Бикипиэдьийэ sahwiki https://sah.wikipedia.org/wiki/%D0%A1%D2%AF%D1%80%D2%AF%D0%BD_%D1%81%D0%B8%D1%80%D1%8D%D0%B9 MediaWiki 1.39.0-wmf.26 first-letter Миэдьийэ Аналлаах Ырытыы Кыттааччы Кыттааччы ырытыыта Бикипиэдьийэ Бикипиэдьийэ ырытыыта Билэ Билэ ырытыыта MediaWiki MediaWiki-ни ырытыы Халыып Халыыбы ырытыы Көмө Көмөнү ырытыы Категория Категорияны ырытыы TimedText TimedText talk Модуль Обсуждение модуля Гаджет Обсуждение гаджета Определение гаджета Обсуждение определения гаджета 0 1023 383269 342518 2022-08-25T18:21:47Z 216.234.200.179 wikitext text/x-wiki [[File:Falcated.duck.arp.750pix.jpg|thumb|300px|Уйус]] [[File:Anas falcata MHNT.ZOO.2010.11.17.3.jpg|thumb| ''Anas falcata'']] '''Уйус''' эбэтэр '''даарда көҕөн'''<ref>Саха тылын быһаарыылаах улахан тылдьыта. III туом, Новосибирскай, Наука, 2006 ISBN 5-02-032332-2</ref> ({{lang-ru|косатка}}, {{lang-lat|Anas falcata Georgi}}) — [[Кустар|кус]] бииһин ууһугар киирэр көтөр. Орто кус. Тас көстүүтугэр харрахха быраҕыллар уратылара: тоботугэр кэтит көҕүллээх, сиэрпэ курдук өҕүллүбүт олордоҕуна көстөр куорсуннардаах. Төбөтүн үрдэ сүүһуттэн кэтэҕэр дылы хараҥа хоҥор, сорох сиринэн хара да диэххэ сөп, төбөтүн икки өттө уонна моонньун кэннэ хараҥа от күөҕэ. Көхсө хараҥа, долгулдьуйар сурааһыннардаах. Сыҥааҕа хабарҕата үрүҥнэр, моонньун аллаараа өттүгэр от күөхтүҥү хара моойторуктаах. Түөһэ хараҥа долгулдьуйар ойуулаах. Ойоҕосторо сиэрэйдэр, кутуругун аанна хара. тумса ахара, атахтара ссиэрэйдэр. Уйус Саха сирин соҕуруу өттүгэр үөскүүр. Хотугу кыраныыссата хотугулуу кэтирээһин 64 кыраадыһгар дылы тиийэр. Наһаа элбэҕэ суох көтөр. Өрөспүүбулүкэ таһыгар Карсноярскай кыраай соҕуруулуу-илинигэр, [[Камчаатка]]ҕа, Амур өрүс тардыытыгар, [[Приморье]]ҕа, илин [[Монголия]]ҕа, [[Забайкалье]]ҕа, [[Байкаал]]га, Сахалииҥҥа уонна Дьоппуон арыыларыгар уйаланар. Сүрүн кыстыктара - Япония уонна Соҕуруу [[Кытай]]. Сорҕото [[Вьетнам]]ҥа кыстыыр. [[Туймаада (хочо)|Туймаада хочотугар]] ыам ыйын иккис декаадатыгар көтөн кэлэр. Тыһыта уйатын ыам ыйын иккис аҥаарыгар оҥостор. Сүрүн өттө ыам ыйын бүтэһигэр, бэс ыйын саҥатыгар сымыыттыыр. Уйата сиргэ хойуу от, [[сэппэрээк]] эбэтэр кыра мастар быыстарыгар буолар, Биир уйаҕа 8-10 сымыыт баар буолар. Сымыытын өҥө саһархайдыҥы маҥан. Оҕолоро бэс ыйын бүтэһик декадатыттан тахсан бараллар, атырдьах ыйын ортотугар көтөллөр. Балаҕан ыйыгар кыстыктарыгар көтөллөр. Аһылыгар үүнээйи ас баһылыыр. Саас уонна күһүн боруу от үнүгэстэрин уонна астарын сиир. Сайын ону кытта [[Хомус (от)|хомустар]], туораахтаах үүнээйилэр, [[тиит]] туораахтарын сиир. Хамсыыр-харамайы (уу үөннэрэ, личинкалара, ракообразнайдар, кыыкы) аҕыйахтык сиир. == Өссө маны көр == * [[Дьаҕыл уйус]] == Туһаныллыбыт сирдэр == * ''Справочник-определитель уток РС(Я)'', А. Г. Ларионов, Г. П. Ларионов, Дьокуускай, ЯФ из-ва СО РАН, 2001 == Быһаарыылар == {{быһаарыылар}} [[Категория:Кустар]] rbmr1uvgtoqqlbe21m97muxlafnql7x 0 4038 383274 278168 2022-08-25T19:37:32Z 176.65.113.21 https://ru.wikipedia.org/wiki/Нерль_(приток_Клязьмы) wikitext text/x-wiki {{Infobox Russian city |EnglishName=Neryunri |RussianName=Нерюнгри |LocalName1=Нүөрүҥгүрү |LocalLangName1=Саха тыла |Skyline= |SkylineLegend= |LatDeg=56 |LatMin=39 |LatSec=30 |LonDeg=124 |LonMin=43 |LonSec=30 |LocatorMap=Yakutia_notext.svg |LocatorMapLegend= |CoatOfArms=Coat_of_Arms_of_Neryungri_(Yakutia).png |Flag= |CityDay= |FederalSubject=[[Саха Республиката]] |MunStatus= |InJurisdictionOf=Саха Республиката |AdmCtrType= |AdmCtrOf=Саха Республиката |SelfGovAsOf= |LeaderType= |LeaderName= |Legislature= |Charter= |Area_km2=93000 |Population=63228 (2009) |PopulationRank=238 |FoundationDate=1975 |PostalCode=678960 |DialingCode=41147 |Website=http://www.neruadmin.ru }} [[Ойуу:Coat_of_Arms_of_Neryungri_(Yakutia).png|thumb|200px|Нүөрүҥгүрү гиэрбэтэ]] '''Нүөрүҥгүрү''' ({{lang-ru|Нерюнгри}}) диэн [[Саха Сирэ|Саха Сирин]] соҕуруу өттүгэр баар куорат, [[Нүөрүҥгүрү улууһа|Нүөрүҥгүрү улууhун]] административнай киинэ. Дьонун ахсаана 63228 киһи (2009 сыл). 