [[عتيق بن عائذ]] سان ڪرايو ويو جنھن مان کيس ھڪ نياڻي ھند جي نالي سان ھئي پر ڪجھ وقت کان پوءِ عتيق پڻ گذاري ويو<ref name=" علوي " />. جڏھن 35 سالن جي ٿي تہ سندس والد خويلد پڻ گذاري ويو<ref name="علوي " />. پاڻ مالدار عورت ھئي ۽ سندس ڪاروباري قافلا [[عراق]]، [[شام]] ۽ [[فلسطين]] تائين ويندا ھيا. سندس ھڪ غلام [[ميسرہ]] ايماندار ھيو جيڪو سندس ڪاروبار جو جنرل مينيجر ھيو<ref name=" علوي" />. پاڻ سڳورن {{درود}} جن ان وقت ايمانداري ۾ وڏي شھرت حاصل ڪئي هئي ۽ ميسرہ ذريعي بيبي سانئڻ وٽ اھڙو احوال پھتل ھو ۽ ان کين سندس ڪاروبار ۾ شامل ٿيڻ جي پيشڪش ڪئي جيڪا پاڻ سڳورن {{درود}} قبول ڪئي ۽ ان جي تجارتي قافلي سان شام ويا جنھن بعد بيبي سانئڻ کين شادي جو پيغام موڪليو<ref name=" علوي " />. شادي ۲۵ صفر تي ٿي جنھن ۾ حضرت ابو طالب ، حضرت حمزہ رضه، بيبي صاحبه جو چاچو [[عمرو بن اسد]]، سؤٽ [[ورقه بن نوفل]] پڻ شامل ٿيا<ref name=" علوي " />. حق مھر ساڍا ٻارھن [[اوقيه]] سون مقرر ڪيو ويو جنھن جي قيمت ۵۰۰ درھم ھئي<ref name=" علوي" />. ھڪ روايت مطابق حق مھر ۲۰ وٽ ٻڌايو ويو آهي<ref name=" علوي " />. نڪاح جو خطبو سيدنا [[ابو طالب]] پڙھيو. اھو خطبو يعقوبي ، شامي ، قسطلاني ، ۽ علامه عامري پنھنجي ڪتابن ۾ نقل ڪيو آهي<ref name=" علوي " />. نڪاح بعد پاڻ سڳورن {{درود}} ھڪ اٺ ذبح ڪرائي مھمانن جي دعوت ڪئي. بيبي سانئڻ زندگي جا 25 سال پاڻ سڳورن {{درود}} سان گذاريا<ref name=" علوي " />. سندس حياتيءَ ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} ٻي ڪا شادي نہ ڪئي<ref name=" علوي " />. پاڻ سڳورن {{درود}} جي پٽ ابراھيم کان سواءِ سموري اولاد بيبي سانئڻ مان ٿي ۽ سڀ سواء بيبي فاطمه الزهراء رضه جي سندن حياتي مبارڪ دوران وفات ڪري ويا<ref name=" علوي " />. [[فائل:The altar of prayer of the Prophet in the demolished house of Khadijeh 01.jpg|thumb|left|upright=0.8|بيبي خديجہ جي مڪي ۾ ڊاٿل گھر اندر اھا جاء جتي حضرت محمد{{درود}} ساڻس شادي کان پوء رھائش دوران عبادت ڪندو ھو]] نبي ڪريم {{درود}} کي چار نياڻيون ھيون جن مان وڏي سيدہ زينب ، ٻيون نمبر سيدہ رقيه ، ٽيون نمبر سيدہ ام ڪلثوم ۽ چوٿون نمبر آخري نياڻي سيده فاطمه الزهراء ھئي<ref name=" علوي " />. چئني مديني ھجرت ڪئي ۽ اتي وفات ڪيائون ۽ چارئي جنت البقيع ۾ دفن ٿيل آھن<ref name=" علوي " />. سيده زينب رضه 30 ميلادي ڌاري مڪي ۾ ڄائي ۽ سن ۸ ھجري ۾ مديني ۾ وفات ڪئي. سندس نڪاح بعثت کان اڳ پنھنجي ماسات ابوالعاص بن ربيع قرشي سان ڪرايو ويو جيڪو بيبي خديجه جي ڀيڻ ھند بنت خويلد جو پٽ ھيو ۽ سندس اصل نالو لقيط ھو<ref name=" علوي " />. ڪجھ رويتن مطابق سندس نالو ھشيم ۽ مھشم ھيو. پاڻ سڳورن {{درود}} جي ھجرت وقت اھي طائف ۾ رھندا ھئا. بدر جي جنگ بعد پاڻ سڳورن {{درود}} کيس مديني گھرايو ۽ بعد ۾ ابوالعاص جڏهن اسلام قبول ڪيو تہ اھو پڻ مديني ۾ آيو. سيده زينب کي ھڪ پٽ علي ۽ ھڪ نياڻي امامه ٿيا<ref name=" علوي" />. علي ننڍپڻ ۾ ئي فوت ٿي ويو. امامه جي پرورش بعد ۾ ابوالعاص جي ماروٽ حضرت زبير بن عوام ڪئي جنهن بيبي فاطمه الزهراء جي وفات بعد امامه جو نڪاح حضرت علي ڪرم الله وجهه سان ڪرايو<ref name=" علوي " />. [[فائل:The altar of prayer of the Prophet in the demolished house of Khadijeh.jpg|thumb|left|upright=0.8|بيبي خديجہ جي سعودي حڪومت پاران ڊاٿل گھر ۾ محراب جو ھڪ ٻيو منظر جتي پاڻ سڳورو عبادت ڪندو ھو]] سيده رقيه رضه ۳۳ ميلادي ڌاري ڄائي ۽ ان جو نڪاح حضرت عثمان غني رضه سان ڪرايو ويو. نبوت جي پنجين سال مڙس سان گڏ حبشه ھجرت ڪئي جتي ست سال رھيا اتي کيس ھڪ پٽ عبدالله نالي ڄائو. مڪي واپسي بعد مديني ڏانهن ھجرت ڪئي. بدر جي جنگ وقت بيمار ٿي پئي ۽ اٽڪل ۲۰ ڏينھن بعد وفات ڪري وئي. ان جي بيماري سبب نبي ڪريم {{درود}} جن حضرت [[عثمان غني]] رضه ۽ حضرت اسامه بن زيد رضه کي مديني ڇڏي ويا ھئا. جنگ جي فتح جي خبر جڏهن مديني پھتي تہ بيبي سانئڻ جي تدفين ٿي رھي ھئي<ref name=" علوي " />. سندس پٽ عبدالله پڻ ننڍپڻ ۾ گذاري ويو<ref name=" علوي " />. [[فائل:The House of Khadijah, The Porphet Mohammad's Wife in Mecca before Demolition 01.jpg|thumb|left|upright=0.8|بيبي خديجہ جو گھر جتي حضرت محمد {{درود}} مڪي زندگيءَ جو ھڪ دؤر گذاريو جيڪو سعودي حڪومت ڊھرائي ڇڏيو]] سيدہ ام ڪلثوم اھل بيت جي مديني ھجرت وقت بيبي فاطمه الزهراء رضه ۽ سيدہ سوده رضه سان گڏ ھئي. سيدہ رقيه رضه جي وفات کان ست يا ٽن مھينن بعد پاڻ سڳورن {{درود}} سندس نڪاح حضرت عثمان غني رضه سان ڪرايو ۽ سندس رخصتي جمادالآخر ۾ دوران ۱۹ سالن جي عمر ۾ ٿي<ref name=" علوي " />. کيس ڪا بہ اولاد ڪانه ٿي. حضرت عثمان سان ھن پنھنجي زندگي جا اٽڪل ساڍا ڇھ ورھيه گذاريا<ref name=" علوي " />. سن ۹ ھجري ۾ شعبان جي مھيني دوران وفات ڪئي. سندس جنازي نماز پاڻ سڳورن {{درود}} جن پڙھائي<ref name=" علوي " />. [[فائل:The House of Khadijah, The Prophet Mohammad's Wife in Mecca after Demolition 01.jpg|thumb|left|upright=0.8|بيبي خديجہ وارو گھر ڊھڻ کان پوءِ واري حالت ۾. ھن گھر پاڻ سڳورن زندگي جو ھڪ دور گذارہو]] بيبي فاطمه الزهراء رضه ۴۱ ميلادي ۾ نبوت جي بعثت واري سال پيدا ٿي ۽ جڏهن ۱۰ ورھين جي ھئي تہ سندس والدہ وفات ڪئي جنھن ڪري ننڍي عمر ۾ ئي والد سان وابسته رھي<ref name="علوي " />. والد کي تمام پياري ھئي. سندس عادات ، اطوار ، رفتار توڙي گفتار جو انداز والد سان مشابهت رکندڙ ھيو ۽ شڪل ۾ والده جھڙي ھئي<ref name=" علوي " />. سندس شادي پندرهن سال پنج مھينن جي عمر حضرت علي ڪرم الله وجهه سان مديني ۾ جنگ بدر کان بعد ڪرائي وئي. نڪاح جي تقريب مسجد نبوي ۾ ٿي ۽ پاڻ سڳورن{{درود}} سندن نڪاح پڙھايو. حق مھر ۵۰۰ درھم مقرر ٿيو ۽ رخصتي احد جي جنگ بعد عمل ۾ آئي<ref name=" علوي" />. سندس حياتيءَ دوران حضرت علي ڪرم الله وجهه ٻي شادي ڪانه ڪئي. کيس پنج ٻار جن ۾ ٽي پٽ امام حسن، امام حسين ، امام محسن ۽ ٻہ ڌيئر ڄاوا. امام محسن ننڍپڻ ۾ ئي وفات ڪئي<ref name=" علوي " />. پاڻ پردي جي سخت پابند ھئي. سندس جنازي نماز حضرت علي ڪرم الله وجهه پڙھائي<ref name="علوي " />. [[فائل:Khadija tomb (1).jpg|thumb|left|upright=0.8|خديجہ جو مڪي م واقع مقبرو جيڪو سعودي حڪومت ڊھرائي ڇڏيو]] بيبي خديجه رضه مان پاڻ سڳورن {{درود}} کي ٻہ پٽ پڻ ڄاوا جن جا نالا قاسم ۽ عبدالله ھيا. قاسم کي طاھر ۽ عبدالله کي طيب پڻ سڏيندا هئا<ref name=" علوي " />. روايت مطابق سندن وفات نبوت کان اڳ ننڍپڻ ۾ ٿي ھئي<ref name=" علوي" />. ===بيبي سوده رضه=== سن ۱۰ نبوي ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} جن جو پاڻ کان عمر ۾ ۳۰ سال وڏي بيوہ<ref name=" علوي " /> سودہ بنت زمعه سان نڪاح ٿيو. مديني ڏانهن ھجرت وقت فقط ھيء گھرواري ساڻن گڏ ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. ان جو تعلق بنو عامر قبيلي سان ھو<ref name="علوي " />. روايت مطابق ھڪ دفعي خوله بنت حڪيم نبي ڪريم {{درود}} جن کي ٻي شادي ڪرڻ جي تجويز ڏني ۽ کين بيبي عائشه ۽ حبشه کان ھجرت ڪري موٽي آيل مھاجرن مان بيبي سودہ جا نالا پيش ڪيا<ref name="علوي " />. پاڻ سڳورن اھا تجويز قبول ڪئي ۽ ٻنھي طرفن کان آڇ قبول ڪئي وئي. بيبي سوده سان نڪاح جو خطبو زمعه بن قيس پڙھيو<ref name=" علوي " />. حق مھر ۴۰۰ درھم مقرر ٿيو<ref name =" جلد" > شرح مواھب ، زرقاني ، جلد ۳, صه ۲۹۷ </ref>. ھن جا ۱۲ سال نبي ڪريم {{درود}} جي صحبت ۾ گذريا ۽ سندس رفاقت ۾ حج ۽ عمرو ادا ڪيو<ref name=" علوي " />. کيس پاڻ سڳورن {{درود}} مان ڪا اولاد ڪانه ٿي پر کيس پھرين مڙس سڪران مان عبدالرحمان نالي پٽ ڄائو جيڪو حضرت عمر رضه جي دؤر ۾ جنگ جلولاء ۾ شھيد ٿيو<ref name=" علوي " />. بلاذري مطابق بيبي صاحبه سن ۲۲ ھجري ۾ مديني ۾ وفات ڪئي<ref name=" علوي " />. ابن سعد مطابق سن ۵۴ ھجري ۾ وفات ڪئي<ref name="علوي " />. ===بيبي عائشه رضه=== سن ۱۰ ھجري شوال جي مھيني ۾ بيبي عائشه رضه جو پاڻ سڳورن {{درود}} جن سان نڪاح مڪي ۾ پڙھيو ويو ان وقت سندس عمر ۶ سال ھئي ۽ رخصتي شوال جي مھيني ۾ ھجرت جي پھرين سال ۹ ورھين جي عمر ۾ مديني ٿي<ref name=" ٺٽوي" />. نڪاح ۽ رخصتي وقت بيبي صاحبه جي عمر بابت متضاد روايتون آھن جن ۾ ھڪ روايت مطابق رخصتي وقت بيبي صاحبه جي عمر ۱۸ سال ھئي. روایت مطابق مديني پھچڻ کان ڪجھ وقت پوءِ پاڻ سڳورن {{درود}} جن زيد بن حارث ۽ ابو رافع کي مڪي مان ابوبڪر صديق رضه جي گھروارن کي وٺي اچڻ لاءِ موڪليو اھڙي طرح اھي قبا تائين پھتا. بيبي اسماء بنت ابوبڪر اميد سان ھئي ۽ اتي ان عبدالله بن زبير کي جنم ڏنو. ساڳي سال شوال ۾ بيبي عائشه رضه جو گھر مديني جي پاڙي سنح ۾ حارث بن خزرج وارن جي گھرن لڳ واقع ھيو جيڪو نبي ڪريم {{درود}} جي گھر کان ھڪ ميل جي فاصلي تي ھو. ان گھر ۾ سندس شادي ۽ رخصتي ٿي<ref name ="ياقوت " > معجم البلدان، ياقوت، جلد ۳, صه ۲۶۵ </ref>. ===بيبي حفصه رضه=== بيبي حفصه حضرت عمر فاروق رضه ۽ سندس زال زينب بنت مظعون جي نياڻي ھئي جيڪا بعثت نبوي کان پنج سال اڳ پيدا ٿي<ref name=" علوي " />. ننڍي عمر ۾ سندس نڪاح سھم قبيلي جي ھڪ فرد خنيس بن حذافه بن قيس سان ٿيو جيڪو بدر جي جنگ ۾ مسلمانن جي لشڪر ۾ شامل ھو ۽ زخمي ٿي پيو ۽ سن ۲ھجري ۾ وفات ڪري ويو ۽ ھڪ روايت مطابق احد جي جنگ ۾ شھيد ٿيو<ref name=" علوي " />. ان بعد شوال سن ۳ ھجري ۾ بيبي حفصه جي شادي نبي ڪريم {{درود}} جن سان ٿي<ref name="ٺٽوي " />. ان وقت بيبيءَ جي عمر ۱۸ سال ھئي ۽ نڪاح ۾ مھر ۵۰۰ درھم مقرر ٿيو<ref name=" علوي" />. ابو دائود ، نسائي ۽ ابن ماجه وغيره ۾ ابن عمر جي روايت مطابق نبي ڪريم {{درود}} جن کيس ھڪ دفعو طلاق (رجعي) ڏني ھئي. طبراني پڻ اھڙو ذڪر ڪيو<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه شعبان سن ۴۵ ھجري ۾ ۶۳ ورھين جي عمر ۾ وفات ڪئي<ref name=" علوي " />. وفات وقت پنھنجي ننڍي ڀاءُ عبدالله بن عمر رضه کي وصيت ڪئي ھئي تہ سندس مديني جي اتر ۾ شام واري رستي تي واقع غابہ نالي ديھ واري ملڪيت خيرات لاء وقف ڪري<ref name=" علوي " />. سندس جنازي نماز مديني جي گورنر مروان بن حڪم پڙھائي ۽ کيس جنت البقيع ۾ دفنايو ويو<ref name=" علوي " />. ===بيبي زينب بنت خزيمه رضه=== سن ۳ ھجري ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} جن جو نڪاح بيبي زينب بنت خزيمه ھلاليه سان ٿيو<ref name=" ٺٽوي" />. بيبي صاحبه کي خير خيرات جي ڪثرت سبب ام المساڪين يعني مسڪينن جي ماء سڏيو ويندو هو<ref name="ٺٽوي " />. ھجرت نبوي {{درود}} کان ۱۴ يا ۱۵ سال اڳ مڪي ۾ ڄائي بيبي صاحبه جو پھريون مڙس نبي ڪريم {{درود}} جو پڦاٽ عبدالله بن جحش رضه ھو جنھن سان گڏ بيبي صاحبه مديني ھجرت ڪئي جيڪو ساڳ شوال سن ۳ ھجري ۾ غزوہ احد ۾ شھيد ٿيو ھو ۽ عدت گذارڻ بعد سندس ٻي شادي پاڻ سڳورن {{درود}} جن سان ٿي پر سن ۴ ھجري ۾ ربيع الاول يا ربيع الآخر ۾ بيبي صاحبه وفات ڪري وئي<ref name=" ٺٽوي " />. وفات وقت سندس عمر ۳۰ سال کن ھئي<ref name=" علوي " />.اھو پاڻ سڳورن {{درود}} جن جو پنجون نڪاح ھيو جنھن ۾ حق مھر ۵۰۰ درھم مقرر ٿيو<ref name=" علوي" />. قتادہ بن دعامہ کان روايت مطابق سندس پھريون نڪاح پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي سؤٽ طفيل بن حارث سان ٿيل ھو جنھن ڪجھ وقت پوء کيس طلاق ڏني ۽ سندس ٻيو نڪاح طفيل جي ڀاءُ عبيدہ بن حارث سان ٿيو<ref name=" علوي " />. امھات المومنين ۾ بيبي زينب رضه واحد عورت ھئي جنھن جو جنازو نبي ڪريم {{درود}} جن پڙھايو <ref name=" علوي " />. ===بيبي زينب بنت جحش رضه=== سن ۴ ھجري ۾ ذوالقعد جي مھيني ۾ چنڊ واري رات پاڻ ڪريم {{درود}} جن جو نڪاح زينب بنت جحش رضه سان ٿيو. ھڪ ٻي روايت مطابق ۵ ھجري ۾ ٿيو<ref name=" ٺٽوي " />. ان وقت بيبيءَ جي عمر ۳۵ ورھيه ھئي ۽ نبي ڪريم {{درود}} جي وفات بعد سندس زالن مان اھا پھرين وفات ڪندڙ ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. شادي واري وقت ھن. سال پردي جو حڪم نازل ٿيو<ref name=" ٺٽوي " />. ھن بيب جو تعلق قريش جي اسد بن خزيمه واري شاخ سان ھيو<ref name=" علوي " />. ھي بيبي نبي ڪريم {{درود}} جن جي رشتي ۾ پڦاٽ ھئي. ھجرت جي پھرين سال ئي بيبي صاحبه جو خاندان مديني پھتو ھو. نبي ڪريم {{درود}} جن ان جو نڪاح زيد بن حارث رضه سان ڪرايو ھو پر اھا شادي ڪامياب نہ ٿي سگھي ۽ زيد کيس طلاق ڏني<ref name=" علوي " />. ان وقت بيبيءَ جي عمر ۳۴ سال ھئي. ان بعد قرآن جي آيت جي حڪم تحت سندس عدت بعد شادي نبي ڪريم {{درود}} جن سان ٿي. حق مھر ۴۰۰ درھم مقرر ٿيو<ref name=" علوي" />. بيبي صاحبه جو نالو برہ ھيو ۽ شادي وقت سندس نالو نبي ڪريم {{درود}} جن زينب رکيو<ref name=" علوي " />. نبي ڪريم {{درود}} جي وصال کان ۷ سال بعد حضرت عمر رضه جي دؤر ۾ بيبي صاحبه ۵۳ ورھين جي ڄمار ۾ وفات ڪئي ۽ سندس جنازي جي نماز حضرت عمر رضه پڙھائي ۽ کيس جنت البقيع ۾ دفنايو ويو<ref name=" علوي " />. ===بيبي ريحانه رضه=== بيبي صاحبه جو تعلق روايتن مطابق بنو نضير يا بنو قريظه سان ھيو جن مان بنو قريظه جي روايت مشھور آھي. ھڪ روايت مطابق ڄائي بنو نضير قبيلي ۾ ۽ سندس شادي بنو قريظه ۾ ٿي ۽ شمعون يا زيد بن عمرو جي نياڻي ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. غزوہ بنو قريظه جي موقعي تي قيد ٿي ٻانھپ ۾ شامل ٿي ۽ نبي ڪريم {{درود}} جن جي حصي ۾ آئي<ref name="ٺٽوي " />. پاڻ سڳورن {{درود}} کيس آزاد ڪري سن ۵ ھجري ۾ محرم جي مھيني ۾ ساڻس نڪاح ڪيو<ref name="ٺٽوي " />. سندس اصل نالو ربيعه بنت شمعون بن زيد بن عمرو ھيو. ابن حجر سندس تعلق بنو قريظه سان ۽ ابن اسحاق بنو نضير سان ڏيکاريو آھي<ref name=" علوي" />. سندس شادي بنو قريظه جي حڪم نالي شخص سان ٿي جيڪو غزوه بنو قريظه ۾ مارجي ويو<ref name="علوي " />. محمد بن ڪعب جي روايت مطابق ھن بيبي پردي جو حڪم مڃڻ کان انڪار ڪيو ھو