Бикипиэдьийэ sahwiki https://sah.wikipedia.org/wiki/%D0%A1%D2%AF%D1%80%D2%AF%D0%BD_%D1%81%D0%B8%D1%80%D1%8D%D0%B9 MediaWiki 1.39.0-wmf.21 first-letter Миэдьийэ Аналлаах Ырытыы Кыттааччы Кыттааччы ырытыыта Бикипиэдьийэ Бикипиэдьийэ ырытыыта Билэ Билэ ырытыыта MediaWiki MediaWiki-ни ырытыы Халыып Халыыбы ырытыы Көмө Көмөнү ырытыы Категория Категорияны ырытыы TimedText TimedText talk Модуль Обсуждение модуля Гаджет Обсуждение гаджета Определение гаджета Обсуждение определения гаджета 0 953 382246 365822 2022-07-26T20:04:41Z 216.234.200.179 wikitext text/x-wiki {{Infobox_Game | subject_name = Cаахымат | image_link = [[Билэ:ChessSet.jpg|250px]] | image_caption = From left to right, a white [[King (chess)|king]], a black [[rook (chess)|rook]], a black [[queen (chess)|queen]], a white [[pawn (chess)|pawn]], a black [[knight (chess)|knight]], and a white [[bishop (chess)|bishop]] | players = 2 | setup_time = Биир мүнүүтэ | playing_time = Casual games without time control last usually 10–60 minutes; tournament games can last anywhere from less than ten minutes ([[blitz chess]]) to four hours or longer | skills = [[Тактика]], [[Стратегия]] }} '''Саахымат''' - аатырбыт логическэй [[оонньуу]]. Искусство, наука уонна спорт ыккардыларыгар сытар. Аан дойдуга былыр былыргаттан үөдүйбүт оонньуулартан биирдэстэрэ. Икки оонньооччу анал быраабыланы тутуһан уочаратынан фигууралары хаамтаран оонньууллар. Саахымат өйү сайыннарар оонньуу быһыытынан биллэр<ref>[https://www.bon-cadeau.ru/news/samye-dorogie-shahmaty-2019.html Аныгы саахымат рейтиннэрэ]</ref>. Саахымакка биир- икки оонньооччулар киирэллэр. Также возможно играют одной группы шахматистов против одного игра, такие партии часто консультационные. Маны таһынан, биир күүстээх утарылаһааччыны утары хас да утарылаһааччыны, туспа дуоскаҕа оонньуур бириэмэлээх оонньуу практиката баар. Оонньуу быраабылата сүрүннээн XV үйэлэргэ үөскээбитэ; аныгы официальнай турнирдарга фигураны көһүү эрэ буолбакка, судьуйа бырааба, оонньооччулар сиэр- майгы быраабылалара уонна бириэмэ быраабылалара туттуллаллар. Дистанционнай дьайыылаах оонньуу, холобур, биэрэпиһинэн, телефонунан эбэтэр Интернет нөҥүө туспа быраабылалардаах. Саахымат үгүс варианнара, классиктартан уратылаахтар: нестандартнай быраабылалары, фигуралары, дуоскалары уо. д. А. Сорох аспекты саахымат оонньуутун ньымаларын математикаҕа үөрэтэллэр (холобур, классик «Задача о хаамыытын туһунан» уонна «Задача о аҕыс ферзях»), ол иһигэр компьютернай моделирование көмөтүнэн. == История == Саахымат историята балтараа тыһыынчаттан итэҕэһэ суох ааҕыллар. Аан дойдуга саахымат сайдыытын уонна тарҕаныытын быһаарар версиялар элбэхтэр — «индийская», «византская» уо. д. А. Чугастааҕы кэмҥэ Чурапчыга кэккэ уларыйыылар таҕыстылар. Унинг Араб Илин өттүгэр шатрандж, оттон Соҕуруулуу- Илин Азия-сянци ([[Кытай]]), макрук ([[Таиланд]]) уонна сегия ([[Япония]]) буоллулар. Шатрандж ИХ- Х үйэлэргэ арабтартан Европаҕа уонна Африкаҕа түбэстэ. Европа оонньуулара модификацияларын салҕаабыттара, XV үйэлэргэ «классик»диэн быраабылалар үөскээбиттэрэ. Аан дойдутааҕы турнирдар тиһигин быспакка ыытыллалларыгар бүтэһиктээхтик быраабыла ХІХ үйэҕэ оҥоһуллубута. 