1975 с. чох бассейнын аттыгар тутуллубута. ==Аатын этимологията== Улуус Ньируунгра үрэх аатынан ааттаммыт. Бу аат судургутук быһаарыллар. Эбэҥки тыла. '''Ньируу''' - дьарҕаа балык (хариус). Онно хайалар,өрустэр, күөллэр ааттарын үөскэтэр ''-ҥда ''сыыарыы вариана ''-ҥра ''сыстыбыт. Ол аата '''Ньируу''' + ''- ҥра'' - "Дьарҕаалаах урэх"/.../ Куорат аата [[дьарҕаа]] балык эбэҥкилии аатыттан тахсыбыт. Нер-«нер-» (ср- неро күөлэ)гидронима олоҕуран былыргы күөл-өрүс термин (ср- неро күөлэ);<ref>https://ru.wikipedia.org/wiki/Нерль_(приток_Клязьмы)</ref> == Население == {| class="wikitable" |- ! Сыл ! Дьон ахсаана |- | '''1970''' | 800 |- | '''[[1979 сыллааҕы пиэрэпис]]''' | 22 647 |- | '''1986''' | 63 000 |- | '''[[1989 сыллааҕы пиэрэпис]]''' | 72 540 |- | '''1992''' | 76 000 |- | '''1996''' | 76 700 |- | '''1998''' | 75 600 |- | '''2000''' | 72 600 |- | '''2001''' | 72 600 |- | '''[[2002 сыл Россиятааҕы пиэрэпиһэ]]''' | 66 269 |- | '''2003''' | 66 300 |- | '''2005''' | 65 800 |- | '''2006''' | 65 400 |- | '''2007''' | 64 900 |- | '''2008''' | 64 400 |- | '''2009''' | 63 200 |- | '''2010'''<ref name=gks2010>[http://www.gks.ru/bgd/regl/b10_109/IssWWW.exe/Stg//%3Cextid%3E/%3Cstoragepath%3E::|tabl-23-10.xls Численность постоянного населения Российской Федерации по городам, посёлкам городского типа и районам на 1.01.2010 г.]</ref> | 62 333 |} == Этническай состааба == [[Нууччалар]] — 92 %, [[сахалар]] — 5 %, атын омуктар— 3 %. <references/> Багдарыын Сүлбэ "Улуустар ааттара", Бичик, 2001 с. 93 стр. {{Саха Сирин куораттара}} {{Халыып:Улуус кииннэрэ}} [[Категория:Саха Сирин куораттара]] p3vxl4f2lb8c8vzn2dfhwiwj3du0a2i 0 5056 383287 383225 2022-08-26T10:03:40Z Billinghurst 5373 prior to link spam wikitext text/x-wiki '''Телесериал''' (кылгастык '''сериал''') диэн [[телевидение|телевидениеҕа]] көстөр тус туспа эпизодтартан турар [[киинэ]] оҥоhуу. == Холобурдара == Санта-Барбара [[категория:телесериаллар|*]] lilrg9dxf3mvng2zpp9llqnoubmz14j 0 11337 383277 334338 2022-08-25T21:51:49Z 216.234.200.179 wikitext text/x-wiki '''Мыраан''' эбэтэр '''быраан''', сороҕор '''мураан''' — намыһах [[хайа]], [[Сис (география)|сис]]. 1) [[өрүс]], [[үрэх]] [[Хочо|хочотун]] кэрискэлиир үрдүк буор сыкаһа; 2) үрдүк дэхси сири эбэтэр үрдэли эҥэрдиир [[буор]] хайа. Ордук биллэр мыраанынан уус-уран айымньыларга киирбит [[Чочур Мыраан]] буолар. == Өссө маны көр == * [[Өҥкөөт]] * [[Чочур Мыраан]] == Ылыллыбыт сирэ == География Якутии: учеб. для 9-го Кл. сред. шк./ И. И. Жирков [и др.]. — Якутск: Бичик, 2004. −300, [1] с.: ил, карты; 20 см. ISBN 5-7696-1049-2 [[Категория:География]] [[Категория:Хайа]] 10xrn6any4i2f25z5o6lhcrhalclsy4 0 11653 383267 342607 2022-08-25T17:58:00Z 216.234.200.179 wikitext text/x-wiki [[Билэ:Серая_утка.jpeg|300px|thumb|right|Дьаҕыл уйус]] [[File:Mareca strepera MHNT.ZOO.2010.11.18.4.jpg|thumb| ''Mareca strepera'']] '''Дьаҕыл уйус''' ({{lang-ru|серая утка}}, {{lang-la|Mareca strepera}}) — орто [[Кустар|кус]]. Атыыра саас төбөтө буровато-серая (?) кыра хараҥа эбириэннээх. Көхсө серовато-бурая (?), кутуругун анна хара. Хабарҕата уонна түөһүн үөһээ өттө харатыҥы сиэрэй, хатырыктаах курдук ойуулаах, ойоҕосторо сиэрэй. Кынаттарыгар кытархай уонна хара балаһалар көстөллөр, маҥан зеркальцелаах. Тумса ыас хара, атахтара араҕастар, хараҥа сарыылаахтар. Саха сирин арҕаа өттүгэр ([[Бүлүү (өрүс)|Бүлүү]] орто тардыытынан) көстөр, өрөспүүбүлүкэ соҕуруу өттүгэр көстөр эрээри отой сэдэх. Өрөспүүбүлүкэ таһыгар [[Европа]]ҕа син киэҥник тарҕаммыт, [[Азия]] уонна [[Хотугу Америка]] орто кэтирээһиннэригэр элбэхтик көстөр. Кыстыыр сирдэрэ Хоту уонна Средиземнэй муораларга, Егиипэккэ, Ирааҥҥа, [[Индия]]ҕа, [[Соҕуруу Кытай]]га уонна Хотугу Америка соҕуруу өттө. Саха сиригэр сэдэх көтөр. Онон өрөспүүбүлүкэ [[Кыһыл кинигэ|Кыһыл кинигэтигэр]] киирэ сылдьар. Бултуур бобуллар. == Өссө маны көр == * [[Моонньоҕон (кус)|Моонньоҕон]] * [[Чардырҕас чөркөй]] * [[Чөркөй]] * [[Халба]] * [[Тыйаах]] * [[Уйус]] * [[Мороду]] * [[Көҕөн]] * [[Хара көҕөн]] == Туһаныллыбыт сирдэр == * ''Справочник-определитель уток