Арифметика

<mediawiki xmlns="http://www.mediawiki.org/xml/export-0.10/" xmlns:xsi="http://www.w3.org/2001/XMLSchema-instance" xsi:schemaLocation="http://www.mediawiki.org/xml/export-0.10/ http://www.mediawiki.org/xml/export-0.10.xsd" version="0.10" xml:lang="sah">
  <siteinfo>
    <sitename>Бикипиэдьийэ</sitename>
    <dbname>sahwiki</dbname>
    <base>https://sah.wikipedia.org/wiki/%D0%A1%D2%AF%D1%80%D2%AF%D0%BD_%D1%81%D0%B8%D1%80%D1%8D%D0%B9</base>
    <generator>MediaWiki 1.39.0-wmf.23</generator>
    <case>first-letter</case>
    <namespaces>
      <namespace key="-2" case="first-letter">Миэдьийэ</namespace>
      <namespace key="-1" case="first-letter">Аналлаах</namespace>
      <namespace key="0" case="first-letter" />
      <namespace key="1" case="first-letter">Ырытыы</namespace>
      <namespace key="2" case="first-letter">Кыттааччы</namespace>
      <namespace key="3" case="first-letter">Кыттааччы ырытыыта</namespace>
      <namespace key="4" case="first-letter">Бикипиэдьийэ</namespace>
      <namespace key="5" case="first-letter">Бикипиэдьийэ ырытыыта</namespace>
      <namespace key="6" case="first-letter">Билэ</namespace>
      <namespace key="7" case="first-letter">Билэ ырытыыта</namespace>
      <namespace key="8" case="first-letter">MediaWiki</namespace>
      <namespace key="9" case="first-letter">MediaWiki-ни ырытыы</namespace>
      <namespace key="10" case="first-letter">Халыып</namespace>
      <namespace key="11" case="first-letter">Халыыбы ырытыы</namespace>
      <namespace key="12" case="first-letter">Көмө</namespace>
      <namespace key="13" case="first-letter">Көмөнү ырытыы</namespace>
      <namespace key="14" case="first-letter">Категория</namespace>
      <namespace key="15" case="first-letter">Категорияны ырытыы</namespace>
      <namespace key="710" case="first-letter">TimedText</namespace>
      <namespace key="711" case="first-letter">TimedText talk</namespace>
      <namespace key="828" case="first-letter">Модуль</namespace>
      <namespace key="829" case="first-letter">Обсуждение модуля</namespace>
      <namespace key="2300" case="first-letter">Гаджет</namespace>
      <namespace key="2301" case="first-letter">Обсуждение гаджета</namespace>
      <namespace key="2302" case="case-sensitive">Определение гаджета</namespace>
      <namespace key="2303" case="case-sensitive">Обсуждение определения гаджета</namespace>
    </namespaces>
  </siteinfo>
  <page>
    <title>Арифметика</title>
    <ns>0</ns>
    <id>4340</id>
    <revision>
      <id>382511</id>
      <parentid>377309</parentid>
      <timestamp>2022-08-05T19:18:54Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>216.234.200.179</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1303" xml:space="preserve">[[Билэ:Arithmetria.jpg|thumb|right|200px|[[Бехам, Ганс Себальд|Ганс Себальд Бехам]]. Арифметика. XVI-с үйэ]]

'''Аритметика''' диэн [[ахсаан]] судургу көрүҥнэрин ([[дьиҥ ахсаан|дьиҥ]], [[бүтүн ахсаан|бүтүн]], [[табыгас ахсаан|табыгас]]) уонна кинилэр судургу операцияларын ([[эбии]], [[көҕүрэтии]], [[төгүл]], [[түҥэтии]]) үөрэтэр [[математика]] салаата. Ардыгар математиктар [[ахсаан теорията|ахсаан теориятын]] ''үрдүк аритметика'' диэн ааттыыллар.

== Арифметика холобурдара==

* 2 + 3 = 5 ([[эбии]] - уларытыллыан сөп, ол курдук  2 + 3 диэн 3 + 2 тэҥ)
* 7 - 5 = 2 (көҕүрэтии - уларытыллыбат, ол курдук 7 - 5 диэн 5 - 7 атын)
* 3 * 4 = 12 (тогүлүү уларытыллыан сөп, ол курдук 3 * 4 диэн 4 * 3 тэҥ буолар)
* 6 / 2 = 3 (түҥэтии уларытыллыбат, ол курдук 6 / 2 диэн 2 / 6 атын буолар)

[[Категория:Аритметика| ]]</text>
      <sha1>6j7wkqnc6q7khskm2lkew79653ros7h</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>382514</id>
      <parentid>382511</parentid>
      <timestamp>2022-08-05T19:26:12Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>216.234.200.179</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1311" xml:space="preserve">[[Билэ:Arithmetria.jpg|thumb|right|200px|[[Бехам, Ганс Себальд|Ганс Себальд Бехам]]. Арифметика. XVI-с үйэ]]

'''Аритметика''' диэн [[ахсаан]] судургу көрүҥнэрин ([[дьиҥ ахсаан|дьиҥ]], [[бүтүн ахсаан|бүтүн]], [[табыгас ахсаан|табыгас]]) уонна кинилэр судургу операцияларын ([[эбии]], [[көҕүрэтии]], [[төгүл]], [[түҥэтии]]) үөрэтэр [[математика]] салаата. Ардыгар математиктар [[ахсаан теорията|ахсаан теориятын]] ''үрдүк аритметика'' диэн ааттыыллар.

== Арифметика холобурдара==

* 2 + 3 = 5 ([[эбии]] - уларытыллыан сөп, ол курдук  2 + 3 диэн 3 + 2 тэҥ)
* 7 - 5 = 2 ([[көҕүрэтии]] - уларытыллыбат, ол курдук 7 - 5 диэн 5 - 7 атын)
* 3 * 4 = 12 ([[төгүл]]үү уларытыллыан сөп, ол курдук 3 * 4 диэн 4 * 3 тэҥ буолар)
* 6 / 2 = 3 (түҥэтии уларытыллыбат, ол курдук 6 / 2 диэн 2 / 6 атын буолар)

[[Категория:Аритметика| ]]</text>
      <sha1>8pa97dxx43asw1ugl838hnc93z05kxz</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Алгебра</title>
    <ns>0</ns>
    <id>4348</id>
    <revision>
      <id>382507</id>
      <parentid>382146</parentid>
      <timestamp>2022-08-05T19:13:49Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>216.234.200.179</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="17365" xml:space="preserve">'''Алгебра''' диэн [[алгебра структурата|структураны]], [[сыhыан (математика)|сыhыаны]] уонна [[ахсаан|ахсааны]] үөрэтэр [[математика]] салаата. [[Геометрия|Геометрияны]], [[математика анаалиhа|анаалиhы]], [[комбинаторика|комбинаториканы]] уонна [[ахсаан теорията|ахсаан теориятын]] тэҥэ алгебра математика бас салааларыттан биирдэстэрэ буолар.

== Классификацията ==
Алгебраны бу категорияларга арахсар:
* [[Элементар алгебра|Элементарнай алгебра]]
* [[Линейнай алгебра]]
* [[Сурааhын алгебра]]
* [[Универсал алгебра|Универсальнай алгебра]]
* [[Алгебра ахсаан теорията]]
* [[Алгебра геометрията]]
* [[Комбинаторика|Алгебра комбинаториката]]

== Элементарнай алгебра ==
Элементарнай алгебра диэн алгебра сүрүн өйдөбүллэрин үөрэтэр салаа. Үксүн бастаан арифметканы үөрэтэн баран биирдэ элементарнай алгебраҕа түһүнэллэр.Арифметикаҕа бастатан туран  чыыһылалар уонна борустуой (+, −, ×, ÷) дьайыылар чыыһылалары кытары. Алгебраҕа чыыһылалар буукубаларга  '''(a,b,c,x,y''' уонна да атын''')''' уларыйаллар. Маннык туттуу ордук, тоҕо диэтэххэ:

* Арифметика сүрүн сокуоннарын тургэнник ылынарга көмөлөһөр (холобур, a+b=b+a), ити сокуон бастакы хардыыта буолар действительнай чыыһыла субуойустубаларын үөрэтэргэ.
* Биллибэт чыыһыланы буларга көмөлөһө (холобур, '''x''' чыыһыланы буларга, 3x+1=10, атыннык ax+b=c, ити холобуру көрөн чыыһыла чыыһыланы кытта алтыһан эппиэтэ тахсар).
* Көстүү ([[функция]]) диэн өйдөбүлү быһаарар (холобур,&quot;Эһиги '''x''' билет атыылаабыккыт, барыскыт маннык буолар 3x-10 солкуобай, эбэтэр f(x)=3x-10, онно '''f''' - көстүү (функция), уонна '''x''' - чыыһыла&quot;).

== Линейнай алгебра ==
Линейнай алгебра диэн алгебра вектордары, векторнай эбэтэр линейнай куйаардары, линейнай көрдөрүүлэри уонна линейнай суоттааһын систематын үөрэтэр. Линейнай алгебраҕа өссө быһаарааччы (определение) теориятын, матрицалар теорияларын, быһыылар(форма) теорияларын (холобур, түөрт муннуктаах), инвариантнай теорияны (сорҕотун). Аныгы алгебра векторнай куйаары ордук бэлиэтиир.

'''Линейнай''', эбэтэр '''векторнай куйаар V (F) F''' хонуу үрдүгэр '''-''' бу аата түөрт бэрээдэктэммит бэлиэлэр '''(V,F,+, &lt;sup&gt;,&lt;/sup&gt;)''' ''онно:''

'''V -''' вектор;

'''F -''' скаляр;

'''V x V -&gt; V -''' элеменнэри хас биирдии паараҕа тэҥниир вектордар уустуктара '''''x,y  V'''''  ''бэлиэ суос-соҕотох элемена, бэлиэтэнэрэ '''x'''+'''y;'''''

'''F x V -&gt; V -''' хас биирдии элемени кытта тэҥниир тас очуостары төгүллээһин λ∈'''F''' уонна хас биирдии элеменна '''x, V''' множествоҕа суос-соҕотох элемент '''V''', бэлиэтэнэрэ λ'''x;'''

сороҕор эпэрээссийэлэри маннык аксиом — линейнэй (векторнай) өйтөн астыналлар:

# '''x + y = y + x''' ханнык баҕар '''x,y''' ∈ '''V''' (коммутативнай холбооһун);
# '''x + (y + z) = (x + y) + z''' ханнык баҕар '''x,y,z''' ∈ '''V''' (ассоциативнай холбооһун);
# ''Маннык элемент баар '''θ''' ∈ '''V''', '''x + θ = x''' ханнык баҕар '''x''' ∈ '''V''', чуолаан '''V'''  кураанах буолбатах;''
# ханнык ба5ар '''x''' ''∈ '''V''' маннык элемент баар -'''x''' ∈ '''V''', '''x + (-x)=0''';''
# α(β'''x''') = (αβ)'''x''' (скаляр ассоцитивностька төгүллэнэрэ);
# '''1 &lt;sup&gt;,&lt;/sup&gt; x = x''' ( унитарнай буолуу);
# (α + β)'''x =''' α'''x +''' β'''x;'''
# α('''x''' + '''y''') = α'''x''' + β'''x.'''

[[Евклид]] куйаара, аффиннай куйаардар, уонна даҕаны атын геометрияҕа бэриллэр куйаардар, векторга олоҕуран быһаарыллаллар. Векторнай автоморфиза куйаардара хонуу үрдүнэн төгүллээһин туһунан туспа бөлөх олохтууллар.

Линейнай алгебраҕа туттуллар '''n'''-най векторнай куйаардар  муҥура суох линейнэй куйаарга көһөллөрө функциональнай анализ сорох салааларыгар бэйэтин күлүүһүн булла. Айымньылаах биһилэххэ модулга линейнэй алгебра сүрүн темалара толоруллубаттар. Кольца үрдүнэн суурадаһыннары уонна модуллары уопсай бас билиилэрэ алгебраическай К- теорияҕа үөрэтиллэр. 

== Уопсай алгебра ==
Уопсай алгебра араас алгебра систиэмэтин үөрэтиинэн дьарыктанар. Онно объектар операцияларын ис дьиҥиттэн тутулуга суох объектарга көрөллөр. Кини бөлөх теориятын бастакы уочаратыгар уонна колец теориятыгар киирэр. Алгебра систиэмэтин икки көрүҥэр майгынныыр уопсай дьиэлэр: эрэһээҥкэ, категориялаах, универсальнай алгебра, моделлары, полугруппалары уонна квазигруппалары көрүүгэ тириэртилэр. Упорядоченные и топологические алгебры, частично упорядоченные и топологические группы и кольца, также относятся к общей алгебре

Уопсай алгебра чопчу кыраныыссата быһаарылла илик. Киниэхэ хонуу теориятын, конечнай бөлөхтөрү, биллэн турар, алгебра Ли киллэриэххэ сөп.

=== Бөлөх теорията ===
Кураанах буолбатах '''G''' буукубаҕа киниэхэ бэриллибит бинарнай эпэрээссийэлээх '''G''' x '''G''' -&gt;'''G''' бөлөх диэн ааттанар, балар бары толоруллубут буоллахтарына:

# ассоциативнай буолуу: Ɐ('''a,b,c''' ''∈ '''G''') : '''(a''' '''&lt;sup&gt;,&lt;/sup&gt; b) &lt;sup&gt;,&lt;/sup&gt; c = a &lt;sup&gt;,&lt;/sup&gt; (b &lt;sup&gt;,&lt;/sup&gt; c)'''''
# тутулуга суох элемент баар буоллаҕына:Ǝ'''e''' ''∈ G   Ɐ'''a''' ∈ '''G''' : '''(e''' '''&lt;sup&gt;,&lt;/sup&gt; a = a &lt;sup&gt;,&lt;/sup&gt; e = a);'''''
# Таҥнары элемент баар буоллаҕына:Ɐ'''a''' ''∈ '''G'''   Ǝa&lt;sup&gt;-1&lt;/sup&gt; ∈ '''G''' : '''(a''' '''&lt;sup&gt;,&lt;/sup&gt; a&lt;sup&gt;-1&lt;/sup&gt; = a&lt;sup&gt;-1,&lt;/sup&gt; a = e)'''''

Бөлөх өйдөбүлэ геометрическай объектарга эквиватизациялааһын формальнай дьүһүнүнэн үөскээбитэ.Галуа теориятыгар, кини уонна бөлөх өйдөбүлүн биэрэн, бөлөхтөр хас биирдии силистээх- мутуктаах тэҥнэбиллэри ойуулуурга туһаналлар.Бөлөхтөр математикаҕа уонна естественнэй наукаларга туһаныллаллар, объектар ис симметрияларын (автоморфизмнар бөлөхтөрүн) ис симметриятыгар үгүстүк туһаналлар. Уопсай алгебра структуралара бары кэриэтэ чааһынай бөлөхтөр. 

=== Төгүрүктэр теориялара ===
Төгүрүктэр R симбалынан бэлиэтэнэллэр икки бинэрнэй эпэрээсийэлээх: + уонна х (эбии уонна төгүллээһин), аныгыскы дьүһүннээх:

# ''Ɐ'''a,b ∈ R (a + b = b + a) -''' коммутатибынас уустуктара;''
# ''Ɐ'''a,b,c ∈ R (a + (b + c)) = ((a + b) + c) -''' ассоциатиибынас уустуктара;''
# Ǝ0 '''''∈ R''' Ɐ'''a ∈ R(a + 0 = 0 + a = a) =''' тутулуга суох элэмиэн уустугу кытта сыһыана;''
# ''Ɐ'''a ∈ R Ǝb ∈ R (a + b = b + a = 0) с'''ин биир уустугурдар элеменнэр баар буолуулара;''
# ''Ɐ'''a,b,c ∈ R (a''' x '''b)''' x '''c = a''' x ('''b''' x '''c''') - төгүллээһин ассоциатыыбынаһа;''
# ''Ɐ'''a,b,c ∈ R {a''' x ('''b + c''') = '''a''' x '''b''' + '''a''' x '''c} { (b + c)''' x '''a = b''' x '''a + c''' х '''a} -''' дистрибутиибынас.''

== Универсальнай алгебра ==
Универсальнай алгебра сүрүн алгебра анал салаата буолар, дьаныһан туран дьарыктанар алгебра систиэмэтин дьаныһан туран дьарыктанар. Алгебраическай система сүһүөхтэн тутулуга суох үгүс өрүттээх (кыаллар, муҥура суох сыһыылаах) наборунан конечной операциянан уонна конечно сыһыаны көрдөрөр.

== Түн былыргы ойуулааһын ==
Алгебра историята былыргы кэмнэргэ бараллар. Арифметика дьайыылара бэйэлэрин кыра математическай текстэригэр көрсүһэллэр. Өссө 1650 сыллаахха биһи үйэбит иннинэ Египет суруйааччылара бастакы степеннээх тэҥнэбиллэри уонна иккис степеннээх тэҥнэбиллэри быһаарыахтарын сөп этэ, олорго өссө 26 уонна 33 Ринда папируһуттан уонна 6 задача Московскай папирустар сыһыаннаһаллар. Сыал- сорук сымыйа балаһыанньатын быраабылатыгар олоҕурара сабаҕаланар. Бу быраабыла, кырдьык, олус сэдэхтик вавилоняненнар туһаммыттар

Вавилон математиктара кыбадыраатынай тэҥнэбиллэри сатаан суоттууллар этэ. Тэҥнэбиллэрин- тэҥнээхтэрин билбэттэрин курдук, үчүгэй коэффициеннаах уонна тэҥнээх эрэ дьыалалаахтар. Араас реконструкцияларынан кавилоҥҥа квадратка быраабылатын билэллэрэ эбэтэр сууманы, араастаһыытын, ону сэргэ силиһин ааҕыы ньымата аныгы формулаҕа толору сөп түбэһэр. Үһүс степенньээх тэҥнэбиллэр эмиэ баар буолаллар. Ону таһынан Вавилоҥҥа ураты тиэрмини киллэрбиттэрэ, ол аата урут биллибэт мүччүргэннээх клинописнай бэлиэлэри, бастакы биллибэт («уста»), иккис биллибэт («кэтитэ»), үһүс биллибэт («дириҥэ»), ону таһынан араас производственнай кээмэйдэри («уста» уонна «туора» айымньылар«,» кээмэйдэр«,» кээмэйдэр «уста», «кэтирин» уонна «түгэхтэр») бэлиэлэринэн туттуллубуттара, атыннык эттэххэ, көннөрү тылга туттуллар буолан, көннөрү тылларга туттуллар. Геометрическай соруктар, терминнэр төһө да кэлбиттэрин иһин, «иэнэ» уонна «уһуна» биир уустаах ааҕыллар. Кыбадыраатынай тэҥнэбиллэри быһаарарга алгебраическай уларыйыылары, биллибэт килбиэннэри эпэрээссийэлиир наада этэ. Инньэ гынан алгебра ньыматынан туһанар бүтүн кылаас соруга анаммыта.

