Бикипиэдьийэ sahwiki https://sah.wikipedia.org/wiki/%D0%A1%D2%AF%D1%80%D2%AF%D0%BD_%D1%81%D0%B8%D1%80%D1%8D%D0%B9 MediaWiki 1.39.0-wmf.23 first-letter Миэдьийэ Аналлаах Ырытыы Кыттааччы Кыттааччы ырытыыта Бикипиэдьийэ Бикипиэдьийэ ырытыыта Билэ Билэ ырытыыта MediaWiki MediaWiki-ни ырытыы Халыып Халыыбы ырытыы Көмө Көмөнү ырытыы Категория Категорияны ырытыы TimedText TimedText talk Модуль Обсуждение модуля Гаджет Обсуждение гаджета Определение гаджета Обсуждение определения гаджета 0 2509 382659 381964 2022-08-09T01:10:35Z HalanTul 51 /* Олунньу */ wikitext text/x-wiki {{alsonumber|1937}} {{Сыллар|1937}} == Туох буолбута == === Тохсунньу === * [[Тохсунньу 8]] — [[Санкт-Петербург|Ленинграакка]] аан дойдуга бастакы [[Арктика Түмэлэ (Санкт-Петербург)|Арктика Түмэлэ]] арыллыбыт. * [[Тохсунньу 19]] — [[Дьокуускай]]га култуура үлэһиттэрин бэлэмниир орто анал үөрэх кыһата — культпросвет оскуола (билигин [[Култуура уонна ускуустуба кэллиэһэ]]) аһылларын туһунан [[Саха АССР]] Наркомпроһун бирикээһэ тахсыбыт. * [[тохсунньу 20]] — [[Рузвельт, Франклин Делано|Франклин Рузвельт]] иккистээн АХШ президент болдьоҕор киириитэ. === Олунньу === * [[Олунньу 16]] — ССРС [[НКВД|НКВД-тын]] Саха АССР-дааҕы управлениета Саха АССР ис дьыалатын народнай комиссариата буолбут. Өрөспүүбүлүкэ НКВД-тын бастакы наркомунан [[Коростин Андрей Петрович|Андрей Коростин]] анаммыт, кини бастакы солбуйааччытынан [[Дорофеев Иван Андрианович|Иван Дорофеев]] (кэлин кини наркомнаан олордоҕуна репрессия Саха сиригэр уһук чыпчаалга тиийбитэ). НКВД сүрүн салааларынан Госбезопасность управлениета (УГБ) уонна Оробуочай-бааһынай милиисийэ управлениета (УРКМ) этилэр. * [[Олунньу 16]] — [[АХШ|Америкаҕа]] Уоллес Х. Карозерс нейлоҥҥа патент ылбыт. * [[Олунньу 21]] — [[Наассыйалар Лигалара]] тас дойду «волонтердара» Испания сэриитигэр кытталларын боппут. * [[Олунньу 27]] — [[Саха АССР]] саҥа конституциятын бырайыага бигэргэммит. === Ыам ыйа === * [[ыам ыйын 6]] — [[Нью-Йорк]] таһыгар Лейкхорст куорат аттыгар ниэмэстэр [[Гинденбург (дирижабль)|«Гинденбург» дирижабллара]] сааххаллыыта. * [[ыам ыйын 21]] — «Северный полюс» диэн мууһунан уста сылдьар экспедиция үлэтин саҕалаата. === Бэс ыйа === * [[бэс ыйын 11]] — «[[Дело военных|Тухачевскай дьыалата]]» түмүктэммитэ. Буруйданааччылар: [[Советскай Союз маршала]] [[Тухачевский, Михаил Николаевич|М. Н. Тухачевский]], [[1-кы рангалаах командарм]], [[Якир, Иона Эммануилович|И. Э. Якир]], 1-кы рангалаах командарм [[Уборевич, Иероним Петрович|И. П. Уборевич]], [[Эйдеман, Роберт Петрович|Р. П. Эйдеман]], [[Корк, Август Иванович|А. И. Корк]], [[Фельдман, Борис Миронович|Б. П. Фельдман]], [[Примаков, Виталий Маркович|В. М. Примаков]] уонна [[комкор]] [[Путна, Витовт Казимирович|В. К. Путна]] ытыллыыга быһаарыллыбыттар уонна бэс ыйын 12 күн түүнүгэр ытыллыбыттар. Интэн саҕалаан РККА кэккэтигэр улахан репрессиялар саҕаламмыттар. === От ыйа === * [[от ыйын 7]] — Дьоппуон сэбэлэниилээх күүстэрэ Кытайга саба түспүттэр. Пекин уонна Тяньцзинь куораттары ылбыттар. === Атырдьах ыйа === * [[Атырдьах ыйын 4]] — "[[Правда (хаһыат)|Правда]]" хаһыакка [[Аммосов Максим Кирович|Максим Аммосов]] салайар Кыргыыс ССР-гар өрөспүүбүлүкэ баартыйатын киин кэмитиэтэ репрессияҕа утарылаһарын, силиэстийэлиир уорганнар үлэлэрин атахтыырын туһунан бастакы ыстатыйа тахсыбыт. Барыта үс ыстатыйа тахсыбыта: Не считаются с сигналами коммунистов, Буржуазные националисты (атырдьах ыйын 31), Гнилая политика ЦК КП(б) Киргизии (балаҕан ыйын 13) === Балаҕан ыйа === * [[балаҕан ыйын 23]] — [[Архангельскай уобалас|Архангельскай]] уонна [[Вологодская область|Вологодскай]] уобаластар тэриллибиттэр. === Алтынньы === * [[Алтынньы 23]] — [[Хотугу Муустаах далай]]га сэбиэскэй ледокол «Георгий Седов» эрдэ кэлбит кыһыҥҥы мууска хаайтарбыт. Ледокол аатырбыт 812 хонуктаах арктическэй дрейфэтэ саҕаламмыт. Иккиттэн тахса сыл мууска хаайтарбыт ледокол [[Лаптевтар байҕаллара|Лаптевтар байҕалларыттан]] Шпицберген архипелагар диэри тиийбитэ. === Сэтинньи === * [[Сэтинньи 5]] — [[НКВД анал үс киһиллэх суута|НКВД анал үс киһиллэх суутунан]] Владимир Амбарцумов иэрэй ытыллыбыт. Кэлин сибэтиэйдэр ааттарыгар киллэриллибит сибэтиэй өлүк [[Амбарцумов, Владимир Амбарцумович|Владимир Московскай (Амбарцумов)]]. * [[Сэтинньи 11]] — дьоппуоннар [[Шанхай|Шанхаай]]ы сэриилээн ылбыттар. * [[Сэтинньи 16]] — [[Кыргыстаан|Киргизия өрөспүүбүлүкэтин]] Хомуньуус баартыйатын Киин кэмитиэтин бастакы сэкиритээрин [[Аммосов Максим Кирович|Максим Аммосовы]] сымыйанан буруйдаан хаайбыттар. * [[сэтинньи 18]] — Коминтерн утары [[Үһүс рейх]] уонна [[Япония]] сүбэлэһиилэригэр [[Испания]] холбоспут. * [[сэтинньи 25]] — Ленинград уобалаһын [[НКВД анал үс киһиллэх суута|анал үс киһиллэх НКВД суутунан]] нуучча биллиилээх философа уонна учуонайа, [[Флоренский, Павел Александрович|свящ. П. А. Флоренский]], ытыллыыга ууруллубут. Ахсынньы 8 күнүгэр ытыллыбыт. === Ахсынньы === * [[Ахсынньы 4]] — ВКП(б) КК пленумугар НКВД тойоно [[Ежов Николай Иванович|Николай Ежов]] [[Бухарин Николай Иванович|Н. И. Бухарины]] уонна [[Рыков Алексей Иванович|А. И. Рыковы]] сэбиэттэри утарар тэрилтэҕэ сыаннаахтарыгар буруйдуур. * [[ахсынньы 5]] — Дьоппуоннар кытайдар киин куораттарын Нанкины былдьаабыттар.. * [[ахсынньы 20]] — [[Некрашевич, Степан Михайлович|Степан Некрашевич]] ытыллыбыт ({{langi|be2|Сцяпан Некрашэвіч}}), [[Беларусь]] учуонайа -[[Языковедение|тыл үөрэхтээҕэ]] уонна общественнай үлэһит, белоруссия культуратын институтун тэрийээччитэ, (билигин — Белоруссия Национальнай Академията). [[1957 сыл]]лаахха реабилитацияламмыт. * [[Атанасов, Джон В.|Джон В. Атанасов]] (John V. Atanasoff) Атанасов-Берри (АВС) компьютерынан үлэтин саҕалаабыт. Кэлин бастакы ааҕар-суоттуур массыынан биллибит. * [[Бошам, Жорж|Жорж Бошам]] аан дойдуга бастакынан электрогитараны («хобордооҕу») патеннаабыт. == Төрөөбүттэр == ''Эбии маны көр.: [[:Category:1937 сыллаахха төрөөбүттэр]]'' * [[Алексеев Михаил Петрович |Михаил Петрович Алексеев]] — биллиилээх саха лингвиһа, филологическай наука хандьыдаата, араадьыйаҕа биэрии ааптара. * [[Тохсунньу 2]] — [[Кривошапкин Вадим Григорьевич|Вадим Григорьевич Кривошапкин]], Россия наукатын үтүөлээх диэйэтэлэ, медицина доктора, Саха госуниверситетын бэрэпиэссэрэ төрөөбүт. * [[Тохсунньу 6]] — [[Роббек Василий Афанасьевич]] — Саха Өрөспүүбүлүкэтин наукатын Академиятын академика, филология билимин доктора. * [[Тохсунньу 7]] — [[Тобуков Павел Захарович|Павел Тобуков]] — философия билимин хандьыдаата, хоту дойду аҕыйах ахсааннаах омуктарын этносоциальнай кыһалҕаларын чинчийээччи. * [[Тохсунньу 7]] — [[Мэри Софианиди]] — [[Мирнэй]]гэ олохсуйбут бэйиэт, прозаик, суруналыыс, сценарист, саха тылыттан нууччалыыга тылбаасчыт. * [[Тохсунньу 20]] — [[Минтимер Шаймиев]] — [[Татарстан]] бастакы бэрэсидьиэнэ (1991—2010). * [[Тохсунньу 28]] — [[Алексеев Семен Михайлович|Семен Алексеев]] — суоппар, «Үлэҕэ килбиэнин иһин» мэтээл хаһаайына (1986), [[Горнай улууһа|Горнай улууһун]] Ытык олохтооҕо (1995). * [[Олунньу 1]] — [[Иванова-Унарова Зинаида Ивановна]], СГУ профессора, Арассыыйа уонна СӨ искусствотын үтүөлээх диэйэтэлэ. * [[Олунньу 17]] — [[Степанова Евдокия Александровна]] — балет артыыһа, Саха АССР норуодунай артыыһа * [[Кулун тутар 4]] — [[Иванов Владимир Харлампьевич]]-Унаров, саха искусствоведа, наука кандидаата, Россия художниктарын сойууhун чилиэнэ * [[Кулун тутар 22]] — [[Бадаламенти, Анджело|Анджело Бадаламенти]], [[США|АХШ]] пианиһа уонна [[кинокомпозитор]]а. * [[Муус устар 12]] — [[Волк Игорь Петрович|Игорь Волк]], сэбиэскэй [[космонавт]]. * [[Муус устар 22]] — [[Николсон Джек|Джек Николсон]], [[США|АХШ]] артыыһа, [[сценарист]] уонна [[режиссёр]]. * [[Муус устар 28]] — [[Саддам Хусейн]], [[Ираак]] [[1979]]—[[2003]] сс. бэрэсидьиэнэ ([[2006]] өлб.). * [[Ыам ыйын 13]] — [[Роджер Желязны]], [[США|АХШ]] фантаст суруйааччыта. * [[Ыам ыйын 30]] — [[Шамшин Владислав Павлович]], 1989 — 1990 сыллардаахха Саха АССР Миниистирдэрин Сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ. * [[Бэс ыйын 11]] — [[Хатылаев Михаил Михайлович |Михаил Михайлович Хатылаев]], остуоруйа доктора, профессор * [[Бэс ыйын 18]] — [[Жолобов Виталий Михайлович|Виталий Жолобов]], сэбиэскэй [[космонавт]]. * [[Бэс ыйын 23]] — [[Ахтисаари, Мартти Ойва Калеви|Мартти Ахтисаари]], [[Финляндия]] [[1994]]—[[2000]] сс. бэрэсидьиэнэ * [[Бэс ыйын 24]] — [[Полежаев Юрий Васильевич|Юрий Полежаев]], гаазтар динамикаларын, теплообмен чинчийбит учуонай * [[Бэс ыйын 25]] — [[Филозов Альберт Леонидович|Альберт Филозов]], [[тыйаатыр]] уонна [[киинэ]] артыыһа. * [[Бэс ыйын 29]] — [[Комраков Герман Никандрович]], композитор, Саха АССР Үтүөлээх искусство диэйэтэлэ. * [[От ыйын 11]] — [[Хатылаев Михаил Михайлович]], устуоруйа дуоктара, профессор. * [[Атырдьах ыйын 18]] — [[Редфорд Роберт|Роберт Редфорд]], американский киноактёр и режиссёр. * [[Балаҕан ыйын 11]] — [[Венцлова Томас|Томас Венцлова]], [[Литва]] [[бэйиэтэ]] уонна литературоведа. * [[Балаҕан ыйын 12]] — [[Аммосова Лена Максимовна]] — химия билимин кандидата, [[Аммосов Максим Кирович|М. К. Аммосов]] аатынан Благотворительнай Фонд тэрийэччитэ. * [[Балаҕан ыйын 29]] — [[Инга Андроникова]], сэбиэскэй этнограф-цыганолог ([[1994]] өлб.) * [[Алтынньы 1]] — [[Макаров Илья Гаврилович]] — история билимин кандидата, * [[Алтынньы 28]] — [[Рагозин Владимир Семенович]] — Социалистическай Үлэ Геройа. * [[Сэтинньи 13]] — [[Михаил Ефимович Николаев]], Саха Өрөспүүбүлүкэтин бастакы бэрэсидьиэнэ (1992-2002). 2002 сылтан Россия Федерациятын Федеральнай мунньаҕын Федерация сүбэтин бэрэссэдээтэлин солбуйааччыта. * [[Сэтинньи 18]] — [[Крымскай Гермоген Филиппович]], академик, 1988 - 1992 сыллардаахха Саха сиринээҕи Наука киинин Президиумун бэрэссэдээтэлэ. * [[Сэтинньи 24]] — [[Георгиев Никола|Никола Георгиев]], болгар литературоведа, культуролог. * [[Сэтинньи 26]] — [[Егоров Борис Борисович|Борис Борисович Егоров]], [[ССРС]] бырааһа, [[космонавт]] ([[1994]] өлб.). * [[Ахсынньы 4]] — [[Алексеев Эдуард Ефимович]] — этномузыковед, искусствоведение дуоктара * [[Ахсынньы 5]] — [[Алексеев Василий Гаврилович|Василий Алексеев]] — 1994—2006 сылларга Саха Өрөспүүбүлүкэтин айылҕатын харыстабылын миниистирэ, [[Саха Өрөспүүбүлүкэтин ытык киһитэ]]. * [[Ахсынньы 10]] — [[Аверинцев Сергей Сергеевич|Сергей Аверинцев]], нуучча [[филолог]]. * [[Ахсынньы 12]] — [[Алексеев Аркадий Михайлович]] - саха аатырбыт мелодиһа, ырыаһыт, общественнай деятель, спортсмен, == Өлбүттэр == ''Өссө маны көр.: [[:Category:1937 сыллаахха өлбүттэр]]'' * [[Дьяков Василий Владимирович]] (1897 - 1937), 1925 - 1926 сыллардаахха ВКП(б) Саха обкомын сэкрэтээрэ. * [[Кулун тутар 15]] — [[Лавкрафт, Говард Филлипс|Говард Лавкрафт]], Америка суруйааччыта. * [[Кулун тутар 17]] — [[Чемберлен, Остен|Остен Чемберлен]], Улуу Британия политига. * [[Бэс ыйын 12]] — [[Тухачевскай, Михаил Николаевич|Михаил Тухачевскай]], Сэбиэттэр сэрии деятелэ. * [[Бэс ыйын 19]] — [[Барри, Джеймс|Джеймс Барри]], Шотландия суруйааччыта, [[Питер Пэн|Питер Пэны]] төрүттээччи. * [[От ыйын 11]] — [[Гершвин, Джордж|Джордж Гершвин]], Америка композитора. * [[Балаҕан ыйын 2]] — [[Кубертен, Пьер де|Пьер де Кубертен]], аныгылыы Олимп оонньууларын төрүттээччи. * [[Алтынньы 8]] — [[Полуян Ян Васильевич]] (1891—1937) — Саха сиригэр Конфедералистар бастаанньаларын хам баттааһыны салайбыт киһи * [[Алтынньы 19]] — [[Резерфорд, Эрнст|Эрнст Резерфорд]], Саҥа Зеландия физига, [[Нобель бириэмиэтэ|Нобель бириэмийэлээх]]. * [[Сэтинньи 2]] — [[Иохельсон Владимир Ильич]] (1855 - 1937), этнограф, народник, Саха сиригэр көскө олоро сылдьыбыт киһи. * [[Сэтинньи 5]] — [[Лесьмян, Болеслав|Болеслав Лесьмян]] ({{langi|pl|Bolesław Leśmian}}), Польша поэта (төрөөбүт сыла [[1877]]). * [[Сэтинньи 5]] — [[Амбарцумов, Владимир Амбарцумович|Владимир Московский (Амбарцумов)]], священномученик (төрөөбүт сыла [[1892]]). * [[Сэтинньи 9]] — [[Макдональд, Рамсей|Рамсей Макдональд]], Улуу Британия политига. * [[Сэтинньи 23]] — [[Сулейман Стальскай]] (1869 төр.), [[лезгииннэр|лезгиин]] ашуг бэйиэтэ, [[Дагестаан]] народнай бэйиэтэ. * [[Ахсынньы 4]] — [[Иоасаф (Жевахов)]], Могилёв епискоба ытан өлөрүллүбүтэ, [[РПЦ|Нуучча Таҥаратын дьиэтигэр]] сибэтиэй. * [[Ахсынньы 20]] — [[Людендорф, Эрих|Эрих Людендорф]], немец генерала. * [[Ахсынньы 21]] — [[Келлог, Фрэнк Биллингс|Фрэнк Келлог]], Америка политига. * [[Ахсынньы 28]] — [[Равель, Морис|Морис Равель]], Франция композитора. == [[Нобель бириэмийэтэ]] == * [[Физикаҕа Нобель бириэмийэтэ|Физика]] — [[Дэвиссон, Клинтон Джозеф|Клинтон Джозеф Дэвиссон]] и [[Томсон, Джордж|Джордж Томсон]] — «Эксперимиэннээн кристалларга электроннар дифракцияларын аспытын туһугар». * [[Химияҕ Нобель бириэмийэтэ|Химия]] — [[Хоуорс, Уолтер Норман|Уолтер Норман Хоуорс]] «С битэмиини уонна углеводтары чинчийии туһугар». [[Каррер, Пауль|Пауль Каррер]] «Каротиноидтары уонна флавиннары, ону таһынан А уонна В битэмииннэри чинчийбитин туһугар₂». * [[Медицинаҕа уонна физиологияҕа Нобель бириэмийэтэ|Медицина уонна физиология]] — [[Сент-Дьёрди, Альберт|Альберт Сент-Дьёрди]] «За открытия в области процессов биологического окисления, связанные в особенности с изучением витамина C и катализа фумаровой кислоты». * [[Литератураҕа Нобель бириэмийэтэ|Литература]] — [[Гар, Роже Мартен дю|Роже Мартен дю Гар]] «Киһини ойуулаан көрдөрүүгэ уус уран күүһүн уонна кырдьыгын туһугар уонна билиҥҥи аан дойду олоҕун сүрүн хайысхаларын көрдрүүтүн туһугар». * [[Нобель Эйэ бириэмийэтэ|Эйэ бириэмийэтэ]] — [[Сесил, Роберт|Роберт Сесил]] «[[Нациялар Лигалара|Нациялар Лигаларыгар]] үтүөтүн туһугар». == Өссө маны көр == * [[1937 сыл спортка]] * [[1937 сыл Арассыыйа устуоруйатыгар]] * [[1937 сыл Саха сирин устуоруйатыгар]] * [[1937 сыл киинэ устуоруйатыгар]] * [[1937 сыл тимир суол устуоруйатыгар]] * [[1937 сыл литератураҕа]] * [[1937 сыллаахха өлбүттэр]] {{Template:Translation ru-sah}} [[Категория:1937|*]] i1gry82twb0h2xguoyb7lucjtowhcs0 0 6302 382665 381913 2022-08-09T01:14:28Z HalanTul 51 /* Төрөөбүттэр */ wikitext text/x-wiki {{alsonumber|1905}} {{Сыллар|1905}} '''1905''' сыл. == Туох буолбута == === Тохсунньу === * [[Тохсунньу 2]] ** [[Арассыыйа-Дьоппуон сэриитэ|Арассыыйа-Дьоппуон сэриитин]] кэмигэр [[Порт-Артур]] гарнизона куораты дьоппуоннарга туран биэрбит. ** Порт-Артур тас рейдэтигэр «Севастополь» броненосец тимирдиллибит. * [[Тохсунньу 5]] — [[Арассыыйа]]-[[Дьоппуон]] сэриитин кэмигэр Порт-Артур көмүскээһинэ түмүктэммит. Кириэппэһи комендант генерал Анатолий Стессель дьоппуоннарга биэрбит. * [[Тохсунньу 22]] (урукку истиилинэн тохсунньу 9 күнүгэр) — [[Санкт-Петербург]]а «Хааннаах баскыһыанньа» буолбут. Ыраахтааҕы уораҕайыгар петиция туттара хаамсан испит оробуочайдары саанан ытыалаан ыспыттар. Мантан сылтаан [[Арассыыйа]]ҕа бастакы өрөбөлүүссүйэ саҕаламмыта. * [[Тохсунньу 25]] — [[Соҕуруу Африка Өрөспүүбүлүкэтэ|Соҕуруу Африкаҕа]] аан дойду саамай улахан алмааһа 3106 караттаах «Куллинан» (эбэтэр «Африка сулуһа») булуллубут. Алмаас хайа барыылардаах буолан биир улахан бриллиант оҥорор кыаллыбатах, ол иһин кинини алдьатан хас даҕаны бриллиант оҥорбуттар. === Олунньу === * [[Олунньу 19]] — Хотугу [[Кытай]]га [[Арассыыйа]]-[[Дьоппуон]] сэриитин саамай улахан кыргыһыыта — Мукден кыргыһыыта — саҕаламмыт. === Алтынньы === * [[Алтынньы 7]] — [[Бүтүн Арассыыйатааҕы бэлиитикэ стачката]] саҕаламмыт. * [[Алтынньы 29]] — Байкаалы эргийэр тимир суол үлэҕэ киирбит. Бу иннинэ Транссибиир магыстыраала [[Байкал]]га кэлэн быстар этэ, пуойастар күөлү паромунан туорууллара. * [[Алтынньы 30]] — Арассыыйа ыраахтааҕыта [[Николай II]] «Алтынньы 17 Манифеһыгар» илии баттаабыт. Арассыыйа омуктарыгар сүрүн гражданскай көҥүллэр бэриллибиттэрэ, дуума көҥүллэммитэ. === Сэтинньи === * [[Сэтинньи 3]] — [[Финляндия]] автономията сөргүтүллүбүт. === Ахсынньы === * [[Ахсынньы 9]] — Бастакы Арассыыйа өрөбөлүүссүйэтин саҕана Красноярскайга оробуочайдар уонна саллааттар дьокутааттарын сэбиэтэ [[Красноярскай өрөспүүбүлүкэтэ|Красноярскай өрөспүүбүлүкэтин]] биллэрбит. Ахсынньы 27 күнүгэр ыраахтааҕы сэриилэрэ куораты хонтуруолга ылбыттара, өрө турааччылары төгүрүйбүттэрэ, өссө аҕыс хонугунан бэриннэрбиттэрэ. ** Франция сокуонунан сыаркабы судаарыстыбаттан араарбыт. * [[Ахсынньы 11]] — [[Киев]]кэ оробуочайдар өрө турбуттар. Шулявскай өрөспүүбүлүкэ үөскээбит. * [[Ахсынньы 12]] ** Новороссия өрөспүүбүлүкэтэ баар буолбут. ** [[Харьков]]ка Артём диэн хомуньуус салалтатынан сэбилэниилээх өрө туруу саҕаламмыт. * [[Ахсынньы 25]] — Новороссия өрөспүүбүлүкэтэ хам баттаммыт. == Төрөөбүттэр == * [[Тукайнов Илья Яковлевич]] (1905—1951) — норуот үөрэҕириитин уонна культура эйгэтигэр үрдүк таhаарыылаахтык үлэлээбит салайааччы, Саха АССР биллиилээх государственнай уонна общественнай деятелэ * [[Тохсунньу 6]] — [[Ефремов Степан Павлович]] - драматуур, Саха АССР искусствотын үтүөлээх диэйэтэлэ, САССР оскуолатын үтүолээх учуутала. * [[Олунньу 2]] — [[Черскэй Николай Васильевич]] (1905 - 1987), учуонай, нефть уонна гаас үөскээбит сирдэр механикатын чинчийээччи, 1964 - 1994 сыллардаахха ССРС НА Сибиирдээҕи салаатын Саха сиринээҕи филиалын Президиумын бэрэссэдээтэлэ. * [[Олунньу 6]] — [[Ефремов Степан Павлович|Степан Ефремов]] — драматург, Саха сиригэр Гражданскай сэрии кыттыылааҕа, [[Саха АССР]] искусствотын үтүөлээх деятелэ, Саха АССР оскуолатын үтүөлээх учуутала, [[Хаҥалас улууһа|Хаҥалас улууһун]] Ытык гражданина. * [[Олунньу 27]] — [[Петров Aлексей Максимович |Aлексей Петров]] — геоботаник учуонай, [[Саха АССР]] үтүөлээх агронома. * [[Бэс ыйын 6]] — [[Масленников Георгий Иванович]], 1943 - 1946 сыллардаахха ВКП(б) Саха обкомын бастакы сэкрэтээрэ. * [[От ыйын 10]] — сэбиэскэй суруйааччы [[Лев Кассиль]] * [[От ыйын 15]] — [[Муратов Владимир Алексеевич]], 1940 – 1943 сыллардаахха Саха АССР Совнаркомын бэрэсэдээтэлэ. * [[Сэтинньи 8]] — [[Сэһэн Боло]] - Дмитрий Иванович Дьячковскай (1905-1948) - саха биллиилээх фольклору хомуйааччыта, кыраайы үөрэтээччитэ. * [[Ахсынньы 17]] — [[Симо Хэүхэ]], аан дойду бастыҥ бэргэн ытааччыта. * [[Ахсынньы 30]] — [[Даниил Хармс]], бэйиэт, суруйааччы уонна драматург (1942 өлб.). == Өлбүттэр == [[Категория:1905]] 1w6zyw0k1t8dygsxvtopxswytpyi09q 0 6358 382656 382319 2022-08-09T01:09:06Z HalanTul 51 /* Олунньу */ wikitext text/x-wiki {{alsonumber|1921}} {{Сыллар|1921}} '''1921''' сыл. == Түбэлтэлэр == === Тохсунньу === * [[Тохсунньу 20]]  **Дагестан АССР олохтоммут, билигин — Дагестан Өрөспүүбүлүкэтэ. **[[Туурсуйа]] бастакы конституцията ылыллыбыт. Туурсуйа светскэй (итэҕэлтэн дьалты) уонна национальнай өрөспүүбүлүкэ буолбут. * [[Тохсунньу 31]] — Сибиирдээҕи бааһынайдар сэбиэскэй былааһы утары өрө туруулара [[Ишим]]ҥэ саҕаламмыт. === Олунньу === * [[Олунньу 4]] — Барон Унгерн [[Монголия]] киин куоратын [[Улан-Батор|Урганы]] ({{lang-mn|Өргөө}} — уораҕай) сэриилээн ылбыт уонна [[кытайдар]]тан босхолообут. * [[Олунньу 6]] — Түүн [[Дьокуускай]]га губчека саха буржуазнай националистарын, офицердар уонна кулактар саагыбардарын арыйбыт, 300-400 киһи хаайыллыбыт, 32 киһи расстрелламмыт. Кэлин [[Строд Иван Яковлевич|Иван Строд]] ахтыытынан, бу курдук ЧК суоһумар быһыылара уонна атын да бэлиитикэҕэ сыыһалар оччотооҕу үчүгэйэ суох быһыыны-майгыны эбии тыҥаппыттар. Бу сыл күһүнүгэр [[Саха уобалаһа|Саха уобалаһыгар]] өрө туруу саҕаламмыта. * [[Олунньу 8]] — [[РСФСР норуодунастарын Коллегията|РСФСР норуодунастарын Коллегиятыгар]] Саха салаата аһыллыбыт. * [[Олунньу 13]] — [[Орто Халыма]]ҕа I Халыматааҕы уезднай ревкомнар сийиэстэрэ буолбут, [[олунньу 16]] күнүгэр түмүктэммит. Сийиэскэ булт-балык тэрээһинэ, үүт фермаларын тэрийии, электростанция, мас эрбиир уонна кирпииччэ собуоттарын, балыыһалар тутуулара ырытыллыбыттар. * [[Олунньу 19]] — «Труд» хаһыат бастакы нүөмэрэ тахсыбыт. * [[Олунньу 22]] — [[РСФСР|Сэбиэскэй Арассыыйаҕа]] Госплан тэриллибит — норуот хаһаайыстыбатын сайдыытын былаанныыр уорган. * [[Олунньу 25]] — [[Кыһыл Аармыйа]] [[Грузия]] киин куоратын [[Тбилиси]]ни сэриилээн ылбыт. Грузинскай ССР төрүттэммит. * [[Олунньу 27]] — [[ЫБСЛКС|Хомсомуол]] Саха уобаластааҕы кэмитиэтин уоргана «[[Эдэр большевик (хаһыат)|Хотугу ыччат]]» хаһыат бастакы нүөмэрэ «Автономная Якутия» хаһыакка сыһыарыы быһыытынан тахсыбыт. Бу хаһыат аатын хаста да уларытан (“Хотугу ыччат”, “Эдэр бассабыык”, “Эдэр коммунист”, “Сахаада”) 1990 сыллаахха дылы тахсыбыта. 1993 сыллаахха “Эдэр коммунист” сэбиэдиссэйэ Иван Ушницкай “[[Эдэр саас]]” хаһыаты тэрийбитэ. === Кулун тутар === * [[Кулун тутар 19]] — Сибревком уурааҕынан [[Приморскай кыраайа|Приморскай кыраайын]] [[Охотскай]] уонна [[Камчатка]] уездтара [[Саха күбүөрүнэтэ|Саха күбүөрүнэтин]] састаабыгар киллэриллибиттэр. * [[Кулун тутар 25]] — [[Дьокуускай]]га I [[Саха күбүөрүнэтэ|Саха күбүөрүнэтээҕи]] РКСМ (комсомол) конференцията буолбут. Күбүөрүнэтээҕи комитет талыллыбыт, комитет сэкирэтээрэ — [[Цугель Рая Израилевна|Рая Цугель]]. Бу күн Саха сирин комсомолун төрүттэммит күнүнэн ааҕыллар. === Муус устар === * [[Муус устар 10]] — Чурапчыга буола турар Уон улуус уонна буолас өрөпкүөмнэрин мунньаҕар Ленин аатыттан эҕэрдэлиир тэлэгирээмэ кэлбит. Бу мунньах саха кыра-хара дьонун санаатын уһугуннарыыга суолтаны ылбыта, ол эрээри иккис өттүнэн саха бас-көс дьонун туоратар уодаһыннаах уураахтары ылыммыта биллэр. * [[Муус устар 26]] — Сиббюро мунньаҕар Саха сирин автономиятын туһунан [[Былатыан Ойуунускай]] дакылаатын истибиттэр. Сол күн [[Москуба]]ҕа Наркомнац [[Иосиф Сталин|Иосиф Сталиҥҥа]] [[Максим Аммосов]] автономия боппуруоһугар этиитин билиһиннэрбит. === Бэс ыйа === * Бэс ыйа — соҕурууттан уруккута эсер [[Лебедев Георгий Иванович|Георгий Лебедев]] кэлбит, сотору кэминэн губбюро сэкирэтээрэ буолбут. Бу киһи губчека бэрэстээтэлин [[Агеев Андрей Васильевич|Андрей Агеевы]] уонна ревтрибунал бэрэстээтэлэ [[Козлов Алексей Григорьевич|Алексей Козловы]] кытта продразверстка, "байыаннай коммунизм" олохтоохторго хаҕыс бэлиитикэтин ыыппыттара. === Атырдьах ыйа === * [[Атырдьах ыйын 15]] — [[Женева]]ҕа [[Нансен Фритьоф|Фритьоф Нансен]] салалтатынан Арассыыйа хоргуйааччыларыгар көмөнү тэрийэр кэмпириэнсийэ саҕаламмыт. * [[Атырдьах ыйын 18]] — уруккута корнет [[Михаил Коробейников]] баһылыктаах кыһылларга сулууспалыы сылдьыбыт эпиһиэрдэр бөлөхтөрө ЧК кинилэри интэриэһиргиирин истэн, [[Дьокуускай]]тан күрээбит. Бу этэрээккэ Павел Толстоухов, Земфиров, Шипков, Василий Сепетинов, Николай Яныгин, Муратов, Шешелякин, Попов бааллара, ону таһынан саллаат Михаил Жарников. Балаҕан ыйын бүтүүтүгэр бу этэрээт [[Ньылхан|Ньылхаҥҥа]] тиийбит. Онно Сэбиэскэй былааһы утары өрө турар туһунан кистэлэҥ кэпсэтии ыыппыттар. * [[Атырдьах ыйын 22]] ** [[РСФСР]] иһинэн [[Коми Өрөспүүбүлүкэтэ|Коми (Зыряннар) автономиялаах уобаластара]] тэриллибит. ** Дьокуускайга [[Саха күбүөрүнэтин идэлээх сойуустарын I кэмпириэнсийэтэ|Күбүөрүнэ идэлээх сойуустарын I кэмпириэнсийэтэ]] саҕаламмыт, 29-ка диэри буолбут. Дьокуускайтан уонна 17 уйуостан 60 дэлэгээт кыттыбыт. === Алтынньы === * [[Алтынньы 6]] — [[Владивосток]]тан ыытыллыбыт есаул [[Валериан Бочкарёв]] үрүҥ этэрээтэ [[Охотскай]]ы ылбыт. Бочкарёв баандата [[Халыма]]ҕа уонна [[Чукотка]]ҕа икки сыл тухары аҥардастыы айбардаабыта. * [[Алтынньы 13]] — Сэбиэскэй өрөспүүбүлүкэлэр [[Карс эйэ сөбүлэҥэ]]р илии баттаан Соҕуруу Хапхааска [[Туурсуйа]]ны кытта кыраныыссаны бигэргэппиттэр. * [[Алтынньы 18]] — Саха сиригэр маҥнайгы идэтийбит [[Хуор|хуор]] тэриллибит. === Сэтинньи === * [[Сэтинньи 4]] — [[Дьокуускай]] уеһыгар бандьыыттааһын тэнийбитинэн сибээстээн [[Илин Эҥэр]] буоластарыгар уонна [[Маайа (өрүс)|Маайаҕа]] байыаннай балаһыанньа биллэриллибит. * [[Сэтинньи 19]] — Бандьыыттааһын тэнийбитинэн сибээстээн [[Дьокуускай]] куоратыгар осаднай балаһыанньа биллэриллибит. Дьокуускайга ол саҕана ЧОН, харабыл батальона, Сибиирдээҕи аналлаах этэрээт 7-с ротата уонна баҕа өттүнэн көмүскээччилэр бааллара. Эмиэ бу күн [[Ньылхан]] хайысхатыгар хамандыырынан анаммыт Белов И.И. этэрээтэ Үчүгэй Мыраан диэн дьаам ыстаансыйатыгар ордууламмыта. Бу этэрээт 15 киһилээх эрэспиэскэтэ ыстаансыйаттан 5 биэрэстэлээх сиргэ тоһуурга түбэһэн икки кыһыл саллаатын сүтэрбитэ. === Ахсынньы === * [[Ахсынньы 6]] — [[Ирландия]] уонна [[Британия]] дуогабарга илии баттаабыттарын түмүгэр биир сылынан ([[1922]]) Ирландия тутулуга суох буолбут. * [[Ахсынньы 23]] — [[Манчаары Баһылай|Манчаары]] аатынан культурнай-сырдатар уопсастыба тэриллэр, сыала-соруга — "дойду тыыннаах культурнай күүстэрин түмэн народнай масса быыһыгар уопсай үлэ ыытыы". Уопсастыба чилиэннэринэн буолбуттар: [[Алампа|Анемподист Софронов - Алампа]], [[П.А. Винокуров]], [[К.А. Сокольников]], [[М.А. Константинов]], бэрэстээтэл — [[Бояров Алексей Федотович|Алексей Бояров]]. * [[Ахсынньы 28]] — [[Кыым (хаһыат)]] аан бастаан "Манчаары" диэн ааттанан тахсыбыта. Редактор — [[Исидор Барахов]]. Хаһыат үлэтигэр көхтөөхтүк кыттыбыттара — [[Былатыан Ойуунускай]], [[Бояров Алексей Федотович|Алексей Бояров]], [[Алампа|Анемподист Софронов - Алампа]]. * [[Ахсынньы 29]] — Күн тахсыытыгар [[Амма улууһа|Амма улууһун]] [[Абаҕа]]тын 200 киһилээх үрүҥ этэрээтэ төгүрүйбүт. Сэлиэнньэ иһигэр олорбут Е. Романченко хамандыырдаах 17 киһилээх кыһыл этэрээт 4,5 чаас тухары 4 атаканы тулуйбут, ол кэннэ үрүҥнэр чугуйбуттар. == Төрөөбүттэр == * [[Чарин Иосиф Иосифович]] (1921—1983) — педагогика билимнэрин кандидата, үөрэх инспектора. * [[Тохсунньу 7]] — [[Тимофеев Степан Иванович]] — поэт, тылбаасчыт * [[Тохсунньу 8]] — [[Емельянов Николай Васильевич]] (08.01.1921—04.03.2000) — филология билимин доктора * [[Тохсунньу 18]] — [[Лухнев Павел Степанович|Павел Лухнев]] — [[Дьокуускай]]тан ыҥырыллыбыт [[Аҕа дойду Улуу сэриитэ|Аҕа дойду Улуу сэриитин]] кыттыылааҕа, [[Албан аат уордьана|Албан аат уордьанын]] толору кавалера. * [[Тохсунньу 31]] — [[Павлов Иван Михайлович|Иван Павлов]] — [[Аҕа дойду Улуу сэриитэ|Аҕа дойду Улуу сэриитин]] кыттыылааҕа. 1960-с сыллартан [[Чурапчы улууһа|Чурапчы]] устуоруйатын, Чурапчы дьоно Аҕа дойду Улуу сэриитигэр кыттыыларын үөрэтэн, элбэх матырыйаалы хомуйан, түмэн, 20-н тахса кинигэни бэчээттэппитэ. Чурапчы улууһун ытык киһитэ (1995), Саха АССР оскуолатын үтүөлээх учуутала. Кини аата [[Чурапчы]] орто оскуолатыгар иҥэриллибитэ. * [[Олунньу 22]] — [[Яковлев Петр Ионович|Петр Яковлев]] — 16 сыл учууталлаан баран биллиилээх ыанньыксыт буолбут киһи, [[Социалистыы Үлэ Дьоруойа]] (1976), Аҕа дойду Улуу сэриитин кыттыылааҕа. Петр Яковлев Саха Сирин усулуобуйатыгар биир бастакынан үрдүк көрдөрүүлэри — сылга 5,5 тыһ. кг үүт — ыаныытын ситиспит. * [[Кулун тутар 16]] — [[Крылова Татьяна Ивановна]], Саха сирин дьахталларыттан бастакы медицина доктора, профессор, * [[Атырдьах ыйын 24]] — [[Жорницкая Мария Яковлевна]] (24.08.1921—06.09.1995) — история билимин кандидата, Саха АССР үтүөлээх артыыһа. * [[Сэтинньи 8]] — [[Петров Дмитрий Дмитриевич]] (08.11.1921—04.01.1994) — история билимин кандидата, Саха АССР культуратын үтүөлээх үлэһитэ * [[Ахсынньы 8]] — Мэҥэ-Хаҥалас улууһун [[Баатара]] (Сымах) нэһилиэгэр [[Попов Фёдор Кузьмич]] төрөөбүт — сахалартан бастакы Сэбиэскэй Сойуус Дьоруойа, Аҕа дойду улуу сэриитин кыттыылааҕа. * [[Ахсынньы 18]] — [[Юрий Никулин]] — [[киинэ]] артыыһа, клоун, тэлэбиидэнньэ ыытааччыта, Цветной бульвардааҕы сыырка дириэктэрэ, [[ССРС]] норуодунай артыыһа, [[Социалистыы Үлэ Дьоруойа]]. * [[Ахсынньы 19]] — [[Горковенко Николай Романович]] — Социалистическай Үлэ Геройа. == Өлбүттэр == * [[Олунньу 22]] — [[Барашков Сэмэн Петрович]] (1876 — 1921), эргинээччи, меценат. * [[Ахсынньы 25]] — Саха сиригэр олоро сылдьыбыт нуучча суруйааччыта [[Владимир Галактионович Короленко|Владимир Короленко]] (1853 с.т.) («Макаар түүлэ»). == Литература == * {{книга|автор=Калашников А. А.|заглавие=Якутия. Хроника, факты, события: 1917-1953 г. ч.2|место=Дьокуускай|издательство=Бичик|год=2004}} [[Категория:1921]] 7fwmcpjxtf7egbjhxh12p0fzeowyyb8 0 6360 382680 380463 2022-08-09T01:26:26Z HalanTul 51 /* Олунньу */ wikitext text/x-wiki {{alsonumber|1922}} {{Сыллар|1922}} '''1922''' сыл. == Түбэлтэлэр == === Тохсунньу === * [[Тохсунньу 4]] — Саха сиринээҕи губревком [[Дьокуускай уокуругун улуустара|Дьокуускай уеһыгар]] (киин улуустарга) уонна [[Дьокуускай]]га байыаннай балаһыанньа биллэрбит. * [[Тохсунньу 6]] — [[Москуба]]ҕа Наркомнац коллегията ''Саха автономнай уобалаһын'' тэрийэргэ быһаарбыт. * [[Тохсунньу 10]] — Үрүҥ этэрээттэрэ [[Амма (улуус киинэ)|Амма солобуодатын]] төгүрүктээбиттэр. [[Амма (улуус киинэ)|Амма]] гарнизонугар 382 киһи баара, хамандыырдара — венгр [[Котрус Карл Мартонович|Карл Котрус]]. Осада 4 ый устата буолбут. * [[Тохсунньу 11]] — 14 саастаах [[Канаада]] олохтооҕо Леонард Томпсон аан дойдуга бастакынан [[диабет]]ы утары эми — ''инсулины'' ылбыт. * [[Тохсунньу 21]] — РКП(б) киин кэмитиэтин политбюротун мунньаҕа буолбут, онно Саха уобалаһыгар автономияны биэрэр туһунан боппуруос көтөҕүллүбүт. Политбюро чилиэннэрин ыйытыыга [[Ленин|Владимир Ленин]] ону кытта сөбүлэһэрин биллэрбит. * [[Тохсунньу 23]] — [[Сэбиэттэр Саха сиринээҕи бастакы уйуостааҕы сийиэстэрэ]] саҕаламмыт. Сийиэс тохсунньу 27 күнүгэр түмүктэммитэ. Сийиэскэ Саха сирин автономията, бандьыыттааһыны утары охсуһуу, [[Волга]] тардыытыгар олорор сутаабыт дьоҥҥо көмө уонна экэниэмикэ саҥа бэлиитикэтэ (НЭП) ырытыллыбыттар. === Олунньу === * [[Олунньу 7]] — 5-с Кыһыл знамялаах аармыйа Реввоенсоветын уурааҕынан [[Иннокентий Михайлов]] - Харачаас сахалартан бастакынан Кыһыл Знамя уордьанын ылбыт. [[Амма (улуус киинэ)|Амма солобуодатыттан]] улахан суолталаах илдьити [[Дьокуускай]]га тиэрдэр сэрэхтээх сорудаҕы толоро барбыт үс киһиттэн кини соҕотох ордубут. * [[Олунньу 28]] — Бандьыыттааһын тэнийбитинэн сибээстээн [[Дьокуускай]] куоратыгар осаднай балаһыанньа биллэриллибит. * [[Олунньу 28]] — [[Эгиипэт]] Британияттан тутулуга суоҕун туһунан биллэриллибит. === Кулун тутар === * [[Кулун тутар 2]] — [[Дьокуускай]]га соҕурууттан [[Строд Иван Яковлевич|Иван Строд]] хамандыырдаах 200 киһилээх кыһыл этэрээт кэлбит. * [[Кулун тутар 2]] — [[Чурапчы]] сэлиэнньэтигэр саха интеллигенциятын сийиэһэ саҕаламмыт, [[кулун тутар 12]] күнүгэр түмүктэммит. Сийиэс ''Саха уобалаһын норуотун быстах кэмҥэ салайыыны'' талбыт ([[ВЯОНУ|ВЯОНУ - Временное Якутское областное народное управление]]). Большевиктары утары охсуһарга, [[Саха уобалаһа|Саха уобалаһыттан]] үүрэргэ быһаарыммыттар. * [[Кулун тутар 6]] — [[Каландаришвили Нестор|Нестор Каландаришвили]] уонна кини штабын дьоно [[Табаҕа]] уонна [[Төхтүр_(Хаҥалас_улууһа)|Төхтүр]] икки ардыларыгар тоһуурга түбэһэн өлбүттэр. Сарсыарда 5 чааска Каландаришвили [[Төхтүр]]тэн арахпыт, онтон 9 чааска [[Дьокуускай]]га [[Табаҕа]]ттан илдьит киһи кэлэн быһылаан туһунан биллэрбит. [[Табаҕа]]ттан 8 биэрэстэлээх сиргэ өрүс тас үөһүн (протока) икки кытылыгар оҥоһуллубут тоһуурга 100 кэриҥэ киһилээх, 100-чэ сыарҕалаах эшелон түбэспит. Быыһаммыт дьон сабаҕалааһыннарынан үрүҥ бандьыыттар ахсааннара 300-тэн тахса үһү. * [[Кулун тутар 11]] — [[Дьокуускай]]га кыһыл сэбилэниилээх күүстэр командующайдара [[П.Ф. Савлук]] дьаһалынан [[Саха күбүөрүнэтэ|Саха күбүөрүнэтин]] сорох салайааччылара хаайыллыбыттар — губбюро сэкирэтээрэ [[Лебедев Георгий Иванович|Г.И. Лебедев]], политуправление (губчека?) бэрэстээтэлэ [[Агеев Андрей Васильевич|А.В. Агеев]] уонна штаб начаалынньыга (ревтрибунал бэрэстээтэлэ?) [[Козлов Алексей Григорьевич|А.Г. Козлов]]. Ол туһунан [[Исидор Барахов]] Сиббюроҕа телеграммалаабыт. Хаайыллыбыт дьон диктатордыы толоос дьайыылара, хабыр-кырыктаах сыһыаннара олохтоох дьону бэйэлэрин утары туруорбуттар, ол түмүгэр өрөбөлүүссүйэни утары өрө туруу үоскээбит. Холобура, Козлов [[тохсунньу 2]] күнүнээҕи бирикээһинэн үрүҥнэргэ утарыласпатах олохтоох дьонтон биэстэн биирин расстреллыырга дьаһайбыт эбит. Сотору Саха сиригэр үрдүкү былааһы Ревком ылбыт, бэрэстээтэлэ — [[Былатыан Ойуунускай]], чилиэннэрэ — [[Исидор Барахов]], [[Степан Аржаков]], [[Донской_Семен_Николаевич_(иккис)|Семен Донской]]. * [[Кулун тутар 17]] — Капитан [[Николай Хапилин]] баһылыктаах үрүҥ этэрээт [[Булуҥ (сэлиэнньэ, Булуҥ улууһа)|Булуҥу]] ылбыт. * [[Кулун тутар 26]] — [[Тулагы-Киллэм нэһилиэгэ|Тулагы нэһилиэгин]] туһугар икки күннээх кыргыһыы саҕаламмыт. [[Строд Иван Яковлевич|Иван Строд]] 300 киһилээх кыһыл этэрээтэ 620-ҕэ диэри киһилээх [[Илья Канин]] үрүҥ этэрээтин атакалаабыт. Үрүҥнэртэн 200-чэ киһи өлбүт, кыһыллартан — 32 киһи өлбүт, 35 киһи бааһырбыт. === Муус устар === * [[Муус устар 13]] — [[Каландаришвили Нестор|Каландаришвилины]] кытта тоһуурга ([[кулун тутар 6]] күнүгэр) түбэһэн өлбүттэр тиһиктэрэ бэчээттэммит. * [[Муус устар 18]] — [[Бүлүү улууһа|Бүлүү уеһын]] Хохочой сиригэр [[Орто Бүлүү улууһа|Орто Бүлүүгэ]] баран испит хомсомуол этэрээтэ үрүҥнэр тоһуурдарыгар түбэһэр. 19 киһилээх этэрээттэн икки эрэ киһи тыыннаах хаалар. * [[Муус устар 22]] — [[Дьокуускай]]га хомуньуус баартыйа бюротун бөрөсүүдьүмүн мунньаҕар [[Саха уобалаһа]] мантан инньэ ''Аптанымыйалаах Социалистыы Сэбиэскэй Өрөспүүбүлүкэ'' буоларын туһунан ''Манифест'' ылыныллыбыта. Бу иннинэ [[1920]] сыллаахха Сибиирдээҕи кыһыл былаас быһаарыытынан Саха сирэ бастаан Иркутскай уобалас оройуона буола сылдьыбыта. Онтон бу намыһах статуһу уонна кыһыл террору сөбүлээбэккэ Саха сиригэр утарсыы үөскээбитин иһин (онтон сүрүннэрэ альтернативнай бырабыыталыстыба — [[ВЯОНУ]] — тэриллиитэ), түмүгэр, Саха сирэ бастаан төттөрү уобалас аатын ылбыта, онтон [[Дьокуускай]]га бу манифест ылыллан, аҕыйах хоноот [[муус устар 27]] күнүгэр Саха АССР олохтонуутун туһунан Арассыыйа сүрүн былаастара [[Москуба]]ҕа анал дэкириэт (сокуон) таһаараллар. Онон сибээстээн Сэбиэскэй былааһы утары өрө турбут дьон эйэлээх үлэҕэ көһөр буоллахтарына кинилэргэ ''амнистия'' биллэриллибит. * [[Муус устар 24]] — [[Латвия]]ттан төрүттээх [[Байкалов Карл Карлович|Карл Байкалов]] (дьиҥнээх араспаанньата Некундэ) Саха уобалаһын сэриилэригэр [[Нестор Каландарашвили]] оннугар командующайынан ананан Дьокуускайга кэлэр. Кини кэлбитин кэннэ кыһыл былааһа олохтоохтор өрө турууларын утары хааннаах репрессияны уҕарыппыта, кэккэ эйэлээх миэрэлэри ылбыта. * [[Муус устар 27]] — Бүтүн Сойуустааҕы ЦИК дэкириэтинэн [[Саха АССР]] төрүттэммит — Саха сирин судаарыстыбаннаһа олохтоммут. Бу дэкириэтинэн Саха Сиригэр урукку [[Саха күбүөрүнэтэ|Саха күбүөрүнэтин]] сирдэрэ, Енисей губерниятын Хатанга-Анаабыр оройуона, Киренскай уезд Өлүөхүмэ-Сунтаар буолаһа, [[Хотугу Муустаах далай|Хотугу Муустаах акыйаан]] илиҥҥи кэтирээһин 84 уонна 140 кыраадыстарын ыккардыгар сытар бары арыылара уонна Камчаатка уобалаһын Охуоскай уезда киирбиттэр. === Ыам ыйа === * [[Ыам ыйын 21]] — [[Киллэм (Тулагы-Киллэм нэһилиэгэ)|Киллэмнээҕи]] кыргыһыы буолбут, үрүҥнэр кыайтарбыттар. * [[Ыам ыйын 26]] — ''Автономнай өрөспүүбүлүкэ'' биллэриллибитэ биир ый ааспытын кэннэ [[Дьокуускай]] куоратыттан осаднай балаһыанньа уһуллубут. Саха сиринээҕи Губбюро [[Исидор Барахов]] национальнай бэлиитикэ туһунан тезистэрин ылыммыт. * [[Ыам ыйын 27]] — Саха АССР Өрөпкүөмүн уурааҕынан Саха АССР норуот хамыһаардара (билиҥҥиннэн миниистирдэр) анаммыттара. * [[Ыам ыйын 29]] — Саха АССР Өрөпкүөмүн бөрөсүүдьүмүн уурааҕынан [[Былатыан Ойуунускай]] баһылыктаах бастакы национальнай сэбиэскэй бырабыыталыстыба — [[Саха АССР Совнаркома]] — тэриллибитэ уонна бэс ыйын 1 күнүттэн үлэлиэхтээҕэ этиллибитэ. Совнаркомҥа киирэр норуот хамыһаардара икки хонук эрдэ анаммыттара<ref>{{Кинигэ|ответственный=Л.С. Лепчикова и др.|заглавие=Правительство Республики Саха (Якутия): Вехи истории, 1922-2008|место=Якутск|год=2009|страниц=300|страницы=16}}</ref>. === Бэс ыйа === * [[Бэс ыйын 1]] — ВЦИК дэкириэтигэр олоҕуран, ыам ыйын 29 күннээҕи Саха АССР Өрөпкүөмүн бөрөсүүдьүмүн уурааҕынан [[Былатыан Ойуунускай]] баһылыктаах бастакы национальнай сэбиэскэй бырабыыталыстыба — [[Саха АССР Совнаркома]] — үлэтин саҕалаабыта. * [[Бэс ыйын 10]] — [[Төхтүр нэһилиэгэ (Хаҥалас улууһа)|Төхтүрдээҕи]] кыргыһыы буолбут, үрүҥнэр соҕурууҥҥу бөлөхтөрө урусхалламмыт. * [[Бэс ыйын 14]] — [[Иркутскай]]тан [[Дьокуускай]]га түөрт борохуотунан уопуттаах [[Кыһыл Аармыйа]] чаастара кэлбиттэр — 226 Петроградскай полк 2-с батальона, 7-с Сибиирдээҕи хомуур этэрээт, артиллерия батареята, [[Өлүөнэ]]тээҕи байыаннай флотилия уонна телефоно-строительнай батальон. Кинилэри кытары [[Москуба]]ттан [[Максим Аммосов]] кэлсибит. * [[Бэс ыйын 16]] — [[Ньурба]] сэлиэнньэтигэр Нюрбинка урэҕин өттүттэн 300-чэ кэриҥэ киһилээх үрүҥ этэрээт кэлбит. [[Ньурба]] олохтоохторо 4 күн устата оборона туппуттар. Ол кэннэ кинилэргэ [[З.Г. Пясталов]] хамандыырдаах Сибиир ОГПУ-тун 80-с дивизионун этэрээтэ кэлбит. Пясталов этэрээтэ [[Ньурба]]ны босхолоон баран [[Бүлүү (өрүс)|Бүлүү өрүһүн]] устунан аллара айаннаабыт. * [[Бэс ыйын 21]] — [[Никольскай_(Нам_улууһа)|Никольскай]]дааҕы кыргыһыы буолбут. 226 Петроградскай полк [[Нам улууһа|Нам улууһун]] [[Никольскай_(Нам_улууһа)|Никольскайын]], улуус киинин [[Нам_(улуус_киинэ)|Конта-Креһы]], [[Граф Биэрэгэ (Нам улууһа)|Граф Биэрэгин]] босхолообут. Кыргыһыы түмүгэр үрүҥнэр хотугу бөлөхтөрө урусхалламмыт, 400-кэ тиийэ киһи өлбүт, биир оччо билиэҥҥэ түбэспит. * [[Бэс ыйын 29]] — [[Ефим Курашов]] хамандыырдаах кыһыл этэрээт [[Майа]] сэлиэнньэтин ылбыт. * [[От ыйын 3]] — А.А. Гоголь хамандыырдаах кыһыл этэрээт [[Булуҥ (сэлиэнньэ, Булуҥ улууһа)|Булуҥу]] ылбыт. * [[От ыйын 5]] — Кыһыллар [[Чурапчы]] сэлиэнньэтин ылбыттар. Үрүҥнэр [[Амма_(улуус_киинэ)|аммалыыр]] суолунан күрэммиттэр. * [[От ыйын 8]] — [[Строд Иван Яковлевич|Иван Строд]] хамандыырдаах кыһыл этэрээт [[Бүлүү (куорат)|Бүлүү куоратын]] осадатын устубут. * [[От ыйын 9]] — И.