РС(Я)'', А. Г. Ларионов, Г. П. Ларионов, Дьокуускай, ЯФ из-ва СО РАН, 2001 [[Категория:Кустар]] nfid55jkkymjwwn53gm16u503o5xmz9 0 12428 383272 328694 2022-08-25T18:59:17Z 216.234.200.179 wikitext text/x-wiki [[File:ВитусИонассенБеринг.jpg|thumb|300px|Витус Ионассен Беринг бюста уонна дьиҥнээх мэтириэтэ]] '''Ви́тус Ионассен Бе́ринг''' ({{lang-da|Vitus Jonassen Bering}}; нууччалыы аата Иван Иванович; ([[1681]] — [[1741]]) — муоранан устааччы, Арассыыйа флотун эппиһиэрэ, капитан-командор. Омугунан [[Датчааннар|датчаан]]. [[1725]]—[[1730]] уонна [[1733]]—[[1741]] [[Бастакы Камчатка экспедицията|Бастакы]] уонна [[Иккис Камчатка экспедицията|Иккис Камчааткатааҕы]] экспедициялары салайбыт. Муора силбэһиитинэн [[Чукотка тумул арыы|Чукотка]] уонна [[Аляска]] ыккардынан ааспыт (кэлин [[Беринг силбэһиитэ]]), [[Хотугу Америка|Хотугу Америка]]ҕа тиийбит уонна [[Алеут арыылара|Алеут арыыларыттан]] хаһы да арыйбыт. Беринг аатынан арыы, муора силбэһиитэ уонна [[Чуумпу океан|Чуумпу акыйаан]] хотугу өттүгэр баар байҕал ааттаммыттара, кинини чиэстээн өссө Командор арыылара ааттарын ылбыттара. [[Археология]]ҕа Сибиир хотугулуу-илин өттүн, Чукотканы уонна Алясканы (урут сиринэн холбоһо сыппыттара диэн ааҕыллар) элбэхтик биир тиэрмининэн [[Берингия]] дииллэр. == Биографията == [[Ойуу:Vitus-bering-parken-2005.jpg|thumb|300px|Vitus Bering Parken (Хорсенс)]]Витус Беринг [[1681]] с. [[Хорсенс]] диэн Дания куоратыгар төрөөбүт, [[Амстердам]]ҥа [[1703]] сыллаахха кадеттар корпустарын бүтэрбит, ол сыл [[Ост-Индия]]ҕа сылдьан баран нуучча ыраахтааҕытыгар подпоручик чыыныгар сулууспаҕа киирбит, уонна Арассыыйа [[Балтикатааҕы флот]]угар [[Улуу Хотугу сэрии]] кэмигэр сулууспалаабыт. [[1707]] с. поручик буолбут. [[1710]] с. Азов флотугар көһөрүллүбүт, капитан-лейтенант буолбут, «Мункер» диэн шняваны хамаандалаабыт. [[1710]]—[[1712]] сылларга Азов флотугар сулууспалаабыт, [[Турция]]ны кытта сэриигэ кыттыбыт. [[1712]] с. Балтика флотугар көһөрүллүбүт, [[1715]] с. 4-с раангалаах капитан буолбут. Нуучча дьахтарын ойох ылан Беринг дойдутугар бүтэһигин [[1715]] сыллаахха сылдьыбыт, ол кэннэ төннүбэтэх. Кэлин Командор арыылара диэн ааттаммыт арыылартан биирдэстэрин таһыгар хараабыла тимирэн, экипаж онно кыстыырга күһэллибит. Ол кыстык кэмигэр Беринг цингалаан өлбүт. Ол арыыны кэлин кини аатынан ааттабыттар. == Өссө маны ааҕыахха сөп == * Андреев А. И. Экспедиции Беринга // Известия Всесоюзного географического общества. 1943. Т. 25. Вып. 2. * Берг Л. Открытие Камчатки и экспедиция Беринга (1724—1742). Л.; М., 1946. * Ваксель С. Вторая Камчатская экспедиция Витуса Беринга. Л.; М., 1940. * Пасецкий В. М. Витус Беринг. М., 1982. * Хелимский Е. А. Краткий обзор данных по этнонимии сибирских и уральских народов в рукописном наследии Второй Камчатской экспедиции //Три столетия академических исследований Югры: от Миллера до Штейница. Ч. 1. Академические исследования Северо-Западной Сибири в XIX-XX вв.: история организации и научное наследие: Материалы международного симпозиума. Екатеринбург, 2006. С. 197—209. * Хинтцше В. Вторая Камчатская экспедиция на реках Иртыш и Обь //Три столетия академических исследований Югры: от Миллера до Штейница. Ч. 1. Академические исследования Северо-Западной Сибири в XIX-XX вв.: история организации и научное наследие: Материалы международного симпозиума. Екатеринбург, 2006. С. 31- 38. == Сигэлэр == * [http://www.vitusbering.horsens.dk/ Археология экспедициятын дневнига 1991 (датчаан, ааҥыл, ниэмэс уонна боронсуус тылларынан)] * [http://beringisland.ru/ Командор арыыларын интернет-представительствата] {{Bio-stub}} {{Russia-geo-stub}} [[Категория:Дьоннор алпабыытынан]] [[Категория:Экспедициялар]] n6z9x4g8rnxmqez0crc1u400nfke6z6 0 14699 383278 319594 2022-08-25T21:52:23Z 216.234.200.179 wikitext text/x-wiki [[Билэ:Cordillera Central Bolivia.jpg|thumb|270px]] '''Сис''' — [[География|географияҕа]] сыһыаннаах өйдөбүлэ хас да суолталаах: 1) устаты сытар үрдүк сир; 2) ойуурдаах хайа арҕаһа; 3) үрдүк халыҥ ойуур (сис тыа). == Ылыллыбыт сирэ == География Якутии: учеб. для 9-го Кл. сред. шк./ И. И. Жирков [и др.]