Икки өттүттэн хайа да өттүнэн халыып аһыллыбытын кэннэ, греческай математика кризиһи тулуйбута, геометрияны математика төрдүн быһыытынан талан, геометрическай кээмэйдэргэ алгебраическай эпэрээссийэни быһааран биэрбитэ. Геометрическай алгебра иккис кинигэтигэр Евклида, Архимед уонна Аполлоний үлэлэрин билиһиннэрбитэ. Маннык өйдөбүлү үөскэтэр сокуон төһө кыалларынан элбээн, квадратнай суумаҕа тириэрдиэн сөп. Алгебра аан бастаан планиметрияҕа олоҕурбута уонна квадратнай тэҥнэбиллэри быһаарарга аналлаах оҥоһулунна. Маны сэргэ алгебра тэҥнэбиллэригэр куба икки төгүл улаатта уонна үс сиэксийэни тутуу- хабыы, сөптөөх элбэх муннугу тутуу соруктара туруорулуннулар.Кубическай тэҥнэбиллэри быһаарыытын Архимед үлэтигэр («О шаре и цилинре» уонна «коноидах и сфероидах&quot;) суруллубут,уопсай тэҥнэбили чинчийбит киһи x&lt;sup&gt;3&lt;/sup&gt; + ax + b = 0. Туспа садаачалар коническай сеченияларынан суоттаналлар.

Арифметикаҕа олоҕурбут алгебра соһуччу көһүү, чопчу бэлиэтээһиннэри киллэрбит Диофан үлэтигэр таҕыста: биллибэт чыыһыланы кини  — «чыыһыла» диэн ааттаабыт, биллибэт истиэпэн иккиһин  — «түөрт муннук», үссүһүн  — «куб», төрдүһүн  — «квадрато-квадрат», бэссиһин — «квадрато-куб», алтыһын — «кубо-куб». Ону тэҥэ көҥүл чилиэнин, мэлдьэһиилээх чыыһыланы (эбэтэр ааҕыы) уонна тэҥниир бэлиэтин көрдөрбүтэ. Диофант ааҕааччы биир өттүттэн тэҥнэбиллэри атын уонна тэҥ кээмэйдэри аҕыйатыы быраабылатын билэрэ уонна туһанара. Үһүс уонна төрдүс степеннээх тэҥнэбиллэри чинчийэн. Онус үйэҕэ Диофант суруйбут «Арифметиката», арабскай тылга тылбаастаммыта, онтон уон алтыс үйэҕэ арҕаа Европаҕа, Ферм уонна Виет үлэлэригэр дьайбыта. Диофант толкуйун Эйлер, Якоби уонна Пуанкаре курдук учуонайдар үлэлэригэр көрүөххэ сөп, уонна сүүрбэһис үйэ саҕаланыытыгар дылы кини суола эмиэ көстөр.

[[Категория:Алгебра| ]]</text>
      <sha1>6cumh8lsicgytcwtl6hdrtq699pn4n6</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Хоружий Сергей Сергеевич</title>
    <ns>0</ns>
    <id>4734</id>
    <revision>
      <id>382505</id>
      <parentid>327205</parentid>
      <timestamp>2022-08-05T19:05:48Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>216.234.200.179</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="594" xml:space="preserve">[[Ойуу:Сергей Сергеевич Хоружий.jpg|200px|thumb|right|Хоружий Сергей Сергеевич]]
'''Хоружий  Сергей  Сергеевич''' — [[физика]]-[[математика]] наукаларын доктора, РАЕН академига.

== Ылыллыбыт сирэ ==
* ''Иччи'', А. Павлов-Дабыл ыстатыйата, &quot;Илин&quot; сурунаал, 2№-э 2006

[[Категория:Учуонайдар]]
[[Категория:Математиктар]]
[[Категория:Дьоннор алпабыытынан]]</text>
      <sha1>955c5ewnd9fvmuyncutbbc82k1enb4d</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Информация технологията</title>
    <ns>0</ns>
    <id>5102</id>
    <revision>
      <id>382517</id>
      <parentid>381608</parentid>
      <timestamp>2022-08-05T20:38:39Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>213.8.166.188</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5249" xml:space="preserve">'''Информация технологията''' (Information technology, IT) диэн [[көмпүүтэр|көмпүүтэргэ]] олохтонор [[информация системата|информация системаларын]] үөрэтии, оҥоруу, сайыннарыы, олоххо киллэрии, өйөөһүн эбэтэр салалта.&lt;ref&gt;[https://dan-it.com.ua/zachem-specialistam-uchit-anglijskij/ Испэсэлиистэргэ тугу үөрэтиэххэ сөбүй?]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[https://geeklink.ru/dokumenty-ob-it-obrazovanii/ IT-үөрэх докумуоннара]&lt;/ref&gt;

Атын бэлиэтээһиннэр:

* ньымалара, ньымалара уонна ньымалара: хомуурунньук функцияларын толорууга, харайыыга, биэриилэри туһаныыга уонна дааннайдары туһаныыга;
* информацияны хомуйарга, харайарга уонна тарҕатарга наадалаах ресурсалар.

Информационнай система уонна технология салаатыгар специалистар үксүн ИТ- эбэтэр IT- специалистар (англ. Information technology).

Гений (джуниор эбэтэр юниор, мин билэр киһим техническэй директор) - бу бастакы позициям, Аля стажерскай өйдөбүллэргэ. Ол эрээри эрэллээхтик чугаһаабыт Джуналар баар буолаллар. Дьуниордар уустуга суох сорудахтары толорор билиилэрин- көрүүлэрин хомуурунньуктара.&lt;ref&gt;[https://igormylnikov.com/pochemu-dzhuniory-perestali-byt-nuzhny-i-kak-reshit-etu-problemu/ Дьон- сэргэ бу проблеманы хайдах быһаарыахха сөбүй уонна хайдах быһаарыахха сөбүй?]&lt;/ref&gt;

Мидле (мидл) - бу программист эбэтэр оҥорон таһаарааччы, бэйэтин дьыалатыгар үчүгэйдик ырытыллар орто таһымнаах испэсэлиис. Сыл сурун сыалын- соругун толорон иһэр. Оннук туруктаах уонна күүстээх киһи!

Сэмэн (сенор- помидор) - биһиги төрөөбүт дойдубутугар тылбаастаан, быдан сайдыылаах, үлэлээх специалист буолар. Бэйэтин соруктарыгар дириҥник уонна эрэллээхтик ырытыллар, бырайыактыыр бөлөх иһинэн үлэлиир кыахтаах, кини күүстээх хонтуруол наадата суох, биир сорукка хас да быһаарыы баар.

== Информационнай технология салаата ==
Информация технологиялара ыҥырыллан, компьютернай техника уонна атын үрдүк технологиялар, коммуникация үптэрин, бырагырааманан хааччыйыы уонна практическай уопуту тэрийии, бириэмэ ороскуотун, үлэ, энергияны уонна материальнай ресурсалары көдьүүстээхтик тэрийии соруктарын быһаараллар. Информационнай технологиялар хардарыта бииргэ үлэлииллэрэ уонна чаастара үксүн өҥөлөр, салалта, промышленнай производство, социальнай процесстар.

== Билиҥҥи итилэр сүрүн өттүлэрэ ==

* Цифровой албастааһыннар структуралара;
* Компьютернай харайыыны киэҥник туһаныы уонна наадалаах көрүҥҥэ информацияны биэрии;
* Цифровой технологияларынан информацияны биэрии олох сиригэр- уотугар муҥура суох.

== Технологическай потенциал уонна үүнүү ==
Гильберт уонна күрдьэх экспоненнар технологическай прогресса (бэйэтин төрүт сокуона) нэһилиэнньэ дууһатыгар бары массыына кыамтатын улаатыннарыы быһыытынан хас биирдии 14 ый аайы 1986 уонна 2007 сыллар икки ардыларыгар икки төгүл икки төгүл көҕүрүүр; нэһилиэнньэ дууһатыгар туһуламмыт информация кыах хас биирдии 34 ый аайы икки төгүл көҕүрүүр; ол эбэтэр үс сыл аайы), оттон информацияны биэрии нэһилиэнньэҕэ икки төгүл икки төгүл икки төгүл эбиллэр.

== Быһаарыылар ==
[[Категория:Информация технологията|*]]</text>
      <sha1>edl91nxkk31towua0bb4efql2c4xmbi</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Атырдьах ыйын 6</title>
    <ns>0</ns>
    <id>7874</id>
    <revision>
      <id>382519</id>
      <parentid>375347</parentid>
      <timestamp>2022-08-05T21:35:28Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>51</id>
      </contributor>
      <comment>/* Түбэлтэлэр */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7043" xml:space="preserve">'''Атырдьах ыйын 6''' диэн [[Григориан халандаара|Григориан халандаарыгар]] сыл 218-с күнэ ([[ордук хонуктаах сыл]]га 219-c күнэ). Сыл бүтүө 147 күн баар.
== Бэлиэ күннэр ==
* Саха итэҕэлигэр [[Сайыны анаарыы]] күнэ
* «[[Аан дойду быраастара эйэ иһин]]» хамсааһын күнэ
* '''Хиросима күнэ''' — Ядернай сэрии сэбин бобуу аан дойдутааҕы күнэ&lt;ref&gt;[http://ria.ru/spravka/20130806/954277544.html День Хиросимы — Всемирный день борьбы за запрещение ядерного оружия]&lt;/ref&gt;

* {{Флагификация|Арассыыйа}} — Тимир суол сэриилэрин күнэ
* {{Флагификация|Боливия}} — Тутулуга суох буолуу күнэ (Испанияттан, 1825)
* {{Флагификация|Ямайка}} — Тутулуга суох буолуу күнэ (Британияттан, 1962)

== Түбэлтэлэр ==
* [[1851]] — Кытай уонна Арассыыйа [[Кулдьатааҕы сөбүлэҥ]]ҥэ илии баттаабыттар, бу дойдулар ыккардыларыгар атыы-эргиэн сыһыана бөҕөргөөбүт. Бу иннинэ Арассыыйа Кулдьа куорат тула олохтоох казаахтар уонна уйгуурдар олорор сирдэригэр суоһуура (нуучча кириэппэһэ Вернай, билиҥҥитэ Алма Ата, итинтэн чугас).
* [[1889]] — Бүтэһик бэрчээккитэ суох [[бокс]] матча ыытыллыбыт.
* [[1914]] — [[Австро-Венгрия]] Арассыыйаҕа сэриини биллэрбит. [[Сербия]] Германияҕа сэриини биллэрбит.
* [[1917]] — Керенскэй бэрэстээтэллээх иккис Быстах кэм бырабыытыластыбата тэриллибит.
* [[1918]] — [[үрүҥнэр]] Казань куораты ылбыттар.
* [[1925]] — [[Алдан|Алдаҥҥа]] көмүс көстүбүтэ икки сыл ааспытын кэннэ [[ЯЦИК]] быһаарыытынан Алдан уокуруга тэриллибит. Кини састаабыгар Дьокуускай уокуругуттан Алдан - Төмтөөн оройуона уонна Өлүөхүмэ уокуругуттан Тунгиир - Өлүөхүмэ оройуона киирбиттэрэ.
* [[1932]] — Бастакы [[Венециятааҕы киинэ бэстибээлэ]] аһыллыбыт. 
* [[1940]] — [[Эстония]] ССРС састаабыгар киирбит.
* [[1945]] — [[Аан дойду иккис сэриитэ]] бүтүүтүн саҕана [[Дьоппуон|Дьоппуоҥҥа]] [[Хиросима]] куоратыгар [[АХШ]] атомнай буомба бырахпыт. Хиросима барыта урусхалламмыт, 70 000 кэриҥэ киһи тута өлбүт, уонна хас да уонунан тыһыынча киһи кэлин уокка сиэтииттэн уонна радиацияттан өлбүттэр.
* [[1990]] — РСФСР Үрдүкү сэбиэтин бэрэстээтэлэ [[Ельцин Борис Николаевич|Борис Ельцин]] Татарскай АССР-га тыл этэригэр: &quot;Сүбэрэнитиэти төһөнү ыйыстаргытынан ылыҥ&quot; диэн аатырбыт тылларын эппит. Бу этии тэлэбиидэнньэнэн эмиэ этиллибит, онтон Башкирскай АССР-га сылдьан эмиэ: &quot;Былаастан төһөнү сатаан ыйыстаргытынан ылыҥ&quot; диэн бигэргэппит. Билигин бу этиитин иһин Ельцины буруйдууллар, ол эрээри, сорох устуоруктар санааларынан, бу этии Арассыыйа Федерациятын чөл хаалларбыта, өрөспүүбүлүкэлэр ыһыллан, арахсан барыыларын тохтоппута. Бу кэнниттэн урукку АССР-дар утуу-субуу сүбэрэнитиэт биллэрбиттэрэ эрээри федерацияттан тахсыбатахтара.
* [[1991]] — [[Тим Бернерс-Ли]] аан ситими ойуулуур тиэкистэри бэчээттээбит, WWW ким баҕарар туһанар ситимэ буолбут.
* [[2012]] — «Кьюриосити» марсоход Марска түспүт.
* [[2014]] — Бэрэсидьиэн [[Владимир Путин]] ыйааҕынан Арассыыйаҕа аһы-үөлү кыраныысса таһыттан киллэрии хааччахтаммыт (ЕС дойдуларыттан, США-ттан, Канаадаттан, Австралияттан уонна Норвегияттан балыгы, эти, оҕуруот аһын уонна фруктаны аҕалыы бобуллубут).

== Төрөөбүттэр ==
* [[1844]] — [[Санников Яков Федорович|Яков Санников]] (1908 өлб.) — нуучча уонна омук полярниктарыгар сүҥкэн үтүөнү-өҥөнү оҥорбут саха атыыһыта. Хотулары аһынан-таҥаһынан хааччыйара, түүлээҕинэн эргинэрэ. Дьиэтэ Дьокуускайга Эргэ Куоракка билигин да турар. Уҥуоҕа Булуҥ улууһугар Өлүөнэ кытылыгар баар.
* [[1928]] — [[Энди Уорхол]] — XX үйэ иккис аҥарыгар ордук биллэр [[АХШ|Америка]] худуоһунньуга.
* [[1936]] — [[Федосеева Светлана Александровна|Светлана Федосеева]] (2017 өлб.) — археолог, РАЕН бочуоттаах академига, СӨ Академиятын чилиэнэ, устуоруйа билимин дуоктара.
* [[1957]] — [[Кычкина-Борисова Альбина Михайловна|Альбина Кычкина-Борисова]] — Арассыыйа үтүөлээх, Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуодунай артыыһа.

== Өлбүттэр ==
* [[1660]] — [[Диего Веласкес]] ([[1599]] төр.) — [[Испания]] улуу худуоһунньуга, Филипп IV хоруол придворнайа.
* [[1979]] — [[Бэрияк Алексей Алексеевич|Алексей Бэрияк]] (1912 төр.) — бэйиэт, прозаик уонна тылбаасчыт.


{{ыйдар}}

[[Категория:Атырдьах ыйын 6]]</text>
      <sha1>7ijsh1zcplrhf1jtt0tk2knwd87syn9</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>382520</id>
      <parentid>382519</parentid>
      <timestamp>2022-08-05T21:55:15Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>51</id>
      </contributor>
      <comment>/* Түбэлтэлэр */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7050" xml:space="preserve">'''Атырдьах ыйын 6''' диэн [[Григориан халандаара|Григориан халандаарыгар]] сыл 218-с күнэ ([[ордук хонуктаах сыл]]га 219-c күнэ). Сыл бүтүө 147 күн баар.
== Бэлиэ күннэр ==
* Саха итэҕэлигэр [[Сайыны анаарыы]] күнэ
* «[[Аан дойду быраастара эйэ иһин]]» хамсааһын күнэ
* '''Хиросима күнэ''' — Ядернай сэрии сэбин бобуу аан дойдутааҕы күнэ&lt;ref&gt;[http://ria.ru/spravka/20130806/954277544.html День Хиросимы — Всемирный день борьбы за запрещение ядерного оружия]&lt;/ref&gt;

* {{Флагификация|Арассыыйа}} — Тимир суол сэриилэрин күнэ
* {{Флагификация|Боливия}} — Тутулуга суох буолуу күнэ (Испанияттан, 1825)
* {{Флагификация|Ямайка}} — Тутулуга суох буолуу күнэ (Британияттан, 1962)

== Түбэлтэлэр ==
* [[1851]] — Кытай уонна Арассыыйа [[Кулдьатааҕы сөбүлэҥ]]ҥэ илии баттаабыттар, бу дойдулар ыккардыларыгар атыы-эргиэн сыһыана бөҕөргөөбүт. Бу иннинэ Арассыыйа Кулдьа куорат тула олохтоох казаахтар уонна уйгуурдар олорор сирдэригэр суоһуура (нуучча кириэппэһэ Вернай, билиҥҥитэ Алма Ата, итинтэн чугас этэ).
* [[1889]] — Бүтэһик бэрчээккитэ суох [[бокс]] матча ыытыллыбыт.
* [[1914]] — [[Австро-Венгрия]] Арассыыйаҕа сэриини биллэрбит. [[Сербия]] Германияҕа сэриини биллэрбит.
* [[1917]] — Керенскэй бэрэстээтэллээх иккис Быстах кэм бырабыытыластыбата тэриллибит.
* [[1918]] — [[үрүҥнэр]] Казань куораты ылбыттар.
* [[1925]] — [[Алдан|Алдаҥҥа]] көмүс көстүбүтэ икки сыл ааспытын кэннэ [[ЯЦИК]] быһаарыытынан Алдан уокуруга тэриллибит. Кини састаабыгар Дьокуускай уокуругуттан Алдан - Төмтөөн оройуона уонна Өлүөхүмэ уокуругуттан Тунгиир - Өлүөхүмэ оройуона киирбиттэрэ.
* [[1932]] — Бастакы [[Венециятааҕы киинэ бэстибээлэ]] аһыллыбыт. 
* [[1940]] — [[Эстония]] ССРС састаабыгар киирбит.
* [[1945]] — [[Аан дойду иккис сэриитэ]] бүтүүтүн саҕана [[Дьоппуон|Дьоппуоҥҥа]] [[Хиросима]] куоратыгар [[АХШ]] атомнай буомба бырахпыт. Хиросима барыта урусхалламмыт, 70 000 кэриҥэ киһи тута өлбүт, уонна хас да уонунан тыһыынча киһи кэлин уокка сиэтииттэн уонна радиацияттан өлбүттэр.
* [[1990]] — РСФСР Үрдүкү сэбиэтин бэрэстээтэлэ [[Ельцин Борис Николаевич|Борис Ельцин]] Татарскай АССР-га тыл этэригэр: &quot;Сүбэрэнитиэти төһөнү ыйыстаргытынан ылыҥ&quot; диэн аатырбыт тылларын эппит. Бу этии тэлэбиидэнньэнэн эмиэ этиллибит, онтон Башкирскай АССР-га сылдьан эмиэ: &quot;Былаастан төһөнү сатаан ыйыстаргытынан ылыҥ&quot; диэн бигэргэппит. Билигин бу этиитин иһин Ельцины буруйдууллар, ол эрээри, сорох устуоруктар санааларынан, бу этии Арассыыйа Федерациятын чөл хаалларбыта, өрөспүүбүлүкэлэр ыһыллан, арахсан барыыларын тохтоппута. Бу кэнниттэн урукку АССР-дар утуу-субуу сүбэрэнитиэт биллэрбиттэрэ эрээри федерацияттан тахсыбатахтара.
* [[1991]] — [[Тим Бернерс-Ли]] аан ситими ойуулуур тиэкистэри бэчээттээбит, WWW ким баҕарар туһанар ситимэ буолбут.
* [[2012]] — «Кьюриосити» марсоход Марска түспүт.
* [[2014]] — Бэрэсидьиэн [[Владимир Путин]] ыйааҕынан Арассыыйаҕа аһы-үөлү кыраныысса таһыттан киллэрии хааччахтаммыт (ЕС дойдуларыттан, США-ттан, Канаадаттан, Австралияттан уонна Норвегияттан балыгы, эти, оҕуруот аһын уонна фруктаны аҕалыы бобуллубут).