П. Мизин хамандыырдаах кыһыл этэрээт [[Уус-Майа улууһа|Уус-Майа]] сэлиэнньэлэрин [[Петропавловскай (нэһилиэк)|Петропавловскайы]], [[Уус Майа]]ны, Троицкайы босхолообут. === Атырдьах ыйа === * [[Атырдьах ыйын 1]] — "Автономная Якутия" хаһыат маҥнайгы нүөмэрэ тахсыбыт. Билигин "[[Якутия (хаһыат)|Якутия]]" диэн ааттаах. * [[Атырдьах ыйын 12]] — [[Саха АССР]] Совнаркома "Өрөспүүбүлүкэ бары оскуолаларыгар саха тылын киллэрии туһунан" уураах ылыммыт. * [[Атырдьах ыйын 22]] — Норуот хамыһаардарын Сэбиэтэ (Совнарком) оскуолаларга барытыгар саха тылын үөрэтии туһунан Уураах таһаарбыт. * [[Атырдьах ыйын 30]] — [[Владивосток]]тан Лаамы кытылын диэки үрүҥ генерал [[Пепеляев Анатолий Николаевич|Анатолий Пепеляев]] экспедиционнай корпуһа арахпыт. === Балаҕан ыйа === * [[Балаҕан ыйын 5]] — [[Манчаары Баһылай|Манчаары]] культурнай-сырдатар уопсастыба аата "[[Саха омук (уопсастыба)|Саха омук]]" диэҥҥэ уларытыллыбыт. Бэрэстээтэл — [[Леонтьев Василий Никанорович|Василий Леонтьев]]. * [[Балаҕан ыйын 6]] — Үрүҥ генерал [[Пепеляев Анатолий Николаевич|Анатолий Пепеляев]] 650 киһилээх десана [[Айаан|Айааҥҥа]] түспүт. Кинилэргэ корнет [[Михаил Коробейников]] 250 киһилээх өрө турааччылар тобохторун кытары холбоспут. * [[Балаҕан ыйын 16]] — [[А.В. Панкратов]] хамандыырдаах кыһыл этэрээт [[Верхоянскай]] куоратын ылбыт. Үрүҥнэр [[Өймөкөөн]] диэки күрэммиттэр. === Алтынньы === * [[Алтынньы 11]] — Совнарком дэкириэтинэн саҥа харчы — червонец — киллэриллибит. * [[Алтынньы 19]] — [[Саха АССР]] ревкомун пленарнай мунньаҕа буолбут. [[Пепеляев Анатолий Николаевич|Генерал Пепеляев]] баһылыктаах сэрии [[балаҕан ыйын 8]] күнүгэр [[Айаан]] пордун ылбытын, Саха сиригэр киирбитин уонна киниттэн көмүскэнии туһунан кэпсэппиттэр. [[Якнарревдот]] диэн баартыйата суох олохтоохтортон турар этэрээттэри тэрийэр туһунан быһаарбыттар. * [[Алтынньы 25]] — Иероним Уборевич хамандыырдаах Уһук илин өрөспүүбүлүкэтин аармыйата [[Владивосток]]ка киирбит, манан Арассыыйаҕа Гражданскай сэрии сүрүн кыргыһыылара түмүктэммиттэр. === Сэтинньи === * [[Сэтинньи 1]] — Арассыыйа Федерацията Саха сиригэр [[автономия]] олохтоммутунан сибээстээн [[Түүлээх (табаар)|түүлээҕи]] Арассыыйаҕа ыыппакка оннугар хаалларарга быһаарбыт. * [[Сэтинньи 1]] — [[Осман Импиэрийэтэ|Осман Импиэрийэтин]] бүтэһик султана Мехмед VI бүрүстүөлүттэн батыммыт уонна дойдутуттан көскө барбыт. Инньэ гынан 6 үйэлээх Осман Импиэрийэтэ эһиллибит. * [[Сэтинньи 4]] — [[Эгиипэт|Эгиипэккэ]] ''Ыраахтааҕылар хочолоругар'' [[Британия]] археолога Говард Картер уонна кини дьоно Тутанхамон фараон көмүүтүн булбуттар. Сотору кэминэн гробницаны арыйыыга сылдьыбыт сорох дьон өлбүттэрин кэнниттэн "фараон кырыыһын" туһунан сурах тарҕаммыт. Ол эрээри гробницаны арыйсыбыт дьон баһыйар үксүлэрэ кырдьар саастарыгар диэри тиийбиттэрэ. * [[Сэтинньи 15]] — ВЦИК уурааҕынан Уһук Илиҥҥи өрөспүүбүлүкэ ({{lang-ru|Дальневосточная республика - ДВР}}) РСФСР састаабыгар киирбит. Бу өрөспүүбүлүкэ 1920 сыллаахха Дьоппуону кытары сэриилэспэт туһуттан буфер быһыытынан төрүттэммитэ. * [[Сэтинньи 17]] — Читааҕа кииннээх [[Уһук Илин Өрөспүүбүлүкэтэ|Уһук Илин Өрөспүүбүлүкэтин]] бырабыыталыстыбата Сэбиэскэй Арассыыйалыын сойуустаһар туһунан быһаарыныы ылыммыт. Бу бутуурдаах соҕус түгэн, тоҕо диэтэххэ, икки хонук иннинэ [[сэтинньи 15]] күнүгэр Сэбиэскэй Арассыыйа бырабыыталыстыбата (ВЦИК) өрөспүүбүлүкэни бэйэтигэр уобалас бырааптаах ылар туһунан уураах таһаарбыта. Бу судаарыстыбаҕа Чита куорат таһынан билиҥҥи Бүрээтийэ сирдэрэ, Хабаровскай кыраай (ол иһигэр сахалар олорор Үттэрэ), Приморскай кыраай сирдэрэ киирэллэрэ, оттон былыргыттан Саха сирин кытта ситимнээх [[Охуоскай]], [[Айаан]] байҕал пуортара уонна билиҥҥи [[Магадаан уобалаһа|Магадаан уобалаһын]] байҕалын кытыла бу өрөспүүбүлүкэ "хонтуруоллуур" сирдэрин быһыытынан ааҕыллаллара. Лев Троцкай хомсомуол сийиэһигэр ыччаты «наука гранитын кириҥ» диэн тута киэҥник тарҕаммыт ыҥырыытын таһаарбыт. === Ахсынньы === * [[Ахсынньы 27]] — ''I Бүтүн Саха сиринээҕи сэбиэттэр учредительнай сийиэстэрэ'' саҕаламмыт, [[тохсунньу 19]] күнүгэр түмүктэммит. Сийиэскэ [[Саха АССР]] судаарыстыбаннай былааһын үрдүкү уорганнарын төрүттээбиттэрэ. ''[[Саха АССР Киин ситэриилээх кэмитиэтэ]]'' (ЯЦИК) талыллыбыт, бу өрөспүүбүлүкэҕэ үрдүкү былааһы тутар парламент (кини оннугар [[1938]] сыллаахха ''Саха АССР Үрдүкү Сэбиэтэ'' тэриллибитэ, онтон [[1992]] сыллаахха — [[Ил Түмэн]]). Киин ситэриилээх кэмитиэт бэрэстээтэлинэн [[Былатыан Ойуунускай]] талыллыбыт, кини солбуйааччыта — [[Широких Алексей Дмитриевич|Алексей Широких]]. Ону кытары Саха АССР бырабыыталыстыбата тэриллибит, бэрэстээтэлэ — [[Исидор Барахов]], кини солбуйааччыта — [[Донской Семен Николаевич (бастакы)|Семен Донской-1]]. * [[Ахсынньы 22]] — [[Губревком]] дьаһалынан [[Дьокуускай]]га [[Дьокуускайдааҕы Күбүөрүнэ архыыба|Күбүөрүнэ архыыба]] тэриллибит. * [[Ахсынньы 27]] — ''I Бүтүн Саха сиринээҕи сэбиэттэр учредительнай сийиэстэрэ'' саҕаламмыт, [[тохсунньу 19]] күнүгэр түмүктэммит. Сийиэскэ [[Саха АССР]] судаарыстыбаннай былааһын үрдүкү уорганнарын төрүттээбиттэрэ. ''[[Саха АССР Киин ситэриилээх кэмитиэтэ|Саха АССР Толоруулаах киин кэмитиэтэ]]'' (ЯЦИК) талыллыбыт, бу өрөспүүбүлүкэҕэ үрдүкү былааһы туппут парламент, кини оннугар [[1938]] сыллаахха ''Саха АССР Үрдүкү Сэбиэтэ'' тэриллибитэ, онтон [[1992]] сыллаахха — [[Ил Түмэн]]. Толоруулаах киин кэмитиэт бэрэстээтэлинэн [[Былатыан Ойуунускай]] талыллыбыт, кини солбуйааччыта — [[Широких Алексей Дмитриевич|Алексей Широких]]. Ону кытары Саха АССР бырабыыталыстыбата тэриллибит, бэрэстээтэлэ — [[Исидор Барахов]], кини солбуйааччыта — [[Донской Семен Николаевич (бастакы)|Семен Донской-1]]. * [[Ахсынньы 29]] — түөрт сэбиэскэй өрөспүүбүлүкэ [[ССРС]] үөскүүрүн туһунан дуогабарга илии баттаабыттар (РСФСР, УССР, БССР, ЗСФСР). * [[Ахсынньы 30]] **[[Верхоянскай]] куоратын үрүҥнэр осадалаан саҕлаабыттар. Осада кэлэр сыл бэс ыйын ортотугар диэри салҕаммыт. ** ССРС диэн биир судаарыстыба үөскээбит. РСФСР, Украина ССР, Белорусия ССР уонна Закавказье СФСР киирбиттэр, киин куоратынан Москуба буолбут, бу түөрт өрөспүүбүлүкэ хаһан баҕарар сойуустан тахсар бырааптаахтара. == Төрөөбүттэр == * [[Дьячковскай Семён Федотович |Семён Федотович Дьячковскай]] — Аҕа дойду Улуу сэриитин кыттыылааҕа, биллиилээх спортсмен. * [[Тохсунньу 3]] — [[Самсонов Владимир Парфеньевич|Владимир Самсонов]] — [[Аҕа дойду Улуу сэриитэ|Аҕа дойду Улуу сэриитин]] кыттыылааҕа, физика-математика билимин хандьыдаата, 40-тан тахса дьүкээбил уотун уонна магнитосфераны чинчийэр үлэ ааптара. Сэрии кэнниттэн СГУ физика-математика факультетын бүтэрбитэ. * [[Тохсунньу 14]] — [[Колмогоров Василий Андреевич|Василий Колмогоров]] — [[Иккис аан дойду сэриитэ|Иккис аан дойду сэриитин]] кыттыылааҕа, 1961—1977 сылларга ССКП [[Нам улууһа|Намнааҕы]] райкомун сэкирэтээрэ, кэлин [[Саха АССР]] салалтатыгар араас дуоһунастарга үлэлээбитэ, [[Нам улууһа|Нам]] уонна [[Кэбээйи улууһа|Кэбээйи]] улуустарын Ытык киһилэрэ. * [[Кулун тутар 12]] — [[Винокуров Захар Порфирьевич]] (1922—1957) — сахалартан биир бастакы композитор. * [[Муус устар 10]] — [[Габышев Николай Алексеевич]] (1922—1991) — саха сэбиэскэй кэминээҕи суруйааччыта, тылбаасчыт. * [[Муус устар 19]] — [[Данилов Софрон Петрович]] (1922—1993), саха норуодунай суруйааччыта. * [[Ыам ыйын 13]] — [[Степанов Николай Саввич]] (1922—1992), Сэбиэскэй Сойуус Дьоруойа, Аҕа дойду улуу сэриитин кыттыылааҕа. * [[От ыйын 3]] — [[Докторов Петр Иванович]], экономика билимнэрин кандидата, культура үтүөлээх үлэһитэ. * [[Балаҕан ыйын 14]] — [[Иванов Семен Александрович]], 1963—1965 сс. Саха АССР Миниистирдэрин Сэбиэтин бэрэсэдээтэлэ. * [[Ахсынньы 24]] — [[Аргунов Иван Александрович]] — (1922—1988), социолог-учуонай, суруналыыс, история билимнэрин кандидата. * [[Ахсынньы 26]] — [[Кузьмин Ариан Ильич]], космос сардаҥаларын үөрэппит физик-учуонай, билим салайааччыта, СГУ ректора, Аҕа дойду сэриитин кыттыылааҕа. * [[Ахсынньы 27]] — [[Өлүөхүмэ улууһа|Өлүөхүмэ]] [[Ииннээх|Ииннээҕэр]] [[Кузьмин Ариан Ильич|Ариан Кузьмин]] (06.06.1996 өлб.) — космос сардаҥаларын үөрэппит физик-учуонай, билим салайааччыта, СГУ ректора, Аҕа дойду сэриитин кыттыылааҕа. == Өлбүттэр == * [[Оросин Роман Иванович]] (1892—1922) — саха уопсастыбаннай диэйэтэлэ, суруксут. * [[Ыам ыйын 6]] — [[Каландарашвили Нестор]], Саха Сиригэр Гражданскай сэрии кыттыылааҕа. Анархист. Дьокуускайга киирэн иһэн Табаҕа аттыгар тоһуурга түбэһэн өлбүт. * [[Сэтинньи 2]] — [[Ионов Всеволод Михайлович]] (1851—1922) — Украинаҕа Буча ыстаансыйаҕа этнограф, народниктар хамсааһыннарын чилиэнэ өлбүт. Сахалар сиэрдэрин-туомнарын үөрэппит, оскуолалары тэрийээччи уонна педагог быһыытынан биллибит киһи. * [[Сэтинньи 18]] — [[Марсель Пруст]] — [[Франция]] суруйааччыта уонна кириитигэ, [[Сүппүт кэми көрдөөн]] (''À la recherche du temps perdu'') диэн үлэ ааптара буоларынан ордук биллэр. == Литература == * {{книга|автор=Калашников А. А.|заглавие=Якутия. Хроника, факты, события: 1917-1953 г. ч.2|место=Дьокуускай|издательство=Бичик|год=2004}} [[Категория:1922]] 2eygtlaalotlpfwsis4guk4wys0e88i 0 6372 382641 381975 2022-08-09T00:26:00Z HalanTul 51 /* Олунньу */ wikitext text/x-wiki {{Сыллар|1925}} '''1925''' сыл. == Туох буолбута == === Тохсунньу === * [[Тохсунньу 3]] — РКП(б) Саха сиринээҕи обкомун бюрота "[[Саха омук (уопсастыба)|Саха омук]]" уопсастыба маассабай үлэ ыытар киэҥ организацияттан культуура-билим өттүгэр үлэлиир дьоҕус уопсастыбаҕа кубулутарга уурбут. Төрүөтэ диэн национальнай интеллигиэнсийэ культурнай-сырдатар үлэтин советизациялыырга сыалын-соругун "[[Саха омук (уопсастыба)|Саха омук]]" уопсастыба толорбут, онтон саҥа үөскээбит сэбиэскэй олоххо-дьаһахха маннык уопсастыба бэлиитикэ өттүттэн наадата суох эбит. * [[Тохсунньу 21]] — [[Япония]] [[Сэбиэскэй Сойуус|Сэбиэскэй Сойууһу]] билиммит. Дьоппуон сэриилэрэ Хотугу [[Сахалин]]тан таһаарыллыбыттар. === Олунньу === * [[Олунньу 22]] — [[Монголия]]ҕа харчы реформатын ыытыы туһунан уураахха «төгрөг» (төгүрүк, тугрик) диэн ааттаах национальнай валюта киллэриллибит. * [[Олунньу 23]] — [[сулуу|Кыыс сулуута]] ''көннөрү быраап'' (обычное право) института буоларын быһыытынан Саха сиринээҕи Толоруулаах киин кэмитиэт (ЯЦИК) "Саха АССР-га кыыс сулуутун (кийиит төлөбүрүн) бобор туһунан" уураах таһаарбыт. * [[Олунньу 26]] — [[РСФСР]]-га Коми-Пермяк уокуруга тэриллибит. Бу уокурук 2005 сыл ахсынньы 1 күнүгэр Пермь уобалаһыгар холбоммута, [[Пермь кыраайа]] үөскээбитэ. === Муус устар === * [[Муус устар 7]] — [[Саха АССР]] оҥорон таһаарар күүстэрин ССРС Билимнэрин Академията чинчийэрин туһунан [[РСФСР]] Совнаркома уураах ылыммыт. Саха өрөспүүбүлүкэтин чинчийэргэ биллэр-көстөр учуонайдартан анал хамыыһыйа тэриллибит уонна 5 сылга суоттаммыт бырагыраама оҥоһуллубут. [[1925]]-[[1930]] сылларга [[ССРС]] Билимнэрин Академиятын ''Саха сиринээҕи эспэдииссийэтэ'' 10 хайысханан этэрээттэргэ арахсан [[Саха АССР]] бары уокуруктарыгар үлэлээбит, элбэх матырыйаал хомуйан бэчээттээбит. * [[Муус устар 9]] — РКП(б) Саха сиринээҕи обкомун бюротун дьаһалынан [[Дьокуускай]]га ''Народнай тыйаатыр'' иһигэр ''Саха национальный труппата'' тэриллибит. Труппаҕа сүрүннээн "[[Саха омук (уопсастыба)|Саха омук]]" культурнай-сырдатар уопсастыба театральнай сиэксийэтин активисттара киирбиттэр. === Ыам ыйа === * [[Ыам ыйын 25]] — [[Томскай губерния]] суох буолбут (Арассыыйа импиэрийэтигэр [[1804]] сыл [[олунньу 26]] күнүгэр олохтоммут эбит). === Бэс ыйа === * [[Бэс ыйын 24]] — Алданзолото трест тэриллиитин туһунан СТО ССРС уурааҕа тахсыбыт. === От ыйа === * [[От ыйын 31]] — [[ССРС]] Аан дойдутааҕы кээмэй тиһигэр кыттыспыт. Мантан инньэ [[биэрэстэ]] оннугар [[килэмиэтир]], [[муунта]] оннугар [[киилэ]] туттуллар буолбуттара. === Атырдьах ыйа === * [[Атырдьах ыйын 25]] — ''Тоҥус өрө туруутун'' кэмигэр [[Ньылхан|Ньылхаҥҥа]] олохтоохтор мунньахтара буолбут. Мунньахха ЦК РКП(б) уонна ВЦИК бэрэстэбиитэлэ [[Байкалов Карл Карлович|Карл Байкалов]] тыл эппит. ''Тоҥус национальнай управлениетын'' бэрэстээтэлэ Захаров бу управление боломуочуйатын устарын уонна сааны-саадаҕы [[Саха АССР]] бэрэстэбиитэлигэр туттарарын туһунан эппит. Бу мунньахха [[Байкалов Карл Карлович|Карл Байкалов]] урукку бастаанньаһыттарга амнистия биллэрбит. * [[Атырдьах ыйын 28]] — [[Дьокуускай]]га [[Кыһыл Кириэс аан дойдутааҕы кэмитиэтэ|Арассыыйатааҕы Кыһыл Кириэс уопсастыбатын]] Сибиирдээҕи салаатын харах этэрээтэ ''Трахома диспансерыгар'' кубулуйбут. Бу диспансер [[1941]] муус устар 14 күнүттэн ыла — ''Өрөспүүбүлүкэтээҕи харах балыыһата''. === Балаҕан ыйа === * [[Балаҕан ыйын 8]] — Сибиирдээҕи байыаннай уокурук командующайын бирикээһинэн [[Дьокуускай]]га ''Саха национальнай байыаннай оскуолатын'' (ЯНВШ) тэрээһинэ саҕаламмыт. Оскуола начаалынньыгынан 35-с Сибирскэй дивизия 106-с стрелковай полкатыгар рота хамандыыра В.Е. Пшенников анаммыт. Бу [[Былатыан Ойуунускай]] көҕүлээһининэн тэриллибит оскуола алын сүһүөх хамандыырдары [[1927]] сылтан [[1941]] сыллаахха диэри бэлэмнээн таһаартаабыта. * [[Балаҕан ыйын 25]] — [[Дьокуускай]]га 15 койкалаах [[сэллик]] (туберкулез) диспансера Сэргэлээх дачаларыгар арендаламмыт чааһынай дьиэҕэ аһыллыбыт. * [[Балаҕан ыйын 27]] — [[Алдан]] 1 № орто оскуолата аһыллыбыт. === Алтынньы === * [[Алтынньы 8]] — Саха сирин бастакы сөмүлүөтэ «Сопвич» аан бастаан көппүт. Пилот [[Фадеев Пётр Мамонтович|Пётр Фадеев]] Даркылаах бириистэнтэн көппүт уонна Күөх хонууга түспүт. Бастакы пассажирдарынан [[Егоров Гаврил Васильевич|Бартыһаан Дьөгүөрэп]], [[Былатыан Ойуунускай]] уонна А. П. Дмитриева буолбуттар. * [[Алтынньы 17]] — [[Неустроев Николай Денисович|Н. Д. Неустроев]] «Куһаҕан тыын» комедиятын премьератын күнэ [[Саха театра]] төрөөбүт күнүнэн ааҕыллар. * [[Алтынньы 25]] — [[Дьокуускай]]га тыа хаһаайыстыбатын техникума аһыллыбыт. Техникумҥа маҥнай соҕотох зоотехника салаата эрэ баар эбит, [[1927]] сыллаахха ветеринарнай салаа эбиллибит. Онтон [[1941]] сыллаахха хонуу культуураларын көрүү салаата үөскээбит. === Сэтинньи === * [[Сэтинньи 3]] — Саха АССР-ы үөрэтэр ССРС Науукаларын Академиятын хамыыһыйатын бүрүсүүдьүмүн мунньаҕа буолбут. Мунньахха Дьокуускайга [[Саха Өрөспүүбүлүкэтин Национальнай библиотеката|Национальнай бибилитиэкэни]] арыйар туһунан кэпсэппиттэр. * [[Сэтинньи 28]] — [[Турция]]ҕа "Бэргэһэ сокуона" олоххо киирбит, уруккулуу ''тюрбан'' уонна ''феска'' кэтиитэ бобуллубут, бары арҕааҥҥылыы сэлээппэ кэтиэхтээх буолбуттар. [[Ататүрк]] реформаларыттан "бэргэһэ сокуона" саамай улахан утарсыыны көрсүбүт. Дойдуну биир гына тюрбаннары уонна фескалары бобуу утары бырачыастар ааспыттар. Ону хам баттаары оннооҕор биир куораты крейсертэн ытыалаабыттар. Сокуон 2014 сыллаахха биирдэ көтүрүллүбүтэ. === Ахсынньы === * [[Ахсынньы 5]] — [[Эйзенштейн Сергей Михайлович|Эйзенштейн]] «Броненосец Потёмкин» киинэтэ аан бастаан көрдөрүллүбүт. * [[Ахсынньы 18]] — Москубаҕа [[ВКП(б) XIV сийиэһэ]] аһыллыбыт. == Төрөөбүттэр == * [[Платонова Кыдана Ивановна]] — лингвист, нуучча лингвистикатын үөрэппит саха бастакы дьахталларыттан биирдэстэрэ. * [[Тохсунньу 14]] — [[Мисима Юкио|Юкио Мисима]] — [[дьоппуон]] литэрэтиирэтигэр XX үйэ иккис аҥаарын саамай биллэр суруйааччыта, драматург. * [[Олунньу 3]] — [[Окороков Гаврил Гавриилович]], литератураны ырытааччы, тыл үөрэҕин кандидата. * [[Муус устар 4]] — [[Донской Дмитрий Емельянович]] (1925—1989), философия билимнэрин доктора. * Муус устар 4 — [[Чиряев Гавриил Иосифович]], партия уонна ил диэйэтэлэ. ССКП Саха обкомун бастакы сэкрэтээрэ (1965—1982). * [[Ыам ыйын 13]] — [[Слепцов Николай Васильевич - Абыйчанин|Слепцов Николай Васильевич (Николай Абыйчанин)]], суруйааччы. * [[От ыйын 8]] — [[Баишева Февронья Алексеевна]], РСФСР үтүөлээх артыыһы, Саха Өрөспүүбүлүкэтин народнай артыыһа. * [[От ыйын 23]] — [[Самсонов Николай Георгиевич]], тыл үөрэҕин кандидата, СГУ профессора. * [[Алтынньы 13]] — [[Маргарет Тэтчер]] — [[Улуу Британия]]ҕа бастакынан премьер-миниистир буолбут дьахтар, 1979-1990 сылларга үлэлээбит. Хос аата — "Тимир леди". * [[Сэтинньи 25]] — [[Нонна Мордюкова]] — киинэ артыыһа, [[ССРС]] норуодунай артыыһа. == Өлбүттэр == * [[Говоров Иннокентий Степанович]] (1856—1925) — Саха Сирин XX үйэ саҥатыгар биллибит-көстүбүт уопсастыбаннай диэйэтэлэ. * [[Ахсынньы 28]] — нуучча чулуу бэйиэтэ [[Есенин Сергей Александрович|Сергей Есенин]] олохтон барбыт. Судаарыстыба билиммит версиятынан бэйиэт бэйэтигэр тиийиммит, ол гынан баран бу өлүү элбэх билиҥҥэ дылы быһаарылла илик дьиктилэрдээх. == Литература == * {{книга|автор=Калашников А. А.|заглавие=Якутия. Хроника, факты, события: 1917-1953 г. ч.2|место=Дьокуускай|издательство=Бичик|год=2004}} [[Категория:1925|*]] tjeo0skpsbomf4ddtc788kp4e66x7pe 0 6425 382657 381986 2022-08-09T01:09:43Z HalanTul 51 /* Олунньу */ wikitext text/x-wiki {{Сыллар|1932}} '''1932''' сыл. == Туох буолбута == === Тохсунньу === * [[Тохсунньу]] — РСФСР Наркомземын иһинээҕи ''Госземтрест'' Саха сиринээҕи салаата тэриллэр. * [[Тохсунньу 25]] **[[ССРС]] уонна Польша саба түспэт туһунан пакт түһэрсибиттэр. **Иккис [[Кытай]]-[[Дьоппуон]] сэриитин кэмигэр хотугулуу-илиҥҥи [[Хэйлунцзян]] провинциятын киин куората [[Харбин]] обороната саҕаламмыт. * [[Тохсунньу 28]] — [[Дьоппуон]] сэриилэрэ [[Шанхай]]га саба түспүттэр. Куорат иһигэр буолбут биир ыйдаах кыргыһыы түмүгэр [[Кытай Өрөспүүбүлүкэтэ]] сэбилэниилээх күүстэрин барытын Шанхайтан таһаарбыт. * [[Тохсунньу 29]] — Саха АССР Совнаркомын уурааҕынан ''Аэрофотогеотрест'' диэн тэрилтэ тэриллэр. Саха сирин геодезия уонна топография өртүнэн үөрэтэр. === Олунньу === * [[Олунньу 4]] — Иккис [[Кытай]]-[[Дьоппуон]] сэриитин кэмигэр 10 күннээх көмүскэнии кэнниттэн дьоппуоннарга [[Харбин]]бэриллибит. * [[Олунньу 18]] — [[Дьоппуон]] импиэрийэтэ хотугулуу-илин [[Кытай]]га ''Маньчжоу-го'' диэн судаарыстыба тэрийбит. Дойду баһылыгынан Кытай бүтэһик импэрээтэрин, маньчжур династиятын киһитин Пу Ини олордубуттар. * [[Олунньу 27]] — [[Англия]] учуонайа Джеймс Чедвик [[нейтрон]]у арыйбыт. === Муус устар === * [[Муус устар 10]] — Уу көлөтүн норуот хамыһаарын № 139 бирикээһинэн [[Дьокуускайдааҕы уу көлөтүн үнүстүүтэ|Дьокуускайдааҕы өрүс техникума]] аһыллыбыта. === Ыам ыйа === * [[Ыам ыйын 11]] — Саха АССР Совнаркома "Кымыс оҥоруу туһунан" уураах ылар. === Бэс ыйа === * [[Бэс ыйын 15]] — [[Староватов Петр Хрисанфович|Староватов П.Х.]] "Үлэ Геройа" аат иҥэриллэр. === Атырдьах ыйа === * [[Атырдьах ыйын 12]] — [[Дьокуускай|Дьокуускайга]] Киин электростанция тутуута саҕаланна. === Алтынньы === * [[Алтынньы 20]] — Уһук Илин кыраайын састаабыгар [[Сахалин уобалаһа]] тэриллибит. Ол саҕана уобалас [[Сахалин]] арыытын хотугу аҥаарын эрэ ылара, арыы соҕуруу аҥаарын [[Дьоппуон]] бас билэрэ. === Ахсынньы === * [[Ахсынньы 10]] — [[Таиланд]] конституциялаах монархияҕа кубулуйбут. * [[Ахсынньы 17]] — [[Главсевморпуть|Хотугу муораннан сылдьыы сүрүн дьаһалта]] тэрилиннэ. * [[Ахсынньы 27]] — [[ССРС]]-ка [[ССРС пааспара|пааспар]] баар буолбут. Бу иннинэ кыраныысса таһыгар үлэлиир эрэ гражданнар пааспардаах этилэр (холобур, Маяковскай 1929 с. хоһоонугар ол пааспар этиллэр). == Төрөөбүттэр == * [[Никитин Павел Павлович]] - суруналыыс * [[Тохсунньу 6]] — [[Каратаев Николай Нифонтович|Николай Каратаев]] — 1987-1998 сылларга Саха Өрөспүүбүлүкэтин Үрдүкү суутун бэрэстээтэлэ, 1972-1987 сылларга [[Саха АССР]] прокурора, [[Саха АССР Үрдүкү Сэбиэтэ|Саха АССР Үрдүкү Сэбиэтин]] хас да ыҥырыытын дьокутаата. Кини аатын 1999 сылтан [[Бүлүү улууһа|Бүлүү улууһун]] [[Тааһаҕар нэһилиэгэ (Бүлүү улууһа)|Тааһаҕар]] орто оскуолата сүгэр. * [[Тохсунньу 16]] — [[Гольдеров Василий Федотович]] — саха поэта, суруйааччыта. * [[Тохсунньу 26]] — [[Никитин Павел Павлович|Павел Никитин]] — суруналыыс, Саха АССР култууратын үтүөлээх үлэһитэ. * [[Олунньу 22]] — [[Шапошников Владимир Петрович|Владимир Шапошников]] — [[Винокуров И.Е. аатынан Намнааҕы педагогика кэллиэһэ|Намнааҕы педучилище]] бастакы дириэктэрэ (1963-1965), тылбаасчыт. * [[Кулун тутар 1]] — [[Шелехова Роза Васильевна]] — история билимин кандидата, * [[Кулун тутар 8]] — [[Колесов Гавриил Гаврилович]] (08.03.1932—1997) — саха суруйааччыта, Саха АССР норуодунай артыыһа * [[Кулун тутар 15]] — [[Тимофеев Михаил Елисеевич]] (15.03.1932—22.01.2013) — саха народнай поэта * [[Кулун тутар 29]] — [[Саввинов Дмитрий Дмитриевич]] - биология наукаларын дуоктара, профессор * [[Ыам ыйын 29]] — [[Бубякин Иван Афанасьевич]] — саха биллиилээх мелодиһа. * [[От ыйын 7]] — [[Потапов Иннокентий Афанасьевич|И. А. Потапов]] төрөөбүт, РСФСР искусствотын үтүөлээх диэйэтэлэ, Ойуунускай аатынан Ил бириэмийэтин лауреата, Арассыыйа художествотын академиятын чилиэнэ, ССРС наукаларын академиятын Сибиирдээҕи салаатын үтүөлээх бэтэрээнэ (2005 өлбүт). * [[От ыйын 9]] — [[Берестов Николай Савельевич]], композитор. * [[От ыйын 10]] күнүгэр — [[Амыдаев Николай Данилович]] — худуоһунньук, муосчут. * [[От ыйын 14]] — [[Прокопьев Юрий Николаевич|Ю. Н. Прокопьев]], СӨ норуотун хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэитэ, судаарыстыба уонна уопсастыба диэйэтэлэ, филология науукатын кандидата ([[2003]] өлбүт) * [[Алтынньы 14]] — [[Олейников Борис Васильевич]], геология уонна минералогия доктора, Геология наукаларын Институтун дириэктэрэ. * [[Алтынньы 22]] — [[Степанов Захар Константинович]], композитор, педагог * [[Сэтинньи 1]] — [[Шубин Константин Николаевич - Полярнай|Константин Шубин - Полярнай]] — [[Дулгааннар|дулгаан]] бэйиэтэ, суруйааччыта. * [[Сэтинньи 23]] — [[Иванова-Сидоркевич Ольга Петровна]] (23.11.1932—2003) — саха биллиилээх ырыаһыта, ырыа айааччыта. * [[Ахсынньы 20]] — [[Николай Уус|Николай Борисов - Николай Уус]] — суруйааччы, 1972—1988 сылларга [[Саха АССР]] прокурорун солбуйааччыта, Российскай Федерация үтүөлээх юриһа. == Өлбүттэр == * [[Ыам ыйын 8]] — [[Леонтьев Василий Никанорович]] (1895 - 1932), литэрэтиирэ кириитигэ, түмэт диэйэтэлэ. [[Категория:1932|*]] iqpkrw3ru1i8kg68bjahr9j3yboxx3k 0 6427 382658 380409 2022-08-09T01:10:07Z HalanTul 51 /* Олунньу */ wikitext text/x-wiki {{Сыллар|1933}} '''1933''' сыл. == Түбэлтэлэр == === Тохсунньу === * [[Тохсунньу 3]] — [[ЯЦИК]] Президиума [[Дьокуускай]]га 100 киһини бастакы кууруска үөрэтэр пединститут тэрийэр туһунан быһаарыы ылбыт. * [[Тохсунньу 6]] — [[Макаров Олег Григорьевич|Олег Макаров]] — сэбиэскэй [[космонавт]], икки төгүллээх [[Сэбиэскэй Сойуус Дьоруойа]], [[Дьокуускай ытык дьоно|Дьокуускай куорат ытык киһитэ]] (1977). * [[Тохсунньу 15]] — Саха национальнай байыаннай учуулуссатын (ЯНВШ) 6 курсаана [[Дьокуускай]]тан [[Хабаровскай]]га диэри хайыһарынан аттаммыттар, ол күн сарсыарда салгын тэмпэрэтиирэтэ -55 °С турбут. Айан кистэлэҥ эбит. Хайыһардьыттар хотугу кыраайга саллаат таҥаһа-саба тымныыны төһө тулуйар кыахтааҕын, ытар сэп-сэбиргэл тымныыга хайдах үлэлиирин, уустук айаҥҥа күннээҕи аһылык нуормата төһө буоларын уонна хайыһары, сааны-саадаҕы табыгастаахтык хайдах туттуохха сөбүн билээри айаннаабыттар. Хабаровскайга диэри 58 күн устата күҥҥэ ортотунан 45—59 км баран, кулун тутар 15 күнүгэр этэҥҥэ биэтэккэ тиийбиттэр. Уһук Илиннээҕи аармыйа хамаандыссайа [[Василий Блюхер]] бу бохуот ситиһиилээхтик түмүктэммитин кэннэ хас биирдиилэригэр Махтал сурук туттарбыта уонна бинтиэпкэ бэлэхтээбитэ. * [[Тохсунньу 30]] — Германия бэрэсидьиэнэ Гинденбург [[Адольф Хитлер|Адольф Гитлер]]ы канцлерынан анаабыт, нацистар былааска кэлбиттэр. === Олунньу === * [[Олунньу 3]] — [[Адольф Хитлер|Адольф Гитлер]] Үһүс рейх тас бэлиитикэтин сүрүн соругунан ньиэмэстэр олорор эйгэлэрин Илин Европа суотугар кэҥэтии буолар диэн биллэрбит. * [[Олунньу 6]] — [[Өймөкөөн метео ыстаансыйата]] (1929 с. төрүттэммит) Саха сиригэр саамай намыһах температураны бэлиэтээбит — −67,7°С. Бу иннинэ 1926 с. геолог [[Обручев Сергей Владимирович|Сергей Обручев]], [[Черскэй сиһэ|Черскэй сиһигэр]] баран иһэн [[Өймөкөөн улууһа|Өймөкөөн]] Томторугар −71,2°С буолуон сөп диэн бэйэтин күннүгэр суруйбут. Ол эрээри кээмэйдээбитин туһунан атын докумуон хаалбатах буолан, бу билиниллибэт. * [[Олунньу 27]] — [[Берлин|Берлиҥҥэ]] Рейхстаг умайбыт. Бу кэмнэ [[Германия]]ҕа Рейхстагка быыбар айдаана буола турбут, онно нацистар [[коммунизм|коммунистары]] утары киирсибитэр. Баһаарга коммунист Маринус ван дер Люббе буруйдаммыт, ол кэнниттэн Хомуньуус баартыйата бобуллубут. === Бэс ыйа === * Сайын — [[Пеледуй|Пеледуйга]] аал оҥорор верфь тутуута саҕаламмыт. * [[Балаҕан ыйын 12]] — [[Тиксии|Тиксиигэ]] Хоту муора уу суолунан [[Германия|Германияҕа]] оҥоһуллубут «Первая Пятилетка» диэн аал устан кэлбит. === Алтынньы === * [[Алтынньы 17]] — [[Альберт Эйнштейн]] [[АХШ]]-га нацистыы [[Германия]]ттан күрээн тиийбит. * [[Алтынньы 29]] — [[Алдан улууһа|Алдан]] оройуонугар [[Лебединай]] рудник үлэҕэ киирбит. === Сэтинньи === * [[Сэтинньи 12]] — [[Германия]] [[Түмэн]]игэр быыбар түмүгэр 92% куолаһы нацистар баартыйалара ылбыт. === Ахсынньы === * [[Ахсынньы 5]] — Саха АССР Совнаркома «Дьокуускайга уу ситимин тутарга» диэн быһаарыы ылбыт. * [[Ахсынньы 5]] — [[АХШ]]-ка 14 сыллаах дойду үрдүнэн арыгы бобуута көтүрүллүбүт. Ол эрээри элбэх штат, резервация, уокурук уонна куорат арыгыны хааччахтааһыны хаалларбыттара. * [[Ахсынньы 28]] — [[Гоголев Степан Филиппович|Степан Гоголев]] (1896 с.т.), Саха АССР Совнаркомун бэрэссэдээтэлин солбуйааччыта. == Төрөөбүттэр == * [[Васильева Пелагея Васильевна]] — Саха АССР оскуолатын үтүөлээх учуутала, тыыл уонна педагогика үлэтин бэтэрээнэ. * [[Тохсунньу 19]] — [[Стрекаловскай Василий Михайлович|Василий Стрекаловскай]] — өрөспүүбүлүкэ прокуратуратын бэтэрээнэ, [[Норуоттар Доҕордоһууларын уордьана|Норуоттар Доҕордоһууларын уордьанын]] кавалера (1982). * [[Кулун тутар 3]] — [[Кузьмина Анна Ивановна]], Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуодунай артыыһа, драма уонна киинэ артыыһа. * [[Кулун тутар 10]] — [[Волков Николай Николаевич]], Россия суруналыыстарын сойууһун чилиэнэ, педагогика билимнэрин кандидата, Россия уонна Саха Сирин үтүөлээх тренерэ. * [[Муус устар 25]] — [[Захаров Петр Алексеевич]], скульптор. * [[Муус устар 27]] — [[Федоров Василий Игнатьевич]], устуоруйа билимин дуоктара. * [[Ыам ыйын 1]] — [[Третьяков Май Саввич]], саха биллиилээх тутааччыта, РСФСР үтүөлээх тутааччыта. * [[Ыам ыйын 12]] — [[Максимов Дмитрий Кузьмич]] (1933—1995), искусствоведение кандидата. * [[Бэс ыйын 22]] — [[Ефремов Прокопий Елисеевич]] (1933—1992), саха уонна долган фольклорыгар специалист. * [[Атырдьах ыйын 2]] — [[Долгунов Василий Софронович]], РФ уонна Саха АССР оскуолаларын үтүөлээх учуутала, педагогика билимнэрин кандидата. * [[Атырдьах ыйын 20]] — [[Дадаскинов Степан Егорович]], РСФСР уонна Саха АССР култууратын үтүөлээх диэйэтэлэ, бэйиэт уонна прозаик. * [[Балаҕан ыйын 26]] — [[Алексеев Иван Гаврильевич]], бэйиэт, драматург. * [[Алтынньы 8]] — [[Скрябин Валерий Степанович|Валерий Скрябин]] — 1962-1966 сылларга [[РСФСР]] Үрдүкү Сэбиэтин дьокутаата, тыыл, үлэ бэтэрээнэ. [[Амма улууһа|Амма улууһун]] уонна [[Абаҕа нэһилиэгэ (Амма улууһа)|Абаҕа нэһилиэгин]] бочуоттаах олохтооҕо. * [[Алтынньы 23]] — [[Бочаров Виктор Иванович]] — Социалистыы Үлэ Дьоруойа, техническэй билимнэр кандидаттара. * [[Сэтинньи 14]] — [[Слобожанин Николай Николаевич]], Социалистыы Үлэ Дьоруойа. * [[Ахсынньы 22]] — [[Сивцев Василий Тарасович]], поэт, литератураны ырытааччы, тылбаасчыт, РФ уонна СӨ култуураларын үтүөлээх үлэһитэ. * [[Ахсынньы 28]] — Сунтаар улууһун Илимнииригэр [[Мохотчунова Александра Николаевна|Александра Мохотчунова]] — саха биллэр хореограба, «Сарыал» үҥкүү бөлөҕүн тэрийээччитэ. == Өлбүттэр == * [[Гоголев Степан Филиппович]] — саха бастакы революционердарыттан биирдэстэрэ, бөдөҥ советскай салайааччы. * [[Ахсынньы 22]] — [[Черных-Якутский Петр Никодимович]] (1882—1933), поэт. * [[Ахсынньы 28]] — [[Гоголев Степан Филиппович]] (1896—1933), Саха АССР Совнаркомун бэрэссэдээтэлин солбуйааччыта. [[Категория:1933|*]] f9ul53j4t90iatl18md8268wyin5olm 0 6433 382642 380501 2022-08-09T00:26:56Z HalanTul 51 /* Тохсунньу */ wikitext text/x-wiki {{Сыллар|1936}} '''1936''' сыл. == Туох буолбута == === Тохсунньу === * [[Тохсунньу 8]] — [[Ираан]] арҕааҥҥылыы санаалаах бэрэсидьиэнэ Реза Шах ''хиджабы'' аһаҕастык кэтиини бобор туһунан ыйаах таһаарбыт. Ол эрээри [[1979]] сыллааҕы ''Ислаам өрөбөлүүссүйэтин'' кэннэ Ирааҥҥа хиджаб кэтиитэ булгуччулаах буолбута. === Олунньу === * [[Олунньу 26]] — Чурапчыга [[У-2]] сөмүлүөт түспүт. Кулун тутартан сөмүлүөт сырыыта тиһиктээх буолбут<ref>Зуев, Ю. Н. Авиация в Якутии : популярный очерк прошлого инастоящего авиации в Якутии / Ю. Н. Зуев, Ю. А.Остапенко, О. П. Бородин. - Якутск : Якутское книжное изд-во, 1985. – С.86.</ref>. === Муус устар === * [[Муус устар 9]] — Саха АССР наркоматын быһаарыытынан "Якутстрой" трест олохтоммут. Бастакы салайааччытынан [[Жорницкай Ефим Львович|Ефим Жорницкай]] буолбут. Бу тэрилтэ Дьокуускайга бастакы водопроводы (1939), атахха турар бастакы таас дьиэни (1941), сыбаайаҕа турар бастакы дьиэни (1944, 9-с оскуола дьиэтэ) туппута. === Ыам ыйа === * [[Ыам ыйын 15]] күнүгэр оҕо-ыччат республикатааҕы хаһыата "[[Кэскил - Юность Севера|Бэлэм буол]]" бастакы нүөмэрэ тахсыбыт. Тирааһа 980 экземпляр эбит. Бастакы редакторынан поэт [[Абаҕыыныскай]] буолбут. === Атырдьах ыйа === * [[Атырдьах ыйа]] — [[Индигир|Индигиргэ]] "Отто Шмидт" диэн аал кэллэ. Бу өрүскэ [[аал сырыыта]] саҕаланна. === Балаҕан ыйа === * [[Балаҕан ыйын 24]] — [[Саха АССР тыатын хаһаайыстыбатын үлэһиттэрин бастакы быыстапката]] аһыллыбыт<ref>Корякин, М. Н. Төрүт дьарыгы өрө тутан : Чурапчы улууһугар тыа хаһаайыстыбатын сайдыыта / М. Н. Корякин ; [аан тыл авт. Н. Н. Попов]. - Дьокуускай : Сайдам, 2007. – С.19.</ref>. === Сэтинньи === * [[Сэтинньи 6]] — [[Испания|Испанияҕа]] гражданскай сэрии биир сүрүн түбэлтэтэ — [[Мадрид]] иһин кыргыһыы саҕаламмыт. Бу сырыыга республиканецтар куораты ситиһиилээхтик көмүскээбиттэрэ. * [[Сэтинньи 14]] — [[Сэбиэскэй Социалистыы Республикалар Сойуустара|ССРС-ка]] Гидрометеорология сулууспата тэриллибит. * [[Сэтинньи 25]] — [[Саха АССР]] саҥа Төрүт сокуонун барыла Сойуус былааһыгар бигэргэтиигэ киирбит. === Ахсынньы === * [[Ахсынньы 1]] — ЯЦИК уурааҕынан "Токко эбэҥки национальнай оройуона" тэриллибит. Киинэ [[Чаара]] өрүһүгэр Куоппуру диэн сиргэ. Бу оройуон [[1953]] сыллаахха ликвидацияламмыта. * [[Ахсынньы 5]] — [[Сэбиэскэй Сойуус]]ка [[Сталин конституцията]] диэн ааттаммыт төрүт сокуона ылыныллыбыт. Бу күн [[Коми Өрөспүүбүлүкэтэ|Коми автономнай уобалаһа]] автономнай өрөспүүбүлүкэ статуһун, оттон [[Кыргыстаан]] союзнай өрөспүүбүлүкэ статуһун ылбыттар. == Төрөөбүттэр == * [[Караканов Прокопий Иосифович]] (1936—2003)— суруналыыс, Саха Өрөспүүбүлүкэтин культуратын үтүөлээх үлэһитэ * [[Филиппов Степан Егорович]] (1936—2005) — Социалистическай Үлэ Геройа. * [[Олунньу 8]] — [[Огдуо Аксенова]] — [[дулгааннар|дулгаан]] бэйиэтэ, дулгаан литэрэтиирэтин төрүттээччитэ. * [[Олунньу 13]] — [[Егоров Василий Назарович - Тумарча|Егоров Василий Назарович — Тумарча]] — саха суруйааччыта. * [[Муус устар 7]] — [[Ласс Петр Альбертович]] — саха живописеһа. * [[Муус устар 19]] — [[Павлов Василий Семенович]] (19.04.1936—03.02.1982) — философия билимин кандидата. * [[Бэс ыйын 5]] — [[Үөһээ Бүлүү улууһа|Үөһээ Бүлүү]] Өргүөтүгэр [[Николаева Мария Евсеевна|Мария Евсеевна Николаева]], Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуодунай артыыската, Саха АССР үтүөлээх артыыската. * [[Бэс ыйын 18]] — РФ бочуоттаах архивииһа, СӨ норуотун хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ, ССРС уонна СӨ архыыбын дьыалатын туйгуна [[Калашников Александр Александрович]]. * [[Бэс ыйын 20]] — Тааттаҕа 2-с Байаҕантай нэһилиэгэр Федор Федорович Постников — [[Арчы Сүөдэр]] — Арассыыйа суруйааччыларын сойууһун чилиэнэ, «Таатта улууһун сайдыытыгар киллэрбит кылаатын иһин» бэлиэ хаһаайына, педагогическай үлэ бэтэрээнэ. * [[От ыйын 1]] — [[Егоров Егор Григорьевич|Е. Г. Егоров]] — РФ уонна СӨ наукаларын үтүөлээх диэйэтэлэ, СӨ НА чилиэнэ, СӨ Илин бириэмийэтин наукаҕа уонна техникаҕа, экономика дуоктара. * [[От ыйын 12]] — [[Тимофеев Петр Алексеевич]] — биолог, геоботаник, лесовед. * [[Атырдьах ыйын 6]] — [[Константинов Иван Васильевич]] (20.08.1936—26.03.1977) — история билимин кандидата. * Атырдьах ыйын 6 — [[Федосеева Светлана Александровна]] — археолог, РАЕН бочуоттаах академига, СӨ Академиятын чилиэнэ, история науукатын дуоктара. * [[Атырдьах ыйын 10]] — [[Иванов Василий Федотович]] (10.08.1936—22.04.1996) — история билимин доктора. * [[Алтынньы 7]] — [[Пахомов Андрей Кириллович]] (07.10.1936—31.12.2001) — история билимин кандидата. * [[Алтынньы 16]] — [[Сысолятин Иван Афанасьевич]], поэт, прозаик. * [[Алтынньы 20]] — [[Миронов Дмитрий Николаевич]], юриспруденсия доктора, СӨ Конституция Суутун бэрэссэдээтэлэ. * [[Сэтинньи 6]] — [[Дапсы (киһи)|Михаил Алексеев - Дапсы]] — биллиилээх саха лингвиһа, филология билимин хандьыдаата, араадьыйаҕа "Биһирэм тыл" биэрии ааптара. * [[Сэтинньи 10]] — [[Иванов Климент Егорович]], политик, 1990—1992 сыллардаахха Саха ССР Миниистирдэрин Сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ. * [[Сэтинньи 22]] — [[Борисов Спартак Степанович]] — Саха сирин политига * [[Ахсынньы 2]] — [[Тихонов Николай Николаевич|Николай Тихонов]] — экэниэмикэ билимин дуоктара, профессор, Аграрнай үөрэхтээһин норуоттар икки ардыларынааҕы академиятын, Хотугу форум академиятын академига, Саха сирин бочуоттаах кырдьаҕаһа. * [[Ахсынньы 15]] — [[Петрова Варвара Андреевна]] (15.12.1936—11.03.2012) — [[Ньурба улууһа|Ньурба улууһун]] баһылыга (1995—2002), == Өлбүттэр == * [[Тохсунньу 18]] — [[Редьярд Киплинг]] (1865 төр.), суруйааччы, [[Нобель бириэмийэтэ|Нобель бириэмийэтин]] лауреата (1907). * [[Бэс ыйын 18]] — [[Максим Горькай]]. * [[Алтынньы 19]] — [[Лу Синь]] (1881 төр.), кытай суруйааччыта, кытай аныгы литэрэтиирэтин төрүттээччи. [[Категория:1936|*]] c22w673wwxyrnfofrad09zu2cruuebg 382666 382642 2022-08-09T01:15:19Z HalanTul 51 /* Төрөөбүттэр */ wikitext text/x-wiki {{Сыллар|1936}} '''1936''' сыл. == Туох буолбута == === Тохсунньу === * [[Тохсунньу 8]] — [[Ираан]] арҕааҥҥылыы санаалаах бэрэсидьиэнэ Реза Шах ''хиджабы'' аһаҕастык кэтиини бобор туһунан ыйаах таһаарбыт. Ол эрээри [[1979]] сыллааҕы ''Ислаам өрөбөлүүссүйэтин'' кэннэ Ирааҥҥа хиджаб кэтиитэ булгуччулаах буолбута. === Олунньу === * [[Олунньу 26]] — Чурапчыга [[У-2]] сөмүлүөт түспүт. Кулун тутартан сөмүлүөт сырыыта тиһиктээх буолбут<ref>Зуев, Ю. Н. Авиация в Якутии : популярный очерк прошлого инастоящего авиации в Якутии / Ю. Н. Зуев, Ю. А.Остапенко, О. П. Бородин. - Якутск : Якутское книжное изд-во, 1985. – С.86.</ref>. === Муус устар === * [[Муус устар 9]] — Саха АССР наркоматын быһаарыытынан "Якутстрой" трест олохтоммут. Бастакы салайааччытынан [[Жорницкай Ефим Львович|Ефим Жорницкай]] буолбут. Бу тэрилтэ Дьокуускайга бастакы водопроводы (1939), атахха турар бастакы таас дьиэни (1941), сыбаайаҕа турар бастакы дьиэни (1944, 9-с оскуола дьиэтэ) туппута. === Ыам ыйа === * [[Ыам ыйын 15]] күнүгэр оҕо-ыччат республикатааҕы хаһыата "[[Кэскил - Юность Севера|Бэлэм буол]]" бастакы нүөмэрэ тахсыбыт. Тирааһа 980 экземпляр эбит. Бастакы редакторынан поэт [[Абаҕыыныскай]] буолбут. === Атырдьах ыйа === * [[Атырдьах ыйа]] — [[Индигир|Индигиргэ]] "Отто Шмидт" диэн аал кэллэ. Бу өрүскэ [[аал сырыыта]] саҕаланна. === Балаҕан ыйа === * [[Балаҕан ыйын 24]] — [[Саха АССР тыатын хаһаайыстыбатын үлэһиттэрин бастакы быыстапката]] аһыллыбыт<ref>Корякин, М. Н. Төрүт дьарыгы өрө тутан : Чурапчы улууһугар тыа хаһаайыстыбатын сайдыыта / М. Н. Корякин ; [аан тыл авт. Н. Н. Попов]. - Дьокуускай : Сайдам, 2007. – С.19.</ref>. === Сэтинньи === * [[Сэтинньи 6]] — [[Испания|Испанияҕа]] гражданскай сэрии биир сүрүн түбэлтэтэ — [[Мадрид]] иһин кыргыһыы саҕаламмыт. Бу сырыыга республиканецтар куораты ситиһиилээхтик көмүскээбиттэрэ. * [[Сэтинньи 14]] — [[Сэбиэскэй Социалистыы Республикалар Сойуустара|ССРС-ка]] Гидрометеорология сулууспата тэриллибит. * [[Сэтинньи 25]] — [[Саха АССР]] саҥа Төрүт сокуонун барыла Сойуус былааһыгар бигэргэтиигэ киирбит. === Ахсынньы === * [[Ахсынньы 1]] — ЯЦИК уурааҕынан "Токко эбэҥки национальнай оройуона" тэриллибит. Киинэ [[Чаара]] өрүһүгэр Куоппуру диэн сиргэ. Бу оройуон [[1953]] сыллаахха ликвидацияламмыта. * [[Ахсынньы 5]] — [[Сэбиэскэй Сойуус]]ка [[Сталин конституцията]] диэн ааттаммыт төрүт сокуона ылыныллыбыт. Бу күн [[Коми Өрөспүүбүлүкэтэ|Коми автономнай уобалаһа]] автономнай өрөспүүбүлүкэ статуһун, оттон [[Кыргыстаан]] союзнай өрөспүүбүлүкэ статуһун ылбыттар. == Төрөөбүттэр == * [[Караканов Прокопий Иосифович]] (1936—2003)— суруналыыс, Саха Өрөспүүбүлүкэтин культуратын үтүөлээх үлэһитэ * [[Филиппов Степан Егорович]] (1936—2005) — Социалистическай Үлэ Геройа. * [[Олунньу 8]] — [[Огдуо Аксенова]] — [[дулгааннар|дулгаан]] бэйиэтэ, дулгаан литэрэтиирэтин төрүттээччитэ. * [[Олунньу 13]] — [[Егоров Василий Назарович - Тумарча|Егоров Василий Назарович — Тумарча]] — саха суруйааччыта. * [[Олунньу 27]] — [[Андросов Николай Егорович|Николай Андросов]] — 1990—2002 сылларга [[Анаабыр улууһа|Анаабыр улууһун]] баһылыга, [[Саха Өрөспүүбүлүкэтин ытык киһитэ]] (2001). * [[Муус устар 7]] — [[Ласс Петр Альбертович]] — саха живописеһа. * [[Муус устар 19]] — [[Павлов Василий Семенович]] (19.04.1936—03.02.1982) — философия билимин кандидата. * [[Бэс ыйын 5]] — [[Үөһээ Бүлүү улууһа|Үөһээ Бүлүү]] Өргүөтүгэр [[Николаева Мария Евсеевна|Мария Евсеевна Николаева]], Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуодунай артыыската, Саха АССР үтүөлээх артыыската. * [[Бэс ыйын 18]] — РФ бочуоттаах архивииһа, СӨ норуотун хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ, ССРС уонна СӨ архыыбын дьыалатын туйгуна [[Калашников Александр Александрович]]. * [[Бэс ыйын 20]] — Тааттаҕа 2-с Байаҕантай нэһилиэгэр Федор Федорович Постников — [[Арчы Сүөдэр]] — Арассыыйа суруйааччыларын сойууһун чилиэнэ, «Таатта улууһун сайдыытыгар киллэрбит кылаатын иһин» бэлиэ хаһаайына, педагогическай үлэ бэтэрээнэ. * [[От ыйын 1]] — [[Егоров Егор Григорьевич|Е. Г. Егоров]] — РФ уонна СӨ наукаларын үтүөлээх диэйэтэлэ, СӨ НА чилиэнэ, СӨ Илин бириэмийэтин наукаҕа уонна техникаҕа, экономика дуоктара. * [[От ыйын 12]] — [[Тимофеев Петр Алексеевич]] — биолог, геоботаник, лесовед. * [[Атырдьах ыйын 6]] — [[Константинов Иван Васильевич]] (20.08.1936—26.03.1977) — история билимин кандидата. * Атырдьах ыйын 6 — [[Федосеева Светлана Александровна]] — археолог, РАЕН бочуоттаах академига, СӨ Академиятын чилиэнэ, история науукатын дуоктара. * [[Атырдьах ыйын 10]] — [[Иванов Василий Федотович]] (10.08.1936—22.04.1996) — история билимин доктора. * [[Алтынньы 7]] — [[Пахомов Андрей Кириллович]] (07.10.1936—31.12.2001) — история билимин кандидата. * [[Алтынньы 16]] — [[Сысолятин Иван Афанасьевич]], поэт, прозаик. * [[Алтынньы 20]] — [[Миронов Дмитрий Николаевич]], юриспруденсия доктора, СӨ Конституция Суутун бэрэссэдээтэлэ. * [[Сэтинньи 6]] — [[Дапсы (киһи)|Михаил Алексеев - Дапсы]] — биллиилээх саха лингвиһа, филология билимин хандьыдаата, араадьыйаҕа "Биһирэм тыл" биэрии ааптара. * [[Сэтинньи 10]] — [[Иванов Климент Егорович]], политик, 1990—1992 сыллардаахха Саха ССР Миниистирдэрин Сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ. * [[Сэтинньи 22]] — [[Борисов Спартак Степанович]] — Саха сирин политига * [[Ахсынньы 2]] — [[Тихонов Николай Николаевич|Николай Тихонов]] — экэниэмикэ билимин дуоктара, профессор, Аграрнай үөрэхтээһин норуоттар икки ардыларынааҕы академиятын, Хотугу форум академиятын академига, Саха сирин бочуоттаах кырдьаҕаһа. * [[Ахсынньы 15]] — [[Петрова Варвара Андреевна]] (15.12.1936—11.03.2012) — [[Ньурба улууһа|Ньурба улууһун]] баһылыга (1995—2002), == Өлбүттэр == * [[Тохсунньу 18]] — [[Редьярд Киплинг]] (1865 төр.), суруйааччы, [[Нобель бириэмийэтэ|Нобель бириэмийэтин]] лауреата (1907). * [[Бэс ыйын 18]] — [[Максим Горькай]]. * [[Алтынньы 19]] — [[Лу Синь]] (1881 төр.), кытай суруйааччыта, кытай аныгы литэрэтиирэтин төрүттээччи. [[Категория:1936|*]] l0xhp5rpjj6vcfdeu6aq8lpxl924hzy 382668 382666 2022-08-09T01:17:03Z HalanTul 51 /* Өлбүттэр */ wikitext text/x-wiki {{Сыллар|1936}} '''1936''' сыл. == Туох буолбута == === Тохсунньу === * [[Тохсунньу 8]] — [[Ираан]] арҕааҥҥылыы санаалаах бэрэсидьиэнэ Реза Шах ''хиджабы'' аһаҕастык кэтиини бобор туһунан ыйаах таһаарбыт. Ол эрээри [[1979]] сыллааҕы ''Ислаам өрөбөлүүссүйэтин'' кэннэ Ирааҥҥа хиджаб кэтиитэ булгуччулаах буолбута. === Олунньу === * [[Олунньу 26]] — Чурапчыга [[У-2]] сөмүлүөт түспүт. Кулун тутартан сөмүлүөт сырыыта тиһиктээх буолбут<ref>Зуев, Ю. Н. Авиация в Якутии : популярный очерк прошлого инастоящего авиации в Якутии / Ю. Н. Зуев, Ю. А.