. — Якутск: Бичик, 2004. −300, [1] с.: ил, карты; 20 см. ISBN 5-7696-1049-2 {{Geo-stub}} [[Категория:География]] jzdt7ucyrzk9plzdfuehaoyt8ym3wai 0 17484 383268 113046 2022-08-25T18:15:21Z 216.234.200.179 wikitext text/x-wiki '''Дьаҕыл тойон (Бар дьаҕыл, Хара дьаҕыл)''' ({{lang-ru|белоплечий орлан, тихоокеанский орлан}}, {{lang-la|Haliaeetus pelagicus}}) — [[хотой]] арааһа. Дьүһүннэ күрэҥниҥи хара, сааһырдаҕына, дабыдалын таһа, кутуруга, буутун түүтэ туртайаллар, [[ала тойон]]нооҕор өссө улахан. [[Категория:Саха сирин көтөрдөрө]] fgnhc58qaxbt735u0squr1glcygxwsq 0 18370 383270 335099 2022-08-25T18:33:15Z 216.234.200.179 wikitext text/x-wiki [[Билэ:Adult male Crocidura sapaensis (ZIN 99779) - ZooKeys-313-100-g002.jpeg|thumb|''[[Crocidura sapaensis]]'']] '''Күүдээхтэр кэргэннэрэ''' ({{lang-lat|Soricidae}}, {{lang-ru|Семейство Землеройковые}}) — үөнү-көйүүрү сиэччилэр (аһылыктанааччылар) аймахтарыгар киирэр үүтүнэн иитиллээччи кыра кыыллар. [[Саха сирэ|Саха сиригэр]] икки уус бэрэстэбиитэллэрэ баар: [[куторалар уустара]] уонна [[бурозубкалар уустара]]<ref>Знаете ли вы млекопитающих Якутии. Б. И. Сидоров, Дьокуускай, Бичик, 2002</ref>. == Өссө маны көр == * [[Куторалар уустара]] == Быһаарыылар == {{быһаарыылар}} {{Таксономия}} [[Категория:Кыыллар]] kig53aqoxnabsmjvzpgcdif9fse5f3s 0 18372 383271 283305 2022-08-25T18:33:16Z 216.234.200.179 wikitext text/x-wiki [[file:Sorex minutus.jpg|thumb|]] '''Бурозубкалар уустара''' ({{lang-lat|Sorex}}, {{lang-ru|Род Бурозубки}}) — [[Күүдээхтэр кэргэннэрэ|Күүдээхтэр кэргэннэригэр]] киирэр үөнүнэн-көйүүрүнэн аһылыктанар кырачаан кыыллар. [[Саха сирэ|Саха сиригэр]] бу ууска 7 көрүҥ баар: [[орто күүдээх]], [[бөдөҥ тиистээх күүдээх]], [[тэҥ тиистээх күүдээх]], [[аччыгый күүдээх]], [[кыракый күүдээх]], [[хаптаҕай чөмчөкөлөөх күүдээх]], [[уһун тумус]]<ref>Знаете ли вы млекопитающих Якутии. Б. И. Сидоров, Дьокуускай, Бичик, 2002</ref>. == Өссө маны көр == * [[Кроттар кэргэннэрэ]] == Быһаарыылар == {{быһаарыылар}} {{Таксономия}} [[Категория:Кыыллар]] 0dpo1k95u91dv0v5fzbbgb1hwc3n38o 10 26820 383281 315469 2022-08-25T23:01:03Z 216.234.200.179 wikitext text/x-wiki {{Stub-meta | article = өҥнөргө | category = өҥнөргө сыһыаннаах | image = Farm-Fresh color wheel.png | size = 32 | alt = [[Өҥнөр]] }}<noinclude> [[Категория:Халыыптар:Ситэ илик ыстатыйалар|{{PAGENAME}}]] [[Категория:Халыыптар:Өҥнөргө сыһыаннаах сиппэтэх ыстатыйалар|{{PAGENAME}}]] </noinclude> tkfmfy3z24dzc236fwzxgzxzi8ow3p0 0 40486 383265 383248 2022-08-25T17:15:38Z 216.234.200.179 wikitext text/x-wiki '''Дмитриев Ахмет Андреевич''' — Саха [[суруйааччы]]та уонна бөлүһүөгэ, Саха Өрөспүүбүлүкэтин үөрэҕириитин туйгуна, Саха Өрөспүүбүлүкэтин суруйааччыларын сойууһун чилиэнэ. == Олоҕун олуктара == 1951 сыллаахха Ньурба улууһун [[Мэҥэдьэк нэһилиэгэ (Ньурба улууһа)|Мэгэдьэк нэһилиэгин]] Мохсоҕол аҕатын ууһугар төрөөбүтэ. Төрүт Бордоҥ. Ньурба улууһуттан 12-с сүһүөх утум. Маҥнай Бүлүүтээҕи педучилищены, онтон Саха Государственнай Университетын (Хотугулуу-Илин Федеральнай Университет) Историко-Филологическэй факультетын Саха салаатын бүтэрбитэ. Поэзияҕа, публицистикаҕа Ньурба улууһун историятыгар бэлиэ кинигэлэрдээх. Кэргэннээх, уон оҕолоох. === Айар үлэтэ === Саха сирин историятын үөрэтиигэ биир улахан кылаата «Сунтаар былыргыта: бордоҥхой таҥаралаах бордоҥнор» диэн фольклор, история уонна генеалогия чэрчитинэн 2015 сыллаахха тахсыбыт кинигэтэ буолар. Билигин Саха норуота төрүт былыргыттан, ол эбэтэр, өссө Биһиги Эрабыт быдан инниттэн күн бүгүнүгэр дылы кэлбит уһун олоҕун толору дириҥник үөрэтэн уонна сиһилии чинчийэн көрбүт үлэтин үс томнаах кинигэ гынан таһаара сылдьар, онто бастакыта бэчээттэммитэ, уоннааҕылара сотору кэминэн эмиэ тахсыахтара. === Кинигэлэрэ<ref>Кузьмина, А. А. «Никто не забыт, ничто не забыто» (воспоминания о А.Г. Дмитриеве, П.В. Охлопкове, С.П. Григорьеве) / А. А. Кузьмина. — Текст : непосредственный // Молодой ученый. — 2015. — № 17.1 (97.1). — С. 28-30. — URL: https://moluch.ru/archive/97/21954/ (дата обращения: 25.08.2022)</ref>: === * Дмитриев А.