جنھن ڪري کيس نبي ڪريم {{درود}} جن طلاق ڏني ھئي پر پوء رجوع ڪيو ۽ بعد ۾ پردي جي پابندي سان زندگي گذاري<ref name=" علوي " />. سن ۱۰ ھجري ۾ جڏهن نبي ڪريم {{درود}} جن حج تان واپس آيا تہ مديني ۾ وفات ڪري وئي ۽ کيس جنت البقيع ۾ دفنايو ويو<ref name=" علوي " />. ابن الاثير ،ابن ڪثير ، شامي وغيره بيبي صاحبه جو شمار ٻانھين ۾ ڪيو آهي<ref name=" علوي " />. ===بيبي جويريه رضه=== سن ۵ ھجري ۾ غزوه بنو مصطلق بعد يا سن ۶ ھجري ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن جو نڪاح بيبي جويريه رضه سان ٿيو<ref name=" ٺٽوي " />. پاڻ غزوہ بنو مصطلق ۾ ھٿ آيل قيدين ۾ شامل ھئي. نبي ڪريم {{درود}} جن کيس آزاد ڪري نڪاح ڪيو جنھن ۾ ۴۰۰ درھم حق مھر مقرر ٿيو<ref name=" ٺٽوي " />. نڪاح وقت بيبي صاحبه جي عمر ۲۰ سال ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال سندس والد حارث بن ابو ضرار مسلمان ٿيو<ref name=" ٺٽوي " />. ابن عباس مطابق بيبي صاحبه جو اصل نالو برہ بنت حارث ھيو<ref name=" علوي " />. سندس تعلق بنو خزاعہ جي پاڙي مصطلق سان ھيو. سندس پيء پاڙي جو سردار ھيو جنھن سندس شادي پنھنجي خاندان جي نوجوان مسافع بن صفوان سان ڪرائي ھئي جيڪو غزوہ بنو مصطلق ۾ مارجي ويو. بيبي صاحبه مال غنيمت ۾ ثابت بن قيس ۽ سندس سؤٽ جي حصي ۾ آئي پر سردار جي نياڻي ھجڻ ڪري ھن انھن سان رھڻ پسند نہ ڪيو ۽ ۹ اوقيه سون جي قيمت تي پنھنجي آزادي جو معاھدو ڪيو. مدد لاء نبي ڪريم {{درود}} جن وٽ پيش ٿي ۽ نبي ڪريم {{درود}} جن رقم ڀري کيس آزاد ڪرايو جنھن بعد مسلمان ٿي ۽ پاڻ سڳورن کيس حرم ۾ شامل ڪرڻ جو فيصلو ڪيو ۽ نڪاح بعد ان جو نالو بره بدلائي جويريه رکيو. نڪاح بعد اصحابين نبي ڪريم {{درود}} جن جي ساھراڻي گھر ڀاتين ھئڻ ڪري بيبي صاحبه جي قبيلي جي سمورن فردن کي آزاد ڪري ڇڏيو<ref name=" علوي " />. ابن عبدالبر مطابق بيبي صاحبه ربيع الاول سن ۵۶ ھجري ۾ وفات ڪئي. سندس جنازي جي نماز مديني جي گورنر مروان بن حڪم پڙھائي ۽ کيس جنت البقيع ۾ دفنايو ويو<ref name=" علوي " />. == نبوت کان اڳ واري زندگي== [[Image:Cave Hira.jpg|thumb|left|upright=0.8|جبل نور ۾ واقع غار حرا جتي محمد صہ عبادت ڪندو ھو ۽ پھرين وحي نازل ٿي.]] == نبوت جو آغاز== جڏھن پاڻ ڪريمن {{درود}} جن پنھنجي عمر مبارڪ جا چاليھ ورھيه پورا ڪيا، تڏهن کين نبوت جي نعمت سان نوازيو ويو<ref name ="شامي " > سبل الھدیٰ والرشاد فی سیرۃ خیرالعباد شامی از: محمد بن یوسف بن علی بن یوسف صالحی دمشقی المعروف شامی، جلد ۲ صہ ۲۲۵ </ref><ref name =" ٺٽوي" > بذل القوۃ فی حوادث سنی النبوۃ (سيرت هاشمي)، از: امام العصر مخدوم محمد ھاشم محدث ٺٽوي، ترجمو: پروفيسر اسرار احمد علوي، مھراڻ اڪيڊمي شڪارپور، ڇاپو ٻيو جولائي 2004ع </ref>. ان روايت تي عالمن جي اڪثريت کي اتفاق رھيو آھي<ref name=" ٺٽوي " />. جڏھن تہ ڪي ٿوريون روايتون اھڙيون بہ مليون آهن ، جن ۾ بعثت وقت عمر مبارڪ چاليھ ورھين کان ھڪ ڏينھن مٿي يا ڏھ ڏينھن مٿي يا وري ٻه مھينا مٿي بہ ٻڌائي وئي آھي<ref name=" ٺٽوي " />. پر پھرين روايت ئي سڀني کان وڌيڪ مشھور ۽ مقبول آهي<ref name=" ٺٽوي " />. محمد بن يوسف دمشقي المعروف شامي سميت مالڪي مسلڪ جي ابو عبدالله محمد بن عبدالباقي المعروف زرقاني پڻ پنھنجي ڪتاب ''شرح علیٰ المواھب اللدنیہ'' ۾ چاليھ سالن جي روايت کي صحيح ڄاڻايو آهي<ref name=" ٺٽوي" />. صحيح بخاري ۽ صحيح مسلم ۾ پڻ حضرت ابن عباس ۽ انس رضي اللّٰہ تعالیٰ عنھما کان پڻ ساڳي روايت نقل ڪيل آھي<ref name="ٺٽوي " />. سندن بعثت ھڪڙن راوين ربيع الاول ۽ ٻين رمضان شريف جي مھيني ۾ بيان ڪئي آھي<ref name=" ٺٽوي " />. ابن اسحاق، بيھقي، ابن ڪثير، ذھبي، قسطلاني، شامي ۽ زرقاني پنھنجي ڪتابن ۾ بعثت جو آغاز ربيع الاول ۾ سچن خوابن کي قرار ڏنو آهي<ref name=" علوي " />. قرآن مجيد ۾ سورة البقرہ جي آيت ۱۸۵ مطابق "رمضان اھو مھينو آھي جنھن ۾ قرآن نازل ڪيو ويو"<ref name="ٺٽوي " />. صحيح مسلم ۾ حضرت طابوقتادہ رضہ جي روايت مطابق بعثت سومر جي ڏينهن ٿي ھئي<ref name =" مسلم" > صحيح مسلم، جلد ۱, صہ ۳۶۸ </ref><ref name="ٺٽوي " />. مسلم روايتن مطابق ليلة القدر واري رات غار حرا ۾ ملائڪ جبرائيل سندس خدمت ۾ وحي کڻي آيو<ref name=" ٺٽوي " />. وحي ۾ سڀ کان پھريون جبرائيل سورة علق جون پھريون پنج آيتون پڙھيون جيڪي نبي ڪريم {{درود}} جن ورجايون<ref name=" ٺٽوي " /> <ref name ="بخاري " > صحيح بخاري، "ڪيف ڪان بدءالوحي"، جلد ۱ صہ ۶ ۽ ۷ </ref>. جبرائيل پھرين وحي مھل انساني شڪل ۾ آيو هو<ref name=" ٺٽوي " />. غار حرا مان موٽندي پاڻ سڳورو {{درود}} حضرت خديجه وٽ آيو ۽ ڏڪڻ لڳو ۽ فرمايائون ته مون کي چادر ڍڪايو جيڪا ڍڪائي وئي ۽ جڏھن اھا ڪيفيت ختم ٿي تہ سورة مدٽر جون پھريون پنج آيتون نازل ٿيون<ref name="ٺٽوي " /><ref name=" بخاري " />. خوف واري حالت ۾ بيبي سانئڻ کين تسلي ڏني جنھن بعد کيس پنھنجي سؤٽ ورقه بن نوفل ڏي وٺي آئي<ref name="ٺٽوي " />.سمورن مردن ۽ عورتن کان اڳ حضرت خديجه رضہ پاڻ سڳورن تي ايمان آندو ۽ سمورا مسلمان ان روايت بابت ساڳي راء رکن ٿا<ref name ="ابن الاثير " > اسد الغابہ، ابن الاثیر، جلد ۵ صہ ۴۳۴ </ref><ref name ="روض " > الروض الانف سھيلي، جلد ۱, صہ ۲۷۷-۷۸ </ref><ref name ="زرقاني " > شرح علي المواھب، زرقاني، جلد ۱, صہ ۲۳۷ </ref><ref name =" قسطلاني" > المواھب اللدنيہ، قسطلاني، جلد ۱ ، صه ۲۱۷ </ref>. بيبي سانئڻ جي اسلام آڻڻ کانپوءِ سندس چارئي نياڻيون: سيدہ زينب رضه، سيدہ رقيه رضه، سيدہ ام ڪلثوم رضه ۽ سيدہ فاطمه الزهراء رضه بہ اسلام جي دائري ۾ داخل ٿيون<ref name="ٺٽوي " />. اھا روايت زرقاني '''شرح اعلیٰ المواھب''' ۾ سيرت ابن اسحاق ۽ سيرت شامي جي حوالي سان نقل ڪئي آهي<ref name=" ٺٽوي " />. ھڪ روايت مطابق بيبي خديجه رضه کان بعد پھرين ايمان آڻيندڙ عورت [[فاطمه بنت خطاب]] ھئي <ref name ="زرقاني ۱ " > شرح علي المواھب اللدنيہ، زرقاني، جلد ۱, صہ ۲۴۶ </ref><ref name="ٺٽوي " />. مردن ۾ ابوبڪر صديق ساڳي بعثت واري سومر ڏينھن شام جي وقت اسلام قبول ڪيو<ref name="ٺٽوي " />. جنھن بعد ٻارن ۾ حضرت علي ڏھن سالن جي عمر ۾ اسلام قبول ڪيو<ref name=" ٺٽوي " />. ھڪ روايت مطابق حضرت علي، ابوبڪر صديق کان اڳ اسلام قبول ڪيو<ref name="ٺٽوي " />. عثمان غني، زبير بن عوام، عبدالرحمان بن عوف، سعد بن ابي وقاص ، طلحه بن عبيد پڻ حضرت ابوبڪر صديق رضه جي ذريعي اسلام ۾ داخل ٿيا<ref name=" ٺٽوي " /> ساڳي سال زيد بن حارث ۽ بلال حبشي، عامر بن فھيرا، ابوذر غفاري (جندب بن جنادہ) ۽ سندس وڏو ڀاءُ انيس بن جنادہ، ابو فڪيھه، عمار بن ياسر ۽ سندس پيءُ ياسر بن عامر ۽ ماء سميه بنت خباط ۽ ڀاء عبدالله بن ياسر، صھيب رومي، مصعب بن عمير، عياش بن ربيعه، ارقم بن ابي ارقم، عثمان بن مظعون ۽ سندس ٻہ ڀائر قدامه ۽ عبدالله، ۽ ابو عبيده، ابو سلمه عبدالله ۽ سندس ماء بره، عامر بن ابي وقاص، عبدالله بن مسعود ھذلي، جعفر بن ابو طالب، خنيس بن حذافه سھمي، عبيده بن حارث، سعيد بن زيد معيقيب بن ابي فاطمه، خالد بن سعيد، فاطمه بنت خطاب، اسامه بن زيد جي ماء ام ايمن حبشيه، عبدالله بن عباس جي ماء ام الفضل عرف لبابه، عبدالله بن مسعود جي ماء ام عبد پڻ اسلام ۾ داخل ٿيا<ref name=" ٺٽوي " />. پھرين وحي جي نزول بعد بيبي خديجه رضه پاڻ سڳورن {{درود}} کي ورقه بن نوفل ڏي وٺي آئي جنھن وحي جو احوال ٻڌي سندس نبوت جي تصديق ڪئي جنھن ڪري کيس مسلمان سمجھيو وڃي ٿو<ref name=" ٺٽوي " />. زرقاني '''شرح علیٰ المواھب اللدنيہ''' ۾ ورقه کي قطعي طور صحابي مڃيو آھي<ref name="ٺٽوي " />. == مڪي زندگي== سن ۳ نبوي ۾ ۽ ڪن روايتن مطابق ۴ نبوي ۾ کين سورة الحجر جي آيت ۹۴ ذريعي کين کليل دعوت جو حڪم ڏنو ويو ۽ پاڻ سڳورن {{درود}} صفا واري ٽڪريءَ تي چڙهي قريش قبيلي وارن کي وڏي واڪي سڏ ڪري کلي عام اسلام جي دعوت ڏني جتي ابولھب سندن مخالفت ڪئي جنھن ڪري سورة الھب نازل ٿي<ref name=" ٺٽوي" />. مڪي جي مشرڪن سندن مخالفت شروع ڪئي پر ساڻس ابو طالب جي مڪمل تائيد ۽ حمايت حاصل هئي<ref name=" ٺٽوي" />. سن ۵ نبوي ۾ مسلمانن مڪي وارن جي ڏاڍ کان تنگ ٿي حبشه ڏانھن پھرين ھجرت ڪئي جن ۾ حضرت عثمان ، بيبي رقيه ، عبدالرحمان بن عوف، زبير بن عوام ، مصعب بن عمير ، ابو سلمه عبدالله ۽ ام سلمه سميت ٻارھن مرد ۽ پنج عورتون شامل ھيا<ref name=" ٺٽوي " /><ref name ="بيھقي " > دلائل النبوة بيھقي، جلد ۲, صه ۲۹۷ </ref><ref name =" قيم" > زادالمعاد ابن قيم، جلد ۱, صه ۹۷ </ref>. ساڳي سال بيت الله ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} سورة نجم جي تلاوت شروع ڪئي جنھن وقت مشرڪن جو ھڪ وڏو ميڙ موجود ھيو ۽ جڏھن سجدي واري آيت آئي تہ نبي سڳورو {{درود}} سجدي ۾ ھليو ويو ۽ اتي موجود مسلمان پڻ سجدي ۾ ڪري پيا انھن سان گڏوگڏ سواء اميه بن خلف جي سمورن مشرڪن پڻ سجدو ڏنو<ref name=" ٺٽوي " /><ref name =" ھشام" > سيرت ابن ھشام جلد ۱ </ref><ref name=" جلد " /><ref name =" صحيح" > صحيح بخاري، جلد ۲ صه ۷۲۱</ref>. سن ۶ نبوي جي شروعات ۾ مسلمانن حبشه ڏانھن ٻيون ڀيرو ھجرت ڪئي. ان قافلي ۾ ۸۳ مرد ۽ ۱۸ عورتون شامل هيون<ref name =" اللدنيہ" > شرح المواھب اللدنيہ ، جلد ۱, صه ۲۸۷ </ref><ref name=" ارقم " /><ref name="ٺٽوي " />. قافلي ۾ جعفر بن ابو طالب سندس زال اسما بنت عميس، خنيس بن حذافه سھمي، مصعب بن عمير، معيقيب بن ابو فاطمه، مقداد بن اسود ڪندي، ابو عبيده بن جراح، خالد بن حزام، ام المومنين سودہ بنت زمعه پڻ شامل هئا<ref name =" سبل" > سبل الھدیٰ والرشاد، شامي، جلد ۲, صه ۳۶۳,۳۹۷ ۽ ۴۰۹ </ref>. ساڳي سال مشرڪن مسجد الحرام ۾ گڏجاڻي ڪئي جنھن ۾ ابوجھل، شيبه، عتبه، وليد بن عتبه، عمار بن وليد، عقبه بن ابي معيط، اميه بن خلف وغيره شامل هئا. رسول {{درود}} جن ڪعبي ۾ نماز پڙھي رھيا ھئا. ان مھل مسجد ٻاھران ميدان ۾ قرباني لاء اٺ ڪٺو ويو ھو. ان ميٽنگ مان ھم صلاح ٿيندي عقبه بن ابي معيط اٿيو ۽ اوجھ سان ڀريل اوجھري آڻي پاڻ سڳورن {{درود}} جي پٺي مٿان رکي. ان واقعي جي پروڙ ڏھن ورھين<ref name=" علوي " /> جي سيدہ فاطمه کي پئي ته مسجد ۾ ھلي آئي ۽ پنھنجي بابي جي پٺي تان غلاظت ھٽائي<ref name="ٺٽوي " />. ان وقت حضرت ابوبڪر صديق پڻ اتي پھتو<ref name="ٺٽوي " />. ساڳي سال عمار بن ياسر جي ماء سميه بنت خباط کي ابوجھل نيزو ھڻي شھيد ڪيو ويو<ref name="ٺٽوي " />. سن ۶ نبوي ۾ پاڻ سڳورا {{درود}} صحابي ارقم بن ابي ارقم جي گھر اچي ترسيا جتي مسلمان گڏ ٿي نماز پڙھندا ھيا جيڪو سلسلو حضرت عمر بن خطاب جي اسلام ۾ داخل ٿيڻ تائين جاري رھيو جنھن بعد مسلمانن گڏجي ڪعبي اندر نماز پڙھڻ جي شروعات ڪئي<ref name="ٺٽوي " />. مخدوم محمد هاشم ٺٽوي لکي ٿو تہ دار ارقم مسجد الحرام لڳ صفا جي ٽڪري وٽ موجود ھيو جنھن کي خليفي ھارون رشيد جي حبشي نسل واري ماء خيزران نئين سر جوڙائي تبرڪ طور ھڪ مسجد قائم ڪئي جنھن ڪري ھاڻي اھو دار خيزران سڏجي ٿو<ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال ھڪ روايت مطابق حضرت حمزہ اسلام ۾ داخل ٿيو ۽ ٽي ڏينهن بعد حضرت عمر بن خطاب دار ارقم ۾ اچي اسلام قبوليو<ref name=" ٺٽوي " />. ان کان اڳ نبي ڪريم {{درود}} جن دعا گھري ھئي تہ: {{quote| "اي الله! عمرو بن ھشام ۽ عمر بن خطاب مان جيڪو توکي وڌيڪ پيارو ھجي، ان جي ذريعي اسلام کي سگھ بخش."|<ref name ="ابن حجر " > الاصابہ، ابن حجر، جلد ۲, صه ۵۱۸ </ref>|}} ھڪ روايت مطابق ساڳي سال عبدالله بن عمر پڻ مسلمان ٿيو ھو<ref name=" ٺٽوي " />. ان کان سواءِ ان الخير سلمه پڻ دار الارقم ۾ اچي مسلمان ٿي جيڪا ابوبڪر صديق جي ماء ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۷ نبوي ۾<ref name ="حجر " > فتح الباري، حافظ ابن حجر، جلد ۷, صه ۱۴۷ </ref> ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق ۸ نبوي ۾ محرم جي چنڊ ڏسڻ سان ئي قريش وارن بنو جو ھاشم ۽ بنو عبدالمطلب سان مڪمل بائڪاٽ جو اعلان ڪيو جنھن سبب نبي ڪريم {{درود}} جن کي شعب ابوطالب ۾ نظر بند ٿيڻو پيو<ref name=" ٺٽوي " />. شعب ابوطالب جبل ابو قبيس جي وچان ھڪ جابلو لڪ ھيو جيڪو بنو هاشم جي مورثي ملڪيت ھو<ref name ="عاصم " > سفرنامہ ارض القرآن (اردو)، محمد عاصم، صہ ۱۵۴ </ref>. بائڪاٽ جي ڪاروائي لکت ۾ ڪئي وئي جنھن کي بيت الله ۾ لٽڪايو ويو جنھن ۾ لکيل ھو ته<ref name=" ٺٽوي " />: {{quote|محمد {{درود}} کي بنو ھاشم بنو مطلب سان گڏ مڪي مان شھر نيڪالي ڏني ويندي. ڪوبه ماڻھو ساڻن مٽي مائٽي يا سڱابندي وغيره نہ ڪندو. کاڌي پيتي جي ڪابہ جنس وٽن پھچڻ نہ ڏني ويندي. ڪوبه ماڻھو نہ کانئن ڪجھ خريد ڪندو ۽ نہ وري ڪا شئي کين وڪرو ڪري سگھندو. مسلمانن سان ان وقت تائين ڪنھن بہ قسم جو ڪو ٺاھ يا ساڻن ڪابہ نرمي نہ ڪئي ويندي، جيستائين ھو محمد {{درود}} کي قريش وارن جي حوالي نہ ڪندا |<ref name =" سيرت" > سيرة ابن ھشام، جلد ۲، صه ۱۴ </ref>|}} سن ۸ نبوي ۾ مشرڪن آسماني نشاني جو مطالبو ڪيو ۽ نبي ڪريم {{درود}} جن کين چوڏھين جي چنڊ واري رات شق القمر وارو معجزو ڏيکاريو<ref name=" ٺٽوي " />. مسلمانن جي عقيدي مطابق پاڻ سڳورن {{درود}} چنڊ ڏانھن پنھنجي آڱر سان اشارو ڪيو جنھن سان چنڊ ٻہ الگ اڌ ٿي ٿي ويو. پر مشرڪن ان کي وڏو جادو قرار ڏنو<ref name=" ٺٽوي " />. عبدالله بن عباس جي ولادت شعب ابوطالب ۾ ٿي جنھن بعد ساڳي سال بائڪاٽ واري دستاويز کي سن ۱۰ نبوي اڏھي کائي وئي ۽ اھو احوال ابو طالب پاڻ سڳورن {{درود}} جن کي ٻڌايو<ref name=" سيرت " /><ref name =" الروض" > الروض الانف سھيلي، جلد ۲, صه ۱۲۷ ۽ ۱۲۸ </ref><ref name =" دلائل۱" > دلائل النبوة، بيھقي، جلد ۲, صه ۳۱۱-۳۱۵ </ref><ref name ="ابن سعد " > الطبقات الڪبریٰ، ابن سعد، جلد ۱, صه ۱۳۱, </ref>. مشرڪ ان واقعي تي لڄي ٿيا ۽ ٽي سالن جي ظلم ۽ ڏاڍ بعد ابو طالب جي زندگي دوران ان معاهدي تان پاڻ ئي ھٿ کڻي ويا جنھن بعد نبي ڪريم {{درود}} جن پنھنجي ڪڙم قبيلي