== Төрөөбүттэр ==
* [[1844]] — [[Санников Яков Федорович|Яков Санников]] (1908 өлб.) — нуучча уонна омук полярниктарыгар сүҥкэн үтүөнү-өҥөнү оҥорбут саха атыыһыта. Хотулары аһынан-таҥаһынан хааччыйара, түүлээҕинэн эргинэрэ. Дьиэтэ Дьокуускайга Эргэ Куоракка билигин да турар. Уҥуоҕа Булуҥ улууһугар Өлүөнэ кытылыгар баар.
* [[1928]] — [[Энди Уорхол]] — XX үйэ иккис аҥарыгар ордук биллэр [[АХШ|Америка]] худуоһунньуга.
* [[1936]] — [[Федосеева Светлана Александровна|Светлана Федосеева]] (2017 өлб.) — археолог, РАЕН бочуоттаах академига, СӨ Академиятын чилиэнэ, устуоруйа билимин дуоктара.
* [[1957]] — [[Кычкина-Борисова Альбина Михайловна|Альбина Кычкина-Борисова]] — Арассыыйа үтүөлээх, Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуодунай артыыһа.

== Өлбүттэр ==
* [[1660]] — [[Диего Веласкес]] ([[1599]] төр.) — [[Испания]] улуу худуоһунньуга, Филипп IV хоруол придворнайа.
* [[1979]] — [[Бэрияк Алексей Алексеевич|Алексей Бэрияк]] (1912 төр.) — бэйиэт, прозаик уонна тылбаасчыт.


{{ыйдар}}

[[Категория:Атырдьах ыйын 6]]</text>
      <sha1>3eo4hkrqp1gt8igymc74dialkpvz5u8</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>382521</id>
      <parentid>382520</parentid>
      <timestamp>2022-08-05T21:55:50Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>51</id>
      </contributor>
      <comment>/* Түбэлтэлэр */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7045" xml:space="preserve">'''Атырдьах ыйын 6''' диэн [[Григориан халандаара|Григориан халандаарыгар]] сыл 218-с күнэ ([[ордук хонуктаах сыл]]га 219-c күнэ). Сыл бүтүө 147 күн баар.
== Бэлиэ күннэр ==
* Саха итэҕэлигэр [[Сайыны анаарыы]] күнэ
* «[[Аан дойду быраастара эйэ иһин]]» хамсааһын күнэ
* '''Хиросима күнэ''' — Ядернай сэрии сэбин бобуу аан дойдутааҕы күнэ&lt;ref&gt;[http://ria.ru/spravka/20130806/954277544.html День Хиросимы — Всемирный день борьбы за запрещение ядерного оружия]&lt;/ref&gt;

* {{Флагификация|Арассыыйа}} — Тимир суол сэриилэрин күнэ
* {{Флагификация|Боливия}} — Тутулуга суох буолуу күнэ (Испанияттан, 1825)
* {{Флагификация|Ямайка}} — Тутулуга суох буолуу күнэ (Британияттан, 1962)

== Түбэлтэлэр ==
* [[1851]] — Кытай уонна Арассыыйа [[Кулдьатааҕы сөбүлэҥ]]ҥэ илии баттаабыттар, дойдулар ыккардыларыгар атыы-эргиэн сыһыана бөҕөргөөбүт. Бу иннинэ Арассыыйа Кулдьа куорат тула олохтоох казаахтар уонна уйгуурдар олорор сирдэригэр суоһуура (нуучча кириэппэһэ Вернай, билиҥҥитэ Алма Ата, итинтэн чугас этэ).
* [[1889]] — Бүтэһик бэрчээккитэ суох [[бокс]] матча ыытыллыбыт.
* [[1914]] — [[Австро-Венгрия]] Арассыыйаҕа сэриини биллэрбит. [[Сербия]] Германияҕа сэриини биллэрбит.
* [[1917]] — Керенскэй бэрэстээтэллээх иккис Быстах кэм бырабыытыластыбата тэриллибит.
* [[1918]] — [[үрүҥнэр]] Казань куораты ылбыттар.
* [[1925]] — [[Алдан|Алдаҥҥа]] көмүс көстүбүтэ икки сыл ааспытын кэннэ [[ЯЦИК]] быһаарыытынан Алдан уокуруга тэриллибит. Кини састаабыгар Дьокуускай уокуругуттан Алдан - Төмтөөн оройуона уонна Өлүөхүмэ уокуругуттан Тунгиир - Өлүөхүмэ оройуона киирбиттэрэ.
* [[1932]] — Бастакы [[Венециятааҕы киинэ бэстибээлэ]] аһыллыбыт. 
* [[1940]] — [[Эстония]] ССРС састаабыгар киирбит.
* [[1945]] — [[Аан дойду иккис сэриитэ]] бүтүүтүн саҕана [[Дьоппуон|Дьоппуоҥҥа]] [[Хиросима]] куоратыгар [[АХШ]] атомнай буомба бырахпыт. Хиросима барыта урусхалламмыт, 70 000 кэриҥэ киһи тута өлбүт, уонна хас да уонунан тыһыынча киһи кэлин уокка сиэтииттэн уонна радиацияттан өлбүттэр.
* [[1990]] — РСФСР Үрдүкү сэбиэтин бэрэстээтэлэ [[Ельцин Борис Николаевич|Борис Ельцин]] Татарскай АССР-га тыл этэригэр: &quot;Сүбэрэнитиэти төһөнү ыйыстаргытынан ылыҥ&quot; диэн аатырбыт тылларын эппит. Бу этии тэлэбиидэнньэнэн эмиэ этиллибит, онтон Башкирскай АССР-га сылдьан эмиэ: &quot;Былаастан төһөнү сатаан ыйыстаргытынан ылыҥ&quot; диэн бигэргэппит. Билигин бу этиитин иһин Ельцины буруйдууллар, ол эрээри, сорох устуоруктар санааларынан, бу этии Арассыыйа Федерациятын чөл хаалларбыта, өрөспүүбүлүкэлэр ыһыллан, арахсан барыыларын тохтоппута. Бу кэнниттэн урукку АССР-дар утуу-субуу сүбэрэнитиэт биллэрбиттэрэ эрээри федерацияттан тахсыбатахтара.
* [[1991]] — [[Тим Бернерс-Ли]] аан ситими ойуулуур тиэкистэри бэчээттээбит, WWW ким баҕарар туһанар ситимэ буолбут.
* [[2012]] — «Кьюриосити» марсоход Марска түспүт.
* [[2014]] — Бэрэсидьиэн [[Владимир Путин]] ыйааҕынан Арассыыйаҕа аһы-үөлү кыраныысса таһыттан киллэрии хааччахтаммыт (ЕС дойдуларыттан, США-ттан, Канаадаттан, Австралияттан уонна Норвегияттан балыгы, эти, оҕуруот аһын уонна фруктаны аҕалыы бобуллубут).

== Төрөөбүттэр ==
* [[1844]] — [[Санников Яков Федорович|Яков Санников]] (1908 өлб.) — нуучча уонна омук полярниктарыгар сүҥкэн үтүөнү-өҥөнү оҥорбут саха атыыһыта. Хотулары аһынан-таҥаһынан хааччыйара, түүлээҕинэн эргинэрэ. Дьиэтэ Дьокуускайга Эргэ Куоракка билигин да турар. Уҥуоҕа Булуҥ улууһугар Өлүөнэ кытылыгар баар.
* [[1928]] — [[Энди Уорхол]] — XX үйэ иккис аҥарыгар ордук биллэр [[АХШ|Америка]] худуоһунньуга.
* [[1936]] — [[Федосеева Светлана Александровна|Светлана Федосеева]] (2017 өлб.) — археолог, РАЕН бочуоттаах академига, СӨ Академиятын чилиэнэ, устуоруйа билимин дуоктара.
* [[1957]] — [[Кычкина-Борисова Альбина Михайловна|Альбина Кычкина-Борисова]] — Арассыыйа үтүөлээх, Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуодунай артыыһа.

== Өлбүттэр ==
* [[1660]] — [[Диего Веласкес]] ([[1599]] төр.) — [[Испания]] улуу худуоһунньуга, Филипп IV хоруол придворнайа.
* [[1979]] — [[Бэрияк Алексей Алексеевич|Алексей Бэрияк]] (1912 төр.) — бэйиэт, прозаик уонна тылбаасчыт.


{{ыйдар}}

[[Категория:Атырдьах ыйын 6]]</text>
      <sha1>cbzug46ew43djn6mj88upvq3c46owad</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>382523</id>
      <parentid>382521</parentid>
      <timestamp>2022-08-05T22:54:52Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>51</id>
      </contributor>
      <comment>/* Түбэлтэлэр */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7064" xml:space="preserve">'''Атырдьах ыйын 6''' диэн [[Григориан халандаара|Григориан халандаарыгар]] сыл 218-с күнэ ([[ордук хонуктаах сыл]]га 219-c күнэ). Сыл бүтүө 147 күн баар.
== Бэлиэ күннэр ==
* Саха итэҕэлигэр [[Сайыны анаарыы]] күнэ
* «[[Аан дойду быраастара эйэ иһин]]» хамсааһын күнэ
* '''Хиросима күнэ''' — Ядернай сэрии сэбин бобуу аан дойдутааҕы күнэ&lt;ref&gt;[http://ria.ru/spravka/20130806/954277544.html День Хиросимы — Всемирный день борьбы за запрещение ядерного оружия]&lt;/ref&gt;

* {{Флагификация|Арассыыйа}} — Тимир суол сэриилэрин күнэ
* {{Флагификация|Боливия}} — Тутулуга суох буолуу күнэ (Испанияттан, 1825)
* {{Флагификация|Ямайка}} — Тутулуга суох буолуу күнэ (Британияттан, 1962)

== Түбэлтэлэр ==
* [[1851]] — Кытай уонна Арассыыйа [[Кулдьатааҕы сөбүлэҥ]]ҥэ илии баттаабыттар, дойдулар ыккардыларыгар атыы-эргиэн сыһыана бөҕөргөөбүт. Бу иннинэ Арассыыйа Кулдьа куорат тула олохтоох казаахтар уонна уйгуурдар олорор сирдэригэр Синцзяҥҥа суоһуура (нуучча кириэппэһэ Вернай, билиҥҥитэ Алма Ата, итинтэн чугас этэ).
* [[1889]] — Бүтэһик бэрчээккитэ суох [[бокс]] матча ыытыллыбыт.
* [[1914]] — [[Австро-Венгрия]] Арассыыйаҕа сэриини биллэрбит. [[Сербия]] Германияҕа сэриини биллэрбит.
* [[1917]] — Керенскэй бэрэстээтэллээх иккис Быстах кэм бырабыытыластыбата тэриллибит.
* [[1918]] — [[үрүҥнэр]] Казань куораты ылбыттар.
* [[1925]] — [[Алдан|Алдаҥҥа]] көмүс көстүбүтэ икки сыл ааспытын кэннэ [[ЯЦИК]] быһаарыытынан Алдан уокуруга тэриллибит. Кини састаабыгар Дьокуускай уокуругуттан Алдан - Төмтөөн оройуона уонна Өлүөхүмэ уокуругуттан Тунгиир - Өлүөхүмэ оройуона киирбиттэрэ.
* [[1932]] — Бастакы [[Венециятааҕы киинэ бэстибээлэ]] аһыллыбыт. 
* [[1940]] — [[Эстония]] ССРС састаабыгар киирбит.
* [[1945]] — [[Аан дойду иккис сэриитэ]] бүтүүтүн саҕана [[Дьоппуон|Дьоппуоҥҥа]] [[Хиросима]] куоратыгар [[АХШ]] атомнай буомба бырахпыт. Хиросима барыта урусхалламмыт, 70 000 кэриҥэ киһи тута өлбүт, уонна хас да уонунан тыһыынча киһи кэлин уокка сиэтииттэн уонна радиацияттан өлбүттэр.
* [[1990]] — РСФСР Үрдүкү сэбиэтин бэрэстээтэлэ [[Ельцин Борис Николаевич|Борис Ельцин]] Татарскай АССР-га тыл этэригэр: &quot;Сүбэрэнитиэти төһөнү ыйыстаргытынан ылыҥ&quot; диэн аатырбыт тылларын эппит. Бу этии тэлэбиидэнньэнэн эмиэ этиллибит, онтон Башкирскай АССР-га сылдьан эмиэ: &quot;Былаастан төһөнү сатаан ыйыстаргытынан ылыҥ&quot; диэн бигэргэппит. Билигин бу этиитин иһин Ельцины буруйдууллар, ол эрээри, сорох устуоруктар санааларынан, бу этии Арассыыйа Федерациятын чөл хаалларбыта, өрөспүүбүлүкэлэр ыһыллан, арахсан барыыларын тохтоппута. Бу кэнниттэн урукку АССР-дар утуу-субуу сүбэрэнитиэт биллэрбиттэрэ эрээри федерацияттан тахсыбатахтара.
* [[1991]] — [[Тим Бернерс-Ли]] аан ситими ойуулуур тиэкистэри бэчээттээбит, WWW ким баҕарар туһанар ситимэ буолбут.
* [[2012]] — «Кьюриосити» марсоход Марска түспүт.
* [[2014]] — Бэрэсидьиэн [[Владимир Путин]] ыйааҕынан Арассыыйаҕа аһы-үөлү кыраныысса таһыттан киллэрии хааччахтаммыт (ЕС дойдуларыттан, США-ттан, Канаадаттан, Австралияттан уонна Норвегияттан балыгы, эти, оҕуруот аһын уонна фруктаны аҕалыы бобуллубут).

== Төрөөбүттэр ==
* [[1844]] — [[Санников Яков Федорович|Яков Санников]] (1908 өлб.) — нуучча уонна омук полярниктарыгар сүҥкэн үтүөнү-өҥөнү оҥорбут саха атыыһыта. Хотулары аһынан-таҥаһынан хааччыйара, түүлээҕинэн эргинэрэ. Дьиэтэ Дьокуускайга Эргэ Куоракка билигин да турар. Уҥуоҕа Булуҥ улууһугар Өлүөнэ кытылыгар баар.
* [[1928]] — [[Энди Уорхол]] — XX үйэ иккис аҥарыгар ордук биллэр [[АХШ|Америка]] худуоһунньуга.
* [[1936]] — [[Федосеева Светлана Александровна|Светлана Федосеева]] (2017 өлб.) — археолог, РАЕН бочуоттаах академига, СӨ Академиятын чилиэнэ, устуоруйа билимин дуоктара.
* [[1957]] — [[Кычкина-Борисова Альбина Михайловна|Альбина Кычкина-Борисова]] — Арассыыйа үтүөлээх, Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуодунай артыыһа.

== Өлбүттэр ==
* [[1660]] — [[Диего Веласкес]] ([[1599]] төр.) — [[Испания]] улуу худуоһунньуга, Филипп IV хоруол придворнайа.
* [[1979]] — [[Бэрияк Алексей Алексеевич|Алексей Бэрияк]] (1912 төр.) — бэйиэт, прозаик уонна тылбаасчыт.


{{ыйдар}}

[[Категория:Атырдьах ыйын 6]]</text>
      <sha1>rbulboy30qzq8am3efpzxmuon1vd09q</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>382524</id>
      <parentid>382523</parentid>
      <timestamp>2022-08-05T23:01:43Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>51</id>
      </contributor>
      <comment>/* Түбэлтэлэр */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7651" xml:space="preserve">'''Атырдьах ыйын 6''' диэн [[Григориан халандаара|Григориан халандаарыгар]] сыл 218-с күнэ ([[ордук хонуктаах сыл]]га 219-c күнэ). Сыл бүтүө 147 күн баар.
== Бэлиэ күннэр ==
* Саха итэҕэлигэр [[Сайыны анаарыы]] күнэ
* «[[Аан дойду быраастара эйэ иһин]]» хамсааһын күнэ
* '''Хиросима күнэ''' — Ядернай сэрии сэбин бобуу аан дойдутааҕы күнэ&lt;ref&gt;[http://ria.ru/spravka/20130806/954277544.html День Хиросимы — Всемирный день борьбы за запрещение ядерного оружия]&lt;/ref&gt;

* {{Флагификация|Арассыыйа}} — Тимир суол сэриилэрин күнэ
* {{Флагификация|Боливия}} — Тутулуга суох буолуу күнэ (Испанияттан, 1825)
* {{Флагификация|Ямайка}} — Тутулуга суох буолуу күнэ (Британияттан, 1962)

== Түбэлтэлэр ==
* [[1806]] — [[Ытык Рим импиэрийэтэ]] суох буолбутун туһунан импэрээтэрэ Франциск II биллэрбит. Австрия импиэрийэтигэр ыраахтааҕынан хаалбыта, кэлин Наполеоҥҥа утарсыбыта, ол эрээри хотторон кыыһын киниэхэ ойох биэрэргэ күһэллибитэ, хойут Наполеон хотторбутун кэннэ Франция дьылҕатын быһаарсыыга сүрүн оруолу оонньообута.
* [[1851]] — Кытай уонна Арассыыйа [[Кулдьатааҕы сөбүлэҥ]]ҥэ илии баттаабыттар, дойдулар ыккардыларыгар атыы-эргиэн сыһыана бөҕөргөөбүт. Бу иннинэ Арассыыйа Кулдьа куорат тула олохтоох казаахтар уонна уйгуурдар олорор сирдэригэр Синцзяҥҥа суоһуура (нуучча кириэппэһэ Вернай, билиҥҥитэ Алма Ата, итинтэн чугас этэ).
* [[1889]] — Бүтэһик бэрчээккитэ суох [[бокс]] матча ыытыллыбыт.
* [[1914]] — [[Австро-Венгрия]] Арассыыйаҕа сэриини биллэрбит. [[Сербия]] Германияҕа сэриини биллэрбит.
* [[1917]] — Керенскэй бэрэстээтэллээх иккис Быстах кэм бырабыытыластыбата тэриллибит.
* [[1918]] — [[үрүҥнэр]] Казань куораты ылбыттар.
* [[1925]] — [[Алдан|Алдаҥҥа]] көмүс көстүбүтэ икки сыл ааспытын кэннэ [[ЯЦИК]] быһаарыытынан Алдан уокуруга тэриллибит. Кини састаабыгар Дьокуускай уокуругуттан Алдан - Төмтөөн оройуона уонна Өлүөхүмэ уокуругуттан Тунгиир - Өлүөхүмэ оройуона киирбиттэрэ.
* [[1932]] — Бастакы [[Венециятааҕы киинэ бэстибээлэ]] аһыллыбыт. 
* [[1940]] — [[Эстония]] ССРС састаабыгар киирбит.
* [[1945]] — [[Аан дойду иккис сэриитэ]] бүтүүтүн саҕана [[Дьоппуон|Дьоппуоҥҥа]] [[Хиросима]] куоратыгар [[АХШ]] атомнай буомба бырахпыт. Хиросима барыта урусхалламмыт, 70 000 кэриҥэ киһи тута өлбүт, уонна хас да уонунан тыһыынча киһи кэлин уокка сиэтииттэн уонна радиацияттан өлбүттэр.
* [[1990]] — РСФСР Үрдүкү сэбиэтин бэрэстээтэлэ [[Ельцин Борис Николаевич|Борис Ельцин]] Татарскай АССР-га тыл этэригэр: &quot;Сүбэрэнитиэти төһөнү ыйыстаргытынан ылыҥ&quot; диэн аатырбыт тылларын эппит. Бу этии тэлэбиидэнньэнэн эмиэ этиллибит, онтон Башкирскай АССР-га сылдьан эмиэ: &quot;Былаастан төһөнү сатаан ыйыстаргытынан ылыҥ&quot; диэн бигэргэппит. Билигин бу этиитин иһин Ельцины буруйдууллар, ол эрээри, сорох устуоруктар санааларынан, бу этии Арассыыйа Федерациятын чөл хаалларбыта, өрөспүүбүлүкэлэр ыһыллан, арахсан барыыларын тохтоппута. Бу кэнниттэн урукку АССР-дар утуу-субуу сүбэрэнитиэт биллэрбиттэрэ эрээри федерацияттан тахсыбатахтара.
* [[1991]] — [[Тим Бернерс-Ли]] аан ситими ойуулуур тиэкистэри бэчээттээбит, WWW ким баҕарар туһанар ситимэ буолбут.
* [[2012]] — «Кьюриосити» марсоход Марска түспүт.
* [[2014]] — Бэрэсидьиэн [[Владимир Путин]] ыйааҕынан Арассыыйаҕа аһы-үөлү кыраныысса таһыттан киллэрии хааччахтаммыт (ЕС дойдуларыттан, США-ттан, Канаадаттан, Австралияттан уонна Норвегияттан балыгы, эти, оҕуруот аһын уонна фруктаны аҕалыы бобуллубут).