А. Күөх Ньурба төрүттэрэ: (Түлүөн ууhа – бордоннор). – Дьокуускай: Компания «Дани Алмас», 2013. – 428 с. * Дмитриев А.А. Туомтуу баайыы. – Якутск: Кн. изд-во, 1985. – 20 с. (серия «Чэчирдэр»). * Дмитриев А.Г. Улуу Москва көмүскэлигэр. Защищая Москву. - Бичик, 2010. – 72 с. === Билинии === * Саха Республикатын президенын Дьиэ кэргэҥҥэ комитетын «Бастыҥ аҕа» үрүҥ көмүс бэлиэлээх. * Саха Республикатын Госкомспордун көҥүл тустуу сайдыытыгар үтүөлэрин иһин бэлиэлээх. * Саха Республикатын Ил Түмэнин Республика социальнай олоҕор кылаатын иһин Бочуот грамоталаах. == Быһаарыылар == {{быһаарыылар}} [[Категория:Дьон алпаабытынан]] [[Категория:1951 сыллаахха төрөөбүттэр]] [[Категория:Суруйааччылар]] 7c5nz24kz9ik9bl49d93apjjp9m9vpo 0 41281 383283 339200 2022-08-25T23:28:08Z 216.234.200.179 wikitext text/x-wiki {{DISPLAYTITLE:Трахтенберг төгүл ньымата}} '''Трахтенберг систиэмэтэ''' — индийскай математикаҕа майгынныыр төгүл систиэмэтэ. Бу түргэн төгул ньыматын [https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%A2%D1%80%D0%B0%D1%85%D1%82%D0%B5%D0%BD%D0%B1%D0%B5%D1%80%D0%B3,_%D0%AF%D0%BA%D0%BE%D0%B2 Яков Трахтенберг] айбыт. Төгул систиэмэтэ чэпчэкитик өйдөнүллэр собуолуоннартан турар, ол иһин итини туттан ким баҕар [[Арифметика|арифметическай ааҕыылары]] түргэнник суоттуон сэп. == Уопсай төгүл ньымата == '''Уопсай төгүл ньымата''' — бу ньыма '''a x b''' эппиэтин аҕыйах быыс чыыһылалары туттан буларга үчүгэй. Бүтэһик сыыпара икки төгуллэнэр чыыһылалар бүтэһик сыыпараларын төгүллэмит эппиэтиттэн биллэр. Онтон кэлэр сыыпаралары буларга ол көрдөнөр сыыпараҕа туох сабыдыаллыырын баратын туттуохха наада: Быыс чыыһылалар, '''а''' чыыһыла бүтэһик сыыпарата, '''b''' чыыһыла бутэһик сыыппаратыгар төгүллээһин уонна '''а''' чыыһыла сөптөөх сыыпаратын '''b''' чыыһыла бүтэһик сыыпаратыгар төгуллээһин. == 13-кэ төгүллээһин == '''Быраабыла''': Бастакынан бүтэһик сыыпаралары төгүллээн, иккис хардыыга сэргэстэһэ турар сыпараларын кытта төгүллэнэр. (Сэргэстэһэ турар диэн хаҥас өттүнээҕи сыыпаралар.) '''Холобур''': 215 х 13 = 2,795: Бу холобурга: Чыыһыла бүтэһик сыыппарата 5. 5 — сэргэстэһэ турааччыта — 21. Сүүрбэ биир — 21 хаҥас өттүгэр 0 чыыһылаҕа эбиллибит сэргэстэһэ турааччы. 5 х 3 = 15 = 5 (1 өйгө ылабыт) 21 х 3 + 5 = 63 + 5 = 68 + 1 = 69 = 9 (6 өйгө ылабыт) 0 х 3 + 21 = 21 + 6 = 27 '''Эппиэтэ''': 2,795. == 12-гэ төгүллээһин == '''Быраабыла''': уҥа өттүгэр турар сыпараттан саҕалаан икки төгүл улаатыннар уонна сэргэстэһэ турааччытын эп. (Сэргэстэһэ турааччы диэн уҥа өттүнээҕи сыыпара.) Инньэ гынан эппиэт биир сыыпарата биллэр. Төгүл эппиэтэ бииртэн элбэх сыыпаралаах буоллаҕына, 1 эбэтэр 2 сыыпараны кэлэр регистрга көһөрүллэр. '''Холобур''': 316 × 12 = 3,792: Бу холобурга: Бүтэһик сыыпара 6 уҥа өттүтүгэр атын сыыппаралар суохтар. 6 — сэргэстэһэ турааччыта — 1. 1 — сэргэстэһэ турааччыта — 3. 3 — икки хаҥас өттүгэр эбиллибит ноль сыыпараларга сэргэстэһэ турааччы. Икки эбиллибит ноль сыыпара уҥа өттүнээҕи ноль сыыппараҕа сэргэстэһэ турааччы. 6 × 2 = 12 (эппиэтэ 2 сыыпараттан турар, ол иһин уоннааҕын өйгө ылабыт.) 1 × 2 + 6 + 1 = 9 3 × 2 + 1 = 7 0 × 2 + 3 = 3 0 × 2 + 0 = 0 '''Эппиэтэ''': 3,792. == 11-гэ төгүллээһин == '''Быраабыла''': сэргэстэһэ турааччыга сыыпараны эп. (сэргэстэһэ турааччыга диэн уҥа өттүнээҕи сыыпара.) '''Холобур''': 3,425 × 11 = 37,675 3,425 × 11 = (0+3)(3+4), (4+2)(2+5)(5+0) = 37,675 '''Дакаастааһын''': 11 = 10+1 инньэ гынан, 3425 x 11 = 3425 x(10+1) = 34250 + 3425 = 37,675. '''Эппиэтэ''': 37,675 == Туттулубут литература == * Trachtenberg, J. (1960). The Trachtenberg Speed System of Basic Mathematics. Doubleday and Company, Inc., Garden City, NY, USA. * Катлер Э., Мак-Шейн Р.Система быстрого счёта по Трахтенбергу, 1967. * Rushan Ziatdinov, Sajid Musa. Rapid mental computation system as a tool for algorithmic thinking of elementary school students development. European Researcher 25(7): 1105—1110, 2012 Ысттатыйаны суруйда Иннокентьев Владимир ФИИТ-17. --[[Кыттааччы:K4NOB!|K4NOB!]] ([[Кыттааччы ырытыыта:K4NOB!