سان گڏجي مڪي اندر پنھنجي اباڻن گھرن ڏانھن موٽي آيا<ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال رمضان جي ۷ تاريخ تي ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق ذوالحج جي مھيني ۾ ابو طالب جو انتقال ٿيو<ref name="ٺٽوي " />. ساڳي سال شوال جي ۲۷ تاريخ تي پاڻ سڳورا {{درود}} جن طائف ويا جتي ثقيف قبيلي وارن کي اسلام جي دعوت ڏني. اتي ۲۶ ڏينهن ترسيا پر طائف وارن کين ستايو ۽ تڪليفون ڏنيون<ref name=" ٺٽوي " />. مسلمانن جي عقيدي مطابق طائف مان واپسي تي نخلہ نالي ڳوٺ ۾ منزل ڪئي جتي ۷ جنن جو وفد ساڻن مليو جن اسلام جي دعوت قبول ڪئي<ref name=" ٺٽوي " />. ڪجھ صاحب علم ماڻھن جو خيال آهي تہ لفظ جن معني غائب آھي جيڪو لفظ ريگستان جي خانه بدوش بدوي قبيلن لاء پڻ استعمال ڪيو ويندو ھو ڇوته اھي عربن جي تمدني زندگي ۾ ڪٿي بہ ڏسڻ ۾ نہ ايندا ھيا. محمد هاشم ٺٽوي ڪتاب آڪام المرجان جو حوالو ڏيندي لکيو آهي ته مڪي ۽ مديني ۾ جنن جا مختلف وفد ڇھ ڀيرا جدا وقتن تي پاڻ سڳورن {{درود}} جي جي خدمت ۾ حاضر ٿيا<ref name="ٺٽوي " /><ref name =" شبلي" > آڪام المرجان، ابو عبدالله شبلي، صه ۴۶ </ref>. سن ۱۱ نبوي ۾ مديني کان آيل حاجين عقبه جي ويجھو رسول {{درود}} جي ھٿ مبارڪ تي بيعت ڪئي جنھن سان مديني وارن اسلام ۾ داخل ٿيڻ جي شروعات ڪئي<ref name=" ٺٽوي " />. ان کي بيعت عقبه سڏيو ويندو آهي. ان ۾ روايتن مطابق ۶ يا ۸ ڄڻا شامل هئا جن ۾ ابو اسامه اسد بن زرارہ خزرجي، برآء بن معرور بن صخر اوسي ، ابوالھيثم بن تيھان، معاذ بن حارث ۽ ان جا ٻہ ڀائر جن ۾ عوف بن حارث پڻ شامل ھئا<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۱۲ نبوي ۾ معراج وارو واقعو پيش آيو<ref name="ٺٽوي " />. ساڳي سال رجب جي مھيني ۾ عقبه جي مقام لڳ ٻين بيعت ڪئي وئي جنھن ۾ مديني کان آيل ۱۳ ڄڻا ھرھڪ بشير بن سعد، سعد بن معاذ، عبدالله بن عمرو ۽ سندس ننڍڙو پٽ جابر بن عبدالله، اسيد بن حضير، ابي بن ڪعب، عبادہ بن صامت، ابو مسعود عقبه بن عمرو، ذڪوان بن عبد قيس زرقي، رافع بن مالڪ، قطبہ بن عامر، عتبہ بن عامر ۽ عويد بن ساعدہ شامل هئا<ref name=" ٺٽوي " />. ان زماني ۾ حج رجب جي مھيني ۾ ان ڪري ٿيندو ھو جو مشرڪن ۾ جھالت سبب نسي جو رواج ھو يعني ھو پنھنجي مرضيءَ موجب ڦيرڦار ڪري ان کي اڳي پوء ڪندا ھئا<ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال مصعب بن عمير کي مديني قرآن ۽ نماز پڙھائڻ لاء موڪليو ويو<ref name=" ٺٽوي" />. سن ۱۳ نبوي ۾ ذوالحج جي مھيني ۾ عقبه وٽ ٽين بيعت ڪئي وئي<ref name=" ٺٽوي " />. بيعت ڪندڙ جماعت ۾ ۷۳ مرد ۽ ۲ عورتون شامل هيون جن ۾ ابو رفاعہ رافع بن مالڪ عجلاني، ابو لبابه رفاعہ بن عبدالمنذر اوسي، ابو طلحه زيد بن سھل خزرجي، سعد بن ربيع خزرجي، عبدالله بن جبير، عبدالله بن رواحہ، عبدالله بن زيد حارثي، مشھور شاعر ڪعب بن مالڪ، معاذ بن جبل شامل هئا<ref name=" ٺٽوي " />. == مدني زندگي== ===يثرب ڏانھن ھجرت=== سن ۱ ھجري ۾ خميس ڏينهن ربيع الاول جو چنڊ ڏسي نبي ڪريم {{درود}} جن مڪي کان يثرب ڏانھن ھجرت شروع ڪئي. ان وقت ساڻس گڏ حضرت ابوبڪر صديق رضه ۽ ان جو غلام عامر بن فھيرہ ۽ ھڪ ٽيون شخص عبدالله بن اريقط ديلي پڻ گڏ ھيا<ref name=" ٺٽوي" /><ref name ="الھشام " > السيرة النبويه، ابن ھشام، جلد ۲, صه ۱۲۹ </ref><ref name =" البدايہ" > البدايہ والنھايہ، ابن ڪثير، جلد ۳, صه ۱۷۶ </ref><ref name ="سمھودي " > وفاءالوفا، علامه سمھودي، جلد ۱, صه ۲۳۸ </ref><ref name ="قتيبہ " > المعارف، ابن قتيبه، صه ۸۹</ref><ref name ="بڪري " > تاريخ الخميس، ديار بڪري، جلد ۱, صه ۳۲۴</ref>. ان وقت عبدالله بن اريقط غير مسلم ھيو<ref name=" ٺٽوي " />. ھي جابلو توڙي ميداني رستن جي وڏي ڄاڻ رکندڙ ھيو ۽ ھجرت وقت غار ثور لڳ ٻہ ڏاچين سميت اتي پھتو ھو ۽ کين ڳاڙهي سمنڊ واري غير معروف رستي کان يثرب وٺي آيو<ref name="علوي " />. ھجرت وقت پاڻ سڳورن {{درود}} جن دعا گھري تہ: {{quote|اللهم اعنى علیٰ هول الدنيا وعوآئق الدهر و مصآئب اللیالی والایام۔<br/> "اي منھنجا مالڪ، منھنجي مدد فرماءِ، دنيا جي مصيبتن کان، زماني جي رڪاوٽن کان ۽ رات ڏينھن جي گردشن کان" |<ref name=" ٺٽوي " /><ref name=" البدايہ " />|}} غار ثور ۾ جمعي ، ڇنچر ۽ آچر واريون ٽي راتيون ترسيا<ref name=" ٺٽوي " /><ref name ="فتح باري " > فتح باري، حافظ ابن حجر عسقلاني، جلد ۷, صه ۱۶۸ </ref> ۽ پوءِ سومر واري رات چنڊ جي پنجين تاريخ ان غار مان نڪري پنڌ شروع ڪيو ۽ ربيع الاول جي ٻارھين تاريخ سومر ڏينھن ڪچڙي منجھند مھل مديني لڳ قبا ۾ داخل ٿيا جتي ڏھن راتين کان مٿي ترسيا ۽ مسجد قبا جوڙائي پوء جمعي جي ڏينهن ربيع الاول جي ۲۳ تاريخ تي مديني ۾ اندر داخل ٿيا<ref name="ٺٽوي " />. اھا اسلام جي پھرين مسجد ھئي<ref name=" علوي " />. ھڪ ٻي روايت مطابق ۱۲ ربيع الاول تي مديني ۾ داخل ٿيا<ref name=" ٺٽوي " />. حضرت علي ڪرم الله وجهه ھجرت ڪري قبا ۾ پھتا. قبا ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} جن حڪم ڏنو ته ھجرت واري ڏينھن کان اسلامي تاريخ جي شروعات ڪئي وڃي ۽ سال جو پھريون مھينو محرم مقرر ڪيو وڃي<ref name =" اسيرة" > السيرة النبويہ، ابن ڪثير، جلد ۲, صه ۲۸۸ </ref>. ===مديني ۾ آجيان ۽ مسجد نبوي جي قيام=== سن ۱ ھجري ۾ جمعي جي ڏينهن قبا کان مديني وڃڻ وقت ۲۳ ربيع الاول تي سالم بن عوف وارن جي ڳوٺ ۾ جمعي جي نماز پڙھي پوء مديني پھتا<ref name=" ٺٽوي " />. مديني ۾ مردن، عورتن ۽ ٻارن خوشي ۾ ٻاھر نڪري سندن آجيان ڪئي. پاڻ سڳورا {{درود}} ڏاچِي تي سوار ھيا. ھر قبيلي جي ماڻھن ڏاچِي جي مھار جھلي کين سندن مھمان ٿيڻ لاء عرض ڪري رھيا ھئا. پاڻ {{درود}} فرمايو تہ " توھان ڏاچِي کي ڇڏيو! ھوءَ الله جي امر سان ئي ويھندي"<ref name=" ٺٽوي " /><ref name =" سيرت ابن ھشام" > سيرت، ابن ھشام، جلد ۲, صه ۱۴۱ </ref>. ڏاچِي ابو ايوب انصاري جي گھر آڏو پھچي اتي ويھي رھي. پاڻ {{درود}} جن ابو ايوب انصاري جي گھر ست مھينا ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق ھڪ مھيني کان گھٽ ترسيا ۽ حجرن ۽ ڪمرن جي اڏاوت جو ڪم شروع ڪرايو پوء اتي منتقل ٿيا. جنھن بعد مسجد نبوي جو بنياد رکيو ويو<ref name=" ٺٽوي " />. [[File:Dalailkhayrat.jpg|220 px|thumb|پندرھين صدي ۾ مسجد نبوي جي ٺاھيل دستاويزي تصوير ]] ===مدني دؤر=== سن پھرين ھجري ۾ اذان ۽ اقامت جي شروعات ڪئي وئي<ref name="ٺٽوي " />. ساڳي سال عبدالله بن زبير قبا ۾ ڄائو جيڪو ھجرت ۾ ڄمندڙ پھريون ٻار ھيو<ref name=" ٺٽوي " />. ھڪ روايت مطابق ساڳي سال زڪوات فرض ڪئي وئي ۽ ٻي روايت مطابق ۲ ھجري ۾ رمضان جي روزن بعد فطري ادا ڪرڻ جو حڪم آيو جنھن بعد زڪوات کي فرض ڪيو ويو<ref name=" ٺٽوي " />. ۱ ھجري ۾ شوال جي مھيني دوران ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق ۲ ھجري ۾ بيبي عائشه رضه جي رخصتي ٿي<ref name="ٺٽوي " />. ۱ ھجري ۾ جڏهن نبي ڪريم {{درود}} جن ابو ايوب انصاري جي گھر پھتا ان وقت عبدالله بن سلام پنھنجي خاندان سميت اسلام ۾ داخل ٿيو. ساڳي سال يھودين جي بنو قريظه قبيلي جي عثمان بن اشھل قرظي جو کجين جي باغ ۾ نوڪري ڪندڙ سلمان فارسي رضه ۽ ڏھن سالن جو انس بن مالڪ انصاري خزرجي پڻ اسلام ۾ داخل ٿيا. پاڻ سڳورن {{درود}} جي نياڻي سيده رقيه رضه رمضان جي مھيني سن ۲ ھجري ۾ وفات ڪئي. سن ۲ ھجري ۾ بطن رابغ ۾ عبيدہ بن حارث جي اڳواڻي ۾ پاڻ سڳورن طرفان موڪليل جھادي مھم دوران بطن رابغ ۾ الله جي راھ ۾ پھريون تير سعد بن ابي وقاص ھلايو<ref name="ٺٽوي " /><ref name =" دنيہ" > المواھب اللدنيہ، قسطلاني، جلد ۲, صہ ۶۱</ref>. ساڳي سال قبلي جي تبديلي جو واقعو ٿيو جنھن تحت بيت المقدس جي جاء تي ڪعبة الله کي مسلمانن جو قبلو مقرر ڪيو ويو. اھو اڱاري جو ڏينهن ھيو ۽ پاڻ سڳورا {{درود}} جن بنو سلمه وارن جي مسجد ۾ ٻنپھرن جي نماز پڙھائي رھيا ھئا ۽ جڏھن پھريون ۲ رڪعتون پوريون ڪيائون تہ ان وچ ۾ حڪم نازل ٿيو<ref name ="طبري " > تاريخ طبري، جلد ۲, صه ۱۶۸</ref><ref name=" ٺٽوي " />. ۽ نماز دوران پاڻ سڳورن {{درود}} جن رخ ڦيرائي ڪعبي طرف ڪيو ۽ مقتدين بہ ان عمل کي ورجايو<ref name=" ٺٽوي " /> ۽ باقي ۲ رڪعتون ڪعبي طرف منھن ڪري پڙھيون ويون جنھن ڪري ان مسجد تي مسجد قبلتين جو نالو پئجي ويو. ساڳي سال پاڻ سڳورن {{درود}} جن عاشوري جي ڏينهن روزو رکيو ۽ ماڻھن کي فرمايو تہ روزو انھن تي واجب آهي<ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال يعني ۲ ھجري ۾ رمضان جا روزا فرض ڪيا ويا ۽ ساڳي سال نبي ڪريم {{درود}} جن تي صلوات پڙھڻ جو حڪم آيو<ref name="ٺٽوي " />. ھن سال فطري ادا ڪرڻ جو حڪم ۽ ٻنھي عيدن تي عيد نماز پڙهڻ جو حڪم پڻ نازل ٿيو. نبي ڪريم {{درود}} جن عيد الفطر جي پھرين نماز ۽ عيد الاضحي جي پھرين نماز پڻ ھن سال پڙھايون ۽ ساڳي سال قرباني ڪرڻ جو حڪم ڏنو ويو<ref name="ٺٽوي " />. جنگ بدر پڻ ساڳي سال يعني ۲ ھجري ۾ واقع ٿي. ساڳي سال عبدالله بن مسعود حبشه مان مديني موٽي آيو. ھن سال اسلامي تاريخ جو ڪنھن بہ سريا جي پھرين سپه سالار عبدالله بن جحش واري سريه ۾ مسلمانن ھٿان پھريون مشرڪ ماريو ويو جنھن جو نالو عمرو بن العلاء حضرمي ھيو ۽ ان سريا ۾ مشرڪن جا پھريون دفعو ٻہ ماڻھو قيدي ٿيا جن ۾ حڪم بن ڪيسان ۽ عثمان بن عبدالله شامل هئا <ref name=" ٺٽوي " />. ھن سال جنگ بدر لاء تياري دوران سعد بن عبادہ ھڪ زرہ '''ذات الفضول''' جي نالي سان نبي ڪريم {{درود}} جن جي حوالي ڪئي جيڪا سڄي ڄمار پاڻ سڳورن {{درود}} جن وٽ رھي<ref name=" ٺٽوي " />. آخري زماني ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} اھا زرہ 30 سير جون (barley) جي عيوض ابو شحم نالي يھودي وٽ گروي رکي ھئي، جيڪا سندن وصال بعد ابوبڪر صديق رضه اھو قرض ادا ڪري ڇڏائي<ref name=" ٺٽوي " />. غزوه بدر ۾ جڏھن مسلمان روحا ٽپي صفراء ويجھو پھتا تہ پاڻ سڳورن {{درود}} اصحابين سان مشورو ڪيو. جنگ دوران عڪاشہ بن محصن اسدي جي تلوار ٽٽي پئي ته پاڻ سڳورن {{درود}} جن ان کي کجي جي ھڪ ڳاني ڏئي ان جي مدد سان مقابلو ڪيو<ref name="ٺٽوي " />. ھن اھا ڳاني مرڻ گھڙي تائين پاڻ وٽ سنڀالي رکي ھئي. بدر جي جنگ ۾ عبدالله بن سھيل ڪافرن جو لشڪر ڇڏي مسلمان ٿي اسلامي لشڪر ۾ شامل ٿيو. ھن سال غنيمت جو مال مسلمانن لاء حلال ڪيو ويو. جنگ بدر ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن کي ذوالفقار نالي تلوار ھٿ آئي جيڪا مشرڪن مان عاص بن منبه يا ھڪ ٻي روايت مطابق نبيه بن حجاج جي ملڪيت ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. اھي ٻئي غزوہ بدر ۾ مارجي ويا هئا. ھڪ روايت مطابق بعد ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} جن اھا تلوار حضرت علي ڪرم الله وجهه کي عطا ڪئي ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. غزوه بدر ۾ ۱۴ مسلمان شھيد ٿيا جن ۾ ۶ مھاجر ۽ ۸ انصار ھيا. ابو جھل، عتبہ بن ربيعه، شيبه بن ربيعه، اميہ بن خلف، ۽ وليد بن عتبہ سميت ۷۰ ڄڻا ھن جنگ ۾ مارجي ويا. ابو جھل زخمي ٿيل پوئين پساهن ۾ ھيو عبدالله بن مسعود تلوار سان سر قلم ڪيو<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۲ ھجري ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن حضرت علي ڪرم الله وجهه جي ڪنيت ابو تراب تجويز ڪئي<ref name=" ٺٽوي " />. غزوه بدر کان پوءِ ساڳي سال ابو لهب عدسہ نالي ھڪ موذي ۽ وچڙندڙ چمڙي جي بيماري ۾ فوت ٿي ويو<ref name ="الھدہ " > سبل الھدہ والرشاد، شامي، صہ ۶۷ </ref><ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال پاڻ سڳورن {{درود}} پنھنجي نياڻي سيدہ فاطمه الزهراء رضه جو نڪاح حضرت علي ڪرم الله وجهه سان ڪرايو. سن ۳ ھجري ۾ شعبان جي مھيني ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن جو بيبي حفصه بنت عمر سان نڪاح ٿيو. ساڳي سال رمضان جي مھيني ۾ سندن نڪاح بيبي زينب بنت خزيمه ھلاليه سان ٿيو. ھن سال پاڻ سڳورن {{درود}} جن جو ڏھوٽو عبدالله بن عثمان بن عفان وفات ڪري ويو<ref name="ٺٽوي " />. ربيع الاول جي مھيني ۾ ساڳي سال سندن نياڻي سيدہ ام ڪلثوم جو نڪاح عثمان بن عفان رضه سان ٿيو ۽ ساڳي سال امام حسن رضه جو جنم ٿيو. ان جو نالو والدين حرب رکيو پر نبي ڪريم {{درود}} جن کيس حسن جو نالو ڏنو<ref name=" علوي" />. شبر، شبير ۽ مشبر ھارون نبي جي پٽن جا نالا ھيا جيڪي عبراني زبان جا لفظ ھيا انھن جو عربي بدل حسن ، حسين ۽ محسن ھيا<ref name="علوي " />. سن ۳ ھجري ۾ ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق ۴ ھجري ۾ شراب کي حرام ڪيو ويو<ref name=" طبري " />. ساڳي سال شوال جي مھيني ۾ غزوه احد وارو واقعو پيش آيو جنھن ۾ ۷۰ اصحابي شھيد ٿيا جن ۾ حمزہ رضه، مصعب بن عمير رضه ، عبدالله بن جحش رضه پڻ شامل هئا<ref name="ٺٽوي " />. غزوه احد ۾ عتبه بن ابي وقاص پاڻ سڳورن {{درود}} کي پٿر ھيون جنھن سان اڳين ڏندن مان ساڄي پاسي ھيٺيون ڏند مبارڪ شھيد ٿيو<ref name="ٺٽوي " />. ابي بن خلف پاڻ سڳورن {{درود}} مٿان تلوار سان حملو ڪيو ان وقت پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي ھٿ ۾ ھڪ ننڍڙو نيزو ھيو، جڏھن ويجھو ٿيو تہ ان مشرڪ کي اھو نيزو ھنيو جنھن سان سندس پاسيراٽيون ڀڄي پيون جيڪو پوء مڪي کان ھڪ ڏينھن جي پنڌ تي واقع مرالظھران نالي ڳوٺ ۾ فوت ٿي ويو<ref name=" ٺٽوي " />. نبي ڪريم {{درود}} جن عبدالله بن جبير جي سرواڻي ۾ پنجاھ کن تيراندازن کي ٻن جبلن وچ واري گھاٽ تي مقرر ڪيو ھو ۽ حڪم ڏنو ھو تہ ھر حالت ۾ پير پٺتي نہ ھٽائين پوء کڻي سوڀ ٿئي يا نہ ٿئي. عبدالله بن جبير ۽ ڪجھ ڄڻا حڪم تي ڪاربند رھيا باقي ٻيا سڀ مال غنيمت جي ميڙڻ ۾ لڳي ويا. عبدالله بن جبير پنھنجي مقام تي ئي شھيد ٿي ويو<ref name=" ٺٽوي" /><ref name ="دلائل " > دلائل النبوة، بيھقي، جلد ۳, صه ۲۲۹</ref>. مشرڪن جي لشڪر مان عبدالله بن شھاب پاڻ سڳورن {{درود}} ڏانھن تير اڇلائي کين زخمي ڪيو. اھو بعد ۾ مسلمان ٿيو ۽ امام زھري