1886 сылтан саахымакка аан дойду чемпиона буолар. 1924 сыллаахтан аан дойдутааҕы саахымат федерацията — ФИДЕ, кини эгидатынан ХХ үйэ ортотуттан саҕалаан аан дойдутааҕы күрэхтэһиилэр үксүлэрэ ыытыллаллар. == Быһаарыылар == {{быһаарыылар}} [[Категория:Оонньуулар|С]] [[Категория:Спорт]] kp8nu2sqdz7gfcg7b9kvtumsldf27wh 0 1228 382274 382122 2022-07-27T09:48:41Z Billinghurst 5373 prior to link spam wikitext text/x-wiki [[Билэ:Desktop computer clipart - Yellow theme.svg|thumb|Көмпүүтэр тас көстүүтэ]]'''Көмпүүтэр''' ([[ааҥл тыла|ааҥ]]. ''computer'' — суоттааччы) диэн электроника ньыматынан ааҕар-суоттуур массыына. Суоттааһын көмөтүнэн көмпүүтэр [[информация|информацияны]] эрдэттэн бэриллибит [[алгоритм|алгоритмынан]] таҥастыыр. Көмпүүтэрдэр үксүлэрэ өссө информацияны өйдүүр уонна көрдүүр кыахтаахтар, ол информацияны анал тэриллэр көмөлөрүнэн (монитор, принтер о.д.а.) дьоҥҥо эбэтэр массыыналарга көрдөрөллөр, биэрэллэр. Көмпүүтэр сүрэҕэ [[киин процессор|процессор]] буолар. == Туһаныллыбыт литература == * Саха тылын быһаарыылаах улахан тылдьыта. IV туом. Новосибирскай, "Наука", 2007, ISBN 978-5-02-032397-1 [[Категория:Көмпүүтэр|*]] jbseam8f6urloq1lc7bejkaoyggnado 2 2188 382255 354114 2022-07-27T00:55:06Z HalanTul 51 /* Туһалаах сигэлэр: */ wikitext text/x-wiki {{Babel|color=yellow|sah|ru-4|en-1}} Мин аатым Ньукулай Павлов, сорох дьон Халан диэн аатынан билэллэр (бу өбүгэлэрбиттэн биирдэстэрин аатын хаһан эрэ псевдоним гынан ылыммыттаахпын). Дьокуускайга олоробун. Кэргэннээхпин, оҕолордоохпун. Бикипиэдьийэ сахалыы салаатыгар дьаһабылбын. МедиаВики движогун сахалыы тылбаастыыбын. Викимедиа РУ НП чилиэнэбин. Электроннай почтаннан миэхэ суруйуоххутун сөп (хаҥас диэки "Кыттааччыга сурук" диэни баттааҥ). Хорошо владею русским языком, участник Русской Википедии:[[:ru:Участник:HalanTul]] I'm from [[:en:Yakutsk|Yakutsk]], [[:en:Russia|Russia]]. I'm a health care manager, married. My birthday was on [[:en:jul 31|jul 31]], [[:en:1969|1969]]. And also the initiator of [[incubator:Wp/sah|new section in the Sakha (Yakut) language]]. I'm an user in [[:ru:Русская Википедия]], [[:incubator:User:HalanTul|Incubator]] and [[:meta:User:Николай Н.Павлов|Meta]]. Веду рассылку "Саха Википедия сонуннара", прошу посмотреть [http://subscribe.ru/archive/culture.people.sakhawikipedia/ последние выпуски] и если понравится - подписаться. === Туһалаах сигэлэр: === * Ыстатыйалар бэйэ-бэйэлэрин кытта ситимнэһиилэрин туругун көрдөрөр [http://toolserver.org/~lvova/cgi-bin/go.sh?language=sah&interface=ru&listby=zns тэрил]. Эбэтэр [http://toolserver.org/~mashiah/cgi-bin/go.sh?language=sah&interface=ru&listby=zns