Остапенко, О. П. Бородин. - Якутск : Якутское книжное изд-во, 1985. – С.86.</ref>. === Муус устар === * [[Муус устар 9]] — Саха АССР наркоматын быһаарыытынан "Якутстрой" трест олохтоммут. Бастакы салайааччытынан [[Жорницкай Ефим Львович|Ефим Жорницкай]] буолбут. Бу тэрилтэ Дьокуускайга бастакы водопроводы (1939), атахха турар бастакы таас дьиэни (1941), сыбаайаҕа турар бастакы дьиэни (1944, 9-с оскуола дьиэтэ) туппута. === Ыам ыйа === * [[Ыам ыйын 15]] күнүгэр оҕо-ыччат республикатааҕы хаһыата "[[Кэскил - Юность Севера|Бэлэм буол]]" бастакы нүөмэрэ тахсыбыт. Тирааһа 980 экземпляр эбит. Бастакы редакторынан поэт [[Абаҕыыныскай]] буолбут. === Атырдьах ыйа === * [[Атырдьах ыйа]] — [[Индигир|Индигиргэ]] "Отто Шмидт" диэн аал кэллэ. Бу өрүскэ [[аал сырыыта]] саҕаланна. === Балаҕан ыйа === * [[Балаҕан ыйын 24]] — [[Саха АССР тыатын хаһаайыстыбатын үлэһиттэрин бастакы быыстапката]] аһыллыбыт<ref>Корякин, М. Н. Төрүт дьарыгы өрө тутан : Чурапчы улууһугар тыа хаһаайыстыбатын сайдыыта / М. Н. Корякин ; [аан тыл авт. Н. Н. Попов]. - Дьокуускай : Сайдам, 2007. – С.19.</ref>. === Сэтинньи === * [[Сэтинньи 6]] — [[Испания|Испанияҕа]] гражданскай сэрии биир сүрүн түбэлтэтэ — [[Мадрид]] иһин кыргыһыы саҕаламмыт. Бу сырыыга республиканецтар куораты ситиһиилээхтик көмүскээбиттэрэ. * [[Сэтинньи 14]] — [[Сэбиэскэй Социалистыы Республикалар Сойуустара|ССРС-ка]] Гидрометеорология сулууспата тэриллибит. * [[Сэтинньи 25]] — [[Саха АССР]] саҥа Төрүт сокуонун барыла Сойуус былааһыгар бигэргэтиигэ киирбит. === Ахсынньы === * [[Ахсынньы 1]] — ЯЦИК уурааҕынан "Токко эбэҥки национальнай оройуона" тэриллибит. Киинэ [[Чаара]] өрүһүгэр Куоппуру диэн сиргэ. Бу оройуон [[1953]] сыллаахха ликвидацияламмыта. * [[Ахсынньы 5]] — [[Сэбиэскэй Сойуус]]ка [[Сталин конституцията]] диэн ааттаммыт төрүт сокуона ылыныллыбыт. Бу күн [[Коми Өрөспүүбүлүкэтэ|Коми автономнай уобалаһа]] автономнай өрөспүүбүлүкэ статуһун, оттон [[Кыргыстаан]] союзнай өрөспүүбүлүкэ статуһун ылбыттар. == Төрөөбүттэр == * [[Караканов Прокопий Иосифович]] (1936—2003)— суруналыыс, Саха Өрөспүүбүлүкэтин культуратын үтүөлээх үлэһитэ * [[Филиппов Степан Егорович]] (1936—2005) — Социалистическай Үлэ Геройа. * [[Олунньу 8]] — [[Огдуо Аксенова]] — [[дулгааннар|дулгаан]] бэйиэтэ, дулгаан литэрэтиирэтин төрүттээччитэ. * [[Олунньу 13]] — [[Егоров Василий Назарович - Тумарча|Егоров Василий Назарович — Тумарча]] — саха суруйааччыта. * [[Олунньу 27]] — [[Андросов Николай Егорович|Николай Андросов]] — 1990—2002 сылларга [[Анаабыр улууһа|Анаабыр улууһун]] баһылыга, [[Саха Өрөспүүбүлүкэтин ытык киһитэ]] (2001). * [[Муус устар 7]] — [[Ласс Петр Альбертович]] — саха живописеһа. * [[Муус устар 19]] — [[Павлов Василий Семенович]] (19.04.1936—03.02.1982) — философия билимин кандидата. * [[Бэс ыйын 5]] — [[Үөһээ Бүлүү улууһа|Үөһээ Бүлүү]] Өргүөтүгэр [[Николаева Мария Евсеевна|Мария Евсеевна Николаева]], Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуодунай артыыската, Саха АССР үтүөлээх артыыската. * [[Бэс ыйын 18]] — РФ бочуоттаах архивииһа, СӨ норуотун хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ, ССРС уонна СӨ архыыбын дьыалатын туйгуна [[Калашников Александр Александрович]]. * [[Бэс ыйын 20]] — Тааттаҕа 2-с Байаҕантай нэһилиэгэр Федор Федорович Постников — [[Арчы Сүөдэр]] — Арассыыйа суруйааччыларын сойууһун чилиэнэ, «Таатта улууһун сайдыытыгар киллэрбит кылаатын иһин» бэлиэ хаһаайына, педагогическай үлэ бэтэрээнэ. * [[От ыйын 1]] — [[Егоров Егор Григорьевич|Е. Г. Егоров]] — РФ уонна СӨ наукаларын үтүөлээх диэйэтэлэ, СӨ НА чилиэнэ, СӨ Илин бириэмийэтин наукаҕа уонна техникаҕа, экономика дуоктара. * [[От ыйын 12]] — [[Тимофеев Петр Алексеевич]] — биолог, геоботаник, лесовед. * [[Атырдьах ыйын 6]] — [[Константинов Иван Васильевич]] (20.08.1936—26.03.1977) — история билимин кандидата. * Атырдьах ыйын 6 — [[Федосеева Светлана Александровна]] — археолог, РАЕН бочуоттаах академига, СӨ Академиятын чилиэнэ, история науукатын дуоктара. * [[Атырдьах ыйын 10]] — [[Иванов Василий Федотович]] (10.08.1936—22.04.1996) — история билимин доктора. * [[Алтынньы 7]] — [[Пахомов Андрей Кириллович]] (07.10.1936—31.12.2001) — история билимин кандидата. * [[Алтынньы 16]] — [[Сысолятин Иван Афанасьевич]], поэт, прозаик. * [[Алтынньы 20]] — [[Миронов Дмитрий Николаевич]], юриспруденсия доктора, СӨ Конституция Суутун бэрэссэдээтэлэ. * [[Сэтинньи 6]] — [[Дапсы (киһи)|Михаил Алексеев - Дапсы]] — биллиилээх саха лингвиһа, филология билимин хандьыдаата, араадьыйаҕа "Биһирэм тыл" биэрии ааптара. * [[Сэтинньи 10]] — [[Иванов Климент Егорович]], политик, 1990—1992 сыллардаахха Саха ССР Миниистирдэрин Сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ. * [[Сэтинньи 22]] — [[Борисов Спартак Степанович]] — Саха сирин политига * [[Ахсынньы 2]] — [[Тихонов Николай Николаевич|Николай Тихонов]] — экэниэмикэ билимин дуоктара, профессор, Аграрнай үөрэхтээһин норуоттар икки ардыларынааҕы академиятын, Хотугу форум академиятын академига, Саха сирин бочуоттаах кырдьаҕаһа. * [[Ахсынньы 15]] — [[Петрова Варвара Андреевна]] (15.12.1936—11.03.2012) — [[Ньурба улууһа|Ньурба улууһун]] баһылыга (1995—2002), == Өлбүттэр == * [[Тохсунньу 18]] — [[Редьярд Киплинг]] (1865 төр.), суруйааччы, [[Нобель бириэмийэтэ|Нобель бириэмийэтин]] лауреата (1907). * [[Олунньу 27]] — [[Павлов Иван Петрович|Иван Павлов]] (1849 төр.), нуучча физиолога, физиологияҕа уонна мэдиссиинэҕэ Нобель бириэмийэтин лауреата (1904). * [[Бэс ыйын 18]] — [[Максим Горькай]]. * [[Алтынньы 19]] — [[Лу Синь]] (1881 төр.), кытай суруйааччыта, кытай аныгы литэрэтиирэтин төрүттээччи. [[Категория:1936|*]] gi9y7uagvkj44oexgymet846y7ckso5 382692 382668 2022-08-09T02:09:27Z HalanTul 51 /* Олунньу */ wikitext text/x-wiki {{Сыллар|1936}} '''1936''' сыл. == Туох буолбута == === Тохсунньу === * [[Тохсунньу 8]] — [[Ираан]] арҕааҥҥылыы санаалаах бэрэсидьиэнэ Реза Шах ''хиджабы'' аһаҕастык кэтиини бобор туһунан ыйаах таһаарбыт. Ол эрээри [[1979]] сыллааҕы ''Ислаам өрөбөлүүссүйэтин'' кэннэ Ирааҥҥа хиджаб кэтиитэ булгуччулаах буолбута. === Олунньу === * [[Олунньу 26]] — Чурапчыга [[У-2]] сөмүлүөт түспүт. Кулун тутартан сөмүлүөт сырыыта тиһиктээх буолбут<ref>Зуев, Ю. Н. Авиация в Якутии : популярный очерк прошлого инастоящего авиации в Якутии / Ю. Н. Зуев, Ю. А.Остапенко, О. П. Бородин. - Якутск : Якутское книжное изд-во, 1985. – С.86.</ref>. * [[Олунньу 29]] — [[Нильс Бор]] атом холбоһуктаах дьаадыратын түөрүйэтин ({{lang-ru|теория составного ядра атома}}) айбытын туһунан кэпсээбит. === Муус устар === * [[Муус устар 9]] — Саха АССР наркоматын быһаарыытынан "Якутстрой" трест олохтоммут. Бастакы салайааччытынан [[Жорницкай Ефим Львович|Ефим Жорницкай]] буолбут. Бу тэрилтэ Дьокуускайга бастакы водопроводы (1939), атахха турар бастакы таас дьиэни (1941), сыбаайаҕа турар бастакы дьиэни (1944, 9-с оскуола дьиэтэ) туппута. === Ыам ыйа === * [[Ыам ыйын 15]] күнүгэр оҕо-ыччат республикатааҕы хаһыата "[[Кэскил - Юность Севера|Бэлэм буол]]" бастакы нүөмэрэ тахсыбыт. Тирааһа 980 экземпляр эбит. Бастакы редакторынан поэт [[Абаҕыыныскай]] буолбут. === Атырдьах ыйа === * [[Атырдьах ыйа]] — [[Индигир|Индигиргэ]] "Отто Шмидт" диэн аал кэллэ. Бу өрүскэ [[аал сырыыта]] саҕаланна. === Балаҕан ыйа === * [[Балаҕан ыйын 24]] — [[Саха АССР тыатын хаһаайыстыбатын үлэһиттэрин бастакы быыстапката]] аһыллыбыт<ref>Корякин, М. Н. Төрүт дьарыгы өрө тутан : Чурапчы улууһугар тыа хаһаайыстыбатын сайдыыта / М. Н. Корякин ; [аан тыл авт. Н. Н. Попов]. - Дьокуускай : Сайдам, 2007. – С.19.</ref>. === Сэтинньи === * [[Сэтинньи 6]] — [[Испания|Испанияҕа]] гражданскай сэрии биир сүрүн түбэлтэтэ — [[Мадрид]] иһин кыргыһыы саҕаламмыт. Бу сырыыга республиканецтар куораты ситиһиилээхтик көмүскээбиттэрэ. * [[Сэтинньи 14]] — [[Сэбиэскэй Социалистыы Республикалар Сойуустара|ССРС-ка]] Гидрометеорология сулууспата тэриллибит. * [[Сэтинньи 25]] — [[Саха АССР]] саҥа Төрүт сокуонун барыла Сойуус былааһыгар бигэргэтиигэ киирбит. === Ахсынньы === * [[Ахсынньы 1]] — ЯЦИК уурааҕынан "Токко эбэҥки национальнай оройуона" тэриллибит. Киинэ [[Чаара]] өрүһүгэр Куоппуру диэн сиргэ. Бу оройуон [[1953]] сыллаахха ликвидацияламмыта. * [[Ахсынньы 5]] — [[Сэбиэскэй Сойуус]]ка [[Сталин конституцията]] диэн ааттаммыт төрүт сокуона ылыныллыбыт. Бу күн [[Коми Өрөспүүбүлүкэтэ|Коми автономнай уобалаһа]] автономнай өрөспүүбүлүкэ статуһун, оттон [[Кыргыстаан]] союзнай өрөспүүбүлүкэ статуһун ылбыттар. == Төрөөбүттэр == * [[Караканов Прокопий Иосифович]] (1936—2003)— суруналыыс, Саха Өрөспүүбүлүкэтин культуратын үтүөлээх үлэһитэ * [[Филиппов Степан Егорович]] (1936—2005) — Социалистическай Үлэ Геройа. * [[Олунньу 8]] — [[Огдуо Аксенова]] — [[дулгааннар|дулгаан]] бэйиэтэ, дулгаан литэрэтиирэтин төрүттээччитэ. * [[Олунньу 13]] — [[Егоров Василий Назарович - Тумарча|Егоров Василий Назарович — Тумарча]] — саха суруйааччыта. * [[Олунньу 27]] — [[Андросов Николай Егорович|Николай Андросов]] — 1990—2002 сылларга [[Анаабыр улууһа|Анаабыр улууһун]] баһылыга, [[Саха Өрөспүүбүлүкэтин ытык киһитэ]] (2001). * [[Муус устар 7]] — [[Ласс Петр Альбертович]] — саха живописеһа. * [[Муус устар 19]] — [[Павлов Василий Семенович]] (19.04.1936—03.02.1982) — философия билимин кандидата. * [[Бэс ыйын 5]] — [[Үөһээ Бүлүү улууһа|Үөһээ Бүлүү]] Өргүөтүгэр [[Николаева Мария Евсеевна|Мария Евсеевна Николаева]], Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуодунай артыыската, Саха АССР үтүөлээх артыыската. * [[Бэс ыйын 18]] — РФ бочуоттаах архивииһа, СӨ норуотун хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ, ССРС уонна СӨ архыыбын дьыалатын туйгуна [[Калашников Александр Александрович]]. * [[Бэс ыйын 20]] — Тааттаҕа 2-с Байаҕантай нэһилиэгэр Федор Федорович Постников — [[Арчы Сүөдэр]] — Арассыыйа суруйааччыларын сойууһун чилиэнэ, «Таатта улууһун сайдыытыгар киллэрбит кылаатын иһин» бэлиэ хаһаайына, педагогическай үлэ бэтэрээнэ. * [[От ыйын 1]] — [[Егоров Егор Григорьевич|Е. Г. Егоров]] — РФ уонна СӨ наукаларын үтүөлээх диэйэтэлэ, СӨ НА чилиэнэ, СӨ Илин бириэмийэтин наукаҕа уонна техникаҕа, экономика дуоктара. * [[От ыйын 12]] — [[Тимофеев Петр Алексеевич]] — биолог, геоботаник, лесовед. * [[Атырдьах ыйын 6]] — [[Константинов Иван Васильевич]] (20.08.1936—26.03.1977) — история билимин кандидата. * Атырдьах ыйын 6 — [[Федосеева Светлана Александровна]] — археолог, РАЕН бочуоттаах академига, СӨ Академиятын чилиэнэ, история науукатын дуоктара. * [[Атырдьах ыйын 10]] — [[Иванов Василий Федотович]] (10.08.1936—22.04.1996) — история билимин доктора. * [[Алтынньы 7]] — [[Пахомов Андрей Кириллович]] (07.10.1936—31.12.2001) — история билимин кандидата. * [[Алтынньы 16]] — [[Сысолятин Иван Афанасьевич]], поэт, прозаик. * [[Алтынньы 20]] — [[Миронов Дмитрий Николаевич]], юриспруденсия доктора, СӨ Конституция Суутун бэрэссэдээтэлэ. * [[Сэтинньи 6]] — [[Дапсы (киһи)|Михаил Алексеев - Дапсы]] — биллиилээх саха лингвиһа, филология билимин хандьыдаата, араадьыйаҕа "Биһирэм тыл" биэрии ааптара. * [[Сэтинньи 10]] — [[Иванов Климент Егорович]], политик, 1990—1992 сыллардаахха Саха ССР Миниистирдэрин Сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ. * [[Сэтинньи 22]] — [[Борисов Спартак Степанович]] — Саха сирин политига * [[Ахсынньы 2]] — [[Тихонов Николай Николаевич|Николай Тихонов]] — экэниэмикэ билимин дуоктара, профессор, Аграрнай үөрэхтээһин норуоттар икки ардыларынааҕы академиятын, Хотугу форум академиятын академига, Саха сирин бочуоттаах кырдьаҕаһа. * [[Ахсынньы 15]] — [[Петрова Варвара Андреевна]] (15.12.1936—11.03.2012) — [[Ньурба улууһа|Ньурба улууһун]] баһылыга (1995—2002), == Өлбүттэр == * [[Тохсунньу 18]] — [[Редьярд Киплинг]] (1865 төр.), суруйааччы, [[Нобель бириэмийэтэ|Нобель бириэмийэтин]] лауреата (1907). * [[Олунньу 27]] — [[Павлов Иван Петрович|Иван Павлов]] (1849 төр.), нуучча физиолога, физиологияҕа уонна мэдиссиинэҕэ Нобель бириэмийэтин лауреата (1904). * [[Бэс ыйын 18]] — [[Максим Горькай]]. * [[Алтынньы 19]] — [[Лу Синь]] (1881 төр.), кытай суруйааччыта, кытай аныгы литэрэтиирэтин төрүттээччи. [[Категория:1936|*]] 6mj42yxn4s8orxenhn6tuidzgm45jkl 0 6440 382660 381922 2022-08-09T01:11:02Z HalanTul 51 /* Туох буолбута */ wikitext text/x-wiki {{Сыллар|1940}} '''1940''' сыл. == Туох буолбута == === Тохсунньу === * [[Тохсунньу 7]] — [[Кыһыҥҥы сэрии]]: Раате суолугар буолбут кыргыһыыга 9-с фиин дивизията бэйэтинээҕэр элбэх сэбиэскэй чаастары урусхаллаабыт. * [[Тохсунньу 13]] — [[Хотугу Муустаах далай]]га сэбиэскэй ледокол «Георгий Седов» аатырбыт 812 хонуктаах арктическэй дрейфэтэ түмүктэммит. === Кулун тутар === * [[Кулун тутар 22]] — [[Саха театра|Саха театрыгар]] "Ньургун Боотур" драма премьерата буолбут. Либретто [[Суорун Омоллоон]], музыка [[Жирков Марк Николаевич|Марк Жирков]]. * [[От ыйын 18]] — [[Дьокуускай|Дьокуускайга]] өстүөкүлэ оҥорор завод тутурга быһаарыы ылыллыбыт. * [[Атырдьах ыйын 13]] — [[Орто Халыма]] куоракка кииннээх [[Халыма-Индигир уокуруга]] тэриллибит. Уокурук састаабар [[Аллараа Халыма улууһа|Аллараа Халыма]], [[Орто Халыма улууһа|Орто Халыма]], [[Аллайыаха улууһа|Аллайыаха]], [[Абый улууһа|Абый]] уонна [[Муома улууһа|Муома]] оройуоннар киирбиттэр. === Алтынньы === * [[Алтынньы 12]] — Москубаҕа [[Чайковскай аатынан кэнсиэртиир саала|П. И. Чайковскай аатынан кэнсиэртиир саала]] аһыллыбыт. * [[Алтынньы 31]] — [[Иккис аан дойду сэриитэ]]: Британия иһин кыргыһыы түмүктэммит, ол түмүгүнэн ньиэмэстэр арыыга саба түһэллэрин тохтоппуттар. === Сэтинньи === * [[Сэтинньи 12]] — [[Аан дойду иккис сэриитэ]]: ССРС тас дьыалаларын миниистирэ [[Вячеслав Молотов]] Берлииҥҥэ тиийбит. Икки хонук устата сүнньүнэн Риббентроптуун кэпсэппит уонна иккитэ Гитлердыын көрсүбүт. Британияны утары сэрии туһунан, Туурсуйаны кытта биир тылы булууну, Финляндия, Бессарабия, Болгария, Ираан дьылҕаларын ырыппыттар. Сэбиэскэй Сойуус үс дойду (Германия, Япония, Италия) холбоһугар киирэрин туһунан кэпсэтэ сатаабыттар да, Финляндияны уонна Буковинаны былдьаһан биир тылга киирсибэтэхтэр. * [[Сэтинньи 13]] — "[[Аадыча]] өрүс тардыытыгар кыһыл көмүһу хостуурга" диэн Саха АССР Совнаркома быһаарыы ылыллыбыт. * [[Сэтинньи 16]] — [[Аан дойду иккис сэриитэ]]: [[Ковентри]] куораты икки хонук иннинэ Люфтваффе урусхаллаабытыгар хоруйдаан Британия сөмүлүөттэрэ Германия [[Гамбург]] куоратын буомбалаабыттар. * [[Сэтинньи 23]] — [[Биэнгирийэ|Венгрия]] уонна [[Румыния]] балаҕан ыйыгар түһэрсиллибит [[Тройственнай пакт]] диэн [[Германия]], [[Италия]] уонна [[Япония]] байыаннай сойуустарыгар киирбиттэр. * [[Сэтинньи 24]] — Аан дойду иккис сэриитэ: Бастакы Словакия Өрөспүүбүлүкэтэ [[Тройственнай пакт]] диэн докумуоҥҥа илии баттаан, [[Германия]], [[Италия]] уонна [[Дьоппуон|Япония]] байыаннай сойуустарыгар холбоспут. == Төрөөбүттэр == * [[Тохсунньу 16]] — [[Саввинов Николай Николаевич|Николай Саввинов]] — [[Дуобат|дуобакка]] өрөспүүбүлүкэ 13 төгүллээх чөмпүйүөнэ, 1969 сыллаахаа [[ССРС]] эр дьоҥҥо чемпионатын финалыгар бастакынан суолу тэлбит, Европа бэтэрээннэригэр боруонса мэтээллээх, ССРС спорт маастара, СӨ хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ. * [[Тохсунньу 29]] — [[Андросов Артур Дмитриевич|Артур Андросов]] — хайа маастара, сир баайын аһаҕас ньыманан хостооһунунан дьарыктанар учуонай, РФ үтүөлээх айааччыта, [[ХИФУ]] бэрэпиэссэрэ, техника билимин дуоктара. * [[Олунньу 17]] — [[Захаров Вячеслав Платонович]] — история билимин кандидата, РСФСР профтех үөрэхтээһинин туйгуна * [[Олунньу 19]] — [[Сапармурат Ниязов]] — 1991-2006 сылларга ''Туркменбаши'' диэн титуллаах [[Туркменистан]] бэрэсидьиэнэ. * [[Ыам ыйын 17]] — [[Кыымчаан Кучу]] (Климент Егорович Ефремов) — саха экстремал сүүрүгэ. * [[Бэс ыйын 1]] — [[Калитин Николай Романович]] — эбэҥки поэта, прозаик, литератураны ырытааччы, Россия суруйааччыларын Сойууһун чилиэнэ * [[От ыйын 13]] — [[Олбутцева Елена Дмитриевна|Е. Д. Олбутцева]] төрөөбүт, СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ, мелодист * [[Атырдьах ыйын 3]] — [[Эверстов Степан Ильич]] - историческай билим кандидата, историк, археолог. * [[Атырдьах ыйын 31]] — [[Павлов Федор Федорович]] — худуоһунньук, * [[Балаҕан ыйын 4]] — [[Дедюкин Василий Георгиевич]] - поэт, * [[Алтынньы 17]] — [[Кривошапкин Андрей Васильевич]] — эбээн бастаан-көстөөн иһэр суруйааччыта, Саха Өрөспүүбүлүкэтин народнай суруйааччыта, * [[Алтынньы 27]] — [[Кац Валерий Геннадьевич]], композитор. * [[Ахсынньы 4]] — [[Ларионов Егор Михайлович]] — политик, 1993—1998 сс. Ил Түмэн бэрэстэбиитэллэрин Палататын бэрэссэдээтэлэ. * [[Ахсынньы 21]] — [[Угаров Гавриил Спиридонович]] — биология билимин доктора, суруйааччы, айааччы, уопсастыбаннай диэйэтэл, * [[Ахсынньы 23]] — [[Сафронов Александр Федотович]], Арассыыйа НА чилиэн-корреспондена, 2004 сылтан Саха сиринээҕи Наука киинин Президиумын бэрэссэдээтэлэ. == Өлбүттэр == * [[Атырдьах ыйын 21]] — [[Лев Троцкай|Лев Давидович Троцкай]] (дьиҥнээх араспаанньата Бронштейн) - аан дойду коммунистическай революционнай хамсааһынан диэйэтэлэ, марксист, марксизм биир салаатын саҕалааччыта (троцкизм). [[Категория:1940|*]] fk6wubeli3pvizzx2934qs6inx608g4 382661 382660 2022-08-09T01:11:28Z HalanTul 51 /* Тохсунньу */ wikitext text/x-wiki {{Сыллар|1940}} '''1940''' сыл. == Туох буолбута == === Тохсунньу === * [[Тохсунньу 7]] — [[Кыһыҥҥы сэрии]]: Раате суолугар буолбут кыргыһыыга 9-с фиин дивизията бэйэтинээҕэр элбэх сэбиэскэй чаастары урусхаллаабыт. * [[Тохсунньу 13]] — [[Хотугу Муустаах далай]]га сэбиэскэй ледокол «Георгий Седов» аатырбыт 812 хонуктаах арктическэй дрейфэтэ түмүктэммит. === Олунньу === * [[Олунньу 27]] — Мартин Кеймен уонна Сэм Рубен [[углерод|углерод-14]] арыйбыттар. === Кулун тутар === * [[Кулун тутар 22]] — [[Саха театра|Саха театрыгар]] "Ньургун Боотур" драма премьерата буолбут. Либретто [[Суорун Омоллоон]], музыка [[Жирков Марк Николаевич|Марк Жирков]]. * [[От ыйын 18]] — [[Дьокуускай|Дьокуускайга]] өстүөкүлэ оҥорор завод тутурга быһаарыы ылыллыбыт. * [[Атырдьах ыйын 13]] — [[Орто Халыма]] куоракка кииннээх [[Халыма-Индигир уокуруга]] тэриллибит. Уокурук састаабар [[Аллараа Халыма улууһа|Аллараа Халыма]], [[Орто Халыма улууһа|Орто Халыма]], [[Аллайыаха улууһа|Аллайыаха]], [[Абый улууһа|Абый]] уонна [[Муома улууһа|Муома]] оройуоннар киирбиттэр. === Алтынньы === * [[Алтынньы 12]] — Москубаҕа [[Чайковскай аатынан кэнсиэртиир саала|П. И. Чайковскай аатынан кэнсиэртиир саала]] аһыллыбыт. * [[Алтынньы 31]] — [[Иккис аан дойду сэриитэ]]: Британия иһин кыргыһыы түмүктэммит, ол түмүгүнэн ньиэмэстэр арыыга саба түһэллэрин тохтоппуттар. === Сэтинньи === * [[Сэтинньи 12]] — [[Аан дойду иккис сэриитэ]]: ССРС тас дьыалаларын миниистирэ [[Вячеслав Молотов]] Берлииҥҥэ тиийбит. Икки хонук устата сүнньүнэн Риббентроптуун кэпсэппит уонна иккитэ Гитлердыын көрсүбүт. Британияны утары сэрии туһунан, Туурсуйаны кытта биир тылы булууну, Финляндия, Бессарабия, Болгария, Ираан дьылҕаларын ырыппыттар. Сэбиэскэй Сойуус үс дойду (Германия, Япония, Италия) холбоһугар киирэрин туһунан кэпсэтэ сатаабыттар да, Финляндияны уонна Буковинаны былдьаһан биир тылга киирсибэтэхтэр. * [[Сэтинньи 13]] — "[[Аадыча]] өрүс тардыытыгар кыһыл көмүһу хостуурга" диэн Саха АССР Совнаркома быһаарыы ылыллыбыт. * [[Сэтинньи 16]] — [[Аан дойду иккис сэриитэ]]: [[Ковентри]] куораты икки хонук иннинэ Люфтваффе урусхаллаабытыгар хоруйдаан Британия сөмүлүөттэрэ Германия [[Гамбург]] куоратын буомбалаабыттар. * [[Сэтинньи 23]] — [[Биэнгирийэ|Венгрия]] уонна [[Румыния]] балаҕан ыйыгар түһэрсиллибит [[Тройственнай пакт]] диэн [[Германия]], [[Италия]] уонна [[Япония]] байыаннай сойуустарыгар киирбиттэр. * [[Сэтинньи 24]] — Аан дойду иккис сэриитэ: Бастакы Словакия Өрөспүүбүлүкэтэ [[Тройственнай пакт]] диэн докумуоҥҥа илии баттаан, [[Германия]], [[Италия]] уонна [[Дьоппуон|Япония]] байыаннай сойуустарыгар холбоспут. == Төрөөбүттэр == * [[Тохсунньу 16]] — [[Саввинов Николай Николаевич|Николай Саввинов]] — [[Дуобат|дуобакка]] өрөспүүбүлүкэ 13 төгүллээх чөмпүйүөнэ, 1969 сыллаахаа [[ССРС]] эр дьоҥҥо чемпионатын финалыгар бастакынан суолу тэлбит, Европа бэтэрээннэригэр боруонса мэтээллээх, ССРС спорт маастара, СӨ хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ. * [[Тохсунньу 29]] — [[Андросов Артур Дмитриевич|Артур Андросов]] — хайа маастара, сир баайын аһаҕас ньыманан хостооһунунан дьарыктанар учуонай, РФ үтүөлээх айааччыта, [[ХИФУ]] бэрэпиэссэрэ, техника билимин дуоктара. * [[Олунньу 17]] — [[Захаров Вячеслав Платонович]] — история билимин кандидата, РСФСР профтех үөрэхтээһинин туйгуна * [[Олунньу 19]] — [[Сапармурат Ниязов]] — 1991-2006 сылларга ''Туркменбаши'' диэн титуллаах [[Туркменистан]] бэрэсидьиэнэ. * [[Ыам ыйын 17]] — [[Кыымчаан Кучу]] (Климент Егорович Ефремов) — саха экстремал сүүрүгэ. * [[Бэс ыйын 1]] — [[Калитин Николай Романович]] — эбэҥки поэта, прозаик, литератураны ырытааччы, Россия суруйааччыларын Сойууһун чилиэнэ * [[От ыйын 13]] — [[Олбутцева Елена Дмитриевна|Е. Д. Олбутцева]] төрөөбүт, СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ, мелодист * [[Атырдьах ыйын 3]] — [[Эверстов Степан Ильич]] - историческай билим кандидата, историк, археолог. * [[Атырдьах ыйын 31]] — [[Павлов Федор Федорович]] — худуоһунньук, * [[Балаҕан ыйын 4]] — [[Дедюкин Василий Георгиевич]] - поэт, * [[Алтынньы 17]] — [[Кривошапкин Андрей Васильевич]] — эбээн бастаан-көстөөн иһэр суруйааччыта, Саха Өрөспүүбүлүкэтин народнай суруйааччыта, * [[Алтынньы 27]] — [[Кац Валерий Геннадьевич]], композитор. * [[Ахсынньы 4]] — [[Ларионов Егор Михайлович]] — политик, 1993—1998 сс. Ил Түмэн бэрэстэбиитэллэрин Палататын бэрэссэдээтэлэ. * [[Ахсынньы 21]] — [[Угаров Гавриил Спиридонович]] — биология билимин доктора, суруйааччы, айааччы, уопсастыбаннай диэйэтэл, * [[Ахсынньы 23]] — [[Сафронов Александр Федотович]], Арассыыйа НА чилиэн-корреспондена, 2004 сылтан Саха сиринээҕи Наука киинин Президиумын бэрэссэдээтэлэ. == Өлбүттэр == * [[Атырдьах ыйын 21]] — [[Лев Троцкай|Лев Давидович Троцкай]] (дьиҥнээх араспаанньата Бронштейн) - аан дойду коммунистическай революционнай хамсааһынан диэйэтэлэ, марксист, марксизм биир салаатын саҕалааччыта (троцкизм). [[Категория:1940|*]] gj61uhisxku1sh6fxmrtod3k19k6z1k 0 6444 382662 381916 2022-08-09T01:11:52Z HalanTul 51 /* Олунньу */ wikitext text/x-wiki {{Сыллар|1942}} '''1942''' сыл. == Туох буолбута == === Тохсунньу === * [[Тохсунньу 2]] — [[Аан дойду иккис сэриитэ|Иккис аан дойду сэриитэ]]: Дьоппуон сэбилэниилээх күүстэрэ Филиппиин киин куоратын [[Манила]]ны сэриилээн ылбыттар. * [[Тохсунньу 8]] — [[Стивен Хокинг]] — [[Англия]] [[физик|физигэ]] уонна [[математик|математига]]. Аан дойду биир бастыҥ түөрүйэ чинчийээччитэ. Анал үөрэҕэ суох дьоҥҥо физиканы быһаарар элбэх ыстатыйалары уонна кинигэлэри суруйбута. * [[Тохсунньу 11]] — Аан дойду иккис сэриитэ: Дьоппуон аармыйата [[Малайзия]] киин куоратын [[Куала Лумпур|Куала-Лумпур]]у ылбыт. * [[Тохсунньу 19]] — [[Аан дойду иккис сэриитэ|Аан дойду иккис сэриитин]] кэмигэр [[дьоппуон]]нар Британия Ииндийэтин састаабыгар киирэр [[Бирма|Бирмаҕа (Мьянмаҕа)]] кимэн киириини саҕалаабыттар. * [[Тохсунньу 25]] — [[Аан дойду иккис сэриитэ|Аан дойду иккис сэриитин]] кэмигэр [[Таиланд]] АХШ-ка уонна Англияҕа сэриини биллэрбит. * [[Тохсунньу 31]] — [[Аан дойду иккис сэриитэ]]: Сойуустаах сэриилэр дьоппуоннартан Малайя аттынааҕы кыргыһыыга хотторон [[Сингапур]]га чугуйбуттар. === Олунньу === * [[Олунньу 1]] — [[АХШ]] бырабыыталыстыбатын официальнай тас дойдуларга иһитиннэрэр радио сулууспата "Америка куолаһа" үлэтин саҕалаабыт. [[Тымныы сэрии]] кэмигэр нууччалыы уонна атын ССРС тылларынан саҥарар "Америка куолаһа", ону кытары "Көҥүл" араадьыйа, [[Сэбиэскэй Сойуус]] дьоно аан дойду сонуннарын истэллэригэр биир сүрүн источник буолбуттара. * [[Олунньу 6]] — Калининскай фронт: ньиэмэс 9-с аармыйата ССРС 29-с аармыйатын икки өттүтэн кимэн киирбит (илинтэн [[Ржев]] өттүнэн уонна арҕааттан Оленино өттүнэн), 39-с аармыйа уонна 11-с кавалерия корпуһун ситимнэрин быспыт, түмүгэр 29-с аармыйаны төгүрүйбүт. * [[Олунньу 8]] — [[Аан дойду иккис сэриитэ]]: Япония Сингапурга саба түспүт. * [[Олунньу 15]] — [[Аан дойду иккис сэриитэ|Аан дойду иккис сэриитин]] кэмигэр [[Сингапур]] сууллубут. 85 000 киһилээх [[Британия]] аармыйата 36 000 киһилээх [[Дьоппуон]] аармыйатыгар бэриммит уонна улахан стратегическэй суолталаах куораты Сингапуру туран биэрбит. * [[Олунньу 19]] — [[Аан дойду иккис сэриитэ]]: АХШ бэрэсидьиэнэ [[Рузвельт, Франклин Делано|Франклин Д. Рузвельт]] 9066 № ыйаахха илии баттаан, дьоппуон төрүттээх американецтары аналлаах лааҕырдарга хаайары байыаннайдарга көҥүллээбит. * [[Олунньу 27]] — [[Аан дойду иккис сэриитэ|Аан дойду иккис сэриитин]] кэмигэр Голландия Ост-Ииндийэтигэр ([[Индонезия]]) ''[[Ява байҕала|Ява байҕалын]] кыргыһыыта'' буолбут. [[Дьоппуон]] флота [[Нидерланды]], [[Британия]] уонна [[АХШ]] кыттыгастыы флоттарын үлтүрүппүт. Сарсыныгар дьоппуоннар Ява арыытыгар тиксибиттэр. === Ыам ыйа === * [[Ыам ыйын 29]] — Харьков таһыгар сэбиэскэй сэриилэр хотторбут күннэрэ. === Бэс ыйа === * [[Бэс ыйын 11]] — ССРС уонна АХШ ыккардыларыгар [[Иккис аан дойду сэриитин кэминээҕи ленд-лиз сөбүлэҥэ|ленд-лиз сөбүлэҥэр]] илии баттаммыт. === Алтынньы === * [[Алтынньы 23]] — [[Аан дойду иккис сэриитэ|Аан дойду иккис сэриитин]] кэмигэр [[Эгиипэт|Эгиипэккэ]] [[Улуу Британия]] аармыйата [[Германия]] уонна [[Италия]] аармыйаларын утары иккис Эль-Аламейн кыргыһыытын саҕалаабыт. Британия аармыйата быдан баһыйар ахсааннаах буолан кыргыһыыны кыайбыта уонна быыстала суох кимэн киирэн Хотугу [[Африка]]ттан өстөөхтөрүн үүрбүтэ. * [[Алтынньы 28]] — ''Аляска трассата'' [[Аляска]]ны [[Хотугу Америка]] суолларын ситимигэр холбообут. Бу трасса Аляскаттан [[Соҕуруу Америка]] соҕуруу уһугар диэри тыргыллар ''Панамерикан шоссе'' сорҕото буолар. === Сэтинньи === * [[Сэтинньи 12]] — Аан дойду иккис сэриитэ: Гуадалканал иһин үс хонуктаах байҕал кыргыһыыта [[Америка Холбоһуктаах Штааттара|АХШ]] уонна [[Дьоппуон]] сэриилэрин ыккардыгар саҕаламмыт. Дьоппуоннар кыайтарбыттар. * [[Сэтинньи 17]] — [[АлСиб]] устуоруйатыгар саамай улахан авиакатастрофа буолбут: [[Красноярскай]]тан [[Киренскай]]га лүөччүктэри төттөрү илдьиэхтээх Ли-2 сөмүлүөт саахалламмыт, сүүрбэттэн тахса киһи өлбүт. * [[Сэтинньи 19]] — [[Сталинградтааҕы кыргыһыы]] кэмигэр сэбиэскэй аармыйа "Уран" диэн ааттаах утары кимэн киирии эпэрээссийэтин саҕалаабыт. Үс фронт кимэн киириитин түмүгэр икки Германия, икки Румыния уонна биир Италия аармыйалара урусхалламмыттар, ону кытары [[Сталинград]]ка ньиэмэс 6-с аармыйата уонна атын чаастара төгүрүктээһиҥҥэ түбэспиттэр. * [[Сэтинньи 23]] — 330-тыһыынчалаах ньиэмэс сэриилэрин бөдөҥ бөлөҕүн [[Сталинградтааҕы кыргыһыы|Сталинград]] анныгар төгүрүктээһин түмүктэммит. === Ахсынньы === * [[Ахсынньы 2]] — [[АХШ]] [[Чикаго]]тыгар [[Италия]]ттан төрүттээх учуонай [[Энрико Ферми]] бастакынан хонтуруолланар субурҕа ядернай реакцияны ыыппыт. * [[Ахсынньы 20]] — Аан дойду Иккис сэриитэ: дьоппуон сөмүөлүөттэрэ [[Калькутта]]ны (Ииндийэ) буомбалаабыттар. * [[Ахсынньы 22]] — [[Аан дойду иккис сэриитэ]]: [[Адольф Хитлер|Адольф Гитлер]] [[Фау-2]] ракетаны оҥорор туһунан дьаһалга илии баттаабыт. == Төрөөбүттэр == * [[Тохсунньу 17]] — [[Мухаммед Али]] (төрүүрүгэр аата Кассиус Марселлус Клей - кыра) — [[АХШ|Америка]] боксуора, [[Олимпия оонньуулара|Олимпия оонньууларын]] чөмпүйүөнэ (1960), ыарахан ыйааһыҥҥа аан дойду муҥутуур кыайыылааҕа. * [[Тохсунньу 25]] — [[Эйсебио]] (Эузебиу да Силва Феррейра) — аатырбыт [[Португалия]] футболиһа. * [[Тохсунньу 26]] — [[Матвеева Людмила Ильинична|Людмила Матвеева]] — 1980—2007 сылларга СӨ оҕо сэллик санаторийын кылаабынай бырааһа, Саха АССР үтүөлээх бырааһа. * [[Муус устар 12]] — [[Слепцова Людмила Даниловна]] — саха живописеһа, * [[Муус устар 22]] — [[Багынанова Зоя Петровна]] - СӨ норуодунай артыыһа, Саха АССР үтүөлээх артыыһа. * [[Муус устар 26]] — [[Иванов Валерий Иосифович]] — техническай билим кандидата * [[Ыам ыйын 25]] — [[Иванов Василий Иннокентьевич]] — суруйааччы, ССРС суруйааччыларын Сойууһун чилиэнэ. * [[Атырдьах ыйын 5]] — [[Новиков Анатолий Георгиевич]] — саха бөдөҥ учуонайа, философия билимнэрин доктора. * [[Алтынньы 10]] — [[Крылова Вера Климентьевна]] — искусствоведение кандидата * [[Алтынньы 18]] — [[Илларионов Афанасий Петрович|Афанасий Илларионов]] (1997 с. өлб.) — судаарыстыба диэйэтэлэ, [[Ил Түмэн]] I ыҥырыытын дьокутаата, Ил Түмэн бэрэстэбиитэллээх палаататын бастакы бэрэстээтэлэ, СӨ үтүөлээх юриhа, бэйиэт, тылбаасчыт. * [[Сэтинньи 20]] — [[Джо Байден]] — [[АХШ]] 46-с бэрэсидьиэнинэн талыллыбыт киһи. == Өлбүттэр == * [[Корнилов Михаил Федорович (Мээнчэ уола)]], Соловки хаайыыга сытан [[Финляндия|Финляндияҕа]] күрээбит киһи. * [[Певзняк Павел Матвеевич]], 1930 - 1939 сыллардаахха ВКП(б) Саха обкомын сэкрэтээрэ. * [[Тохсунньу 27]] — [[Иван Анисимович Сергеев - Тообуус|Иван Сергеев - Тообуус]] — буойун суруйааччы. * [[Олунньу 10]] — [[Мыреев Егор Иванович|Егор Мыреев]] — [[Аҕа дойду Улуу сэриитэ|Аҕа дойду Улуу сэриитин]] кыттыылааҕа, 65 ахсааннаах бэргэн ытааччы, бэргэн ытааччылар уһуйааччылара. 1940 сыллаахха [[Санкт-Петербург|Ленинградтааҕы]] театральнай институкка үөрэнэ барбыт уонна онтон сэриигэ ыҥырыллыбыт. Кини аата [[Ленскэй улууһа|Ленскэй улууһун]] [[Бэтинчэ]] орто оскуолатыгар иҥэриллибитэ. Бэтинчэ ытык киһитэ. * [[Кулун тутар 5]] — [[Аржаков Степан Максимович]] ([[1899]] — 1942) — государственнай, политическэй уонна хаһаайыстыбаннай диэйэтэл. * [[Муус устар 30]] — [[Асямов Сергей Александрович]] (01.11.1907—30.04.1942) — лётчик, Аҕа дойду Улуу сэриитин кыттыылааҕа, Сэбиэскэй Сойуус Геройа (20.06.1942), майор. * [[Ыам ыйын 12]] — [[Бубякин Николай Васильевич]], ил уонна партия диэйэтэлэ, 1929 - 1929 сыллардаахха Саха АССР Совнаркрмын бэрэсэдээтэлэ. * [[Ыам ыйын 21]] — [[Габышев Александр Гаврилович]], 1934—1938 сыллардаахха Саха АССР Үрдүкү Сэбиэтин Президиумын бэрэссэдээтэлэ. * [[Алтынньы 6]] — [[Эрилик Эристиин |Эрилик Эристиин (Яковлев Семен Степанович)]] (24.01.1892—06.10.1942) — саха поэта, прозаига. * [[Алтынньы 20]] — [[Бояров Алексей Федотович|Алексей Бояров]] — [[Саха АССР]] үөрэх, доруобуйа харыстабылын уонна социальнай хааччыйыы наркома, [[Манчаары Баһылай|Манчаары]] аатынан культурнай-сырдатар уопсастыба бэрэстээтэлэ, Саха суругун-бичигин сүбэтин сэкирэтээрэ. * [[Ахсынньы 6]] — [[Иванов Семен Георгиевич|Семен Иванов]] — [[Иркутскай]]га өрөбөлүүссүйэ кыттыылааҕа, кавалерист, Гражданскай сэрии кэмигэр Саха сиригэр кыһыл разведчиктар этэрээттэрин хамандыыра, [[Дьокуускай]]дааҕы хомуньуус баартыйа кэмитиэтин чилиэнэ, экэнэмиис (Ленинграадтааҕы норуот хаһаайыстыбатын үнүстүүтэ, 1924-26 сс.), Саха сиринээҕи Госбаан хонтуоратын управляющайа, [[Өлүөнэтээҕи Холбоһуктаах Өрүс Пароходствота|Өлүөнэ өрүс пароходствотын]] управлениетын начаалынньыгын солбуйааччы, инженер-гидролог (Ленинграадтааҕы транспортнай академия, 1930-34 сс.). * [[Ахсынньы 6]] — [[Попов Григорий Андреевич|Григорий Попов]] — Саха сиригэр төрөөбүт нуучча аҕабыыта, богословие билимин хандьыдаата, уопсастыбаннай диэйэтэл. [[Категория:1942|*]] p1qjeuiqdvoy904n76pedn0zril974p 0 6446 382669 380917 2022-08-09T01:17:34Z HalanTul 51 /* Өлбүттэр */ wikitext text/x-wiki {{Сыллар|1943}} '''1943''' сыл. == Түбэлтэлэр == === Тохсунньу === * [[Тохсунньу 2]] — [[Кавказ иһин кыргыһыы (1942—1943)|Кавказка ньиэмэстэр чугуйуулара]] саҕаламмыт. * [[Тохсунньу 6]] — [[Кыһыл Аармыйа]] форматыгар ''погуон'' баар буолбут. Ол иннинэ эписиэрдэр уонна сержааннар сыбаанньаларын саҕаларын муннугар тигиллэр ''пэтилииссэҕэ'' бэлиэтиир этилэр. * [[Тохсунньу 12]] — «Искра» диэн ааттаах байыаннай эпэрээһийэ саҕаламмыт, ол түмүгэр [[Ленинград блокадата]] көҥү көтүллүбүтэ. * [[Тохсунньу 14]] — [[Аан дойду иккис сэриитэ|Аан дойду иккис сэриитин]] кэмигэр [[АХШ]] бэрэсидьиэнэ [[Рузвельт, Франклин Делано|Франклин Д. Рузвельт]] уонна [[Улуу Британия]] премьер-миниистирэ [[Уинстон Черчилль]] Касабланкатааҕы конференцияны саҕалаабыттар. Конференцияҕа икки кыттыгастыы дойду баһылыктара уонна Штаб салайааччыларын холбоһуктаах кэмитиэтэ сэрии стратегиятын ырыппыттар. * [[Тохсунньу 15]] — [[Аан дойду иккис сэриитэ]]: Сэбиэскэй аармыйа [[Воронеж уобалаһа|Воронеж]] анныгар утары кимэн киириитин саҕалаабыт. * [[Тохсунньу 15]] — [[АХШ]]-ка ''Пентагон'' диэн ааттаммыт Оборуона министиэристибэтин штаб-кыбартыырата аһыллыбыт. * [[Тохсунньу 16]] — ССРС Үрдүкү Сэбиэтин бөрөсүүдьүмүн ыйааҕынан авиация маршала, артиллерия маршала уонна бронетнаковай сэриилэр маршаллара диэн сыбаанньалар олохтоммуттар. * [[Тохсунньу 18]] — [[Санкт-Петербург|Ленинград]] блокадата көҥү көтүллүбүт. Ол эрэн блокада өссө биир сылынан биирдэ толору көтүрүллүбүтэ. ** Варшава геттотугар өрө туруу: Дьэбириэйдэр бастакы өрө туруулара буолбут. * [[Тохсунньу 22]] — [[Аан дойду иккис сэриитэ]]: [[Австралия]] уонна [[АХШ]] сэриилэрэ дьоппуон аармыйатын уонна флотун Буна-Гона (Папуа Саҥа Гвинея) аттынааҕы кыргыһыыга кыайбыттар. * [[Тохсунньу 25]] — [[Воронеж]] куорат ньиэмэстэртэн босхоломмут. * [[Тохсунньу 30]] — [[Сталинградтааҕы кыргыһыы|Сталинград]]ка ньиэмэс 6-с аармыйата капитуляциялаабыт. * [[Тохсунньу 31]] — [[Сталинградтааҕы кыргыһыы]]га ньиэмэс фельдмаршала Фридрих Паулюс бэриммит. === Олунньу === * [[Олунньу 2]] — [[Аан дойду иккис сэриитэ]]: Сталинград кыргыһыыта түмүктэммит, ньиэмэс бүтэһик чаастара бэриммиттэр. * [[Олунньу 5]] ** [[Гаага]]ҕа Голландия икки антифашиһа Хендрик Сейффардт диэн коллаборационист генералы өлөрбүттэр. ** "Олох суола" диэн ааттаммыт [[Ладога]] мууһунан барар суол [[Ленинград]]ы дойдуну кытта ситимнээбит. * [[Олунньу 9]] — [[Аан дойду иккис сэриитэ]]: Япония Гуадалканаалтан хаалбыт сэриилэрин таһаарбытын кэннэ сойуустаахтар бу арыыны куттала суох сиринэн биллэрбиттэр. Гуадалканал иһин кыргыһыы түмүктэммит. * [[Олунньу 11]] — [[Иосиф Сталин]] [[Сэбиэскэй Сойуус]]ка аатам буомбатын оҥоруутун саҕалыыр туһунан быһаарыыга илии баттаабыт. * [[Олунньу 16]] — [[Харьков]] куорат ниэмэс сэриилэриттэн босхоломмут. Ол эрэн кулун тутарга ниэмэстэр утары кимэн киирэн Харьковы төттөрү ылбыттара. === Алтынньы === * [[Алтынньы 1]] — Сэбиэскэй Сойуус Дьоруойа [[Попов Фёдор Кузьмич|Фёдор Попов]] Глушец диэн дэриэбинэ аттыгар өстөөх уотун аннынан биир бастакыннан [[Днепр]] өрүһү туораан тахсыбыт. Өстөөх траншеяларыгар бастакынан ыстанан тиийэн илиинэн охсуһуу кэмигэр пулеметтарын былдьаабыт. Бу охсуһууга 23 ньиэмэс саллаатын уонна эпиһиэрин охторбут. Салгыы уонунан ааҕыллар өстөөхтөр хос атаакаларын төттөрү охсубут. Уотунан өйөөн бэйэтин подразделениета өрүһү туоруурун хааччыйбыт. * [[Алтынньы 13]] — [[Аан дойду иккис сэриитэ]]: маршал Пьетро Бадольо [[Италия]] Германияҕа сэриини биллэрбитин туһунан эппит. * [[Алтынньы 14]] ** [[Запорожье]] куорат ньиэмэстэртэн босхоломмут. ** Собибор концлааҕырга өрө туруу буолбут, хаайыылаахтар харабыллары өлөртөөн баран күрээбиттэр — бу Үһүс рейх лааҕырдарыгар соҕотох ситиһиилээх өрө туруу этэ. * [[Алтынньы 19]] — [[АХШ]]-га Рутгерс университетыгар [[сэллик|сэллиги (туберкулез)]] уонна чумааны кыайар антибиотик — стрептомицин — араарыллан ыллыллыбыт. * [[Алтынньы 21]] — [[Аан дойду иккис сэриитэ|Аан дойду иккис сэриитин]] кэмигэр [[дьоппуон]]нар бас билэр сирдэригэр [[Сингапур]]га ''Көҥүл [[Ииндийэ]] быстах кэмнээх бырабыыталыстыбата'' тэриллибит. Сотору кэминэн онно ''Ииндийэ Национальнай Аармыйата'' тэриллибитэ. Дьоппуон импиэрийэтэ Ииндийэни сэриилээн ылбатаҕа эрээри ''Ииндийэ Национальнай Аармыйатын'' саллааттара норуот дьоруойдара буолан Ииндийэ [[Улуу Британия]]ттан босхолоноругар төһүү күүс буолбуттара. === Сэтинньи === * [[Сэтинньи 6]] — Генерал Николай Ватутин салайааччылаах 1-кы Украинскай фронт [[Украина]] киин куоратын [[Киев]]и [[ниэмэстэр]]тэн босхолообут. * [[Сэтинньи 8]] — [[ССРС]] үрдүкү байыаннай уордьана «[[Кыайыы уордьана|Кыайыы]]» уонна эмиэ байыаннай «[[Албан аат уордьана|Албан Аат]]» уордьана олохтоммуттар. * [[Сэтинньи 13]] — Киевтэээҕи кимэн киирии түмүктэммит. * [[Сэтинньи 28]] — [[Аан дойду иккис сэриитэ|Аан дойду иккис сэриитин]] кэмигэр [[Сталинградтааҕы кыргыһыы]] түмүгэ биллибитин кэннэ ''Тегераннааҕы конференция'' саҕаламмыт. [[ССРС]] басхана [[Иосиф Сталин]], [[АХШ]] бэрэсидьиэнэ [[Рузвельт, Франклин Делано|Франклин Делано Рузвельт]] уонна [[Улуу Британия]] премьер-миниистирэ [[Уинстон Черчилль]] [[Ираан]] киин куоратыгар [[Тегеран|Тегераҥҥа]] бастакытын көрсүбүттэр уонна сэрии стратегиятын туһунан сүбэлэспиттэр. === Ахсынньы === * [[Ахсынньы 4]] — [[Аан дойду иккис сэриитэ]]: [[Югославия]]ҕа утарылаһыы баһылыга маршал Иосип Броз Тито быстах кэм бырабыыталыстыбатын тэрийэр туһунан биллэрбит. * [[Ахсынньы 26]] — [[Баренц байҕала|Баренц байҕалыгар]] Нордкап тумул арыы аттыгар ньиэмэс линейнай крейсерэ «Шарнхорст» тимирдиллибит. * [[Ахсынньы 28]] — ССРС Үрдүкү Сэбиэтин бөрөсүүдьүмүн [[Калмык АССР|Калмык АССР-ы]] суох гыныы туһунан ыйааҕынан [[НКВД]] сэриилэрэ [[калмыыктар]]ы Сибииргэ уонна Уһук Илин оройоуннарыгар көһөрүүлэрэ саҕаламмыт. Күүс өттүнэн 91919 калмыыгы [[Депортация|депортациялаабыттар]]. == Төрөөбүттэр == * [[Потапова Мария Петровна]] - Таас Кыыһа * [[Тохсунньу 12]] — [[Васильев Эдуард Иосифович]] — саха худуоһунньуга. * [[Олунньу 3]] — [[Ильина Анегина Егоровна]] - ырыаһыт (меццо-сопрано), РСФСР норуодунай артыыската. * [[Олунньу 14]] — суруйааччы, экономическай наука доктора [[Дарбасов Василий (Дабаччыма)|Василий Дарбасов-Дабаччыма]] төрөөбүт. * [[Олунньу 18]] — [[Николаева Мария Егоровна]] — П. А. Ойуунускай аатынан Саха академическай театрын артыыһа, театр уонна киинэ артыыһа. * [[От ыйын 1]] — [[Семенов Михаил Егорович]] — П. А. Ойуунускай аатынан Саха академическай театрын артыыһа, театр уонна киинэ артыыһа. * [[Балаҕан ыйын 4]] — [[Капитонов Исай Ефимович]], саха худуоһунньуга. * [[Сэтинньи 2]] — Хотугу Кавказка олорор [[карачаайдар]] депортациялара саҕаламмыт. 