جو ڏاڏو ھيو<ref name="ٺٽوي " />. کيس عبدالله اصغر پڻ سڏيندا هئا<ref name ="سيرتون " > سيرة ابن اسحاق، صه ۳۰۵ ۽ سيرت ابن ڪثير جي جلد ۳ ، صه ۵۹</ref>. غزوہ احد ۾ عبدالرحمان بن عوف کي ۲۱ زخم رسيا<ref name=" ٺٽوي " /><ref name ="ھشام ابن " > سيرت ابن ھشام، جلد ۲, صہ ۸۸ </ref>. احد جي شھيدن مان نبي ڪريم {{درود}} جن پھريان حمزه رضه جي نماز جنازه پڙھائي ۽ بعد ۾ سڀني شھيدن جي. ھر شھيد کي آڻي حمزه رضه جي ميت ڀرسان رکيائون پوء ان جي نماز پڙھي وئي اھڙي طرح حمزه رضه جي مٿان ۷۰ ڀيرا نماز پڙھي وئي. ان روايت جي بنياد تي حنفين ويجھو شھيد جي نماز پڙھي ويندي آهي<ref name=" ٺٽوي " />. ھڪ روايت مطابق نبي ڪريم {{درود}} جن شھيدن جي جنازي جي نماز نہ پڙھائي ھئي ان ڪري شافعين ۾ شھيدن جي جنازي جي نماز نہ پڙھي ويندي آهي<ref name=" ٺٽوي " />. سن ن ۴ ھجري ۾ غزوه بنو نضير جو واقعو پيش آيو جنھن جي پڄاڻي بعد ان قبيلي جي ماڻهن کي سندن گھرن ۽ گھاٽين مان تڙي ڪڍيو ويو<ref name=" ٺٽوي" />. ھڪ روايت مطابق ساڳي سال شراب جي حرمت جو حڪم آيو<ref name="ٺٽوي " />. سن ۴ ھجري ۾ ام المؤمنين بيبي زينب رضه وفات ڪئي. ساڳي سال نماز ۾ قصر جو حڪم آيو. سن ۵ ھجري ۾ غزوه خندق واقع ٿي. جنگ ۾ مخالف لشڪر مان حبان بن قيس جو تير سعد بن معاذ کي پٺي واري ڦڻي ۾ لڳو جيڪو غزوہ خندق ۽ غزوہ بنو قريظه جي پڄاڻي کانپوءِ وفات ڪري ويو<ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال غزوہ بنو قريظه ۾ يھودين جو سردار ۽ بيبي صفيه رضه جو پيءُ حيي بن اخطب مارجي ويو<ref name=" ٺٽوي " />. ===ميثاق مدينه=== ===رياست جو قيام=== == غزوات== الله جي راھ ۾ اھا جنگ يا جنگي مھم يا جھادي مھم جنھن ۾ رسول الله {{درود}} جن شرڪت ڪئي ان کي غزوہ سڏيو ويندو آهي. زيد بن ارقم غزوات جو ڪل تعداد ۱۹, جابر بن عبدالله وري ۲۱ ٻڌايو آھي<ref name="علوي " />. موسیٰ بن عقبه، ابن اسحاق، واقدي، ابن سعد، قسطلاني، ابن جوزي ۽ دمياطي انھن جو تعداد ۲۷ ۽ علامه ابو عبدالله شامي پنھنجي ڪتاب ''سبل الھدیٰ والرشاد'' ۾ تعداد ۲۸ ڄاڻايو آهي<ref name=" علوي " /> جن ۾ [[ودان]] جي مقام تي [[غزوه ابوآء]] يا غزوه ودان (۱۱ صفر ۲ ھجري)، [[بواط]] جي مقام تي [[غزوه بواط]] (ربيع الاول ۲ ھجري)، [[بدر]] جي مقام تي [[غزوه سفوان]] يا غزوه بدر اولا ( ربيع الاول ۲ ھجري)، [[عشيره]] جي مقام تي [[غزوه عشيره]] ( جمادالاول ۲ ھجري)، بدر جي مقام تي [[غزوه بدر]] ( ۱۷ رمضان ۲ ھجري)، [[قرقرة الڪدر]] جي مقام تي [[غزوه قرقرة الڪدر]] يا غزوہ بني سليم (شوال ۲ ھجري)، [[عريض]] جي مقام تي [[غزوه سويق]] (۵ ذوالحج ھجري)، [[نجد]] جي مقام تي [[غزوه ذي امر]] يا غزوہ غطفان (محرم ۳ ھجري)، [[بحران جو مقام|بحران جي مقام]] تي [[غزوه فرع]] (ربيع الاول ۳ ھجري)، [[مدينه منوره ]] جي مقام تي [[غزوه بنو قينقاع]] (جماد الاول يا شوال ۳ ھجري)، [[احد جبل|جبل احد]] جي مقام تي [[غزوه احد]] ( شوال ۳ ھجري)، [[حمراء الاسد ]] جي مقام تي [[غزوه حمراء الاسد]] (۱۷ شوال ۳ ھجري)، عاليه جي مقام تي [[غزوه بنو نضير]] (ربيع الاول ۴ ھجري)، بدر جي مقام تي [[غزوه بدرالآخيرہ]] يا بدراموعد (شعبان ۴ ھجري)، [[دومة الجندل]] جي مقام تي [[غزوه دومة الجندل]] (ربيع الاول ۵ ھجري)، [[مريسيع]] جي مقام تي [[غزوه بنو مصطلق]] يا غزوه مريسيع (شعبان ۵ ھجري)، مدينه منوره جي مقام تي [[غزوه خندق]] (شوال ۵ ھجري)، [[غران]] جي مقام تي [[غزوه بنو قريظه]] (ذوالقعد ۵ ھجري)، [[نجران]] جي مقام تي [[غزوه بنو لحيان]] (رجب 6 ھجري)، [[حديبيه]] جي مقام تي [[غزوه حديبيه]] (ذوالقعد 6 ھجري)، [[ذي قرد]] جي مقام تي [[غزوہ ذي قرد]] ( ذوالحج 6 ھجري)، [[خيبر]] جي مقام تي [[غزوہ خيبر]] ( محرم ۷ ھجري), [[واديء القریٰ]] جي مقام تي [[غزوہ واديءِ القریٰ]] ( صفر ۷ ھجري)، نجد جي مقام تي [[غزوہ ذات الرقاع]] يا غزوہ محارب و بني ثعبله ( ۱۰ ربيع الاول ۷ ھجري), مڪي شريف جي مقام تي غزوہ [[فتح مڪه]] (۱۰ رمضان ۸ ھجري), [[حنين]] جي مقام تي [[غزوہ حنين]] ( 6 شوال ۸ ھجري), [[طائف]] جي مقام تي [[غزوہ طائف]] ( شوال ۸ ھجري), [[تبوڪ]] جي مقام تي [[غزوہ تبوڪ]] ( رجب ۹ ھجري). جيڪي لشڪر رسول الله {{درود}} جن اصحابين جي اڳواڻي ۾ جھاد لاء روانا ڪيا پر پاڻ شرڪت نہ ڪئي ان جنگي مھم کي سرايا يا بعوث سڏيندا آهن. اھڙين جنگي مھمن جو تعداد اٽڪل ۷۹ ھيو. ==صلح حديبيه== == خيبر جي فتح== == مڪي جي فتح== ==طائف جي فتح== == سندس آخري وقت ۽ وڇوڙو == == نور ۽ بشر وارو معاملو == == رھڻي ڪھڻي== == بحيثت امي== == امت == [[فائل:Muhammad2.svg|thumb|left|upright=1]] == سندس عمرا ۽ حج== == حجت الوداع جو خطبو== == سندس ڇڏيل ورثو== ==روضو مبارڪ== == توھين رسالت جا واقعا ۽ قانون== ==سيرت تي لکيل مستند ڪتاب== ===حديثن وارا مستند ڪتاب=== ==حضرت محمد صه ۽ مغربي فلاسافر== [[فائل:Muhammad Seal.svg|thumb|left|upright=0.8|حضرت محمد {{درود}} جي مھر جيڪا منڊي ۾ جڙيل ھئي ۽ سرڪاري خط و ڪتابت ۾ استعمال ڪئي ويندي ھئي]] ” پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي باري ۾ گوئٽي هڪ ڊگهو نظم لکيو جيڪو '''Mahomet's Gesang''' جي نالي سان مشهور آهي. ان نظم ۾ گوئٽي پاڻ سڳورن {{درود}} جي چهري جي هڪ محبت ڀري تصوير چٽي آهي هن نظم آخر ۾ گوئٽي لکيو آهي ته: ”پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي چهري مبارڪ تي نظر پوڻ سان انسان سندن مفتون ٿي پوندو.“ جرمن فيلسوف لائبنز (Leibniz) (1646-1716ع) متعلق پروفيسر اشپيز لکيو آهي ته پاڻ سڳورن {{درود}} جن کي ’دين الفطرت‘ جو باني سمجهندو هو.<ref>ڊاڪٽر قاضي نبي بخش؛ رسالو:مهراڻ؛ ڇپيندڙ:سنڌي ادبي بورڊ؛ 1962ع</ref> ==درود ۽ صلوات== [[فائل:Salavat of the prophet.png|thumb|left|upright=1.5|صلوات]] ==حوالا== {{حوالا}} [[زمرو:اسلام]] [[زمرو:محمد|*]] cq2js59knf70hl1boxkxea5yeowel8z 240120 240119 2022-08-03T21:48:11Z Intisar Ali 8681 wikitext text/x-wiki {{Wikify}} {{Infobox person | honorific_prefix = ابوالقاسم | name = '''<span style='color: Green'>مُحَمَّدٌ</span>''' <!-- include middle initial, if not specified in birth_name --> | honorific_suffix = صلي الله عليه وآله وسلم | image =Dark vignette Al-Masjid AL-Nabawi Door800x600x300.jpg | image_size = 300px | alt = | caption = سندن نالو خوش خطاطي ۾ لکيل | native_name = ابوالقاسم | native_name_lang = عربي | birth_name = <!-- only use if different from name above --> | birth_date = {{birth date |570|04|20}} | birth_place = مڪو | baptised = <!-- will not display if birth_date is entered --> | disappeared_date = <!-- {{disappeared date and age|YYYY|MM|DD|YYYY|MM|DD}} (disappeared date then birth date) --> | disappeared_place = | disappeared_status = | death_date = {{death date and age|632|06|08|570|04|20}} | death_place = مدينو | death_cause = سخت بخار | body_discovered = | resting_place = مسجد نبوي، مدينو منور | resting_place_coordinates = <!-- {{coord|LAT|LONG|type:landmark|display=inline}} --> | monuments = مسجد نبوي | residence = مڪو پوء مدہنو | nationality = عرب | other_names = 99 نالا: مجتبیٰ، مصطفیٰ، بشیر، نذیر، احمد وغیرہ | ethnicity = <!-- Ethnicity should be supported with a citation from a reliable source --> | citizenship = حجاز | education = اُمِي | alma_mater = | occupation = واپار ، حاڪم ، قاضي، فوجي ڪمانڊر، معلم | years_active = | era = | employer = | organization = | agent = | known_for = اسلام جو پيغمبر | notable_works = *خدا جو ڏنل قرآن پھچائڻ * مديني جي رياست جو بنياد وجھندڙ * مسجد نبوي جو معمار *اسلام جي تعليم ڏنائين * حديث | style = | home_town = مڪو | salary = | net_worth = <!-- Net worth should be supported with a citation from a reliable source --> | height = <!-- "X cm", "X m" or "X ft Y in" plus optional reference (conversions are automatic) --> | weight = <!-- "X kg", "X lb" or "X st Y lb" plus optional reference (conversions are automatic) --> | television = | title = | term = | predecessor = عيسيٰ مسيح | successor = ڪو بہ نہ | party = | movement = | opponents = عربستان جا مشرڪ ۽ يھودي | boards = | religion = <!-- Religion should be supported with a citation from a reliable source --> | denomination = <!-- Denomination should be supported with a citation from a reliable source --> | criminal_charge = <!-- Criminality parameters should be supported with citations from reliable sources --> | criminal_penalty = | criminal_status = | spouse =* خديجه بنت خويلد (595–619) *سوده بنت زمعه (619–632) *حفصه بنت عمر (624–632) *جويريه بنت حارث (628–632) *عائشه (619–632) *زينب بنت جحش (627–632) *صفيه بنت حيي (629–632) *زينب بنت خزيمه (625–627) *ام سلمه (629–632) *ام حبيبه (628–632) *ريحانه بنت زيد (629–631) *ماريه قبطيه (630–632) *ميمونه بنت حارث (630–632) | partner = <!-- (unmarried long-term partner) --> | children = *عبد الله بن محمد، *قاسم بن محمد، *ابراهيم بن محمد، *زينب بنت محمد، *رقيه بنت محمد، *ام ڪلثوم بنت محمد، *فاطمه زهرا رضہ | parents = *عبد الله بن عبد المطلب * آمنہ بنت وھب | relatives = * عبدالمطلب (ڏاڏو) *ابوطالب (چاچو) * حمزہ (چاچو)رضہ *ابو لھب (چاچو) *علي رضہ (ڀائٽو، ۽ ڄاٽو) *عباس رضه (،چاچو) * ابو بڪر رضہ (سھرو) * عمر فاروق رضه (سھرو) *ابوسفيان (سھرو) | callsign = | awards = رحمته العالمين | module = آخري نبي | module2 = | module3 = | module4 = | module5 = | module6 = | signature =Muhammad Seal.svg | signature_alt = | signature_size = 50px | website = <!-- {{URL|example.com}} --> | footnotes = }} <br/> '''حضرت مُحَمَّد''' {{درود}} {{ٻيا نالا|انگريزي= '''Hazrat Muhammad '''pbuh}}(اپریل570ع - جون 632ع) مسلمانن جي عقيدي مطابق الله سبحان و تعالیٰ جو آخري نبي ۽ رسول ھيو جنھن تي [[آسماني ڪتابن جا نالا|آسماني ڪتاب]] [[قرآن| قرآن مجيد]] نازل ٿيو. 40 سالن جي عمر ۾ [[عربستان]] جي شھر [[مڪو| مڪي]] ۾ نبوت جو اظھار ڪندي اسلام جي توحيد واري عقيدي جي تبليغ جو آغاز ڪيو. سندس ڏنل تعليم عربن جي ان خطي ۾ ھڪ زبردست انقلاب برپا ڪيو. قرآن مجيد ۾ سندس زندگي مبارڪ کي '''اسوه''' سڏيو ويو آهي<ref name =" علوي" > بذل القوۃ فی حوادث سنی النبوۃ (سيرت هاشمي)، از: امام العصر مخدوم محمد ھاشم محدث ٺٽوي، ترجمو: پروفيسر اسرار احمد علوي، مھراڻ اڪيڊمي شڪارپور، ڇاپو ٻيو جولائي 2004ع ۾ لکيل مترجم جو نوٽ: تقديم </ref>. سورة الاحزاب جي آيت 21 ۾ فرمان آھي ته:'''لقد کان لکم فی رسول اللہ اسوۃ حسنہ''': ترجمو: "بيشڪ اوھان جي لاء خدا جي رسول {{درود}} جي ذات ۾ ھڪ بھترين نمونو آھي." لفظ اسوة جي عام معنیٰ طريقو يا نمونو آھي<ref name=" علوي " />. اسوہ انسان جي ان حالت کي چيو ويندو آهي جيڪا ھو ڪنھن ٻئي انسان جي پيروي ڪندي اختيار ڪري<ref name ="راغب " > مفردات الفاظ القرآن, از: ابو القاسم راغب اصفھانی صہ ۱۴۰ </ref>. اسلامي عقيدي مطابق محمد رسول الله {{درود}} جن جي اطاعت مسلمانن جي ايمان جو لازمي جز ۽ فرض آهي ۽ ان جي اطاعت کي قرآن مجيد ۾ الله جي اطاعت جي مثل سڏيو ويو آهي. سورة النساء جي آيت ۶۴ ۾ قرآن فرمائي ٿو ته: ''' وما ارسلنا من رسول الا لیطاع باذن اللّٰہ''': ترجمو: "۽ اسان موڪليا جيڪي رسول تہ انھن جي پيروي ڪئي وڃي، الله جي حڪم سان". دين جي عالمن ۽ قرآن جي شارحن جو اھو عقيدو آهي ته قرآن ھڪ تحريري دستور آھي جنھن جي عملي صورت سرور ڪونين {{درود}} جن جي ذات آھي، جن جو ڪوبه قول ۽ فعل حڪم خداوندئ کان وار برابر بہ ھيڏي ھوڏي ھٽيل نه آهي<ref name=" علوي " />. ايليا (بيت المقدس) ۾ ھجرت جي پنجين سال [[ھرقل|ھرقل اعظم]] (Hercules) جي درٻار ۾ سندس بدترين دشمن [[ابوسفيان]] پڇا ڪرڻ تي ٻڌايو ھو تہ "نبوت کان اڳ بہ اوھان {{ درود}} ڪڏهن ڪوڙ نہ ڳالھايو آھي"<ref name=" علوي " />. پاڻ ڪريمن پنھنجي بيمثال ڪردار وسيلي ڪٺور قلبن کي نرم ڪري انھن جو تزڪيو ڪيو<ref name=" علوي " />. سندن ھر عمل جي تقليد کي اسلامي دين ۾ سنت جو مقام حاصل آهي<ref name="علوي " />. مولانا ابوالڪلام آزاد مطابق:"قرآن ۽ نبي سائين {{درود}} جن جي زندگي ساڳي شئي آھي، قرآن متن آھي تہ سيرة ان جي تشريح ۽ قرآن علم آھي تہ سيرة ان جو عمل. ان ڪري انسانيت جي سمورن اھنجن ۽ آزارن جو علاج ان سيرت جي مطالعي ۾ ئي ملي سگھندو"<ref name ="آزاد " > سیرۃ کے عملی پہلو (اردو) ، از: مولانا ابوالڪلام آزاد، صہ ۹</ref>. == قبيلو ۽ گھراڻو == حضرت محمد {{درود}} جو قبيلو [[قريش]] ۽ گھراڻو [[بنو هاشم]] ھيا جيڪي حضرت ابراهيم جي بيبي ھاجرہ {{ٻيا نالا|عبراني= ''' Hagar '''}} مان وڏي پٽ حضرت اسماعيل جي اولاد مان ھيا. حضرت [[ابراهيم]] پنھنجي وڏي پٽ حضرت [[اسماعيل]] ۽ سندس ماء کي مڪي جي ويران وادي ۾ رھايو جتي ٻنھي پيء ۽ پٽ گڏجي [[ڪعبو]] تعمير ڪيو. ان ويراني ۾ [[زمزم]] جي چشمي جي برآمد ٿيڻ سان جرھوم جي قبيلو سندن مرضي سان اتي آباد ٿيو ۽ اڳتي هلي اسماعيل جي شادي ٿي ۽ کيس ٻارھن پٽ ڄاوا جن مان وڏي پٽ جو نالو قدار ھيو. آھستي آھستي اسماعيلين جو تعداد وڌندو ويو.<ref name ="سعيد" >The Life of Muhammad, the Prophet , by:Syed Saeed Akhtar Rizvi, page ،9,7,8,6,</ref> بائيبل مطابق خدا جو واعدو ٿيل ھيو تہ اسماعيل جي اولاد کي تيزي سان وڌائيندو <ref>{Genesis 21:13}</ref> اھي پوري حجاز ۾ ڦھلجي ويا. عیسیٰ مسیح جي پيدائش کان 200 سال اڳ قدار جي اولاد مان عدنان مشھوري ماڻي ٻنھي جي وچ واري شجري جي اڃان ڪا پڪ نہ ٿي سگھي آھي ڇو تہ عربن گھڻا شجرا بيان ڪيا آهن.