бу]. * Бырайыак туругун көрдөрөр [[Аналлаах:SpecialPages|аналлаах сирэй]]. * Движок тылбааһын [http://translatewiki.net/wiki/Special:LanguageStats/sah ыстатыыстыката]. * http://www.wikistatistics.net/wiki/sah/ * https://stats.wikimedia.org/EN/SummarySAH.htm * [[Бикипиэдьийэ:Ханнык баҕарар Бикипиэдьийэҕэ баар буолуохтаах ыстатыйалар тиһиктэрэ|Ханнык баҕарар Бикипиэдьийэҕэ баар буолуохтаах ыстатыйалар]] * [https://tools.wmflabs.org/topviews/?project=sah.wikipedia.org&platform=all-access&date=yesterday&excludes= Саамай элбэхтэ көрүллэр ыстатыйалар] * [https://petscan.wmflabs.org/ https://petscan.wmflabs.org/ Категорияҕа хас ыстатыйа баарын ааҕыахха сөп] * [https://meta.wikimedia.org/wiki/Special:UrlShortener Сигэ кылгатар] * https://stats.wikimedia.org/#/sah.wikipedia.org/contributing/edits/normal|bar|2-year|~total|monthly * https://sah.wikiscan.org/users Сахалыы бырайыактарга кыттыы ыстатыыстыката == Contact me == * [mailto:halan@ya.ru halan@ya.ru] <!-- * Skype: halantul--> * [http://np.moikrug.ru/ Home page] [[en:User:HalanTul]] [[pl:Wikipedysta:HalanTul]] [[ru:Участник:HalanTul]] [[xmf:HalanTul]] f8h3deyymv8qiaqo4j5ydflv2cklkpw 0 3856 382240 382128 2022-07-26T14:00:56Z Billinghurst 5373 ([[User talk:46.183.184.23|Ырытыы]]) көннөрүүлэрэ: [[Special:Contributions/46.183.184.23|46.183.184.23]] бу торумҥа: [[User:93.99.104.243|93.99.104.243]] төннөрүлүннүлэр wikitext text/x-wiki '''Видео оонньуу''' диэн [[туттааччы интерфейса|туттааччы интерфейсын]] уонна [[дисплей]] нөҥүө холбонор оонньуу [[көмпүүтэр программата]]. Видео оонньуулар онньонор электроник системалара платформалар диэннэр. Сүрүн үс ооонньуу платформалара: [[тус көмпүүтэр]], [[видео оонньуу консоля|видео оонньуу консолляра]], [[аркадалар]] уонна [[илиигэ тутар девайстар]]. Оонньуунан салайар девайс [[оонньуу контроллера]] диэн. Араас платформаларга араас көрүҥнэрдээх буолар: көмпүүтэргэ [[клавиатура]] уонна [[көмпүүтэр кутуйаҕа|кутуйах]].<ref>[https://directx-windows.ru/dlya-chego-nuzhen-directx.html Компьютернай оонньууларга сыһыарыы]</ref> Жанр олус элбэх. Интэриниэт сайтыгар оонньуур сүрүн соруктары ааҕыаҕыҥ: эшененнэр, платформалар, стратегиялар, аркадтар, варгеймалар, кестэр, адвенчуралар (Саргылаана), ил (интерактивнай литература), файтези, рпг (ролевые оонньуулар), фентези, симулятордар, сойуустар, остуол, спортивнай, гонкалар, виртуальнай тирирдэр уо. д. А.<ref>[https://brauzernieigri.ru/catalog/fentezi/ Фентези жанрыгар оонньуулары хомуйуу]</ref> == История == Оонньууларга аналлаах бастакы интерактивнай электроннай тэриллиилэр уонна бастакы оонньуу программалара АХШ- ка иккис аан дойду сэриитин кэнниттэн компьютерга тахсыбыттара. 