3 күн иһигэр 68 тыһыынча киһи хомуллан [[Орто Азия]]ҕа 34 пуойас эшелонунан ыытыллыбыт. Көһүүгэ дьон 20% сутаан өлбүтэ биллэр. 1956 сыллаахха депортацияламмыт омуктар босхоломмуттара, төттөрү дойдуларыгар көһүүлэрэ саҕаламмыта. * [[Сэтинньи 22]] — [[Степанов Тимофей Андреевич]], саха норуодунай худуоһунньуга. == Өлбүттэр == * [[Говоров, Дмитрий Михайлович]] (1848—1943), олоҥхоһут, норуот ырыаһыта. * [[Тохсунньу 7]] — [[Никола Тесла]] — электротехника уонна радиотехника эйгэтигэр айааччы. * [[Олунньу 14]] — [[Гильберт Давид|Давид Гильберт]] — биллиилээх [[ниэмэстэр|ниэмэс]] математига. * [[Олунньу 27]] — [[Матросов Александр Матвеевич|Александр Матросов]] (1924 төр.), стрелковай полка рядовойа, Сэбиэскэй Сойуус Дьоруойа. * [[Балаҕан ыйын 23]] — [[Краснояров Клавдий Карпович]] (1907—1943), Аҕа дойду Улуу сэриитин кыттыылааҕа, Сэбиэскэй Сойуус Дьоруойа (1944). * [[Алтынньы 13]] — [[Попов Фёдор Кузьмич]] (1921—1943), сахалартан бастакы Сэбиэскэй Сойуус Дьоруойа (1944), Аҕа дойду Улуу сэриитин кыттыылааҕа. * [[Алтынньы 25]] — [[Васильев Степан Васильевич]] (1896—1943), политик, ил диэйэтэлэ. * [[Сэтинньи 18]] — [[Лонгинов Владимир Денисович|Лонгинов Владимир Дионисьевич]] (1919—1943) — Аҕа дойду Улуу сэриитин кыттыылааҕа, Сэбиэскэй Сойуус Дьоруойа (1943). * [[Ахсынньы 4]] — [[Ярославскай Емельян Михайлович|Емельян Ярославскай]] — революционер, Хомуньуус баартыйа диэйэтэлэ, [[ССРС|ССРС-ка]] итэҕэли утары хамсааһын салайааччыта. «Союз воинствующих безбожников» бэрэстээтэлэ. Кини [[1913]] с. [[бэс ыйын 14]] (27) күнүттэн [[1917]] сыл ыам ыйыгар дылы [[Дьокуускай|Дьокуускайга]] көскө олорбута. [[Категория:1943|*]] pp3s8pabv5yx8pcsr2xsujxsm1v5yqu 0 6448 382650 380685 2022-08-09T00:31:13Z HalanTul 51 /* Төрөөбүттэр */ wikitext text/x-wiki {{Сыллар|1944}} '''1944''' сыл. == Туох буолбута == === Тохсунньу === * [[Тохсунньу 1]] — Александр Александров муузыкатыгар аан бастаан ССРС өрөгөйүн ырыата (гиимнэ) тыаһаабыт. * [[Тохсунньу 17]] — [[Аан дойду иккис сэриитэ|Аан дойду иккис сэриитин]] кэмигэр [[Италия]]ҕа түөрт ыйдаах Монте-Кассино кыргыһыыта саҕаламмыт. * [[Тохсунньу 22]] — [[Аан дойду иккис сэриитэ]]: Союзниктар «Шингл» эпэрээһийэни саҕалаабыттар — Анцио уонна Неттуно (Италия) куораттарга саба түспүттэр. * [[Тохсунньу 24]] — Корсунь-Шевченковскай эпэрээһийэ саҕаламмыт. Бу олунньу 17 күнүгэр диэри буолбут кыргыһыыга Кыһыл аармыйа чаастара 140 тыһыынча киһилээх ньиэмэс чаастарын Украина [[Корсунь-Шевченсковскай]] куоратыгар төгүрүйбүттэрэ уонна урусхаллаабыттара. * [[Тохсунньу 27]] — [[Санкт-Петербург|Ленинград]] 872 хонуктаах блокаадата толору уһуллубут. === Олунньу === * [[Олунньу 3]] — Сэбиэскэй аармыйа чаастара [[Наарва (өрүс)|Наарва]] өрүскэ тахсыбыттар, нөҥүө кытылыгар [[Наарва]] куорат аттыгар плацдарм оҥостон [[Эстония]] сиригэр үктэммиттэр. === Алтынньы === * [[Алтынньы 2]] — [[Аан дойду иккис сэриитэ]]: Ньиэмэстэр Варшаватааҕы өрө турууну хам баттаабыттар. * [[Алтынньы 5]] — [[Франция]]ҕа дьахталлар быыбарга кыттар кыахтаммыттар. [[Аан дойду иккис сэриитэ]] бүтүүтүгэр дьахталларга маннык быраап [[Европа]] дойдуларыттан [[Швейцария]]ҕа уонна [[Лихтенштейн|Лихтенштейҥҥэ]] эрэ бэриллибэккэ хаалбыта. * [[Алтынньы 13]] — [[Аан дойду иккис сэриитэ]]: Сэбиэскэй аармыйа [[Рига]]ны ылбыт. * [[Алтынньы 15]] — Иккис аан дойду сэриитэ: Сэбиэскэй Сойууһу кытта эйэлэспитин иһин Германия былаастара Венгрия бырабыыталыстыбатын уларыппыттар. * [[Алтынньы 16]] — [[Винокуров Илья Егорович|Илья Винокуров]] көҕүлээһининэн баартыйа Саха сиринээҕи бюрота урукку уурааҕын көтүрэн саха литературатын төрүттээччилэрин [[Өксөкүлээх Өлөксөй|Өксөкүлээх Өлөксөйү]], [[Алампа|Алампаны]] уонна [[Неустроев Николай Денисович|Николай Неустроевы]] ааттарын сөргүппүт. * [[Алтынньы 17]] — Аан дойду иккис сэриитэ: Лейте хомо иһин кыргыһыы саҕаламмыт, Филиппиннары дьоппуоннартан босхолооһун бастакы түһүмэҕэ, сыл бүтүөр диэри буолбута. * [[Алтынньы 19]] — [[Америка Холбоһуктаах Штааттара|АХШ]] сэриилэрэ Филипиин арыыларыгар түспүттэр. * [[Алтынньы 20]] — [[Иккис аан дойду сэриитэ]]: Сэбиэскэй аармыйа уонна Югославия бартыһааннара [[Белград]] куораты босхолообуттар. * [[Алтынньы 23]] — [[Аан дойду иккис сэриитэ|Аан дойду иккис сэриитин]] кэмигэр [[Филиппины]] кытылын таһыгар [[АХШ]] уонна [[Дьоппуон]] флоттарын ыккардыларынааҕы аан дойду устуоруйатыгар саамай улахан байҕал кыргыһыыта — Лейте хомотун кыргыһыыта саҕаламмыт. Авианосецтарын үгүстэрин бу иннинэ сүтэрбит дьоппуоннар быдан баһыйар АХШ флотун үүрэ сатаабыттара кыаллыбытах, кыргыһыыга АХШ быһаарыылаахтык кыайбыт. Лейте хомотугар дьоппуоннар бастакытын ''камикадзе'' тактикатын ситиһиилээхтик туһаммыттар, биир авианосеһы ''камикадзе'' тимирдибит. * [[Алтынньы 27]] — [[Ужгород]] куорат Германия уонна Венгрия оккупааннарыттан босхоломмут . === Сэтинньи === * [[Сэтинньи 1]] — [[Дьокуускай]]га өрөспүүбүлүкэ куукулатын театра үлэтин саҕалаабыт. * [[Сэтинньи 7]] — [[Рихард Зорге]] диэн сэбиэскэй разведчигы (нуучча-ньиэмэс булкаастаах киһи) дьоппуоннар өлөрбүттэр. * [[Сэтинньи 11]] — Грецияҕа саҥа [[Греция драхмата|драхма]] киирбит. * [[Сэтинньи 12]] — Аан дойду иккис сэриитэ: [[Улуу Британия|Британия]] салгын сэбилэниилээх күүстэрэ 29 "Авро Ланкастер" (Avro Lancaster) бомбардировщигы ыытан, "Тирпиц" (Tirpitz) диэн ньиэмэс сүүнэ линкорун Тромсё ([[Норвегия]]) аттыгар тимирдибиттэр. * [[Сэтинньи 13]] — [[Бельгия]] бырабыыталыстыбата Утарсыы тэрилтэлэрин сааларын-саадахтарын былдьыыр туһунан быһаарыныы ылыммыт. * [[Сэтинньи 14]] — Германия диэкки буолбут генерал [[Власов Андрей Андреевич|Андрей Власов]] [[Прага]]ҕа "Арассыыйа норуоттарын босхолуур кэмитиэт" манифеһын ааҕан иһитиннэрбит, бу кэмитиэт бэрэстээтэлинэн талыллыбыт. * [[Ахсынньы 22]] — [[Вьетнам]] норуодунай аармыйата тэриллибит. == Төрөөбүттэр == * [[Тарбахов Иннокентий Иннокентьевич]] — биллиилээх асчыт, «Тыгын Дархан» ресторан шеф-повара. * [[Тохсунньу 21]] — [[Скрябин Василий Васильевич|Василий Скрябин]] — Саха АССР бөдөҥ судаарыстыбаннай уонна уопсастыбаннай диэйэтэлэ, талааннаах салайааччы, Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуотун хаһаайыстыбатын Үтүөлээх үлэһитэ, [[Мэҥэ-Хаҥалас улууһа|Мэҥэ-Хаҥалас улууһун]] Ытык киһитэ. * [[Олунньу 9]] — [[Захарова Агафья Еремеевна]] — филология билимин хандьыдаата. * [[Олунньу 11]] — [[Бочкарёв Василий Васильевич|Василий Бочкарёв]] — саха скульптора, суруналыыс, Саха сирин суруйааччыларын сойууьун чиоилиэнэ, СӨ норуодунай худуоһунньуга. * [[Олунньу 26]] — [[Филиппов Гаврил Гаврильевич|Гаврил Филиппов]] — филология билимин дуоктара, профессор, РФ педагогическай уонна социальнай билимнэрин академиятын дьиҥнээх чилиэнэ, CӨ билимин үтүөлээх үлэһитэ. * [[Олунньу 23]] — [[Попов Семен Андреевич |Попов Семен Андреевич (Тумат)]] — бэйиэт, суруйааччы, литератураны ырытааччы. * [[Бэс ыйын 28]] — [[Петрова Пальмира Георгиевна|П. Г. Петрова]], CӨ науукатын үтүөлээх диэйэтэлэ, медицина науукатын дуоктара, профессор * [[От ыйын 3]] — [[Соколов Эдуард Дмитриевич |Соколов Эдуард Дмитриевич (Тулусхан)]] (03.07.1944—05.08.1996) — суруйааччы * [[Атырдьах ыйын 29]] — [[Оконешников Семен Петрович]], Арассыыйа үтүөлээх, Саха сирин норуот артыыһа * [[Сэтинньи 12]] — [[Нестерова Люция Дмитриевна]] — бэйиэт, литературовед * [[Сэтинньи 25]] — [[Владимир Яковлев]] — 1996-2003 сылларга [[Санкт-Петербург]] губернатора, 2004-2007 сылларга [[Арассыыйа]] Экэниэмикэ сайдыытын миниистирэ. Ийэтэ, [[фииннэр|фиинн]] дьахтара, [[Өлүөхүмэ|Өлүөхүмэҕэ]] көскө кэлэн олордоҕуна төрөөбүт. * [[Ахсынньы 6]] — [[Гаврильева Валентина Николаевна|Валентина Николаевна Гаврильева]] – прозаик суруйааччы * [[Ахсынньы 23]] — [[Пестряков Петр Петрович]], Саха үтүөлээх артыыһа == Өлбүттэр == * [[Андреев Ананий Кононович]], 1929 - 1931 сыллардаахха Саха АССР Совнаркомын бэрэсэдээтэлэ. * [[Достовалов Семён Васильевич]] (1919—1944) — кыһыл армеец, Аҕа дойду Улуу сэриитин кыттыылааҕа, Сэбиэскэй Сойуус Геройа (1945) * [[Жадейкин Максим Степанович]] (1914—1944) — Аҕа дойду Улуу сэриитин кыттыылааҕа, Сэбиэскэй Сойуус Геройа (1944). * [[Тохсунньу 30]] — [[Тепляков Мартын Пантелеймонович]] (10.01.1918—30.01.1944) — Аҕа дойду Улуу сэриитин кыттыылааҕа, Сэбиэскэй Сойуус Геройа. * [[Атырдьах ыйын 23]] — [[Шавкунов Георгий Иванович]] Сэбиэскэй Союз Геройа. * [[Балаҕан ыйын 2]] — [[Шараборин-Кумаров Михаил Терентьевич]] (1866 - 1944), олоҥхоһут. * [[Ахсынньы 23]] — [[Космачёв Михаил Михайлович]] (1920—23.12.1944) — гвардия старшай сержана, Аҕа дойду Улуу сэриитин кыттыылааҕа, Сэбиэскэй Сойуус Геройа (1945). [[Категория:1944|*]] rnhjbks6y7l6gc77o3pnfg8g0gsb9r8 0 6454 382681 382322 2022-08-09T01:26:56Z HalanTul 51 /* Олунньу */ wikitext text/x-wiki {{Сыллар|1947}} '''1947''' сыл. == Туох буолбута == === Тохсунньу === * [[Тохсунньу 2]] — [[Сахалин уобалаһа]] тэриллибит. Саҥа уобалас сорҕото [[дьоппуон]]нартан төннөрүллүбүтэ, онтон сорҕото [[Хабаровскай кыраай]]тан таһаарыллыбыта. * [[Тохсунньу 31]] — Ленинградка 2-с Бүтүн Сойуустааҕы география сийиэһигэр [[Окладников Алексей Павлович|Окладников А. П.]] «Приосхождение якутской народности» диэн дакылааты аахпыт. === Олунньу === * [[Олунньу 10]] — Аан дойду иккис сэриитигэр хотторбут [[Италия]], [[Румыния]], [[Венгрия]], [[Болгария]], [[Финляндия]] биир өттүттэн уонна кыайыылаах тахсыбыт сойуустаахтар -иккис өттүттэн -[[Парижтааҕы эйэ сөбүлэҥнэрэ|Парижтааҕы эйэ сөбүлэҥнэригэр]] илии баттаабыттар. Бу сөбүлэҥнэринэн хотторбут дойдулар тутулуга суох буолаллара уонна [[Холбоһуктаах Нациялар Тэрилтэлэрэ|Холбоһуктаах Наассыйалар тэрилтэлэригэр]] киирэллэрэ бигэргэтиллибит, элбэх репарация төлөөбүттэр. * [[Олунньу 12]] — [[Приморскай кыраай]]га Сихотэ-Алинь хайаларыгар улахан метеорит түспүт. 60-100 тонналаах [[тимир]] метеорит сиргэ тиийиэн иннинэ салгыҥҥа бытарыйбыт. * [[Олунньу 15]] — «[[ССРС]] гражданнара уонна атын дойду дьоно ыал буолууларын бобуу туһунан» ССРС Үрдүкү Сэбиэтин Бөрөсүүдьүмүн ыйааҕа тахсыбыт. Бу ыйаах [[Аҕа дойду Улуу сэриитэ|Аҕа дойду Улуу сэриитигэр]] элбэх эр киһи өлбүтүн иһин таһаарыллыбыт. Атын дойду дьонун кытта көссүүлэспит да дьахталлар норуот өстөөхтөрүн курдук буолбуттара, хаайыыга ыытыллаллара. * [[Олунньу 25]] — сэбиэскэй НКВД [[Венгрия]]ҕа Бела Ковач диэн дьоҕус сири баһылааччылар тутулуга суох баартыйаларын генеральнай сэкиритээрин тутан дойду парламена утарбытын үрдүнэн ССРС-ка депортациялаабыт. Бу тутуу Венгрияҕа былаас уларыйыытын сүрүн түгэнэ этэ. * [[Олунньу 28]] — [[Тайвань|Тайваҥҥа]] Гоминьдан былааһын утары өрө туруу саҕаламмыт. Өрө турууну аармыйа элбэх хааны тоҕон хам баттаабыта. === Муус устар === * [[Муус устар 28]] — Билимнэр Академияларын [[Саха сиринээҕи Наука киинэ|Саха Сиринээҕи чинчийэр базата]] тэриллибит. === Ыам ыйа === * [[Ыам ыйа]] — [[Саха театра|Саха театрыгар]] [[Жирков Марк Николаевич|Жирков М. Н.]] суруйбут «Полевой цветок» диэн саха маҥнайгы балета туруоруллубут. === Бэс ыйа === * [[Бэс ыйын 19]] — Верхоянскай куорат суруксутун уола устуорук учуонай [[Новгородов Афанасий Иннокентьевич|Афанасий Новгородов]] [[Тыл, литератуура уонна устуоруйа институута|Тыл, литератуура уонна устуоруйа институутун]] дириэктэрэ буолбут. * [[Бэс ыйын 26]] — Саха АССР Үрдүкү Сэбиэтин Президиума «Саха сирин норуодунай артыыһа» диэн ытык ааты олохтообут. === От ыйа === * [[От ыйын 11]] — [[Алдан уокуруга]] ликвидацияламмыт. === Атырдьах ыйа === * [[Атырдьах ыйын 15]] — [[Ииндийэ]] уонна [[Пакистан]] тутулуга суох буолбуттар. 190 сыл устата [[Улуу Британия]] баһылаабыт Ииндийэтин дьон итэҕэлинэн көрөн икки судаарыстыбаҕа араарбыттара. Арахсыы кэнниттэн саҥа судаарыстыбалар икки ардыларыгар улахан миграциялар саҕаламмыттара. === Алтынньы === * [[Алтынньы 14]] — [[АХШ|Америка]] летчига Чак Йегер бастакынан тыас түргэнин куоһарбыт. * [[Алтынньы 27]] — [[Садын оройуона]] ликвидацияламмыт. [[Садын]] уонна [[Чуона]] нэһилиэктэр [[Сунтаар улууһа|Сунтаар]] оройуонугар киирбиттэр, онтон [[Ботуобуйа]] нэһилиэгэ — [[Ленскэй улуус|Ленскэй]] оройуоҥҥа. == Төрөөбүттэр == * [[Тохсунньу 16]] — [[Андреева Тамара Егоровна|Тамара Андреева]] — [[эбэҥкилэр|эбэҥки]] омугун тылын, фольклорун, култууратын үөрэтэр чинчийээччи. * [[Тохсунньу 18]] — [[Такэси Китано]] — [[Дьоппуон]] киинэ режиссёра, артыыһа, сценариһа, суруйааччыта. * [[Тохсунньу 20]] — [[Бурнашев Роберт Андреевич]], экономист, политика уонна ил диэйэтэлэ. * [[Тохсунньу 25]] — [[Устинов Николай Семенович|Николай Устинов]] — саха мелодииһа. * [[Тохсунньу 26]] — [[Коробцова Раиса Константиновна|Раиса Коробцова]] — Саха Сирин сэбиэскэй кэминээҕи, Саха Сирин партийнай тэрилтэтин устуоруйатын чинчийээччи, устуоруйа билимин хандьыдаата. * [[Олунньу 15]] — [[Бурцев Данил Тарасович|Данил Бурцев]] — норуот эпоһын кыһалҕаларын уонна [[түүрдэр|түүр]] тыллаах [[Сибиир]] омуктарын арамааннарын чинчийэр учуонай, филология билимин хандьыдаата. * [[Бэс ыйын 8]] — [[Горева Людмила Тимофеевна]], Саха сирин Үрдүкү Суутун бэрэссэдээтэлэ. * [[От ыйын 5]] — [[Ксенофонтов Владимир Васильевич]], композитор. * [[От ыйын 17]] — [[Винокурова Ульяна Алексеевна]], Саха Сирин биллэр общественнай диэйэтэлэ. * [[Атырдьах ыйын 18]] — [[Новиков Аркадий Михайлович]], Мэҥэ Хаҥалас оройуонун [[Дьаҥхаады нэһилиэгэ (Мэҥэ-Хаҥалас улууһа)|Дьаҥхаады]] нэһилиэгин Бөдьөлөк сэлиэнньэтигэр (2015 с. өлб.) — көрдөөх артыыс, режиссер, СӨ үтүөлээх үлэһитэ. * [[Атырдьах ыйын 31]] — [[Овчинников Степан Степанович]] (1947—1993) — «Кыым» хаһыат Саха сирин арҕаа өттүгэр собкора. * [[Сэтинньи 10]] — [[Трапезникова Наталья Спиридоновна]], биллиилээх ырыаһыт. * [[Сэтинньи 12]] — [[Шишигин Егор Спиридонович|Егор Шишигин]] — биллиилээх учуонай, кыраайы үөрэтээччи, устуоруйа билимин хандьыдаата, 1976-1992 сылларга уонна 2003 сылтан ыла [[Емельян Ярославскай аатынан Дьокуускайдааҕы кыраайы үөрэтэр музей]] дириэктэрэ. * [[Ахсынньы 5]] — [[Томскай Григорий Васильевич]], профессор, дипломат, суруйааччы. * Ахсынньы 5 — [[Христофорова Наталья Иннокентьевна]], саха балерината. == Өлбүттэр == * [[Тохсунньу 25]] — [[Аль Капоне]] (1899 төр.), АХШ аатырбыт гангстера. * [[Атырдьах ыйын 4]] — [[Сметанин Тимофей Егорович]], саха суруйааччыта, поэта. * [[Сэтинньи 30]] — [[Неустроева Анна Денисовна]], оҕо суруйааччыта, сахаттан бастакы дьахтар суруйааччы. [[Категория:1947|*]] 4cgqshlinogtv1wtjin0vyxy72vee2b 0 6470 382624 332083 2022-08-08T16:34:07Z 217.66.158.80 wikitext text/x-wiki [[Ойуу:Flag of Handyga (Yakutia).png|thumb|]] [[Ойуу:Хандыга1.PNG|400px|thumb|right|Хандыга Томпо улууһун каартатыгар]] '''Хаандыга бөһүөлэк'''. [[Томпо улууһа|Томпо улууһун]] киинэ. Нэһилиэнньэтин ахсаана 6700 киһи (2007 сыл). == Бөһүөлэктэн төрүттээхтэр == * [[1953]] сыл [[ыам ыйын 23]] күнүгэр төрөөбүтэ [[Вячеслав Штыров|Штыров Вячеслав Анатольевич]], [[Саха сирэ|Саха сирин]] иккис президенэ. * [[1959]] сыл [[тохсунньу 1]] күнүгэр төрөөбүтэ [[Старостин Михаил Гаврильевич]] — саха худуоһунньуга, график. == Ылыллыбыт сирэ == ''Энциклопедия Якутии'', М., 2000 г. [[Категория:Томпо улууһа]] ft2tyqehnlwd08939wh3ylcqrmxdcxk 0 6540 382651 381917 2022-08-09T00:31:35Z HalanTul 51 /* Төрөөбүттэр */ wikitext text/x-wiki {{Сыллар|1954}} '''1954''' сыл. == Туох буолбута == * [[Үөһээ Халыма улууһа]] улууһа төрүттэмит === Тохсунньу === * [[Тохсунньу 7]] — Джорджтауннааҕы IBM эспэримиэнэ: [[Нью Йорк|Нью-Йорк]]а [[IBM]] хонтуоратыгар массыына тылбааһын аан бастаан дьоҥҥо көрдөрбүттэр. === Олунньу === * [[Олунньу 19]] — [[ССРС]] салалтата [[Кырыым]] уобалаһын [[РСФСР]]-тан в [[Украина|Украина ССР]]-гар биэрбит. === От ыйа === * От ыйын 21 — [[Бастакы Индокитай сэриитэ|Бастакы Индокитай сэриитин]] түмүктүүр Женеватааҕы кэмпириэнсийэҕэ [[Вьетнам]]ы икки аҥы араарбыттар — Хоту уонна Соҕуруу. === Сэтинньи === * [[Сэтинньи 1]] — ССРС Миниистирдэрин Сэбиэтэ [[Үөһээ Бүлүү улууһа|Үөһээ Бүлүүгэ]] [[Нам нэһилиэгэ (Үөһээ Бүлүү улууһа)|Нам]] нэһилиэгэр механизаатардары үөрэтэн таһаарар училищены арыйарга ыйаахтаабыт. === Ахсынньы === * [[Ахсынньы 4]] — [[АХШ]]-ка [[Майами]] куоратыгар бастакы Burger King диэн фаст-фуд ресторана аһыллыбыт. == Төрөөбүттэр == * [[Жирков Егор Петрович]] - Педагогическай наука доктора, * [[Татаринов Владимир Семенович]] — саха эстрадатын ырыаһыта, биллиилээх мелодист. * [[Олунньу 2]] — [[Михалев Виктор Михайлович]] — история билимин кандидата * [[Олунньу 17]] — [[Дуранова Зоя Алексеевна|Зоя Дуранова]] — норуот эмчитэ, көрбүөччү, алгысчыта, билгэhит. * [[Олунньу 26]] — [[Эрдоган Реджеп Тайип|Реджеп Тайип Эрдоган]] — 2003-2014 сылларга [[Туурсуйа]] премьер-миниистирэ (дойду баһылыга), 2014 сылтан ыла [[Туурсуйа]] бэрэсидьиэнэ (конституцияҕа уларыйыы киирэн эмиэ дойду баһылыга). * [[Муус устар 6]] — [[Захарова Раиса Яковлевна]] (06.04.1954—05.01.2013) — саха норуодунай артыыһа. * [[Бэс ыйын 23]] — [[Мигалкин Иван Васильевич]], поэт, тылбаасчыт, оҕо суруйааччыта, публицист. * [[Сэтинньи 10]] — [[Акимов Александр Константинович]] — экономическай билим доктора. * [[Сэтинньи 15]] — [[Чигирёва Нина Николаевна]] — опера ырыаһыта (меццо-сопрано). * [[Ахсынньы 9]] — [[Жан-Клод Юнкер]], Лүксембург премьер миниистирэ == Өлбүттэр == * II Одунуттан (билигин [[Горнай улууһа|Горнай улууһун]] сирэ) төрүтттэх, муосчут, чеканщик, ювелир, Саха сирин норуодунай уруhуйдьута, ССРС уруhуйдьуттарын Сойууһун чилиэнэ [[Мамаев Иван Федорович]] өлбүт. * [[От ыйын 13]] — [[Фрида Кало]], [[Мексика]] уруhуйдьута * [[Сэтинньи 3]] — [[Анри Матисс]], [[Франция]] уруhуйдьута * [[Сэтинньи 28]] — [[Энрико Ферми]] — бастакы атомнай реакторга үлэлээбит уонна квантовай физикаҕа улахан сайдыыны оҥорбут [[Италия]] [[Физик|физигэ]]. [[Нобель бириэмийэтэ|Нобель бириэмийэтин]] лауреата. [[Категория:1954|*]] 7ca0dbgxlzgpch0hn53ilr73a33dtro 0 6541 382682 382273 2022-08-09T01:27:19Z HalanTul 51 /* Олунньу */ wikitext text/x-wiki {{Сыллар|1955}} '''1955''' сыл. == Туох буолбута == === Тохсунньу === * [[Тохсунньу 25]] — [[АХШ]] Конгреһа [[Тайвань|Тайваны]] көмүскүүргэ сэбилэниилээх күүстэри туһанарга куоластаабыт. === Олунньу === * [[Олунньу 12]] — [[ССРС]] Миниистирдэрин Сэбиэтэ Байконур космодромун тутарга уураах таһаарбыт. * [[Олунньу 28]] — үөрүүлээх быһыыга-майгыга "[[Ханой]] — [[Пекин]] — [[Москуба]] — [[Берлин]]" тимир суол маршрута аһыллыбыт. === Бэс ыйа === * [[Бэс ыйын 13]] — Саха сирин арҕаа өттүгэр геологтар этэрээттэрэ (Юрий Хабардин, Екатерина Елагина, Владимир Авдеенко, оробуочайдар Серафим Жуков, Григорий Герасимов, каюр Иннокентий Иевлев) алмаас таас үөскээбит сирэ булуллубут — «Мир» диэн ааттаммыт кимберлит трубката. Бу күнтэн аҕа дойду алмааһы хостуур промышленноһа сайдан барар. * [[Бэс ыйын 13]] — Миирнэй куорат олохтоммут (сэтинньи 30, 1956 с. оробуочай бөһүөлэк статуһун ылбыт; муус устар 3, 1959 с. өрөспүүбүлүкэ иһинээҕи куорат буолбут; 1965 с. Миирнэй оройуонун киинэ буолбут). * [[Сэтинньи 1]] — 19,5 сыллаах [[АХШ]] [[Вьетнам]]ҥа сэриитэ саҕаламмыт. Бу иннинэ аҕай Вьетнам [[Франция]] былааһын утары өрө туран босхоломмута уонна хомуньуустуу сайдыы суолун диэки охтубута. * [[Ахсынньы 1]] — [[АХШ]] -ка Монтгомери диэн куоракка хара тириилээх иистэнньэҥ Роза Паркс автобуска миэстэтин үрүҥ тириилээх киһиэхэ туран биэрбэтэх. Ол иһин кини тутуллубут уонна 10 доллар штрафка ууруллубут. Мантан сылтаан улахан бырачыастар саҕаламмыттара, хара тириилээхтэр автобустарга бойкот биллэрбиттэрэ. * [[Ахсынньы 8]] — [[Европа]] Сүбэтэ Европа былааҕын ылыммыт. == Төрөөбүттэр == * [[Тохсунньу 28]] — [[Николя Саркози]], Франция президенэ * [[Олунньу 24]] — [[Стив Джобс]] — [[АХШ|Америка]] инженерэ уонна айааччыта, урбаанньыт, [[Apple]] хампаанньа төрүттээччитэ уонна бастакы салайааччыта. * [[Бэс ыйын 2]] — [[Ларионова Анна Семеновна]] — искусствоведение дуоктара. * [[Бэс ыйын 30]] — [[Тумусов Федот Семенович]] — Саха сирин бэлиитигэ, Госдуума дьокутаата * [[От ыйын 18]] — [[Гаврильев Кирилл Петрович]] — саха живописеһа. * [[Балаҕан ыйын 20]] — [[Попова Наталья Иннокентьевна]] — филология билимин хандьыдаата * [[Алтынньы 28]] — [[Билл Гейтс]] — [[АХШ]] урбаанньыта уонна түмэт диэйэтэлэ, [[Microsoft]] корпорация төрүттээччитэ, өр сылларга аан дойду саамай баай киһитэ буола сылдьыбыта. * [[Ахсынньы 24]] — [[Винокурова Декабрина Михайловна]] — социология билимин хандьыдаата, доцент. == Өлбүттэр == * [[Муус устар 18]] — [[Альберт Эйнштейн]] [[Категория:1955|*]] c4dbikf565wkjmyc31w97etilxfqvpp 0 6545 382683 380333 2022-08-09T01:27:43Z HalanTul 51 /* Олунньу */ wikitext text/x-wiki {{Сыллар|1959}} '''1959''' сыл. == Туох буолбута == === Тохсунньу === * [[Тохсунньу 1]] — [[Кууба]] босхолонуутун күнэ. Куба диктаторын Фульхенсио Батистаны [[Фидель Кастро]] күүстэрэ суулларбыттар. * [[Тохсунньу 3]] — [[Аляска]] штат статуһун ылбыт. * [[Тохсунньу 4]] — [[Сэбиэскэй Сойуус]] Луна-1 станцията бастакынан [[Ый]] таһыгар чугаһаабыт. * [[Тохсунньу 6]] — [[Дьокуускай|Дьокуускайга]] тиис поликлиниката аһыллыбыт. === Олунньу === * [[Олунньу 2]] — Хотугу Ураалга тоҕус хайыһардьыт "Дятлов эспэдииссийэтэ" өлбүт. Билигин да туохтан өлбүттэрэ чопчу быһаарылла илик. * [[Олунньу 28]] — [[РСФСР]] Миниистирдэрин сэбиэтин уурааҕынан, РСФСР үрдүнэн 100 саҥа «Баҕа өттүнэн оонньооччулар драматическай народнай театрдарын» тэрийии буолбут. [[Норуот тыйаатыра]] — РСФСР-га 50-с сылларга үөдүйбүт, онтон 90-с сыллар уларыйыыларын кэннэ Саха сиригэр эрэ хаалбыт тыйаатыр көрүҥэ. === Кулун тутар === * [[Кулун тутар 9]] — КНР-га Тибиэккэ өрө туруу саҕаламмыт. [[1962|1962 сыл]] кулун тутарыгар биирдэ хам баттаммыта. === Алтынньы === * [[Алтынньы 4]] — «Луна-3» космос аппарата ыытыллыбыт. Бу аппарат бастакынан [[Ый]] улаҕа өттүн хаартыскаҕа түһэрбитэ. Инньэ гынан [[Сэбиэскэй Сойуус]] [[Ый]] ньуурун улаҕа өттүнээҕи эбийиэктэригэр аат биэрэр кыахтаммыта. * [[Алтынньы 7]] — «Луна-3» хараабыл аан бастаан [[Ый]]ы эргийэ көппүт. Аппараат Ый кэннин хаартыскаҕа түһэрэн Сиргэ ыыппыт. * [[Алтынньы 17]] — [[Соҕуруу Африка Өрөспүүбүлүкэтэ|Соҕуруу Африкатааҕы]] «Де Бирс» хампаанньа бастакы искусственнай [[алмаас]] оҥорбутун туһунан биллэрбит. * [[Алтынньы 20]] — Орто уонна кылгас лиинийэлэргэ туттуллар пассажирдары таһар турбиналаах көтөр аал «[[Ан-24]]» бастакытын көппүт. 1962-1979 сылларга уопсайа 1200 маннык көтөр аал оҥоһуллубута. * [[Алтынньы 27]] — бэчээккэ аан бастаан [[Ый]] нөҥүө өттүн хаартыската аан бастаан тахсыбыт — «Правда» хаһыакка «Луна-3» түһэрбитин таһаарбыттар. === Сэтинньи === * [[Сэтинньи 10]] — [[ХНТ]] Генеральнай Ассамблеята [[Соҕуруу Африка Өрөспүүбүлүкэтэ|Соҕуруу Африкаҕа]] олохтоммут апартеиды уонна аан дойдуга раасанан дискриминациялыыры утарарын биллэрбитэ. * [[Сэтинньи 20]] — [[Холбоһуктаах Нациялар Тэрилтэлэрэ]] "Оҕо быраабын декларациятын" ылыммыт. ХНТ иннинэ бастаан 1924 сыллааха бу декларацияны [[Нациялар Лигалара]] ылыммыта. Декларация биэс принцибэ: 1) Оҕо эт-хаан уонна өй-санаа өттүнэн сөпкө сайдарыгар күдэх (средство) бэриллиэхтээх 2) Аччык оҕо аһатыллыахтаах; ыалдьыбыт оҕо эмтэниэхтээх; алҕаһыыр оҕо көннөрүллүөхтээх; тулаайах уонна дьиэтэ суох оҕо кыһалҕаҕа түбэстэҕинэ хорҕойор сир уонна көмө ылыахтаах 3) Ыар кэм саҕана оҕо бастакынан көмө ылыахтаах 4) Оҕо тапталга улаатыахтаах, көлөһүннээһин бары көрүҥнэриттэн көмүскэниэхтээх 5) Оҕо бастыҥ өрүттэрэ атын дьоҥҥо туһа аҕалыахтаахтарын өйдүүрүн курдук иитиллиэхтээх. === Ахсынньы === * [[Ахсынньы 1]] — [[Антарктика]] туһунан дуогабар түһэрсиллибит. Дуогабар сүрүн сыала-соруга — Антарктида аан дойду дьонугар-сэргэтигэр барытыгар туһаны аҕалыахтаах. Антарктидаҕа эйэлээх эрэ үлэ-хамнас ыытыллыахтаах буолбут. * [[Ахсынньы 26]] — Саха АССР-га бастакы [[Норуот тыйаатыра|норуот тыйаатырын]] [[Ытык Күөл]]гэ үөрүүлээхтик миитиннээн оройуон үлэһиттэрэ [[Тааттааҕы Былатыан Ойуунускай аатынан норуот тыйаатыра|аспыттар]]. == Төрөөбүттэр == * [[Тохсунньу 1]] — [[Старостин Михаил Гаврильевич]] — саха худуоһунньуга, график. * [[Тохсунньу 3]] — [[Доллонов Владислав Семенович]] - суруйааччы, суруналыыс. * [[Тохсунньу 22]] — [[Шамаева Лидия Петровна|Лидия Шамаева]] — "[[Айыы кыһата (оскуола)|Айыы кыһата]]" оскуола төрүттэһээччитэ уонна бастакы, билиҥҥи дириэктэрэ, Арассыыйа үтүөлээх учуутала, хас да оҕо ааҕар кинигэтин кыттыгас ааптара. * [[Тохсунньу 25]] — [[Осипов Софрон Софронович|Софрон Осипов]] — нууччалыы суруйар саха бэйиэтэ, СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ. * [[Тохсунньу 30]] — [[Пудова Ирина Аркадьевна]], Саха балерина. * [[Муус устар 17]] — [[ Парникова Анна Алексеевна|Сабарай Илгэ — Парникова Анна Алексеевна]], суруйааччы * [[Бэс ыйын 27]] — [[Андрей И]] (дьиҥнээх аата Андрей Фёдорович Хорошев), артыыст, режиссер, сценарист. * [[От ыйын 9]] - [[Владимиров Леонид Николаевич]] - РФ уонна СӨ билимин үтүөлээх диэйэтэлэ, РАЕН академига, биология билимин дуоктара, профессор. * [[От ыйын 27]] — [[Самсонова Тамара Петровна]] — филология билимин кандидата * [[Балаҕан ыйын 1]] — [[Махаров Александр Егорович]], геодезист уонна сири олохтооччу. * [[Балаҕан ыйын 18]] — [[Сергучев Карл Лазаревич]] — Суорун Омоллоон аатынан Саха опера уонна балет театрын уус-уран салайааччыта. * [[Балаҕан ыйын 19]] — [[Бочкарева Галина Алексеевна]] — суруналыыс, Саха Өрөспүүбүлүкэтин суруналыыстарын Сойууһун бэрэссэдээтэлэ. * [[Балаҕан ыйын 23]] — [[Корякина Ольга Николаевна]] - [[Умсуура]], поэтесса. * [[Алтынньы 12]] — [[Захарова Тамара Викторовна]] — история билимин кандидата. * [[Алтынньы 20]] — [[Степанов Владимир Николаевич]] - 2008 сылга дылы [["Кыым"]] хаһыат кылаабынай эрэдээктэрэ, "Ситим" медия-бөлөх салайааччытын солбуйааччы. * [[Сэтинньи 6]] — [[Васильев Валерий Егорович]] — история билимин кандидата. * [[Сэтинньи 15]] — [[Павлов Борис Иванович|Борис Павлов]] — бэйиэт, кэпсээнньит, суруналыыс ([[Арассыыйа суруналыыстарын сойууһа|Арассыыйа суруналыыстарын сойууһун]] чилиэнэ), [[Көмүөл (кинигэ кыһата)|«Көмүөл» кинигэ кыһатын]] тэрийээччитэ, бас билээччитэ, салайааччыта. * [[Ахсынньы 3]] — [[Эдьиий Дора|Федора Кобякова - Эдьиий Дора]] — норуот эмчитэ. * [[Ахсынньы 30]] — Чурапчыга Арассыыйа үтүөлээх худуоһунньуга, муосчут [[Саввин Егор Петрович|Егор Саввин]] төрөөбүт. == Өлбүттэр == [[Категория:1959|*]] dats6aidokqzf67uezejftwfzxwf5jl 0 6555 382667 381934 2022-08-09T01:16:13Z HalanTul 51 /* Төрөөбүттэр */ wikitext text/x-wiki {{Сыллар|1962}} '''1962''' сыл. == Туох буолбута == === Олунньу === * [[Олунньу 7]] — Холбоһуктаах Штааттар Кууба экэниэмикэтин блокаадатын саҕалаабыттар. * [[Олунньу 20]] — [[АХШ|Америка]] бастакы астронава Джон Гленн орбитаҕа тахсыбыт уонна 4 чаас 55 мүнүүтэ иһигэр [[Сир]]и үстэ эргийбит. === От ыйа === * [[От ыйын 10]] — бастакы коммерческай сибээс спутнига орбиитаҕа тахсыбыт — «Телстар» === Балаҕан ыйа === * [[Балаҕан ыйын 9]] — бэрэпиэссэр Евсей Либерман дойду сүрүн хаһыатыгар "[[Правда (хаһыат)|Правда]]ҕа" экэниэмикэ мөккүөрүн саҕалаабыт. Бу мөккүөр түмүгүнэн Сэбиэскэй Сойуус экэниэмикэтин реформатын торума оҥоһуллубута, [[Хрущёв Никита Сергеевич|Хрущев]] былаастан туоратыллыбытын кэннэ 1965 сыллаахха олоххо киирэн барбыта. === Алтынньы === * [[Алтынньы 5]] — [[Улуу Британия]]ҕа "[[Битлз]]" бөлөх бастакы хит ырыата тахсыбыт — Love Me Do ([[ааҥыл тыла|ааҥыл]]. «Таптаарыый миигин»). * [[Алтынньы 6]] — «Доктор Ноу» диэн Джеймс Бонд спецагент туһунан бастакы киинэ премьерата буолбут. * [[Алтынньы 14]] — АХШ разведчик сөмүлүөтэ [[Кууба]]ҕа сэбиэскэй баллистическэй ракеталары туруора сылдьалларын хаартыскаҕа түһэрбит, мантан сылтаан кириисис саҕаламмыта, аан дойду үһүс сэриитэ буола сыспыта. * [[Алтынньы 20]] — [[Гималай хайалара|Гималай хайаларыгар]] кыраныысса мөккүөрүттэн сылтаан [[Кытай]] [[Ииндийэ]]ҕэ саба түспүт, биир ыйдаах Кытай-Ииндийэ сэриитэ саҕаламмыт. Үрдүк хайалардаах, хаҕыс килиимэттээх сиргэ буолбут кыргыһыыларга Кытай кыайбыт. * [[Алтынньы 22]] — ''Кариб кириисиһин'' кэмигэр [[АХШ]] бэрэсидьиэнэ [[Джон Кеннеди]] [[Кууба (дойду)|Куубаны]] байҕалтан уонна салгынтан блокадалыырга дьаһайбыт. Төрүөтүнэн Куубаҕа сэбиэскэй ракеталар баалларын аэрофотосъемка көмөтүнэн булуулара буолбута. Бу күннэргэ буолбут кириисис, [[ССРС]] уонна [[АХШ]] утарыта туруулара, аан дойдуну ядернай сэриигэ тиэрдэ сыспыта. Тиһэҕэр, кириисис сымныырын туһугар Сэбиэскэй Сойуус ракеталарын Куубаттан таһаарбыта, оттон АХШ эмиэ бэйэтин ракеталарын [[Турция]]ттан уонна [[Италия]]ттан таһаартаабыта. * [[Алтынньы 27]] — Карибскай кризис: АХШ U-2 разведкалыыр сөмүлүөтүн [[Кууба (дойду)|Кууба]] үрдүнэн көтөн истэҕинэ суулларбыттар, лүөччүк өлбүт. Бу «Хара субуота» диэн ааттаммыт күн — 1962 сыл алтынньы 27 — аан дойду ядернай сэриигэ саамай чугаһаабыт күнүнэн ааҕыллар. === Сэтинньи === * [[Сэтинньи 4]] — Саха сирин эпииригэр аан бастакы телевизионнай ойуу бэриллибит. === Ахсынньы === * [[Ахсынньы 25]] — [[Сэбиэскэй Сойуус]] ядернай сэрии сэбин сир үрдүгэр тиһэҕин дэлби тэптэрбит. 1963 сыллаахха сөбүлэҥинэн сир үрдүгэр, ууга уонна салгыҥҥа дэлби тэптэрии бобуллубута. == Төрөөбүттэр == * [[Сидоров Олег Гаврильевич]] — суруналыыс, 1992—2001 сс. Саха Өрөспүүбүлүкэтин суруналыыстарын Сойууһун бэрэссэдээтэлэ. * [[Тохсунньу 17]] — [[Джим Керри]] — [[Канада]]-[[АХШ|Америка]] артыыһа, комига, сэнэрииһэ, продюсера. * [[Тохсунньу 31]] — [[Алексей Миллер]] — 2001 сылтан [[Газпром]] бырабылыанньатын бэрэстээтэлэ. * [[Олунньу 27]] — [[Колодезников Сергей Константинович|Сергей Колодезников]] — этнограф учуонай, устуоруйа билимин хандьыдаата. * [[От ыйын 19]] — [[Пестряков Иннокентий Юрьевич]] (19.07.1962—06.05.2004) — саха худуоһунньуга. * [[Атырдьах ыйын 21]] — [[Винокурова Людмила Егоровна]] - историческай билим кандидата. * [[Балаҕан ыйын 10]] — [[Аржаков Никита Иннокентьевич]] - СӨ ускуустубатын үтүөлээх диэйэтэлэ. * [[Сэтинньи 19]] — [[Данилова Надежда Ивановна|Надежда Данилова]] — саха тылыгар солбуйар ааты, морполуогуйа уонна сиинтэксис боппуруостарын чинчийэр саха учуонайа, филология билимин дуоктара. * [[Ахсынньы 8]] — [[Васильева Римма Иннокентьевна]] — филология билимин кандидата, == Өлбүттэр == * [[Тимофеев-Теплоухов Иннокентий Гурьевич]] (1869 - 1962), аатырбыт олоҥхоһут. * [[Тохсунньу 27]] — [[Григорян Грант Арамович]], композитор, Саха АССР искусствотын үтүөлээх диэйэтэлэ. * [[Сэтинньи 25]] — [[Ионова Ольга Всеволодовна]] (07.11.1911, Киев – 25.10.1962), сахаҕа бастакы учуонай-историк дьахтар. Биллэр олоҥхоһут * [[Ахсынньы 8]] — [[Тарскай Николай Николаевич]] (1924—1962) — Саха Сиригэр маассабай физкультураҕа хамсааһынын төрүттээччилэртэн биирдэстэрэ [[Категория:1962|*]] e9k2ov7kdratdgrzaqm22n76yowm3wt 0 6562 382652 380515 2022-08-09T00:32:21Z HalanTul 51 /* Өлбүттэр */ wikitext text/x-wiki {{Сыллар|1969}} '''1969''' сыл. == Туох буолбута == === Тохсунньу === * [[Тохсунньу 1]] — «Ну, погоди!» [[Ойуулук|ойуулук]] премьерата буолбут. * [[Тохсунньу 15]] — Сэбиэскэй Сойуус «[[Сойуус-5]]» хараабылы халлаан куйаарга көтүппүт. * [[Тохсунньу 16]] — Аан дойдуга бастакыннан икки сэбиэскэй спутник стыковкалаабыттар (Союз-4 уонна Союз-5). * [[Тохсунньу 16]] — Чиэх устудьуона [[Ян Палах]] Сэбиэскэй сэриилэр [[Прага сааһа]] диэн ааттанар дьалхааны хам баттаабыттарын утаран, ол кэнниттэн биир сыл буолан баран, бэйэтин уматтан өлбүт. * тохсунньу 20 — Ричард Никсон АХШ бэрэсидьиэнинэн буолбут (кини иннинээҕи - Линдон Джонсон). * тохсунньу 22 — Космонавтары көрсүү кэмигэр ССКП Киин кэмитиэтин генаральнай сэкиритээрин Л.И. Брежневы өлөрө сатаабыттар. Виктор Ильин диэн сэбиэскэй аармыйа эпписиэрэ милиисийэ фуорматын кэтэн баран Кремль Боровицкай боруотатыгар киирбит уонна икки бэстилиэтинэн Брежнев баар буолуохтаах массыынатын ытыалаабыт. Ол гынан баран ол массыынаҕа космонавтар Леонов, Николаев, Терешкова уонна Береговой бааллар эбит. Ол ытыалааһын түмүгэр суоппар өлбүт, хас да киһи бааһырбыт, онтон мотоциклист ытааччыны охторбут. Брежнев атын массыынаҕа баар эбит (сорох сибидиэнньэннэн олох да атын сиринэн баран испит) онон хайдах да буолбатах. === Олунньу === * [[Олунньу 9]] — Boeing 747 бастакы көтүүтэ буолбут. Boeing 747 аан дойдуга бастакы ыраах сырыылаах, икки мэндиэмэннээх киэҥ көҥдөйдөөх дьону таһар көтөр аал буолар. 36 сылынан 2005 сыллаахха Airbus A380 оҥоһуллуор диэри аан дойдуга саамай улахан дьон таһар көтөр аал этэ. === Муус устар === * [[Муус устар 28]] — Франция бэрэсидьиэнэ генерал де Голль уурайбыт. === Ыам ыйа === * ыам ыйын 16 — сэбиэскэй «Венера-5» аппараат Чолбоҥҥо тиийбит. === Бэс ыйа === * бэс ыйын 4 — Израильга лиираттан шекельгэ көһөр туһунан сокуон ылыллыбыт. Ол гынан баран дьиҥнээх көһүү сокуон эппитинэн үп миниистирэ этиитинэн буолуохтаах буолан, 1980 эрэ сылга оҥоһуллубут. * бэс ыйын 11 — Москубаҕа I Аан дойдутааҕы балет артыыстарын куонкуруһа аһыллыбыт. * бэс ыйын 13 — Байконур космодромтан «Протон-К» ракета-носитель Ыйга көтүөхтээх Луна-15 хараабылы анал траекторияҕа таһаарбыт. === От ыйа === * от ыйын 14 — Гондурас уонна Сальвадор ыккардыларыгар кыраныысса таһынааҕы сэрии буолбут, кэлин ону "Футбол сэриитэ" диэбиттэр. * от ыйын 16 — Канаверал космодромтан Сатурн V көтөн орбитаҕа Аполлон-11 хараабылы таһаарбыт. * от ыйын 20 — Аполлон-11 аан бастаан Ый ньууругар дьону түһэрбит. === Атырдьах ыйа === * атырдьах ыйын 13 — Ямбурдааҕы нефтегазоконденсатнай месторождениены Ямал-Ненец автономнай уокуругар арыйбыттар. * атырдьах ыйын 15 — Вудсток (фестиваль). === Балаҕан ыйа === * балаҕан ыйын 1 — Ливияҕа Муаммар Каддафи полковник былаахы ылбыт. * балаҕан ыйын 19 — Ми-24 бөртөлүөт бастакы көтүүтэ. * балаҕан ыйын 25 — Ислам конференцията диэн тэрилтэ тэриллибит. === Алтынньы === * [[Алтынньы 1]] — Конкорд сөмүлүөт аан бастаан дорҕоон түргэнин куоһарбыт. * [[Алтынньы 29]] — ARPANET бырайыак икки көмпүүтэрин ыккардыгар бастакы ситимнэһии буолбут — Интэриниэт үөскээбит. === Сэтинньи === * [[Сэтинньи 15]] — [[Вьетнам сэриитэ|Вьетнам сэриитин]] кэмигэр [[АХШ]] киин куоратыгар [[Вашингтон|Вашингтоҥҥа]] 250 000–500 000 киһи сэриини утары эйэлээх демонстрация оҥорбуттар. * [[Сэтинньи 19]] — Аатырбыт [[футбол]]ист [[Пеле]] күрэхтэһиилэргэ киллэрбит гуолларын ахсаана тыһыынчаҕа тиийбит. Тыһыынчалаах гуолун Пеле [[Рио-де-Жанейро]]ҕа Маракана стадионугар бэйэтин ''Сантос'' кулуубун ''Васко да Гама'' диэн кулуубу утары оонньуутугар пенальтиттан киллэрбит. * [[Сэтинньи 24]] — [[АХШ]] уонна [[ССРС]] ядернай сэриини-сэбиргэли тарҕаппат туһунан Дуогабары ратификациялаабыттар. * Международной организации мира присуждена Нобелевская премия мира. == Төрөөбүттэр == * [[Тохсунньу 3]] — [[Михаэль Шумахер]] — [[ньиэмэстэр|ньиэмэс]] автогонщига, «Формула-1» устуоруйатыгар саамай ситиһиилээх пилот, 7 төгүллээх аан дойду чөмпүйүөнэ. * [[Тохсунньу 14]] — [[Акимова Акулина Николаевна|Акулина Акимова]] — [["Туймаада"]] государственнай вокальнай ансаамбыл солиһа, СӨ үтүөлээх артыыһа, СӨ култууратын туйгуна. * [[Бэс ыйын 4]] — [[Афанасьева-Адамова Айталина Саввична]], Суорун Омоллоон аатынан опера уонна балет театрын артыыһа. * [[Сэтинньи 4]] — [[Мэттью Макконахи]], АХШ артыыһа, сценарист, режиссёр уонна продюсер, «Оскар» бириэмийэ лауреата. * [[Ахсынньы 11]] — [[Вишванатан Ананд]] — [[Ииндийэ]] гроссмейстерэ, [[Саахымат|саахымакка]] аан дойду 15-с чөмпүйүөнэ. * [[Ахсынньы 28]] — [[Линус Торвальдс]] (Linus Benedict Torvalds), аатырбыт Линукс (Linux) систиэмэ иччитин суруйбут киһи. == Өлбүттэр == * [[Захаров Николай Семенович]] (Сахаачча) (1948—1969), саха аатырбыт тустууга. * [[Олунньу 26]] — [[Карл Ясперс]] (1883 төр.), ньиэмэс бөлөһүөгэ, психолог уонна психиатр, [[экзистенциализм]] бэрэстэбиитэлэ. * [[Муус устар 22]] — [[Вешников Гаврил Григорьевич - Баал Хабырыыс|Вешников Гаврил Григорьевич — Баал Хабырыыс]] (1918—1969), поэт, ССРС суруйааччыларын Сойууһун чилиэнэ. * [[Сэтинньи 3]] — [[Киренскэй Леонид Васильевич|Леонид Васильевич Киренскэй]], чинчийээччи, академик, Саха Сириттэн төрүттээх дьоннортон бастакынан академик аатын ылбыт киһи. * [[Ахсынньы 2]] — [[Ворошилов Климент Ефремович|Климент Ворошилов]] (1881 төр.), сэбиэскэй аармыйа, баартыйа уонна судаарыстыба диэйэтэлэ, Сэбиэскэй Сойуус бастакы маршалларыттан биирдэстэрэ. [[Категория:1969|*]] tb9md8b8qsv2ytpvv5zdhzieybwvwas 0 6618 382643 380679 2022-08-09T00:27:24Z HalanTul 51 /* Олунньу */ wikitext text/x-wiki {{Сыллар|1990}} '''1990''' сыл. == Туох буолбута == === Тохсунньу === * [[Тохсунньу 12]] — [[Румыния]] урукку социалистыы лааҕыр дойдуларыттан бастакыннан хомуньуус баартыйатын боппут. * [[Тохсунньу 20]] — [[Азербайдьан|Азербайджааҥҥа]] дьалхаан буолбутугар, Бакуга Сэбиэскэй аармыйа чаастара киирэн Норуот фронун хам баттаабыттар, сүүстэн тахса олохтоох дьон өлбүт (бу түбэлтэ Азербайджан устуоруйатыгар [[Хара тохсунньу|Хара]] эбэтэр [[Хааннаах тохсунньу]] диэн ааттанар). * [[Тохсунньу 29]] — [[Дьокуускай]]га [[Саха сирин омуктарын музыкатын уонна фольклорун түмэлэ]] өрөспүүбүлүкэ таһымнаах буолбут. Бу түмэл биир сыл кэриҥэ уопсастыбаннай буолан үлэлээбитэ. Көҕүлээччи, тэрийээччи — [[Решетникова Аиза Петровна|Аиза Решетникова]]. * [[Тохсунньу 31]] — [[Москуба]]ҕа бастакы [[McDonald’s]] ресторана аһыллыбыт. Бастакы күнүгэр рестораҥҥа 30 тыһ. киһи сылдьыбыт — McDonald’s ситимин устуоруйатыгар рекорд. === Олунньу === * [[Олунньу 2]] — ЮАР бэрэсидьиэнэ [[Фредерик Виллем де Клерк|Фредерик де Клерк]] [[Африка национальнай кэҥгириэһэ]] бобуллуута уһуллубутун биллэрбит уонна [[Нельсон Мандела]]ны хаайыыттан таһаартарыам диэбит. * [[Олунньу 7]] — [[ССКП Киин кэмитиэтэ]] Горбачев туруорсуутунан хомуньуус баартыйа [[ССРС|ССРС-ка]] былааска монополиятын тохтоппут. * [[Олунньу 11]] — [[Соҕуруу Африка Өрөспүүбүлүкэтэ|Соҕуруу Африкаҕа]] дьон бырааптарын туһугар турууласпыт актыбыыс [[Нельсон Мандела]] түрмэ хаайыытыттан 27 сыл буолан баран босхоломмут. Сотору кэминэн кини Соҕуруу Африка Өрөспүүбүлүкэтин бэрэсидьиэнинэн талыллыбыта. * [[Олунньу 26]] — [[Чехословакия]]ттан сэбиэскэй сэриилэр тахсыылара саҕаламмыт. === Кулун тутар === * [[Кулун тутар 4]] — Саха АССР Үрдүкү сэбиэтин XII ыҥырыытыгар быыбар буолбут. Манна дьокутаатынан кимнээх талыллалларыттан сүрүн мөккүөр түмүгэ тутулуктааҕа: Үрдүкү сэбиэт бэрэстээтэлэ ким буолуохтааҕа быһаарыллыбыта — обкуом бастакы сэкиритээрэ [[Прокопьев Юрий Николаевич|Юрий Прокопьев]] дуу, соторутааҕыта Үрдүкү сэбиэт бөрөсүүдьүмүн бэрэстээтэлэ буолбут [[Николаев Михаил Ефимович|Михаил Николаев]] дуу. Быыбар түмүгэр элбэх саҥалыы көрүүлээх дьон дьокутаат буолбуттара, холобур, Дьокуускай биир уокуругар суруналыыс [[Уйбаан Уһуунускай]], Аммаҕа суруйааччы [[Васильев Василий Егорович - Харысхал|Баһылай Харысхал]], Саха тыйаатырын сүрүн режиссера [[Борисов, Андрей Саввич|Андрей Борисов]] (хос быыбарга) уо.