== Төрөөбүттэр ==
* [[1844]] — [[Санников Яков Федорович|Яков Санников]] (1908 өлб.) — нуучча уонна омук полярниктарыгар сүҥкэн үтүөнү-өҥөнү оҥорбут саха атыыһыта. Хотулары аһынан-таҥаһынан хааччыйара, түүлээҕинэн эргинэрэ. Дьиэтэ Дьокуускайга Эргэ Куоракка билигин да турар. Уҥуоҕа Булуҥ улууһугар Өлүөнэ кытылыгар баар.
* [[1928]] — [[Энди Уорхол]] — XX үйэ иккис аҥарыгар ордук биллэр [[АХШ|Америка]] худуоһунньуга.
* [[1936]] — [[Федосеева Светлана Александровна|Светлана Федосеева]] (2017 өлб.) — археолог, РАЕН бочуоттаах академига, СӨ Академиятын чилиэнэ, устуоруйа билимин дуоктара.
* [[1957]] — [[Кычкина-Борисова Альбина Михайловна|Альбина Кычкина-Борисова]] — Арассыыйа үтүөлээх, Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуодунай артыыһа.

== Өлбүттэр ==
* [[1660]] — [[Диего Веласкес]] ([[1599]] төр.) — [[Испания]] улуу худуоһунньуга, Филипп IV хоруол придворнайа.
* [[1979]] — [[Бэрияк Алексей Алексеевич|Алексей Бэрияк]] (1912 төр.) — бэйиэт, прозаик уонна тылбаасчыт.


{{ыйдар}}

[[Категория:Атырдьах ыйын 6]]</text>
      <sha1>runupcuck573s1xhwds5q8ffom4zoa7</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>382525</id>
      <parentid>382524</parentid>
      <timestamp>2022-08-05T23:03:05Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>51</id>
      </contributor>
      <comment>/* Түбэлтэлэр */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7701" xml:space="preserve">'''Атырдьах ыйын 6''' диэн [[Григориан халандаара|Григориан халандаарыгар]] сыл 218-с күнэ ([[ордук хонуктаах сыл]]га 219-c күнэ). Сыл бүтүө 147 күн баар.
== Бэлиэ күннэр ==
* Саха итэҕэлигэр [[Сайыны анаарыы]] күнэ
* «[[Аан дойду быраастара эйэ иһин]]» хамсааһын күнэ
* '''Хиросима күнэ''' — Ядернай сэрии сэбин бобуу аан дойдутааҕы күнэ&lt;ref&gt;[http://ria.ru/spravka/20130806/954277544.html День Хиросимы — Всемирный день борьбы за запрещение ядерного оружия]&lt;/ref&gt;

* {{Флагификация|Арассыыйа}} — Тимир суол сэриилэрин күнэ
* {{Флагификация|Боливия}} — Тутулуга суох буолуу күнэ (Испанияттан, 1825)
* {{Флагификация|Ямайка}} — Тутулуга суох буолуу күнэ (Британияттан, 1962)

== Түбэлтэлэр ==
* [[1806]] — [[Ытык Рим импиэрийэтэ]] суох буолбутун туһунан импэрээтэрэ [[Франциск II]] биллэрбит. Ол эрээри Франциск II Австрия импиэрийэтигэр ыраахтааҕынан хаалбыта, кэлин Наполеоннуун сэриилэспитэ, ол эрээри хотторон кыыһын киниэхэ ойох биэрэргэ күһэллибитэ, хойут Наполеон хотторбутун кэннэ Франция дьылҕатын быһаарсыыга сүрүн оруолу оонньообута.
* [[1851]] — Кытай уонна Арассыыйа [[Кулдьатааҕы сөбүлэҥ]]ҥэ илии баттаабыттар, дойдулар ыккардыларыгар атыы-эргиэн сыһыана бөҕөргөөбүт. Бу иннинэ Арассыыйа Кулдьа куорат тула олохтоох казаахтар уонна уйгуурдар олорор сирдэригэр Синцзяҥҥа суоһуура (нуучча кириэппэһэ Вернай, билиҥҥитэ Алма Ата, итинтэн чугас этэ).
* [[1889]] — Бүтэһик бэрчээккитэ суох [[бокс]] матча ыытыллыбыт.
* [[1914]] — [[Австро-Венгрия]] Арассыыйаҕа сэриини биллэрбит. [[Сербия]] Германияҕа сэриини биллэрбит.
* [[1917]] — Керенскэй бэрэстээтэллээх иккис Быстах кэм бырабыытыластыбата тэриллибит.
* [[1918]] — [[үрүҥнэр]] Казань куораты ылбыттар.
* [[1925]] — [[Алдан|Алдаҥҥа]] көмүс көстүбүтэ икки сыл ааспытын кэннэ [[ЯЦИК]] быһаарыытынан Алдан уокуруга тэриллибит. Кини састаабыгар Дьокуускай уокуругуттан Алдан - Төмтөөн оройуона уонна Өлүөхүмэ уокуругуттан Тунгиир - Өлүөхүмэ оройуона киирбиттэрэ.
* [[1932]] — Бастакы [[Венециятааҕы киинэ бэстибээлэ]] аһыллыбыт. 
* [[1940]] — [[Эстония]] ССРС састаабыгар киирбит.
* [[1945]] — [[Аан дойду иккис сэриитэ]] бүтүүтүн саҕана [[Дьоппуон|Дьоппуоҥҥа]] [[Хиросима]] куоратыгар [[АХШ]] атомнай буомба бырахпыт. Хиросима барыта урусхалламмыт, 70 000 кэриҥэ киһи тута өлбүт, уонна хас да уонунан тыһыынча киһи кэлин уокка сиэтииттэн уонна радиацияттан өлбүттэр.
* [[1990]] — РСФСР Үрдүкү сэбиэтин бэрэстээтэлэ [[Ельцин Борис Николаевич|Борис Ельцин]] Татарскай АССР-га тыл этэригэр: &quot;Сүбэрэнитиэти төһөнү ыйыстаргытынан ылыҥ&quot; диэн аатырбыт тылларын эппит. Бу этии тэлэбиидэнньэнэн эмиэ этиллибит, онтон Башкирскай АССР-га сылдьан эмиэ: &quot;Былаастан төһөнү сатаан ыйыстаргытынан ылыҥ&quot; диэн бигэргэппит. Билигин бу этиитин иһин Ельцины буруйдууллар, ол эрээри, сорох устуоруктар санааларынан, бу этии Арассыыйа Федерациятын чөл хаалларбыта, өрөспүүбүлүкэлэр ыһыллан, арахсан барыыларын тохтоппута. Бу кэнниттэн урукку АССР-дар утуу-субуу сүбэрэнитиэт биллэрбиттэрэ эрээри федерацияттан тахсыбатахтара.
* [[1991]] — [[Тим Бернерс-Ли]] аан ситими ойуулуур тиэкистэри бэчээттээбит, WWW ким баҕарар туһанар ситимэ буолбут.
* [[2012]] — «Кьюриосити» марсоход Марска түспүт.
* [[2014]] — Бэрэсидьиэн [[Владимир Путин]] ыйааҕынан Арассыыйаҕа аһы-үөлү кыраныысса таһыттан киллэрии хааччахтаммыт (ЕС дойдуларыттан, США-ттан, Канаадаттан, Австралияттан уонна Норвегияттан балыгы, эти, оҕуруот аһын уонна фруктаны аҕалыы бобуллубут).

== Төрөөбүттэр ==
* [[1844]] — [[Санников Яков Федорович|Яков Санников]] (1908 өлб.) — нуучча уонна омук полярниктарыгар сүҥкэн үтүөнү-өҥөнү оҥорбут саха атыыһыта. Хотулары аһынан-таҥаһынан хааччыйара, түүлээҕинэн эргинэрэ. Дьиэтэ Дьокуускайга Эргэ Куоракка билигин да турар. Уҥуоҕа Булуҥ улууһугар Өлүөнэ кытылыгар баар.
* [[1928]] — [[Энди Уорхол]] — XX үйэ иккис аҥарыгар ордук биллэр [[АХШ|Америка]] худуоһунньуга.
* [[1936]] — [[Федосеева Светлана Александровна|Светлана Федосеева]] (2017 өлб.) — археолог, РАЕН бочуоттаах академига, СӨ Академиятын чилиэнэ, устуоруйа билимин дуоктара.
* [[1957]] — [[Кычкина-Борисова Альбина Михайловна|Альбина Кычкина-Борисова]] — Арассыыйа үтүөлээх, Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуодунай артыыһа.

== Өлбүттэр ==
* [[1660]] — [[Диего Веласкес]] ([[1599]] төр.) — [[Испания]] улуу худуоһунньуга, Филипп IV хоруол придворнайа.
* [[1979]] — [[Бэрияк Алексей Алексеевич|Алексей Бэрияк]] (1912 төр.) — бэйиэт, прозаик уонна тылбаасчыт.


{{ыйдар}}

[[Категория:Атырдьах ыйын 6]]</text>
      <sha1>nx4l3uq6584fr2myqudtdzl72rxw51u</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>382526</id>
      <parentid>382525</parentid>
      <timestamp>2022-08-05T23:08:32Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>51</id>
      </contributor>
      <comment>/* Түбэлтэлэр */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7964" xml:space="preserve">'''Атырдьах ыйын 6''' диэн [[Григориан халандаара|Григориан халандаарыгар]] сыл 218-с күнэ ([[ордук хонуктаах сыл]]га 219-c күнэ). Сыл бүтүө 147 күн баар.
== Бэлиэ күннэр ==
* Саха итэҕэлигэр [[Сайыны анаарыы]] күнэ
* «[[Аан дойду быраастара эйэ иһин]]» хамсааһын күнэ
* '''Хиросима күнэ''' — Ядернай сэрии сэбин бобуу аан дойдутааҕы күнэ&lt;ref&gt;[http://ria.ru/spravka/20130806/954277544.html День Хиросимы — Всемирный день борьбы за запрещение ядерного оружия]&lt;/ref&gt;

* {{Флагификация|Арассыыйа}} — Тимир суол сэриилэрин күнэ
* {{Флагификация|Боливия}} — Тутулуга суох буолуу күнэ (Испанияттан, 1825)
* {{Флагификация|Ямайка}} — Тутулуга суох буолуу күнэ (Британияттан, 1962)

== Түбэлтэлэр ==
* [[1806]] — [[Ытык Рим импиэрийэтэ]] суох буолбутун туһунан импэрээтэрэ [[Франциск II]] биллэрбит. Ол эрээри Франциск II Австрия импиэрийэтигэр ыраахтааҕынан хаалбыта, кэлин Наполеоннуун сэриилэспитэ, ол эрээри хотторон кыыһын киниэхэ ойох биэрэргэ күһэллибитэ, хойут Наполеон хотторбутун кэннэ Франция дьылҕатын быһаарсыыга сүрүн оруолу оонньообута.
* [[1851]] — Кытай уонна Арассыыйа [[Кулдьатааҕы сөбүлэҥ]]ҥэ илии баттаабыттар, дойдулар ыккардыларыгар атыы-эргиэн сыһыана бөҕөргөөбүт. Бу иннинэ Арассыыйа Кулдьа куорат тула олохтоох казаахтар уонна уйгуурдар олорор сирдэригэр Синцзяҥҥа суоһуура (нуучча кириэппэһэ Вернай, билиҥҥитэ Алма Ата, итинтэн чугас этэ).
* [[1889]] — Бүтэһик бэрчээккитэ суох [[бокс]] матча ыытыллыбыт.
* [[1914]] — [[Австро-Венгрия]] Арассыыйаҕа сэриини биллэрбит. [[Сербия]] Германияҕа сэриини биллэрбит.
* [[1917]] — Керенскэй бэрэстээтэллээх иккис Быстах кэм бырабыытыластыбата тэриллибит.
* [[1918]] — [[үрүҥнэр]] Казань куораты ылбыттар.
* [[1925]] — [[Алдан|Алдаҥҥа]] көмүс көстүбүтэ икки сыл ааспытын кэннэ [[ЯЦИК]] быһаарыытынан Алдан уокуруга тэриллибит. Кини састаабыгар Дьокуускай уокуругуттан Алдан - Төмтөөн оройуона уонна Өлүөхүмэ уокуругуттан Тунгиир - Өлүөхүмэ оройуона киирбиттэрэ.
* [[1932]] — Бастакы [[Венециятааҕы киинэ бэстибээлэ]] аһыллыбыт. 
* [[1940]] — [[Эстония]] ССРС састаабыгар киирбит.
* [[1945]] — [[Аан дойду иккис сэриитэ]] бүтүүтүн саҕана [[Дьоппуон|Дьоппуоҥҥа]] [[Хиросима]] куоратыгар [[АХШ]] атомнай буомба бырахпыт. Хиросима барыта урусхалламмыт, 70 000 кэриҥэ киһи тута өлбүт, уонна хас да уонунан тыһыынча киһи кэлин уокка сиэтииттэн уонна радиацияттан өлбүттэр.
* [[1990]] — РСФСР Үрдүкү сэбиэтин бэрэстээтэлэ [[Ельцин Борис Николаевич|Борис Ельцин]] Татарскай АССР-га тыл этэригэр: &quot;Сүбэрэнитиэти төһөнү ыйыстаргытынан ылыҥ&quot; диэн аатырбыт тылларын эппит. Бу этии тэлэбиидэнньэнэн эмиэ этиллибит, онтон Башкирскай АССР-га сылдьан эмиэ: &quot;Былаастан төһөнү сатаан ыйыстаргытынан ылыҥ&quot; диэн бигэргэппит. Билигин бу этиитин иһин Ельцины буруйдууллар, ол эрээри, сорох устуоруктар санааларынан, бу этии Арассыыйа Федерациятын чөл хаалларбыта, өрөспүүбүлүкэлэр ыһыллан, арахсан барыыларын тохтоппута. Бу кэнниттэн урукку АССР-дар утуу-субуу сүбэрэнитиэт биллэрбиттэрэ эрээри федерацияттан тахсыбатахтара.
* [[1991]] — [[Тим Бернерс-Ли]] аан ситими ойуулуур тиэкистэри бэчээттээбит, WWW ким баҕарар туһанар ситимэ буолбут.
* [[2010]] — [[Ииндийэ]] [[Джамму уонна Кашмир |Джамму уонна Кашмир]] штаатыгар бөдөҥ халаан буолбутун түмүгэр 71 куораты уу ылбыт, кырата 255 киһи өлбүт.
* [[2012]] — «Кьюриосити» марсоход Марска түспүт.
* [[2014]] — Бэрэсидьиэн [[Владимир Путин]] ыйааҕынан Арассыыйаҕа аһы-үөлү кыраныысса таһыттан киллэрии хааччахтаммыт (ЕС дойдуларыттан, США-ттан, Канаадаттан, Австралияттан уонна Норвегияттан балыгы, эти, оҕуруот аһын уонна фруктаны аҕалыы бобуллубут).

== Төрөөбүттэр ==
* [[1844]] — [[Санников Яков Федорович|Яков Санников]] (1908 өлб.) — нуучча уонна омук полярниктарыгар сүҥкэн үтүөнү-өҥөнү оҥорбут саха атыыһыта. Хотулары аһынан-таҥаһынан хааччыйара, түүлээҕинэн эргинэрэ. Дьиэтэ Дьокуускайга Эргэ Куоракка билигин да турар. Уҥуоҕа Булуҥ улууһугар Өлүөнэ кытылыгар баар.
* [[1928]] — [[Энди Уорхол]] — XX үйэ иккис аҥарыгар ордук биллэр [[АХШ|Америка]] худуоһунньуга.
* [[1936]] — [[Федосеева Светлана Александровна|Светлана Федосеева]] (2017 өлб.) — археолог, РАЕН бочуоттаах академига, СӨ Академиятын чилиэнэ, устуоруйа билимин дуоктара.
* [[1957]] — [[Кычкина-Борисова Альбина Михайловна|Альбина Кычкина-Борисова]] — Арассыыйа үтүөлээх, Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуодунай артыыһа.

== Өлбүттэр ==
* [[1660]] — [[Диего Веласкес]] ([[1599]] төр.) — [[Испания]] улуу худуоһунньуга, Филипп IV хоруол придворнайа.
* [[1979]] — [[Бэрияк Алексей Алексеевич|Алексей Бэрияк]] (1912 төр.) — бэйиэт, прозаик уонна тылбаасчыт.