محمد صہ انھن شجرن تي تبصرو ڪندي فرمايو ھيو تہ {{quote|جڏهن منھجو شجرو عدنان تائين پھچي تہ بس ڪريو|محمد صہ<ref name = " سعيد"/>|}} ٽين صدي عيسويءَ ۾ عدنان جي اولاد مان ھڪ سردار ٿيو جنھن جو نالو فاھر ھيو جنھن لاء خيال آهي تہ ان کي [[قريش]] سڏيندا ھيا ڪن جو وري خيال آھي تہ فاھر جي پنجين پيڙهيءَ ۾ پنجين صدي عيسويءَ ۾ [[قصي بن ڪلاب]] بن مرہ بن لوئي، بن غالب بن فاھر نالي ھڪ طاقتور شخص مشھور ٿيو جنھن کي قريش سڏيندا ھيا ء ان جي اولاد [[قريشي]] سڏبا ھيا. علامہ شبلي نعماني، علامہ طبري مطابق قصي ئي پھريون شخص ھيو جنھن کي قريش سڏيو ويو. قصي سڀني اسماعلين کي گڏ ڪري قائل ڪيو تہ خانہ بدوشي ترڪ ڪري ڪعبي جي چؤطرف مستقل رھائش اختيار ڪن. قصي ڪعبي جي نگران خزاہ قبيلي جي ھليل نالي ھڪ شخص جي نياڻي سان شادي ڪئي ۽ ھليل جي وصيت ذريعي ڪعبي جي نگراني جي ذميداري قصي جي حوالي ٿي جنھن کوڙ ادارن کي قائم ڪيو جن ۾ دارالندواہ (گڏجاڻي واري جاء) شامل ھئي جتي ويھي جنگ ۽ امن سميت اھم معاملن جا فيصلا ، شادين جا اجتماع ٿيندا هئا. قافلن جي روانگي پن ٿيندي هئي.ھن سقايہ ( حاجين کي پاڻي فراهم ڪرڻ جو بندوبست)، رفادہ ( حاجين کي کاڌخوراڪ فراھم ڪرڻ جو بندوبست) پڻ قائم ڪيا<ref name = "سعيد "/> ھن حاجين جو مشاعرالحرم ۾ رات ٽڪائڻ جو بندوبست ء پوري واديءَ کي بتين سان منور ڪري کين سھولتن فراھم ڪرڻ جي شروعات ڪئي. زمزم جو چشمو صديون پھرين لٽجي ويو ھو ھن ان کي ڳولي پھريون دفعو کوھ کوٽايو ۽ پاڻي جي بحالي ٿي. ھن ڪعبي جي ٻيھر تعمير ڪرائي. ھن جي وفات بعد ماڻھو حاجون (موجوده جنت المولا واري قبرستان) ۾ سندس قبر جي زيارت لاءِ ويندا ھئا. ھن کي ڪعبي جون ڇھ ذميداريون ھيون جيڪي ھن پنھنجي وفات کان اڳ پنھنجي وڏي پٽ عبدالدار کي سونپيون. قصي کي پنج پٽ ء ھڪ ڌيءُ ھئي. سندس ٻئي پٽ مغيرہ کي عبداالمناف سڏيندا ھيا، جيڪو قبيلن ۾ معتبر ۽ قائدانہ صلاحيتن وارو ليکيو ويو. عبدالمناف کي ڇھ پٽ ٿيا جن ۾ ھاشم، مطلب، عبد شمس ۽ نوفل مشھور ٿيا. عبدالدار ۽ عبداالمناف جي وفات کان پوءِ ڪعبي جي ذميداري سنڀالڻ ۾ سندن اولاد ۾ تڪرار شروع ٿيو پر پوء ٺاھ ٿي وين. اھو طئي ٿيو تہ پاڻي پيارڻ ، کاڌ خوراڪ فراھم ڪرڻ ۽ جنگ ۾ قيادت جي ذميداري عبداالمناف جي اولاد ڏي منتقل ٿي. ليوا ۽ حجابہ جي ذميداري عبدالدار جي اولاد کي ملي باقي دارالندواہ جي سربراهي ٻنھي جي خاندانن ۾ رھي. انھن مان ھاشم گھڻو نالو ڪڍيو جنھن کي کاڌي کارائڻ جي ذميداري ملي. ھڪ ڀيري مڪي ۾ وڏو ڏڪار آيو تہ ھاشم پنھنجي سموري دولت کڻي شام ويو اتان اٽو ۽ سڪل ماني خريد ڪري مڪي آيو ۽ روزانو اٺن کي ڪھي انھن مان ٻوڙ ٺاھي ماني جا ٽڪرا ان ۾ ملائي سموري قبيلي کي گھرائي کارائيندو هو ڏڪار جي خاتمي تائين ھن قبيلي جي مدد جاري رکي کوڙ ماڻھن کي مرڻ کان بچائي ورتو.ان خدمت جي بدلي ئي کيس ھاشم جو نالو مليو جنھن جي معني ( مانيءَ کي ) ٽڪر ڪندڙ آھي. ھاشم جو اصل نالو امر{{ٻيا نالا|انگريزي=Amr}} ھيو. ھاشم مڪي جي واپاري قافلن جو بنياد وجھندڙ پڻ ھيو. ھن باظنتيني شھنشاھ کان حڪمنامو حاصل ڪيو جنھن تحت قريش قبيلي کي ھر قسم جي ٽئڪس ۽ ڊيوٽي کان آزاد ڪري انھن جي ڪنٽرول وارن ملڪن ۾ آزاد اچ وڃ جي اجازت ڏنل ھئي<ref name = " سعيد "/> ھن اھا ساڳي سھولت ايٿوپيا جي بادشاھ کان پڻ حاصل ڪئي ۽ ان وقت يمن ايٿوپيا جو حصو ھيو.اھڙي طرح قريش جا واپاري قافلا يمن کان شام ۽ بازنظيني شھر انقرہ تائين وڃڻ شروع ٿيا.<ref name = "سعيد "/> ھاشم جڏهن 25 سالن جو ھيو تہ سن 488 عيسويءَ ۾ فلسطين جي غزہ واري ھنڌ وفات ڪري ويو ۽ کيس اتي ئي دفن ڪيو ويو. اھا جاء غزہ ھاشم يا ھاشم جي غزہ سڏجڻ شروع ٿي وئي. ھن يثرب جي عدي بنو نجار قبيلي جي سلمیٰ بنت امر سان پرڻو ڪيو جنھن مان عبدالمطلب پيدا ٿيو جيڪو اڃان ننڍڙو ھيو تہ ھاشم وفات ڪري ويو.ان کان سواءِ ھاشم کي چار ٻيا پٽ پڻ ھيا جن ۾ اسد، نضلا، سئفي ۽ ابو سئفي شامل ھيا جن مان پوين ٽن کي اولاد ڪانہ ٿي باقي اسد کي [[فاطمه بنت اسد]] نالي نياڻي ڄائي جيڪا علي رضہ بن ابي طالب جي ماء ھئي. ھاشم جو اھڙي طرح نسل عبدالمطلب مان اڳتي ھليو<ref name = " سعيد"/>. عبدالمطلب يثرب ۾ پنھنجي ناني جي گھر ۾ پيدا ٿيو. ھاشم جي وفات بعد سندس ڀاء مطلب خاندان جو وڏو بڻيو جيڪو پنھنجي ننڍي ڀائٽي عبدالمطلب بن ھاشم کي مڪي وٺي آيو جڏھن مطلب اٺ تي مڪي ۾ داخل ٿيو تہ ماڻھن ڇوڪري کي مطلب جو غلام سمجھي عبدالمطلب چوڻ شروع ڪيو ۽ مطلب وضاحت ڪندو رھيو تہ اھو سندس ڀائٽيو آھي پر ھاشم جي ان پٽ تي عبدالمطلب نالو پئجي ويو<ref name = " سعيد "/>. عبدالمطلب جو اصل نالو شعيبت الحمد ھيو. مطلبجي وفات بعد سقايہ ۽ رفادہ جي ذميداري عبدالمطلب جي حصي ۾ آئي. ھن 82 سالن تائين عمر ماڻي ۽ پوئين وقت ھن کي مڪي جي سربراھ جو خطاب پڻ مليو<ref name = " سعيد"/> ==والدين== ==جنم== [[File:Muhammad With Heart Circle.gif|thumb|محمد دل جي سرڪل سان]] == ننڍپڻ== يارھن ورھين جي عمر ۾ چاچي حضرت ابوطالب سان گڏ واپار سانگي شام ويا هئا ۽ اتي بحيرا نالي ھڪ عيسائي راھب سندس نبوت جي تصديق ڪئي ۽ ان وقت حضرت ابوبڪر صديق پڻ ساڻن گڏ ھيو هئي<ref name=" ٺٽوي" />. == زالون ۽ اولاد == ===بيبي خديجه رضه=== 25 سالن جي ڄمار ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي پھرين شادي [[بنو اسد]] گھراڻي جي [[خويلد بن اسد]] ۽ [[فاطمه بنت زائدہ]] جي نياڻي 40 سالا حضرت خديجة الڪبریٰ رضه سان 695 ۾ ٿي جيڪا بيواہ ھئي ۽ سندس اھا ٽين شادي ھئي<ref name=" علوي " />. بيبي سانئڻ جو پھريون نڪاح [[ھند بن زرارہ]] سان ٿيو جنھن مان کيس ھڪ نياڻي ۽ ٻہ پٽ ٿيا جيڪو پوء گذاري ويو. سندس ٻيون نڪاح [[عتيق بن عائذ]] سان ڪرايو ويو جنھن مان کيس ھڪ نياڻي ھند جي نالي سان ھئي پر ڪجھ وقت کان پوءِ عتيق پڻ گذاري ويو<ref name=" علوي " />. جڏھن 35 سالن جي ٿي تہ سندس والد خويلد پڻ گذاري ويو<ref name="علوي " />. پاڻ مالدار عورت ھئي ۽ سندس ڪاروباري قافلا [[عراق]]، [[شام]] ۽ [[فلسطين]] تائين ويندا ھيا. سندس ھڪ غلام [[ميسرہ]] ايماندار ھيو جيڪو سندس ڪاروبار جو جنرل مينيجر ھيو<ref name=" علوي" />. پاڻ سڳورن {{درود}} جن ان وقت ايمانداري ۾ وڏي شھرت حاصل ڪئي هئي ۽ ميسرہ ذريعي بيبي سانئڻ وٽ اھڙو احوال پھتل ھو ۽ ان کين سندس ڪاروبار ۾ شامل ٿيڻ جي پيشڪش ڪئي جيڪا پاڻ سڳورن {{درود}} قبول ڪئي ۽ ان جي تجارتي قافلي سان شام ويا جنھن بعد بيبي سانئڻ کين شادي جو پيغام موڪليو<ref name=" علوي " />. شادي ۲۵ صفر تي ٿي جنھن ۾ حضرت ابو طالب ، حضرت حمزہ رضه، بيبي صاحبه جو چاچو [[عمرو بن اسد]]، سؤٽ [[ورقه بن نوفل]] پڻ شامل ٿيا<ref name=" علوي " />. حق مھر ساڍا ٻارھن [[اوقيه]] سون مقرر ڪيو ويو جنھن جي قيمت ۵۰۰ درھم ھئي<ref name=" علوي" />. ھڪ روايت مطابق حق مھر ۲۰ وٽ ٻڌايو ويو آهي<ref name=" علوي " />. نڪاح جو خطبو سيدنا [[ابو طالب]] پڙھيو. اھو خطبو يعقوبي ، شامي ، قسطلاني ، ۽ علامه عامري پنھنجي ڪتابن ۾ نقل ڪيو آهي<ref name=" علوي " />. نڪاح بعد پاڻ سڳورن {{درود}} ھڪ اٺ ذبح ڪرائي مھمانن جي دعوت ڪئي. بيبي سانئڻ زندگي جا 25 سال پاڻ سڳورن {{درود}} سان گذاريا<ref name=" علوي " />. سندس حياتيءَ ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} ٻي ڪا شادي نہ ڪئي<ref name=" علوي " />. پاڻ سڳورن {{درود}} جي پٽ ابراھيم کان سواءِ سموري اولاد بيبي سانئڻ مان ٿي ۽ سڀ سواء بيبي فاطمه الزهراء رضه جي سندن حياتي مبارڪ دوران وفات ڪري ويا<ref name=" علوي " />. [[فائل:The altar of prayer of the Prophet in the demolished house of Khadijeh 01.jpg|thumb|left|upright=0.8|بيبي خديجہ جي مڪي ۾ ڊاٿل گھر اندر اھا جاء جتي حضرت محمد{{درود}} ساڻس شادي کان پوء رھائش دوران عبادت ڪندو ھو]] نبي ڪريم {{درود}} کي چار نياڻيون ھيون جن مان وڏي سيدہ زينب ، ٻيون نمبر سيدہ رقيه ، ٽيون نمبر سيدہ ام ڪلثوم ۽ چوٿون نمبر آخري نياڻي سيده فاطمه الزهراء ھئي<ref name=" علوي " />. چئني مديني ھجرت ڪئي ۽ اتي وفات ڪيائون ۽ چارئي جنت البقيع ۾ دفن ٿيل آھن<ref name=" علوي " />. سيده زينب رضه 30 ميلادي ڌاري مڪي ۾ ڄائي ۽ سن ۸ ھجري ۾ مديني ۾ وفات ڪئي. سندس نڪاح بعثت کان اڳ پنھنجي ماسات ابوالعاص بن ربيع قرشي سان ڪرايو ويو جيڪو بيبي خديجه جي ڀيڻ ھند بنت خويلد جو پٽ ھيو ۽ سندس اصل نالو لقيط ھو<ref name=" علوي " />. ڪجھ رويتن مطابق سندس نالو ھشيم ۽ مھشم ھيو. پاڻ سڳورن {{درود}} جي ھجرت وقت اھي طائف ۾ رھندا ھئا. بدر جي جنگ بعد پاڻ سڳورن {{درود}} کيس مديني گھرايو ۽ بعد ۾ ابوالعاص جڏهن اسلام قبول ڪيو تہ اھو پڻ مديني ۾ آيو. سيده زينب کي ھڪ پٽ علي ۽ ھڪ نياڻي امامه ٿيا<ref name=" علوي" />. علي ننڍپڻ ۾ ئي فوت ٿي ويو. امامه جي پرورش بعد ۾ ابوالعاص جي ماروٽ حضرت زبير بن عوام ڪئي جنهن بيبي فاطمه الزهراء جي وفات بعد امامه جو نڪاح حضرت علي ڪرم الله وجهه سان ڪرايو<ref name=" علوي " />. [[فائل:The altar of prayer of the Prophet in the demolished house of Khadijeh.jpg|thumb|left|upright=0.8|بيبي خديجہ جي سعودي حڪومت پاران ڊاٿل گھر ۾ محراب جو ھڪ ٻيو منظر جتي پاڻ سڳورو عبادت ڪندو ھو]] سيده رقيه رضه ۳۳ ميلادي ڌاري ڄائي ۽ ان جو نڪاح حضرت عثمان غني رضه سان ڪرايو ويو. نبوت جي پنجين سال مڙس سان گڏ حبشه ھجرت ڪئي جتي ست سال رھيا اتي کيس ھڪ پٽ عبدالله نالي ڄائو. مڪي واپسي بعد مديني ڏانهن ھجرت ڪئي. بدر جي جنگ وقت بيمار ٿي پئي ۽ اٽڪل ۲۰ ڏينھن بعد وفات ڪري وئي. ان جي بيماري سبب نبي ڪريم {{درود}} جن حضرت [[عثمان غني]] رضه ۽ حضرت اسامه بن زيد رضه کي مديني ڇڏي ويا ھئا. جنگ جي فتح جي خبر جڏهن مديني پھتي تہ بيبي سانئڻ جي تدفين ٿي رھي ھئي<ref name=" علوي " />. سندس پٽ عبدالله پڻ ننڍپڻ ۾ گذاري ويو<ref name=" علوي " />. [[فائل:The House of Khadijah, The Porphet Mohammad's Wife in Mecca before Demolition 01.jpg|thumb|left|upright=0.8|بيبي خديجہ جو گھر جتي حضرت محمد {{درود}} مڪي زندگيءَ جو ھڪ دؤر گذاريو جيڪو سعودي حڪومت ڊھرائي ڇڏيو]] سيدہ ام ڪلثوم اھل بيت جي مديني ھجرت وقت بيبي فاطمه الزهراء رضه ۽ سيدہ سوده رضه سان گڏ ھئي. سيدہ رقيه رضه جي وفات کان ست يا ٽن مھينن بعد پاڻ سڳورن {{درود}} سندس نڪاح حضرت عثمان غني رضه سان ڪرايو ۽ سندس رخصتي جمادالآخر ۾ دوران ۱۹ سالن جي عمر ۾ ٿي<ref name=" علوي " />. کيس ڪا بہ اولاد ڪانه ٿي. حضرت عثمان سان ھن پنھنجي زندگي جا اٽڪل ساڍا ڇھ ورھيه گذاريا<ref name=" علوي " />. سن ۹ ھجري ۾ شعبان جي مھيني دوران وفات ڪئي. سندس جنازي نماز پاڻ سڳورن {{درود}} جن پڙھائي<ref name=" علوي " />. [[فائل:The House of Khadijah, The Prophet Mohammad's Wife in Mecca after Demolition 01.jpg|thumb|left|upright=0.8|بيبي خديجہ وارو گھر ڊھڻ کان پوءِ واري حالت ۾. ھن گھر پاڻ سڳورن زندگي جو ھڪ دور گذارہو]] بيبي فاطمه الزهراء رضه ۴۱ ميلادي ۾ نبوت جي بعثت واري سال پيدا ٿي ۽ جڏهن ۱۰ ورھين جي ھئي تہ سندس والدہ وفات ڪئي جنھن ڪري ننڍي عمر ۾ ئي والد سان وابسته رھي<ref name="علوي " />. والد کي تمام پياري ھئي. سندس عادات ، اطوار ، رفتار توڙي گفتار جو انداز والد سان مشابهت رکندڙ ھيو ۽ شڪل ۾ والده جھڙي ھئي<ref name=" علوي " />. سندس شادي پندرهن سال پنج مھينن جي عمر حضرت علي ڪرم الله وجهه سان مديني ۾ جنگ بدر کان بعد ڪرائي وئي. نڪاح جي تقريب مسجد نبوي ۾ ٿي ۽ پاڻ سڳورن{{درود}} سندن نڪاح پڙھايو. حق مھر ۵۰۰ درھم مقرر ٿيو ۽ رخصتي احد جي جنگ بعد عمل ۾ آئي<ref name=" علوي" />. سندس حياتيءَ دوران حضرت علي ڪرم الله وجهه ٻي شادي ڪانه ڪئي. کيس پنج ٻار جن ۾ ٽي پٽ امام حسن، امام حسين ، امام محسن ۽ ٻہ ڌيئر ڄاوا. امام محسن ننڍپڻ ۾ ئي وفات ڪئي<ref name=" علوي " />. پاڻ پردي جي سخت پابند ھئي. سندس جنازي نماز حضرت علي ڪرم الله وجهه پڙھائي<ref name="علوي " />. [[فائل:Khadija tomb (1).jpg|thumb|left|upright=0.8|خديجہ جو مڪي م واقع مقبرو جيڪو سعودي حڪومت ڊھرائي ڇڏيو]] بيبي خديجه رضه مان پاڻ سڳورن {{درود}} کي ٻہ پٽ پڻ ڄاوا جن جا نالا قاسم ۽ عبدالله ھيا. قاسم کي طاھر ۽ عبدالله کي طيب پڻ سڏيندا هئا<ref name=" علوي " />. روايت مطابق سندن وفات نبوت کان اڳ ننڍپڻ ۾ ٿي ھئي<ref name=" علوي" />. ===بيبي سوده رضه=== سن ۱۰ نبوي ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} جن جو پاڻ کان عمر ۾ ۳۰ سال وڏي بيوہ<ref name=" علوي " /> سودہ بنت زمعه سان نڪاح ٿيو. مديني ڏانهن ھجرت وقت فقط ھيء گھرواري ساڻن گڏ ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. ان جو تعلق بنو عامر قبيلي سان ھو<ref name="علوي " />. روايت مطابق ھڪ دفعي خوله بنت حڪيم نبي ڪريم {{درود}} جن کي ٻي شادي ڪرڻ جي تجويز ڏني ۽ کين بيبي عائشه ۽ حبشه کان ھجرت ڪري موٽي آيل مھاجرن مان بيبي سودہ جا نالا پيش ڪيا<ref name="علوي " />. پاڻ سڳورن اھا تجويز قبول ڪئي ۽ ٻنھي طرفن کان آڇ قبول ڪئي وئي. بيبي سوده سان نڪاح جو خطبو زمعه بن قيس پڙھيو<ref name=" علوي " />. حق مھر ۴۰۰ درھم مقرر ٿيو<ref name =" جلد" > شرح مواھب ، زرقاني ، جلد ۳, صه ۲۹۷ </ref>. ھن جا ۱۲ سال نبي ڪريم {{درود}} جي صحبت ۾ گذريا ۽ سندس رفاقت ۾ حج ۽ عمرو ادا ڪيو<ref name=" علوي " />. کيس پاڻ سڳورن {{درود}} مان ڪا اولاد ڪانه ٿي پر کيس پھرين مڙس سڪران مان عبدالرحمان نالي پٽ ڄائو جيڪو حضرت عمر رضه جي دؤر ۾ جنگ جلولاء ۾ شھيد ٿيو<ref name=" علوي " />. بلاذري مطابق بيبي صاحبه سن ۲۲ ھجري ۾ مديني ۾ وفات ڪئي<ref name=" علوي " />. ابن سعد مطابق سن ۵۴ ھجري ۾ وفات ڪئي<ref name="علوي " />. ===بيبي عائشه رضه=== سن ۱۰ ھجري شوال جي مھيني ۾ بيبي عائشه رضه جو پاڻ سڳورن {{درود}} جن سان نڪاح مڪي ۾ پڙھيو ويو ان وقت سندس عمر ۶ سال ھئي ۽ رخصتي شوال جي مھيني ۾ ھجرت جي پھرين سال ۹ ورھين جي عمر ۾ مديني ٿي<ref name=" ٺٽوي" />. نڪاح ۽ رخصتي