д.а. эдэр дьон. Бу саҥа дьокутаат куорпуһа [[муус устар 25]] күнүгэр Михаил Николаевы Үрдүкү сэбиэт бэрэстээтэлинэн улахан утарылаһыыта суох талбыта<ref name=":0">{{Кинигэ|автор=Николаев Иван Игнатьевич|часть=Объявление суверенитета|заглавие=Сокровенная история республики|место=Якутск|издательство=Чопчу|год=2016|страницы=92-93|страниц=624|тираж=3000}}</ref>. * [[Кулун тутар 11]] — [[Литовскай ССР]] Сэбиэскэй Сойуустан тутулуга суоҕун биллэрбит, [[Сэбиэскэй Социалистыы Республикалар Сойуустара|ССРС]] Конституциятын бэйэтин сиригэр дьайбатын туһунан эппит уонна 1938 сыллааҕы бэйэтин Конституциятын сөргүппүт. === Муус устар === [[Муус устар 25]] — Саха АССР Үрдүкү сэбиэтин XII ыҥырыытын дьокутааттара [[Михаил Николаев|Михаил Николаевы]] Үрдүкү сэбиэт бэрэстээтэлинэн талбыттар<ref>{{Кинигэ|автор=Николаев Иван Игнатьевич|часть=Новый депутатский корпус|заглавие=Сокровенная история республики|место=Якутск|издательство=Чопчу|год=2016|страницы=73-76|страниц=624|тираж=3000}}</ref>. === Ыам ыйа === * [[Ыам ыйын 4]] — [[Латвийскай ССР]] өрөспүүбүлүкэ тутулуга суох буолуутун сөргүтэр туһунан декаларация ылыммыт, [[Сэбиэскэй Социалистыы Республикалар Сойуустара|ССРС-тан]] тахсыбыт. * [[Ыам ыйын 8]] — [[Эстония]] ССРС-тан тахсыбыт. Бу өрөспүүбүлүкэ сүбүрүнүтүөтү өссө [[1988 сыл|1988]] сыллаахха [[сэтинньи 16]] күнүгэр биллэрбитэ, ол эрээри Сэбиэскэй Сойуустан тахсыбакка олорбута. * [[Ыам ыйын 9]] — [[Кондаков Николай Алексеевич]]ка Сэбиэскэй Сойуус Дьоруойа аат иҥэриллибитэ. * [[Ыам ыйын 16]] — [[РСФСР норуодунай дьокутааттарын I сийиэһэ]] саҕаламмыт (бэс ыйын 22 күнүгэр диэри буолбута). Бу сийиэскэ Арассыыйа сүбэрэнитиэтин туһунан боппуруос көтөҕүллүбүтэ, ырытыллыбыта, уонна [[бэс ыйын 12]] күнүгэр Арассыыйа тутулуга суох буолуутун туһунан декларация ылыныллыбыта. Маны ССРС-тан тахса илик атын өрөспүүбүлүкэлэр бэлиитиктэрэ кыраҕытык кэтээн көрбүттэрэ. * [[Ыам ыйын 26]] — [[Грузинскай ССР]] сүбэрэнитиэти биллэрбит. === Бэс ыйа === * [[Бэс ыйын 12]] — [[РСФСР норуодунай дьокутааттарын I сийиэһэ|РСФСР норуодунай дьокутааттарын I сийиэһигэр]] Арассыыйа тутулуга суох буолуутун туһунан декларация ылыныллыбыт. * [[Бэс ыйын 20]] — [[Узбекскай ССР]] сүбэрэнитиэти биллэрбит. * [[Бэс ыйын 23]] — [[Молдавскай ССР]] сүбэрэнитиэти биллэрбит. === От ыйа === * [[От ыйын 16]] — [[Украинскай ССР]] сүбэрэнитиэти биллэрбит. * [[От ыйын 18]] — Саха ССР судаарыстыбаннай сүбэрэнитиэтин туһунан Декларация бырайыага бэчээккэ дьүүлгэ тахсыбыт. * [[От ыйын 20]] — Саха АССР Үрдүкү Сэбиэтин бэрэстээтэлэ Михаил Николаев ССРС бэрэсидьиэнигэр [[Горбачёв Михаил Сергеевич|Михаил Горбачев]]ка приемҥа сылдьыбыт. Бу кэнниттэн Горбачев сорудаҕынан Михаил Николаев ССРС совминын бэрэстээтэлэ [[Николай Рыжков]]туун, ССРС Үрдүкү сэбиэтин бэрэстээтэлэ [[Анатолий Лукьянов]]тыын, ССРС Үрдүкү Сэбиэтин Национальностар сэбиэттэрин бэрэстээтэллэрэ [[Рафик Нишанов]]тыын көрсүтэлээбит. Ол эрээри, бу көрсүһүүлэр сүнньүнэн улахан түмүгү биэрбэтэхтэр, онон Борис Ельцинныын ситимнэһэр туһунан быһаарыы ылыллыбыт<ref name=":0" /> * [[От ыйын 27]] — [[Белрусскай ССР]] сүбэрэнитиэти биллэрбит. === Атырдьах ыйа === * [[Атырдьах ыйын 6]] — РСФСР Үрдүкү сэбиэтин бэрэстээтэлэ [[Ельцин Борис Николаевич|Борис Ельцин]] Татарскай АССР-га тыл этэригэр: "Сүбэрэнитиэти төһөнү ыйыстаргытынан ылыҥ" диэн аатырбыт тылларын эппит. Бу этии тэлэбиидэнньэнэн эмиэ этиллибит, онтон Башкирскай АССР-га сылдьан эмиэ: "Былаастан төһөнү сатаан ыйстаргытынан ылыҥ" диэн бигэргэппит. Билигин бу этиитин иһин Ельцины буруйдууллар, ол эрээри, сорох устуоруктар санааларынан, бу этии Арассыыйа Федерациятын чөл хаалларбыта, өрөспүүбүлүкэлэр ыһыллан, арахсан барыыларын тохтоппута. Бу кэнниттэн урукку АССР-дар утуу-субуу сүбэрэнитиэт биллэрбиттэрэ эрээри федерацияттан тахсыбатахтара. * [[Атырдьах ыйын 9]] — [[Карельскай АССР]] Арассыыйа Федерациятын өрөспүүбүлүкэлэриттэн бастакыннан сүбэрэнитиэт биллэрбитэ, ол эрээри Арассыыйаттан арахсарын туһунан эппэтэҕэ. * [[Атырдьах ыйын 19]] — [[Нүөрүҥгүрү]] куораттан Дьокуускайга көтөн иһэр 85 пассажирдаах [[ТУ-154]] сөмүөлүөтү 15 хаайыылаах былдьаабыт, [[Красноярскай]]ынан [[Ташкент|Ташкеҥҥа]] тиийбиттэр. Онно 45 пассажиры босхолообуттар, 4 хаайыылаах бэриммиттэр. Уоннааҕылара [[Пакистаан|Пакистааҥҥа]] [[Карачи]] куоракка көппүттэр, онно хаайыылаахтары барыларын тутан хаайбыттар, сууттаан баран өлөрүүгэ уурбуттар. Икки террорист бэйэлэригэр тиийинэн өлбүттэр, биир итииттэн сылтаан хаайыыга өлбүт. 1991 сыллаахха атыттарын өлүөхтэригэр дылы хаайыыга сытарга диэн бириигэбэрдэрин уларыппыттар. * [[Атырдьах ыйын 22]] — [[Туркменскай ССР]] сүбэрэнитиэт биллэрбит. * [[Атырдьах ыйын 23]] — [[Армянскай ССР]] [[Сэбиэскэй Социалистыы Республикалар Сойуустара|ССРС-тан]] тахсарын туһунан биллэрбит. * [[Атырдьах ыйын 24]] — [[Армянскай ССР]] сүбэрэнитиэт биллэрбит. * [[Атырдьах ыйын 24]] — [[Таджикскай ССР]] сүбэрэнитиэт биллэрбит. * [[Атырдьах ыйын 31]] — [[Татарскай АССР]] РСФСР өрөспүүбүлүкэлэриттэн иккиһинэн (бастакы Карельскай АССР этэ) сүбэрэнитиэт биллэрбитэ, ол эрээри федерацияттан тахсарын туһунан эппэтэҕэ. === Балаҕан ыйа === * [[Балаҕан ыйын 4]] — [[Николаев Михаил Ефимович|Михаил Николаев]] Борис Ельцинныын аан бастаан сирэй көрсөн кэпсэппит. Бу көрсүһүү улахан суолталаах буолбута, Саха Өрөспүүбүлүкэтин сүбэрэнитиэтэ Арассыыйаны мөлтөппөтө этиллибитэ. Борис Ельцин ылыныллыахтаах Саха Өрөспүүбүлүкэтин сүбэрэнитиэтин туһунан декларацияны утарыа суох уонна ытыктыах буолан эрэннэрбитэ<ref name=":0" />. * [[Балаҕан ыйын 27]] — [[Саха сирэ|Саха Өрөспүүбүлүкэтин]] Суверенитетын Декларацията ылыныллыбыт. === Алтынньы === * [[Алтынньы 3]] — [[ГДР|Илин Германия]] эстибит уонна [[Германия|Арҕаа Германия]] састаабыгар киирбит. Хат холбоммут Германия Арҕаа [[Европа]]ҕа баһыйар улахан нэһилиэнньэлээх уонна күүстээх экэниэмикэлээх дойду буолбут. * [[Алтынньы 5]] — Тахсыбыта 150 сыл буолбут [[Мельбурн]] куорат (Австралия) The Herald хаһыата бүтэһик нүөмэрэ туспа тахсыбыт. * [[Алтынньы 8]] — [[Бүрээт Өрөспүүбүлүкэтэ|Бүрээт Өрөспүүбүлүкэтин]] Сүбэринитиэтин Декларацията ылыныллыбыт. * [[Алтынньы 15]] — [[ССРС]] бэрэсидьиэнэ [[Михаил Горбачёв]] [[Нобель эйэ бириэмийэтэ|Нобель эйэ бириэмийэтин]] ылбыт. Кини оҥорбут өҥөтө — дойдулар ардыларынааҕы тыҥааһыны чэпчэтии уонна былаас аһаҕас буолуутун (гласность) бэлиитикэтин ыытыы. * [[Алтынньы 16]] — [[Кэрээк уокуруга|Кэрээк автономиялаах уокуруга]] бэйэтин өрөспүүбүлэннэн биллэрбит. * [[Алтынньы 17]] — [[Григорий Явлинскай]] РСФСР миниистирдэрин сэбиэтин солбуйааччы бэрэстээтэлин дуоһунаһыттан уурайбыт. * [[Алтынньы 18]] — [[Ямал-Ненец автономиялаах уокуруга]] Тюмень уобалаһыттан тахсарын туһунан биллэрбит. * [[Алтынньы 22]] — [[Кыргыстаан]] суверенитетын туһунан сокуон ылыныллыбыт. * [[Алтынньы 24]] — [[Чувашия|Чуваш ССР]] судаарыстыбаннай суверенитетын туһунан Декларация ылыныллыбыт. * Алтынньы 24 — [[Саҥа Сир (арыы)|Саҥа Сир]] арыыга бүтэһик ядернай дэлби тэптэрии буолбут. * [[Алтынньы 25]] ** ССРС-ка [[итэҕэл]]и көҥүл талыы туһунан сокуон ылыныллыбыт. ** [[Алтаай Өрөспүүбүлүкэтэ|Хайалаах Алтаай автономиялаах уобалаһа]] бэйэтин РСФСР иһинэн өрөспүүбүлүкэнэн биллэрбит. ** [[Казахстан]] сүбэринитиэтин декларацията ылыллыбыт. * [[Алтынньы 27]] — [[Чувашия]]ҕа «Чуваш ССР тылларын туһунан» сокуон ылыллыбыт. [[Чуваш тыла]] нуучча тылын кытта тэҥ бырааптаммыт. === Сэтинньи === * [[Сэтинньи 12]] — Саха ССР Үрдүкү Сэбиэтин Президиума [[Саха Өрөспүүбүлүкэтин Национальнай библиотеката|Дьокуускайдааҕы бибилитиэкэҕэ]] «национальнай» стаатус иҥэрбит. * [[Сэтинньи 12]] — [[Тим Бернерс-Ли]] Аан ситими тэрийэр туһунан этиитин бэчээттээбит. * [[Сэтинньи 14]] — [[Германия|Арҕаа Германия]] бэйэтин конституциятыгар уларытыы киллэрэн [[Польша]]ны кытары Одер — Нейсе өрүстэринэн ааһар кыраныыссаны билиммит. Бу кыраныысса [[Аан дойду иккис сэриитэ|Аан дойду иккис сэриитин]] кэнниттэн олохтоммута. Кыайыылаах кыттыгастыы дойдулар Германия илиҥҥи өттүттэн элбэх сири былдьаан Польшаҕа биэрбиттэрэ уонна онно олорбут [[ньиэмэстэр]]и арҕаа үүрбүттэрэ. Арҕаа Германия Одер — Нейсе лиинийэтин өр билиммэтэҕэ, оннооҕор урукку сирдэрин күүс өттүнэн төннөрүөх буолара. Ол эрэн [[ГДР|Илин]] уонна Арҕаа Германиялар холбоһоллоругар тас дойдулар көҥүл биэрэллэрин мэктиэтигэр ити кыраныыссаны билиммитэ. * [[Сэтинньи 19]] — [[Париж]]ка [[Европатааҕы көннөрү сэрии сэбин туһунан сөбүлэҥ]]ҥэ ({{lang-ru|Договор об обычных вооружённых силах в Европе}}) илии баттаммыт. * [[Сэтинньи 24]] — Сүбэрэнитиэт биллэриллибин кэннэ [[Николаев Михаил Ефимович|Михаил Николаев]] [[Борис Ельцин]]ныын көрсөн өрөспүүбүлүкэ экэниэмикэтэ саҥалыы сайдыахтаах оҥкулун оҥорбуттар. Көрсүһүүгэ өрөспүүбүлүкэ совминын бэрэстээтэлэ [[Шамшин Владислав Павлович|Владислав Шамшин]] уонна быраабыыталыстыба атын чилиэннэрэ бааллара. * [[Сэтинньи 28]] — Британия премьер-миниистирэ [[Тэтчер Маргарет|Маргарет Тэтчер]] Консерватордар партияларын салайан бүппүт, онон премьер дуоһунаһыттан уурайбыт. Икки дуоһунаһыгар иккиэннэригэр кинини Джон Мейджор солбуйбут. === Ахсынньы === * [[Ахсынньы 9]] — [[Лех Валенса]] быыбарга кыайан [[Польша]] аан бастакы быһа куоластааһынынан талыллыбыт бэрэсидьиэнэ буолбут. * [[Ахсынньы 11]] — [[Албания]] үрдүнэн устудьуоннар уонна оробуочайдар уулуссаҕа тахсыбыттар, тиһэҕэр бу Албанияҕа хомуньуус былааһа сууллуутугар тиэрдибитэ. * [[Ахсынньы 15]] — [[Киргизскай ССР]] сүбэрэнитиэт биллэрбит. * [[Ахсынньы 22]] — "Солидарность" идэлээх сойуус тойоно Лех Валенса Польша бэрэсидьиэнэ буолбут. * Ахсынньы 22 — [[Маршалл арыылара|Маршалл Арыылара]] уонна [[Микронезия Федеративнай Штаттара]] ХНТ куттал суох буолууга Сүбэтин быһаарыытынан дьиҥнээхтик тутулуга суох буолбуттар. * [[Ахсынньы 26]] — [[РСФСР]] совминын "Ырыынак сыһыаннарыгар көһүү кэмигэр Саха ССР социальнай-экэнэмиичэскэй кыһаҕаларын быһаарарыгар экэниэмикэ өттүнэн бэйэтин бэйэтэ дьаһаныытын кэҥэтэр туһунан" 603№ уурааҕа тахсыбыт. Бу уураах ый ынараа өттүгэр [[Николаев Михаил Ефимович|Михаил Николаев]] [[Ельцин Борис Николаевич|Борис Ельцинныын]] көрсүһүүтүн түмүгүнэн тахсыбыта. Уураахха айылҕа баайын туһаныы рентата өрөспүүбүлүкэҕэ төлөнүөхтээҕэ, алмаас, көмүс уонна атын кыраныысса таһыгар тахсар бородууксуйа иһин валютанан төлөбүр киириэхтээҕэ, өрөспүүбүлүкэ валюта пуондалаах буолуохтааҕа ыйыллыбыт. * [[Ахсынньы 27]] — [[Ельцин Борис Николаевич|Борис Ельцин]] Саха сиригэр көтөн кэлбит, бу иннинэ совмин 603№ уурааҕар суһаллык илии баттаттарбыт уонна ол уураах тиэксин аҕалбыт. Ол күн киэһэ Михаил Николаевтыын биир бииргэ олорон кэпсэппиттэр, Сойуус былааһын кытта сатаспатын, баҕар сэбилэниилээх утары турсуу буолуон сөбүн кэпсээбит (аҕыйах ыйынан, кырдьык, путч буолбута)<ref>{{Кинигэ|автор=Николаев Иван Игнатьевич|часть=Ельцин в Якутии|заглавие=Сокровенная история республики|место=Якутск|издательство=Чопчу|год=2016|страницы=103-104|страниц=624|тираж=3000}}</ref>. Аҕыйах хонук иһигэр Мэҥэ Хаҥаласка, Анаабырга, Мииринэйгэ сырытыннарбыттар, өрөспүүбүлүкэ хайдах олорорун дьиҥнээхтик, нэһилиэнньэлээх пууннар бэйэ-бэйэлэриттэн хайдах ыраахтарын көрдөрбүттэр. * [[Ахсынньы 27]] — [[СГУ|Саха судаарыстыбаннай университета]] (билигин ХИФУ) [[Максим Аммосов]] аатын сүкпүт. * [[Ахсынньы 29]] — Борис Ельцин Саха ССР Үрдүкү Сэбиэтин бэһис сиэссийэтигэр сылдьыбыт, Саха ССР сүбэрэнитиэтин билинэрин туһунан официальнайдык эппит. == Төрөөбүттэр == * [[Тохсунньу 7]] — [[Диодорова Анастасия Алексеевна|Анастасия Диодорова]] — харбааһыҥҥа дойдулар ардыларынааҕы кылаастаах спорт маастара, [[Арассыыйа]] уонна [[Европа]] хас да төгүллээх чемпиона, икки Аан дойду рекордун олохтообута. == Өлбүттэр == * [[Леликов Алексей Емельянович]], 1965 — 1966 сыллардаахха Саха АССР Министирдэрин Сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ. * [[Трофимова Варвара Петровна]] (25.08.1911—1990) — Социалистическай Үлэ Геройа, «Дьокуускай» совхоз ыанньыксыта. * [[Кулун тутар 4]] — [[Убрятова Елизавета Ивановна |Елизавета Ивановна Убрятова]] (27.10.1907—04.03.1990) — филология билимин доктора, профессор, * [[Кулун тутар 21]] — [[Барашков Петр Петрович]] (27.07.1910—21.03.1990) — Саха АССР культууратын үтүөлээх үлэһитэ, [[Категория:1990|*]] * [[Муус устар 11]] — [[Васильев Николай Васильевич]] (05.11.1938—11.04.1990) — философскай билим кандидата. * [[От ыйын 13]] — [[Дьяконов Афанасий Лукич]] (02.12.1948—13.07.1990) — история билимин кандидата. * [[Алтынньы 7]] — [[Трофимова Варвара Петровна|Варвара Трофимова]] — [[Социалистыы Үлэ Дьоруойа]], [[Бүлүү улууһа|Бүлүү улууһун]] «Дьокуускай» сопхуос ыанньыксыта, Бүлүү улууһун Ытык олохтооҕо. gmg32b246br0cstje8qs81p48o5btj2 0 6619 382684 382326 2022-08-09T01:28:31Z HalanTul 51 /* Олунньу */ wikitext text/x-wiki {{Сыллар|1991}} '''1991''' сыл. == Туох буолбута == === Тохсунньу === * [[Тохсунньу 5]] — [[Грузия]] сэбилэниилээх күүстэрэ [[Соҕуруу Осетия]] киинигэр [[Цхинвали]]га киирбиттэр, Соҕуруу Осетия 1991–92 сс. сэриитэ саҕаламмыт. * [[Тохсунньу 13]] — Сэбиэскэй аармыйа [[Литва]]ҕа [[Вильнюс]]ка демонстрацияны хам баттаабыт, 14 киһи өлбүт, 1000 кэриҥэ киһи бааһырбыт. * [[Тохсунньу 16]] — Коалиция сэриилэрэ [[Ираак]]ка киирэн, [[Перс хомото|Перс хомотугар]] сэриини саҕалаабыттар. * [[Тохсунньу 18]] — [[Никифоров Алексей Александрович|Алексей Никифоров]] — [[хапсаҕай]]га Саха сирин спордун маастара, [[көҥүл тустуу]]га маастарга хандьыдаат, Саха сиригэр бойобуой самбо, ушу саньда уонна грепплиҥ хас да төгүллээх кыайыылааҕа, бойобуой охсуһууга [[Уһук Илин федеральнай уокурук]] күрэхтэһиитин миэстэлээҕэ (ММА). 2015 сыллаахха от ыйын 16 күнүгэр ууга түспүт оҕону быыһаабыта, бэйэтэ өлбүтэ. === Олунньу === * [[Олунньу 5]] — [[Кыргыстаан]] киин куоратын аата уларыйан ''Фрунзе'' оннугар ''[[Бишкек]]'' буолбут. * [[Олунньу 8]] — "[[Туймаада Даймонд]]" аһаҕас аахсыйалаах уопсастыба тэриллэрин туһунан Саха ССР миниистирдэрин сэбиэтин 68№ уурааҕа тахсыбыт. Салайааччынан [[Яковлев Георгий Петрович|Георгий Яковлев]] анаммыт. * [[Олунньу 9]] — [[Литва]]ҕа тутулуга суох буолуу референдумугар куоластааччы түөрт гыммыт үһэ туспа барар диэки буолбут. * [[Олунньу 20]] — [[Албания]] киин куоратыгар [[Тирана|Тираана]]ҕа уордайбыт демонстрааннар Албанияны өр сыл баһылаан олорбут [[Энвер Ходжа]] баараҕай мэҥэтин суулларбыттар. * [[Олунньу 21]] — [[Муусука уонна фольклор музейа|Саха сирин норуоттарын муусукаларын уонна фольклордарын музейа]] тэриллибитэ. * [[Олунньу 23]] — ССРС [[ЮНЕСКО]] дьыалаларыгар хамыыһыйатын бэрэстээтэлин [[Отунбаева Роза Исаковна|Роза Отунбаевалыын]] кэпсэтэн Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр [[Саха ССР ЮНЕСКО дьыалаларыгар национальнай кэмитиэтэ]] тэриллибит: тэрийэр сиэссийэ ыытыллыбыт, Михаил Николаев бэрэстээтэлинэн талыллыбыт. Ыам ыйыгар [[Борисов, Андрей Саввич|Андрей Борисов]] садайааччылаах өрөспүүбүлүкэ дэлэгээссийэтэ [[Париж]]ка ЮЕНСКО штаб-квартиратыгар сылдьыбыта, баһылыгын Федерико Майордуун көрсүбүтэ. Мантан ыла өрөспүүбүлүкэ култуураҕа тэрээһиннэрэ ЮНЕСКО эгидатынан ыытыллар буолбуттара. * [[Олунньу 25]] — [[Варшава Сөбүлэҥэ|Варшава Сөбүлэҥин]] ({{lang-ru|Варшавский договор}}) байыаннай тэрилтэтэ эһиллибит, бөлөххө кыттар 22 дойду бу туһунан [[Будапешт]] куоракка сайабылыанньа оҥорбуттар. Бу сыл от ыйын 1 күнүгэр [[Прага]]ҕа боротокуолга илии баттаан тэрилтэ букатыннаахтык тохтообут. Санаттахха Варшава Сөбүлэҥэ 1955 сыл [[ыам ыйын 14]] күнүгэр баттаммыта, аан дойдуга икки бөдөҥ күүс баар буолуутун кэрэһилээбитэ (иккис — [[НАТО]]), дойдулар ыккардыларыгар сэрии саҕаланар куттала намтаабыта. Бөлөх ыһыллыбытын кэнниттэн аан дойду араас муннуктарыгар сэрии турара элбээбитэ, аан дойду сэриитэ буолар куттала эбии тыҥаабыта. * [[Олунньу 26]] — "Саха Сэбиэскэй Социалистыы Өрөспүүбүлүкэ судаарыстыбалыы туругун туһунан" диэн сокуон ылыныллыбыт. Манна өрөспүүбүлүкэ бэйэтин территориятыгар баар тэрилтэлэри (ол иһигэр [[Сэбиэскэй Социалистыы Республикалар Сойуустара|ССРС]] уонна [[РСФСР]] таһымыгар үлэлиир алмаас уонна көмүс хостуур) хаһаайыстабаннай үлэлэрин хонтуруоллуур кыахтааҕа этиллибитэ. Бу кэнниттэн атын автономнай өрөспүүбүлүкэлэр эмиэ маннык ирдэбиллэри Сойуус иннигэр туруоран барбыттара. * [[Олунньу 28]] — [[Персия хомотун сэриитэ]] түмүктэммит. === Бэс ыйа === * [[Бэс ыйын 25]] — Дьокуускайга Аҕыйах ахсааннаах хоту омуктарын институута тэриллибит (ИПМНС СО РАН). === Балаҕан ыйа === * [[Балаҕан ыйын 28]] — [[Айхал|Айхаллааҕы]] хайа-байытар комбинаатыгар бөдөҥ сэдэх дьэҥкир [[алмаас]] булуллубут. Ыйааһына 241,8 караат. СӨ бырабыыталыстыбата бу сыл атырдьах ыйыгар ГКЧП хам баттаммытын кэрэһилээн бу тааһы «Көҥүл Арассыыйа» диэн ааттаабыт уонна Алмаас пуондатыгар Кремльга туттарбыт. === Кулун тутар === * [[Кулун тутар 9]] — 27 Сойуус уонна Арассыыйа өрөспүүбүлүкэлэрин кытта бииргэ оҥоһуллубут саҥа Сойуус сөбүлэҥин барыла ({{lang-ru|проект Союзного договора}}) бэчээккэ тахсыбыт. Барылга өрөспүүбүлүкэлэр Сойуус уонна Арассыыйа таһымнаах диэҥҥэ араарыллыбатах этилэр. === Муус устар === * [[Муус устар 23]] — [[Горбачёв Михаил Сергеевич|Михаил Горбачев]] уонна тоҕус Сойуус өрөспүүбүлүкэтин салайааччылара сайабылыанньа оҥорбуттар: Сойуус саҥа сөбүлэҥин 9 Сойуус өрөспүүбүлүкэтэ уонна ССРС бэрэсидьиэнэ илии баттыахтаах (аатырбыт формула: 9+1). Ол аата Арассыыйа өрөспүүбүлүкэлэрэ (урукку РСФСР автономиялара) бу ылыныллыахтаах сөбүлэҥҥэ кыттыгаһа суох курдук буолбуттара. Михаил Николаев Борис Ельцинныын, Татарстан уонна Башкортостан бэрэсидьиэннэрин кытта кэпсэтэн Москубаҕа көрсөргө болдьоспута, бу көрсүһүү ыам ыйын 7 күнүгэр буолбута. === Ыам ыйа === * [[Ыам ыйын 2]]-[[Ыам ыйын 11|11]] — ССРС Үрдүкү Сэбиэтин дьокутаата, Саха ССР култууратын миниистирэ [[Борисов, Андрей Саввич|Андрей Борисов]] салайааччылаах өрөспүүбүлүкэ дэлэгээссийэтэ [[Париж]]ка [[ЮНЕСКО]] штаб-квартиратыгар сылдьыбыт, баһылыгын Федерико Майордуун көрсүбүт. Дэлэгээссийэҕэ ЮНЕСКО Саха сиринээҕи кэмитиэтин хос бэрэстээтэлэ [[Артамонов Виталий Петрович|Виталий Артамонов]], үөрэх миниистирин солбуйааччы [[Жирков Егор Петрович|Егор Жирков]], "Саха омук" уопсастыба вице-бэрэсидьиэнэ [[Николаев Владимир Тимофеевич|Владимир Николаев]], учуонай [[Кулаковская Людмила Реасовна|Людмила Кулаковская]] уо.д.а. бааллара. Мантан ыла өрөспүүбүлүкэ култуураҕа бөдөҥ тэрээһиннэрэ ЮНЕСКО эгидатынан ыытыллар буолбуттара. Бу түгэн саха омуга бэйэтин үрдүктүк сананыытыгар уонна өрөспүүбүлүкэ култуурата сайдыытыгар улахан суолталаах буолбута. * [[Ыам ыйын 7]] — 16 Арассыыйа өрөспүүбүлүкэлэрин Үрдүкү сэбиэттэрин бэрэстээтэллэрэ көрсөн "9+1" формуланы утаран күүстээх сайабылыанньа оҥорбуттара, онтон Борис Ельцинныын көрсүспүттэрэ. * [[Ыам ыйын 12]] — 16 Арассыыйа өрөспүүбүлүкэлэрин Үрдүкү сэбиэттэрин бэрэстээтэллэрэ уонна Борис Ельцин ССРС бэрэсидьиэнин Михаил Горбачеву кытта көрсүспүттэр уонна Сойуус дуогабарыгар Арассыыйа өрөспүүбүлүкэлэрэ тэҥ бырааптаах кыттыахтахтарын туһунан этиммиттэрэ. Михаил Николаев кэлин "ол көрсүһүүгэ күүскэ уонна кимиилээхтик этиммитим, баҕар аһара күүскэ да буолуо" диэн ахтыбыта. Горбачев сөбүлэһэргэ күһэллибитэ. === Бэс ыйа === * [[Бэс ыйын 12]] — Арассыыйа бастакы бэрэсидьиэнин быыбара буолбут, 57,3% ылан Борис Ельцин бэрэсидьиэн буолбут. === От ыйа === * От ыйын ортотугар Сойуус сөбүлэҥин бырыайагын кытта сүнньүнэн туох баар илии баттыахтаах өрүттэр сөбүлэспиттэр (биир эрэ пуун эбии ырытыыны кэтэһэр этэ). Михаил Горбачев илии баттааһыны атырдьах ыйын 20 күнүгэр анаабыт уонна Фороска даачатыгар сынньана баран хаалбыт. * От ыйыгар Саха сиригэр Михаил Николаев ыҥырыытынан ССРС совминын бэрэстээтэлэ [[Павлов Валентин Сергеевич|Валентин Павлов]] кэлэ сылдьыбыт. Өрөспүүбүкэни кэрийбит. Элбэх тирээн турар кыһалҕалары быһаарбыт, ону ааһан Москубаҕа төннөн баран, атырдьах ыйын саҥатыгар 5 туонна көмүһү өрөспүүбүлүкэҕэ иэс биэрэр туһунан дьаһал таһаарбыта. === Атырдьах ыйа === Михаил Николаев Дьокуускайга төннөн кэлэн баттаныахтаах Сойуус сөбүлэҥин балаһыанньаларын олоххо киллэрэн барбыт, инньэ гынан сөбүлэҥи халбаҥнаабакка баттананарын ситиһэ сатаабыт. * [[Атырдьах ыйын 13]] — Туох баар Саха сиригэр баар тэрилтэлэр баайдарын-дуолларын Саха ССР бас билиитигэр биэрэр туһунан сокуон ылыныллыбыт. Маннык хардыыга биир да атын өрөспүүбүлүкэ быһаарымматаҕа. * [[Атырдьах ыйын 18]] — Саха ССР дэлэгээссийэтэ Москубаҕа Сойуус сөбүлэҥэр илии баттыырдыы тиийбит. * [[Атырдьах ыйын 19]] — ГКЧП Москуба уулуссаларыгар тааҥкалары таһаарбыт — путч саҕаламмыт. === Алтынньы === * [[Алтынньы 14]] — «[[Дьэбириэйдэр]] Саха сиригэр» диэн ыстатыйа [[Израиль]] «Наша страна» хаһыатыгар тахсыбыт. * [[Алтынньы 16]] — Үрдүкү Сэбиэт "Саха ССР бэрэсидьиэнин туһунан" сокуону ылынан, өрөспүүбүлүкэҕэ бэрэсидьиэн солотун олохтообут. Быыбар [[ахсынньы 20]] күнүгэр анаммыт. * [[Алтынньы 18]] ** [[ССРС]] Үрдүкү Сэбиэтин бөрөсүүдьүмүн тиһэх мунньаҕа буолбут. ** ССРС уонна [[Израиль]] 1967 сыллаахха быстыбыт дипломааттыы сыһыаннарын сөргүппүттэр. * [[Алтынньы 27]] — [[Туркменистан]] [[Сэбиэскэй Сойуус]]тан тутулуга суох буолбут. Бэрэсидьиэнинэн өрөспүүбүлүкэни 1985 сылтан ыла салайан олорбут Сапармурат Ниязов буолбут. Кини [[Туркменистан]]ы 2006 сыллаахха диэри салайбыта. === Сэтинньи === * [[Сэтинньи 1]] — Норуот дьокутааттарын сийиэһэ Арассыыйаҕа быыбарга биир сыллаах мораторий биллэрбит (экэниэмикэ реформатын олоххо киллэрии кэмигэр). Ону таһынан үрүҥ-күөх-кыһыл былааҕы Арассыыйа былааҕынан бигэргэппит. * [[Сэтинньи 6]] — [[РСФСР]] бэрэсидьиэнэ [[Борис Ельцин]] ыйааҕынан [[Коммунизм|хомуньуус баартыйатын]] үлэтэ тохтотуллубут. Балтараа сылынан 1993 сыллаахха хомуньуус баартыйата сөргүтүллүбүтэ, аата [[КПРФ]] диэн буолбута. * [[Сэтинньи 15]] — РСФСР Комдрагмета уонна кини иһинэн РСФСР Гохрана тэриллэрин туһунан Арассыыйа бэрэсидьиэнин ыйааҕа тахсыбыт. Бу ыйаахха Саха Өрөспүүбүлүкэтэ кини территориятыгар хостонор алмаас уонна көмүс атыыламмыт валютатыттан 20% ылыахтааҕа этиллибит. Бу быһаарыы уһун утарыта турсуу түмүгэ этэ: Михаил Николаев [[балаҕан ыйын 15]] күнүттэн көмүһү уонна алмааһы Арассыыйаҕа ыытары тохтото сылдьыбыта. Ол эрээри, бу боппуруос син биир быһаарыллыбатаҕа, Москубаҕа үгүстэр утарбыттара. Онон ахсынньы 11 күнүгэр Арассыыйа бэрэсидьиэнэ Саха ССР-га аналлаах туспа ыйааҕы таһаарбыта. Ол ыйааҕынан Саха сирэ ювелирнай алмаас 20 бырыһыанын уонна көмүс 10 бырыһыанын аналлаах куурсунан атыылаһан ылар бырааптаммыта уонна онтун валютаҕа атыылыыр кыахтаммыта. Онон ахсынньы 11 күнүттэн Саха сирэ көмүһү уонна алмааһы Арассыыйа пуондаларыгар ыытарын сөргүппүтэ. * [[Сэтинньи 28]] — [[Соҕуруу Осетия]] Грузияттан тутулуга суох буолбутун туһунан биллэрбит. === Ахсынньы === * [[Ахсынньы 1]] — Референдумҥа [[Украина]] олохтоохторо тутулуга суох туспа дойду буолуу иһин куоластаабыттар. * [[Ахсынньы 5]] — СӨ Оҕо уопсастыбаннай холбоһуктарын сойууһа тэриллибит. Кэлин СӨ бэрэсидьиэнин 2014 сыл кулун тутар 6 күнүгэр тахсыбыт №2526 ыйааҕынан өрөспүүбүлүкэҕэ [[Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр Оҕо хамсааһынын күнэ|Оҕо хамсааһынын күнэ]] бэлиэтэнэр буолбута. * [[Ахсынньы 8]] — Беловежскай ойуурга [[ССРС]] суох буолуутун туһунан сөбүлэҥҥэ үс союзнай өрөспүүбүлүкэ баһылыктара илии баттаабыттар: [[Арассыыйа]]ттан [[Борис Ельцин]], [[Беларусь]]тан Станислав Шушкевич, [[Украина]]ттан Леонид Кравчук. [[Сэбиэскэй Сойуус]] оннугар [[Тутулуга суох иллэр сомоҕолоһуулара]] (СНГ) тэриллибит. * [[Ахсынньы 11]] — [[Арассыыйа]] бэрэсидьиэнэ [[Борис Ельцин]] «Өрөспүүбүлүкэҕэ хостонор айылҕа баайыгар Саха ССР боломуочуйаларын туһунан» диэн 277№ ыйаахха илии баттаабыт. Бу ыйааҕынан Саха сирин баайын хостуулларын иһин хостуур тэрилтэлэр төлөбүрдэрин уонна куортам төлөбүрүн бэрээдэгин уонна кээмэйин өрөспүүбүлүкэ быһаарар бырааптаммыта. Онон "Саха-Арассыыйа алмаастара" тэрилтэ аренда харчытын өрөспүүбүлүкэҕэ төлүүр буолбута. * [[Ахсынньы 20]] — Аан маҥнайгы [[Саха Өрөспүүбүлүкэтэ|Саха Өрөспүүбүлүкэтин]] бэрэсидьиэнин быыбара буолбут. Манна уруккута [[Саха АССР Үрдүкү Сэбиэтин бэрэссэдээтэллэрэ|Саха АССР Үрдүкү Сэбиэтин Бэрэстээтэлинэн]] олорбут [[Николаев Михаил Ефимович|Михаил Николаев]] кыайыылаах тахсыбыт. Вице-бэрэсидьиэнинэн соторутааҕыта тутуу миниистиринэн анаммыт [[Штыров Вячеслав Анатольевич|Вячеслав Штыров]] буолбут. Утарылаһааччыларынан совмин бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Иван Черов уонна атыы-эргиэн миниистирэ Виктор Шемчук этилэр. * [[Ахсынньы 21]] — Сэбиэскэй Сойуустан тахсыбыт 9 өрөспүүбүлүкэ уонна Арассыыйалаах Белорусия (кинилэр тахсыбатахтара) салайааччылара Алма-Атаҕа көрсүбүттэр. [[СНГ]] соруга уонна тутула суруллубут Алма-Ата декларациятыгар илии баттаабыттар. Онон СНГ сыала-соруга чопчуланан, састаабыгар 11 өрөспүүбүлүкэ киирэн силигин сиппит. * [[Ахсынньы 25]] — Арассыыйа РСФСР диэн аата уларыйан билиҥҥи аатын сүкпүт, [[Михаил Горбачёв]] [[ССРС]] бэрисидьиэниттэн уурайбыт, стратегическай ядернай сэбилэниилээх күүстэри салайыыны Борис Ельциҥҥа туттарбыт. ССРС бүтэһиктээхтик суох буолбут. * [[Ахсынньы 26]] — ССРС Үрдүкү Сэбиэтэ мунньахтаан [[СНГ]] баар буолбутунан [[Сэбиэскэй Социалистыы Республикалар Сойуустара|ССРС]] суох буолбутун биллэрбит. * [[Ахсынньы 27]] — [[Михаил Николаев]] Саха Өрөспүүбүлүкэтин бэрэсидьиэнин дуоһунаһыгар киирбит, сахалыы уонна нууччалыы андаҕар биэрбит. * [[Ахсынньы 28]] — [[Саха АССР]] союзнай өрөспүүбүлүкэ буолбут, Саха ССР диэн ааттаммыт. Түөрт ыйынан 1992 сыл муус устар 27 күнүгэр Саха Өрөспүүбүлүкэтэ буолбута. == Төрөөбүттэр == == Өлбүттэр == * [[Олунньу 2]] — [[Сыромятников Георгий Саввич]] (05.05.1926—02.02.1991) — литературовед, литератураны ырытааччы. * [[Ыам ыйын 3]] — [[Васильев Роман Гаврильевич]], 1953 — 1956 сыллардаахха Саха АССР Совминын бэрэсэдээтэлэ. * [[Ыам ыйын 4]] — [[Петров Василий Тимофеевич]] (1939 - 1991), филология доктора, фольклорист, литературовед. * [[Бэс ыйын 6]] — [[Эртюков Иннокентий Илларионович]] (24.11.1916—06.06.1991) — поэт, тылбаасчыт. * [[Бэс ыйын 21]] — [[Софронов Артур Карпович]] (18.08.1952—21.06.1991) — историческай билим кандидата. * [[Балаҕан ыйын 4]] — [[Корнилова Матрена Матвеевна]] (11.04.1915—04.09.1991) — Социалистическай Үлэ Геройа, оҕуруот аһын үүннэрээччи. * [[Сэтинньи 9]] — [[Засимов Наум Матвеевич]] — саха живописеһа. * [[Ахсынньы 8]] — [[Габышев Николай Алексеевич]] (10.4.1922 — 8.12.1991) — саха сэбиэскэй кэминээҕи суруйааччыта, кэпсээнньит, драматуур, тылбаасчыт. [[Категория:1991|*]] tqjvva3t5mvnnoxjvdk08we1ukxoit2 0 6620 382644 381979 2022-08-09T00:28:10Z HalanTul 51 /* Олунньу */ wikitext text/x-wiki {{Сыллар|1992}} '''1992''' сыл. == Туох буолбута == === Тохсунньу === * [[Тохсунньу 2]] — [[Арассыыйа]]ҕа табаар сыаната босхо ыытыллыбыт (либерализация цен). Бу дойду экэниэмикэтин төрдүттэн уларыта тутуу (радикальнай реформа) саҕаланыыта этэ. * [[Тохсунньу 6]] — Байыаннайдар өрө турууларын кэнниттэн [[Грузия]] бэрэсидьиэнэ [[Звиад Гамсахурдиа]] дойдуттан куотар. * [[Тохсунньу 9]] — Астрономнар устуоруйаҕа бастакынан [[Күн]]тэн атын сулус таһыгар планеталары булбуттар. * [[Тохсунньу 17]] — [[Япония]] премьер-миниистирэ Киити Миядзава дьоппуон аармыйата Иккис аан дойду сэриитин кэмигэр кэриэй дьахталларын кулут быһыытынан туһаммытын иһин Япония буруйдааҕын билиммит уонна кэриэйдэртэн хом санааны туппаттарыгар көрдөспүт. * [[Тохсунньу 19]] — СӨ Тас ситимнэрин министиэристибэтэ тэриллибит. * [[Тохсунньу 29]] ** [[Ельцин Борис Николаевич|Борис Ельцин]] «Атыы-эргиэн көҥүлүн туһунан» ({{lang-ru|О свободе торговли}}) ыйаах таһаарбыт. Дойдуга чааһынай урбаан көҥүллэммит. Бу ыйаах сыананы көҥүл ыытыы содулун сымнатар соруктааҕа, Арассыыйа олохтоохторун суттан быыһаабыта, санаа-оноо уларыйарыгар төһүү буолбута. ** [[РСФСР]] Судаарыстыбыаннай баанын [[Саха АССР]]-дааҕы Сүрүн управлениета [[СӨ Национальнай баана]] диэн ааттаммыт. === Олунньу === * [[Олунньу 4]] — [[Венесуэла]] бэрэсидьиэнин Карлос Андрес Переһы [[Уго Чавес]] күүһүнэн былаастан туораппыт. * [[Олунньу 5]] — [[Саха Өрөспүүбүлүкэтин Үрдүкү Сэбиэтэ|СӨ Үрдүкү Сэбиэтин]] уурааҕынан ''Ленинскай оройуон'' аата ''[[Ньурба улууһа|Ньурба оройуона]]'' буолбута. * [[Олунньу 7]] — «Саха Өрөспүүбүлүкэтин Конституциятын суутун туһунан» сокуон ылыныллыбыт. * [[Олунньу 7]] — [[Европа Сойууһа|Европа Сойууһун]] олохтуур ''Маастрихт дуогабара'' түһэрсиллибит. Европа Сойууһа биир өттүттэн судаарыстыбалар холбоһуктара буолар, биир өттүттэн бэйэтэ судаарыстыба буолар. Билигин Европа Сойууһугар 27 дойду киирэр, нэһилиэнньэтин ахсаана 453 мөлүйүөн киһи, экэниэмикэтин сабардамынан быһа холоон [[АХШ]] уонна [[Кытай]] тэҥнээхтэрэ. * [[Олунньу 12]] — [[Монголия]] билиҥҥи конституцията олоххо киирбит. * [[Олунньу 16]] — [[Экэниэмикэҕэ бииргэ үлэ тэрилтэтэ|Экэниэмикэҕэ бииргэ үлэ тэрилтэтин]] ({{lang-ru|ОЭС}}) мунньаҕар [[Тегеран|Тегераҥҥа]] ОЭС чилиэннэринэн Азербайджан, Узбекистан, Туркменистан, Кыргыстаан уонна Таджикистан буолбуттар. * [[Олунньу 19]] — «Якуталмаз» тэрилтэлэрин түмэр "«Арассыыйа-Саха алмаастара» ({{lang-ru|Алмазы России-Саха}}) аахсыйалаах хампаанньа тэриллиитин туһунан" диэн №158-С Арассыыйа бэрэсидьиэнин ыйааҕа тахсыбыт. Саҥа хампаанньа алмаас 95 бырыһыанын бэйэтэ атыылыыр бырааптаммыта, 5 бырыһыанын судаарыстыба "Алмазювелирэкспорт" хампаанньата атыылыыр буолбута. Биир ыйтан арыый ордугунан [[кулун тутар 31]] күнүгэр Арассыыйа уонна Саха өрөспүүбүлүкэтин ыккардыларыгар түһэрсиллибит экэниэмиэкэ сөбүлэҥинэн алмаас 20% Саха өрөспүүбүлүкэтэ атыылаһар кыахтаммыта. [[Сэтинньи 26|Күһүн]] алмааһы кыраныысса таһыгар «Арассыыйа-Саха алмаастара» эрэ атыылыахтаахтарын туһунан ыйаах тахсыбыта. * [[Олунньу 21]] — "Хостонор баай туһунан" ({{lang-ru|О недрах}}) Федерация сокуона ылыныллыбыт. Бу сокуоҥҥа "икки күлүүс" тосхоло (бириинсибэ) туһаныллыбыта, ол аата хостуур лиссиэнсийэ ыларга федерация уонна эрэгийиэн салалталара иккиэн көҥүл биэриэхтээхтэрэ. Бу тосхол Саха Өрөспүүбүлүкэтэ атаҕар турарыгар көмөлөспүтэ. * [[Олунньу 22]] — [[Бүрээт Өрөспүүбүлүкэтэ|Бүрээт Өрөспүүбүлүкэтин]] конституцията ылыныллыбыт. * [[Олунньу 26]] — Карабах атааннаһыытын кэмигэр Ходжалытааҕы хаан тохтуута буолбут. === Кулун тутар === * [[Кулун тутар 3]] — Саха Өрөспүүбүлүкэтин бэрэсидьиэнин 86№ ыйааҕынан [[«Саха» НКИХ]] олохтоммута. САССР тэлэбиидэнньэҕэ уонна араадьыйаҕа судаарыстыбаннай кэмитиэтин утумнаабыта. * [[Кулун тутар 31]] ** Москубаҕа [[Федерация сөбүлэҥэ|Федерация сөбүлэҥэр]] ({{lang-ru|Федеративный договор}}) илии баттааһын буолбут. 18 өрөспүүбүлүкэ уонна атын субъектар илии баттаабыттар, Татарстан, Ингушетия уонна Чечня батыммыттар. ** Арассыыйа бэрэсидьиэнэ Борис Ельцин уонна Саха бэрэсидьиэнэ Михаил Николаев экэниэмикэ сөбүлэҥэр илии баттаабыттар. Өрөспүүбүлүкэ бэйэтин сиригэр хостонор көмүс 11,5 бырыһыанын уонна алмаас 20 бырыһыанын атыылаһар кыахтаммыт. Бу иннинэ [[олунньу 19]] күнүгэр "[[АЛРОСА|Арассыыйа-Саха алмаастара]]" ({{lang-ru|Алмазы России-Саха}}, кэлин АЛРОСА диэн ааттаммыта) тэриллибитэ. === Муус устар === * [[Муус устар 4]] — Саха өрөспүүбүлүкэтин Үрдүкү сэбиэтин (XII ыҥырыы) XI сессията Өрөспүүбүлүкэ Конституциятын ылыммыта. === Атырдьах ыйа === * [[Атырдьах ыйын 21]] — Дьокуускайга [[Латвия]]ттан официальнай делегация кэлбит. === Балаҕан ыйа === * [[Балаҕан ыйын 28]] — [[Саха сирэ|СӨ]] бэрэсидьиэнин ыйааҕынан «СахаИнвест» Инвестициялыыр Пуонда тэриллибит. === Алтынньы === * [[Алтынньы 5]] — [[Саха Өрөспүүбүлүкэтин Үрдүкү Сэбиэтэ|Саха Өрөспүүбүлүкэтин Үрдүкү Сэбиэтин]] уурааҕынан [[Сунтаар улууһа|Сунтаар улууһугар]] [[Толоон нэһилиэгэ (Сунтаар улууһа)|Толоон]], [[Тэҥкэ нэһилиэгэ (Сунтаар улууһа)|Тэҥкэ]] уонна [[Наахара нэһилиэгэ (Сунтаар улууһа)|Наахара]] нэһилиэктэрэ тэриллибиттэр. * [[Алтынньы 12]] — Арассыыйа бэрэсидьиэнин "Саха Өрөспүүбүлүкэтэ туһанарыгар кэлэр көлүөнэлэргэ аналлаах пуонда туһунан" дьаһала тахсыбыт. Манна олоҕуран СӨ бэрэсидьиэнэ [[Михаил Николаев]] [[алтынньы 29]] күнүгэр [[Саха Өрөспүүбүлүкэтин Кэлэр көлүөнэлэрин аналлаах пуондата|СӨ Кэлэр көлүөнэлэрин аналлаах пуондатын]] олохтообут. * [[Алтынньы 14]] — [[Ил Түмэн]] VI сиэссийэтигэр [[Саха Өрөспүүбүлүкэтин былааҕа|Саха Өрөспүүбүлүкэтин былааҕын]] ылыммыт. * [[Алтынньы 16]] — [[Саха Өрөспүүбүлүкэтэ|Саха Өрөспүүбүлүкэтин]] [[Ил Түмэн|Үрдүкү Сэбиэтэ (Верховнай Совет)]] XV сиэссийэтигэр "Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр тыллар тустарынан" сокуону ылыммыт. Бу сокуон сыала-соруга, бастатан туран, — олохтоох омуктар тылларын араҥаччылааһын, судаарыстыба кыһамньытыгар ылыы. 1993 сыллаахха ыам ыйын 19 күнүгэр Үрдүкү Сэбиэт XVIII сиэссийэтэ тыллар тустарынан сокуону олоххо киллэрэргэ анаммыт судаарыстыба бырагырааматын ырытан оҥорорго көрүк (концепция) ылыммыта. Концепция сүнньүнэн Өрөспүүбүлүкэ үрдүкү салалтатын сорудаҕынан бырагыраама бэлэмнэнэн, Ил Тумэҥҥэ өссө 1994 с. саҥатыгар бэриллибитэ. Ол эрэн, бырагыраама өр сылларга көрүллүбэккэ, тыллар тустарынан сокуон олоххо киириитэ олус бытаарбыта, тардыллыбыта. Кэлин 2019 сыл ахсынньы 16 күнүгэр Ил Дархан [[Айсен Николаев]] уурааҕынан "2020-2024 сылларга Саха Өрөспүүбүлүкэтин судаарыстыбаннай уонна официальнай тылларын араҥаччылааһын уонна сайыннарыы туһунан" бырагыраама ылыллыбыта. * [[Алтынньы 23]] — [[Сунтаар алмааһы кырыылыыр собуота|Сунтаар алмааһы кырыылыыр собуотугар]] [[алмаас]]тан Саха сиригэр бастакы [[бриллиант]] оҕорбуттар. Бриллиант ыйааһына 0,27 караат этэ. * [[Алтынньы 26]] — [[Саха сирэ|Саха Өрөспүүбүлүкэтин]] Үрдүкү Сэбиэтин Президиумун «''СӨ Судаарыстыбаннай былааҕын стаатута''» диэн 1203-ХII нүөмэрдээх уурааҕа тахсыбыт. Бу уураах [[2004]] сыллаахха [[от ыйын 15]] тохтотуллубут. * [[Алтынньы 29]] — Арассыыйа бэрэсидьиэнин [[алтынньы 12]] күнүнээҕи дьаһалыгар олоҕуран СӨ бэрэсидьиэнэ [[Михаил Николаев]] [[Саха Өрөспүүбүлүкэтин Кэлэр көлүөнэлэрин аналлаах пуондата|СӨ Кэлэр көлүөнэлэрин аналлаах пуондатын]] олохтообут. Бу пуонда үбүлээһинэн Ийэ уонна оҕо туругун көмүскүүр киин (1997), "Эллэй Боотур" муус уораҕайа (1996), уопсайдаах Хореография училищета (1995), "Кыайыы 50 сыла" успуорт уораҕайа (1995), Өлүөнэттэн Чурапчыга барар уу турбата, Сунтаарга политехническай лиссиэй иккис куорпуһа (1993), Ыьык Күөлгэ култуура киинэ (2001) уонна 844 миэстэлээх оскуола (1996) уо.д.