|ырытыы]]) 10:26, 23 Ахсынньы 2017 (UTC) __ИНДЕКС__ __ССЫЛКА_НА_НОВЫЙ_РАЗДЕЛ__ [[Категория:Аритметика]] 5xxjc19qycc7rorxkrdr12c1fqyxb0s 0 44392 383273 350611 2022-08-25T19:04:08Z 216.234.200.179 wikitext text/x-wiki '''Вирусология''' диэн [[Вирус|вируһу]] үөрэтэр субмикроскопичэскэй, генетичэскэй матырыйаал паразитнай чаастарын, белковай оболочканы уонна вирусоподобнай агеннары илдьэ сылдьар. Вируска маннык көтүүлэри бэлиэтииллэр : структуратын, наардааһынын уонна сайдыытын, хайдах сыстарын уонна ханнык [[хаһаайын]] - [[Клетка|клеткаттан]] элбиирин, хайдах хаһаайын иммунитетыгар, физиологиятыгар эт- хааныгар дьайара , ханнык ыарыылары үөэскэтэрий , үүннэрэр уонна таһаарар ньымалар уонна да атын терапияны чинчийиигэ туттуу. Вирусология [[Медицина|медицинаҕаэ]] уонна [[Микробиология|микробиологияҕа]] киирсэр == Вирус наарданыыта уонна тутула == Вирус туохха олохсуйарыттан көрөн, маннык арахсар: кыылларга, үүнээйилэргэ , вируснай тэллэйдэргэ бактериофагтар ( [[Бактериялар|бактерияны]] көбүтэр вирус, саамай ыарахан вирус көрүҥэ). Форматынан , капсид геометрическай көрүҥүнэн ( спираль эбэтэр икосаэдр) эбэтэр структуратыттан (холобур, липиднай оболчката баар буолар эбэтэр суох буолар). Вирустар 30 - 450 нм дылы кээмэйдээх буолаллар, ол аата улахан аҥара [[Световой микроскоп|световой микроскопка]] көстүбэт. Вирус форматын уонна тутулун [[электроннай микроскоп]], ЯМР-спектроскопия уонна ренгеновскай кристаллография көмөтүнэн үөрэппиттэр . == Вируснай ыарыылар уонна харыстаныы == Тоҕо вируһу үөрэтэбит диэтэххэ бастатан туран - инфекционнай ыарыылар, олорго киирсэр тумуу, бешенство, [[куор]], араас ис ыарыылара, гепатит, [[титирээһин]], [[полиемилит]], [[уоспа]] уонна [[СПИД]]. Боростуой уос ыарыыта ( герпес ) кини герпес уонна генитальнай герпес үөскэтэр [[Альцгеймер ыарыыта|Альцгеймер]] ыарыы тахсарыгар биричиинэ буолуон сэп . Сорох вирус, онковирус, [[РАК ЫАРЫЫ УОННА ОНУ УТАРЫ ОХСУҺУУ|рак]] үөскэтэр . Саамай дириҥник үөрэтиллибит холобур [[папиллома]] уонна рак шейки матки. Атын холобур [[гепатит В]], [[гепатит С]] уонна быар рака. Хайдах вирус ыарыыны үөскэтэрин патогенез диэн үөрэх чинчитэр. Ханнык истиэпэҥҥэ вирус ыарыыта тахсарын вирулентность диэн ааттыыллар. Вирус позвоночник иммуннай ситсематын кытары көрүстэҕинэ, кинини утарар оҥоһуулаах [[антитела]] диэни оҥорор, олор вируһу кытары сибээстэһэн кинилэри нейтрализуйдууллар эбэтэр бэлиэтииллэр кэлин суох гыннараары. Хаан сывороткатыгар антитела баара, киһи урут бу ыарыыннан ыалдьа сылдьыбыта ду суох ду диэн көрөллөр, ол онно анналлаах тест баар ELISA диэн. Прививка вируснай ыарыылартан көмүскүүр, антителаны үөскэтэн . Моноклональнай антителаалар, вируска ураты флуоресцетнай микроскопияннан буларга туттуллар . == Устуоруйата == "Вирус" диэн тиэрмин 1599 сыллаахха үөдүйбүт, "[[дьаат]]" диэн суолталаах эбит. Бастакы [[вакцинация]] Кытайга оҥорбуттар, наукаҕа вариолизация диэн аатынан киирбит. Ол онно [[Уоспа|уоспанан]] ыалдьыбыт дьон матырыйаалларын ылан, атын киһиэхэ киллэрэн [[Иммунитет|иммунитеттарын]] күүһүрдэр сыаллаах оҥороллор эбит. Кэлин иммунитеты күһүрдээри уоспаннан ыалдьыбыт сүөһүттэн матырыйаал ылан туттар буолбуттар. Онтон вируһу утарар прививкэлэр үөдүйбүттэрэ, маны кытары [[Луи Пастер]] [[бешенство]]<nowiki/>ны утары 1886 сыллаахха олохтообут вакцинацията буолар. Ол да буоллар, вирус үөскүүр төрүтэ өссө да биллэ илик этэ. 1892 сыллаахха нуучча биолога Дмитрий Ивановскайй "фильтр Чемберленда" туттубут. Бу бактериялары туспа арааран чинчийэр курдук, табачнай мозаиканы үөскэтэр ыарыы. Эксперименнээн көрбүттэрэ сэбирдэх экстракта табаҕынан сыстыганнаах, бытарытан баран фильтырынан аһардыбытыгар син биир инфекциялаах хаалбыта . Мана көрөн олорон профессор Ивановскай бактерия кыракый инфекционнай агеннары эбэтэр токсиннары таһаарар, фильтр нөҥүө курдары ааһар диэн түмүгү оҥорбут. [[Категория:Биология]] [[Категория:Вирусология]] pnb6b4oqtdbt91z72svuu42vgnhda9q 0 49247 383279 377674 2022-08-25T21:56:15Z Kirill Borisenko 3718 иллюстрация wikitext text/x-wiki [[Билэ:Arctic climatic complex