1948 сыллаахха Америка физиктара Томас Голлдсмит-младшай уонна Эстлэй Рейн Манн " электроннай тиргэ олоҕурарыгар аралдьытар тэрил», онтон ураты оҥоһуута теннис форум (1958) - Уильям Хигинотам тэрийбит симуляторын, Брукхейвен национальнай лабораториятын базатыгар оциллограф базатыгар олоҕурбута. Бу курдук, атын сыалга анаммыт бастакы компьютердарга туһаайыллыбыт ОХО (1952) программата «крестик- нолик» оонньууну көрдөрбүт эдэр учуонайдар Александр Дуглас кини докторскай диссертациятын сорҕотун быһыытынан Кембридж университетыгар бастакы компьютерга пропагыраама оҥоһуллубута! (1962) Сөҥүүндэ (Ааҥл.)руск. уонна икки атын массачусет технологическай институт мини- компьютерга РДП-1. Аркадий бушнелла уонна Pong (1971) курдук Боҕуруордар оонньуур автоматтара (1972) кэлин «видеоигр аҕата» диэн ааттаммыт ралла Баерга компьютернай оонньуулары кубулуппуттара. Рьфу Баеру 1972 сыллаахха Америка ырыынагар таһаарыллыбыт бастакы оонньуур консоль оҥорооччу аатын ылбыта. Магадан Твердохимович уонна да атын оҥорон таһаарааччылартан элбэх аппаратнай уонна программнай клоннары үөскэтэн, бу кумааҕы компьютернай оонньуулар индустрияларын саҕалаабыта. 1978 с.Япония Таито хампаанньата Японияҕа да, АХШ- ка да — бэйэтин уочаратынан, бу Атаҕастар 2600 (1977) уонна кинилэргэ Аркадий автоматтары кытта бииргэ оонньуур күүстээх толугу биэрбитэ. Маныаха университет уонна научнай эйгэҕэ компьютердар оонньууларын уураппатахтара-мейфреймердэр, маннык Stар Trk (1971), Colisl Cave Adventure (1975) эбэтэр Emp тириэрдэр (1977) — кинилэри тарҕатыы стандартнай компьютердар кэлиилэрэ, тарҕаныыта PДП- 10, уонна операционнай систиэмэлэр UNIX. Дьиэтээҕи оонньуур консолей рыногын тосту намыһах хаачыстыбалаах оонньуунан 1983 с. компьютернай оонньуулар индустрияларын кризиһэ буолбута, коммерческай компьютернай оонньуулары оҥорон таһаарыынан дьарыктанар американскай компаниялар үгүстэрэ эстибиттэрэ. Аан дойду рыногар өр сылларга компьютернай оонньуулар түмүктэригэр Японияттан компаниялар үлэлээн кэллилэр, бастатан туран, дьиэ рыногын тупсарарга; кризис эмиэ Соҕуруу уонна NEC PC- 98 куораттар икки ардыларыгар баар персональнай компьютердар ырыынактарын тупсарыыга көмөлөстө. Бу эпохаҕа аан дойду, аан дойду, The Lегend of Zelda курдук оонньуулар үгүс сериялара тахсыбыттара. Консольсолет Бойи (1989) көҕүлээһининэн, кинилэргэ анаан оонньуур киэҥ ырыынагы тэрийбитэ; кини кэмигэр «Тетрис» төбөтө Алексей мэччирэҥ этэ. 1990- с сылларга икки кээмэйдээх графиктан көһүү саҕаламмыта; бастакы жанрдар курдук саҥа жанрдар үөскээһиннэрэ (1993) уонна дьиҥнээх Дуня II (1992) курдук уһулуччу күүстээх оонньууну тарҕатыы уонна элбэх туһалаах оонньууларга интэриэс үөскээбитэ. Оонньуу индустрията Аркадий Аркадий балайда уһуннулар-Киинниин II эбэтэр Mortal Kombat. КД-ROM информацияны илдьэ сылдьааччылар — сменнай картиджей уонна дискет-оонньууга туттуллар дааннайдар кээмэйдэрин улаатыннарыыга, ВИДЕОЗАСТАВКАЛАРЫ (FMV) оонньууга уонна motionture технологияларын туһаныыга; Sony хампаанньаттан дьиэ кэргэн ырыынагын кэскилин ыйар. Икки тыһыынча сылларга киинэлэргэ туспа оонньууну чугаһатар