وقت بيبي صاحبه جي عمر بابت متضاد روايتون آھن جن ۾ ھڪ روايت مطابق رخصتي وقت بيبي صاحبه جي عمر ۱۸ سال ھئي. روایت مطابق مديني پھچڻ کان ڪجھ وقت پوءِ پاڻ سڳورن {{درود}} جن زيد بن حارث ۽ ابو رافع کي مڪي مان ابوبڪر صديق رضه جي گھروارن کي وٺي اچڻ لاءِ موڪليو اھڙي طرح اھي قبا تائين پھتا. بيبي اسماء بنت ابوبڪر اميد سان ھئي ۽ اتي ان عبدالله بن زبير کي جنم ڏنو. ساڳي سال شوال ۾ بيبي عائشه رضه جو گھر مديني جي پاڙي سنح ۾ حارث بن خزرج وارن جي گھرن لڳ واقع ھيو جيڪو نبي ڪريم {{درود}} جي گھر کان ھڪ ميل جي فاصلي تي ھو. ان گھر ۾ سندس شادي ۽ رخصتي ٿي<ref name ="ياقوت " > معجم البلدان، ياقوت، جلد ۳, صه ۲۶۵ </ref>. ===بيبي حفصه رضه=== بيبي حفصه حضرت عمر فاروق رضه ۽ سندس زال زينب بنت مظعون جي نياڻي ھئي جيڪا بعثت نبوي کان پنج سال اڳ پيدا ٿي<ref name=" علوي " />. ننڍي عمر ۾ سندس نڪاح سھم قبيلي جي ھڪ فرد خنيس بن حذافه بن قيس سان ٿيو جيڪو بدر جي جنگ ۾ مسلمانن جي لشڪر ۾ شامل ھو ۽ زخمي ٿي پيو ۽ سن ۲ھجري ۾ وفات ڪري ويو ۽ ھڪ روايت مطابق احد جي جنگ ۾ شھيد ٿيو<ref name=" علوي " />. ان بعد شوال سن ۳ ھجري ۾ بيبي حفصه جي شادي نبي ڪريم {{درود}} جن سان ٿي<ref name="ٺٽوي " />. ان وقت بيبيءَ جي عمر ۱۸ سال ھئي ۽ نڪاح ۾ مھر ۵۰۰ درھم مقرر ٿيو<ref name=" علوي" />. ابو دائود ، نسائي ۽ ابن ماجه وغيره ۾ ابن عمر جي روايت مطابق نبي ڪريم {{درود}} جن کيس ھڪ دفعو طلاق (رجعي) ڏني ھئي. طبراني پڻ اھڙو ذڪر ڪيو<ref name=" علوي " />. بيبي صاحبه شعبان سن ۴۵ ھجري ۾ ۶۳ ورھين جي عمر ۾ وفات ڪئي<ref name=" علوي " />. وفات وقت پنھنجي ننڍي ڀاءُ عبدالله بن عمر رضه کي وصيت ڪئي ھئي تہ سندس مديني جي اتر ۾ شام واري رستي تي واقع غابہ نالي ديھ واري ملڪيت خيرات لاء وقف ڪري<ref name=" علوي " />. سندس جنازي نماز مديني جي گورنر مروان بن حڪم پڙھائي ۽ کيس جنت البقيع ۾ دفنايو ويو<ref name=" علوي " />. ===بيبي زينب بنت خزيمه رضه=== سن ۳ ھجري ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} جن جو نڪاح بيبي زينب بنت خزيمه ھلاليه سان ٿيو<ref name=" ٺٽوي" />. بيبي صاحبه کي خير خيرات جي ڪثرت سبب ام المساڪين يعني مسڪينن جي ماء سڏيو ويندو هو<ref name="ٺٽوي " />. ھجرت نبوي {{درود}} کان ۱۴ يا ۱۵ سال اڳ مڪي ۾ ڄائي بيبي صاحبه جو پھريون مڙس نبي ڪريم {{درود}} جو پڦاٽ عبدالله بن جحش رضه ھو جنھن سان گڏ بيبي صاحبه مديني ھجرت ڪئي جيڪو ساڳ شوال سن ۳ ھجري ۾ غزوہ احد ۾ شھيد ٿيو ھو ۽ عدت گذارڻ بعد سندس ٻي شادي پاڻ سڳورن {{درود}} جن سان ٿي پر سن ۴ ھجري ۾ ربيع الاول يا ربيع الآخر ۾ بيبي صاحبه وفات ڪري وئي<ref name=" ٺٽوي " />. وفات وقت سندس عمر ۳۰ سال کن ھئي<ref name=" علوي " />.اھو پاڻ سڳورن {{درود}} جن جو پنجون نڪاح ھيو جنھن ۾ حق مھر ۵۰۰ درھم مقرر ٿيو<ref name=" علوي" />. قتادہ بن دعامہ کان روايت مطابق سندس پھريون نڪاح پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي سؤٽ طفيل بن حارث سان ٿيل ھو جنھن ڪجھ وقت پوء کيس طلاق ڏني ۽ سندس ٻيو نڪاح طفيل جي ڀاءُ عبيدہ بن حارث سان ٿيو<ref name=" علوي " />. امھات المومنين ۾ بيبي زينب رضه واحد عورت ھئي جنھن جو جنازو نبي ڪريم {{درود}} جن پڙھايو <ref name=" علوي " />. ===بيبي زينب بنت جحش رضه=== سن ۴ ھجري ۾ ذوالقعد جي مھيني ۾ چنڊ واري رات پاڻ ڪريم {{درود}} جن جو نڪاح زينب بنت جحش رضه سان ٿيو. ھڪ ٻي روايت مطابق ۵ ھجري ۾ ٿيو<ref name=" ٺٽوي " />. ان وقت بيبيءَ جي عمر ۳۵ ورھيه ھئي ۽ نبي ڪريم {{درود}} جي وفات بعد سندس زالن مان اھا پھرين وفات ڪندڙ ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. شادي واري وقت ھن. سال پردي جو حڪم نازل ٿيو<ref name=" ٺٽوي " />. ھن بيب جو تعلق قريش جي اسد بن خزيمه واري شاخ سان ھيو<ref name=" علوي " />. ھي بيبي نبي ڪريم {{درود}} جن جي رشتي ۾ پڦاٽ ھئي. ھجرت جي پھرين سال ئي بيبي صاحبه جو خاندان مديني پھتو ھو. نبي ڪريم {{درود}} جن ان جو نڪاح زيد بن حارث رضه سان ڪرايو ھو پر اھا شادي ڪامياب نہ ٿي سگھي ۽ زيد کيس طلاق ڏني<ref name=" علوي " />. ان وقت بيبيءَ جي عمر ۳۴ سال ھئي. ان بعد قرآن جي آيت جي حڪم تحت سندس عدت بعد شادي نبي ڪريم {{درود}} جن سان ٿي. حق مھر ۴۰۰ درھم مقرر ٿيو<ref name=" علوي" />. بيبي صاحبه جو نالو برہ ھيو ۽ شادي وقت سندس نالو نبي ڪريم {{درود}} جن زينب رکيو<ref name=" علوي " />. نبي ڪريم {{درود}} جي وصال کان ۷ سال بعد حضرت عمر رضه جي دؤر ۾ بيبي صاحبه ۵۳ ورھين جي ڄمار ۾ وفات ڪئي ۽ سندس جنازي جي نماز حضرت عمر رضه پڙھائي ۽ کيس جنت البقيع ۾ دفنايو ويو<ref name=" علوي " />. ===بيبي ريحانه رضه=== بيبي صاحبه جو تعلق روايتن مطابق بنو نضير يا بنو قريظه سان ھيو جن مان بنو قريظه جي روايت مشھور آھي. ھڪ روايت مطابق ڄائي بنو نضير قبيلي ۾ ۽ سندس شادي بنو قريظه ۾ ٿي ۽ شمعون يا زيد بن عمرو جي نياڻي ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. غزوہ بنو قريظه جي موقعي تي قيد ٿي ٻانھپ ۾ شامل ٿي ۽ نبي ڪريم {{درود}} جن جي حصي ۾ آئي<ref name="ٺٽوي " />. پاڻ سڳورن {{درود}} کيس آزاد ڪري سن ۵ ھجري ۾ محرم جي مھيني ۾ ساڻس نڪاح ڪيو<ref name="ٺٽوي " />. سندس اصل نالو ربيعه بنت شمعون بن زيد بن عمرو ھيو. ابن حجر سندس تعلق بنو قريظه سان ۽ ابن اسحاق بنو نضير سان ڏيکاريو آھي<ref name=" علوي" />. سندس شادي بنو قريظه جي حڪم نالي شخص سان ٿي جيڪو غزوه بنو قريظه ۾ مارجي ويو<ref name="علوي " />. محمد بن ڪعب جي روايت مطابق ھن بيبي پردي جو حڪم مڃڻ کان انڪار ڪيو ھو جنھن ڪري کيس نبي ڪريم {{درود}} جن طلاق ڏني ھئي پر پوء رجوع ڪيو ۽ بعد ۾ پردي جي پابندي سان زندگي گذاري<ref name=" علوي " />. سن ۱۰ ھجري ۾ جڏهن نبي ڪريم {{درود}} جن حج تان واپس آيا تہ مديني ۾ وفات ڪري وئي ۽ کيس جنت البقيع ۾ دفنايو ويو<ref name=" علوي " />. ابن الاثير ،ابن ڪثير ، شامي وغيره بيبي صاحبه جو شمار ٻانھين ۾ ڪيو آهي<ref name=" علوي " />. ===بيبي جويريه رضه=== سن ۵ ھجري ۾ غزوه بنو مصطلق بعد يا سن ۶ ھجري ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن جو نڪاح بيبي جويريه رضه سان ٿيو<ref name=" ٺٽوي " />. پاڻ غزوہ بنو مصطلق ۾ ھٿ آيل قيدين ۾ شامل ھئي. نبي ڪريم {{درود}} جن کيس آزاد ڪري نڪاح ڪيو جنھن ۾ ۴۰۰ درھم حق مھر مقرر ٿيو<ref name=" ٺٽوي " />. نڪاح وقت بيبي صاحبه جي عمر ۲۰ سال ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال سندس والد حارث بن ابو ضرار مسلمان ٿيو<ref name=" ٺٽوي " />. ابن عباس مطابق بيبي صاحبه جو اصل نالو برہ بنت حارث ھيو<ref name=" علوي " />. سندس تعلق بنو خزاعہ جي پاڙي مصطلق سان ھيو. سندس پيء پاڙي جو سردار ھيو جنھن سندس شادي پنھنجي خاندان جي نوجوان مسافع بن صفوان سان ڪرائي ھئي جيڪو غزوہ بنو مصطلق ۾ مارجي ويو. بيبي صاحبه مال غنيمت ۾ ثابت بن قيس ۽ سندس سؤٽ جي حصي ۾ آئي پر سردار جي نياڻي ھجڻ ڪري ھن انھن سان رھڻ پسند نہ ڪيو ۽ ۹ اوقيه سون جي قيمت تي پنھنجي آزادي جو معاھدو ڪيو. مدد لاء نبي ڪريم {{درود}} جن وٽ پيش ٿي ۽ نبي ڪريم {{درود}} جن رقم ڀري کيس آزاد ڪرايو جنھن بعد مسلمان ٿي ۽ پاڻ سڳورن کيس حرم ۾ شامل ڪرڻ جو فيصلو ڪيو ۽ نڪاح بعد ان جو نالو بره بدلائي جويريه رکيو. نڪاح بعد اصحابين نبي ڪريم {{درود}} جن جي ساھراڻي گھر ڀاتين ھئڻ ڪري بيبي صاحبه جي قبيلي جي سمورن فردن کي آزاد ڪري ڇڏيو<ref name=" علوي " />. ابن عبدالبر مطابق بيبي صاحبه ربيع الاول سن ۵۶ ھجري ۾ وفات ڪئي. سندس جنازي جي نماز مديني جي گورنر مروان بن حڪم پڙھائي ۽ کيس جنت البقيع ۾ دفنايو ويو<ref name=" علوي " />. == نبوت کان اڳ واري زندگي== [[Image:Cave Hira.jpg|thumb|left|upright=0.8|جبل نور ۾ واقع غار حرا جتي محمد صہ عبادت ڪندو ھو ۽ پھرين وحي نازل ٿي.]] == نبوت جو آغاز== جڏھن پاڻ ڪريمن {{درود}} جن پنھنجي عمر مبارڪ جا چاليھ ورھيه پورا ڪيا، تڏهن کين نبوت جي نعمت سان نوازيو ويو<ref name ="شامي " > سبل الھدیٰ والرشاد فی سیرۃ خیرالعباد شامی از: محمد بن یوسف بن علی بن یوسف صالحی دمشقی المعروف شامی، جلد ۲ صہ ۲۲۵ </ref><ref name =" ٺٽوي" > بذل القوۃ فی حوادث سنی النبوۃ (سيرت هاشمي)، از: امام العصر مخدوم محمد ھاشم محدث ٺٽوي، ترجمو: پروفيسر اسرار احمد علوي، مھراڻ اڪيڊمي شڪارپور، ڇاپو ٻيو جولائي 2004ع </ref>. ان روايت تي عالمن جي اڪثريت کي اتفاق رھيو آھي<ref name=" ٺٽوي " />. جڏھن تہ ڪي ٿوريون روايتون اھڙيون بہ مليون آهن ، جن ۾ بعثت وقت عمر مبارڪ چاليھ ورھين کان ھڪ ڏينھن مٿي يا ڏھ ڏينھن مٿي يا وري ٻه مھينا مٿي بہ ٻڌائي وئي آھي<ref name=" ٺٽوي " />. پر پھرين روايت ئي سڀني کان وڌيڪ مشھور ۽ مقبول آهي<ref name=" ٺٽوي " />. محمد بن يوسف دمشقي المعروف شامي سميت مالڪي مسلڪ جي ابو عبدالله محمد بن عبدالباقي المعروف زرقاني پڻ پنھنجي ڪتاب ''شرح علیٰ المواھب اللدنیہ'' ۾ چاليھ سالن جي روايت کي صحيح ڄاڻايو آهي<ref name=" ٺٽوي" />. صحيح بخاري ۽ صحيح مسلم ۾ پڻ حضرت ابن عباس ۽ انس رضي اللّٰہ تعالیٰ عنھما کان پڻ ساڳي روايت نقل ڪيل آھي<ref name="ٺٽوي " />. سندن بعثت ھڪڙن راوين ربيع الاول ۽ ٻين رمضان شريف جي مھيني ۾ بيان ڪئي آھي<ref name=" ٺٽوي " />. ابن اسحاق، بيھقي، ابن ڪثير، ذھبي، قسطلاني، شامي ۽ زرقاني پنھنجي ڪتابن ۾ بعثت جو آغاز ربيع الاول ۾ سچن خوابن کي قرار ڏنو آهي<ref name=" علوي " />. قرآن مجيد ۾ سورة البقرہ جي آيت ۱۸۵ مطابق "رمضان اھو مھينو آھي جنھن ۾ قرآن نازل ڪيو ويو"<ref name="ٺٽوي " />. صحيح مسلم ۾ حضرت طابوقتادہ رضہ جي روايت مطابق بعثت سومر جي ڏينهن ٿي ھئي<ref name =" مسلم" > صحيح مسلم، جلد ۱, صہ ۳۶۸ </ref><ref name="ٺٽوي " />. مسلم روايتن مطابق ليلة القدر واري رات غار حرا ۾ ملائڪ جبرائيل سندس خدمت ۾ وحي کڻي آيو<ref name=" ٺٽوي " />. وحي ۾ سڀ کان پھريون جبرائيل سورة علق جون پھريون پنج آيتون پڙھيون جيڪي نبي ڪريم {{درود}} جن ورجايون<ref name=" ٺٽوي " /> <ref name ="بخاري " > صحيح بخاري، "ڪيف ڪان بدءالوحي"، جلد ۱ صہ ۶ ۽ ۷ </ref>. جبرائيل پھرين وحي مھل انساني شڪل ۾ آيو هو<ref name=" ٺٽوي " />. غار حرا مان موٽندي پاڻ سڳورو {{درود}} حضرت خديجه وٽ آيو ۽ ڏڪڻ لڳو ۽ فرمايائون ته مون کي چادر ڍڪايو جيڪا ڍڪائي وئي ۽ جڏھن اھا ڪيفيت ختم ٿي تہ سورة مدٽر جون پھريون پنج آيتون نازل ٿيون<ref name="ٺٽوي " /><ref name=" بخاري " />. خوف واري حالت ۾ بيبي سانئڻ کين تسلي ڏني جنھن بعد کيس پنھنجي سؤٽ ورقه بن نوفل ڏي وٺي آئي<ref name="ٺٽوي " />.سمورن مردن ۽ عورتن کان اڳ حضرت خديجه رضہ پاڻ سڳورن تي ايمان آندو ۽ سمورا مسلمان ان روايت بابت ساڳي راء رکن ٿا<ref name ="ابن الاثير " > اسد الغابہ، ابن الاثیر، جلد ۵ صہ ۴۳۴ </ref><ref name ="روض " > الروض الانف سھيلي، جلد ۱, صہ ۲۷۷-۷۸ </ref><ref name ="زرقاني " > شرح علي المواھب، زرقاني، جلد ۱, صہ ۲۳۷ </ref><ref name =" قسطلاني" > المواھب اللدنيہ، قسطلاني، جلد ۱ ، صه ۲۱۷ </ref>. بيبي سانئڻ جي اسلام آڻڻ کانپوءِ سندس چارئي نياڻيون: سيدہ زينب رضه، سيدہ رقيه رضه، سيدہ ام ڪلثوم رضه ۽ سيدہ فاطمه الزهراء رضه بہ اسلام جي دائري ۾ داخل ٿيون<ref name="ٺٽوي " />. اھا روايت زرقاني '''شرح اعلیٰ المواھب''' ۾ سيرت ابن اسحاق ۽ سيرت شامي جي حوالي سان نقل ڪئي آهي<ref name=" ٺٽوي " />. ھڪ روايت مطابق بيبي خديجه رضه کان بعد پھرين ايمان آڻيندڙ عورت [[فاطمه بنت خطاب]] ھئي <ref name ="زرقاني ۱ " > شرح علي المواھب اللدنيہ، زرقاني، جلد ۱, صہ ۲۴۶ </ref><ref name="ٺٽوي " />. مردن ۾ ابوبڪر صديق ساڳي بعثت واري سومر ڏينھن شام جي وقت اسلام قبول ڪيو<ref name="ٺٽوي " />. جنھن بعد ٻارن ۾ حضرت علي ڏھن سالن جي عمر ۾ اسلام قبول ڪيو<ref name=" ٺٽوي " />. ھڪ روايت مطابق حضرت علي، ابوبڪر صديق کان اڳ اسلام قبول ڪيو<ref name="ٺٽوي " />. عثمان غني، زبير بن عوام، عبدالرحمان بن عوف، سعد بن ابي وقاص ، طلحه بن عبيد پڻ حضرت ابوبڪر صديق رضه جي ذريعي اسلام ۾ داخل ٿيا<ref name=" ٺٽوي " /> ساڳي سال زيد بن حارث ۽ بلال حبشي، عامر بن فھيرا، ابوذر غفاري (جندب بن جنادہ) ۽ سندس وڏو ڀاءُ انيس بن جنادہ، ابو فڪيھه، عمار بن ياسر ۽ سندس پيءُ ياسر بن عامر ۽ ماء سميه بنت خباط ۽ ڀاء عبدالله بن ياسر، صھيب رومي، مصعب بن عمير، عياش بن ربيعه، ارقم بن ابي ارقم، عثمان بن مظعون ۽ سندس ٻہ ڀائر قدامه ۽ عبدالله، ۽ ابو عبيده، ابو سلمه عبدالله ۽ سندس ماء بره، عامر بن ابي وقاص، عبدالله بن مسعود ھذلي، جعفر بن ابو طالب، خنيس بن حذافه سھمي، عبيده بن حارث، سعيد بن زيد معيقيب بن ابي فاطمه، خالد بن سعيد، فاطمه بنت خطاب، اسامه بن زيد جي ماء ام ايمن حبشيه، عبدالله بن عباس جي ماء ام الفضل عرف لبابه، عبدالله بن مسعود جي ماء ام عبد پڻ اسلام ۾ داخل ٿيا<ref name=" ٺٽوي " />. پھرين وحي جي نزول بعد بيبي خديجه رضه پاڻ سڳورن {{درود}} کي ورقه بن نوفل ڏي وٺي آئي جنھن وحي جو احوال ٻڌي سندس نبوت جي تصديق ڪئي جنھن ڪري کيس مسلمان سمجھيو وڃي ٿو<ref name=" ٺٽوي " />. زرقاني '''شرح علیٰ المواھب اللدنيہ''' ۾ ورقه کي قطعي طور صحابي مڃيو آھي<ref name="ٺٽوي " />. == مڪي زندگي== سن ۳ نبوي ۾ ۽ ڪن روايتن مطابق ۴ نبوي ۾ کين سورة الحجر جي آيت ۹۴ ذريعي کين کليل دعوت جو حڪم ڏنو ويو ۽ پاڻ سڳورن {{درود}} صفا واري ٽڪريءَ تي چڙهي قريش قبيلي وارن کي وڏي واڪي سڏ ڪري کلي عام اسلام جي دعوت ڏني جتي ابولھب سندن مخالفت ڪئي جنھن ڪري سورة الھب نازل ٿي<ref name=" ٺٽوي" />. مڪي جي مشرڪن سندن مخالفت شروع ڪئي پر ساڻس ابو طالب جي مڪمل تائيد ۽ حمايت حاصل هئي<ref name=" ٺٽوي" />. سن ۵ نبوي ۾ مسلمانن مڪي وارن جي ڏاڍ کان تنگ ٿي حبشه ڏانھن پھرين ھجرت ڪئي جن ۾ حضرت عثمان ، بيبي رقيه ، عبدالرحمان بن عوف، زبير بن عوام ، مصعب بن عمير ، ابو