by Rosatom during the "Armiya 2022" exhibition.jpg|мини|460px|Арктика климатическай комплекса росатомтан «Армия-2022» быыстапкаҕа турар.]] '''Rosatom''' (нучч: Росатом, ол эбэтэр ''Российский атом'', англ: State Atomic Energy Corporation), [[Арассыыйа]] энергетическай тэрилтэтэ, Аан Дойдуга биир бөдөҥ конгломерат буолар. Росатом иһинэн 400 туспа тэрилтэ киирэр, ол быыһыгар атомнай ледоколлар уонна байыаннай тэрилтэлэр. [[Fortuna 500]] компонеҥҥа холбонор. {{Company-stub}} lweie5zd4fqy2brekdcbpc4orerj8m1 383280 383279 2022-08-25T21:57:03Z Kirill Borisenko 3718 wikitext text/x-wiki [[Билэ:Arctic climatic complex by Rosatom during the "Armiya 2022" exhibition.jpg|мини|460px|Арктика климатическай комплекса Росатомтан «Армия-2022» быыстапкаҕа турар.]] '''Rosatom''' (нучч: Росатом, ол эбэтэр ''Российский атом'', англ: State Atomic Energy Corporation), [[Арассыыйа]] энергетическай тэрилтэтэ, Аан Дойдуга биир бөдөҥ конгломерат буолар. Росатом иһинэн 400 туспа тэрилтэ киирэр, ол быыһыгар атомнай ледоколлар уонна байыаннай тэрилтэлэр. [[Fortuna 500]] компонеҥҥа холбонор. {{Company-stub}} 1w1euzbsejggnikoirzxpv8cnqk26pz 383282 383280 2022-08-25T23:05:03Z 216.234.200.179 wikitext text/x-wiki [[Билэ:Arctic climatic complex by Rosatom during the "Armiya 2022" exhibition.jpg|мини|460px|Арктика климатическай комплекса Росатомтан «Армия-2022» быыстапкаҕа турар.]] '''Rosatom''' ({{lang-ru|Росатом}}, ол эбэтэр ''Российский атом'', {{lang-en|State Atomic Energy Corporation}}), [[Арассыыйа]] энергетическай тэрилтэтэ, Аан Дойдуга биир бөдөҥ конгломерат буолар. Росатом иһинэн 400 туспа тэрилтэ киирэр, ол быыһыгар [[атом]]най ледоколлар уонна байыаннай тэрилтэлэр. [[Fortuna 500]] компонеҥҥа холбонор. {{Company-stub}} 611q95cqmbpxiynhlbpjt0eeevcll7n 0 49793 383284 380595 2022-08-26T01:56:07Z Лана Алеександрова 22339 wikitext text/x-wiki Следователем следственной части Следственного управления МУ МВД России «Якутское» возбуждено уголовное дело в отношении 30-летнего жителя города Якутск, подозреваемого в совершении преступления, предусмотренного ч. 1 ст. 280.3 Уголовного кодекса Российской Федерации «Публичные действия, направленные на дискредитацию использования Вооруженных Сил Российской Федерации в целях защиты интересов Российской Федерации и ее граждан, поддержания международного мира и безопасности или исполнения государственными органами Российской Федерации своих полномочий в указанных целях». В течение 2022 года Якутским городским судом фигурант трижды привлекался к административной ответственности по ч. 1 ст. 20.3.3 КоАП РФ, ему был назначено три штрафа в размере по 30 тысяч рублей. Однако позже подозреваемый разместил на крыше одного из зданий в центре города Якутска баннер с надписью, содержание которой дискредитировало использование Вооружённых сил Российской Федерации в целях защиты интересов страны и её граждан. Оперативники Центра противодействию экстремизму МВД по Республике Саха (Якутия) пресекли его противоправное деяние. В настоящее время проводятся следственные действия и оперативно-розыскные мероприятия, направленные на установление обстоятельств совершенного преступления. В отношении подозреваемого избрана мера пресечения в виде подписки о невыезде и надлежащем поведении. Пресс-служба МВД по Республике Саха (Якутия) 7a6pbftd0uvbkuo6yb8o9q1v1l4i04k 0 49835 383286 380631 2022-08-26T05:47:09Z Andre Engels 415 Утаарыы: [[Бүөтүр Тобуруокап]] wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Бүөтүр Тобуруокап]] 7kzqyea60mgwj4v7plvclfro85rjsg0 0 50065 383263 382013 2022-08-25T14:39:45Z YiFeiBot 9283 Перемещение 1 интервики на [[d:|Викиданные]], [[d:q38142]] wikitext text/x-wiki '''Самурай''' - былыргы [[Дьоппуон]] дойдутугар охсуһуук [[боотур]]дары ааттыыллар. caz19dlbryuvhktn4kdcpj5f5wy1xd0 0 50151 383264 382696 2022-08-25T14:39:55Z YiFeiBot 9283 Перемещение 1 интервики на [[d:|Викиданные]], [[d:q37868]] wikitext text/x-wiki [[Билэ:Водоросли спирогира.jpg|мини|Салахай килиэккэлэрин тас көстүүтэ]] Салахайдар ({{lang-la|Algae}}) - араас [[Организм|организмнары]] киллэрэр экологическэй бөлөх, улахан анаара ууга олорор уонна [[Фотосинтез|фотосинтезтыыр]]. Биир килиэккэлээх, элбэх килиэккэлээх буолуохтарын сөп. Тэллэйдэри кытары симбиоз оҥорон саҥа тыынар тыыннах көрүнэ буолбуттар - [[Лабыкталар|лабыкталар.]] Салахайдары үөрэтэр уөрэх - альгология. == Сигэлэр == # Биология. Многообразие живых организмов. / Сонин Н.