{{ыйдар}}

[[Категория:Атырдьах ыйын 6]]</text>
      <sha1>05hvn4850zcsqv0dr8o2n259je9z6br</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Леонард Эйлер</title>
    <ns>0</ns>
    <id>20713</id>
    <revision>
      <id>382501</id>
      <parentid>182245</parentid>
      <timestamp>2022-08-05T18:52:12Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>216.234.200.179</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1669" xml:space="preserve">'''Эйлер Леонард''' (1707, [[Базель]] - 1783, [[Санкт-Петербург]]) - [[Швейцария]] математига, улуу математиктартан биирдэстэрэ.

[[1733]] с. [[Даниил Бернулли]] кэнниттэн [[Санкт-Петербуурдааҕы БА]] чилиэнинэн талыллыбыта. Онно [[тригонометрия]] уонна логарифм функцияларын түөрүйэтин чинчийбитэ уонна үрдүкү математикаҕа үлэлээбитэ. [[Фридрих II Улуу|Фридрих II]] хоруол үбүлээһининэн элбэх сыл (1744-66) Берлин БА үлэлээбитэ, онно математика анаалыһыгар функция өйдөбүлүн киллэрбитэ. Олоҕун тухары чыыһылалар түөрүйэлэрин сэргээбитэ, үөрэппитэ. Математикаҕа уонна физикаҕа арифметика тиэрминнэрин киллэриитин таһынан элбэх бэлиэни туттууга киллэрбитэ (холобур суумма уонна пи бэлиэлэрин)&lt;ref&gt;Britannica Большой иллюстрированный энциклопедический словарь, 2009, Астрель&lt;/ref&gt;.

== Быһаарыылар ==
{{быһаарыылар}}

[[Категория:Дьоннор алпабыытынан]]
[[Категория:1707 сыллаахха төрөөбүттэр]]
[[Категория:1783 сыллаахха өлбүттэр]]
[[Категория:Математиктар]]</text>
      <sha1>egleoafhpqs4pcdi99a8wmq7fv2cmxs</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Николай Коперник</title>
    <ns>0</ns>
    <id>20743</id>
    <revision>
      <id>382499</id>
      <parentid>353988</parentid>
      <timestamp>2022-08-05T18:50:56Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>216.234.200.179</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3990" xml:space="preserve">{{Infobox_Scientist
| name = Ньукулай Коперник
| image = Nikolaus Kopernikus.jpg
| image_width = 150px
| caption = [[Торунь|Торуньнааҕы]] мэтириэтэ, 16 үйэ саҥата
| birth_date = {{birth date|df=yes|1473|2|19}},
| birth_place = [[Торунь]] (''Торн''), [[Пруссия]], [[Польша]]
| death_date = {{death date and age|df=yes|1543|5|24|1473|2|19}},
| death_place = [[Фромборк]] (''Фрауэнбург''), [[Вармия]], Польша
| field = [[математика|Математик]], [[астрономия|астроном]], [[быраап|юрист]], [[физика|физик]], [[классика|классиканы үөрэтээччи]], [[Ром Католик Таҥара дьиэтэ|католик клерик]], [[губернатор]], [[сэрии басхана]], [[дипломатия|дипломат]], [[экономика|экономист]]
| work_institution =
| alma_mater = [[Ягеллон университета]], [[Болонья университета]], [[Падуа университета]], [[Феррара университета]]
| doctoral_advisor =
| doctoral_students = [[Georg Joachim Rheticus]]
| known_for = [[Хелиоцентризм]]
| societies =
| prizes =
| spouse =
| children =
| religion = [[Ром Католик Таҥара дьиэтэ|Католик]]
| footnotes =
| signature= Nicolaus Coppernicus sig.png
}}

[[Билэ:Kopernik.JPG|thumb|&lt;center&gt;Коперник бүүһэ Краковка&lt;/center&gt;]]'''Николай Коперник''' ({{lang-pl|Mikołaj Kopernik}}, {{lang-de|Nikolas Koppernigk}}, {{lang-la|Nicolaus Copernicus}}; [[олунньу 19]], [[1473]], [[Торунь]] — [[ыам ыйын 24]], [[1543]], [[Фромборк]]) — [[Польша]] [[астроном]]а, [[математик|математига]]. [[Гелиоцентризм|Аан дойду күнү тула эргийиитин]] туһунан түөрүйэ ааптара.

[[Птолемей]] оҥорбут аан дойду тиһилигин көрө-көрө Коперник кини наһаа уустугун сөҕөр эбит, онтон былыргы бөлөһүөктэр айымньыларын үөрэтэн баран (Никита Сиракуз уонна Филолай) арааһа [[Сир]] буолбакка [[Күн]] аан дойду хамсаабат киинэ буолар диэн түмүккэ кэлбит&lt;ref&gt;[[Аристарх Самосский|Аристархы]] Коперник бэйэтин айымньытыгар биирдэ да ааттаабат — үлэтин рукопиһыгар бу аат баар эбит, ол гынан баран тиһэх барылыттан сотуллан хаалбыт. Баҕар, «куһаҕан репутациялаах» бөлөһүөгү Коперник сэрэҕэтийэн соппута буолуо дииллэр.&lt;/ref&gt;. Бу барылга олоҕуран планеталар хамсааһыннарын сүрдээх судургутук быһааран биэрэр.

Коперник сүрүн уонна соҕотох кэриэтэ айымньыта — De revolutionibus orbium coelestium («Халлаан эргимтэлэрин хамсааһына»). Бу айымньы [[Нюрнберг]]а [[1543 сыл]]лаахха тахсыбыта; 6 чаастаах (кинигэлээх), Ретик диэн Коперник саамай уһулуччу үөрэнээччитэ көрөн таһаартарбыта.

== Быһаарыылар ==
{{быһаарыылар}}

[[Категория:Дьон алпаабытынан]]
[[Категория:1473 сыллаахха төрөөбүттэр]]
[[Категория:1543 сыллаахха өлбүттэр]]
[[Категория:Польша]]
[[Категория:Астрономия]]
[[Категория:Математиктар]]</text>
      <sha1>42fwkhxa8aabm1we8cb45aviwcpekni</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Толкин Джон Рональд Руэл</title>
    <ns>0</ns>
    <id>21030</id>
    <revision>
      <id>382522</id>
      <parentid>359355</parentid>
      <timestamp>2022-08-05T21:59:09Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>CommonsDelinker</username>
        <id>147</id>
      </contributor>
      <comment>Removing [[:c:File:Tolkien_1916.jpg|Tolkien_1916.jpg]], it has been deleted from Commons by [[:c:User:Rosenzweig|Rosenzweig]] because: per [[:c:Commons:Deletion requests/File:Tolkien 1916.jpg|]].</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4513" xml:space="preserve">{{Infobox Writer
|name         = Толкин Джон Р. Р. 
|birth_name   = Джон Рональд Руэль Толкин John Ronald Reuel Tolkien
|image        =
|imagesize    = 250px
|caption      = Аан дойду I сэриитигэр кытта сылдьар Толкин, 1916 сылыгар.
|birth_date   = {{Birth date|df=yes|1892|1|3}}
|birth_place  = [[Бломфонхайн]], [[Орандж Фри Стэйт]]
|death_date   = {{Death date and age|df=yes|1973|9|2|1892|1|3}}
|death_place  = [[Борнмут]], Англия
|spouse       = [[Edith Tolkien|Edith Bratt]] (1916–1971)
|occupation   = Автор, [[академик]], [[филолог]], поэт
|nationality  = [[Британец]]
|ethnicity    = [[Англичан]]
|influences   = &lt;!-- per talk page discussion, do not use this field; see the article instead --&gt;
|influenced   = &lt;!-- per talk page discussion, do not use this field; see the article instead --&gt;
|genre        = [[фентези]], [[high fantasy]], тылбаасчыт, криитика
|notableworks = ''[[Хоббит]]''&lt;br /&gt;''[[Биһилэхтэр Тойоно]]''&lt;br /&gt;''[[Сильмариллион]]''
|signature    = 
}}

'''То́лкин&lt;ref name=&quot;lastname&quot; /&gt; Джон Ро́нальд&lt;ref name=&quot;secondname&quot; /&gt; Руэл''' ({{lang-en|John Ronald Reuel Tolkien}}; &lt;small&gt;МФА&lt;/small&gt; {{IPA|[dʒɒn ˈrɒnld ˈruːəl ˈtɒlkiːn]}}; [[тохсунньу 3 |тохсунньу&amp;nbsp;3]] [[1892]] — [[балаҕан ыйын 2|балаҕан ыйын&amp;nbsp;2]] [[1973]]) — [[Англия]] суруйааччыта, [[лингвистика|лингвист]], [[филология|филолог]], биллэр айымньылара «[[Хоббит, или Туда и обратно]]» сэһэн, трилогии «[[Властелин Колец]]» трилогия уонна кинилэр иннилэрин ойуулуур — «[[Сильмариллион]] роман».

Толкин Оксфордка англосаксон тылын (1925—1945), ааҥыл тылын уонна литератууратын (1945—1959) профессора этэ. Ортодокс [[Католицизм|католик]], чугас доҕорун [[Клайв Стейплз Льюис|К. С. Льюистыын]] «Инклинги» диэн литератуура холбоһугар киирэрэ. 

== Айамньылара ==
Кини фэнтази сирин айбыта ол айамньылара олус биллэр буолбутта. Кини орто дойду айамньылара улахан фэнтази аҕатынан олохтообута. 
Атын кинигэлэригэр Властелин Колец айамньытын уруһуйдаабыта уонна үс чааска кинигэнэн бэчээттэммитэ уонна хас да киинэ уһуллубута. Властелин Колец суруйуллуутугуар 12 сыл бараммыта.

== Быһаарыылар ==
{{reflist|refs=
&lt;ref name=&quot;lastname&quot;&gt;өссө маннык барыл [http://www.google.ru/search?q=%22Толкиен%22&amp;num=100&amp;hl=ru&amp;lr=lang_ru&amp;tbs=bkt:b,lr:lang_1ru,bkv:p,sbd:1&amp;tbm=bks&amp;prmd=ivnsb&amp;source=lnt&amp;sa=X&amp;ei=cQ6zTdC3JISCOseizJsJ&amp;ved=0CCYQpwUoAQ көстөр] (саҥарыллыытын буолбакка, суруллуутун сөпкө биэрэр) ''То́лкиен''. Ричард Джефферигэ [[1972]] сыллаахха суругар  Толкин суруйбут: «Мин араспаанньабын бары (эйигиттэн ураты) Tolkein диэн суруйаллар. Тоҕотун билбэтим, мин бэйэм куруук  -кин диэн суруйабын ээ» («I am nearly always written to as Tolkein (not by you): I do not know why, since it is pronounced by me always -keen». «[[The Letters of J. R. R. Tolkien|The Letters of J.R.R. Tolkien]]», № 347).&lt;/ref&gt;
&lt;ref name=&quot;secondname&quot;&gt;[[Ааҥыл-нуучча практикаҕа туттуллар транскрипцията|практикаҕа туттуллар транскрипциянан]] сөптөөх барыл - ''Ро́налд''.&lt;/ref&gt;
}}

{{rq|stub|sources}}

[[Категория:Дьон алпаабытынан]]
[[Категория:1892 сыллаахха төрөөбүттэр]]
[[Категория:1973 сыллаахха өлбүттэр]]
[[Категория:Суруйааччылар]]
[[Категория:Англия]]</text>
      <sha1>d1xo9tmkoaefp6waexd13sveouzmxrf</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Джордано Бруно</title>
    <ns>0</ns>
    <id>28693</id>
    <revision>
      <id>382502</id>
      <parentid>298736</parentid>
      <timestamp>2022-08-05T18:55:48Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>216.234.200.179</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1373" xml:space="preserve">{{Infobox Philosopher 
| region = Western Philosophy 
| era = 
| color = #B0C4DE 
| image_name = Giordano Bruno.jpg
| image_caption = XVIII үйэ саҕалыынытыгар оҥоһуллубут гравюрата 
| name = Джордано Бруно
| birth = 1548
| death = 1600 сыл олунньу 17
| school_tradition = 
| main_interests = Философия &amp; Космология
| influences = [[Nicolaus Copernicus]], [[Nicolaus Cusanus]] 
| influenced = 
}}
'''Джордано Бруно'''  ({{lang-it|Giordano Bruno}}; дьиҥнээх аата '''Филиппо''', хос аата — '''Нолаан Бруно'''; [[1548]], Нола — [[олунньу 17]] [[1600]], [[Рим]]) — [[Италия|Италия]] доминикаан-манааҕа, [[философ]] уонна [[поэт]].

Хас да бэйэтин үйэтин куоппут таайыылары оҥорбута: сулустар диэн ыраах баар күннэр буолалларын туһунан, биллибэт планеталар баалларын туһунан.

Сыаркап кинини еретик диэбитин кэннэ Риим суута уматан өлөрөргө уураахтаабыта. 

[[Категория:Бөлөһүөктэр]]
[[Категория:Учуонайдар]]
[[Категория:Математиктар]]</text>
      <sha1>j06h9rq9ybedx93pioxx655a6et8d86</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Фибоначчи</title>
    <ns>0</ns>
    <id>29113</id>
    <revision>
      <id>382500</id>
      <parentid>303257</parentid>
      <timestamp>2022-08-05T18:50:57Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>216.234.200.179</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3438" xml:space="preserve">{{Infobox Scientist
| name = Фибоначчи
| birth_name = Леонардо Пизано Бийоло
| image = Fibonacci.jpg
| image_size = 200px
| caption = Мэтириэтэ
| birth_date = {{Birth date|1170|1|1|df=yes}}
| birth_place = [[Бужиа]], Алжир
| death_date = {{Death date and age|1250|1|1|1170|1|1|df=yes}}
| death_place = [[Пиза]], [[Италия]]
| residence = 
| nationality = итальянец
| field = математика, 
| work_institutions =
| doctoral_advisor = 
| doctoral_students = 
| thesis_title = 
| thesis_url = 
| thesis_year = 
| known_for = Фибоначчи сыппараларын эрээтэ
| prizes = 
| religion = католик
}}

[[Билэ:Leonardo da Pisa.jpg|thumb|right|Джованни Паганучи туруорбут Фибоначчи памятника, 1863]]
'''Леонардо Пизано Бийоло''' (c. 1170-1250),  '''Фибоначчи''' диэн киэҥник биллэр [[Италия]] [[Пиза|Пизатыттан]] сылдьар [[математик]].,&lt;ref&gt;This mathematician is also known as Leonardo Pisano, Leonardo Bonacci, Leonardo Fibonacci and Leonardo of Pisa.&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;{{cite web|url=http://library.thinkquest.org/27890/biographies1.html |title=The Fibonacci Series - Biographies - Leonardo Fibonacci (ca.1175 - ca.1240) |publisher=Library.thinkquest.org |date= |accessdate=2010-08-02}}&lt;/ref&gt;

== Фибоначчи чыыһылаларын эрээттэрэ ==
Фибоначчины дьон Фибоначчи чыыһылаларын эрээттэрин оҥорбутунан биллэр. Ол эрээт тохтообот, ол гынан баран маннык саҕаланар:

 1,  1,  2,  3,  5,  8,  13,  21,  34,  55,  89, 144, ...

Ол чыыһылалар эрээттэригэр кэнники икки сыыппараны эптэххэ табыллар, ол курдук:
 1 + 1 = 2
     1 + 2 = 3
         2 + 3 = 5
             3 + 5 = 8
                 5 + 8 = 13
                     8 + 13 = 21
                         13 + 21 = 34
                              21 + 34 = 55
                                   34 + 55 = 89
                                        55 + 89 = 144
                                             89 + 144 = 233
                                                  144 + 233 = 377
                                                        233 + 377 = 610
                                                              377 + 610 = 987
                                                                    610 + 987 = 1597
                                                                          987 + 1597 = 2584
                                                                          etc...

Бу эрээт интириэһинэйэ диэн икки сыыппаралар эбиллиилэрэ [[золотой сечение]] буолар&lt;ref&gt;Livio, Mario. (2003). [http://books.google.com/books?id=bUARfgWRH14C&amp;pg=PA96&amp;dq= ''The Golden Ratio: The Story of Phi, the World's Most Astonishing Number,'' pp. 96-97].&lt;/ref&gt;

== Быһаарыылар ==
{{быһаарыылар}}

{{bio-stub}}

[[Category:1170 сыллаахха төрөөбүттэр]]
[[Category:1250 сыллаахха өлбүттэр]]
[[Категория:Математиктар]]
[[Category:Италия математиктара]]
[[Category:Дьоннор алпабыытынан]]</text>
      <sha1>ky8mneogngdyuiinnzatelh33xv0oic</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ковалевская Софья Васильевна</title>
    <ns>0</ns>
    <id>30216</id>
    <revision>
      <id>382503</id>
      <parentid>303908</parentid>
      <timestamp>2022-08-05T18:57:51Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>216.234.200.179</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9412" xml:space="preserve">{{Infobox Scientist
|name              = Ковалевская Софья
|image             = Sofja_Wassiljewna_Kowalewskaja_1.jpg
|caption           = Ковалевская Софья 1880 сыллахха
|birth_date        = {{birth date|1850|1|15|df=y}}
|birth_place       = [[Москва]], [[Арассыыйа Империята]]
|death_date        = {{Death date and age|1891|2|10|1850|1|15|df=y}}
|death_place       = [[Стокгольм]], [[Швеция]]
|fields            = Математика
|workplaces        = [[Стокгольм университета]] &lt;br /&gt; [[Арассыыйа Билимин Академията]]
|alma_mater        = [[Гөттиҥен университета]] ([[Философия доктора]]; 1874)
|doctoral_advisor  = [[Карл Вейерштрас]]
|known_for         = [[Коши-Ковалевскай теоремата]]
}}

'''Со́фья Васи́льевна Ковале́вская''' (кэргэн тахсыан иннинэ Корвин-Круковская; {{birth date|1850|1|15|df=y}}, [[Москва]] — {{Death date and age|1891|2|10|1850|1|15|df=y}}, [[Стокгольм]]) — [[нуучча]] [[математика|математига]], 1889 сылтан Петербург билимин Академиятын атын дойду член-корреспондена. Арассыыйаҕа уонна Хоту Европаҕа бастакы дьахтар профессор. ''Нигилистка'' уонна ''Оҕо саас ахтылҕаннара'' кинигэлэр суруйааччыта.

== Олоҕун олуктара==
Корвин-Круковской Василий Васильевич -артиллерия генерал-лейтенаант уонна Елизавета Федоровна оҕото буолар. Эһээтэ - Шуберт Федор Федорович биир уһулуччулаах матемаатик уонна биллэр астроном этэ. Москва куоракка 1850 сыл тохсунньутугар төрөөбүтэ. Оҕо сааһын Витебскай губернияҕа ааспыта. Гувернанткатын кытта уроктарын таһынан дьиэтээҕи настаавник - Иосиф Игнатьеви Малевич үөрэтэр этэ. 1866 сыллаахха бастаан тас дойдуга бара сылдьыбыта, уонна Санкт-Петербург куоракка матемаатика анаалиһын уроктарын А.Н. Страннолюбскайы кытта дьарыктаммыта.