سلمه عبدالله ۽ ام سلمه سميت ٻارھن مرد ۽ پنج عورتون شامل ھيا<ref name=" ٺٽوي " /><ref name ="بيھقي " > دلائل النبوة بيھقي، جلد ۲, صه ۲۹۷ </ref><ref name =" ارقم" > زادالمعاد ابن قيم، جلد ۱, صه ۹۷ ۽ ۹۸ </ref>. ساڳي سال بيت الله ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} سورة نجم جي تلاوت شروع ڪئي جنھن وقت مشرڪن جو ھڪ وڏو ميڙ موجود ھيو ۽ جڏھن سجدي واري آيت آئي تہ نبي سڳورو {{درود}} سجدي ۾ ھليو ويو ۽ اتي موجود مسلمان پڻ سجدي ۾ ڪري پيا انھن سان گڏوگڏ سواء اميه بن خلف جي سمورن مشرڪن پڻ سجدو ڏنو<ref name=" ٺٽوي " /><ref name =" ھشام" > سيرت ابن ھشام جلد ۱ </ref><ref name=" جلد " /><ref name =" صحيح" > صحيح بخاري، جلد ۲ صه ۷۲۱</ref>. سن ۶ نبوي جي شروعات ۾ مسلمانن حبشه ڏانھن ٻيون ڀيرو ھجرت ڪئي. ان قافلي ۾ ۸۳ مرد ۽ ۱۸ عورتون شامل هيون<ref name =" اللدنيہ" > شرح المواھب اللدنيہ ، جلد ۱, صه ۲۸۷ </ref><ref name=" ارقم " /><ref name="ٺٽوي " />. قافلي ۾ جعفر بن ابو طالب سندس زال اسما بنت عميس، خنيس بن حذافه سھمي، مصعب بن عمير، معيقيب بن ابو فاطمه، مقداد بن اسود ڪندي، ابو عبيده بن جراح، خالد بن حزام، ام المومنين سودہ بنت زمعه پڻ شامل هئا<ref name =" سبل" > سبل الھدیٰ والرشاد، شامي، جلد ۲, صه ۳۶۳,۳۹۷ ۽ ۴۰۹ </ref>. ساڳي سال مشرڪن مسجد الحرام ۾ گڏجاڻي ڪئي جنھن ۾ ابوجھل، شيبه، عتبه، وليد بن عتبه، عمار بن وليد، عقبه بن ابي معيط، اميه بن خلف وغيره شامل هئا. رسول {{درود}} جن ڪعبي ۾ نماز پڙھي رھيا ھئا. ان مھل مسجد ٻاھران ميدان ۾ قرباني لاء اٺ ڪٺو ويو ھو. ان ميٽنگ مان ھم صلاح ٿيندي عقبه بن ابي معيط اٿيو ۽ اوجھ سان ڀريل اوجھري آڻي پاڻ سڳورن {{درود}} جي پٺي مٿان رکي. ان واقعي جي پروڙ ڏھن ورھين<ref name=" علوي " /> جي سيدہ فاطمه کي پئي ته مسجد ۾ ھلي آئي ۽ پنھنجي بابي جي پٺي تان غلاظت ھٽائي<ref name="ٺٽوي " />. ان وقت حضرت ابوبڪر صديق پڻ اتي پھتو<ref name="ٺٽوي " />. ساڳي سال عمار بن ياسر جي ماء سميه بنت خباط کي ابوجھل نيزو ھڻي شھيد ڪيو ويو<ref name="ٺٽوي " />. سن ۶ نبوي ۾ پاڻ سڳورا {{درود}} صحابي ارقم بن ابي ارقم جي گھر اچي ترسيا جتي مسلمان گڏ ٿي نماز پڙھندا ھيا جيڪو سلسلو حضرت عمر بن خطاب جي اسلام ۾ داخل ٿيڻ تائين جاري رھيو جنھن بعد مسلمانن گڏجي ڪعبي اندر نماز پڙھڻ جي شروعات ڪئي<ref name="ٺٽوي " />. مخدوم محمد هاشم ٺٽوي لکي ٿو تہ دار ارقم مسجد الحرام لڳ صفا جي ٽڪري وٽ موجود ھيو جنھن کي خليفي ھارون رشيد جي حبشي نسل واري ماء خيزران نئين سر جوڙائي تبرڪ طور ھڪ مسجد قائم ڪئي جنھن ڪري ھاڻي اھو دار خيزران سڏجي ٿو<ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال ھڪ روايت مطابق حضرت حمزہ اسلام ۾ داخل ٿيو ۽ ٽي ڏينهن بعد حضرت عمر بن خطاب دار ارقم ۾ اچي اسلام قبوليو<ref name=" ٺٽوي " />. ان کان اڳ نبي ڪريم {{درود}} جن دعا گھري ھئي تہ: {{quote| "اي الله! عمرو بن ھشام ۽ عمر بن خطاب مان جيڪو توکي وڌيڪ پيارو ھجي، ان جي ذريعي اسلام کي سگھ بخش."|<ref name ="ابن حجر " > الاصابہ، ابن حجر، جلد ۲, صه ۵۱۸ </ref>|}} ھڪ روايت مطابق ساڳي سال عبدالله بن عمر پڻ مسلمان ٿيو ھو<ref name=" ٺٽوي " />. ان کان سواءِ ان الخير سلمه پڻ دار الارقم ۾ اچي مسلمان ٿي جيڪا ابوبڪر صديق جي ماء ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۷ نبوي ۾<ref name ="حجر " > فتح الباري، حافظ ابن حجر، جلد ۷, صه ۱۴۷ </ref> ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق ۸ نبوي ۾ محرم جي چنڊ ڏسڻ سان ئي قريش وارن بنو جو ھاشم ۽ بنو عبدالمطلب سان مڪمل بائڪاٽ جو اعلان ڪيو جنھن سبب نبي ڪريم {{درود}} جن کي شعب ابوطالب ۾ نظر بند ٿيڻو پيو<ref name=" ٺٽوي " />. شعب ابوطالب جبل ابو قبيس جي وچان ھڪ جابلو لڪ ھيو جيڪو بنو هاشم جي مورثي ملڪيت ھو<ref name ="عاصم " > سفرنامہ ارض القرآن (اردو)، محمد عاصم، صہ ۱۵۴ </ref>. بائڪاٽ جي ڪاروائي لکت ۾ ڪئي وئي جنھن کي بيت الله ۾ لٽڪايو ويو جنھن ۾ لکيل ھو ته<ref name=" ٺٽوي " />: {{quote|محمد {{درود}} کي بنو ھاشم بنو مطلب سان گڏ مڪي مان شھر نيڪالي ڏني ويندي. ڪوبه ماڻھو ساڻن مٽي مائٽي يا سڱابندي وغيره نہ ڪندو. کاڌي پيتي جي ڪابہ جنس وٽن پھچڻ نہ ڏني ويندي. ڪوبه ماڻھو نہ کانئن ڪجھ خريد ڪندو ۽ نہ وري ڪا شئي کين وڪرو ڪري سگھندو. مسلمانن سان ان وقت تائين ڪنھن بہ قسم جو ڪو ٺاھ يا ساڻن ڪابہ نرمي نہ ڪئي ويندي، جيستائين ھو محمد {{درود}} کي قريش وارن جي حوالي نہ ڪندا |<ref name =" سيرت" > سيرة ابن ھشام، جلد ۲، صه ۱۴ </ref>|}} سن ۸ نبوي ۾ مشرڪن آسماني نشاني جو مطالبو ڪيو ۽ نبي ڪريم {{درود}} جن کين چوڏھين جي چنڊ واري رات شق القمر وارو معجزو ڏيکاريو<ref name=" ٺٽوي " />. مسلمانن جي عقيدي مطابق پاڻ سڳورن {{درود}} چنڊ ڏانھن پنھنجي آڱر سان اشارو ڪيو جنھن سان چنڊ ٻہ الگ اڌ ٿي ٿي ويو. پر مشرڪن ان کي وڏو جادو قرار ڏنو<ref name=" ٺٽوي " />. عبدالله بن عباس جي ولادت شعب ابوطالب ۾ ٿي جنھن بعد ساڳي سال بائڪاٽ واري دستاويز کي سن ۱۰ نبوي اڏھي کائي وئي ۽ اھو احوال ابو طالب پاڻ سڳورن {{درود}} جن کي ٻڌايو<ref name=" سيرت " /><ref name =" الروض" > الروض الانف سھيلي، جلد ۲, صه ۱۲۷ ۽ ۱۲۸ </ref><ref name =" دلائل۱" > دلائل النبوة، بيھقي، جلد ۲, صه ۳۱۱-۳۱۵ </ref><ref name ="ابن سعد " > الطبقات الڪبریٰ، ابن سعد، جلد ۱, صه ۱۳۱, </ref>. مشرڪ ان واقعي تي لڄي ٿيا ۽ ٽي سالن جي ظلم ۽ ڏاڍ بعد ابو طالب جي زندگي دوران ان معاهدي تان پاڻ ئي ھٿ کڻي ويا جنھن بعد نبي ڪريم {{درود}} جن پنھنجي ڪڙم قبيلي سان گڏجي مڪي اندر پنھنجي اباڻن گھرن ڏانھن موٽي آيا<ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال رمضان جي ۷ تاريخ تي ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق ذوالحج جي مھيني ۾ ابو طالب جو انتقال ٿيو<ref name="ٺٽوي " />. ساڳي سال شوال جي ۲۷ تاريخ تي پاڻ سڳورا {{درود}} جن طائف ويا جتي ثقيف قبيلي وارن کي اسلام جي دعوت ڏني. اتي ۲۶ ڏينهن ترسيا پر طائف وارن کين ستايو ۽ تڪليفون ڏنيون<ref name=" ٺٽوي " />. مسلمانن جي عقيدي مطابق طائف مان واپسي تي نخلہ نالي ڳوٺ ۾ منزل ڪئي جتي ۷ جنن جو وفد ساڻن مليو جن اسلام جي دعوت قبول ڪئي<ref name=" ٺٽوي " />. ڪجھ صاحب علم ماڻھن جو خيال آهي تہ لفظ جن معني غائب آھي جيڪو لفظ ريگستان جي خانه بدوش بدوي قبيلن لاء پڻ استعمال ڪيو ويندو ھو ڇوته اھي عربن جي تمدني زندگي ۾ ڪٿي بہ ڏسڻ ۾ نہ ايندا ھيا. محمد هاشم ٺٽوي ڪتاب آڪام المرجان جو حوالو ڏيندي لکيو آهي ته مڪي ۽ مديني ۾ جنن جا مختلف وفد ڇھ ڀيرا جدا وقتن تي پاڻ سڳورن {{درود}} جي جي خدمت ۾ حاضر ٿيا<ref name="ٺٽوي " /><ref name =" شبلي" > آڪام المرجان، ابو عبدالله شبلي، صه ۴۶ </ref>. سن ۱۱ نبوي ۾ مديني کان آيل حاجين عقبه جي ويجھو رسول {{درود}} جي ھٿ مبارڪ تي بيعت ڪئي جنھن سان مديني وارن اسلام ۾ داخل ٿيڻ جي شروعات ڪئي<ref name=" ٺٽوي " />. ان کي بيعت عقبه سڏيو ويندو آهي. ان ۾ روايتن مطابق ۶ يا ۸ ڄڻا شامل هئا جن ۾ ابو اسامه اسد بن زرارہ خزرجي، برآء بن معرور بن صخر اوسي ، ابوالھيثم بن تيھان، معاذ بن حارث ۽ ان جا ٻہ ڀائر جن ۾ عوف بن حارث پڻ شامل ھئا<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۱۲ نبوي ۾ معراج وارو واقعو پيش آيو<ref name="ٺٽوي " />. ساڳي سال رجب جي مھيني ۾ عقبه جي مقام لڳ ٻين بيعت ڪئي وئي جنھن ۾ مديني کان آيل ۱۳ ڄڻا ھرھڪ بشير بن سعد، سعد بن معاذ، عبدالله بن عمرو ۽ سندس ننڍڙو پٽ جابر بن عبدالله، اسيد بن حضير، ابي بن ڪعب، عبادہ بن صامت، ابو مسعود عقبه بن عمرو، ذڪوان بن عبد قيس زرقي، رافع بن مالڪ، قطبہ بن عامر، عتبہ بن عامر ۽ عويد بن ساعدہ شامل هئا<ref name=" ٺٽوي " />. ان زماني ۾ حج رجب جي مھيني ۾ ان ڪري ٿيندو ھو جو مشرڪن ۾ جھالت سبب نسي جو رواج ھو يعني ھو پنھنجي مرضيءَ موجب ڦيرڦار ڪري ان کي اڳي پوء ڪندا ھئا<ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال مصعب بن عمير کي مديني قرآن ۽ نماز پڙھائڻ لاء موڪليو ويو<ref name=" ٺٽوي" />. سن ۱۳ نبوي ۾ ذوالحج جي مھيني ۾ عقبه وٽ ٽين بيعت ڪئي وئي<ref name=" ٺٽوي " />. بيعت ڪندڙ جماعت ۾ ۷۳ مرد ۽ ۲ عورتون شامل هيون جن ۾ ابو رفاعہ رافع بن مالڪ عجلاني، ابو لبابه رفاعہ بن عبدالمنذر اوسي، ابو طلحه زيد بن سھل خزرجي، سعد بن ربيع خزرجي، عبدالله بن جبير، عبدالله بن رواحہ، عبدالله بن زيد حارثي، مشھور شاعر ڪعب بن مالڪ، معاذ بن جبل شامل هئا<ref name=" ٺٽوي " />. == مدني زندگي== ===يثرب ڏانھن ھجرت=== سن ۱ ھجري ۾ خميس ڏينهن ربيع الاول جو چنڊ ڏسي نبي ڪريم {{درود}} جن مڪي کان يثرب ڏانھن ھجرت شروع ڪئي. ان وقت ساڻس گڏ حضرت ابوبڪر صديق رضه ۽ ان جو غلام عامر بن فھيرہ ۽ ھڪ ٽيون شخص عبدالله بن اريقط ديلي پڻ گڏ ھيا<ref name=" ٺٽوي" /><ref name ="الھشام " > السيرة النبويه، ابن ھشام، جلد ۲, صه ۱۲۹ </ref><ref name =" البدايہ" > البدايہ والنھايہ، ابن ڪثير، جلد ۳, صه ۱۷۶ </ref><ref name ="سمھودي " > وفاءالوفا، علامه سمھودي، جلد ۱, صه ۲۳۸ </ref><ref name ="قتيبہ " > المعارف، ابن قتيبه، صه ۸۹</ref><ref name ="بڪري " > تاريخ الخميس، ديار بڪري، جلد ۱, صه ۳۲۴</ref>. ان وقت عبدالله بن اريقط غير مسلم ھيو<ref name=" ٺٽوي " />. ھي جابلو توڙي ميداني رستن جي وڏي ڄاڻ رکندڙ ھيو ۽ ھجرت وقت غار ثور لڳ ٻہ ڏاچين سميت اتي پھتو ھو ۽ کين ڳاڙهي سمنڊ واري غير معروف رستي کان يثرب وٺي آيو<ref name="علوي " />. ھجرت وقت پاڻ سڳورن {{درود}} جن دعا گھري تہ: {{quote|اللهم اعنى علیٰ هول الدنيا وعوآئق الدهر و مصآئب اللیالی والایام۔<br/> "اي منھنجا مالڪ، منھنجي مدد فرماءِ، دنيا جي مصيبتن کان، زماني جي رڪاوٽن کان ۽ رات ڏينھن جي گردشن کان" |<ref name=" ٺٽوي " /><ref name=" البدايہ " />|}} غار ثور ۾ جمعي ، ڇنچر ۽ آچر واريون ٽي راتيون ترسيا<ref name=" ٺٽوي " /><ref name ="فتح باري " > فتح باري، حافظ ابن حجر عسقلاني، جلد ۷, صه ۱۶۸ </ref> ۽ پوءِ سومر واري رات چنڊ جي پنجين تاريخ ان غار مان نڪري پنڌ شروع ڪيو ۽ ربيع الاول جي ٻارھين تاريخ سومر ڏينھن ڪچڙي منجھند مھل مديني لڳ قبا ۾ داخل ٿيا جتي ڏھن راتين کان مٿي ترسيا ۽ مسجد قبا جوڙائي پوء جمعي جي ڏينهن ربيع الاول جي ۲۳ تاريخ تي مديني ۾ اندر داخل ٿيا<ref name="ٺٽوي " />. اھا اسلام جي پھرين مسجد ھئي<ref name=" علوي " />. ھڪ ٻي روايت مطابق ۱۲ ربيع الاول تي مديني ۾ داخل ٿيا<ref name=" ٺٽوي " />. حضرت علي ڪرم الله وجهه ھجرت ڪري قبا ۾ پھتا. قبا ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} جن حڪم ڏنو ته ھجرت واري ڏينھن کان اسلامي تاريخ جي شروعات ڪئي وڃي ۽ سال جو پھريون مھينو محرم مقرر ڪيو وڃي<ref name =" اسيرة" > السيرة النبويہ، ابن ڪثير، جلد ۲, صه ۲۸۸ </ref>. ===مديني ۾ آجيان ۽ مسجد نبوي جي قيام=== سن ۱ ھجري ۾ جمعي جي ڏينهن قبا کان مديني وڃڻ وقت ۲۳ ربيع الاول تي سالم بن عوف وارن جي ڳوٺ ۾ جمعي جي نماز پڙھي پوء مديني پھتا<ref name=" ٺٽوي " />. مديني ۾ مردن، عورتن ۽ ٻارن خوشي ۾ ٻاھر نڪري سندن آجيان ڪئي. پاڻ سڳورا {{درود}} ڏاچِي تي سوار ھيا. ھر قبيلي جي ماڻھن ڏاچِي جي مھار جھلي کين سندن مھمان ٿيڻ لاء عرض ڪري رھيا ھئا. پاڻ {{درود}} فرمايو تہ " توھان ڏاچِي کي ڇڏيو! ھوءَ الله جي امر سان ئي ويھندي"<ref name=" ٺٽوي " /><ref name =" سيرت ابن ھشام" > سيرت، ابن ھشام، جلد ۲, صه ۱۴۱ </ref>. ڏاچِي ابو ايوب انصاري جي گھر آڏو پھچي اتي ويھي رھي. پاڻ {{درود}} جن ابو ايوب انصاري جي گھر ست مھينا ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق ھڪ مھيني کان گھٽ ترسيا ۽ حجرن ۽ ڪمرن جي اڏاوت جو ڪم شروع ڪرايو پوء اتي منتقل ٿيا. جنھن بعد مسجد نبوي جو بنياد رکيو ويو<ref name=" ٺٽوي " />. [[File:Dalailkhayrat.jpg|220 px|thumb|پندرھين صدي ۾ مسجد نبوي جي ٺاھيل دستاويزي تصوير ]] ===مدني دؤر=== سن پھرين ھجري ۾ اذان ۽ اقامت جي شروعات ڪئي وئي<ref name="ٺٽوي " />. ساڳي سال عبدالله بن زبير قبا ۾ ڄائو جيڪو ھجرت ۾ ڄمندڙ پھريون ٻار ھيو<ref name=" ٺٽوي " />. ھڪ روايت مطابق ساڳي سال زڪوات فرض ڪئي وئي ۽ ٻي روايت مطابق ۲ ھجري ۾ رمضان جي روزن بعد فطري ادا ڪرڻ جو حڪم آيو جنھن بعد زڪوات کي فرض ڪيو ويو<ref name=" ٺٽوي " />. ۱ ھجري ۾ شوال جي مھيني دوران ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق ۲ ھجري ۾ بيبي عائشه رضه جي رخصتي ٿي<ref name="ٺٽوي " />. ۱ ھجري ۾ جڏهن نبي ڪريم {{درود}} جن ابو ايوب انصاري جي گھر پھتا ان وقت عبدالله بن سلام پنھنجي خاندان سميت اسلام ۾ داخل ٿيو. ساڳي سال يھودين جي بنو قريظه قبيلي جي عثمان بن اشھل قرظي جو کجين جي باغ ۾ نوڪري ڪندڙ سلمان فارسي رضه ۽ ڏھن سالن جو انس بن مالڪ انصاري خزرجي پڻ اسلام ۾ داخل ٿيا. پاڻ سڳورن {{درود}} جي نياڻي سيده رقيه رضه رمضان جي مھيني سن ۲ ھجري ۾ وفات ڪئي. سن ۲ ھجري ۾ بطن رابغ ۾ عبيدہ بن حارث جي اڳواڻي ۾ پاڻ سڳورن طرفان موڪليل جھادي مھم دوران بطن رابغ ۾ الله جي راھ ۾ پھريون تير سعد بن ابي وقاص ھلايو<ref name="ٺٽوي " /><ref name =" دنيہ" > المواھب اللدنيہ، قسطلاني، جلد ۲, صہ ۶۱</ref>. ساڳي سال قبلي جي تبديلي جو واقعو ٿيو جنھن تحت بيت المقدس جي جاء تي ڪعبة الله کي مسلمانن جو قبلو مقرر ڪيو ويو. اھو اڱاري جو ڏينهن ھيو ۽ پاڻ سڳورا {{درود}} جن بنو سلمه وارن جي مسجد ۾ ٻنپھرن جي نماز پڙھائي رھيا ھئا ۽ جڏھن پھريون ۲ رڪعتون پوريون ڪيائون تہ ان وچ ۾ حڪم نازل ٿيو<ref name ="طبري " > تاريخ طبري، جلد ۲, صه ۱۶۸</ref><ref name=" ٺٽوي " />. ۽ نماز دوران پاڻ سڳورن {{درود}} جن رخ ڦيرائي ڪعبي طرف ڪيو ۽ مقتدين بہ ان عمل کي ورجايو<ref name=" ٺٽوي " /> ۽ باقي ۲ رڪعتون ڪعبي طرف منھن ڪري پڙھيون ويون جنھن ڪري ان مسجد تي مسجد قبلتين جو نالو پئجي