И.. — 7-нче басма. — М: Дрофа, 2003. — Б. 248. — [[Махсус:Китап чыганаклары/5710783005|ISBN 5-7107-8300-5]]. {{Nature-stub}} da63d8ufri11x2s5hkug1809tmkvt3i 0 50269 383266 383257 2022-08-25T17:15:41Z 216.234.200.179 wikitext text/x-wiki [[Көҥүл тустуу]]га Саха АССР уонна Саха Өрөспүүбүлүкэтин үтүөлээх тириэньэрдэрин испииһэгэ # Николай Николаевич Волков - Дьокуускай, 1964 c. # Дмитрий Петрович Коркин Чурапчы, 1964 с. # Иван Васильевич Морозов - Москва, 1964 с. # Арташес Сагателович Карапетян - Москва, 1964 с. # Иван Васильевич Павлов - Бэрдьигэстээх, 1969 с. # Николай Кириллович Алексеев Дьокуускай, 1970 c. # Сергей Андреевич Преображенскай Москва, 1972 c. # Николай Михайлович Давыдов Амма, 1972 с. # Николай Иванович Николаев Сунтаар, 1974 с. # Николай Прокопьевич Иванов - Ньурба, 1974 с. # Николай Петрович Неустроев Дьокуускай, 1975 c. # Дзантемир Георгиевич Зангиев Хабаровскай, 1977 c. # Георгий Анатольевич Бураков Киев, 1977 с. # Николай Егорович Степанов Дьокуускай, 1979 c. # Василий Петрович Уваров Майа, 1979 с. # Николай Иванович Сафонов - Дьокуускай, 1981 с. # Константин Сергеевич Постников Чурапчы, 1981 c. # Семен Федорович Алексеев - Нам, 1981 с. # Дмитрий Максимович Данилов Дьокуускай, 1981 c. - # Николай Николаевич Рожин Бороҕон, 1983 с. # Михаил Егорович Захаров Чурапчы, 1984 с. # Михаил Степанович Скрябин - Дьокуускай, 1984 c. # Юрий Аванесович Шахмурадов Москва. # Иннокентий Андреевич Халдеев - Борогон. # Валерий Фомич Уаров- Сунтаар. # Михаил Гаврильевич Кожуров - Майа. # Афанасий Афанасьевич Лугинов Нерюнгри. # Василий Гаврильевич Румянцев - Дьокуускай. # Калина Иванович Сидоров - Дьокуускай. # Владимир Прокопьевич Корякин - Дьокуускай. # Роман Васильевич Неустроев - Чурапчы. # Николай Николаевич Константинов - Борогон. # Петр Дмитриевич Неустроев Дьокуускай. # Борис Герасимович Аргунов Душанбе. # Николай Семенович Алексеев - Эдьигээн. # Николай Иннокентьевич Винокуров - Анаабыр. # Владимир Дмитриевич Попов - Дьокуускай. # Олег Дмитриевич Лебедев - Покровскай. # Анатолий Николаевич Константинов - Борогон. # Александр Николаевич Иванов - Дьокуускай. # Иван Николаевич Сивцев - Дьокуускай. # Семен Гаврильевич Петров Мэнэ Хангалас # Петр Васильевич Портнягин Дьааны. # Степан Петрович Сивцев Дьокуускай. # Михаил Михайлович Каженкин Дьокуускай. # Валерий Николаевич Семенов - Дьокуускай. # Борис Прокопьевич Федоров Дьокуускай # Кирилл Николаевич Захаров - Чурапчы # Владимир Николаевич Кириллин - Горнай # Иннокентий Семенович Кочкин - Дьокуускай. # Прокопий Семенович Иванов - Дьокуускай. # Александр Степанович Куличкин - Мэҥэ Ханалас. # Игнат Михайлович Сысолятин - Чурапчы. # Иван Иванович Дмитриев - Томпо. # Александр Анатольевич Софронов - Москва. === Эбии көр === * [[Көҥүл тустууга Саха сирин үтүөлээх тириэньэрдэрэ|Көҥүл тустууга Саха сириттэн төрүттээх ССРС, РСФСР уонна РФ үтүөлээх тириэньэрдэрэ]] [[Категория:Испииһэктэр]] [[Категория:Көҥүл тустуу]] ku4xr7kh9lg8gjsbuwq2p5m0pdfwecm 10 50272 383275 2022-08-25T21:48:25Z Ymblanter 4562 'Потолок мечети Ортакёй, Стамбул, Турция' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна wikitext text/x-wiki Потолок мечети Ортакёй, Стамбул, Турция glgnr5tsley9lu2iav4c99q12rzyrrq 10 50273 383276 2022-08-25T21:48:39Z Ymblanter 4562 'Istanbul asv2020-02 img62 Ortaköy Mosque.jpg' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна wikitext text/x-wiki Istanbul asv2020-02 img62 Ortaköy Mosque.jpg lyi45a09jjnq6n6gpit2lmyqg2ppqhe 0 50274 383285 2022-08-26T05:03:38Z 37.29.41.28 'Горнай - суруйааччы' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна wikitext text/x-wiki Горнай - суруйааччы csatndtxlpabmgi47x0dqc622wh2xai