: ''Арассыыйаҕа дьахталлар үрдүк үөрэх кыһатыгар киирэллэрэ бобуллар этэ, ол иһин үөрэниэн баҕардаҕына тас дойдуларга эрэ үөрэниэн сөп этэ. Ол гынан баран заграан пааспоры аҕа эбэтэр кэргэн эрэ көҥүллээх оҥоруохха сөп этэ. Аҕата көҥүлү биэрэр санаата суох этэ, ол иһин Софья эдэр учуонайы кытта В.О. Ковалевскайы кытта сымыйанан кэргэн буолбуттар. 1868 сыллаахха сыбаайбалаан баран эдэр дьон тас дойдуга барбыттар

[[1869]] сыллаахха Гейдельбег университетыгар үөрэммитэ, онтон [[1870]] сыллааххтан [[1874]] сыллаахха Берлин университетыгар Т.В. Вайерштрасс салайааччылаах үөрэммитэ. Университет быраабылаларынан дьахтар лекциялары истэрэ бобуллар этэ, ол гынан баран Вейерштрасс математикаҕа дьоҕурун билэн үөрэҕин салайалара.

Революцияҕа уонна социализм утопиятыгар итэҕэйэрэ, ол иһин [[1871]] сыл муус устарыгар кэргэнинээн В.О. Ковалевскайы кытта [[Париж]]ка тиийэн баран революционердары өйүүрэ, Парижскай коммуна деятелын В. Жалкары хаайыыттан таһаарарга көмөлөһөрө.

[[1874 год]]у [[Гөттиҥ университета]], «Zur Theorie der partiellen Differentialgleichungen» ({{lang-ru|«К теории дифференциальных уравнений»}}), Ковалевскайга доктор степенын биэрбит.

1883 сыллаахха кэргэнин бэйэтигэр тиийиммитин кэнниттэн София харчыта суох уонна биэс саастаах кыыһын кытары Берлиҥҥа кэлэн Вейерштрасска тохтообуттар. Вейерштрасс нэһиилэ Стокгольм университетыгар үлэни булан биэрэр. Аатын Соняҕа уларытан баран Стокгольм университетыгар математика профессора буолар, онно бастакы сылын ниэмэс тылынан ааҕар, онтон иккис сылтан номнуо швед тылынан ааҕыахтаах этэ. Түргэн соҕустук София швед тылын үчүгэйдик билэр уонна үлэлэрин швед тылыгар бэчээттир буолар. 

1880-с сыллар Софья кэргэнин аймаҕа Ковалевскай Максим Максимович чугас табаарыс буолар.&lt;ref&gt;Л. А. Воронцова. Софья Ковалевская: Жизнь замечательных людей. Молодая гвардия, 1959. Стр. 266.&lt;/ref&gt;. Софья пригласила его к себе в Стокгольм и обеспечила ему заработок посредством чтения лекций в местном университете&lt;ref&gt;[http://www.unilib.neva.ru/rus/lib.old/g_names/kmm_a01.html Выдающиеся имена: Максим Максимович Ковалевский&lt;!-- Заголовок добавлен ботом --&gt;]&lt;/ref&gt;. Кэргэн тахсыахха диэбитин София аккастаабыт, тоҕо диэн кэргэн тахсыан баҕарбат этэ. 

[[1888]] — сыллаахха Кытаанах эттик садаачатын суоттааһын үһүс түбэлтэтин булбутун иһин Париж билимин академиятын бириэмийэтин ылар. Ол же темаҕа иккис үлэтин Швеция билимин академиятын бириэмийэтин ылар уонна Арассыыйа билимин академиятын физика-математика отделениятыгар член-корреспондена буолар. 

[[1891]] сыллааххха Берлинтан Стокгольмҥа баран иһэн Данияҕа оспа эпидемията саҕаламмытын билэн суолун уларытар, уонна суолга баран иһэн тымныйар. Тымныйыы тыҥа сэбиргэхтэтиитэ саҕалан өлөр. Стокгольмҥа Хоту кылаабыһатыгар көмүллэн сытар.

== Билим үлэтэ ==
[[Билэ:Stamp of USSR 1635g.jpg|150 px|left|thumb|[[ССРС]] почтатын маарката, [[1951]]]]
Ордук суолталаах үлэлэрэ кытаанах эттик эргиирин теориятыгар сыһыаннаахтар. Ковалевская хамсаабат точка аттыгар кытаанах эттик эргиирин суоттаныллыан сөбүн үһүс түбэлтэни арыйбыта. Леонард Эйлер уонна Ж.Л. Лагранж задачатын суоттааһынын салҕаабыта. 

Чааһынай производнайдаах дифференциальнай тэҥнээһин Коши задачатын аналитическай(голоморфнай) суоттааһын баарын дакаастаабыта.Сатурн планета төгүрүктэрэр равновесияларын задачатын чинчийбитэ, иккис чугаһатыыны ылбыта.

Абелевай интегралларын эллиптическай интегралларга аҕаларга задачалары суоттаабыта. Ону тэҥэ потенция теориятыгар, физика математикатыгар, халлаан механикатын уобаластарыгар үлэлээбитэ.

1889 сыллаахха симметричнайа суох волчок эргиирин чинчийиитин иһин Париж билимин академиятын бириэмийэтин ылбыта.

==Быһаарыылар==
{{быһаарыылар}}

[[Категория:Математиктар]]
[[Категория:Дьоннор алпабыытынан]]
[[Категория:1850 сыллаахха төрөөбүттэр]]
[[Категория:1891 сыллаахха өлбүттэр]]</text>
      <sha1>cjfpnty6dwaxniya1fdk5cl8eanzfq8</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Учуонайдар</title>
    <ns>0</ns>
    <id>36142</id>
    <revision>
      <id>382504</id>
      <parentid>335057</parentid>
      <timestamp>2022-08-05T19:03:51Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>216.234.200.179</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="563" xml:space="preserve">[[Билэ:InvestigadoresUR.JPG|thumb|Учуонайдар лабораторияҕа]]
[[Билэ:Mikhail Lomonosov.jpg|thumb|[[Михаил Ломоносов]]]]
'''Учуонайдар''' диэн өйдөөх дьон, наукаҕа (билимньигэ) элбэх арыйыылары аҕалбыт дьон буолаллар.

== Биллэр учуонайдар ==
[[Категория:Учуонайдар]]

== Саха учуонайдара ==
[[Категория:Саха учуонайдара]]

[[Категория:Учуонайдар| ]]</text>
      <sha1>77tpetyn7s5hpccxoko3qrsgdkoch6i</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Арифметическай прогрессия</title>
    <ns>0</ns>
    <id>41133</id>
    <revision>
      <id>382513</id>
      <parentid>381574</parentid>
      <timestamp>2022-08-05T19:23:12Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>216.234.200.179</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5196" xml:space="preserve">==Утумнар ==
Ууруктаах чорбохтоммот чыыһылалары, улаатан иһэллэрин курдук, субуруччу суруйоҕуҥ. Маҥнайгы чыыhыла – 2, иккис – 4, үhүc – 6, төдүс -8 ... Оччоҕо манны кутум тахсар:

&lt;math&gt;2; 4; 6; 8; ... .&lt;/math&gt;

Бу [[Утум|утумҥа]] бэhис миэстэҕэ 10 чыыhыла, онуска 20 чыыhыла, сүүhүскэ 200 чыыhыла туруохтааҕа көстөн турар. Уопсайынан, ханнык баҕарар n [[натуральнай чыыhылаҕа]] туhаанаhар ууруктаах чорбохтоммот чыыhыла 2n тэҥ.

Өссө биир утумна көрүөҕүҥ. 1 чыыhыла ахсаанньыктаах сөптөөх бытарыктары, куччаан иhэллэрин курдук, субуруччу суруйуоҕүҥ: &lt;math&gt;\frac{1}{2}&lt;/math&gt;; &lt;math&gt;\frac{1}{3}&lt;/math&gt;; &lt;math&gt;\frac{1}{4}&lt;/math&gt;; &lt;math&gt;\frac{1}{5}&lt;/math&gt;; &lt;math&gt;\frac{1}{6}&lt;/math&gt;; … .

Ханнык баҕарар n натуральнай чыыhылаҕа туhааннарhар бытарык &lt;math&gt;\frac{1}{n + 1}&lt;/math&gt; тэҥ. Кырдьык, алтыс миэтэҕэ &lt;math&gt;\frac{1}{7}&lt;/math&gt; бытарык туруохтаах, отутуска - &lt;math&gt;\frac{1}{31}&lt;/math&gt; бытары, тыhыынчаhыска - &lt;math&gt;\frac{1}{1001}&lt;/math&gt; бытарык.

Утуму үөскэтэр чыыhылалар туhааннааҕынан утум маҥнайгы, иккис, үhүс, төрдүс… ''чилиэннэрэ'' дэнэллэр. Утум чилиэннэрин үксүн ол чилиэннэр кэриэкэ нүөмэрдэрин көрдөрөр индекстээх букваларынан бэлиэтииллэр. 

Холобур, &lt;math&gt;a_1&lt;/math&gt;''', &lt;math&gt;a_2&lt;/math&gt;, &lt;math&gt;a_3&lt;/math&gt;, &lt;math&gt;a_4&lt;/math&gt;''' … (“a биирис, а иккис, а үhүc, а төрдүс” … диэн ааҕаллар). Уопсайынан, утум n нүөмэрдээх чилиэнэн, этэллэрин курдук, утум n-ис члиэнин, аn диэн бэлиэтииллэр. Утуму бэйэтин (a&lt;sub&gt;n&lt;/sub&gt;) диэн бэлиэтиир буолуохпут.

Утум бүтэр ахсааннаах чилиэннээх буолуон сөп. Оннук утум бүтэр утум диэн ааттанар. Холобур, икки сыыппаралаах чыыhылалартан турар

&lt;math&gt;10; 11; 12; 13; ...; 98; 99&lt;/math&gt; утум – бүтэр утум.

Утуму биэрэргэ, утум ханнык баҕарар нүөмэрдээх чилиэнин хайдах булары ыйыахха наада.

Утуму үгүстүк ол ''утум n-ис чилиэнин [[Формула|формулатынан]] биэрэллэр.'' Холобур, ууруктаах чорбохтоммот чыыhылалар утумнарын &lt;math&gt;a_n = 2n&lt;/math&gt; формуланан биэриэххэ сөп, 1-гэ тэҥ ахсаанньыктаах сөптөөх бытарыктар утумнарын –

&lt;math&gt;b_n&lt;/math&gt;'''= &lt;math&gt;\frac{1}{n + 1}&lt;/math&gt;''' формуланан. Атын холобурдары аҕалыаҕыҥ.

==1 холобур. ==
Утум '''&lt;math&gt;y_n = n^2 - 3n&lt;/math&gt;''' формуланан бэриллэр буоллун. n оннугар 1, 2, 3, 4, 5… натуральнай чыыhылалары туруортаан, ылабыт:

'''&lt;math&gt;y_1 = -2,&lt;/math&gt;'''   '''&lt;math&gt;y_2 = -2,&lt;/math&gt;&lt;math&gt;y_3 = 0,&lt;/math&gt; &lt;math&gt;y_4 = 4,&lt;/math&gt; &lt;math&gt;y_5 = 10,&lt;/math&gt; … .'''

Бу утум маннык саҕаланар: '''-2; -2; 0; 4; 10; …'''

==2 холобур. ==
Утум &lt;math&gt;x_n = (-1)^n \centerdot 10&lt;/math&gt; формуланан бэриллэр буоллун. Утум чорбохтонор нүөмэрдээх бары чилиэннэрэ – 10-ҥа тэҥнэр, оттон чорбохтоммот нүөмэрдээхтэрэ 10-ҥа тэҥнэр:

&lt;math&gt;x_1 = -10;  x_2 = 10; x_3 = -10; x_4 = 10, ... .&lt;/math&gt;

Онон маннык саҕаланар: '''&lt;math&gt;-10; 10; -10; 10; -10; ...&lt;/math&gt;''' &lt;math&gt;.&lt;/math&gt; 

Утум ханнык баҕарар чилиэнин, ханныктан эрэ саҕалаан, ол иннинээҕи (биир эбэтэр хас да) чилиэннэр көмөлөрүнэн этэр формула [[:ru:Рекуррентная_формула|''рекуррентнай'' формула]] дэнэр (''recurro'' – төҥнүөххэ диэн латинскай тылтан). 

== Xос быһаарыы. ==
* Алгебра 9 кылаас. Автордара Ю. Н. Макарычев, Н. Г. Миндюк, К.И. Нешков, С. Б. Суворова. Нууччалыыттан сахалыы тыбаастата И.Г. Егоров.

== Туhаныллыбыт сирдэр  ==
* [[Утум]]
* [[Формула]]
* [[Натуральнай чыыhылаҕа]]

Ысттатыйаны суруйда Анисимов Александр Николаевич 
ФИИТ-17

[[Категория:Аритметика]]</text>
      <sha1>ps7okgqhlrs7c1rqhzz8azrznia98o7</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Формула</title>
    <ns>0</ns>
    <id>41155</id>
    <revision>
      <id>382512</id>
      <parentid>338417</parentid>
      <timestamp>2022-08-05T19:22:25Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>216.234.200.179</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="731" xml:space="preserve">Көлөһө формулата (хаамар чааһын усулуобунай харак-теристиката. Холобур, ЗИЛ-130 — 4x2, ГАЗ-66 — 4x4, ЗИЛ-131 — 6x6. Баларга инники турар 4,4,6 чыыһылалар — көлөһө уопсай ахсаана, иккис турар 2,4,6 сыыппаралар хаамтарар  көлүөһэ ахсаанын көрдөрөллөр.)

формула (1. ханнык эмэ уопсай балаһыанньаны кылгастык, чуолкайдык быһаарар этии; 2. кэриҥи, сыһыаны уо. д. а. усулуобунай бэлиэлэринэн көрдөрүү).

[[Категория:Алгебра]]</text>
      <sha1>0imobh2rp6whkl9p7ubgknv4glrfi4r</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Функция</title>
    <ns>0</ns>
    <id>41156</id>
    <revision>
      <id>382508</id>
      <parentid>382154</parentid>
      <timestamp>2022-08-05T19:15:49Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>216.234.200.179</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6822" xml:space="preserve">'''Функция''' (уларыта тутуу) математикаҕа - иккилии элеменнэр икки ардыларыгар сөп түбэһэр быраабыла, Ол быраабыланнан - бастакы төгуллээччиттэн хас биирдии элэмиэҥҥэ, иккис множестыбаттан биир эрэ элэмиэн тэҥнэһэр.

Математика өйдөбүлүнэн функция аргыстыыр өйдөбүлүнэн хайдах биир кэриҥ иккис кэриҥ бэриллиитэ быһаарарын.

Ол курдук биир ый значенията ол кэннэ кэлэр ый значениятын быьаарарын курдук.

&lt;math&gt;x&lt;/math&gt; хас биирдии суолтатыгар &lt;math&gt;y&lt;/math&gt; биир эрэ суолтата туhааннаhар буоллаҕына, &lt;math&gt;y&lt;/math&gt;  уларыйааччы &lt;math&gt;x&lt;/math&gt; уларыйааччыттан тутулуга функция дэнэр. Тутулуга суох &lt;math&gt;x&lt;/math&gt; уларыйааччыны атыннык аргумент дииллэр, оттон тутулуктаах &lt;math&gt;y&lt;/math&gt; уларыйааччыны бу аргумент функцията дииллэр. тутулуга суох уларыйааччы буолуон сөптөөх бары суолталара функция чэрчитин үөскэтэллэр.

Координаталаах хаптал аргумент суолтатыгар тэҥ абсциссалаах уонна функция туhааннаах суолтатыгар тэҥ ординаталаах бары точкаларын түмсээнэ функция графига дэнэр.

== Остуоруйа ==
«Функция» диэн тиэрмин бастыҥ туттубут киһи Готфрид Вильгельм [[:ru:Лейбниц,_Готфрид_Вильгельм|Лейбниц]]. Онтон [[:ru:Бернулли,_Иоганн|Иоганн Бернулли]] Лейбницка сурукка билигин туттар суолтабытыгар быһаарыыны биэрбит.

Бастаан функция өйдөбүлэ аналитическай представление өйдобүлүгэр тэҥнэьэр этэ. Ол кэннэ сана ойдобүл киирэр [[:ru:Эйлер,_Леонард|Эйлерынан]] (1751 сыллаахха) онтон [[:ru:Лакруа,_Сильвестр_Франсуа|Лакруаннан]] (1806 сыллаахха) билиҥҥи көстүүтүн курдук. Оннук курдук 1834 сыллаахха [[:ru:Лобачевский,_Николай_Иванович|Лобачевскыйыннан]] уонна [[:ru:Лежён-Дирихле,_Петер_Густав|Дирихленнан]] билиҥҥи суолтатын булар. Гынан баран числовой функция эрэ.

XIX ҥйэ бүтүүтэ функция суолтата числовой система рамкатыттан улаатар. Бастаан функция суолтата векторнай функция диэҥҥэ тарханар, онтон [[:ru:Фреге,_Фридрих_Людвиг_Готлоб|Фреге]] логическай функциялары киллэрэр (1879). Онтон теория множеств кэнниттэн [[:ru:Дедекинд,_Юлиус_Вильгельм_Рихард|Дедекинд]] уонна [[:ru:Пеано,_Джузеппе|Пеано]] билиҥҥи универсальнай суолтатын быьааран киллэрбиттэрэ. 

== Функция бэриллэр ньымалара ==

=== Аналитическай ньыма ===
Функцияны аналитическай выражение курдук биэриэххэ соп. Оннук гыннаххына кинини форма тэннэьии дьуорэлэьиитин курдук көрдөрөллөр.

Биир формуланнан бэриллибит функция:

[[Билэ:Функция, заданная одной формулой.svg|раамката_суох|302x302пкс]]

Кэрчиктэринэн бэриллибит функция:

[[Билэ:Кусочно-заданная функция.svg|раамката_суох]]

Биллибэт чыыьылалаах функция:

[[Билэ:Неявно заданная функция.svg|раамката_суох|398x398пкс]]

=== Графическай ньыма ===
Функцияны график курдук эмиэ кордоруоххэ соп. Холобур [[Билэ:График фугкции.svg|раамката_суох|159x159пкс]] - n уларыйа сылдьар функцията. Оччоҕуна кини графига множество точек в (n+1)-мернай пространстываҕа маннык буолар.
[[Билэ:Множество точек графика функции.svg|раамката_суох]]
Бу множества точек гипеповерхность диэн ааттанар.