а. сүүсчэкэ эбийиэк тутуллубута. === Сэтинньи === * [[Сэтинньи 3]] — Бэрэсидьиэн [[Николаев Михаил Ефимович|Михаил Николаев]] баһылыктаах дэлэгээссийэ [[Словения|Словенияҕа]] бэрэсидьиэн Кучан ыҥырыытынан ыалдьыттааһынын саҕалаабыт. * [[Сэтинньи 25]] — Судаарыстыба баайын-дуолун [[Арассыыйа|Арассыыйа Федерациятын]] уонна [[Саха сирэ|Саха Өрөспүүбүлүкэтин]] ыккардыларыгар чопчулааһын туһунан Арассыыйа бэрэсидьиэнин уонна СӨ бырабыыталыстыбатын ыккардыларыгар сөбүлэһии түһэрсиллибит. Бу сөбүлэһии түмүгүнэн дойдуну көмүскүүр суолталаах эбийиэктэртэн ураты баай-дуол барыта Саха Өрөспүүбүлүкэтин бас билиитигэр киирбитэ. Аҕыйах тэрилтэ (холобур [[Өлүөнэтээҕи Холбоһуктаах Өрүс Пароходствота|Өлүөнэтээҕи өрүс пароходствота]]) икки хаһаайыннаммыта (совместная собственность) — Арассыыйа уонна Саха Өрөспүүбүлүкэтэ. * [[Сэтинньи 26]] — Алмааһы кыраныысса таһыгар «[[АЛРОСА|Арассыыйа-Саха алмаастара]]» эрэ атыылыахтаахтарын туһунан ыйаах тахсыбыт. === Ахсынньы === * [[Ахсынньы 6]] — Ииндийэҕэ Уттар-Прадеш штаакка [[Индуизм|индуистар]] Бабри мэчиэтин урусхаллаабыттар, онтон сылтаан тахсыбыт өлөрсүүгэ 2000 кэриҥэ киһи өлбүт. * [[Ахсынньы 25]] — "[[Саханефтегаз]]" национальнай ньиэп-гаас хампаанньата үөскээбит. * [[Ахсынньы 26]] — Үрдүкү Сэбиэт XVI сиэссийэтигэр [[Саха Өрөспүүбүлүкэтэ|Саха Өрөспүүбүлүкэтин]] [[Саха Өрөспүүбүлүкэтин дьаралыга|дьаралыга]] бигэргэтиллибит. * [[Ахсынньы 30]] сыллаахха Саха Өрөспүүбүлүкэтин Бэрэсидьиэнэ [[Михаил Николаев]] [[Музыка үрдүкү оскуолата|Музыка үрдүкү оскуолатын]] арыйар туһунан ыйаах таһаарбыт. * [[Ахсынньы 31]] — [[Михаил Горбачев]] [[коммунизм]] диэн [[утопия]] диэбит. == Төрөөбүттэр == * [[Алтынньы 22]] — [[Муньо Мутаи]] — [[Уганда]] сүүрүүгэ. == Өлбүттэр == * Саха АССР үтүөлээх артыыһа А. С. Слепцов өлбүт (төр. 1916). * [[Васильева Анна Михайловна]] (1916—1992) — Социалистыы Үлэ Дьоруойа. * [[Ефимов Никодим Николаевич]] (1928—1992) — физико-математическай билимнэр доктордара, профессор. * [[Калашников Юрий Васильевич]] (1924—1992) — Аҕа дойду Улуу сэриитин кыттыылааҕа, Албан аат уордьанын толору кавалера. * [[Серебряков Иван Иосифович]] (1930—1992) — Социалистыы Үлэ Дьоруойа. * [[Тохсунньу 20]] — [[Ефремов Прокопий Елисеевич|Прокопий Ефремов]] (22.06.1933 төр.) — саха фольклорун чинчийээччи, [[дулгааннар|дулгаан]] фольклорун хомуйбут тарбахха баттанар дьонтон биирдэстэрэ, [[ССРС]] билимнэрин Академиятын Сибиирдээҕи салаатын үтүөлээх бэтэрээнэ. 1965 сыллаахха Государственнай антирелигиознай издательство архыыбыгар (Москуба) [[Ксенофонтов Гавриил Васильевич|Гавриил Ксенофонтов]] сүтэ сылдьыбыт «Эллэйадатын» булбут өҥөлөөх. * [[Тохсунньу 31]] — [[Магатырова Мария Николаевна|Мария Магатырова]] — [[Саха живописецтара|саха живописеһа]], CӨ ускуустубатын үтүөлээх диэйэтэлэ. * [[Кулун тутар 12]] — [[Гурвич Илья Самуилович]] (1919—1992), история билимнэрин доктора, ССРС Государственнай бириэмийэтин лауреата. * [[Муус устар 18]] — [[Башарин Георгий Прокопьевич]], саха аатырбыт учуонайа, история билимнэрин доктара, профессор. [[Категория:1992|*]] 4elz0y3aimgdm5jlvc6jgjja4sr75au 0 6623 382645 380812 2022-08-09T00:28:37Z HalanTul 51 /* Тохсунньу */ wikitext text/x-wiki {{Сыллар|1995}} '''1995''' сыл. == Туох буолбута == === Тохсунньу === * [[Тохсунньу 1]] — [[Аан дойдутааҕы эргиэн тэрилтэтэ]] төрүттэммит. Олунньу * [[Олунньу 26]] — Ник Лисон диэн түөкүн брокер биржаҕа оонньоон 1,4 миллиард доллар сүтэрбитин иһин [[Британия]] саамай былыргы бааннарыттан биирдэстэрэ Barings Bank эстибит. === Муус устар === * [[Муус устар 23]] — ЮНЕСКО Аан дойдутааҕы кинигэ уонна ааптар быраабын күнүн олохтообут. === Бэс ыйа === * [[1995]] — "Арассыыйа Федерациятын уонна Саха Өрөспүүбүлүкэтин судаарыстыбаннай былаастарын уорганнарын ыккардыгар дьаһайар предметтэрин уонна боломуочуйаларын араартыыр туһунан сөбүлэҥҥэ" илии баттаммыт. Маны таһынан бырабыыталыстыбалар ыккардыларыгар бу сөбүлэҥҥэ олоҕурар араас хайысхалаах (экэниэмикэҕэ, бүддьүөккэ, айылҕа хостонор баайыгар, тас ситимнэргэ, айылҕа харыстабылыгар уо.д.а.) 15 сөбүлэҥ түһэрсиллибит. Бу сөбүлэҥнэри бэлэмниир үлэни [[Власов Василий Михайлович|Василий Власов]] салайбыт. === От ыйа === * [[От ыйын 14]]-15 — Саха сиригэр Арассыыйа бырабыытылалыстыбатын бэрэстээтэлэ [[Черномырдин Виктор Степанович|Виктор Черномырдин]] сылдьыбыт. Бу сылдьан [[Николаев Михаил Ефимович|Михаил Николаев]] АЛРОСА-ны приватизациялыыр эрдэтин туһунан санаатын өйөөбүт. === Атырдьах ыйа === * [[Атырдьах ыйын 22]] — Арассыыйаҕа бааннар ыккардыларынааҕы кирэдьиит тиһигин кириисиһэ саҕаламмыт. Икки хонон баран [[атырдьах ыйын 24]] күнүгэр улахан дьалхаан — "хара чэппиэр" буолбут. * [[Атырдьах ыйын 25]] — Кириэмилгэ [[Николаев Михаил Ефимович|Михаил Николаев]] Борис Ельцинныын көрсөн алмаас бырамыысыланнаһын салгыы сайыннарыы туһунан кэпсэппит. Бу кэмҥэ дойдуга Чубайс уонна Сосковец салалталарынан бөдөҥ тэрилтэлэри атыылыыр (приватизация) залоговай аукционнар саҕаланан эрэллэрэ. Михаил Николаев АЛРОСА-ны приватизациялыыртан көмүскүүр соруктааҕа. === Алтынньы === * [[Алтынньы 18]] — [[Украина]] Европа Сэбиэтигэр киирбит. * [[Алтынньы 30]] — [[Канаада]]ҕа Квебек провинциятыгар тутулуга суох буолуу туһунан иккис референдум ааспыт. Куоластааччы 50,58% Канаада састаабыгар хаалар диэки буолбут, 49,42% туспа барабыт диэбиттэр, онон Квебек Канаадаҕа хаалбыт. === Сэтинньи === * [[Сэтинньи 3]] — [[Улуу Британия]] ыраахтааҕыта [[Елизавета II]] [[маори]] омугуттан бырастыы гынарыгар көрдөспүт. * [[Сэтинньи 10]] — Муусука Үрдүкү оскуолатын төрүттээччи [[Босиков Василий Афанасьевич|Василий Босиков]], суруйааччы [[Федосеев Иван Егорович (Доосо)|Иван Федосеев - Доосо]] уонна артыыс [[Колесов Гаврил Гаврильевич|Гаврил Колесов]] [[Ойуунускай аатынан Судаарыстыбаннай бириэмийэ]]ни ылбыттар. * [[Сэтинньи 11]] — [[Спиридонов Иван Григорьевич|Иван Спиридонов]], [[Корякин Климент Кириллович|Климент Корякин]], [[Габышев Михаил Прокопьевич|Михаил Габышев]], [[Павлов Иван Михайлович|Иван Павлов]] [[Ойуунускай аатынан Судаарыстыбаннай бириэмийэ|Ойуунускай аатынан Судаарыстыба бириэмийэтин]] ылбыттар. === Ахсынньы === * [[Ахсынньы 7]] — "Галилео" диэн космос аппарата аан дойду устуоруйатыгар бастакынан [[Юпитер]] орбитатыгар тахсыбыт. Мантан ыла 2003 сыллаахха диэри "Галилео" планетаны чинчийбитэ, ол иһигэр атмосфераҕа түһэриллэр зонд ыыппыта. * [[Ахсынньы 20]] — [[Хоту Атлантик Үлэх Тэрилтэтэ|НАТО]] сэриилэрэ [[Босния уонна Герцеговина|Босния]]ҕа сэриини тохтотор соруктаах киирбиттэр. == Төрөөбүттэр == == Өлбүттэр == * [[Алексеев Семен Григорьевич]] (1900—1995) — Уустарабыс, олоҥхоһут, алгысчыт, улуу муҥхаһыт, отоһут, мас ууһа. * [[Васильев Семен Митрофанович]] (1917—1995) — Социалистическай Үлэ Геройа, суруналыыс, экскаваторщик. * [[Потапов Федот Федотович]] (1929—1995), драматург, режиссер, РСФСР уонна Саха АССР үтүөлээх артыыһа. * [[Олунньу 14]] — [[Огдуо Аксенова]] — [[дулгааннар|дулгаан]] бэйиэтэ, дулгаан литэрэтиирэтин төрүттээччитэ. * [[Муус устар 14]] — [[Алексеев Иван Гаврильевич]], поэт, драматург. * [[Атырдьах ыйын 31]] — [[Егорова Анна Ивановна]] (1915—1995), саха ырыаһыта, саха оператын бастакы үөрэхтээх режиссера. * [[Балаҕан ыйын 6]] — [[Жорницкая Мария Яковлевна]] (1921—1995), история билимнэрин кандидата, Саха АССР үтүөлээх артыыһа. * [[Балаҕан ыйын 18]] — [[Алексеев Михаил Андреевич]] (1917—1995), педагог, методист, ССРС норуодунай учуутала, РСФСР уонна Саха АССР оскуолаларын үтүөлээх учуутала. * [[Алтынньы 1]] — [[Максимов Дмитрий Кузьмич]] (1933—1995), искусствоведение кандидата. * [[Алтынньы 3]] — [[Потапов Федот Федотович|Федот Потапов]] — драматург, режиссер. 1961—1983 сылларга [[Саха тыйаатыра|Саха судаарыстыбаннай муусука уонна дыраама, кэлин дыраама тыйаатырын]] сүрүн режиссера, 1985 сыл ыам ыйыттан [[Нүөрүҥгүрү]] куорат өрөспүүбүлүкэтээҕи куукула тыйаатырын режиссера. [[РСФСР]] үтүөлээх артыыһа, [[Саха АССР]] үтүөлээх артыыһа. * [[Сэтинньи 4]] — [[Жиль Делёз]] (1925 төр.), француз бөлөһүөгэ. * [[Ахсынньы 11]] — [[Николай Якутскай, суруйааччы|Николай Якутскай]] — [[Саха норуодунай суруйааччыларын тиһилигэ|Саха норуодунай суруйааччыта]], 1946 сылтан ССРС сурууйааччыларын сойууһун чилиэнэ, [[Хотугу сулус (сурунаал)|«Хотугу сулус»]] уонна [[Полярная звезда (сурунаал)|«Полярная звезда»]] сурунааллар сүрүн эрэдээктэрдэрэ. * [[Ахсынньы 22]] — [[Сафронов Федот Григорьевич|Федот Сафронов]] (1914 с.төр.) — Азия хотугулуу-илин эҥээрин чинчиһитэ, учуонай, [[РСФСР]] уонна [[Саха АССР]] билимнэрин үтүөлээх диэйэтэлэ, РАН Сибиирдээҕи салаатын үтүөлээх бэтэрээнэ, устуоруйа билимин дуоктара. [[Категория:1995|*]] pf74aka0drvumuyln7wotgu4rskb9v3 382646 382645 2022-08-09T00:28:47Z HalanTul 51 /* Тохсунньу */ wikitext text/x-wiki {{Сыллар|1995}} '''1995''' сыл. == Туох буолбута == === Тохсунньу === * [[Тохсунньу 1]] — [[Аан дойдутааҕы эргиэн тэрилтэтэ]] төрүттэммит. === Олунньу === * [[Олунньу 26]] — Ник Лисон диэн түөкүн брокер биржаҕа оонньоон 1,4 миллиард доллар сүтэрбитин иһин [[Британия]] саамай былыргы бааннарыттан биирдэстэрэ Barings Bank эстибит. === Муус устар === * [[Муус устар 23]] — ЮНЕСКО Аан дойдутааҕы кинигэ уонна ааптар быраабын күнүн олохтообут. === Бэс ыйа === * [[1995]] — "Арассыыйа Федерациятын уонна Саха Өрөспүүбүлүкэтин судаарыстыбаннай былаастарын уорганнарын ыккардыгар дьаһайар предметтэрин уонна боломуочуйаларын араартыыр туһунан сөбүлэҥҥэ" илии баттаммыт. Маны таһынан бырабыыталыстыбалар ыккардыларыгар бу сөбүлэҥҥэ олоҕурар араас хайысхалаах (экэниэмикэҕэ, бүддьүөккэ, айылҕа хостонор баайыгар, тас ситимнэргэ, айылҕа харыстабылыгар уо.д.а.) 15 сөбүлэҥ түһэрсиллибит. Бу сөбүлэҥнэри бэлэмниир үлэни [[Власов Василий Михайлович|Василий Власов]] салайбыт. === От ыйа === * [[От ыйын 14]]-15 — Саха сиригэр Арассыыйа бырабыытылалыстыбатын бэрэстээтэлэ [[Черномырдин Виктор Степанович|Виктор Черномырдин]] сылдьыбыт. Бу сылдьан [[Николаев Михаил Ефимович|Михаил Николаев]] АЛРОСА-ны приватизациялыыр эрдэтин туһунан санаатын өйөөбүт. === Атырдьах ыйа === * [[Атырдьах ыйын 22]] — Арассыыйаҕа бааннар ыккардыларынааҕы кирэдьиит тиһигин кириисиһэ саҕаламмыт. Икки хонон баран [[атырдьах ыйын 24]] күнүгэр улахан дьалхаан — "хара чэппиэр" буолбут. * [[Атырдьах ыйын 25]] — Кириэмилгэ [[Николаев Михаил Ефимович|Михаил Николаев]] Борис Ельцинныын көрсөн алмаас бырамыысыланнаһын салгыы сайыннарыы туһунан кэпсэппит. Бу кэмҥэ дойдуга Чубайс уонна Сосковец салалталарынан бөдөҥ тэрилтэлэри атыылыыр (приватизация) залоговай аукционнар саҕаланан эрэллэрэ. Михаил Николаев АЛРОСА-ны приватизациялыыртан көмүскүүр соруктааҕа. === Алтынньы === * [[Алтынньы 18]] — [[Украина]] Европа Сэбиэтигэр киирбит. * [[Алтынньы 30]] — [[Канаада]]ҕа Квебек провинциятыгар тутулуга суох буолуу туһунан иккис референдум ааспыт. Куоластааччы 50,58% Канаада састаабыгар хаалар диэки буолбут, 49,42% туспа барабыт диэбиттэр, онон Квебек Канаадаҕа хаалбыт. === Сэтинньи === * [[Сэтинньи 3]] — [[Улуу Британия]] ыраахтааҕыта [[Елизавета II]] [[маори]] омугуттан бырастыы гынарыгар көрдөспүт. * [[Сэтинньи 10]] — Муусука Үрдүкү оскуолатын төрүттээччи [[Босиков Василий Афанасьевич|Василий Босиков]], суруйааччы [[Федосеев Иван Егорович (Доосо)|Иван Федосеев - Доосо]] уонна артыыс [[Колесов Гаврил Гаврильевич|Гаврил Колесов]] [[Ойуунускай аатынан Судаарыстыбаннай бириэмийэ]]ни ылбыттар. * [[Сэтинньи 11]] — [[Спиридонов Иван Григорьевич|Иван Спиридонов]], [[Корякин Климент Кириллович|Климент Корякин]], [[Габышев Михаил Прокопьевич|Михаил Габышев]], [[Павлов Иван Михайлович|Иван Павлов]] [[Ойуунускай аатынан Судаарыстыбаннай бириэмийэ|Ойуунускай аатынан Судаарыстыба бириэмийэтин]] ылбыттар. === Ахсынньы === * [[Ахсынньы 7]] — "Галилео" диэн космос аппарата аан дойду устуоруйатыгар бастакынан [[Юпитер]] орбитатыгар тахсыбыт. Мантан ыла 2003 сыллаахха диэри "Галилео" планетаны чинчийбитэ, ол иһигэр атмосфераҕа түһэриллэр зонд ыыппыта. * [[Ахсынньы 20]] — [[Хоту Атлантик Үлэх Тэрилтэтэ|НАТО]] сэриилэрэ [[Босния уонна Герцеговина|Босния]]ҕа сэриини тохтотор соруктаах киирбиттэр. == Төрөөбүттэр == == Өлбүттэр == * [[Алексеев Семен Григорьевич]] (1900—1995) — Уустарабыс, олоҥхоһут, алгысчыт, улуу муҥхаһыт, отоһут, мас ууһа. * [[Васильев Семен Митрофанович]] (1917—1995) — Социалистическай Үлэ Геройа, суруналыыс, экскаваторщик. * [[Потапов Федот Федотович]] (1929—1995), драматург, режиссер, РСФСР уонна Саха АССР үтүөлээх артыыһа. * [[Олунньу 14]] — [[Огдуо Аксенова]] — [[дулгааннар|дулгаан]] бэйиэтэ, дулгаан литэрэтиирэтин төрүттээччитэ. * [[Муус устар 14]] — [[Алексеев Иван Гаврильевич]], поэт, драматург. * [[Атырдьах ыйын 31]] — [[Егорова Анна Ивановна]] (1915—1995), саха ырыаһыта, саха оператын бастакы үөрэхтээх режиссера. * [[Балаҕан ыйын 6]] — [[Жорницкая Мария Яковлевна]] (1921—1995), история билимнэрин кандидата, Саха АССР үтүөлээх артыыһа. * [[Балаҕан ыйын 18]] — [[Алексеев Михаил Андреевич]] (1917—1995), педагог, методист, ССРС норуодунай учуутала, РСФСР уонна Саха АССР оскуолаларын үтүөлээх учуутала. * [[Алтынньы 1]] — [[Максимов Дмитрий Кузьмич]] (1933—1995), искусствоведение кандидата. * [[Алтынньы 3]] — [[Потапов Федот Федотович|Федот Потапов]] — драматург, режиссер. 1961—1983 сылларга [[Саха тыйаатыра|Саха судаарыстыбаннай муусука уонна дыраама, кэлин дыраама тыйаатырын]] сүрүн режиссера, 1985 сыл ыам ыйыттан [[Нүөрүҥгүрү]] куорат өрөспүүбүлүкэтээҕи куукула тыйаатырын режиссера. [[РСФСР]] үтүөлээх артыыһа, [[Саха АССР]] үтүөлээх артыыһа. * [[Сэтинньи 4]] — [[Жиль Делёз]] (1925 төр.), француз бөлөһүөгэ. * [[Ахсынньы 11]] — [[Николай Якутскай, суруйааччы|Николай Якутскай]] — [[Саха норуодунай суруйааччыларын тиһилигэ|Саха норуодунай суруйааччыта]], 1946 сылтан ССРС сурууйааччыларын сойууһун чилиэнэ, [[Хотугу сулус (сурунаал)|«Хотугу сулус»]] уонна [[Полярная звезда (сурунаал)|«Полярная звезда»]] сурунааллар сүрүн эрэдээктэрдэрэ. * [[Ахсынньы 22]] — [[Сафронов Федот Григорьевич|Федот Сафронов]] (1914 с.төр.) — Азия хотугулуу-илин эҥээрин чинчиһитэ, учуонай, [[РСФСР]] уонна [[Саха АССР]] билимнэрин үтүөлээх диэйэтэлэ, РАН Сибиирдээҕи салаатын үтүөлээх бэтэрээнэ, устуоруйа билимин дуоктара. [[Категория:1995|*]] 0jamqolz7oon9fwjb70dgjhs5ubgmpi 0 6625 382685 381980 2022-08-09T01:29:10Z HalanTul 51 /* Олунньу */ wikitext text/x-wiki {{Сыллар|1997}} '''1997''' сыл. == Туох буолбута == === Тохсунньу === * [[Тохсунньу 1]] — [[Арассыыйа]]ҕа РЕН-ТВ телеканал үлэтин саҕалаабыт. === Олунньу === * [[Олунньу 5]] — Кульджа аймалҕана. Кытай Синьцзян-Уйгур автономиялаах оройуонугар Кульджа куоракка олохтоох [[уйгуурдар]] өрө турбуттар. * [[Олунньу 11]] — [[Саха Өрөспүүбүлүкэтэ|Саха Өрөспүүбүлүкэтин]] үрдүкү [[Уордьан|уордьана]] [[«Хотугу сулус» уордьан]] [[Ил Түмэн]] ПП 418-I нүөмэрдээх уурааҕынан олохтоммут. * [[Олунньу 22]] — Британия учуонайдара Долли диэн ааттаах хойу клоннаабыттарын туһунан биллэрбиттэр. * [[Олунньу 28]] — [[Ираан]] хоту өттүгэр сир хамсааһын түмүгэр 3000 кэриҥэ киһи өлбүт. * [[Олунньу 28]] — [[Туурсуйа]] генераллара дойдуга [[ислаам]] аһара күүһүрэн эрэрин утаран меморандум ылыммыттар. Мантан сылтаан сотору кэминэн [[Туурсуйа]] ислаам диэки охтубут Неджметтин Эрбакан баһылыктаах бырабыыталыстыбата эстибитэ. === Кулун тутар === * [[Кулун тутар 7]] — [[Анатолий Чубайс]] Арассыыйа бырабыытылаыстыбатын бэрэстээтэлин бастакы солбуйааччытынан иккистээн анаммыт. [[Кулун тутар 17]] күнүгэр эбии үп миниистирэ буолбут. Сорох чинчийээччилэр сыанабылларынан, бу кэмҥэ Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр уонна "Арассыыйа Саха алмаастара" хампаанньаҕа "алмаас блокаадата" диэн ааттаммыт уустук кэм ордук тыҥааһыннаах түһүмэҕэ саҕаламмыта. === От ыйа === * [[От ыйын 20]] — алмааһы атыылыыр бэрээдэги уларытар туһунан Арассыыйа бэрэсидьиэнин 740№ ыйааҕа тахсыбыт. Бу ыйаах бэһис пууна ситэри таҥастамматах алмааһы кыраныысса таһыгар таһаарары боппута, онон саҥа атаҕар туран эрэр өрөспүүбүлүкэ алмааһы кырыылыыр бырамыысыланнаһыгар улахан охсуулаах буолбута. Бу бобуу 2002 эрэ сыллаахха суох буолбута. === Алтынньы === * [[Алтынньы 1]] — сэбиэскэй пааспары Арассыыйа пааспарыгар уларытыы саҕаламмыт. * [[Алтынньы 15]] — [[Улуу Британия]] суоппара Энди Грин икки реактивнай мотуордаах массыынатынан түргэн рекордун олохтообут. Массыына чааска 1229,8 километры барбыт. * [[Алтынньы 21]] — Москубаҕа "[[Арассыыйа-Саха алмаастара]]" хампаанньа уонна [[De Beers]] ыккардыларыгар атыы-эргиэн сөбүлэҥэ түһэрсиллибит. "Алмаас блокаадата" диэн ааттаммыт тыҥааһыннаах балаһыанньа арыый сымнаабыт. === Сэтинньи === * [[Сэтинньи 1]] — Арассыыйаҕа «Култуура» тв-хаанал үлэтин саҕалаабыт. * [[Сэтинньи 27]] — Саха Өрөспүүбүлүкэтин Бырабыыталыстыбатын №515 уурааҕынан [[эркээйи сир]]дэр тэриллибиттэр. Олор истэригэр [[Хаҥалас улууһа|Хаҥалас улууһугар]] баар "[[Дьороно (эркээйи сир)|Дьороно]]", [[Абый улууһа|Абый улууһугар]] баар "[[Сайылык (эркээйи сир)|Сайылык]]", [[Алдан улууһа|Алдан улууһугар]] баар "[[Үөһээ Амма (эркээйи сир)|Үөһээ Амма]]" диэн заказниктар саҥа статус ылбыттар. === Ахсынньы === * [[Ахсынньы 3]] — [[Канаада]] киин куоратыгар [[Оттава]]ҕа 121 дойду бэрэстэбиитэлэ ''пехота утары мииналары'' бобор Оттава дуогабарын түһэрсибиттэр. Бу дуогабарга кыттыспатах дойдулар быыстарыгар [[АХШ]], [[Кытай]] уонна [[Арассыыйа]] бааллар. Маннык кыра кыамталаах мииналар киһини үксүн имбэлиит оҥороллор, ону таһынан сэриигэ быһаччы сыһыана суох көннөрү дьон (оҕолор иҥин) уонна сүөһү саахалланар. * [[Ахсынньы 10]] — [[Казахстан]] киин куората [[Алматы]]ттан [[Нур-Султан|Акмолаҕа (Нур-Султааҥҥа)]] көһөрүллүбүт. * [[Ахсынньы 11]] — [[Киото боротокуола]] илии баттыырга аһыллыбыт. * [[Ахсынньы 19]] — «[[Титаник]]» диэн киинэ премьерата буолбут. * [[Ахсынньы 28]] — Ил Түмэҥҥэ быыбар буолбут. Уруккута Дьокуускай баһылыга федеральнай киин креатурата [[Томтосов Алексей Александрович|Алексей Томтосов]] былааска тахса сатаабыта (дьокутаатынан талыллан баран спикер буолар амбициялааҕа, оттон бэйэтэ 2014 сыллаахха биир интервьюга бэрэсидьиэн буол диэн этэ сылдьыбыттара диэбиттээх) табыллыбатах, таатталар киниэхэ куоластарын биэрбэтэхтэр. * [[Ахсынньы 29]] — [[Хоҥ Коҥ]] грипп вирус ыарыытын тохтотоору, 1.25 мүлүйүөн кууруссаны өлөрөр. * [[Ахсынньы 30]] — [[Дьокуускай]]га [[Саха Виктория]] араадьыйа үлэтин саҕалаабыт. == Төрөөбүттэр == == Өлбүттэр == * [[Колесов Гавриил Гаврилович]] (08.03.1932—1997) — саха суруйааччыта, Саха АССР норуодунай артыыһа * [[Томскай Савва Константинович]] (1914—1997) — суруналыыс, 1971—1981 сс. Саха Сирин суруналыыстарын Сойууһун бэрэссэдээтэлэ. * [[Чиряев Константин Спиридонович]] (19.05.1927—1997) — Саха Өрөспүүбүлүкэтин үтүөлээх учуутала, Ороһутааҕы норуодунай педагогика түмэлин олохтооччута. * [[Олунньу 19]] — [[Дэн Сяопин]] — кытай бэлиитигэ уонна реформатора, [[Кытай]] Хомуньуус баартыйатын диэйэтэлэ, 1970-с уонна 1980-с сылларга дойду дьиҥнээх салайааччыта. Кини салайыытынан Кытай экэниэмикэтэ балысхан сайдыы суолугар турбута. * [[Муус устар 8]] — [[Парахин Ефим Данилович]] (20.01.1913—08.04.1997) Аҕа дойду Улуу сэриитин кыттыылааҕа, Сэбиэскэй Сойуус Геройа (1945) * [[Атырдьах ыйын 31]] — Уэльс принцессата Диана массыына саахалыгар өлбүт. * [[Сэтинньи 30]] — [[Солдатов Лев Леонидович]] (19.12.1918—30.11.1997) — Социалистическай Үлэ Геройа, «Якуталмаз» Холбоһук генеральнай директора. * [[Ахсынньы 7]] — [[Кершенгольц Моисей Израилевич]] — РСФСР уонна Саха АССР оскуолаларын үтүөлээх учуутала (1914—1997). * [[Ахсынньы 29]] — [[Захаров Андрей Иванович]] (18.08.1912—29.12.1997) — биллиилээх саха политига. [[Категория:1997|*]] sjxyiigcn0jv14mebrtuex4z1bi7ww6 0 6626 382686 379359 2022-08-09T01:29:42Z HalanTul 51 /* Тохсунньу */ wikitext text/x-wiki {{Сыллар|1998}} '''1998''' сыл. == Туох буолбута == === Тохсунньу === * [[Тохсунньу 1]] — [[Арассыыйа]]ҕа деноминация ыытыллыбыт. Саҥа биир [[солкуобай]]га 1000 урукку солкуобай тэҥнэһэр буолбут, туттууга ''копейка'' төннүбүт. * [[Тохсунньу 12]] — [[Европа]] 19 дойдута киһини клоннааһыны боборго сөбүлэҥ түһэрсибиттэр. * [[Тохсунньу 23]] — СГУ ректора [[Филиппов Василий Васильевич|Василий Филиппов]] Ил Түмэн Өрөспүүбүлүкэ палаататын бэрэстээтэлинэн талыллыбыт. Михаил Николаев бу дуоһунаска [[Жирков Егор Петрович|Егор Жиркову]] көрөр этэ, ол эрээри санаатын Вячеслав Штырову кытта тохсунньу 21 күнүгэр көрсүһүү кэнниттэн уларыппыта диэн көмөлөһөөччүтэ Иван Николаев кинигэтигэр суруйар. Василий Филиппов кэлин быһаарыылаах кэмҥэ Талакааҥҥа куоластааһыны тохпута, Михаил Николаев үһүс болдьоххо барыытын эмиэ туорайдаабыта. * [[Тохсунньу 24]] — [[Штыров Вячеслав Анатольевич|Вячеслав Штыров]] туруорсуутунан 1992 сыллааҕы дуогабар хос көрүллэн, өрөспүүбүлүкэҕэ төлөнөр урукку "Якуталмаз" ПНО имущественнай комплексын куортамын сыаната 27 бырыһыантан 21,5 бырыһыаҥҥа түспүт. Бу төлөбүр оччотооҕуга өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүн киирэр үбүн сүрүн ыстатыйата этэ. Маны таһынан, Штыров туруорсуутунан, бу кэмҥэ тэрилтэ имущественнай комплексын сыаната уонтан тахса төгүл түһэриллибитэ. * [[Тохсунньу 25]] — [[Кууба (дойду)|Кууба]]ҕа сылдьыытын кэмигэр Рим паапата [[Иоанн Павел II]] дойдуга бэлиитикэ уларыйыахтааҕын уонна бэлиитикэ хаайыылаахтарын босхолууру модьуйбут, ону таһынан [[Америка Холбоһуктаах Штааттара|АХШ]] Куубаны изоляциялыы сатыырын сөбүлээбэтин эппит. * [[Тохсунньу 29]] — [[Дьокуускай]]га Тиэрмин-арпагыраапыйа хамыыһыйатын (ТАХ) мунньаҕар [[Сахалыы таба суруйуу быраабылаларын аан тыла|саха тылын саҥа алпаабытын, арпагыраапыйатын]] бырайыактара дьүүлгэ турбуттар. Хамыыһыйа элбэх бэлиэтээһини, этиини киллэрбит, бырайыактары сүнньүнэн сөптөөҕүнэн аахпыт уонна 1998 сылга үлэни түмүктээн ТАХ киэҥ ыҥырыылаах мунньаҕар дьүүлгэ туруорарга быһаарбыт. Ол кэнниттэн хамыыһыйа салалтата уларыйбыта, үлэ түмүктэниитэ харгыстаммыта. === Олунньу === * [[Олунньу 28]] — [[Косово сэриитэ]] саҕаламмыт. === Атырдьах ыйа === * [[Атырдьах ыйын 21]] — [[Оҕо уонна ийэ харыстабылын киинэ|Оҕо уонна ийэ харыстабылын киинин]] Педиатрия клиниката бастакы кырачаан пациеннары көрбүт. === Алтынньы === * [[Алтынньы 15]] — [[Mail.ru]] босхо [[E-mail|электрон почта]] сервиһэ аһыллыбыт. * [[Алтынньы 29]] — Аан дойдуга куйаарга көппүт саамай кырдьаҕас киһи, 77 саастаах [[Джон Гленн]], орбитаҕа тахсыбыт. Ону тэҥэ Гленн — [[АХШ]]-ка бастакы астронавт (1962 сыллаахха Гагарин уонна Титов кэннилэриттэн көппүтэ). === Сэтинньи === * [[Сэтинньи 1]] — [[Европатааҕы киһи быраабын суута]] олохтоммут. * [[Сэтинньи 3]] — «Сахаювелир» ХЭТ үлэлииригэр анаан өрөспүүбүлүкэ бырабыыталыстыбата 43 кг көмүһү уонна 1200 караат бирилийээни иэс биэрэргэ уураах таһаарбыт. * [[Сэтинньи 20]] — Байконур космодромуттан "Заря" диэн ''Дойдулар ардыларынааҕы космос станциятын'' ({{lang-ru|Международная космическая станция - МКС}}) бастакы модула орбитаҕа таһаарыллыбыт. МКС билиҥҥээҥҥэ диэри үлэлиир, бырайыакка 14 дойду кыттар, 2020 сыл туругунан станцияҕа 241 космонавт сылдьыбыт. Станцияҕа уопсайа 100 миллиард евро бараммыт диэн сабаҕалааһын баар, инньэ гынан космос бырайыактарыттан саамай үрдүк сыаналаахтара буолар. === Ахсынньы === * [[Ахсынньы 28]] — Өрөспүүбүлүкэҕэ "Сылгыны иитии туһунан" сокуон (О табунном коневодстве, З N 55-II) ылыныллыбыт. == Төрөөбүттэр == == Өлбүттэр == * [[Петров Афанасий Прокопьевич]], РСФСР уонна Саха АССР норуот артыыһа. * [[Атырдьах ыйын 21]] — [[Чертов Юрий Алексеевич]] - нуучча суруйааччыта. СӨ култууратын үтүөлээх диэйэтэлэ. * [[Алтынньы 6]] — [[Колбунов Владимир Акимович]], Советскай Союз Геройа. * [[Алтынньы 12]] — [[Александр Самсонов - Айыы Уола|Александр Иннокентьевич Самсонов — Айыы Уола]] (7.1.1978 — 12.10.1998) — саха эстрадатын ырыаһыта * [[Сэтинньи 10]] — [[Охлопкова Александра Федоровна|Александра Охлопкова]] — сэбиэскэй кэмнээҕи хомуньуус баартыйа диэйэтэлэ, ССРС Үрдүкү сэбиэтин дьокутаата, Саха АССР үөрэҕин миниистирин солбуйааччы (1969-1985). * [[Алтынньы 6]] — [[Колбунов Владимир Акимович|Владимир Колбунов]] — cэрии иннинэ [[Ааллаах Үүн]] бириискэлэригэр, [[Хаҥалас]] шахтатыгар үлэлээбит Сэбиэскэй Сойуус Дьоруойа. * [[Ахсынньы 20]] — сэр [[Алан Ходжкин]] (1914 төр.), Британия нейрофизиолога уонна биофизигэ, [[Нобель бириэмийэтэ|Нобель физиологияҕа уонна мэдиссиинэҕэ бириэмийэтин]] лауреата (1963). [[Категория:1998|*]] t6yc8ep0bq57069i53belo1z9l39cfw 0 6663 382693 380413 2022-08-09T02:09:47Z HalanTul 51 /* Олунньу */ wikitext text/x-wiki {{Сыллар|2000}} '''2000''' сыл. == Туох буолбута == === Тохсунньу === * [[Тохсунньу 7]] — [[Ороһооспо]]тооҕу бэрэсидьиэн дьуолкатыгар Саха Сирин устуоруйатыгар аан бастаан «[[Дьокуускай]]-[[Сиэтл]]» видеоконференция ыытыллыбыт. * [[Тохсунньу 21]] — [[Экуадор|Эквадор]] кэнгириэһин төрүт омуктар тэрилтэлэрэ күүстэринэн былдьаабыттарын кэнниттэн полковник Лусио Гутьеррес, Карлос Солорсано уонна Антонио Варгас бэрэсидьиэн Джамиль Махуады былаастан туораппыттар. Кэлин байыаннайдар былааһы вице-бэрэсидьиэҥҥэ туран биэрбиттэрэ. * [[Тохсунньу 26]] — Уруккута [[Бүлүү (куорат)|Бүлүү]] куоратын горисполкомун бэрэстээтэлэ, [[Дьокуускай]] куоратын салайааччыта буола сылдьыбыт [[Бородин Павел Павлович|Павел Бородин]] [[Арассыыйа]] уонна [[Беларусь]] Сойууһун судаарыстыбаннай сэкиритээринэн анаммыт. === Олунньу === * [[Олунньу 3]] — Алдан улууһугар [[Суннаҕын-Силигир (эркээйи сир)|Суннаҕын-Силигир]] диэн ааттаммыт [[эркээйи сир]] тэриллибит. * [[Олунньу 4]] — [[Париж]]ка [[Араак ыарыы|араак ыарыыны]] утары саҥа тыһыынча сылга охсуһуу саммита буолбут. Франция бэрэсидьиэнэ Жак Ширак уонна ЮНЕСКО генеральнай дириэктэрэ Коитиро Мацуура Парижтааҕы хартияҕа илии баттаабыттар. * [[Олунньу 6]] — [[Чечня сэриитэ|Иккис Чечен сэриитин]] кэмигэр федеральнай күүстэр [[Грознай]] куоратын ылбыттар. * [[Олунньу 29]] — [[Чечня]]ҕа 776-с үрдэлгэ 90 [[Псков]] десантниктара 2000 кэриҥэ боевигы кытта кыргыһыылара саҕаламмыт. 90 киһиттэн алтата эрэ тыыннаах хаалбыт. === Алтынньы === * [[Алтынньы 5]] — Элбэх киһи [[Сербия]]ҕа уулуссаҕа бырачыастыы тахсыбытын түмүгэр [[Слободан Милошевич]] дуоһунаһыттан батыммыт. * [[Алтынньы 15]] — [[Париж]]ка Монмартр мырааныгар «Таптал Эркинин» арыйбыттар. Бу эркиҥҥэ «Мин эйигин таптыыбын» диэн сурук 311 тылынан суруллубут. * [[Алтынньы 18]] — тимирбит «Курскай» подлодка моряктарын өлүктэрин таһаарыы саҕаламмыт. * [[Алтынньы 19]] — [[Ил Түмэн]] «О местных органах государственной власти в РС(Я)» диэн сокуону дойду сокуонугар сөп түбэспэт диэн [[Саха Өрөспүүбүлүкэтин Үрдүкү суута|Саха Өрөспүүбүлүкэтин Үрдүкү суутун]] быһаарыытын кытта сөбүлэспэккэ, кассация үҥсүүтүн түһэрбит. === Сэтинньи === * [[Сэтинньи 17]] — Саха Өрөспүүбүлүкэтин бэрэсидьиэнэ [[М. Е. Николаев|Михаил Николаев]] ыйыытынан өрөспүүбүлүкэ үөрэҕин министиэристибэтэ Саха сирин оскуолаларыгар [[саахымат]] уруоктарын киллэрэр туһунан быһаарыныы ылбыт. === Ахсынньы === * [[Ахсынньы 6]] — [[Ливерморий|ливерморий]] аһыллыбыт — 116 нүөмэрдээх химия элэмиэнэ. * [[Ахсынньы 31]] — Аан дойду үрдүнэн [[XX үйэ]] уонна [[Иккис тыһыынча]] бүтэһик күнүн бэлиэтээбиттэр. == Төрөөбүттэр == == Өлбүттэр == * [[Тохсунньу 7]] — [[Рыжиков Александр Александрович|Александр Рыжиков]] — Саха Сириттэн сылдьар милиисийэ подполковнига, ОМОН хамандыыра. [[Чечня]]ҕа заложниктары босхолуур операция кэмигэр өлбүт. * [[Олунньу 19]] — [[Ефимов Гавриил Дмитриевич]] (24.02.1920—19.02.2000) — Аҕа дойду Улуу сэриитин кыттыылааҕа, РСФСР үөрэҕириитин туйгуна, Саха АССР культуратын үтүөлээх үлэһитэ, тылбаасчыт, поэт. * [[Кыымчаан Кучу]] (Климент Егорович Ефремов) — саха экстремал сүүрүгэ. * [[Паулин Арвед Вольдемарович]] * [[Кулун тутар 4]] — [[Емельянов Николай Васильевич]] (08.01.1921—04.03.2000) — филология билимин доктора * [[Атырдьах ыйын 10]] — [[Афанасьев Петр Саввич]] (15.07.1928—10.08.2000) — саха лексиколог учуонайа, филологическай билим кандидата. * [[Ахсынньы 29]] — [[Иванов Владимир Харлампьевич]]-Унаров, саха искусствоведа, наука кандидаата, Россия художниктарын сойууhун чилиэнэ [[Категория:2000|*]] 0tg8y22eiq09euaikie11awj4ax5ztu 0 6666 382647 380755 2022-08-09T00:29:12Z HalanTul 51 /* Олунньу */ wikitext text/x-wiki {{Сыллар|2004}} '''2004''' сыл. Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр 2004 сыл ыам ыйын 9 күнүттэн 2005 сыл ахсынньы 31 күнүгэр диэри Аҕа дойду улуу сэриитин бэтэрээннэрин сылынан биллэриллибитэ. Арассыыйа үрдүнэн "Суперзакон" диэн ааттаммыт 122№ Федеральнай сокуон олоххо киирбит. Бу сокуон урукку туох баар социальнай льготалары суох гыммыта, ол оннугар судаарыстыба кыаммат-түгэммэт араҥаарга көмөнү харчыннан төлүүргэ көспүтэ. Саха Өрөспүүбүлүкэтэ сокуон өссө ылынылла илигинэ, ырытыытын кэмигэр сокуон бастакы барылын утарбыта, бу туһунан В. Штыров интервьютугар кэпсииригэр үс төрүөтү эппитэ: 1. Сокуон бастакы барыла Уһук Хоту льготаларын барытын соторо, 2. Былаас хамнас алын кээмэйин гарантиялаабат буолар этэ, 3. Субъектар льгота оннугар төлөнөр харчыны бэйэлэрэ булуохтаахтара, федеральнай киин эбии харчы төлүүрүн туһунан сокуоҥҥа суоҕа. 2003 сыллаахха саҕаламмыт олохтоох салайыныы реформата салҕаммыт. Өрөспүүбүлүкэ сиригэр 448 муниципальнай тэриллии үлэлиир эбит, ол иһигэр 34 муниципальнай оруйуон, 2 куорат уокуруга, 52 куорат сэлиэнньэтэ уонна 360 тыа сэлиэнньэтэ. Муниципальнай бас билиигэ 70 тыһ. кэриҥэ судаарыстыба эбийиэгэ бэриллибит<ref>{{Кинигэ|автор=И.И. Шабалина|заглавие=Республика Саха: год 2004|место=Якутск|издательство=ИД "Якутия"|год=2005|isbn=5-471-00162-1|страниц=320|тираж=5000|часть=Вместе работаем на будущее|страницы=60-68}}</ref>. АЛРОСА 2004 сылга 1,7 млрд. дуолларга алмааһы хостообут. 16№ фабрика проектаммыт күүһүгэр киирбит, "Горнай" месторождениетыгар 203№ драга монтаажтанан үлэтин саҕалаабыт. "Холомолоох" уонна "Исток" месторождениеларга разработка саҕаламмыт. Бүлүү, Нам уонна Хаҥалас улуустарын 7 сэлиэнньэтигэр аан бастаан гаас ситимэ тиийбит. Хатас-Павловскай газопровод утаҕа тутуллубут. 11 мөл. тахса туонна таас чох хостоммут. == Туох буолбута == === Тохсунньу === * [[Тохсунньу 4]] ** «Спирит» марсоход [[Марс]]ка олорбут. ** [[Роза өрөбөлүүссүйэтэ|Роза өрөбөлүүссүйэтин]] түмүгэр [[Грузия]] бэрэсидьиэнинэн [[Михаил Саакашвили]] талыллыбыт. === Олунньу === * [[Олунньу 4]] — [[АХШ|Амыарыкаҕа]] Гарвард үнүбүрсүөтүн устудьуоннара Марк Цукерберг уонна Эдуардо Саверин [[Фэйсбук]] [[түмэт-ситим]]и (социальная сеть) олохтообуттар. * [[Олунньу 5]] — [[Гаити Өрөспүүбүлүкэтэ|Гаити]]га бэрэсидьиэн Жан-Бертран Аристид утары [[Гаити өрөбөлүүссүйэтэ|өрө туруу]] саҕаламмыт. * [[Олунньу 13]] — Астрофизиктар аан дойдуга саамай улахан [[алмаас|алмааһы]] булбуттар, ол үрүҥ карлик сулус BPM 37093 эбит. Сулуһу Beatles бөлөх ырыатыгар холоон «Люси» диэн ааттаабыттар. * [[Олунньу 26]] — Латвия сейма [[Хоту Атлантик Үлэх Тэрилтэтэ|НАТО-ҕа]] киирэр туһунан сокуону ылбыт. === От ыйа === * [[От ыйын 24]] күнүттэн [[От ыйын 30|30 күнүгэр]] диэри — Дьокуускайга [[III Аан дойдутааҕы "Азия оҕолоро" оонньуулар]] буолбуттар. 14 омук дойдутуттан уонна Арассыыйа 27 субъегыттан 1509 спортсмен кыттыбыт. === Атырдьах ыйа === * [[Атырдьах ыйын 22]] ** Арассыыйаҕа льготаны монетизациялыыр (льгота оннугар харчы төлүүр) туһунан сокуон ылыллыбыт. ** 122-ФЗ сокуонунан айылҕа баайын хостуурга көҥүлү биэрэр "икки күлүүс" тосхоло ууратыллыбыт. Мантан инньэ хостуур лиссиэнсийэни федерация салалтата соҕотоҕун быһаарар буолбут. * [[Атырдьах ыйын 27]]-29 — [[Алдан (куорат)|Алдаҥҥа]] уонна [[Алын Кураанах]]ха өрөспүүбүлүкэ көмүс хостуур буолбута 80 сылын үөрүүлээхтик бэлиэтээбиттэр. === Балаҕан ыйа === * [[Балаҕан ыйын 28]] — [[Гуманитарнай чинчийии института|Гуманитарнай чинчийии институутугар]] «Саха сиригэр либерализм устуоруйата» диэн ааттаах билим-быраактыка кэмпириэнсийэтэ буолан ааспыт. Ыҥырыылаах ыалдьытынан бөлүһүөпүйэ билимин дуоктара, профессор, «Русское либеральное наследие» пуонда бэрэсидьиэнэ Алексей Кара-Мурза кэлэ сылдьыбыт. === Алтынньы === * [[Алтынньы 2]] — [[Лондон|Лондоҥҥа]] бастакы пааркаҕа сүүрүү, о.э. ''паркран'' ([[ааҥыл тыла|ааҥыл.]] parkrun), тэрээһинэ буолбут. ''Паркран'' диэн аан дойду үрдүнэнэн куорат пааркаларыгар ыытыллар 5 килэмиэтирдээх сүүрүү. Бу сүүрүү күрэхтэһии буолбатах, ол эрээри бириэмэни ааҕаллар. [[Дьокуускай]]га ''паркран'' 2018 сылтан ыла кыһыннары-сайыннары субуота аайы сарсыарда 9 чааска куорат пааркатыгар ыытыллар. * [[Алтынньы 14]] — [[Амуур]] өрүһүгэр баар ''Тарабаров'' арыыта, [[Хабаровскай]] таһынааҕы ''Улахан Уссурийскай'' арыы уонна Аргунь өрүһүгэр баар (Чита уобалаһа) ''Большой'' арыы [[Кытай]]га бэриллэллэрин туһунан дөкүмүөҥҥэ бэрэсидьиэн [[Владимир Путин]] илии баттаабыт. 4 сыл буолан баран бу арыылар анал быһыыны-майгыны тутуһан Кытайга букатыннаахтык бэриллибиттэрэ. * [[Алтынньы 29]] — араабтыы тахсар «Аль-Джазира» ханаалга [[Осама бен Ладен|Усама бен Ладен]] 2011 сыллааҕы балаҕаны ыйын 11 күнүгэр АХШ-ка буолбут террактары тэрийбитин билинэрин туһунан видеота көстүбүт. === Сэтинньи === * [[Сэтинньи 4]] — [[Ил Түмэн]] уурааҕынан [[Марха]] уонна [[Хаҥалас]] бөһүөлэктэрэ [[Дьокуускай]] куоратын састаабыгар киирбиттэр. * [[Сэтинньи 18]] — Cэтинньи 15-18 күннэригэр Дьокуускайга [[Польша|Польша Өрөспүүбүлүкэтин]] наукатын уонна култууратын күннэрэ ыытыллыбыттар. Бу күннэр истэринэн «Польша киинэлэрэ» кинофестиваль, «Польша уонна Саха сирин историческай ситимнэрэ» төгүрүк остуол, Наассыйалыы архыып пуондатыттан быыстапка тэриллибит. * [[Сэтинньи 25]] — [[Панкратион]] Аан дойдутааҕы федерациятын (ATHLIMA) ыҥырыытынан [[Сидней]] куоракка буолбут чөмпүйэнээккэ Саха Өрөспүүбүүкэтэ туспа хамаанданнан кыттыбыт. === Ахсынньы === * [[Ахсынньы 28]] — СӨ бэрэсидьиэнэ Вячеслав Штыров РФ бэрэсидьиэнин Владимир Путины кытта көрсүбүт. Көрсүһүүгэ сыл түмүктэрин кэпсээбит, өрөспүүбүлүкэ тохсунньуттан суперсокуонунан киллэриллэр төлөбүрдэри саҕалыыр кыахтааҕын эппит, Уһук Хоту льготалара уларыйыыларынан үөскүүр кыһалҕаларга дойду салайааччытын болҕомтотун тарпыт. == Төрөөбүттэр == * [[Алтынньы 29]] — [[Николаев Семен Иванович (Сомоҕотто)]] (01.09.1923—29.10.2004) — история билимин кандидата == Өлбүттэр == * [[Егорова Федора Петровна|Федора Петровна Егорова]] (1934—2004) — Саха сирин бастакы идэтийбит дьахтар-суруналыыһа, "[[Кыым (хаһыат)|Кыым]]" хаһыат тутаах эрэдээктэрэ, * [[Иванова Александра Дмитриевна]] (1927—2004) — саха норуодунай артыыһа. * [[Кулун тутар 4]] — [[Ларионов Владимир Петрович]] - СӨ наукатын үтүөлээх деятелэ, РАН академига, СӨ Академияларын чилиэнэ, техническэй наука доктора, профессор. * [[Ыам ыйын 6]] — [[Пестряков Иннокентий Юрьевич]] (19.07.1962—06.05.2004) — саха худуоһунньуга. * [[Ыам ыйын 14]] — [[Федотов Симон Петрович]] (01.04.1939—2004) — Российскай Федерация үтүөлээх артыыһа. * [[Ыам ыйын 19]] — [[Ильяхов Петр Николаевич]] (09.06.1938—19.05.2004) — история билимин кандидата[[Категория:2004|*]] * [[Алтынньы 29]] — [[Николаев Семен Иванович (Сомоҕотто)|Семен Николаев - Сомоҕотто]] — устуоруйа билимин хандьыдаата, этнография эйгэтигэр сахалартан бастакы үрдүк үөрэхтээх чинчийээччи, сүүстэн тахса үлэ ааптара. * [[Сэтинньи 11]] — [[Ясир Арафат]] (1929 төр.), [[Палестинаны босхолуур тэрилтэ]] ситэриилээх кэмитиэтин бэрэстээтэлэ (1969—2004), [[Нобель эйэ бириэмийэтэ|Нобель Эйэ бириэмийэтин]] лауреата. d0dur9eeakxq8r2tdfjolpehtq6vjan 382687 382647 2022-08-09T01:30:06Z HalanTul 51 /* Олунньу */ wikitext text/x-wiki {{Сыллар|2004}} '''2004''' сыл. Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр 2004 сыл ыам ыйын 9 күнүттэн 2005 сыл ахсынньы 31 күнүгэр диэри Аҕа дойду улуу сэриитин бэтэрээннэрин сылынан биллэриллибитэ. Арассыыйа үрдүнэн "Суперзакон" диэн ааттаммыт 122№ Федеральнай сокуон олоххо киирбит. Бу сокуон урукку туох баар социальнай льготалары суох гыммыта, ол оннугар судаарыстыба кыаммат-түгэммэт араҥаарга көмөнү харчыннан төлүүргэ көспүтэ. Саха Өрөспүүбүлүкэтэ сокуон өссө ылынылла илигинэ, ырытыытын кэмигэр сокуон бастакы барылын утарбыта, бу туһунан В. Штыров интервьютугар кэпсииригэр үс төрүөтү эппитэ: 1. Сокуон бастакы барыла Уһук Хоту льготаларын барытын соторо, 2. Былаас хамнас алын кээмэйин гарантиялаабат буолар этэ, 3. Субъектар льгота оннугар төлөнөр харчыны бэйэлэрэ булуохтаахтара, федеральнай киин эбии харчы төлүүрүн туһунан сокуоҥҥа суоҕа. 2003 сыллаахха саҕаламмыт олохтоох салайыныы реформата салҕаммыт. Өрөспүүбүлүкэ сиригэр 448 муниципальнай тэриллии үлэлиир эбит, ол иһигэр 34 муниципальнай оруйуон, 2 куорат уокуруга, 52 куорат сэлиэнньэтэ уонна 360 тыа сэлиэнньэтэ. Муниципальнай бас билиигэ 70 тыһ. кэриҥэ судаарыстыба эбийиэгэ бэриллибит<ref>{{Кинигэ|автор=И.И. Шабалина|заглавие=Республика Саха: год 2004|место=Якутск|издательство=ИД "Якутия"|год=2005|isbn=5-471-00162-1|страниц=320|тираж=5000|часть=Вместе работаем на будущее|страницы=60-68}}</ref>. АЛРОСА 2004 сылга 1,7 млрд. дуолларга алмааһы хостообут. 16№ фабрика проектаммыт күүһүгэр киирбит, "Горнай" месторождениетыгар 203№ драга монтаажтанан үлэтин саҕалаабыт. "Холомолоох" уонна "Исток" месторождениеларга разработка саҕаламмыт. Бүлүү, Нам уонна Хаҥалас улуустарын 7 сэлиэнньэтигэр аан бастаан гаас ситимэ тиийбит. Хатас-Павловскай газопровод утаҕа тутуллубут. 11 мөл. тахса туонна таас чох хостоммут. == Туох буолбута == === Тохсунньу === * [[Тохсунньу 4]] ** «Спирит» марсоход [[Марс]]ка олорбут. ** [[Роза өрөбөлүүссүйэтэ|Роза өрөбөлүүссүйэтин]] түмүгэр [[Грузия]] бэрэсидьиэнинэн [[Михаил Саакашвили]] талыллыбыт. === Олунньу === * [[Олунньу 4]] — [[АХШ|Амыарыкаҕа]] Гарвард үнүбүрсүөтүн устудьуоннара Марк Цукерберг уонна Эдуардо Саверин [[Фэйсбук]] [[түмэт-ситим]]и (социальная сеть) олохтообуттар. * [[Олунньу 5]] — [[Гаити Өрөспүүбүлүкэтэ|Гаити]]га бэрэсидьиэн Жан-Бертран Аристид утары [[Гаити өрөбөлүүссүйэтэ|өрө туруу]] саҕаламмыт. * [[Олунньу 13]] — Астрофизиктар аан дойдуга саамай улахан [[алмаас|алмааһы]] булбуттар, ол үрүҥ карлик сулус BPM 37093 эбит. Сулуһу Beatles бөлөх ырыатыгар холоон «Люси» диэн ааттаабыттар. * [[Олунньу 26]] — Латвия сейма [[Хоту Атлантик Үлэх Тэрилтэтэ|НАТО-ҕа]] киирэр туһунан сокуону ылбыт. * [[Олунньу 28]] — мөлүйүөнтэн тахса [[Тайбаан|Тайвань]] олохтооҕо 228 «Илииттэн илиигэ» миитиҥҥэ тахсан 500 килэмиэтирдээх тыыннаах сыап оҥорбуттар. 1947 сыллаахха олунньу 28 күнүгэр буолбут түбэлтэни кэриэстээбиттэр. === От ыйа === * [[От ыйын 24]] күнүттэн [[От ыйын 30|30 күнүгэр]] диэри — Дьокуускайга [[III Аан дойдутааҕы "Азия оҕолоро" оонньуулар]] буолбуттар. 14 омук дойдутуттан уонна Арассыыйа 27 субъегыттан 1509 спортсмен кыттыбыт. === Атырдьах ыйа === * [[Атырдьах ыйын 22]] ** Арассыыйаҕа льготаны монетизациялыыр (льгота оннугар харчы төлүүр) туһунан сокуон ылыллыбыт. ** 122-ФЗ сокуонунан айылҕа баайын хостуурга көҥүлү биэрэр "икки күлүүс" тосхоло ууратыллыбыт. Мантан инньэ хостуур лиссиэнсийэни федерация салалтата соҕотоҕун быһаарар буолбут. * [[Атырдьах ыйын 27]]-29 — [[Алдан (куорат)|Алдаҥҥа]] уонна [[Алын Кураанах]]ха өрөспүүбүлүкэ көмүс хостуур буолбута 80 сылын үөрүүлээхтик бэлиэтээбиттэр. === Балаҕан ыйа === * [[Балаҕан ыйын 28]] — [[Гуманитарнай чинчийии института|Гуманитарнай чинчийии институутугар]] «Саха сиригэр либерализм устуоруйата» диэн ааттаах билим-быраактыка кэмпириэнсийэтэ буолан ааспыт. Ыҥырыылаах ыалдьытынан бөлүһүөпүйэ билимин дуоктара, профессор, «Русское либеральное наследие» пуонда бэрэсидьиэнэ Алексей Кара-Мурза кэлэ сылдьыбыт. === Алтынньы === * [[Алтынньы 2]] — [[Лондон|Лондоҥҥа]] бастакы пааркаҕа сүүрүү, о.