ويو. ساڳي سال پاڻ سڳورن {{درود}} جن عاشوري جي ڏينهن روزو رکيو ۽ ماڻھن کي فرمايو تہ روزو انھن تي واجب آهي<ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال يعني ۲ ھجري ۾ رمضان جا روزا فرض ڪيا ويا ۽ ساڳي سال نبي ڪريم {{درود}} جن تي صلوات پڙھڻ جو حڪم آيو<ref name="ٺٽوي " />. ھن سال فطري ادا ڪرڻ جو حڪم ۽ ٻنھي عيدن تي عيد نماز پڙهڻ جو حڪم پڻ نازل ٿيو. نبي ڪريم {{درود}} جن عيد الفطر جي پھرين نماز ۽ عيد الاضحي جي پھرين نماز پڻ ھن سال پڙھايون ۽ ساڳي سال قرباني ڪرڻ جو حڪم ڏنو ويو<ref name="ٺٽوي " />. جنگ بدر پڻ ساڳي سال يعني ۲ ھجري ۾ واقع ٿي. ساڳي سال عبدالله بن مسعود حبشه مان مديني موٽي آيو. ھن سال اسلامي تاريخ جو ڪنھن بہ سريا جي پھرين سپه سالار عبدالله بن جحش واري سريه ۾ مسلمانن ھٿان پھريون مشرڪ ماريو ويو جنھن جو نالو عمرو بن العلاء حضرمي ھيو ۽ ان سريا ۾ مشرڪن جا پھريون دفعو ٻہ ماڻھو قيدي ٿيا جن ۾ حڪم بن ڪيسان ۽ عثمان بن عبدالله شامل هئا <ref name=" ٺٽوي " />. ھن سال جنگ بدر لاء تياري دوران سعد بن عبادہ ھڪ زرہ '''ذات الفضول''' جي نالي سان نبي ڪريم {{درود}} جن جي حوالي ڪئي جيڪا سڄي ڄمار پاڻ سڳورن {{درود}} جن وٽ رھي<ref name=" ٺٽوي " />. آخري زماني ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} اھا زرہ 30 سير جون (barley) جي عيوض ابو شحم نالي يھودي وٽ گروي رکي ھئي، جيڪا سندن وصال بعد ابوبڪر صديق رضه اھو قرض ادا ڪري ڇڏائي<ref name=" ٺٽوي " />. غزوه بدر ۾ جڏھن مسلمان روحا ٽپي صفراء ويجھو پھتا تہ پاڻ سڳورن {{درود}} اصحابين سان مشورو ڪيو. جنگ دوران عڪاشہ بن محصن اسدي جي تلوار ٽٽي پئي ته پاڻ سڳورن {{درود}} جن ان کي کجي جي ھڪ ڳاني ڏئي ان جي مدد سان مقابلو ڪيو<ref name="ٺٽوي " />. ھن اھا ڳاني مرڻ گھڙي تائين پاڻ وٽ سنڀالي رکي ھئي. بدر جي جنگ ۾ عبدالله بن سھيل ڪافرن جو لشڪر ڇڏي مسلمان ٿي اسلامي لشڪر ۾ شامل ٿيو. ھن سال غنيمت جو مال مسلمانن لاء حلال ڪيو ويو. جنگ بدر ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن کي ذوالفقار نالي تلوار ھٿ آئي جيڪا مشرڪن مان عاص بن منبه يا ھڪ ٻي روايت مطابق نبيه بن حجاج جي ملڪيت ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. اھي ٻئي غزوہ بدر ۾ مارجي ويا هئا. ھڪ روايت مطابق بعد ۾ پاڻ سڳورن {{درود}} جن اھا تلوار حضرت علي ڪرم الله وجهه کي عطا ڪئي ھئي<ref name=" ٺٽوي " />. غزوه بدر ۾ ۱۴ مسلمان شھيد ٿيا جن ۾ ۶ مھاجر ۽ ۸ انصار ھيا. ابو جھل، عتبہ بن ربيعه، شيبه بن ربيعه، اميہ بن خلف، ۽ وليد بن عتبہ سميت ۷۰ ڄڻا ھن جنگ ۾ مارجي ويا. ابو جھل زخمي ٿيل پوئين پساهن ۾ ھيو عبدالله بن مسعود تلوار سان سر قلم ڪيو<ref name=" ٺٽوي " />. سن ۲ ھجري ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن حضرت علي ڪرم الله وجهه جي ڪنيت ابو تراب تجويز ڪئي<ref name=" ٺٽوي " />. غزوه بدر کان پوءِ ساڳي سال ابو لهب عدسہ نالي ھڪ موذي ۽ وچڙندڙ چمڙي جي بيماري ۾ فوت ٿي ويو<ref name ="الھدہ " > سبل الھدہ والرشاد، شامي، صہ ۶۷ </ref><ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال پاڻ سڳورن {{درود}} پنھنجي نياڻي سيدہ فاطمه الزهراء رضه جو نڪاح حضرت علي ڪرم الله وجهه سان ڪرايو. سن ۳ ھجري ۾ شعبان جي مھيني ۾ نبي ڪريم {{درود}} جن جو بيبي حفصه بنت عمر سان نڪاح ٿيو. ساڳي سال رمضان جي مھيني ۾ سندن نڪاح بيبي زينب بنت خزيمه ھلاليه سان ٿيو. ھن سال پاڻ سڳورن {{درود}} جن جو ڏھوٽو عبدالله بن عثمان بن عفان وفات ڪري ويو<ref name="ٺٽوي " />. ربيع الاول جي مھيني ۾ ساڳي سال سندن نياڻي سيدہ ام ڪلثوم جو نڪاح عثمان بن عفان رضه سان ٿيو ۽ ساڳي سال امام حسن رضه جو جنم ٿيو. ان جو نالو والدين حرب رکيو پر نبي ڪريم {{درود}} جن کيس حسن جو نالو ڏنو<ref name=" علوي" />. شبر، شبير ۽ مشبر ھارون نبي جي پٽن جا نالا ھيا جيڪي عبراني زبان جا لفظ ھيا انھن جو عربي بدل حسن ، حسين ۽ محسن ھيا<ref name="علوي " />. سن ۳ ھجري ۾ ۽ ھڪ ٻي روايت مطابق ۴ ھجري ۾ شراب کي حرام ڪيو ويو<ref name=" طبري " />. ساڳي سال شوال جي مھيني ۾ غزوه احد وارو واقعو پيش آيو جنھن ۾ ۷۰ اصحابي شھيد ٿيا جن ۾ حمزہ رضه، مصعب بن عمير رضه ، عبدالله بن جحش رضه پڻ شامل هئا<ref name="ٺٽوي " />. غزوه احد ۾ عتبه بن ابي وقاص پاڻ سڳورن {{درود}} کي پٿر ھيون جنھن سان اڳين ڏندن مان ساڄي پاسي ھيٺيون ڏند مبارڪ شھيد ٿيو<ref name="ٺٽوي " />. ابي بن خلف پاڻ سڳورن {{درود}} مٿان تلوار سان حملو ڪيو ان وقت پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي ھٿ ۾ ھڪ ننڍڙو نيزو ھيو، جڏھن ويجھو ٿيو تہ ان مشرڪ کي اھو نيزو ھنيو جنھن سان سندس پاسيراٽيون ڀڄي پيون جيڪو پوء مڪي کان ھڪ ڏينھن جي پنڌ تي واقع مرالظھران نالي ڳوٺ ۾ فوت ٿي ويو<ref name=" ٺٽوي " />. نبي ڪريم {{درود}} جن عبدالله بن جبير جي سرواڻي ۾ پنجاھ کن تيراندازن کي ٻن جبلن وچ واري گھاٽ تي مقرر ڪيو ھو ۽ حڪم ڏنو ھو تہ ھر حالت ۾ پير پٺتي نہ ھٽائين پوء کڻي سوڀ ٿئي يا نہ ٿئي. عبدالله بن جبير ۽ ڪجھ ڄڻا حڪم تي ڪاربند رھيا باقي ٻيا سڀ مال غنيمت جي ميڙڻ ۾ لڳي ويا. عبدالله بن جبير پنھنجي مقام تي ئي شھيد ٿي ويو<ref name=" ٺٽوي" /><ref name ="دلائل " > دلائل النبوة، بيھقي، جلد ۳, صه ۲۲۹</ref>. مشرڪن جي لشڪر مان عبدالله بن شھاب پاڻ سڳورن {{درود}} ڏانھن تير اڇلائي کين زخمي ڪيو. اھو بعد ۾ مسلمان ٿيو ۽ امام زھري جو ڏاڏو ھيو<ref name="ٺٽوي " />. کيس عبدالله اصغر پڻ سڏيندا هئا<ref name ="سيرتون " > سيرة ابن اسحاق، صه ۳۰۵ ۽ سيرت ابن ڪثير جي جلد ۳ ، صه ۵۹</ref>. غزوہ احد ۾ عبدالرحمان بن عوف کي ۲۱ زخم رسيا<ref name=" ٺٽوي " /><ref name ="ھشام ابن " > سيرت ابن ھشام، جلد ۲, صہ ۸۸ </ref>. احد جي شھيدن مان نبي ڪريم {{درود}} جن پھريان حمزه رضه جي نماز جنازه پڙھائي ۽ بعد ۾ سڀني شھيدن جي. ھر شھيد کي آڻي حمزه رضه جي ميت ڀرسان رکيائون پوء ان جي نماز پڙھي وئي اھڙي طرح حمزه رضه جي مٿان ۷۰ ڀيرا نماز پڙھي وئي. ان روايت جي بنياد تي حنفين ويجھو شھيد جي نماز پڙھي ويندي آهي<ref name=" ٺٽوي " />. ھڪ روايت مطابق نبي ڪريم {{درود}} جن شھيدن جي جنازي جي نماز نہ پڙھائي ھئي ان ڪري شافعين ۾ شھيدن جي جنازي جي نماز نہ پڙھي ويندي آهي<ref name=" ٺٽوي " />. سن ن ۴ ھجري ۾ غزوه بنو نضير جو واقعو پيش آيو جنھن جي پڄاڻي بعد ان قبيلي جي ماڻهن کي سندن گھرن ۽ گھاٽين مان تڙي ڪڍيو ويو<ref name=" ٺٽوي" />. ھڪ روايت مطابق ساڳي سال شراب جي حرمت جو حڪم آيو<ref name="ٺٽوي " />. سن ۴ ھجري ۾ ام المؤمنين بيبي زينب رضه وفات ڪئي. ساڳي سال نماز ۾ قصر جو حڪم آيو. سن ۵ ھجري ۾ غزوه خندق واقع ٿي. جنگ ۾ مخالف لشڪر مان حبان بن قيس جو تير سعد بن معاذ کي پٺي واري ڦڻي ۾ لڳو جيڪو غزوہ خندق ۽ غزوہ بنو قريظه جي پڄاڻي کانپوءِ وفات ڪري ويو<ref name=" ٺٽوي " />. ساڳي سال غزوہ بنو قريظه ۾ يھودين جو سردار ۽ بيبي صفيه رضه جو پيءُ حيي بن اخطب مارجي ويو<ref name=" ٺٽوي " />. ===ميثاق مدينه=== ===رياست جو قيام=== == غزوات== الله جي راھ ۾ اھا جنگ يا جنگي مھم يا جھادي مھم جنھن ۾ رسول الله {{درود}} جن شرڪت ڪئي ان کي غزوہ سڏيو ويندو آهي. زيد بن ارقم غزوات جو ڪل تعداد ۱۹, جابر بن عبدالله وري ۲۱ ٻڌايو آھي<ref name="علوي " />. موسیٰ بن عقبه، ابن اسحاق، واقدي، ابن سعد، قسطلاني، ابن جوزي ۽ دمياطي انھن جو تعداد ۲۷ ۽ علامه ابو عبدالله شامي پنھنجي ڪتاب ''سبل الھدیٰ والرشاد'' ۾ تعداد ۲۸ ڄاڻايو آهي<ref name=" علوي " /> جن ۾ [[ودان]] جي مقام تي [[غزوه ابوآء]] يا غزوه ودان (۱۱ صفر ۲ ھجري)، [[بواط]] جي مقام تي [[غزوه بواط]] (ربيع الاول ۲ ھجري)، [[بدر]] جي مقام تي [[غزوه سفوان]] يا غزوه بدر اولا ( ربيع الاول ۲ ھجري)، [[عشيره]] جي مقام تي [[غزوه عشيره]] ( جمادالاول ۲ ھجري)، بدر جي مقام تي [[غزوه بدر]] ( ۱۷ رمضان ۲ ھجري)، [[قرقرة الڪدر]] جي مقام تي [[غزوه قرقرة الڪدر]] يا غزوہ بني سليم (شوال ۲ ھجري)، [[عريض]] جي مقام تي [[غزوه سويق]] (۵ ذوالحج ھجري)، [[نجد]] جي مقام تي [[غزوه ذي امر]] يا غزوہ غطفان (محرم ۳ ھجري)، [[بحران جو مقام|بحران جي مقام]] تي [[غزوه فرع]] (ربيع الاول ۳ ھجري)، [[مدينه منوره ]] جي مقام تي [[غزوه بنو قينقاع]] (جماد الاول يا شوال ۳ ھجري)، [[احد جبل|جبل احد]] جي مقام تي [[غزوه احد]] ( شوال ۳ ھجري)، [[حمراء الاسد ]] جي مقام تي [[غزوه حمراء الاسد]] (۱۷ شوال ۳ ھجري)، عاليه جي مقام تي [[غزوه بنو نضير]] (ربيع الاول ۴ ھجري)، بدر جي مقام تي [[غزوه بدرالآخيرہ]] يا بدراموعد (شعبان ۴ ھجري)، [[دومة الجندل]] جي مقام تي [[غزوه دومة الجندل]] (ربيع الاول ۵ ھجري)، [[مريسيع]] جي مقام تي [[غزوه بنو مصطلق]] يا غزوه مريسيع (شعبان ۵ ھجري)، مدينه منوره جي مقام تي [[غزوه خندق]] (شوال ۵ ھجري)، [[غران]] جي مقام تي [[غزوه بنو قريظه]] (ذوالقعد ۵ ھجري)، [[نجران]] جي مقام تي [[غزوه بنو لحيان]] (رجب 6 ھجري)، [[حديبيه]] جي مقام تي [[غزوه حديبيه]] (ذوالقعد 6 ھجري)، [[ذي قرد]] جي مقام تي [[غزوہ ذي قرد]] ( ذوالحج 6 ھجري)، [[خيبر]] جي مقام تي [[غزوہ خيبر]] ( محرم ۷ ھجري), [[واديء القریٰ]] جي مقام تي [[غزوہ واديءِ القریٰ]] ( صفر ۷ ھجري)، نجد جي مقام تي [[غزوہ ذات الرقاع]] يا غزوہ محارب و بني ثعبله ( ۱۰ ربيع الاول ۷ ھجري), مڪي شريف جي مقام تي غزوہ [[فتح مڪه]] (۱۰ رمضان ۸ ھجري), [[حنين]] جي مقام تي [[غزوہ حنين]] ( 6 شوال ۸ ھجري), [[طائف]] جي مقام تي [[غزوہ طائف]] ( شوال ۸ ھجري), [[تبوڪ]] جي مقام تي [[غزوہ تبوڪ]] ( رجب ۹ ھجري). جيڪي لشڪر رسول الله {{درود}} جن اصحابين جي اڳواڻي ۾ جھاد لاء روانا ڪيا پر پاڻ شرڪت نہ ڪئي ان جنگي مھم کي سرايا يا بعوث سڏيندا آهن. اھڙين جنگي مھمن جو تعداد اٽڪل ۷۹ ھيو. ==صلح حديبيه== == خيبر جي فتح== == مڪي جي فتح== ==طائف جي فتح== == سندس آخري وقت ۽ وڇوڙو == == نور ۽ بشر وارو معاملو == == رھڻي ڪھڻي== == بحيثت امي== == امت == [[فائل:Muhammad2.svg|thumb|left|upright=1]] == سندس عمرا ۽ حج== == حجت الوداع جو خطبو== == سندس ڇڏيل ورثو== ==روضو مبارڪ== == توھين رسالت جا واقعا ۽ قانون== ==سيرت تي لکيل مستند ڪتاب== ===حديثن وارا مستند ڪتاب=== ==حضرت محمد صه ۽ مغربي فلاسافر== [[فائل:Muhammad Seal.svg|thumb|left|upright=0.8|حضرت محمد {{درود}} جي مھر جيڪا منڊي ۾ جڙيل ھئي ۽ سرڪاري خط و ڪتابت ۾ استعمال ڪئي ويندي ھئي]] ” پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي باري ۾ گوئٽي هڪ ڊگهو نظم لکيو جيڪو '''Mahomet's Gesang''' جي نالي سان مشهور آهي. ان نظم ۾ گوئٽي پاڻ سڳورن {{درود}} جي چهري جي هڪ محبت ڀري تصوير چٽي آهي هن نظم آخر ۾ گوئٽي لکيو آهي ته: ”پاڻ سڳورن {{درود}} جن جي چهري مبارڪ تي نظر پوڻ سان انسان سندن مفتون ٿي پوندو.“ جرمن فيلسوف لائبنز (Leibniz) (1646-1716ع) متعلق پروفيسر اشپيز لکيو آهي ته پاڻ سڳورن {{درود}} جن کي ’دين الفطرت‘ جو باني سمجهندو هو.<ref>ڊاڪٽر قاضي نبي بخش؛ رسالو:مهراڻ؛ ڇپيندڙ:سنڌي ادبي بورڊ؛ 1962ع</ref> ==درود ۽ صلوات== [[فائل:Salavat of the prophet.png|thumb|left|upright=1.5|صلوات]] ==حوالا== {{حوالا}} [[زمرو:اسلام]] [[زمرو:محمد|*]] 0foz9laqaeq5aeblbznpv4vwqk1f1el 6 43341 240103 122067 2022-08-03T12:07:27Z MGA73 12125 {{Delete|Unused and non-free}} wikitext text/x-wiki {{غيرآزاد لوگو جو عقلي استعمال | Description = نشان [[هتي مضمون جو عنوان ڏيو]] | Source = [[:en:File:1Malaysia.svg|انگريزي وڪيپيڊيا]] | Article = هتي مضمون جو عنوان ڏيو | Use = ڄاڻخانو معلومات ۾ | Minimality = هتي | Purpose = استعمال ڪرڻ لاءِ [[هتي مضمون جو عنوان ڏيو]] | Replaceability = نه | Other information = }} == اجازت نامو == {{غير آزاد لوگو}} {{Delete|Unused and non-free}} i6a2g6oqw13tkskur7d5hdrs53l8w3g 6 43717 240102 123349 2022-08-03T12:07:08Z MGA73 12125 {{Delete|Unused and non-free}} wikitext text/x-wiki == تت == {{logo fur <!-- REQUIRED --> |Article = آءِ ڪارلي |Use = Infobox <!-- HIGHLY RECOMMENDED --> |Source = <!-- ADDITIONAL INFORMATION --> |Used for = |Owner = [[شنيڊر بيڪري]] ۽ [[نڪلوڊيئن پروڊيڪشن]] |Website = |History = |Commentary = <!-- OVERRIDE FIELDS --> |Description = |Portion = |Low_resolution = {{SVG-Res}} |Purpose = |Replaceability = |other_information = }} == لائيسنسڪاري == {{غير آزاد لوگو|image has rationale=yes}} {{Delete|Unused and non-free}} gm5ldnhibnz38a1vmbn0zeam03cyz94 6 50256 240101 160882 2022-08-03T12:06:20Z MGA73 12125 {{Delete|Unused and non-free}} wikitext text/x-wiki {{دلیل استعمال غیر آزاد | Description = تصویر [[هتي مضمون جو عنوان ڏيو]] | Source = [[:en:File:New_Malaysian_Currency_Design.jpg|انگريزي وڪيپيڊيا]] | Article = هتي مضمون جو عنوان ڏيو | Use = ڄاڻخانو معلومات ۾ | Minimality = هتي | Purpose = استعمال ڪرڻ لاءِ [[هتي مضمون جو عنوان ڏيو]] | Replaceability = نه | Other information = }} == اجازت نامو == {{Fair|تصویر|تصویر کش یا ناشر}} {{Delete|Unused and non-free}} 3pfztccmz6trd77kw4xeqfaxur8dtp8 6 55978 240100 181773 2022-08-03T12:05:23Z MGA73 12125 {{Delete|Unused and non-free}} wikitext text/x-wiki {{غيرآزاد لوگو جو عقلي استعمال | Description = نشان [[آواز ٽيليويزن نيٽورڪ]] | Source = [[:en:File:Logo_awaz.jpg|انگريزي وڪيپيڊيا]] | Article = آواز ٽيليويزن نيٽورڪ | Use = ڄاڻخانو معلومات ۾ | Minimality = هتي | Purpose = استعمال ڪرڻ لاءِ [[آواز ٽيليويزن نيٽورڪ]] | Replaceability = نه | Other information = }} == اجازت نامو == {{غير آزاد لوگو}} {{Delete|Unused and non-free}} tcime0zl46awfdgc3t2r03hf2wdofw7