== Литература ==

* Функция. Математический энциклопедический словарь/Гл. ред. Ю. В. Прохоров. — М.: «Большая российская энциклопедия», 1995.
* ''Клейн Ф.'' Общее понятие функции. В кн.: Элементарная математика с точки зрения высшей. Т. 1. М.—Л., 1933.
* ''И. А. Лавров, Л. Л. Максимова.'' Часть I. Теория множеств // Задачи по теории множеств, математической логике и теории алгоритмов. — 3-е изд. — &lt;abbr&gt;М.&lt;/abbr&gt;: Физматлит, 1995. — С. 13—21. — 256 с. — &lt;nowiki&gt;ISBN 5-02-014844-X&lt;/nowiki&gt;.
* ''Дж. Л. Келли.'' Глава 0. Предварительные сведения // Общая топология. — 2-е изд. — &lt;abbr&gt;М.&lt;/abbr&gt;: Наука, 1981. — С. 19—27. — 423 с.
* ''А. Н. Колмогоров.'' Что такое функция // «Квант» : науч.-поп. физ.-мат. журн. — &lt;abbr&gt;М.&lt;/abbr&gt;: «Наука», 1970. — № 1. — С. 27—36. — ISSN 0130-2221.
* ''Виленкин Н.'' Как возникло и развивалось понятие функции // «Квант» : науч.-поп. физ.-мат. журн. — &lt;abbr&gt;М.&lt;/abbr&gt;: «Наука», 1977. — № 7. — С. 41—45. — ISSN 0130-2221.

== Өссө маны көр ==
* [[Тэҥнэбил]]

[[Категория:Функции]]
[[Категория:Алгебра]]
{{DEFAULTSORT:Функция_(математика)}}</text>
      <sha1>1ycryq8frg244i3o2bdht6x1kf71sop</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Функция. Функция чэрчитэ, суолталарын түмсээнэ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>41294</id>
    <revision>
      <id>382509</id>
      <parentid>382153</parentid>
      <timestamp>2022-08-05T19:17:12Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>216.234.200.179</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7814" xml:space="preserve">[[Функция]]&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;[[Функция]] Бикипиэдьийэ аһаҕас билии&lt;/ref&gt;— [[математика]]&lt;ref&gt;[[Математика]]. Бикипиэдьийэ аһаҕас билии.&lt;/ref&gt; биир сүрүн өйдөбүлэ. ''Функция&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt; диэн'' &lt;math&gt;y&lt;/math&gt; ''уларыйааччы '''&lt;math&gt;x&lt;/math&gt;''' уларыйааччыттан тутулуга'' (манна '''&lt;math&gt;x&lt;/math&gt;''' хас биирдии суолтатыгар '''&lt;math&gt;y&lt;/math&gt;''' биир эрэ суолтата туhааннаhар) аттанарын санатабыт.

&lt;math&gt;x&lt;/math&gt; — ''[[тутулугар суох уларыйааччы]] (переменная - мат. термин) эбэтэр аргумент'', оттон '''&lt;math&gt;y&lt;/math&gt; —''' ''[[тутулуктаах уларыйааччы]]'' дэнэр. '''&lt;math&gt;y&lt;/math&gt;''' ''уларчыйааччыны'' '''&lt;math&gt;x&lt;/math&gt;''' ''уларыйааччыттан функция&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;'' диэххэ сөп. Тутулуктаах уларыйааччы суолталарын ''функция суолталара'' диэн ааттыыллар.

'''&lt;math&gt;y&lt;/math&gt;''' уларыйааччы '''&lt;math&gt;x&lt;/math&gt;''' уларыйааччыттан тутулуга функция&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt; буоллаҕына, ону кылгастык &lt;math&gt;y=f(x)&lt;/math&gt; диэн суруйаллар (ааҕыллар: '''&lt;math&gt;y&lt;/math&gt;'''-тэҥ '''&lt;math&gt;x&lt;/math&gt;'''-тэн '''f'''-кэ). &lt;math&gt;f(x)&lt;/math&gt; символынан аргумент суолтата '''&lt;math&gt;x&lt;/math&gt;'''-кэ тэҥэр функция&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt; туhааннаах суолтатын бэлиэтииллэр.

== Холобур ==
Функция &lt;math&gt;y=2x^2- 6&lt;/math&gt; формуланан бириллэр буоллун. Оччоҕо &lt;math&gt;f(x)=2x^2- 6&lt;/math&gt; диэн суруйуохха сөп. '''&lt;math&gt;x&lt;/math&gt;''' суолталара &lt;math&gt;1,2,5,-3&lt;/math&gt; тэҥэр функция&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt; туhааннаах суолталарын, а.э., &lt;math&gt;f(1), f(2.5), f(-3)&lt;/math&gt; буолуоҕуҥ:

 &lt;math&gt;f(1) = 2 \centerdot 1^2 - 6 = -4&lt;/math&gt;''';'''
 &lt;math&gt;f(2,5) = 2 \centerdot 2,5^2 - 6 = 6,5&lt;/math&gt;;
 &lt;math&gt;f(-3) = 2 \centerdot (-3)^2 - 6 = 12&lt;/math&gt;.

&lt;math&gt;y = f(x)&lt;/math&gt; диэн суруйууга &lt;math&gt;f&lt;/math&gt; оннугар атын да буквалары: &lt;math&gt;g, \varphi&lt;/math&gt; уо.д.а. туттуохха сөп диэн бэлиэтиэҕиҥ.

[[Тутулуга суох уларыйааччы]] бары суолталара ''функция&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt; чэрчтин'' үөскэтэллэр. [[Тутулуктаах уларыйааччы]] ылар бары суолталара ''функция суолталарын түмсээнин үөскэтэллэр''.

Функция&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt; формуланан бэриллибит уонна чэрчитэ ыйыллыбатах буоллаҕына, функция чэрчитэ аргумент ол формула оруннаах буолар бары суолталарыттан турар диэн ааҕаллар. Холобур, &lt;math&gt;f(x) = 5x + x^2&lt;/math&gt;  функция&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt; чэрчитэ — бары чыыhылалар түмсээннэрэ; &lt;math&gt;g(x)={2 \over x+3}&lt;/math&gt; функция чэрчитэ — &lt;math&gt;-3&lt;/math&gt;-тэн атын бары чыыhылалар түмсээннэрэ.

Дьиҥнээх процеhы көрдөрөр функция чэрчитэ процесс барар чопчу усулуобуйатыттан тутулуктаах. Холобур, тимир сүрүнү ититиигэ сүрүн &lt;math&gt;l&lt;/math&gt; уhунун t температураттан тутулуга &lt;math&gt;l=l_0(1+\alpha t)&lt;/math&gt; формуланан бэриллэр, манна &lt;math&gt;l_0&lt;/math&gt; — cүрүн бастааҥҥы уhуна, &lt;math&gt;\alpha&lt;/math&gt; — линейнэй уhааhын коэффициена. Бу формула t бары суолтатыгар оруннаах. Ол эрэн &lt;math&gt;l=f(t)&lt;/math&gt; функция&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt; чэрчитинэн линейнэй уhааhын сокуона туолар аҕыйах уонунан эрэ ааҕыллар кыраадыстаах арыт буолар.

''Функция &lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;графига диэн координаталаах хаптал аргумент суолталарыгар тэҥ абсциссалардаах уонна функция&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt; туhааннаах суолталарыгар тэҥ ординаталардаах точкаларын түмсээнэ ааттанарын санатабыт.''

Линейнэй функцияны, а.э., &lt;math&gt;y=kx +b&lt;/math&gt; формуланан бэриллэр функцияны&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;, манна &lt;math&gt;k,b&lt;/math&gt; — хайа эрэ чыыhылалар; көнө пропорцияланыыны — линейнэй функция &lt;math&gt;y=kx&lt;/math&gt; формуланан бэриллэр быстах түбэлтэтин, манна &lt;math&gt;k\neq0&lt;/math&gt;; түҥнэри 

пропорцияланыыны—&lt;math&gt;y={k \over x}&lt;/math&gt; функцияны&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;, манна &lt;math&gt;k\neq0&lt;/math&gt;.

&lt;math&gt;y=kx +b&lt;/math&gt; функция&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt; чэрчитэ — бары чыыhылалар түмсээннэрэ, оттон графига — көнө сурааhын. &lt;math&gt;k\neq0&lt;/math&gt; буоллаҕына, соҕотох &lt;math&gt;b&lt;/math&gt; чыыhыла.

Түҥнэри пропорцияланыы холобура: &lt;math&gt;U&lt;/math&gt; күүрүүтэ уларыйбат ток &lt;math&gt;I&lt;/math&gt; күүhүн аhарааччы &lt;math&gt;R&lt;/math&gt; утарсыытыттан тутулуга &lt;math&gt;(I={U \over R})&lt;/math&gt;, биир тэҥник хамсыыр эттик &lt;math&gt;s&lt;/math&gt; ырааҕы барарыгар &lt;math&gt;t&lt;/math&gt; бириэмэ &lt;math&gt;\upsilon&lt;/math&gt; түргэнтэн тутулуга &lt;math&gt;(t={s \over \upsilon})&lt;/math&gt;.

Оссө биир функцияны&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;, чуолаан эттэххэ, &lt;math&gt;y=|x|&lt;/math&gt; формуланан бэриллэр функцияны&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;, көрүөскөҕүҥ.

&lt;math&gt;|x|&lt;/math&gt; этиллин ханнык баҕарар &lt;math&gt;x&lt;/math&gt;-кэ оруннаах, онон бу фнкция чэрчитэ — бары чыыhылалар түмсээннэрэ. &lt;math&gt;x\geqslant0&lt;/math&gt; буоллаҕына, &lt;math&gt;|x|=x, x&lt;0&lt;/math&gt; буоллаҕына, &lt;math&gt;|x|=-x&lt;/math&gt;. Онон &lt;math&gt;y=|x|&lt;/math&gt; функцияны маннык суруйуохха сөп:&lt;blockquote&gt;&lt;math&gt;f(n) = \begin{cases} x,  \text{ өскө }x\geqslant0\text{ буоллаҕына,} \\ -x,  \text{ өскө }x&lt;0\text{ буоллаҕына.} \end{cases}&lt;/math&gt;&lt;/blockquote&gt;Бу функция&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt; графига &lt;math&gt;[0;+\infty)&lt;/math&gt; арыкка &lt;math&gt;y=x&lt;/math&gt; функция графигыныын сөп түбэсиhэр, оттон &lt;math&gt;(-\infty;0]&lt;/math&gt; арыкка &lt;math&gt;-y=-x&lt;/math&gt; функция графигыныын. График сардаҥаттан турар: олор координаталар саҕаланыыларыттан тахсаллар уонна &lt;math&gt;I, II&lt;/math&gt; координаталаах муннуктар биссектрисалара буолаллар.

== Быһаарыылар ==
{{быһаарыылар}}

== Туһаныллыбыт сирдэр ==
* &quot;Алгебра 9 кылаас&quot; — Автордар: Ю.Н.Макарычев, Н.Г.Миндюк, К.И.Нешков, С.Б.Суворова. Нууччалыыттан сахалыы тылбаастаата И.Г.Егоров. —  Дь., &quot;Бичик&quot;, 1995.

Ыстатыйаны суруйда Маймага Айтаал БА-ФИИТ-18

[[Категория:Алгебра]]</text>
      <sha1>1doruzdngqxcllz9xg6qxu25csh5jpr</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Франсуа Виет</title>
    <ns>0</ns>
    <id>42985</id>
    <revision>
      <id>382496</id>
      <parentid>344924</parentid>
      <timestamp>2022-08-05T18:47:09Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>216.234.200.179</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="8461" xml:space="preserve">'''Франсуа́ Вие́т, сеньор де ля Биготьер''' ({{lang-fr|François Viète, seigneur de la Bigotière}}; 1540 — 23 февраля 1603) [[Франция]] [[математик]]&lt;!-- учуонай, үрдүк идэлээх үлэһит. --&gt;-учуонайа, символическай [[алгебра]] төрүттээччитэ. Бэйэтин үлэлэрин «Франциск Виета» диэн ааттыыра, ол иьин кинини «Виета» диэн ааттыыллара. Үөрэҕинэн уонна сүрүн идэтинэн-юрист.

== Олоҕун туһунан ==
1540 сыллаахха Фонтене-ле-Конт диэн куоракка төрөөбутэ. Аҕата идэтинэн-прокурор. Бастаан францисканскай монастырьга уорэммитэ, ол кэннэ [[Пуатье]] &lt;!-- үрдүк үөрэх, Франция былыргы үөрэҕиттэн биирдэстэрэ --&gt; диэн Университетка бакалавр истиэпэнин ылбыта(1560). 19 сааьыттан бэйэтин дойдутугар адвокатынан улэлээбитэ. 1567 сылтан суудаарыстыбынай сулууспага улэлии көспутэ.

1570 сыллаахха «Математический Канон» диэн [[тригонометрия]] &lt;!-- математика биир уллэстигэ, онно тригонометрическай пуунсуйалары үөрэтэллэр. --&gt; капитальный үлэтин суруйбута уонна Парижка 1579 сыллаахха таьаарбыта. 1571 сыллаахха Парижка олоро көспутэ, математиканан интириэһииргирэ уонна учуонай аатынан биллэрэ улаатан испитэ.

Ийэтин уонна үөрэнээччитин кэргэнэ принц де Роган сибээстэринэн Виет дуоһунаска түргэнник өрө тахсан [[Генрих 3]] &lt;!-- четвёртый сын Генриха II, короля Франции, и Екатерины Медичи, герцог Ангулемский (1551—1574), герцог Орлеанский (1560—1574) --&gt; король сүбэһитэ буолбута, онтон [[Генрих 4]] &lt;!-- лидер гугенотов в конце Религиозных войн во Франции, король Наварры с 1572 года (как Генрих III) --&gt; сүбэһитэ. Генрих 4 сорудаҕынан Виет Францияҕа Испанскай агеннар туспа бэлиэнэн суруйсууларын ааҕан Испанскай король Филипп 2 Виеты хара хомуһуннаах диэбитэ.
Король чугаһынааҕы иирсээнтэн Виет дуоһунаһыттан халбарыйан биэрэн (1584-1588), бэйэтин олоччу ахсааҥҥа анаабыта. Уһулуччулаах классиктар (Кардано, Бомбелли, Стевина уон да.а) улэлэрин уөрэппитэ. Инэн толкуйдатан элбэх үлэни суруйбута. Виет уопсай ахсааҥҥа сана символическай тылы киллэрбитэ- ‘’Общая арифметика’’.

Виета тыыннааҕар үлэлэриттэн сороҕо эрэ таһаарыллыбыта. Кини сүрүн улэтин ‘’Введение в аналитическое исскуство’’(1591 c.)-саҥа элбэх объемнаах трактат саҕаланыыта эрэ курдук көрөрө. Хомойуох иһин үлэтин кыайан салҕаабатаҕа. Учуонай быстах өлүүнэн өлүүнэн өлбүт курдук сабаҕалааһын баар.

Виета өлбүтүн кэннэ үлэлэрин сборнигын Голландия математига Ф.ван Схотен таһаартаабыта.

== Научнай үлэтэ ==
Виет сыала диэн- саҥа тылы ахсааҥҥа киллээрии. Саҥа тыл ахсаан чиничийиитигэр көмөлөһөн чэпчэтиини аҕалыахтаах диэн этиллибитэ.

Виет кэпсээһини икки чааска араар идэлээх: уопсай быраабылалар уонна чопчу ахсааннаах киллэриилэр, ол аата бастаан уопсай ахсаанна суоттуур ол кэннэ холобур аҕалар. Уопсай чааска биллибэт чыыһыларары эрэ буолбакка барыларын буукубанан суоттуур илэри “коэффициенты” диэн ааттаабыта. Аһаҕас дорҕооҥҥо-биллибэт чыыһылаларга, онтон бүтэй дорҕооҥҥо-коэффициеннарга.

Алгебраическай кубулутуулары олус диэн сатыыра-холобур, переменнайдары солбуйара эбэтэр биир өттүттэн көһөрөрүн сатыыра, ол бириэмэҕэ олус диэн итэҕэйбэттэрэ, сатаабаттара. Виет үс бэлиэлэри туттара: эбии, көҕүрэтии уонна түҥэтии.

Саҥа ньыыма олус диэн чэпчэкитик, көннөрүтүк ылыммыта. Виета бэлиэлэрин араас учуонайдар сыаналаабыттара уонна өссө дириҥник үөрэтэн саҕалаабыттара. Салҕааччыларынан ааҕыахха сөп Хэрриота, Жирара уонна Отреда, алгебраическай көрүҥҥэ 16 үйэҕэ Декарт аҕалбыта.

Атын Виета көрүннэрэ:
* Аатырбыт “формулы Виета” коэффициеннарга элбэх чилиэннэргэ пуунсуйа курдук төрдүтүгэр
* [[Куб]] тэҥнэһиитигэр саҥа тригонометрическай ньыыма
* [[Виет пуормулалара|Формула Виета]] аҕаларыгар бастакы муҥура суох эбии
* Бастакы бэлэм аналитическай изложение теорията
* Трансцендентнай пуунсуйа санаата
* Алгебраическай суот атын ньыымата

== Кэриэс ==
Франсуа Виет аатынан 1935 сылга кратер ааттаммыт Ый көстөр өттүтүгэр.

== Үлэтэ ==
* (1646) Виета бүтэһик улэтэ
* (1571) Francisci Vietœi universalium inspectionum ad canonem mathematicum liber singularis.
* (1579) Liber singularis.
* (1591) Isagoge in artem analyticem isagoge. Tours, Mettayer.
* Zeteticorum libri quinque. Tours, Mettayer, folio 24.
* Effectionum geometricarum canonica recensio. Sd, fol 7. Undated.
* (1593) Vietae Supplementum geometriae. Tours Francisci, 21 fol.
* (1593) Variorum de rebus responsorum mathematics liber VIII. Tours, Mettayer, 1593, 49 fol
* (1594) Munimen adversus nova cyclometrica. Paris, Mettayer, in 4, 8 fol.
* (1595) Ad mathematics problema quod omnibus totius orbis construendum proposuit Adrianus Romanus, Vietae responsum Francisci. Paris, Mettayer, in 4, 16 fol.
* (1600) Numbers potestatum ad exegesim resolutioner. Paris, Le Clerc, 36 fol;.
* (1600) Apollonius Gallus. Paris, Le Clerc, in 4, 13 fol.
* (1602) Fontenaeensis libellorum supplicum Regia magistri in relatio Kalendarii Gregorian vere ad ecclesiasticos doctores exhibits Pontifici Maximi Clementi VIII. Anno Christi I600 jubilaeo. Paris, Mettayer, in 4, fol 40.
* Francisci and Vietae adversus Christophorum Clavium expostulatio. Paris, Mettayer, in 4, 8 p. Полемика с Клавиусом
* (1646) Francisci Vieta. Opera mathematica, in unum volumen congesta, ac recognita, opera atque studio Francisci Schooten, Leiden — (Франс Ван Схотен),

[[Категория:Алгебра]]
[[Категория:Математиктар]]
[[Категория:1540 сыллаахха төрөөбүттэр]]
[[Категория:1603 сыллаахха өлбүттэр]]</text>
      <sha1>jazdyochzgz8702vpvogh2nnmwbcoec</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Эбии</title>
    <ns>0</ns>
    <id>43021</id>
    <revision>
      <id>382510</id>
      <parentid>381575</parentid>
      <timestamp>2022-08-05T19:18:45Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>216.234.200.179</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="225" xml:space="preserve">'''Эбии''' — [[Арифметика|арифметическай]] дьайыы. Чыыьыланы чыыьыла5а эптэххэ тахсар суума.