э. ''паркран'' ([[ааҥыл тыла|ааҥыл.]] parkrun), тэрээһинэ буолбут. ''Паркран'' диэн аан дойду үрдүнэнэн куорат пааркаларыгар ыытыллар 5 килэмиэтирдээх сүүрүү. Бу сүүрүү күрэхтэһии буолбатах, ол эрээри бириэмэни ааҕаллар. [[Дьокуускай]]га ''паркран'' 2018 сылтан ыла кыһыннары-сайыннары субуота аайы сарсыарда 9 чааска куорат пааркатыгар ыытыллар. * [[Алтынньы 14]] — [[Амуур]] өрүһүгэр баар ''Тарабаров'' арыыта, [[Хабаровскай]] таһынааҕы ''Улахан Уссурийскай'' арыы уонна Аргунь өрүһүгэр баар (Чита уобалаһа) ''Большой'' арыы [[Кытай]]га бэриллэллэрин туһунан дөкүмүөҥҥэ бэрэсидьиэн [[Владимир Путин]] илии баттаабыт. 4 сыл буолан баран бу арыылар анал быһыыны-майгыны тутуһан Кытайга букатыннаахтык бэриллибиттэрэ. * [[Алтынньы 29]] — араабтыы тахсар «Аль-Джазира» ханаалга [[Осама бен Ладен|Усама бен Ладен]] 2011 сыллааҕы балаҕаны ыйын 11 күнүгэр АХШ-ка буолбут террактары тэрийбитин билинэрин туһунан видеота көстүбүт. === Сэтинньи === * [[Сэтинньи 4]] — [[Ил Түмэн]] уурааҕынан [[Марха]] уонна [[Хаҥалас]] бөһүөлэктэрэ [[Дьокуускай]] куоратын састаабыгар киирбиттэр. * [[Сэтинньи 18]] — Cэтинньи 15-18 күннэригэр Дьокуускайга [[Польша|Польша Өрөспүүбүлүкэтин]] наукатын уонна култууратын күннэрэ ыытыллыбыттар. Бу күннэр истэринэн «Польша киинэлэрэ» кинофестиваль, «Польша уонна Саха сирин историческай ситимнэрэ» төгүрүк остуол, Наассыйалыы архыып пуондатыттан быыстапка тэриллибит. * [[Сэтинньи 25]] — [[Панкратион]] Аан дойдутааҕы федерациятын (ATHLIMA) ыҥырыытынан [[Сидней]] куоракка буолбут чөмпүйэнээккэ Саха Өрөспүүбүүкэтэ туспа хамаанданнан кыттыбыт. === Ахсынньы === * [[Ахсынньы 28]] — СӨ бэрэсидьиэнэ Вячеслав Штыров РФ бэрэсидьиэнин Владимир Путины кытта көрсүбүт. Көрсүһүүгэ сыл түмүктэрин кэпсээбит, өрөспүүбүлүкэ тохсунньуттан суперсокуонунан киллэриллэр төлөбүрдэри саҕалыыр кыахтааҕын эппит, Уһук Хоту льготалара уларыйыыларынан үөскүүр кыһалҕаларга дойду салайааччытын болҕомтотун тарпыт. == Төрөөбүттэр == * [[Алтынньы 29]] — [[Николаев Семен Иванович (Сомоҕотто)]] (01.09.1923—29.10.2004) — история билимин кандидата == Өлбүттэр == * [[Егорова Федора Петровна|Федора Петровна Егорова]] (1934—2004) — Саха сирин бастакы идэтийбит дьахтар-суруналыыһа, "[[Кыым (хаһыат)|Кыым]]" хаһыат тутаах эрэдээктэрэ, * [[Иванова Александра Дмитриевна]] (1927—2004) — саха норуодунай артыыһа. * [[Кулун тутар 4]] — [[Ларионов Владимир Петрович]] - СӨ наукатын үтүөлээх деятелэ, РАН академига, СӨ Академияларын чилиэнэ, техническэй наука доктора, профессор. * [[Ыам ыйын 6]] — [[Пестряков Иннокентий Юрьевич]] (19.07.1962—06.05.2004) — саха худуоһунньуга. * [[Ыам ыйын 14]] — [[Федотов Симон Петрович]] (01.04.1939—2004) — Российскай Федерация үтүөлээх артыыһа. * [[Ыам ыйын 19]] — [[Ильяхов Петр Николаевич]] (09.06.1938—19.05.2004) — история билимин кандидата[[Категория:2004|*]] * [[Алтынньы 29]] — [[Николаев Семен Иванович (Сомоҕотто)|Семен Николаев - Сомоҕотто]] — устуоруйа билимин хандьыдаата, этнография эйгэтигэр сахалартан бастакы үрдүк үөрэхтээх чинчийээччи, сүүстэн тахса үлэ ааптара. * [[Сэтинньи 11]] — [[Ясир Арафат]] (1929 төр.), [[Палестинаны босхолуур тэрилтэ]] ситэриилээх кэмитиэтин бэрэстээтэлэ (1969—2004), [[Нобель эйэ бириэмийэтэ|Нобель Эйэ бириэмийэтин]] лауреата. lzemjr3rznytspfrj2lx4ilnaxn7o66 0 6668 382648 379379 2022-08-09T00:29:41Z HalanTul 51 /* Олунньу */ wikitext text/x-wiki {{Сыллар|2006}} '''2006''' сыл. == Туох буолбута == АЛРОСА баайын-дуолун түҥэттиигэ быһаарыылаах сыл. 19.8 т көмүс хостоммут (былрыыҥҥытыааҕар 6 быр үрдүк) 11.6 мөл туонна таас чох хостоммут (4 быр үрдүк) "2007-2011 сылларга нэһилиэнньэлээх пууннары гаастааһын" программа ылыныллыбыт 15 алмааһы кырыылыыр собуот үлэлээбит 577 мөл. солк. ювелирнай оҥоһук оҥоруллан тахсыбыт 1,5 тыһ. турист кэлэ сылдьыбыт 354 цифровой АТС баар буолбут, спутник сибээһин сирдээҕи станциятын ахсаана 181-гэ тиийбит 326 оскуола интэриниэт ситимигэр холбоммут Суотабай сибээс абоненнарын ахсаан сыл бүтүүтгэр 450 тыһ. буолбут. Суотабай сибээс 12 улууска киирбит. Амыр уоблаһыгар Саха сирин бас билэр сопхуоһа үлэлиир, 1500 гааҕа соя үүннэрэн Хаптаҕайдааҕы комбикорм оҥорор собуоту хааччыйар эбит. Сахалииҥҥа саха сылгытын иитэн саҕалаабыттар. 285,5 тыһ. кв. м олорор дьиэ килэриллибит. 15 саҥа оскуола үлэҕэ киирбит. СГУ 50 сыллаах үбүлүөйэ бэлиэтэммит. Университет иһинэн 8 институт, 9 факультет, 132 хаапыдыра үлэлиирэ этиллибит. Ону таһынан 2 чинчийэр институт, бибилэтиэкэ, 19 чинчийэр лаборатория бааллар эбит. 2 филиал Мииринэйгэ уонна Нүөрүҥгүрүгэ үлэлииллэр. 140 билим дуоктара. 600 хандьыдаат. 4 докторскай уонна 4 хандьыдаат диссертационнай сэбиэтэ. ыам ыйын 22 к. Москубаҕа МГУ билим кэмпириэнсийэтэ тэриллибит. Алтынньыга - үбүлүөй түмүктүүр тэрээһиннэрэ<ref>{{Кинигэ|автор=сост. В.С. Доллонов, А.И. Лукинов, И.А. Спиридонова|заглавие=Республика Саха: год 2006|место=Якутск|издательство=Бичик|год=2007|isbn=978-57696-2652-4|страниц=224|тираж=5000|страницы=5-68}}</ref>. === Тохсунньу === * Тохсунньу - 2002 сыллаахтан ыытыллар реформа түмүгэр Саха сирэ олохтоох бэйэни салайаныыга киирбит. * [[Тохсунньу 6]] — Арассыыйа бэрэсидьиэнэ Дьокуускайга кэлэ сылдьыбыт. Тыл этиитигэр ньиэп-гаас хостууру сайыннарыыга ордук болҕомто уурбут. Өрөспүүбүлүкэ бэрэсидьиэнэ Штыров хотугу биэнсиэйлэр тустарынан боппуруоһу көтөхпүт. Путиҥҥа кэнсиэр көрдөрбүттэр, Уус-уран түмэлгэ сырытыннарбыттар. Преображение хаапыдыралаах собуоругар Ороһооспо сиэригэр-туомугар сылдьыбыт. ** [[Арассыыйа]] бэрэсидьиэнэ [[Путин Владимир Владимирович|Владимир Путин]] [[Дьокуускай]]га [[Национальнай уус-уран түмэл|Национальнай уус-уран түмэлгэ]] сылдьан суруналыыстары кытта кэпсэтиитигэр "[[сахалар]] култуураҕытын өрө тута сылдьаргытын үөрэ көрдүм" диэбит. * [[Тохсунньу 7]] — Бэрэсидьиэн дьуолкатыгар 700 оҕо сылдьыбыт. Хас биирдиилэригэр бэрэсидьиэн аатыттан 20 тыһ. солкуобай бэлэхтэммит. * [[Тохсунньу 8]] — [[Амма улууһа|Аммаҕа]] улуус саҥа балыыһата аһыллыбыт. Икки мэндиэмэннээх балыыһа 50 сытар миэстэлээх эбит. * [[Тохсунньу 16]] — Эллен Джонсон-Серлиф [[Либерия]] бэрэсидьиэнин солотугар киирбит. Африкаҕа дойдуну баһылаабыт бастакы дьахтар буолбут. * [[Тохсунньу 17]] — [[Санкт-Петербург]]а Эрмитаж тыйаатырыгар «Саха сирин виртуозтара» кырыымпаһыттар бөлөхтөрө кэнсиэртээбит. Бу иннинэ мусукаан оҕолор Судаарыстыбаннай академическай капеллаҕа, ортопедия уонна травматология үнүстүүтүн кырачаан пациеннарыгар, «Зазеркалье» тыйаатырга кэнсиэртээн истээччилэр биһирэбиллэрин ылбыттар. * [[Тохсунньу 22]] — [[Боливия]] бэрэсидьиэнинэн [[Эво Моралес]] буолбут. Кини [[Соҕуруу Америка]]ҕа бастакы олохтоох индеец бэрэсидьиэн. ** Саха сирин дьахталларын V спартакиадата буолбут. 22 улуустан 600 спортсмен кыттыбыт. ** Бүлүү куоратыгар Гаврил Чиряев аатынан оскуола саҥа дьиэтэ аһыллыбыт. ** Өрөспүүбүлүкэҕэ Амма Аччыгыйын 100 сааһын бэлиэтээбиттэр. * Росавтодор "Халыма" суолу тутуу уонна сөргүтүү программатын бигэргэппит: онно Дьокуускайтан Магадааҥҥа диэри "сквозной проезд" 2008 тохсунньу 1 к. диэри оҥоһуллуохтаах дэммит. === Олунньу === * [[Олунньу 17]] — "Этигэн хомус" муусука бириэмийэтэ сэттистээн туттарыллыбыт. Уһулуччулаах толорооччу номинацияҕа Саина кыайбыт, эр дьоҥҥо [[Бурнашев Анатолий Аркадьевич|Анатолий Бурнашев]] буолбут. * [[Олунньу 23]] — Саха тыйаатырыгар олоҥхо презентацията буолбут. * [[Олунньу 26]] — Кыһыҥҥы XX Олимпиада Туриҥҥа түмүктэммит. * [[Олунньу 27]] — [[Саха сирин дьахталларын XII сийиэһэ]] саҕаламмыт. 500 дэлэгээт кыттыбыт. Өрөспүүбүлүкэҕэ 500-тэн тахса дьахтар тэрилтэтэ баар, 332 нэһилиэккэ женсовет баар диэн буолбут, 138 дьахтар түмсүүтэ (кулууба) баар эбит. === Кулун тутар === * Кулун тутар - СӨ муниципальнай тэриллиилэрин бастакы сийиэһэ буолбут. 579 дэлэгээт кыттыбыт. Муниципальнай тэриллиилэр Сүбэлэрэ талыллыбыт, Устаап бигэргэтиллибит, Сүбэ салайааччытынан Мииринэй баһылыга Анатолий Попов буолбут. * [[Кулун тутар 3]] — [[Саха сирин дьахталларын XII сийиэһэ]]: пленарнай мунньах. Сийиэс сабыллыбыт. СӨ Дьоруой ийэтэ ытык ааты иҥэрэр туһунан быһаарыныы ылыныллыбыт. Саха сирин олохтоохторугар туһаайыы ылыныллыбыт. * [[Кулун тутар 5]] — [[Ханты-Мансийскай]]га буолбут буоксаҕа Арассыыйа чөмпүйэнээтигэр 51 киилэҕэ [[Балакшин Георгий Русланович|Георгий Балакшин]] чөмпүйүөн буолбут. [[Поскачин Афанасий Дмитриевич|Афанасий Поскачин]] (57 кг) үрүҥ көмүс мэтээли ылбыт. * Томскайга буолбут мунньахха Путин "Илин Сибиир - Чуумпу далай" нефтепроводу Байкаал хоту өттүнэн ыытарга дьаһайбыт. === Муус устар === * [[Муус устар 3]] — Өрөспүүбүлүкэҕэ [[Ыччат Түмэнэ]] олохтоммут. * [[Муус устар 4]]-[[муус устар 6|6]] күннэрэ — Дьокуускайга тулаайах уонна доруобуйаларынан хааччахтаах оҕолору үөрэтэр туһунан сэминээргэ Саха сиригэр 5,6 тыһ. тулаайах оҕо баара, онтон 4575 оҕото (82%) дьиэ кэргэҥҥэ иитиллэллэрэ этиллибит. Оҕо дьилэригэр, интэринээт-оскуолаларга уонна ыал оҕо дьиэлэригэр 1028 оҕо иитиллэр эбит. * [[Муус устар 6]] — [[Эбээннэр сийиэстэрэ|Эбээннэр II сийиэстэригэр]] [[Арассыыйа эбээннэрин сойууһа]] тэриллибит. * [[Муус устар 7]] — Дьокуускайга [[Канаада]]ттан 30 бизону аҕалбыттар. "Өлүөнэ турууктара" пааркаҕа Буотама алын тардыытыгар ыыппыттар. * [[Муус устар 12]] — Дьокуускайга РФ тыатын хаһаайыстыбатын миниистирэ Алексей Гордеев кэлбит, атах оҥоруутун кытта билсибит, быраабыыталыстыба чилиэннэрин уонна Ил Түмэн дьокутааттарын кытта көрсүспүт. Сарсыныгар Уһук Илиҥҥэ полпред Камиль Исхаковтыын уонна хас да күбүрүнээтэри кытта Томторго көппүттэр. * [[Муус устар 15]]—[[Муус устар 16|16]] күннэрэ — Красноярскайга мас-рестлиҥҥэ Арассыыйа II чөмпүйэнээтэ буолбут. 151 спортсмен кыттыбыт. Онтон эр дьоно 109, дьахтара 42. * [[Муус устар 16]] — СӨ бокса федерациятын отчуоттуур-быыбардыыр мунньаҕар федерацияны бырабыыталыстыба бэрэстээтэлэ [[Егор Борисов]] баһылаабыт. * [[Муус устар 21]] — [[Алдан (өрүс)|Алдан өрүһү]] туоруур 497 м усталаах тимир суол муостата үлэҕэ киирбит. * [[Муус устар 21]] — СГУ филолог устудьуона Полина Протодьяконова "Мисс Виртуальная Якутия-2006" титулу ылбыт. === Ыам ыйа === * ыам ыйа - "СӨ судаарыстыбаннай былааһын уорганнара Муниципальнай тэриллиилэр Сүбэлэрин кытта алтыһыыларын туһунан" сокуон ылыныллыбыт. * [[Ыам ыйын 29]] — "Илин Сибиир - Чуумпу далай" нефтепровод тутуутун декларацията презентацияламмыт, Ленскэй, Өлүөхүмэ, Алдан, Дьокуускай куораттарга уопсастыбаннай истиилэр тэриллибиттэр. * сайын - ЮНЕСКО ген дириэктэрэ Коитиро Маццуура кэлэ сылдьыбыт, Көс оскуола уонна Сэлии аан дойдутааҕы түмэлэ көрдөрүллүбүттэр. === Бэс ыйа === * [[Бэс ыйын 2]] — "[[Бэлэм Буол|Бэлэм буол!]]" оҕо хаһыатын 70 сылын бэлиэтээбиттэр === От ыйа === [[От ыйын 1]]—[[От ыйын 4|4]] — [[Сунтаар улууһа|Сунтаар]]га Өрөспүүбүлүкэ норуоттарын IV спортивнай оонньуулара уонна Олоҥхо ыһыаҕа буолбут. Уһук Илиҥҥэ полпред К. Исхаков, самбо аан дойдутааҕы федерациятын бэрэсидьиэнэ М. Тихомиров ыалдьыттаабыттар. Оонньууларга 34 улуустан уонна коруаттан 770 спортсмен кыттыбыт. Чэпчэки атлетикаҕа, көҥүл тустууга, волейболга, остуол тенниһигэр, мини-фуьболга, саха ыстаҥатыгар, хапсаҕайга уонна мас тардыһыытыгар күрэхтэһиилэр буолбуттар. 5 тыһыынчаттан тахса ыалдьыт Сунтаарга тиийэ сылдьыбыт. Мэҥэ хаҥаластан Юрий Гаврильев үс өрөспүүбүлүкэ рекордун олохтообут: кылыыга, троеборьеҕа, уонна тройной ойууга. Маны таһынан ат сүүрдүүтэ буолбут. Хамаанданан Дьокуускай куорат бастаабыт, мэҥэлэр иккис буолбуттар, Мииринэй хамаандата - үһүс. Хоту улуустарга Үөһээ Дьааҥы хамаандата бастаабыт, онтон Орто Халыма уонна Өлөөн буолбуттар. === Балаҕан ыйа === * Балаҕан ыйыа - СӨ талар тиһигэ аныгы усулуобуйаҕа диэн кэмпириэнсийэннэн Саха сиригэр избирком тэриллибитэ 80 сылын бэлиэтээһин саҕаламмыт. * [[Балаҕан ыйын 4]]-7 - Дьокуускайга Сылгы иитиигэ Бастакы аан дойду кэнгириэһэ: Япония, Франция, Монголия, Казахстан, Узбекистан, Алтаай өрөспүүбүлүкэтэ, Башкортостаан, Татарстаан, Бүрээтийэ, Хакасия, Удмуртия кыттыбыттар. Өрөспүүбүлүкэҕэ 130 тыһ. төбө сылгы баара этиллибит. * [[Балаҕан ыйын 14]]-23 к. Харбин уонна Пекин куораттарга Кытайга Арассыыйа сылын иһинэн СӨ күннэрэ ыытыллыбыттар. * [[Балаҕан ыйын 28]] — [[Саха Национальнай уус-уран музейыгар]] [[Нуучча музейа]] (Санкт-Петербург) «Три века русского искусства» диэн бэйэтин быыстапкатын арыйбыт. Быыстапкаҕа сыл бүтүөр дылы нуучча ойуулуур искусствотын [[XVIII үйэ|XVIII]] — [[XX үйэ|ХХ]] үйэлэрин 65 шедевра көрдөрүллүбүттэр. === Алтынньы === * [[Алтынньы 2]] — 2942 №-дээх «[[Саха Өрөспүүбүлүкэтин Кыһыл кинигэтэ|Саха Өрөспүүбүлүкэтин Кыһыл кинигэтин]] туһунан» Саха Өрөспүүбүлүкэтин Бэрэсидьиэнин Ыйааҕа тахсыбыт. Саха Өрөспүүбүлүкэтин Кыһыл кинигэтигэр барыта 367 үүнээйи уонна тэллэй (337 тымырдаахтар, 13 муох, 7 лабыкта, 10 тэллэй); 112 харамай (16 үөн-көйүүр, 6 балык, 3 уу-хонуу харамайдара, 2 сыылааччылар, 68 көтөр, 17 үүтүнэн иитээччилэр) көрүҥнэрэ киирбиттэр. * [[Алтынньы 4]] — [[Исландия]]ҕа [[WikiLeaks]] ситим-сир баар буолбут. Кэлин бу саайт туспа барыһы киллэриммэт тэрилтэҕэ кубулуйбута, элбэх кистэлэҥ докумуоннары бэчээттээн аан дойдуга элбэх айдааны таһаарбыта. * [[Алтынньы 9]] ** [[Хотугу Кэриэйэ]] бастакытын ядернай сэрии сэбин холоон көрбүт. Туох баар тутаах дойдулар, НАТО, Евросоюз бары бу холоон көрүүнү сэмэлээбиттэр. ** [[Google]] хампаанньа [[YouTube]] видеосервиһи 1,65 миллиард долларга атыылаһарын туһунан биллэрбит. ** Алтынньы 9-26 күннэригэр [[Дьокуускай]]га норуоттар ардыларынааҕы уонна нуучча [[дуобат]]ыгар Аан дойду чөмпүйүөннэрин сыбаанньатын иһин маатч буолбут. * [[Алтынньы 22]] — [[Емельян Ярославскай аатынан Дьокуускайдааҕы кыраайы үөрэтэр музей|Емельян Ярославскай аатынан Дьокуускайдааҕы кыраайы үөрэтэр түмэлгэ]] «Дьахтар — Арктика үлэһитэ» диэн экспозиция саҕаламмыт. * [[Алтынньы 28]] — [[Дьокуускай|Дьокуускайга]] [[Арассыыйа]] Социалистыы биир баартыйатын (СЕПР) регионнааҕы салаатын учредительнай кэмпириэнсийэтэ буолбут. Олохтоох политсовекка Арассыыйаҕа биллэр спортсменнар [[Петр Юмшанов]] уонна [[Цюхцинскай Целестин Целестинович|Целестин Цюхцинскай]] киирбиттэр. Политсовет бэрэстээтэлинэн Бриллианы кырыылааччылар ассоциацияларын дириэктэрэ Арсентий Давыдов буолбут. * [[Алтынньы 30]] — [[Бүлүү (суол)|«Тулун — Братскай — Уус-Кут — Дьокуускай» массыына суола]] федерация бас билиитигэр бэриллэрин туһунан Госдуума дьокутаата Виталий Шуба [[Братскай]] куоракка биллэрбит. Бу быһаарыныы [[Саха сирэ|Саха Өрөспүүбүлүкэтэ]] «[[Алроса]]» акцияларын бакыатын федерация бас билиитигэр биэрбитин түмүгэр, дохуота аҕыйаан өрөспүүбүлүкэ бу суолу кыайан үбүлээбэт буолбутуттан сиэттэрэн ылыныллынна, — диэбит Виталий Шуба. === Сэтинньи === * [[Сэтинньи 1]] — РФ бэрэсидьиэнэ Путин "Саха сирэ Арассыыйа судаарыстыбатыгар киирбитэ 375 сылын бэлиэтиир туһунан" ыйаах таһаарбыт * Сэтинньи — К. Исхаков ыыппыт мунньаҕар солбуйааччыта О. Антосенко Беркакит - Томмот - Дьокуускай тимир суолун Өлүөнэни туоруур күргэлээх тутар туһунан тыл эппит. * [[Сэтинньи 13]] — [[Бүлүү улууһа|Бүлүү улууһун]] [[Кыһыл Сыыр|Кыһыл Сыырыгар]] гаас Саха сиригэр промышленнай хабааннаахтык туттуллубута 50 сылын уонна бөһүөлэк төрүттэммитэ 45 сылын бэлиэтээбиттэр. * [[Сэтинньи 27]] — [[Канаада]] түмэнэ Квебек наассыйатын билиммит. Канаада бу арҕаа эрэгийиэнигэр былыр Францияттан көспүт дьон сыдьааннара олороллор. * Сэтинньи 27 — СӨ Идэлээх сойуустарын 85 сылларын бэлиэтээһин саҕаламмыт: кинигэ уонна хаартыска быыстапкалара ыытыллыбыттар, кыраайы үөрэтэр түмэлгэ аналлаах экспозиция үлэлээбит. Регионнар ыккардыларынааҕы НПК ыытыллыбыт. * [[Сэтинньи 28]] — [[Арассыыйа]] бэрэсидьиэнэ [[Владимир Путин]] [[Вячеслав Штыров]]у салгыы иккис болдьоҕор өрөспүүбүлүкэ бэрэсидьиэнинэн аныырга [[Ил Түмэн|Ил Түмэҥҥэ]] этии киллэрбит. Ил Түмэн бигэргэппит. * [[Сэтинньи 29]] — СӨ Идэлээх сойуустарын 85 сыллара: ыччат идэлээх сойуустарга үлэтигэр анаммыт === Ахсынньы === * Ахсынньы — Төмтөөн өрүскэ ГЭС-тэр каскаадтара тутуллуохтааҕын туһунан декларцияны СӨ бырабыыталыстыбата таһаарбыт * [[Ахсынньы 1]] — СӨ Идэлээх сойуустарын 85 сыллара: Бэрэсидьиэн Штырову кытта көрсүһүү * [[Ахсынньы 30]] — [[Ираак]] урукку бэрэсидьиэнэ [[Саддам Хусейн]] өлөрүллүбүт. Тохсунньу 27 к (2007) дуоһунаска киирии сиэрэ-туома ыытыллыбыт. == Төрөөбүттэр == == Өлбүттэр == * [[Атырдьах ыйын 16]] — [[Варламова Анастасия Николаевна]] (23.03.1948—16.08.2006) — саха биллиилээх ырыаһыта, Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуодунай артыыһа. * [[Атырдьах ыйын 30]] — [[Нагиб Махфуз]], [[Эгипет]] суруйааччыта * [[Сэтинньи 4]] — [[Алитет Немтушкин]] (1929 төр.), Иркутскай уобаластан төрүттээх Красноярскай кыраай [[Туру (Красноярскай кыраай)|Туру]] бөһүөлэгэр олорбут эбэҥки суруйааччыта, бэйиэт. Эбэҥки араадьыйатын эрэдээктэрэ. * [[Сэтинньи 16]] — [[Милтон Фридман]], АХШ экономиhа [[Категория:2006|*]] 93b1l8e7q0wtb48hoa0ylc76ad84kn4 0 7224 382649 279531 2022-08-09T00:30:31Z HalanTul 51 /* Төрөөбүттэр */ wikitext text/x-wiki {{сыллар|1802}} '''1802''' сыл. == Туох буолбута == == Төрөөбүттэр == * [[Олунньу 26]] — [[Виктор Үго|Виктор Гюго]] — [[Франция]] суруйааччыта. == Өлбүттэр == [[Категория:1802|*]] fpt5adhz82fh5wh4k23kljdx0va3eqj 0 7225 382639 380798 2022-08-09T00:24:58Z HalanTul 51 /* Туох буолбута */ wikitext text/x-wiki {{сыллар|1804}} '''1804''' сыл. == Туох буолбута == === Олунньу === * [[Олунньу 14]] — Караджордже [[Осмаан Импиэрийэтэ|Осмаан импиэрийэтин]] утары [[Бастакы серб өрө туруута|Бастакы серб өрө туруутун]] баһылыга буолбут. * [[Олунньу 26]] — [[Арассыыйа импиэрийэтэ|Арассыыйа импиэрийэтигэр]] [[Томскай губерния]] олохтоммут ([[1925 сыл]] [[ыам ыйын 25]] күнүгэр дылы баар буола сылдьыбыт). === Сэтинньи === * [[Сэтинньи 17]] — [[Казан|Казань]] уонна [[Харьков]] куоарттарга университеттар олохтоноллор. == Төрөөбүттэр == == Өлбүттэр == * [[Олунньу 12]] — [[Иммануил Кант]] — [[ниэмэстэр|ниэмэс]] улуу бөлөһүөгэ. [[Категория:1804|*]] 2skewcsciw2yn20ced4qu08fuavfydy 0 7237 382636 372774 2022-08-09T00:22:35Z HalanTul 51 /* Туох буолбута */ wikitext text/x-wiki {{сыллар|1815}} == Туох буолбута == === Олунньу === * [[Олунньу 26]] — [[Наполеон Бонапарт]] көскө ыытыллыбыт сириттэн, [[Италия]] кытылын таһыгар баар Эльба арыытыттан, күрээбит. Кини [[Франция]]ҕа тиийэн былааһы бэйэтигэр 100 күҥҥэ төннөрбүтэ. === Ыам ыйа === * [[Ыам ыйын 3]] — Царство Польское үөскээбит. Венатааҕы кэҥгириэс быһаарыытынан Арассыыйа импиэрийэтин сорҕотунан буолбут. === Бэс ыйа === * [[Бэс ыйын 6]] — Ватерлоо таһыгар сэрии (Наполеон Бонапарт бүтэһиктээх кыайтарыыта). * [[Бэс ыйын 8]] — [[Польша|Польша саарыстыбатыгар]] Конституция ылыммыттар. === Сэтинньи === * [[Сэтинньи 20]] — Парижтааҕы иккис эйэ сөбүлэҥэр илии баттаммыт. [[Франция]]ҕа 1790 сыллааҕы кыраныыссатын төннөрбүттэр, ол эрээри улахан контрибуция түһэрбиттэр уонна оккупацияны эбии хас да сылга уһатан биэрбиттэр. * [[Сэтинньи 27]] — [[Польша Хоруоллуга]] конституция ылыммыт. == Төрөөбүттэр == * [[Ыам ыйын 30]] — [[Бетлингк Отто]], Арассыыйа Император наука академятын академига, илин тыллары билэр киһи. * [[Ахсынньы 10]] — [[Ада Лавлейс]] — [[Англия]] математига. Чарльз Бэббидж суоттуур массыынатын ойуулаабытынан уонна бастакынан программа суруйбутунан биллэр. == Өлбүттэр == [[Категория:1815|*]] 4duop5ry0mp9h44jzeglu6697z4c8d3 0 7247 382678 380692 2022-08-09T01:25:06Z HalanTul 51 /* Олунньу */ wikitext text/x-wiki {{сыллар|1825}} == Туох буолбута == === Тохсунньу === * [[Тохсунньу 18]] — [[Москуба]]ҕа үөрүүлээх быһыыга-майгыга Большой тыйаатыр саҥа дьиэтэ аһыллыбыт. * [[Тохсунньу 27]] — [[АХШ]] Кэнгириэһэ ''Индеец сирин'' олохтообут (билиҥҥи [[Оклаhома]] штаатын сиригэр). Ол сиргэ АХШ илиҥҥи өттүгэр олохтоох индеецтэри күүс өттүнэн көһөрбүттэрэ. Кинилэр айаннара «харах уутун ыллыга» диэн ааттаммыта. ''Индеец сирин'' үрүҥ тириилээх дьон тыытыа суохтаах диэн буолбута, ол эрээри 1890 сыллаахха онно [[Оклаhома]] штата тэриллибитэ уонна сири үрүҥ дьоҥҥо үллэрбиттэрэ. === Олунньу === * [[Олунньу 12]] — Крик биис уустара Джорджиятааҕы бүтэһик сирдэрин Индиан-Спрингс сөбүлэҥин түһэрсэн АХШ бырабыыталыстыбатыгар туран биэрбиттэр уонна арҕаа сирдэргэ (билиҥҥи Оклахома штаата) көспүттэр. * [[Олунньу 28]] — [[Арассыыйа]] уонна [[Улуу Британия]] [[Хотугу Америка]]тааҕы сирдэрин быысаһыытын чопчулуур туһунан конвенция түһэрсибиттэр. === Ахсынньы === * [[Ахсынньы 26]] — [[Николай І]] ыраахтааҕы бөрүстүөлгэ олорбут, Петербуурга бирисээгэ биэрии кэмигэр [[Декабристар өрө туруулара|декабристар өрө туруулара]] буолбут. * [[Ахсынньы 27]] с. ахсынньы 27 күнүгэр [[Николай I]] ыраахтааҕы ыйааҕынан [[Саха уобалаһа|Саха уобалаһыгар]] [[Мягков Николай Иванович|Николай Мягков]] начаалынньыгынан анаммыт. Бу киһи саха тойотторун кытта өйдөһөн үлэлээбитэ, Саха сирин сайдыытыгар элбэх үтүөнү оҥорбута. * [[Ахсынньы 31]] — Өрө турбут Черниговскай полка саллааттарын иннигэр [[Муравьёв-Апостол Сергей Иванович|С. И. Муравьёв-Апостол]] уонна [[Бестужев-Рюмин Михаил Павлович|М. П. Бестужев-Рюмин]] «Православнай катехизис» диэн ааттаммыт ыраахтааҕыны, крепостной быраабы уонна саллаакка күүһүнэн ылыыны утарар прокламациялара ааҕыллыбыт. == Төрөөбүттэр == * [[Балаҕан ыйын 5]] — [[Маак Ричард|Маак Ричард Карлович]] (Richard Maack), Натуралист, Сибиири уонна Уһук Илини чинчийээччи, педагог. == Өлбүттэр == [[Категория:1825|*]] a65pljc1a494p5yc4b23n625h77quhg 0 7373 382637 379383 2022-08-09T00:23:19Z HalanTul 51 /* Туох буолбута */ wikitext text/x-wiki {{Сыллар|1876}} '''1876''' сыл. == Туох буолбута == * [[Олунньу 26]] — [[Дьоппуон]] уонна [[Кэриэйэ]] ыккардыларыгар Канхвадо дуогабара түһэрсиллибит. Хас эмэ үйэ тухары хатанан олорбут Кэриэйэ Дьоппуон атыытыгар-эргиэнигэр күүс өттүнэн аһыллыбыт. Дьоппуон подданнайдара Кэриэйэҕэ экстерриториальность быраабын ылбыттар. * [[Атырдьах ыйын 20]] күнэ - Санкт-Петербуурга [[Ориенталистар аан дойдутааҕы үһүс кэҥгириэстэрэ]] буолбут. Онно Саха сириттэн дэлэгээссийэ тиийэн олохтоох омуктар олохторун-дьаһахтарын көрдөрбүт. == Төрөөбүттэр == * [[Барашков Сэмэн Петрович]] (1876 — 1921), эргиэмсик, меценат. * [[Тохсунньу 12]] — [[Джек Лондон]] (1916 өлб.), суруйааччы («Белый Клык», «Зов предков», «Морской волк», «Смок Беллью» уо.д.а.). * [[Сэтинньи 8]] — [[Эрьзя Степан Дмитриевич|Степан Эрьзя]] (1959 өлб.), худуоһунньук уонна скульптор. * [[Ахсынньы 2]] — [[Юсуф Акчурин]] — татаар суруйааччыта, суруналыыс, устуорук, бэлиитик, [[түркчүлүк]] ([[пантюркизм]]) идеолога. == Өлбүттэр == * [[Алтынньы 30]] — [[Чекановскай Александр Лаврентьевич]] көскө сылдьыбыт, [[Илин Сибиир]]и чинчийбит геолог. [[Категория:1876|*]] sk033jhjppmn4tedsnza454hlek12ee 0 7502 382694 377713 2022-08-09T06:54:15Z HalanTul 51 /* Түбэлтэлэр */ wikitext text/x-wiki '''Кулун тутар 1''' диэн [[Грегориан халандаара|Григориан халандаарыгар]] сыл 60-с күнэ ([[ордук хонуктаах сыл]]га 61-c күнэ). Сыл бүтүө 305 күн баар. == Бэлиэ күннэр == <!-- * {{Флагификация|СӨ}} — [[Табаһыт күнэ]] (2021, кулун тутар бастакы субуотатыгар бэлиэтэнэр)--> * {{Флагификация|ООН}} ([[ВИЧ/СПИД утары ХНТ программата|ЮНЭЙДС]]) — [[Дискриминацияны утарар күн]]<ref>{{Cite web|url=https://www.un.org/ru/sections/observances/international-days/index.html|title=Международные дни|date=2015-01-06|publisher=www.un.org|lang=ru|accessdate=2020-01-13}}</ref>. Бу күн ЮНЭЙДС (ВИЧ/СПИД утары ХНТ программата) көҕүлээһининэн ыытыллар. Ол эрээри, бэлиэ күн аҥардас биир ыарыыга ылларбыт дьон тэҥ бырааптарыгар эрэ болҕомто тардыынан муҥурдаммат, хабар эйгэтэ киэҥ: дискриминация ханнык баҕарар көстүүлэрэ дьону тэҥэ суох гыналлар, дьон олоҕун айгыраталлар. Бэлиэ күн быйылгы тимэмэтэ: Дьахтары уонна кыыһы дискриминациялыыры төрдүттэн суох оҥоруу. * [[Билэ:Earth flag PD.jpg|25px]] [[Гражданскай көмүскэнии аан дойдутааҕы күнэ]] * [[Билэ:Earth flag PD.jpg|25px]] Имбэлииттэри өлөрүүгэ болҕомто уурар күн * [[Билэ:Earth flag PD.jpg|25px]] Бэйэ этин-сиинин бааһырдыыга болҕомто ууруу күнэ * Комплимент аан дойдутааҕы күнэ <ref>[https://www.calend.ru/holidays/0/0/3351/ Всемирный день комплимента - 1 марта. История и особенности праздника в проекте Календарь Праздников 2020</ref> * {{Флагификация|Исландия}} — Пиибэ күнэ. 1989 сыллаахха бобуу суох буолбутун кэннэ бэлиэтэнэр * {{Флагификация|Ираак}} (Курдистаан) — Мустафа Барзани күнэ * {{Флагификация|Парагвай}} — Дьоруойдар күннэрэ * {{Флагификация|Босния уонна Герцеговина}} — Тутулуга суох буолуу күнэ (Югославияттан, 1992) * {{Флагификация|Польша}} — "Кырыыстаах саллааттары" ахтар күн * {{Флагификация|Маршалл арыылара}} — Ахтыы күнэ * {{Флагификация|Соҕуруу Кэриэйэ}} — Самилджоль. 1910-1945 сс. Япония баһылыырын утары хамсааһын сиэртибэлэрин ахтар күн. 1919 сыллаахха Сеулга бу күн улахан хаан тохтуулаах дьалхаан буолбута * {{Флагификация|Румыния}}, {{Флагификация|Молдавия}} — Марцишор, саас саҕаланыыта * {{Флагификация|Микронезия}} (Йап штаат) — Йап күнэ == Түбэлтэлэр == * [[1562]] — Васси диэн сиргэ (Франция) 63 гугеноту өлөрбүттэр, мантан сылтаан Францияҕа итэҕэл сэриилэрэ саҕаламмыттара. * [[1810]] — [[Александр I]] ыраахтааҕы [[Абхазия]] Арассыыйа Импиэрийэтигэр киирбитин туһунан манифест таһаарбыт. * [[1811]] — Мамлюктар династияларын баһылыктарын Эгиипэт ыраахтааҕыта Мухаммед Али өлөттөрбүт. * [[1896]] — [[Анри Беккерель]] атомнар радиациялаах үрэллиилэрин арыйбыт. * [[1921 сыл|1921]] — Петроградка көҥүлү кэҥэтии иһин дьалхаан буолбутун түмүгэр Кронштадтааҕы өрө туруу саҕаламмыт, мотуруостар уонна куорат олохтоохторо бассабыыктар утары саа-саадах туппуттар. * [[1941 сыл|1941]] — [[Аан дойду иккис сэриитэ]]: [[Болгария]] Тройственнай пакт диэн докумуоҥа илии баттаан Германия, Италия уонна Япония өттүлэригэр буоларын биллэрбит. * [[1945]] — [[Аан дойдутааҕы харчы пуондата]] тэриллибит. * [[1953 сыл|1953]] — Иосиф Сталин инсуллаабыт уонна өйүн сүтэрит; түөрт хонон баран өлбүтэ. * [[1966]] — Сэбиэскэй "Венера-3" хараабыл Чолбоҥҥо сууллубут, атын планетаҕа түспүт бастакы хараабыл буолбут. * [[1967]] — Мэҥэ Хаҥаласка [[Герой Попов аатынан совхоз]] тэриллибит. * [[2004 сыл|2004]] — Михаил Фрадков Арассыыйа премьер-миниистирэ буолбут. * [[2008]] — Читинскай уобалас уонна Агинскай-Бурятскай автономнай уокурук холбоһоннор [[Забайкальскай кыраай]] үөскээбит. * [[2011 сыл|2011]] — Арассыыйаҕа «Полиция туһунан» сокуон олоххо киирбит. == Төрөөбүттэр == * [[1932]] — Дьокуускайга [[Шелехова Роза Васильевна|Роза Шелехова]] — Саха Сирин советскай уонна гражданскай сэрии кэминээҕи устуоруйатын чинчийбит учуонай, устуоруйа билимин хандьыдаата. * [[1934]] — Үөһээ Бүлүү [[Ороһу нэһилиэгэ (Үөһээ Бүлүү улууһа)|Ороһу]]тугар [[Тобуроков Николай Николаевич|Николай Тобуруокап]] — лингвист учуонай, литэрэтиирэ кириитигэ, филология билимин дуоктара. Өксөкүлээх Өлөксөй, Б. Ойуунускай, Эрилик Эристиин, Амма Аччыгыйа, Суорун Омоллоон, Кындыл Уйбаан, Сэмэн Руфов о. д. а. саха суруйааччыларын, бэйиэттэрин айымньыларын сиһилии чинчийбитэ. * [[1934]] — [[Томскай Иннокентий Егорович|Иннокентий Томскай]] (19.09.2001 өлб.) — саха биллиилээх учуонайа, экономика билимнэрин дуоктара. * [[1935]] — Ньурба [[Таркаайы нэһилиэгэ (Ньурба улууһа)|Таркаайытыгар]] [[Уткин Ксенофонт Дмитриевич|Нүһүлгэн (Ксенофонт Уткин)]] — философия билимин дуоктара, профессор, бэйиэт уонна литэрэтиирэ кириитигэ. * [[1946]] — [[Таас Үрэх]] бөһүөлэгэр (билигин Мииринэй оройуона) [[Басыгысов Виталий Николаевич|Виталий Басыгысов]] — 2008 с. [[Ил Түмэн]] бэрэстээтэлэ. == Өлбүттэр == * [[1981]] — [[Таллан Бүрэ]] (Ефрем Сивцев, 25.01.1909 төр.) — Нам улууһун [[Хатыҥ-Арыы нэһилиэгэ (Нам улууһа)|Хатыҥ Арыы]] нэһилиэгиттэн төрүттээх саха биллиилээх суруйааччыта. Бэйиэт туһунан [[Сэмэн Данилов]] маннык эппиттээх: "Кини өрүү тыл ойуулуур, оһуордуур кэриҥин, кыаҕын кэҥэтэр иһин охсуһар". {{ыйдар}} [[Категория:Кулун тутар 1]] 95p4wtq87f9jwtrz2g362369tj02t2j 0 7877 382631 376406 2022-08-08T21:53:40Z HalanTul 51 /* Түбэлтэлэр */ wikitext text/x-wiki '''Атырдьах ыйын 9''' диэн [[Григориан халандаара|Григориан халандаарыгар]] сыл 221-с күнэ ([[ордук хонуктаах сыл|ордук хонуктаах сылга]] 222-c күнэ). Сыл бүтүө 144 күн баар. == Бэлиэ күннэр == * * {{Флаг|ООН}} — [[Олохтоох омуктар аан дойдутааҕы күннэрэ]] * {{Флагификация|США}} — Ойууру өртөн көмүскээһин күнэ * {{Флагификация|Канада}} — Эйэни хааччыйар сэбилэниилээх күүстэр күннэрэ {{lang-en|National Peacekeepers' Day}} * {{Флагификация|Сингапур}} — [[Өрөспүүбүлүкэ күнэ]] * {{Флагификация|ЮАР}} — [[ЮАР-га дьахтар күнэ|Дьахтар күнэ]] * {{Флагификация|Япония}} — Куустуһуу күнэ * {{Флагификация|Россия}} — [[Арассыыйа албан аатын күннэрэ|Арассыыйа албан аатын күнэ]] (Гангуттааҕы кыргыһыы) == Түбэлтэлэр == * [[378]] — ''Адрианополь кыргыһыытыгар'' вестготтар [[Рим империята|Рим]] аармыйатын кыайбыттар, император Валент аармыйатын улахан аҥаарын кытта кыргыһыыга охтубут. Мантан ыла [[Рим империята|Арҕаа Рим импиэрийэтин]] ыһыллыыта саҕаламмыт. * [[1173]] — Икки үйэ тухары салҕаммыт ''Пиза башнятын'' тутуута саҕаламмыт. * [[1329]] — Папа Иоанн XXII Квилон диэн [[Ииндийэ]]ҕэ бастакы [[Католик Таҥара дьиэтэ|католическэй]] епархияны олохтообут. Бу [[Васко да Гама]] [[Ииндийэ]]ҕэ диэри байҕалынан суол булуон быдан иннинээҕи түгэн. * [[1605]] — Москубаҕа [[Москуба Кириэмилэ|Кириэмилгэ]] бэйэтин бэйэтэ ыраахтааҕынан биллэриммит, кэлин [[Лжедмитрий I]] быһыытынан биллибит кини ыраахтааҕыга бэргэһэлэммит. * [[1853]] — Нуучча сэриилэрэ Сырдарья өрүскэ турар Ак-Мэчиэт диэн сири баһылаабыттар. Бу кыайыы Коканд ханствотын сэриилээһиҥҥэ көмөлөспүтэ. * [[1940]] — Бэлиитикэҕэ улахан суолталаах [[Берлин]]—[[Багдад]] тимир суол тутуута түмүктэммит. * [[1945]] — [[Аан дойду иккис сэриитэ]] бүтүүтүн саҕана [[Дьоппуон|Дьоппуоҥҥа]] [[Нагасаки]] куоратыгар [[АХШ]] атомнай буомба бырахпытыгар 74 тыһыынча киһи өлбүт. * [[1958]] — Кытайга [[Мао Цзэдун]] "Баараҕай көҥү көтүү" диэн ааттаммыт реформатын саҕалаабыт. Бу реформа сатамматаҕа, улахан алдьархайга тиэрдибитэ. 1958 сылтан 1962 сылга диэри официальнай дааннайынан 45 мөл. тахса киһи сутаан өлбүтэ. * [[1965]] — [[Сингапур]] куорат [[Малайзия]] састаабыттан таһаарыллыбыт. Билигин бу бэйэтин баҕатын утары тутулуга суох буолбут соҕотох судаарыстыба. * [[1974]] — [[Уотергейт айдаана|Уотергейт айдаанын]] түмүгэр [[Ричард Никсон]] [[АХШ]] бэрэсидьиэнин дуоһунаһыттан батынарга күһэллибит. * [[1978]] — Саха сиригэр сир аннынааҕы ядернай дэлби тэптэриилэртэн саамай улаханнара 22 килотонналаах «Кратон-4» оҥоһуллубут. [[Кэбээйи (нэһилиэк)|Кэбээйи бөһүөлэгиттэн]] 30 км арҕаа сытар Бадарааннаах диэн күөл таһыгар 560 метр дириҥҥэ сир баайын уөрэтэр сыаллаах сейсмозондирование оҥороору дэлби тэптэриллибит, саахал тахсыбатах. * [[1990]] — РСФСР Үрдүкү Сэбиэтэ «Арассыыйа экэниэмикэҕэ суверенитетын көмүскүүр туһунан» диэн уураах ылыммыт. Бу уурааҕынан көмүскэ, алмааска, урааҥҥа уо.д.а. хостонор баайдарга Сэбиэскэй Сойуус туох баар дуогабардарын сотон кэбиспит. * [[1990]] — Арассыыйа Федерациятын өрөспүүбүлүкэлэриттэн бастакыннан Карельскай АССР судаарыстыбаннай сүбэрэнитиэт Декларациятын ылыммыт. Ол эрээри Арассыыйаттан арахсыбатаҕа. 1991 сыллаахтан РФ иһинэн [[Карелия Өрөспүүбүлүкэтэ]] диэн ааттанар буолбута. * [[1999]] — Арассыыйа бэрэсидьиэнэ [[Борис Ельцин]] [[Степашин Сергей Вадимович|Сергей Степашины]] премьер-миниистир дуоһунаһыттан уураппыт (кинини кытта туох баар миниистирдэр кабинеттарын), [[Владимир Путин|Владимир Путины]] [[Арассыыйа]] премьер-миниистиринэн анаабыт. Бу күн тэлэбиидэнньэҕэ Путины бэйэтин салҕааччытынан көрөрүн туһунан эппит. * [[2020]] — [[Беларусь|Беларуська]] алтыс бэрэсидьиэн быыбара буолбут. ЦИК ааҕыытынан быыбары [[Лукашенко Александр Григорьевич|Александр Лукашенко]] кыайбыт. Киэһэ уонна түүн ону утаран [[Минскэй]]гэ уонна атын уобаластарга уонунан тыһыынча киһи таһырдьа тахсыбыт. == Төрөөбүттэр == * [[1913]] — [[Шавкунов Георгий Иванович|Георгий Шавкунов]] — сэрии иннинэ [[Дьокуускай|Дьокуускайга]] кэлэн олохсуйбут, сэриигэ Сэбиэскэй Сойуус Дьоруойа буолбута. * [[1945]] — [[Иванов-Ороһуунускай Иван Еремеевич|Уйбаан Ороhуунускай]] — бэйиэт уонна публицист. Арассыыйа суруйааччыларын сойууһун чилиэнэ. == Өлбүттэр == * [[2016]] — [[Неизвестнай Эрнст Иосифович|Эрнст Неизвестнай]] ([[1925 төр.]]), [[ССРС]]-ка уонна [[АХШ]]-ка олорбут скульптор. Аҕа дойду сэриитин кыттыылааҕа, десантнай рота хамандыыра, "Кыһыл Сулус" уордьан кавалера. Берлини ылыы кэмигэр сиһин тоноҕоһугар бааһыран икки сыл баттыктаах сылдьыбыта эрээри, ол кэнниттэн [[Рига]]ҕа уонна [[Москуба]]ҕа үөрэнэр кэмнэригэр 14 сыл куруусчутунан, каменщигынан, литейщигынан үлэлээбитэ. Бастакы скульптураларын металлоломтан оҥорбута. Валютаны көҥүлэ суох атыылаабытын иһин уонна үспүйүөннээтиҥ диэн КГБ-лар хаста да тута, кырбаан эчэтэ сылдьыбыттара. Быыстапкаҕа турбут үлэлэрин [[Хрущёв Никита Сергеевич|Хрущев]] кириитикэлээбитэ (сэбиэскэй дьон сирэйдэрин алдьатан көрдөрөҕүн диэн буруйдаабыта). 1976 сыллаахха Швейцарияны нөҥүөлээн АХШ-ка көспүтэ, онно үлэлээн аатырбыта, скульптуралара аан дойду үрдүнэн тураллар. Перестройка кэмигэр [[Магадаан|Магадааҥҥа]] ГУЛАГ сиэртибэлэригэр, [[Калмыкия]]ҕа күүстэринэн көһөрүллүбүт дьоҥҥо мэҥэлэри айбыта. Сылын ахсын Арассыыйаҕа туттарыллар "Тэффи" бириэмийэ статуэтката — кини үлэтэ. {{ыйдар}} [[категория:Атырдьах ыйын 9]] j0i74v1jgr5swl653ht4jfb51z54nz1 382632 382631 2022-08-08T22:00:14Z HalanTul 51 /* Түбэлтэлэр */ wikitext text/x-wiki '''Атырдьах ыйын 9''' диэн [[Григориан халандаара|Григориан халандаарыгар]] сыл 221-с күнэ ([[ордук хонуктаах сыл|ордук хонуктаах сылга]] 222-c күнэ). Сыл бүтүө 144 күн баар. == Бэлиэ күннэр == * * {{Флаг|ООН}} — [[Олохтоох омуктар аан дойдутааҕы күннэрэ]] * {{Флагификация|США}} — Ойууру өртөн көмүскээһин күнэ * {{Флагификация|Канада}} — Эйэни хааччыйар сэбилэниилээх күүстэр күннэрэ {{lang-en|National Peacekeepers' Day}} * {{Флагификация|Сингапур}} — [[Өрөспүүбүлүкэ күнэ]] * {{Флагификация|ЮАР}} — [[ЮАР-га дьахтар күнэ|Дьахтар күнэ]] * {{Флагификация|Япония}} — Куустуһуу күнэ * {{Флагификация|Россия}} — [[Арассыыйа албан аатын күннэрэ|Арассыыйа албан аатын күнэ]] (Гангуттааҕы кыргыһыы) == Түбэлтэлэр == * [[Б.э.и. 48 сыл]] — Гражданскай сэрии кэмигэр Грецияҕа баар Фарсала куорат аттынааҕы кыргыһыыга [[Юлий Цезарь]] [[Помпей]] сэриитин кыайбыт, Помпей [[Эгиипэт|Эгиипэккэ]] күрээбит. * [[378]] — ''Адрианополь кыргыһыытыгар'' вестготтар [[Рим империята|Рим]] аармыйатын кыайбыттар, император Валент аармыйатын улахан аҥаарын кытта кыргыһыыга охтубут. Мантан ыла [[Рим империята|Арҕаа Рим импиэрийэтин]] ыһыллыыта саҕаламмыт. * [[1173]] — Икки үйэ тухары салҕаммыт ''Пиза башнятын'' тутуута саҕаламмыт. * [[1329]] — Папа Иоанн XXII Квилон диэн [[Ииндийэ]]ҕэ бастакы [[Католик Таҥара дьиэтэ|католическэй]] епархияны олохтообут. Бу [[Васко да Гама]] [[Ииндийэ]]ҕэ диэри байҕалынан суол булуон быдан иннинээҕи түгэн. * [[1605]] — Москубаҕа [[Москуба Кириэмилэ|Кириэмилгэ]] бэйэтин бэйэтэ ыраахтааҕынан биллэриммит, кэлин [[Лжедмитрий I]] быһыытынан биллибит кини ыраахтааҕыга бэргэһэлэммит. * [[1853]] — Нуучча сэриилэрэ Сырдарья өрүскэ турар Ак-Мэчиэт диэн сири баһылаабыттар. Бу кыайыы Коканд ханствотын сэриилээһиҥҥэ көмөлөспүтэ. * [[1940]] — Бэлиитикэҕэ улахан суолталаах [[Берлин]]—[[Багдад]] тимир суол тутуута түмүктэммит. * [[1945]] — [[Аан дойду иккис сэриитэ]] бүтүүтүн саҕана [[Дьоппуон|Дьоппуоҥҥа]] [[Нагасаки]] куоратыгар [[АХШ]] атомнай буомба бырахпытыгар 74 тыһыынча киһи өлбүт. * [[1958]] — Кытайга [[Мао Цзэдун]] "Баараҕай көҥү көтүү" диэн ааттаммыт реформатын саҕалаабыт. Бу реформа сатамматаҕа, улахан алдьархайга тиэрдибитэ. 1958 сылтан 1962 сылга диэри официальнай дааннайынан 45 мөл. тахса киһи сутаан өлбүтэ. * [[1965]] — [[Сингапур]] куорат [[Малайзия]] састаабыттан таһаарыллыбыт. Билигин бу бэйэтин баҕатын утары тутулуга суох буолбут соҕотох судаарыстыба. * [[1974]] — [[Уотергейт айдаана|Уотергейт айдаанын]] түмүгэр [[Ричард Никсон]] [[АХШ]] бэрэсидьиэнин дуоһунаһыттан батынарга күһэллибит. * [[1978]] — Саха сиригэр сир аннынааҕы ядернай дэлби тэптэриилэртэн саамай улаханнара 22 килотонналаах «Кратон-4» оҥоһуллубут. [[Кэбээйи (нэһилиэк)|Кэбээйи бөһүөлэгиттэн]] 30 км арҕаа сытар Бадарааннаах диэн күөл таһыгар 560 миэтэрэ дириҥҥэ сир баайын уөрэтэр сыаллаах сейсмозондирование оҥороору дэлби тэптэриллибит, саахал тахсыбатах. * [[1990]] — [[РСФСР]] Үрдүкү Сэбиэтэ «Арассыыйа экэниэмикэҕэ суверенитетын көмүскүүр туһунан» диэн уураах ылыммыт. Бу уурааҕынан көмүскэ, алмааска, урааҥҥа уо.д.а. хостонор баайдарга Сэбиэскэй Сойуус туох баар дуогабардарын сотон кэбиспит. * [[1990]] — Арассыыйа Федерациятын өрөспүүбүлүкэлэриттэн бастакыннан Карельскай АССР судаарыстыбаннай сүбэрэнитиэт Декларациятын ылыммыт. Ол эрээри Арассыыйаттан арахсыбатаҕа. 1991 сыллаахтан РФ иһинэн [[Карелия Өрөспүүбүлүкэтэ]] диэн ааттанар буолбута. * [[1999]] — Арассыыйа бэрэсидьиэнэ [[Борис Ельцин]] [[Степашин Сергей Вадимович|Сергей Степашины]] премьер-миниистир дуоһунаһыттан уураппыт (кинини кытта туох баар миниистирдэр кабинеттарын), [[Владимир Путин|Владимир Путины]] [[Арассыыйа]] премьер-миниистиринэн анаабыт. Бу күн тэлэбиидэнньэҕэ Путины бэйэтин салҕааччытынан көрөрүн туһунан эппит. * [[2020]] — [[Беларусь|Беларуська]] алтыс бэрэсидьиэн быыбара буолбут. ЦИК ааҕыытынан быыбары [[Лукашенко Александр Григорьевич|Александр Лукашенко]] кыайбыт. Киэһэ уонна түүн ону утаран [[Минскэй]]гэ уонна атын уобаластарга уонунан тыһыынча киһи таһырдьа тахсыбыт. == Төрөөбүттэр == * [[1913]] — [[Шавкунов Георгий Иванович|Георгий Шавкунов]] — сэрии иннинэ [[Дьокуускай|Дьокуускайга]] кэлэн олохсуйбут, сэриигэ Сэбиэскэй Сойуус Дьоруойа буолбута. * [[1945]] — [[Иванов-Ороһуунускай Иван Еремеевич|Уйбаан Ороhуунускай]] — бэйиэт уонна публицист. Арассыыйа суруйааччыларын сойууһун чилиэнэ. == Өлбүттэр == * [[2016]] — [[Неизвестнай Эрнст Иосифович|Эрнст Неизвестнай]] ([[1925 төр.]]), [[ССРС]]-ка уонна [[АХШ]]-ка олорбут скульптор. Аҕа дойду сэриитин кыттыылааҕа, десантнай рота хамандыыра, "Кыһыл Сулус" уордьан кавалера. Берлини ылыы кэмигэр сиһин тоноҕоһугар бааһыран икки сыл баттыктаах сылдьыбыта эрээри, ол кэнниттэн [[Рига]]ҕа уонна [[Москуба]]ҕа үөрэнэр кэмнэригэр 14 сыл куруусчутунан, каменщигынан, литейщигынан үлэлээбитэ. Бастакы скульптураларын металлоломтан оҥорбута. Валютаны көҥүлэ суох атыылаабытын иһин уонна үспүйүөннээтиҥ диэн КГБ-лар хаста да тута, кырбаан эчэтэ сылдьыбыттара. Быыстапкаҕа турбут үлэлэрин [[Хрущёв Никита Сергеевич|Хрущев]] кириитикэлээбитэ (сэбиэскэй дьон сирэйдэрин алдьатан көрдөрөҕүн диэн буруйдаабыта). 