[[Категория:Аритметика]]

[[en:Addition]]</text>
      <sha1>9tf41tesezeogq4shxjno3lwr1fonrh</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Пифагор</title>
    <ns>0</ns>
    <id>43066</id>
    <revision>
      <id>382516</id>
      <parentid>377572</parentid>
      <timestamp>2022-08-05T19:32:26Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>216.234.200.179</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9709" xml:space="preserve">[[Билэ:Kapitolinischer Pythagoras adjusted.jpg|альт=Пифагор Самосский|мини|543x543px|'''Пифагор Самосский'''                                                                   
{| class=&quot;wikitable&quot;
!'''Төрөөбүт күнэ :'''
!586 биһи эрабыт иннинээҕи хойутаан уонна 569 биһи эрабыт иннинээҕи иннинэ.
|-
|'''Төрөөбүт сирэ''' 
![[:ru:Самос|Самос]], [[:ru:Ионийский_союз|Ионийскэй союһа]].
|-
|'''Өлбүт күнэ :''' 
!ханан эрэ 495 биһи эрабыт иннинээҕитэ. 
|-
|'''Өлбүт сирэ :'''
![[:ru:Метапонт_(город)|Метапонт]], Лукания, Улуу Греция
|}
&lt;br /&gt;

]]
Пифагор Самосский (древнегречэскэйдии. Πυθαγόρας ὁ Σάμιος, латинскайдыы. ''Pythagoras''; 570—490 сс. биhиги эрабыт иннинэ ) - древнегречэскэй [[философ]], [[математик]] уонна [[:ru:Мистика|мистик]], итэҕэллээх-философскай пифагорейскэй оскуола тэрийээччитэ.

==Биографията==
Пифагор олоҕун номохтон уонна дьиҥтэн араарага олус ыарахан. Олоҕо  кинини тупсаҕай, муударай киhи уонна улуу учуонай диэн көрдөрөр. Кинини өссө [[:ru:Геродот|Геродот]] &lt;&lt;''улуу эллинскэй муударай киhитэ''&gt;&gt; диирэ. Олоҕун уонна үөрэҕин сүрүн төрүтэ буолаллар :  философ-неоплатоник [[:ru:Ямвлих|Ямвлих]] (242—306 сс.) бэйэ суруйуута &lt;&lt;''[http://yanko.lib.ru/books/philosoph/yamvlih-piphagor.htm О Пифагоровой жизни]''&gt;&gt;;  [[:ru:Порфирий_(философ)|Порфирия]] (234—305 сс.) «''[http://psylib.org.ua/books/diogenl/txt12.htm Жизнь Пифагора]''»; [[:ru:Диоген_Лаэртский|Диогена Лаэртского]] (200—250 сс.) кинигэ 8, «''[http://www.psylib.ukrweb.net/books/diogenl/txt08.htm Пифагор]''». Бу автордар быдан эрдэтээҥи автордар бэйэ суруйууларыгар тирэнэллэр. Оннук гынан Пифагор саамай биллэр бастыҥ үөрэҕин төрүтэ  Пифгор өлбүтүҥ кэннэ 200 сылынан баар буолбута. 

Пифагор ийэлээх уонна аҕата [[:ru:Самос|Самос]] арыыттан Мнесарх уонна Партенида буолаллар. Мнесарх хаамыска-кыhааччы буолар, ол гынан баран [[:ru:Порфирий_(философ)|Порфирий]] этэринэн Мнесарх баай атыыhыт буолар.

Оҕо төрүүрүн [[:ru:Пифия|Пифия]] [[:ru:Дельфы|Дельфаҕа]] сылдьан билгэлээбит диэн, того диэтэр Пифагор аата &lt;&lt;''[[:ru:Пифия|Пифия]] билгээбит киhитэ''&gt;&gt; диэн суолталаах. Эссэ Пифия Мнесарха оҕото ким даҕаны тэннэһиэ суох элбэх үтүөнү уонна туһаны аҕалыа диэбит. Ону истэн Мнесарх үөрэн кэргэнигэр саҥа Пифаида диэн уонна оҕотугар Пифагор диэн ааттары биэртэлээбит. Пифаида кэргэнин айаныгар батыһара , ол иһин Пифагор  [[:ru:Сидон|Сидонҥа]] ([[:ru:Ямвлих|Ямвлиҕынан]]) ханан эрэ 570 с. биhиги эрабыт иннинэ төрөөбүтэ.

Былыргы атордар этэллэринэн, Пифагор туох баар греческэй, перскай, халдеевскай, египэтский муударай дбоннорун кытта көрсүспүт уонна туох баар киһи аймах хомйбут үөрэхтэрин бэйэтигэр иҥэриммит.

[[:ru:Ямвлих|Ямвлих]] суруйарынан, Пифагор 18 сааһыгар төрөппүт арыытыттан барбыт уонна  сири-дойдуну тилийэ муударай дьону кытта көрсөн баран [[Эгиипэт|Египетка]] тиийбит , онно 22 сыл сылдьыбыт. Ол кэннэ кинини персидскэй ыраахтааҕы Камбис [[:ru:Вавилон|Вавилоҥҥа]] билиэҥҥик быһыытынан илдьэ барар. Вавилоҥҥа Пифагор өссө 12 сыл дьылҕаһыттары кытта кэпсэтэн, сылдьан баран дьэ төрөппүт арыытыгар 56 саастаах буолан төннөр, онно кинини муударай киһи диэн биллэнэр. 

[[:ru:Порфирий_(философ)|Порфрийынан]], Пифагор төрөппүт [[:ru:Самос|Самоһы]] Поликрат былааһын кытта сөбүлэспэккэ 40 сааһыгар хаалларбыт. Бу сурах  төрүтэ IV үйэ биhиги эрабыт иннинэ  [[:ru:Аристоксен|Аристоксен]] тылыгар турунар ол иһин дьиҥнээх диэн көрүллэр. Дьиҥнээхтии биллибэт кырдьык Пифагор [[Эгиипэт|Египеты]], [[:ru:Вавилон|Вавилоны]] ол эбэтэр Финикийэни ааһа сылдьыбыта биллибэт.

Тиран [[:ru:Поликрат|Поликраты]] кытта сөбүлэспэтэҕин иһин айана эмиэ сымыйа курдук , баҕар киниэхэ чахчытык үөрэҕин тарҕатыан баҕарбыта буолуо.

Пифагор гречэскэй колонияҕа соҕурууҥҥу Италияҕа [[:ru:Кротоне|Кротоҥҥа]] олохсуйар. Онно кини элбэх батыһааччыланар. Батыһааччылара Пифагор мистическэй философиялара эрэ буолбакка, өссө кини этэн биэрэр чэгиэҥ элеменнээх аксетизм уонна кытанаах майгылаах олох майгыта.

Пифагор үөрэнээччилэрэ итэҕэл орденын тэрийэллэр. Онно талыллыбыт чугас толкуйдаахтар эрэ киирэллэрэ. Пифагоры ордеҥҥа айыы тэннээхтии көрөр этилэр. Бу орден [[:ru:Кротоне|Кротоҥҥа]] былаас ыла сыһаллар. Ол гынан баран пифагорейскай утарааһын санааттан  VI биһиги эрабыт иннинээҕи бүтүүтүгэр Пифагор атын колонияҕа [[:ru:Метапонт_(город)|Метапонтка]] барар уонна онно өлөр.

[[:ru:Ямвлих|Ямвлих]] этэринэн , Пифагор кистэлэҥ түмсүүтүгэр отут тоҕус сыл салайар, оннук гынан чугастааҕы Пифагор өлбүт эрата  491. биhиги эрабыт диэри. [[:ru:Гераклид_Понтийский|Гераклид]] этэринэн , Пифагор 80 , эбэтэр 90 сааһыгар эйэлээхтик атын дойдуга барар. [[:ru:Хроника_Евсевия|Евсевий Кесарийскай]]  497 биhиги эрабыт иннинэ Пифагор өлбүт эрата диэн суолталыыр.

Пифагорга  Феано диэн ааттаах кэргэннээх уонна икки оҕолоох этэт. Уол оҕото Телавг диэн уонна кыыс оҕото Мийя диэн этилэр (атын төрүттүнэн уол оҕото Аримнест диэн уонна кыыс оҕото Аригнота диэн) .

==Сигэлэр==

* [[:ru:Ямвлих|Ямвлих]], [http://yanko.lib.ru/books/philosoph/yamvlih-piphagor.htm О пифагоровой жизни]
* [[:ru:Диоген_Лаэртский|Диоген Лаэртский]], [http://www.psylib.ukrweb.net/books/diogenl/txt08.htm Пифагор]
* [[:ru:Порфирий_(философ)|Порфирий]], [http://psylib.org.ua/books/diogenl/txt12.htm Жизнь Пифагора]
* [http://www.philosophy.ru/library/russell/01/00.html Бертран Рассел], [http://www.philosophy.ru/library/russell/01/00.html История западной философии]
* [http://www-groups.dcs.st-and.ac.uk/~history/Biographies/Pythagoras.html Pythagoras of Samos (The MacTutor History of Mathematics archive)]
* [http://plato.stanford.edu/entries/pythagoras/ Stanford Encyclopedia of Philosophy: Pythagoras]
* [http://amkob113.ru/pifagor/ «Золотые стихи» пифагорейцев] Александр Кобринский Библиотекатыгар
* Бесонид, [http://samlib.ru/b/beson/pithagoras.shtml Пифагорово Слово]
* [http://proza.ru/2013/08/09/208 А.Охоцимский. Пифагор и пифагорейцы, число и огонь]

== Өссө маны көр ==
* [[Пифагор теоремата]]

{{Bio-stub}}

[[Категория:Греция]]
[[Категория:Математиктар]]
[[Категория:Философтар]]</text>
      <sha1>tgez8ebtka0q8ntgithuc09p4edf09p</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Математическай анализ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>43087</id>
    <revision>
      <id>382506</id>
      <parentid>377673</parentid>
      <timestamp>2022-08-05T19:09:24Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>216.234.200.179</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="258" xml:space="preserve">'''Математическай анализ''' — [[математика]] биир корунэ, дифференциальнай уонна интергральнай суоттааьынна олоҕурар.

[[Категория:Математика]]</text>
      <sha1>0a1zq7gs6t96t268d7dh13icatgj8rc</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Иэн</title>
    <ns>0</ns>
    <id>44003</id>
    <revision>
      <id>382515</id>
      <parentid>381590</parentid>
      <timestamp>2022-08-05T19:27:43Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>216.234.200.179</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4766" xml:space="preserve">'''Иэн''' — икки кээмэйдээх (хаптаҕай эбэтэр имиллибит) [[геометрия фигурата|геометрия фигуратын]] ахсаанынан кээмэйэ.

Ханнык баҕарар геометрическай фигура '''иэнин''' мээрэйдээһин диэн — иэнэ мээрэйдэнэр фигураҕа хас квадратнай единица баарын булуу буолар.
Геометрическай фигуралар иэннэрин мээрэйдииргэ ити фигуралары тэҥнээн көрөр туспа мээрэйдэр баар буолуохтаахтар. Оннук мээрэйдэринэн метргэ дуу, дециметргэ дуу, сантиметрга дуу, миллиметрга дуу тэҥ өрүттээх квадраттар буолаллар. Улахан иэннэри мээрэйдииргэ километрга тэҥ өрүттээх квадрат мээрэй буолуон сөп.
Ханнык эмэ уста единицата өрүттээх квадрат квадратнай единица диэн ааттанар. Онон ''квадратнай метр'', ''квадратнaй сантиметр'', ''квадратнай километр'' о. д. а.
диэн единицалар бааллар, ол мээрэй единицата буолар квадрат өрүтүн метринэн дуу, сантиметрынан дуу, километрынан дуу мээрэйдииртэн тутулуктаах.

==Палетка==
Ханнык эмэ фигура иэнин адьас туочунандык мээрэйдиир наадата суох эбэтэр иэнэ мээрэйдэнэр фигура кытыыта токур линиянан чэрчилэммит буоллаҕына, кини иэнин мээрэйдээһиҥҥэ ''палетка'' диэн оһуобай прибор туттуллар. Палетка — масштабтаах квадратнай сетка. Кини квадратын өрүтэ хайа талбыт, холобур 1 см, өрүттээх буолуон сөп. Палетканы курдары көстөр пластинкаттан оҥороллор. Бу пластинка мээрэйдэнэр фигура үрдүгэр саба ууруллар. Бастаан бэриллибит фигура иһигэр сытар бүтүн квадраттары ааҕыллар. Онтон фигура контура быһа охсон ааһар квадраттарын ааҕыллар. Ситэтэ суох квадраттар биир квадрат аҥарынан ааҕыллаллар. Онон иэнэ мээрэйдэнэр фигураҕа барыта хас квадрат баарын суоттаан таһаарыллар. Палетка көмөтүнэн иэннэри ити курдук мээрэйдээһин туочунайа суох, сылаалаах. Ол иһин практикаҕа иэннэри ордук туочунайдык булар тупсаҕай ньымалар туттуллаллар. Ол ньымалар кэрчиктэр усталарын сатаан мээрэйдээһиҥҥэ уонна туспа формулалары туһаныыга олохтоноллор.

==Көнө-муннук иэнэ==
Көнө-муннук олоҕор уонна үрдүгэр биирдии сантиметрдаах кэрчиктэри бэлиэтиэҕиҥ уонна бэлиэтэммит точкалартан көнө-муннук өрүттэригэр параллельнай буолар гына көнөлөрдө ыытыаҕыҥ. Оччоҕо көнө-муннук квадраттар сеткаларынан (палетканан сабар курдук) сабыллар. Маннык палекткаҕа хас квадрат киирэрин, о.э. көнө-муннук иэнин буларга кини олоҕун устатын көрдөрөр чыыһыланы көнө-муннук үрдүгүн көрдөрөр чыыһылаҕа төгүллүөххэ наада. Кылгастык бу курдук этиллэр: көнө-муннук иэнэ кини олоҕо үрдүгэр төгүллэммит үөскэмигэр тэҥ.

== Литература ==
* {{книга|автор=Никитин Н. Н.|заглавие=Геометрия: 6-8 кылаастарга үөрэнэр кинигэ|место=Якутск|издательство=Саха сиринээҕи кинигэ издательствота|год=1963}}

[[Категория:Геометрия]]
[[Категория:Кээмэй]]</text>
      <sha1>3uyb3n55bm5qjpazozuwk5nfe4q8rb9</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Хошимин</title>
    <ns>0</ns>
    <id>45142</id>
    <revision>
      <id>382518</id>
      <parentid>356184</parentid>
      <timestamp>2022-08-05T21:08:15Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>109.237.2.66</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2930" xml:space="preserve">{{Infobox Settlement
|official_name          = Хошимин
|native_name            = Thành phố Hồ Chí Minh
|image_skyline          =
|imagesize              = 270px
|image_caption          = 
|image_flag             = 
|image_seal             = Saigon-Ho Chi Minh City.png
|image_shield           = 
|image_map              = Thanh pho Ho Chi Minh in Vietnam.svg
|mapsize                = 165px|map_caption                         
&lt;!-- division -----------------&gt;
|subdivision_type       = Судаарыстыба
|subdivision_name       = [[Вьетнам]]
|subdivision_type2      = Регион
|subdivision_name2      = Соҕуруулуу илин
&lt;!-- Politics -----------------&gt;
|government_type        = Муниципалитет
|leader_title           = Партия сэкэрэтээрэ
|leader_name            = [[Nguyễn Thiện Nhân]]
|leader_title1          = 
|leader_name1           = 
|leader_title2          = 
|leader_name2           = 
|leader_title3          = 
|leader_name3           =
|established_title      = дьон олохсуйуута
|established_date       = 1698
|established_title2     = муниципалитет статуһа
|established_date2      = От ыйын 6, [[1976]]
|established_title3     = 
|established_date3      = 
|area_magnitude         = 
|area_total_km2         = 
|area_total_sq_mi       = 
|area_land-km2          = 
|area_land_sq_mi        = 
|area_water_km2         = 
|area_water_sq_mi       = 
|area_water_percent     = 
|area_urban_km2         = 2061.2
|area_urban_sq_mi       = 
|area_metro_km2         = 10619.4
|area_metro_sq_mi       = 
|population_as_of       = 2019
|population_note        = 
|population_total       = 8,993,082
|population_density_km2 = 4400
|population_density_sq_mi =
|population_metro       =
|population_density_metro_km2 = 
|population_density_metro_sq_mi =
|population_urban       = 
|timezone               = [[UTC+7]]
|utc_offset             = +7
|timezone_DST           = 
|utc_offset_DST         = 
|latd= 
|longd= 
|elevation_m             =
|elevation_ft           = 
|postal_code_type       =  &lt;!-- enter ZIP code, Postcode, Post code, Postal code... --&gt;
|postal_code            = 10000
|website                = [http://www.hochiminhcity.gov.vn www.hochiminhcity.gov.vn]
|footnotes              =
}}

'''Хошимин''' ({{lang-vi|Thành phố Hồ Chí Minh}}, {{lang-en|Ho Chi Minh City}}, урукку аата '''Сайгон''')  - [[Вьетнам]] саамай элбэх нэһилиэнньэлээх куората. Дойду соҕуруу өртүгэр [[Меконг]] өрүһүн дельтатын таһыгар турар. 1955-1975 сылларга [[Соҕуруу Вьетнам]] киин куората Сайгон этэ. Билиҥҥитэ Хошимин - [[Вьетнам]] финансовай киинэ буолар.

[[Категория:Азия куораттара]]</text>
      <sha1>20dqxivitfnxefia6tz7yvmczeht4d4</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Халыып:Potd/2022-08-9 (sah)</title>
    <ns>10</ns>
    <id>50145</id>
    <revision>
      <id>382497</id>
      <timestamp>2022-08-05T18:49:31Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ymblanter</username>
        <id>4562</id>
      </contributor>
      <comment>'Деталь деревянной двери протестантской церкви, Зент, Граубюнден, Швейцария' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="138" xml:space="preserve">Деталь деревянной двери протестантской церкви, Зент, Граубюнден, Швейцария</text>
      <sha1>myy9ioxag6whylnpf9k0saaicxaz2ta</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Халыып:Potd/2022-08-9</title>
    <ns>10</ns>
    <id>50146</id>
    <revision>
      <id>382498</id>
      <timestamp>2022-08-05T18:49:44Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ymblanter</username>
        <id>4562</id>
      </contributor>
      <comment>'Sent, (1430 m.) dorp in kanton Graubünden in Zwitserland 09-09-2019 (actm.) 20.jpg' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="83" xml:space="preserve">Sent, (1430 m.) dorp in kanton Graubünden in Zwitserland 09-09-2019 (actm.) 20.jpg</text>
      <sha1>49k9ueqoyk2wphlypf7grcqenc3nly8</sha1>
    </revision>
  </page>
</mediawiki>