1976 сыллаахха Швейцарияны нөҥүөлээн АХШ-ка көспүтэ, онно үлэлээн аатырбыта, скульптуралара аан дойду үрдүнэн тураллар. Перестройка кэмигэр [[Магадаан|Магадааҥҥа]] ГУЛАГ сиэртибэлэригэр, [[Калмыкия]]ҕа күүстэринэн көһөрүллүбүт дьоҥҥо мэҥэлэри айбыта. Сылын ахсын Арассыыйаҕа туттарыллар "Тэффи" бириэмийэ статуэтката — кини үлэтэ. {{ыйдар}} [[категория:Атырдьах ыйын 9]] 7dahmbn6e8pupr1hmy8uspp5qbcndmg 0 7902 382640 375519 2022-08-09T00:25:31Z HalanTul 51 /* Туох буолбута */ wikitext text/x-wiki {{Сыллар|1832}} '''1832''' сыл. == Туох буолбута == * [[Тохсунньу 27]] — [[Льюис Кэрролл]] — [[Англия]] суруйааччыта, математик уонна бөлүһүөк, «Алиса аптаах дойдуга» ааптара. * [[Олунньу 26]] — [[Арассыыйа]] былааһын утары өрө туруу хам баттаммытын кэннэ [[Польша]] бэйэтин аармыйата уонна сеймэ (түмэнэ) суох хаалбыт. == Төрөөбүттэр == == Өлбүттэр == [[Категория:1832|*]] 7oxpwmqbof14vquxkuye9lsl67zl4qa 0 7904 382679 379483 2022-08-09T01:25:34Z HalanTul 51 /* Туох буолбута */ wikitext text/x-wiki {{Сыллар|1835}} '''1835''' сыл. == Туох буолбута == [[Боотур Уус улууһа|Боотурускай улууска]] [[Иккис Хайахсыт нэһилиэгэ|2-с Хайахсыт нэһилиэгэ]] баар буолбут. * [[Олунньу 1]] — [[Маврикий]]га кулуттааһын суох буолбут. * [[Олунньу 28]] — «Калевала» диэн [[Кареллар|карел]] уонна [[фииннэр|фиин]] омуктарын эпоһын (олоҥхотун) бастакы барылыгар [[Элиас Лённрот]] күнүн-дьылын туруорбут, илии баттаабыт. * [[Атырдьах ыйын 15]] — Эргийэр барабаннаах таҥас сууйар массыынаҕа патент ылыллыбыт. == Төрөөбүттэр == == Өлбүттэр == [[Категория:1835|*]] b1tp893ylujg4bbvjgd8mqkb9hd9d2s 0 8354 382638 381921 2022-08-09T00:24:03Z HalanTul 51 /* Туох буолбута */ wikitext text/x-wiki {{Сыллар|1878}} '''1878''' сыл. == Туох буолбута == === Тохсунньу === * [[Тохсунньу 4]] — [[Нуучча-Туурак сэриитэ (1877-78)]]: [[Болгария]] киин куората София [[Осмаан Импиэрийэтэ|Осмааннартан]] босхоломмут. * [[Тохсунньу 16]] — [[Арассыыйа-Туурсуйа сэриитэ (1877–1878)]]: Филиппополь аттынааҕы кыргыһыы буолбут, нуучча драгуннарын эскадрона Пловдив куораты осмааннартан босхолообут. === Олунньу === * [[Олунньу 19]] — [[АХШ|Америка]] айааччыта [[Томас Эдисон]] фонограбы патеннаабыт. * [[Олунньу 26]] — [[Франция]] филолога Эмиль Литтре биир учуонай көрдөһүүтүнэн ''микроб'' диэн тиэрмини айбыт. == Төрөөбүттэр == * [[Тохсунньу 31]] — [[Маһмудов, Мустафа Хадьи Муса оҕлу|Мустафа Маһмудов]] — [[Азербайдьаннар|азербайдьаан]] уһуйааччыта, Арассыыйа Империятын Иккис ыҥырыылааы Судаарыстыбаннай Дуума Баку губерниятыттан дьокутаата, Азербайдьаан омук сүбэтин сэкирэтээрэ. * [[Олунньу 19]] — [[Ярославскай Емельян Михайлович|Емельян Ярославскай]] — революционер, Хомуньуус баартыйа диэйэтэлэ, [[ССРС|ССРС-ка]] итэҕэли утары хамсааһын салайааччыта. «Союз воинствующих безбожников» бэрэстээтэлэ. Кини [[1913]] с. [[бэс ыйын 14]] (27) күнүттэн [[1917]] сыл ыам ыйыгар дылы [[Дьокуускай|Дьокуускайга]] көскө олорбута. == Өлбүттэр == [[категория:1878|*]] 66dr531sndxhy0kiomjzkcqnvr73sqi 0 8502 382676 280202 2022-08-09T01:24:12Z HalanTul 51 /* Туох буолбута */ wikitext text/x-wiki {{сыллар|1720}} '''1720''' сыл. == Туох буолбута == * [[Олунньу 28]] — [[Бүөтүр I]] ыйааҕынан дьыаланы-куолуну сааһылыыр соруктаах судаарыстыбаннай коллегиялар баар буолбуттар. == Төрөөбүттэр == == Өлбүттэр == [[Категория:1720| ]] 3qecv2p3xg4epyc8k6nwugx8272z5gk 0 8518 382677 381982 2022-08-09T01:24:38Z HalanTul 51 /* Туох буолбута */ wikitext text/x-wiki {{сыллар|1732}} '''1732''' сыл. == Туох буолбута == * [[Олунньу 28]] — [[Санкт-Петербург]]а [[Арассыыйа]]ҕа бастакы кадет корпуһа аһыллыбыт. == Төрөөбүттэр == * [[Олунньу 22]] — [[Джордж Вашингтон]] — [[Америка Холбоһуктаах Штаттара|Америка Холбоһуктаах Штаттарын]] бастакы бэрэсидиэнэ ([[1789]]—[[1797]] сылларга), Америка тутулуга суох буолуу сэриитин бириэмэтигэр үрдүкү байыаннай хамандыыр уонна Америка Холбоһуктаах Штааттарын "олохтообут аҕалартан" биирдэстэрэ. == Өлбүттэр == [[Категория:1732| ]] jvlx06qwt8gbg2dsn4algdy9y5imq3n 0 8910 382655 280452 2022-08-09T01:08:09Z HalanTul 51 /* Туох буолбута */ wikitext text/x-wiki {{сыллар|1617}} '''1617''' сыл. == Туох буолбута == * [[Олунньу 27]] — [[Швеция]] уонна [[Арассыыйа]] [[Столбовтааҕы сөбүлэҥ]]ҥэ илии баттаабыттар, Ингерманландия сэриитин түмүктээбиттэр, бу сөбүлэҥинэн Арассыыйа Балтикаҕа тахсыбат буолбута. == Төрөөбүттэр == == Өлбүттэр == [[Категория:1617| ]] knixamy854mi9wg2fpi1kpt8c6cw90r 0 8928 382674 374905 2022-08-09T01:23:17Z HalanTul 51 /* Түбэлтэлэр */ wikitext text/x-wiki {{сыллар|1634}} '''1634''' сыл. == Түбэлтэлэр == [[Бүлүү (куорат)|Бүлүү]] куората төрүттэммит. * [[Тохсунньу 5]] — [[Нам улууһа|Нам улууһугар]] 600-1000 саха боотура [[Өлүөнэ остуруогун 1634 сыллаахха сахалар төгүрүйүүлэрэ|Өлүөнэ остуруогун төгүрүйээри]] тоҕуоруспуттарыгар [[атаман Иван Галкин]] 47 аттаах хаһааҕы кытары саба түспүт. Сахалар бастаан оҕунан ытыалыыллар, онтон үҥүүлээх уонна батыйалаах аттаах дьонунан сырыһыннаран кимэн киирэллэр. Манна 40-ча киһилэрин сүтэрэллэр. Бу сэриигэ Откурай диэн сахалар биир тойонноро ыараханнык бааһырар. Хаһаахтар аттарын барытын сүтэрэллэр, элбэх хаһаах ол иһигэр Иван Галкин бэйэтэ бааһыраллар. Кыргыһыы түмүгэр хаһаахтар остуруокка куоталлар. Сахалар остуруогу төгүрүйэллэр, уонна икки ый кэриҥэ кими да киллэрбэккэ да, таһаарбакка да сыталлар. Остуруокка сытар дьоҥҥо аччыктааһын буолар, бэринэллэрэ эбэтэр хоргуйан өлөллөрө аҕыйах хонук хаалбытын кэннэ олунньу бүтүүтүгэр сахалар тоҕо эрэ баран хаалаллар. * [[Тохсунньу 9]] — [[Өлүөнэ остуруогун 1634 сыллаахха сахалар төгүрүйүүлэрэ|Сахалар Өлүөнэ остуруогун төгүрүйбүттэр]], [[олунньу 28]] күнүгэр дылы оннук олорон баран бороҕоннор уонна хаҥаластар тыл тылларыгар киирсибэккэ баран хаалбыттар. * [[Олунньу 28]] — [[Өлүөнэ остуруогун 1634 сыллаахха сахалар төгүрүйүүлэрэ|Сахалар Өлүөнэ остуруогун төгүрүйүүлэрин]] кэмигэр сабаҕалааһын быһыытынан бороҕоннор уонна хаҥаластар тыл тылларыгар киирсибэккэ төгүрүйүүнү устубуттар уонна тарҕаспыттар. == Төрөөбүттэр == ''Өссө маны көр: [[:Категория:1634 сыллаахха төрөөбүттэр]]'' == Өлбүттэр == ''Өссө маны көр: [[:Категория:1634 сыллаахха өлбүттэр]]'' [[Категория:1634| ]] oy7n72fr073881jg2ylj59k0uioho7f 0 8933 382675 280478 2022-08-09T01:23:43Z HalanTul 51 /* Туох буолбута */ wikitext text/x-wiki {{сыллар|1638}} '''1638''' сыл. == Туох буолбута == * [[Олунньу 28]] — [[Эдинбург]]а [[Шотландия наассыйатын сөбүлэҥэ]] (гэль тылынан: An Cùmhnant Nàiseanta) диэн докумуоҥҥа илии баттаммыт. Бу [[Карл I]] хоруол [[Шотландия]] сыаркабын уларыта тутар баҕатын утарыы этэ. == Төрөөбүттэр == == Өлбүттэр == [[категория:1638| ]] 51as5wvawta1x6ua93xbmt63s3ea9jy 0 9604 382673 382258 2022-08-09T01:22:40Z HalanTul 51 /* Туох буолбута */ wikitext text/x-wiki {{сыллар|1525}} '''1525''' сыл. == Туох буолбута == * [[Олунньу 24]] — Павия кыргыһыытыгар Габсбургтар аармыйалара [[Франция]] хоруолун аармыйатын үлтүрүппүт. Бу кыргыһыы [[Орто үйэлэр]] бүтэһик уонна Саҥа Кэм бастакы кыргыһыытынан ааҕыллар. Манна бастакытын уотунан эстэр саалар ситиһиилээхтик туттуллубуттар. * [[Олунньу 28]] — [[Ацтектар|ацтектар]] ыраахтааҕыларын Куаутемогу конкистадор Эрнан Кортес бирикээһинэн өлөрбүттэр. == Төрөөбүттэр == == Өлбүттэр == [[Категория:1525| ]] j3xmq1q4or5qaxj0pmhfsprp3qqrlay 382690 382673 2022-08-09T01:32:27Z HalanTul 51 /* Өлбүттэр */ wikitext text/x-wiki {{сыллар|1525}} '''1525''' сыл. == Туох буолбута == * [[Олунньу 24]] — Павия кыргыһыытыгар Габсбургтар аармыйалара [[Франция]] хоруолун аармыйатын үлтүрүппүт. Бу кыргыһыы [[Орто үйэлэр]] бүтэһик уонна Саҥа Кэм бастакы кыргыһыытынан ааҕыллар. Манна бастакытын уотунан эстэр саалар ситиһиилээхтик туттуллубуттар. * [[Олунньу 28]] — [[Ацтектар|ацтектар]] ыраахтааҕыларын Куаутемогу конкистадор Эрнан Кортес бирикээһинэн өлөрбүттэр. == Төрөөбүттэр == == Өлбүттэр == * [[Олунньу 28]] — [[ацтектар]] бүтэһик ыраахтааҕыларын [[Куаутемок|Куаутемогу]] испанецтар өлөрбүттэр (1495 төр.). [[Категория:1525| ]] 6bnuewdq2poqrbpix63d19k3hxp3id5 0 10771 382635 281308 2022-08-09T00:21:31Z HalanTul 51 /* Туох буолбута */ wikitext text/x-wiki {{сыллар|1233}} '''1233''' сыл. == Туох буолбута == * [[Олунньу 26]] — [[Чыҥыс Хаан]] сэриитэ Хотугу [[Кытай]]дааҕы Цзинь илин киин куоратын Кайфэны хас даҕаны ыйдаах төгүрүктээһин кэнниттэн ылбыттар. == Төрөөбүттэр == == Өлбүттэр == [[Категория:1233| ]] ts81ku2u07z1arfh005c2dc3moa7n48 0 15012 382663 381895 2022-08-09T01:12:29Z HalanTul 51 /* Олунньу */ wikitext text/x-wiki {{Сыллар|2010}} '''2010''' сыл. == Туох буолбута == === Тохсунньу === * [[Тохсунньу 4]] — [[Дубай]]га үөрүүлээх быһыыга-майгыга аан дойду саамай үрдүк тутуута, [[Бурдж-Халифа]], аһыллыбыт. * [[Тохсунньу 12]] — [[Гаити]]га улахан [[сир хамсааһына]] буолбут. Түмүгэр 220 000-тан 300 000-ҕа дылы киһи өлбүт, Гаити киин куоратын [[Порт-о-Пренс]] үксэ урусхалламмыт. * [[Тохсунньу 14]] — [[Йиэмэн|Йемен]] "Аль-Каида" диэн террор тэрийэр бөлөххө аһаҕас сэриини биллэрбит. * [[Тохсунньу 19]] — Арассыыйа бэрэсидьиэнэ [[Дмитрий Медведев]] ыйааҕынан, [[Арассыыйа федераальнай уокуруктара|федеральнай уокуруктар]] ахсааннара уларыйбыт (8 буолбут), Соҕуруу федеральнай уокурук састаабыттан Хотугу Кавказтааҕы федеральнай уокурук туспа араарыллыбыт. * [[Тохсунньу 24]] — [[Саха тыйаатыра|Саха тыйаатырыгар]] [[Кындыл Уйбаан]] 80 сааһыгар аналлаах поэзия киэһэтэ ыытыллыбыт. Тэрээһин режиссера — Матрена Корнилова. 1960—1970 сс. тыйаатыр ''[[Потапов Федот Федотович|Сөдүөт Потапов]] уонна Кындыл Уйбаан тыйаатыра'' диэн аатынан биллэрэ. * [[Тохсунньу 27]] — [[Сан-Франциско]]ҕа [[Apple]] хампаанньа тойоно [[Стив Джобс]] [[iPad]] диэн планшет көмпүүтэри көрдөрбүт. === Олунньу === * [[Олунньу 18]] — [[WikiLeaks]] ''Челси Мэннинг'' диэн аатынан биллэр киһиттэн ылбыт сүүһүнэн тыһыынча кистэлэҥ докумуоннарыттан бастакытын бэчээккэ таһаарбыт. * [[Олунньу 27]] — [[Чиили]] киин оройуоннарыгар 8,8 бааллаах сир хамсааһына буолбут, 500-тэн тахса киһи ҕлбүт, тыһыынчанан дьон эмсэҕэлээбиттэр. Бу сир хамсааһыныттан саҕаламмыт [[цунами]] сотору кэминэн Гавайи арыыларыгар тиийбитэ. === Муус устар === * Муус устар — "Беркакит-Томмот-Дьокуускай" тимир суол Алдан уонна Хаҥалас улууһун кирбиилэрин куоһарбыт. === Балаҕан ыйа === * [[Балаҕан ыйын 25]] — [[Күөрдэм]] ыстаансыйаҕа үөрүүлээх быһыыга-майгыга тимир суол "үрүҥ көмүс" тиһилигэ ууруллубут. === Алтынньы === * [[Алтынньы 6]] — [[Инстаграм]] диэн хаартысканы уонна видеону тарҕатар, ону кытары [[түмэт-ситим]] өҥөтүн оҥорор сиэрбис төрүттэммит. * [[Алтынньы 14]] — Бүтүн Арассыыйатааҕы 2010 сыллааҕы биэрэпис саҕаламмыт. === Ахсынньы === * [[Ахсынньы 11]] — Москубаҕа «[[Архнадзор]]» диэн түмэт-тэрилтэ "Арассыыйа Федерациятын норуоттарын култуураларын утумун туһунан" ({{lang-ru|«О культурном наследии народов Российской Федерации»}}) сокуону уларытары утаран миитин тэрийбит. Бу уларытыы архитектура мэҥэлэрин алдьатары көҥүллүүр этэ. Маннык миитиннэр Арассыыйа элбэх куораттарыгар буолбуттар. * [[Ахсынньы 19]] — [[Минскай|Минскэй]]гэ бэрэсидьиэн быыбарын күнүгэр оппозиция аахсыйатын хам баттаабыттар. == Төрөөбүттэр == == Өлбүттэр == * [[Розинская Полина Константиновна]] (28.08.1912—2010) — саха норуодунай артыыһа. * [[Тохсунньу 3]] — [[Кашин Виталий Александрович]] (08.03.1946 төр.) — археолог, устуоруйа билимин хандьыдаата. * [[Тохсунньу 13]] — [[Николаева Надежда Николаевна|Надежда Николаева]] — учуонай, музыковед, хандьыдаакка диссэртээссийэтэ [[Олоҥхо|олоҥхоҕо]] уонна саха оператын олоҕуруутугар анаммыта. * [[Олунньу 11]] — [[Дмитриев Роман Михайлович]] — көҥүл тустууга Олимпиада чөмпүйүөнэ, * [[Ыам ыйын 23]] — [[Ангелина Файрушина]] — саха ырыаһыта, ырыа суруйааччыта * [[Бэс ыйын 3]] — [[Докалова Надежда Петровна]] (1957 - 2010), хотугу норуоттар ырыаларын айааччы уонна ырыаһыт. * [[От ыйын 13]] — [[Берестов Николай Савельевич]] (1932 — 2010), композитор. * [[От ыйын 18]] — [[Рыбаковскай Эдуард Михайлович]] (20.08.1927—18.07.2010) — биллиилээх суруналыыс. * [[Балаҕан ыйын 6]] — [[Еремисов Михаил Николаевич]] - сүүрүк-спортсмен, марафонец. * [[Балаҕан ыйын 9]] — [[Харитонов Николай Иванович |Харитонов Николай Иванович (Чуор)]] (02.06.1935—09.09.2010) — бэйиэт, литэрэтиирэни ырытааччы. * [[Алтынньы 24]] — [[Алексеев Егор Егорович|Егор Алексеев]] — аатырбыт саха устуоруга, публицист, СӨ билимин үтүөлээх диэйэтэлэ, Кулаковскай аатынан судаарыстыбаннай бириэмийэ лауреата, Нам, Таатта, Үөһээ Бүлүү, Ньурба улуустарын, Бүлүүчээн нэһилиэгин ытык олохтооҕо. * [[Сэтинньи 6]] — [[Гаврилова Мария Кузьминична]], география доктора, СӨ Наукаларын академиятын академига * [[Сэтинньи 14]] — [[Ефимов Моисей Дмитриевич|Моисей Ефимов]] — Саха норуодунай бэйиэтэ. Түөрт уонтан тахса сахалыы, нууччалыы тахсыбыт хоһоон хомуурунньугун ааптара. Хас да хомуурунньуга атын омук тылынан тахсыбыта. [[Категория:2010| ]] 321w85ipuf68qokf2s0r127c0bzayvn 382688 382663 2022-08-09T01:30:32Z HalanTul 51 /* Олунньу */ wikitext text/x-wiki {{Сыллар|2010}} '''2010''' сыл. == Туох буолбута == === Тохсунньу === * [[Тохсунньу 4]] — [[Дубай]]га үөрүүлээх быһыыга-майгыга аан дойду саамай үрдүк тутуута, [[Бурдж-Халифа]], аһыллыбыт. * [[Тохсунньу 12]] — [[Гаити]]га улахан [[сир хамсааһына]] буолбут. Түмүгэр 220 000-тан 300 000-ҕа дылы киһи өлбүт, Гаити киин куоратын [[Порт-о-Пренс]] үксэ урусхалламмыт. * [[Тохсунньу 14]] — [[Йиэмэн|Йемен]] "Аль-Каида" диэн террор тэрийэр бөлөххө аһаҕас сэриини биллэрбит. * [[Тохсунньу 19]] — Арассыыйа бэрэсидьиэнэ [[Дмитрий Медведев]] ыйааҕынан, [[Арассыыйа федераальнай уокуруктара|федеральнай уокуруктар]] ахсааннара уларыйбыт (8 буолбут), Соҕуруу федеральнай уокурук састаабыттан Хотугу Кавказтааҕы федеральнай уокурук туспа араарыллыбыт. * [[Тохсунньу 24]] — [[Саха тыйаатыра|Саха тыйаатырыгар]] [[Кындыл Уйбаан]] 80 сааһыгар аналлаах поэзия киэһэтэ ыытыллыбыт. Тэрээһин режиссера — Матрена Корнилова. 1960—1970 сс. тыйаатыр ''[[Потапов Федот Федотович|Сөдүөт Потапов]] уонна Кындыл Уйбаан тыйаатыра'' диэн аатынан биллэрэ. * [[Тохсунньу 27]] — [[Сан-Франциско]]ҕа [[Apple]] хампаанньа тойоно [[Стив Джобс]] [[iPad]] диэн планшет көмпүүтэри көрдөрбүт. === Олунньу === * [[Олунньу 18]] — [[WikiLeaks]] ''Челси Мэннинг'' диэн аатынан биллэр киһиттэн ылбыт сүүһүнэн тыһыынча кистэлэҥ докумуоннарыттан бастакытын бэчээккэ таһаарбыт. * [[Олунньу 27]] — [[Чиили]] киин оройуоннарыгар 8,8 бааллаах сир хамсааһына буолбут, 500-тэн тахса киһи ҕлбүт, тыһыынчанан дьон эмсэҕэлээбиттэр. Бу сир хамсааһыныттан саҕаламмыт [[цунами]] сотору кэминэн Гавайи арыыларыгар тиийбитэ. * [[Олунньу 28]] — [[Ванкувер]]га (Канаада) Кыһыҥҥы Олимпиада сабыллыбыт. Олимпиада былааҕа Сочи куоракка бэриллибит. === Муус устар === * Муус устар — "Беркакит-Томмот-Дьокуускай" тимир суол Алдан уонна Хаҥалас улууһун кирбиилэрин куоһарбыт. === Балаҕан ыйа === * [[Балаҕан ыйын 25]] — [[Күөрдэм]] ыстаансыйаҕа үөрүүлээх быһыыга-майгыга тимир суол "үрүҥ көмүс" тиһилигэ ууруллубут. === Алтынньы === * [[Алтынньы 6]] — [[Инстаграм]] диэн хаартысканы уонна видеону тарҕатар, ону кытары [[түмэт-ситим]] өҥөтүн оҥорор сиэрбис төрүттэммит. * [[Алтынньы 14]] — Бүтүн Арассыыйатааҕы 2010 сыллааҕы биэрэпис саҕаламмыт. === Ахсынньы === * [[Ахсынньы 11]] — Москубаҕа «[[Архнадзор]]» диэн түмэт-тэрилтэ "Арассыыйа Федерациятын норуоттарын култуураларын утумун туһунан" ({{lang-ru|«О культурном наследии народов Российской Федерации»}}) сокуону уларытары утаран миитин тэрийбит. Бу уларытыы архитектура мэҥэлэрин алдьатары көҥүллүүр этэ. Маннык миитиннэр Арассыыйа элбэх куораттарыгар буолбуттар. * [[Ахсынньы 19]] — [[Минскай|Минскэй]]гэ бэрэсидьиэн быыбарын күнүгэр оппозиция аахсыйатын хам баттаабыттар. == Төрөөбүттэр == == Өлбүттэр == * [[Розинская Полина Константиновна]] (28.08.1912—2010) — саха норуодунай артыыһа. * [[Тохсунньу 3]] — [[Кашин Виталий Александрович]] (08.03.1946 төр.) — археолог, устуоруйа билимин хандьыдаата. * [[Тохсунньу 13]] — [[Николаева Надежда Николаевна|Надежда Николаева]] — учуонай, музыковед, хандьыдаакка диссэртээссийэтэ [[Олоҥхо|олоҥхоҕо]] уонна саха оператын олоҕуруутугар анаммыта. * [[Олунньу 11]] — [[Дмитриев Роман Михайлович]] — көҥүл тустууга Олимпиада чөмпүйүөнэ, * [[Ыам ыйын 23]] — [[Ангелина Файрушина]] — саха ырыаһыта, ырыа суруйааччыта * [[Бэс ыйын 3]] — [[Докалова Надежда Петровна]] (1957 - 2010), хотугу норуоттар ырыаларын айааччы уонна ырыаһыт. * [[От ыйын 13]] — [[Берестов Николай Савельевич]] (1932 — 2010), композитор. * [[От ыйын 18]] — [[Рыбаковскай Эдуард Михайлович]] (20.08.1927—18.07.2010) — биллиилээх суруналыыс. * [[Балаҕан ыйын 6]] — [[Еремисов Михаил Николаевич]] - сүүрүк-спортсмен, марафонец. * [[Балаҕан ыйын 9]] — [[Харитонов Николай Иванович |Харитонов Николай Иванович (Чуор)]] (02.06.1935—09.09.2010) — бэйиэт, литэрэтиирэни ырытааччы. * [[Алтынньы 24]] — [[Алексеев Егор Егорович|Егор Алексеев]] — аатырбыт саха устуоруга, публицист, СӨ билимин үтүөлээх диэйэтэлэ, Кулаковскай аатынан судаарыстыбаннай бириэмийэ лауреата, Нам, Таатта, Үөһээ Бүлүү, Ньурба улуустарын, Бүлүүчээн нэһилиэгин ытык олохтооҕо. * [[Сэтинньи 6]] — [[Гаврилова Мария Кузьминична]], география доктора, СӨ Наукаларын академиятын академига * [[Сэтинньи 14]] — [[Ефимов Моисей Дмитриевич|Моисей Ефимов]] — Саха норуодунай бэйиэтэ. Түөрт уонтан тахса сахалыы, нууччалыы тахсыбыт хоһоон хомуурунньугун ааптара. Хас да хомуурунньуга атын омук тылынан тахсыбыта. [[Категория:2010| ]] 86jpdtum4pdxq06fmhvhlujct45p6cb 0 15015 382689 380897 2022-08-09T01:30:57Z HalanTul 51 /* Түбэлтэлэр */ wikitext text/x-wiki {{Сыллар|2013}} '''2013''' сыл. == Түбэлтэлэр == * [[Олунньу 15]] — [[Челябинскай]] таһыгар элбэх киһи көрөн турдаҕына [[метеорит]] түспүт. * [[Олунньу 28]] — Рим паапата [[Бенедикт XVI]] солотуттан батыммыт. Бүтэһигин маннык түгэн 1415 сыллаахха буолбута. * [[Алтынньы 28]] — [[АЛРОСА]] хампаанньа IPO ыыппыт, хампаанньа 16 бырыhыаннаах аахсыйалара (сэттэлии бырыhыан аахсыйалар - [[Арассыыйа|Арассыыйа Федерацията]] уонна [[Саха Өрөспүүбүлүкэтэ|Саха Өрөспүүбүлүкэтин]] бырабыытылыстыбата, эбиитин 2 бырыhыан – квазиказначейскай үп докумуона) атыыга барбыттар. IPO тyмyгэр, 41,3 миллиард солкуобай киирбит (1,3 миллиард [[АХШ]] доллара). <!-- == Төрөөбүттэр ==--> == Өлбүттэр == * [[Тохсунньу 1]] — [[Каримова Салима Сафиевна|Салима Каримова]] — 1968—1988 сылларга Соҕуруу Саха сиринээҕи комплекснай эспэдииссийэ кылаабынай геолога, [[Социалистыы Үлэ Дьоруойа]]. * [[Тохсунньу 5]] — [[Захарова Раиса Яковлевна]] (1954 төр.), Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуодунай артыыһа. * [[Тохсунньу 22]] — [[Тимофеев Михаил Елисеевич]] (1932 төр.), саха норуодунай поэта. * [[Олунньу 6]] — [[Кривошапко Галина Михайловна]] (1916 төр.), дирижер, РСФСР үтүөлээх артыыһа, Саха АССР норуодунай артыыһа. * [[Ыам ыйын 16]] — [[Дмитриев Иннокентий Аксентьевич |Дмитриев Иннокентий Аксентьевич (Сиэн Чолбодук)]], суруйааччы, драматург, тылбаасчыт. * [[Алтынньы 30]] — [[Алексеев Василий Гаврилович|Василий Алексеев]] — 1994—2006 сылларга Саха Өрөспүүбүлүкэтин айылҕатын харыстабылын миниистирэ, [[Саха Өрөспүүбүлүкэтин ытык киһитэ]]. * [[Ахсынньы 5]] — [[Мандела Нельсон|Нельсон Мандела]] — апартеиды (хара уонна үрүҥ тириилээхтэри араарар бэлиитикэ) утаран 27 сыл хаайыыга сыппыт киһи, [[ЮАР]] бэрэсидьиэнэ буолбута. * [[Ахсынньы 29]] — [[Донской Феодосий Семенович]] (1919 төр.), Аҕа дойду Улуу сэриитин кыттыылааҕа, суруналыыс, социолог-чинчийээччи. {{Time-stub}} [[Категория:2013| ]] net1pfv0s79yc14n2so58q4iew48ibc 0 15017 382664 379363 2022-08-09T01:12:57Z HalanTul 51 /* Тохсунньу */ wikitext text/x-wiki {{Сыллар|2015}} '''2015''' сыл. == Туох буолбута == === Тохсунньу === * [[Тохсунньу 7]] — [[Париж]]ка [[Charlie Hebdo]] сурунаал эрэдээксийэтигэр теракт буолбут, 12 киһи өлбүт, 11 бааһырбыт. === Олунньу === * [[Олунньу 27]] — уруккута Арассыыйа бырабыыталыстыбатын бэрэстээтэлэ [[Борис Немцов|Борис Немцову]] Москубаҕа уулуссаҕа ытан өлөрбүттэр. === Алтынньы === * [[Алтынньы 29]] — [[Кытай]] 35 сыл тухары ыытыллыбыт "соҕотох оҕо бэлиитикэтин" түмүктүүрүн туһунан биллэрбит. === Сэтинньи === * [[Сэтинньи 1]] — Арассыыйаҕа «Матч ТВ» ханаал үлэтин саҕалаабыт. * [[Сэтинньи 13]] — [[Сэтинньитээҕи террористическай атака Парижка 2015]] * [[Сэтинньи 24]] — Арассыыйа Су-24 бомбардировщигын [[Сирия|Сиирийэ]] уонна [[Туурсуйа]] кыраныыссаларын үрдүгэр Туурсуйа F-16C истребителэ суулларбыт. Бу мөккүөрдээх түгэн икки дойдулар ыккардыларыгар сыһыаны улаханнык мөлтөппүтэ. === Ахсынньы === * [[Ахсынньы 6]] — Венесуэлаҕа түмэн быыбарыгар оппозиция кыайбыт, XXI үйэҕэ маннык бастакы түбэлтэ. * [[Ахсынньы 12]] — [[Климат сылыйыыта|Климат сылыйыытын]] хааччахтыыр сыаллаах ''[[Киото]] протоколун'' оннугар ''[[Париж]]тааҕы сөбүлэҥ'' түһэрсиллибит. Сөбүлэҥ сүрүн өрүтэ - 2100 сылга диэри аан дойду климатын сылыйыытын 2°С иһигэр тутуу, ол туһугар CO₂ эмиссиятын аччатыы. ''Парижтааҕы сөбүлэҥҥэ'' дойду барыта кэриэтэ кыттыспыта. * [[Ахсынньы 22]] ** [[Саха Өрөспүүбүлүкэтин бырабыыталыстыбата|СӨ бырабыыталыстыбата]] Сахалыы таба суруйуу саҥа быраабылатын бигэргэппит. ** [[SpaceX]] чааһынай космос хампаанньата [[Falcon 9]] ракета бастакы ступенын аан бастаан сиргэ төттөрү туруору түһэрбит. == Төрөөбүттэр == == Өлбүттэр == * [[Алтынньы 22]] — [[Четин Алтан]] — [[Турция|турок]] суруйааччыта, суруналыыс уонна бэлиитик. Аныгы [[Туурак тыла|турок тылынан]] суруйбут суруйааччылартан биир бастыҥнара. [[Категория:2015| ]] cmkzc1ash4jw4rwue517vnit5zw4m8w 382670 382664 2022-08-09T01:18:03Z HalanTul 51 /* Өлбүттэр */ wikitext text/x-wiki {{Сыллар|2015}} '''2015''' сыл. == Туох буолбута == === Тохсунньу === * [[Тохсунньу 7]] — [[Париж]]ка [[Charlie Hebdo]] сурунаал эрэдээксийэтигэр теракт буолбут, 12 киһи өлбүт, 11 бааһырбыт. === Олунньу === * [[Олунньу 27]] — уруккута Арассыыйа бырабыыталыстыбатын бэрэстээтэлэ [[Борис Немцов|Борис Немцову]] Москубаҕа уулуссаҕа ытан өлөрбүттэр. === Алтынньы === * [[Алтынньы 29]] — [[Кытай]] 35 сыл тухары ыытыллыбыт "соҕотох оҕо бэлиитикэтин" түмүктүүрүн туһунан биллэрбит. === Сэтинньи === * [[Сэтинньи 1]] — Арассыыйаҕа «Матч ТВ» ханаал үлэтин саҕалаабыт. * [[Сэтинньи 13]] — [[Сэтинньитээҕи террористическай атака Парижка 2015]] * [[Сэтинньи 24]] — Арассыыйа Су-24 бомбардировщигын [[Сирия|Сиирийэ]] уонна [[Туурсуйа]] кыраныыссаларын үрдүгэр Туурсуйа F-16C истребителэ суулларбыт. Бу мөккүөрдээх түгэн икки дойдулар ыккардыларыгар сыһыаны улаханнык мөлтөппүтэ. === Ахсынньы === * [[Ахсынньы 6]] — Венесуэлаҕа түмэн быыбарыгар оппозиция кыайбыт, XXI үйэҕэ маннык бастакы түбэлтэ. * [[Ахсынньы 12]] — [[Климат сылыйыыта|Климат сылыйыытын]] хааччахтыыр сыаллаах ''[[Киото]] протоколун'' оннугар ''[[Париж]]тааҕы сөбүлэҥ'' түһэрсиллибит. Сөбүлэҥ сүрүн өрүтэ - 2100 сылга диэри аан дойду климатын сылыйыытын 2°С иһигэр тутуу, ол туһугар CO₂ эмиссиятын аччатыы. ''Парижтааҕы сөбүлэҥҥэ'' дойду барыта кэриэтэ кыттыспыта. * [[Ахсынньы 22]] ** [[Саха Өрөспүүбүлүкэтин бырабыыталыстыбата|СӨ бырабыыталыстыбата]] Сахалыы таба суруйуу саҥа быраабылатын бигэргэппит. ** [[SpaceX]] чааһынай космос хампаанньата [[Falcon 9]] ракета бастакы ступенын аан бастаан сиргэ төттөрү туруору түһэрбит. == Төрөөбүттэр == == Өлбүттэр == * [[Олунньу 27]] — [[Немцов Борис Ефимович|Борис Немцов]] (1959 төр.), Арассыыйа бэлиитигэ уонна судаарыстыба диэйэтэлэ. * [[Алтынньы 22]] — [[Четин Алтан]] — [[Турция|турок]] суруйааччыта, суруналыыс уонна бэлиитик. Аныгы [[Туурак тыла|турок тылынан]] суруйбут суруйааччылартан биир бастыҥнара. [[Категория:2015| ]] amyuytzciru1wdz4wpsuqa05ueaa2kd 3 23089 382623 382622 2022-08-08T13:44:00Z UeArtemis 3570 Марат Губаев обходит блокировку. wikitext text/x-wiki {{Hello|--[[Кыттааччы:HalanTul|HalanTul]] ([[Кыттааччы ырытыыта:HalanTul|ырытыы]]) 11:28, 25 От ыйын 2012 (UTC)}} 63q6mo87hzdaz0zpbclrudshq6s15vq 382625 382623 2022-08-08T18:21:55Z 195.114.144.43 Наші націоналісти на 80% складаються з класичних хамів. https://lingvoforum.net/index.php?topic=48665.msg1325443#msg1325443 wikitext text/x-wiki {{Hello|--[[Кыттааччы:HalanTul|HalanTul]] ([[Кыттааччы ырытыыта:HalanTul|ырытыы]]) 11:28, 25 От ыйын 2012 (UTC)}} == Безрук Максим Миколайович 1989 р.н., трансвестит "Артемида" https://zelebot.dreamwidth.org/430.html == [https://uk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%9E%D0%B1%D0%B3%D0%BE%D0%B2%D0%BE%D1%80%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D1%8F:%D0%93%D1%96%D1%80%D0%BA%D1%96_%D0%B6%D0%BD%D0%B8%D0%B2%D0%B0&oldid=32708932 Але дивує, що користувач ЮеАртеміс так ''наполегливо'' видаляє посилання на фільм про Голодомор в Україні.] (Насправді не дивує: [https://lingvoforum.net/index.php?topic=72123.msg2262279#msg2262279 Я з Хвилею згодний, що мову наблизили до живої мови більшості, позбувшись провінціалізмів та архаїзмів.], [https://web.archive.org/web/20220125192251/https://gorky-look.org.ua/index.php/2016/11/29/lj-import-133657/ ''див.'' тако ж] -- ця людина є для Максима Безрука "паном про'фессором".) [https://uk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%9E%D0%B1%D0%B3%D0%BE%D0%B2%D0%BE%D1%80%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D1%8F:%D0%A0%D0%B0%D0%B4%D1%8F%D0%BD%D1%81%D1%8C%D0%BA%D0%B0_%D0%B0%D0%BD%D0%B5%D0%BA%D1%81%D1%96%D1%8F_%D0%B7%D0%B0%D1%85%D1%96%D0%B4%D0%BD%D0%BE%D1%83%D0%BA%D1%80%D0%B0%D1%97%D0%BD%D1%81%D1%8C%D0%BA%D0%B8%D1%85_%D0%B7%D0%B5%D0%BC%D0%B5%D0%BB%D1%8C/%D0%90%D1%80%D1%85%D1%96%D0%B2_2&oldid=32792534 "В статті чорним по білому написано, що приєднували не до СРСР, а до Української Республіки. Так і треба називати статтю. А то "радянська окупація", "радянська окупація". Свої брати з Наддніпрянщини і стольного Києва класифікуються як окупанти? Так ми далеко підемо." (Maxym Bezruk cite it as his own words)] [https://uk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%9E%D0%B1%D0%B3%D0%BE%D0%B2%D0%BE%D1%80%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D1%8F:%D0%A0%D0%BE%D0%B7%D1%81%D1%82%D1%80%D1%96%D0%BB%D1%8F%D0%BD%D0%B8%D0%B9_%D0%B7%27%D1%97%D0%B7%D0%B4_%D0%BA%D0%BE%D0%B1%D0%B7%D0%B0%D1%80%D1%96%D0%B2&oldid=32729386 Проблема в тому, що українці люблять в усьому театральність. Від публічної політики до власної смерті. Тому була вигадана красива легенда, де всіх разом епічно страчують. Насправді було буденно й повільно: за відомими виїжджали воронки, а невідомі за жебрацтво гнили недовго (в силу не кращого здоров'я каліки) в тюрмах. (About murdered Ukrainian bards. Maxym Bezruk calls them just beggars and says that communists didn't murdered them, they just died because of health problems.)] [https://www.facebook.com/ueartemis Maksym Bezruk] didn't like any mention about communists' crimes [[Аналлаах:Суруйуу/195.114.144.43|195.114.144.43]] 20:16, 7 Атырдьах ыйын 2022 (UTC) [https://uk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%92%D1%96%D0%BA%D1%96%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D1%96%D1%8F:%D0%97%D0%B0%D0%BF%D0%B8%D1%82%D0%B8_%D0%B4%D0%BE_%D0%B0%D0%B4%D0%BC%D1%96%D0%BD%D1%96%D1%81%D1%82%D1%80%D0%B0%D1%82%D0%BE%D1%80%D1%96%D0%B2/%D0%90%D1%80%D1%85%D1%96%D0%B2_92&oldid=32736491 Окупація за означенням тимчасова, до речі, а у випадку з СРСР - там все постійне.] Як й в випадку РФ, чи я правильно вловив Вашу думку, Артемідо? 0v3u6bub7jfbt18e26pd4anm30qjpn0 382626 382625 2022-08-08T18:31:01Z Ymblanter 4562 ([[User talk:195.114.144.43|Ырытыы]]) көннөрүүлэрэ: [[Special:Contributions/195.114.144.43|195.114.144.43]] бу торумҥа: [[User:UeArtemis|UeArtemis]] төннөрүлүннүлэр wikitext text/x-wiki {{Hello|--[[Кыттааччы:HalanTul|HalanTul]] ([[Кыттааччы ырытыыта:HalanTul|ырытыы]]) 11:28, 25 От ыйын 2012 (UTC)}} 63q6mo87hzdaz0zpbclrudshq6s15vq 382629 382626 2022-08-08T18:51:30Z 195.114.144.43 О: "великорос" к своему другу-малоросу прискакал на подмогу! https://lingvoforum.net/index.php?topic=56251.msg1594570#msg1594570 wikitext text/x-wiki {{Hello|--[[Кыттааччы:HalanTul|HalanTul]] ([[Кыттааччы ырытыыта:HalanTul|ырытыы]]) 11:28, 25 От ыйын 2012 (UTC)}} == Безрук Максим Миколайович 1989 р.н., трансвестит "Артемида" https://zelebot.dreamwidth.org/430.html == [https://uk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%9E%D0%B1%D0%B3%D0%BE%D0%B2%D0%BE%D1%80%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D1%8F:%D0%93%D1%96%D1%80%D0%BA%D1%96_%D0%B6%D0%BD%D0%B8%D0%B2%D0%B0&oldid=32708932 Але дивує, що користувач ЮеАртеміс так ''наполегливо'' видаляє посилання на фільм про Голодомор в Україні.] (Насправді не дивує: [https://lingvoforum.net/index.php?topic=72123.msg2262279#msg2262279 Я з Хвилею згодний, що мову наблизили до живої мови більшості, позбувшись провінціалізмів та архаїзмів.], [https://web.archive.org/web/20220125192251/https://gorky-look.org.ua/index.php/2016/11/29/lj-import-133657/ ''див.'' тако ж] -- ця людина є для Максима Безрука "паном про'фессором".) [https://uk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%9E%D0%B1%D0%B3%D0%BE%D0%B2%D0%BE%D1%80%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D1%8F:%D0%A0%D0%B0%D0%B4%D1%8F%D0%BD%D1%81%D1%8C%D0%BA%D0%B0_%D0%B0%D0%BD%D0%B5%D0%BA%D1%81%D1%96%D1%8F_%D0%B7%D0%B0%D1%85%D1%96%D0%B4%D0%BD%D0%BE%D1%83%D0%BA%D1%80%D0%B0%D1%97%D0%BD%D1%81%D1%8C%D0%BA%D0%B8%D1%85_%D0%B7%D0%B5%D0%BC%D0%B5%D0%BB%D1%8C/%D0%90%D1%80%D1%85%D1%96%D0%B2_2&oldid=32792534 "В статті чорним по білому написано, що приєднували не до СРСР, а до Української Республіки. Так і треба називати статтю. А то "радянська окупація", "радянська окупація". Свої брати з Наддніпрянщини і стольного Києва класифікуються як окупанти? Так ми далеко підемо." (Maxym Bezruk cite it as his own words)] [https://uk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%9E%D0%B1%D0%B3%D0%BE%D0%B2%D0%BE%D1%80%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D1%8F:%D0%A0%D0%BE%D0%B7%D1%81%D1%82%D1%80%D1%96%D0%BB%D1%8F%D0%BD%D0%B8%D0%B9_%D0%B7%27%D1%97%D0%B7%D0%B4_%D0%BA%D0%BE%D0%B1%D0%B7%D0%B0%D1%80%D1%96%D0%B2&oldid=32729386 Проблема в тому, що українці люблять в усьому театральність. Від публічної політики до власної смерті. Тому була вигадана красива легенда, де всіх разом епічно страчують. Насправді було буденно й повільно: за відомими виїжджали воронки, а невідомі за жебрацтво гнили недовго (в силу не кращого здоров'я каліки) в тюрмах. (About murdered Ukrainian bards. Maxym Bezruk calls them just beggars and says that communists didn't murdered them, they just died because of health problems.)] [https://www.facebook.com/ueartemis Maksym Bezruk] didn't like any mention about communists' crimes [[Аналлаах:Суруйуу/195.114.144.43|195.114.144.43]] 20:16, 7 Атырдьах ыйын 2022 (UTC) [https://uk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%92%D1%96%D0%BA%D1%96%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D1%96%D1%8F:%D0%97%D0%B0%D0%BF%D0%B8%D1%82%D0%B8_%D0%B4%D0%BE_%D0%B0%D0%B4%D0%BC%D1%96%D0%BD%D1%96%D1%81%D1%82%D1%80%D0%B0%D1%82%D0%BE%D1%80%D1%96%D0%B2/%D0%90%D1%80%D1%85%D1%96%D0%B2_92&oldid=32736491 Окупація за означенням тимчасова, до речі, а у випадку з СРСР - там все постійне.] Як й в випадку РФ, чи я правильно вловив Вашу думку, Артемідо? 0v3u6bub7jfbt18e26pd4anm30qjpn0 382630 382629 2022-08-08T19:10:04Z Ymblanter 4562 ([[User talk:195.114.144.43|Ырытыы]]) көннөрүүлэрэ: [[Special:Contributions/195.114.144.43|195.114.144.43]] бу торумҥа: [[User:Ymblanter|Ymblanter]] төннөрүлүннүлэр wikitext text/x-wiki {{Hello|--[[Кыттааччы:HalanTul|HalanTul]] ([[Кыттааччы ырытыыта:HalanTul|ырытыы]]) 11:28, 25 От ыйын 2012 (UTC)}} 63q6mo87hzdaz0zpbclrudshq6s15vq 0 28942 382691 366890 2022-08-09T01:36:15Z 94.245.167.68 «Тамерлан» диэн фарсилар уэ5эн ааттыыр кличкалара, дьиҥ аата Тимур, бары тюрок норуоттар айас иннэ диэбэттэр. Бастакы уочаратынан, биhиги эмиэ монголоиднай тюроктарбыт кини курдук, Фарсилар уонна Европеестар ааттаатыннар да5аны, но биhиги иннэ диирбит табыллыбат. До5олоннуурун иhин иннэ диэбиттэр, улуу байыаннай тойону уонна Амиры, маадьа5ар Тимур диирбит сурэ бэт, аймахпын уэ5эрим курдук. wikitext text/x-wiki [[File:Timur reconstruction03.jpg|thumb|]] '''Тимуур Улуу Эмир'''; [[муус устар 9|(муус устар 9]]<ref>''Жан-Поль Ру.'' Тамерлан. М., 2005</ref><ref>''Джастин Мароцци.'' Тамерлан: Завоеватель Мира. М., 2008</ref> [[1336]], с. Ходжа-Ильгар, бил. [[Шахрисабз]], [[Узбекистан]] — [[олунньу 18]] [[1405]], [[Отрар]], бил. [[Казахстан]]; [[Чагатай тыла|чагатайдыы]] ''تیمور'' (''Temür‎, Tēmōr'') — ''«тимир»'') — аан дойду саамай биллибит сэрииһиттэриттэн биирдэстэрэ, [[Орто Азия]], Соҕуруу Азия, Арҕаа Азия дьылҕаларыгар улахан оруолу оонньообута, ону тэҥэ [[Кавказ]], [[Поволжье]] уонна [[Русь]] устуоруйаларыгар оруоллаах. [[Самарканд|Самаркааҥҥа]] кииннээх [[Тимуриидтар]] Иллэрин олохтообута ([[1370]]). == Быһаарыылар == {{быһаарыылар}} [[Категория:Дьон алпаабытынан]] [[Категория:Сэрииһиттэр]] [[Категория:1405 сыллаахха өлбүттэр]] [[Категория:1336 сыллаахха төрөөбүттэр]] r8h85u8sj9duokx2ml7ivsyom5m64di 0 48902 382672 378409 2022-08-09T01:21:53Z HalanTul 51 /* Тохсунньу */ wikitext text/x-wiki {{Сыллар|1066}} '''1066''' сыл. == Түбэлтэлэр == === Тохсунньу === * [[Тохсунньу 6]] — Гарольд Годвинсон [[Англия]] хоруола буолбут. === Олунньу === * [[Олунньу 28]] — [[Вестминстер аббатствота]] олохтоммут. === Алтынньы === * [[Алтынньы 14]] — Гастингс кыргыһыытыгар Нормандия герцога Вильгельм сэриитэ [[Англия]] хоруолун сэриитин кыайбыт. Сотору кэминэн Вильгельм Англияны барытын сэриилээн ылбыта, кини буойуттара феодал буолан дойду сирин үллэстибиттэрэ. Мантан ыла биэс үйэ кэриҥэ Англия судаарыстыбаннай тылынан [[француз тыла]] буолар. === Ахсынньы === * [[Ахсынньы 25]] — [[Вильгельм I Сэрииһит]] [[Англия]] хоруонатын кэппит. * [[Ахсынньы 30]] — [[Гранаада (Испания куората)|Гранаада]]ҕа олохтоох мусульмааннар дыбарыаска киирэн дьэбириэй төрүттээх Иосиф ибн Нагрел хоруолу өлөрбүттэр, бу кэнниттэн куорат дьэбириэйдэрин улахан аҥаардарын өлөртөөбүттэр. == Төрөөбүттэр == == Өлбүттэр == [[Категория:1066|*]] 9yyjt2gv2hadwpcfb9ox4h8eyf3aspo 0 50154 382633 382611 2022-08-08T22:40:27Z EmausBot 2666 Bot: Migrating 1 interwiki links, now provided by [[Wikipedia:Wikidata|Wikidata]] on [[d:Q1358690]] wikitext text/x-wiki '''Panda Express''' - [[АХШ]] түргэн аһы буһарар ресторана кытай кухнятыгар сыһыаннаах. Кытайтан Америкаҕа көһөн кэлбит эмиграннар төрүттээбит рестораннара. Билиҥҥи кэмҥэ Аан Дойдуга биир улахан фастфуд ресторана, 43 омук сиригэр үлэлиир, сүрүннээн АХШ уонна Кытай куораттарын дэриэбинэлэрин барытын хабар. Саха Сиригэр уонна Арассыыйаҕа Олунньу 24 күнүгэр 2022 иннинэ үлэлээн испитэ, сэрии иннинэ. Санкциялар кэнниттэн төттөрү эргиллибитэ (куоппуттара). [[Fortuna 500]] компонеҥҥа холбонор 3ubgcl1ih3lvl82den6wt3i16zxd6sn 10 50155 382627 2022-08-08T18:31:54Z Ymblanter 4562 'Замок Мариенбург, Нижняя Саксония, Германия' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна wikitext text/x-wiki Замок Мариенбург, Нижняя Саксония, Германия 8lqsst025pfk86q0tj7q2jtr7e41uth 10 50156 382628 2022-08-08T18:32:06Z Ymblanter 4562 'Schloss Marienburg im herbstlichen Abendlicht.jpg' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна wikitext text/x-wiki Schloss Marienburg im herbstlichen Abendlicht.jpg o65dtorqvprrilqxlcs4x12ihvuqu90 0 50157 382634 2022-08-09T00:21:10Z HalanTul 51 '* [[Олунньу 26]] — 23 сыл халдейдар баһылаан олорбуттарын кэннэ Набу-насир Вавилон ыраахтааҕыта буолбут, б.э.и. 734 сыллаахха диэри олорбута.' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна wikitext text/x-wiki * [[Олунньу 26]] — 23 сыл халдейдар баһылаан олорбуттарын кэннэ Набу-насир Вавилон ыраахтааҕыта буолбут, б.э.и. 734 сыллаахха диэри олорбута. 5n6hjrjkj6xe97ml29vzumquzrkoc2j 0 50158 382653 2022-08-09T01:07:25Z HalanTul 51 ' * [[Олунньу 27]] — кэргэнин Элия Евдокия көҕүлээһининэн [[Феодосий II]] ыраахтааҕы Константинополь университетын олохтообут.' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна wikitext text/x-wiki * [[Олунньу 27]] — кэргэнин Элия Евдокия көҕүлээһининэн [[Феодосий II]] ыраахтааҕы Константинополь университетын олохтообут. r2vgh7zqle9maaw0hyng4onfdc5maws 0 50159 382654 2022-08-09T01:07:47Z HalanTul 51 '* [[Олунньу 27]] — Кидань басхана Өлүүй Амбагай (Тайцзи уонна Абаоцзи диэн ааттарынан эмиэ биллэр, 872–926 сс.) Хотугу [[Кытай]]га Ляо династиятын олохтоон импэрээтэр буолбут.' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна wikitext text/x-wiki * [[Олунньу 27]] — Кидань басхана Өлүүй Амбагай (Тайцзи уонна Абаоцзи диэн ааттарынан эмиэ биллэр, 872–926 сс.) Хотугу [[Кытай]]га Ляо династиятын олохтоон импэрээтэр буолбут. sbj8l5nvtxa4isundz8pk16sbu62vzn 0 50160 382671 2022-08-09T01:21:18Z HalanTul 51 '* [[Олунньу 28]] — Лю Бан Кытай ыраахтааҕыта буолбут, түөрт үйэ тухары баһылаан олорбут [[Хань династия]] бастакы ыраахтааҕыта.' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна wikitext text/x-wiki * [[Олунньу 28]] — Лю Бан Кытай ыраахтааҕыта буолбут, түөрт үйэ тухары баһылаан олорбут [[Хань династия]] бастакы ыраахтааҕыта. g6moqt9o7wpotqvk1cwz0mzc6ka63sl