үс төгүллээх графика тупсарыллан, сетевой оонньуулар тарҕаныылара салҕанан бара турар. Түмүкпэр саамай киэҥ аудиториялаах оонньуулар - Интернет ситимэ ситим силигилээн, социальнай ситимнэр чэчирээн сайдыбыттара; Stem курдук цифровой ситим ситимэ сайдыбыта. Маассабай онлайн оонньуулар маассабай көрдөрүүлэрин ситиспиттэрэ, кинилэр ортолоругар World of (2004). Икки тыһыынча сыллар иккис аҥара эмиэ үрдүк, ол гынан баран түргэнник бүтэрбит музыкальнай оонньуулар Аркадий Аммосов (1998) уонна дьиэ кэргэн консолларыгар анаммыт (2005). Мобильнай төлөпүөннэри тарҕатыы уонна хойутааһын бу тэриллэр индустрияларын чэчирэтиигэ тириэртэ. Коммерческай ситиһиилээхтик оонньуур усулуобуйаҕа издателлэри үп- харчы өттүнэн өйөөһүн ирдэнэр, кыра бүддьүөт оонньууларын феномена үөскүүр. == Көрүү == === Платформалар === Playstation Xbox 360 Nintendo Wii Sega Dendy GameBoy PSP уо. д. а. === Жанрдар === === Көрүҥнэрэ === == Обзор == Компьютернай оонньуулары оҥоруунан биир киһи курдук, фирма (разработчиктар коллективтара) эмиэ дьарыктаныахтарын сөп. Коммерческай оонньуулар биир фирма иһинэн тэриллибит бэдэрээтчиттэр хамаандалара тэриллэллэр. Фирмалар персональнай компьютердары, оонньуур приставкалары эбэтэр планшетнай компьютердары оҥорон таһаарыыга идэтийиэхтэрин сөп. Хостооһун атын, ордук улахан фирмалартан — издатель үбүлэниэн сөп. Оҥорон таһаарааччы Фирма оонньууну тэнитиинэн дьарыктанар уонна ол ороскуотун кытта сибээстээх. Ол эбэтэр фирма бэйэтэ фирма хостуур (издателлэр кыттыгаһа суох) оонньуур копияларын, холобур, цифровой уордьан туттар средстволарын тарҕатар. Саамай улахан бюджеттаах оонньуулары оҥоруу АХШ уонунан мөлүйүөн долларынан сыаналаныан сөп, онтон кэнники 2 уонунан ити бюджеттар тохтоло суох улааппыттара, бэдэрээтчиттэр хамаандаларын ахсааннара уонна оҥорон таһаарыы болдьохторо тохтоло суох улааппыттара. Ол курдук, тоҕус ыйын бүтүүтэ атыылаһааччыга анаан 10 киһилээх хамаанда сылга 2 (2000- с сыллар бастакы аҥарыгар) 30-50 киһилээх хамаанда уонна икки сыл устата бэлэмнэнии наада, 2012 сылга 100- тэн тахса үлэһиттээх уонна үс сыл кэриҥэ болдьохтоох хамаандалар тустарынан этилиннэ. Александр Мур бигэргэтэринэн, Геймдизайнер бу пропорцияҕа бүтэһиктээх туһанааччы оонньуутун сыаната эмиэ үрдүүрэ буоллар, 2012 сылга 1800 долларынан АХШ буолуо этэ; атыннык эттэххэ, улааппыт бюджеты сарбыйыыга, хампаанньа-издателлэр ол сыананы оннунан хаалларарга бүддьүөт төлүөхтээхтэр этэ. Икки платформ-Xбx 360 Суулга акционернай оонньуу 3 — 2012 сылга ортотунан 20 мөлүйүөн доллары эргийбитэ уонна төлөммүтүн төлүүр туһугар икки мөлүйүөн копияны атыылыахха наада. == Быһаарыылар == {{быһаарыылар}}{{rq|cat|img|wikify|translate|sources|stub|}} [[category:видео оонньуулар| ]] kpuq6a6176yja09kk0m3js3nt8mdmuy 0 4448 382243 376321 2022-07-26T14:04:46Z Billinghurst 5373 ([[User talk:62.118.86.2|Ырытыы]]) көннөрүүлэрэ: [[Special:Contributions/62.118.86.2|62.118.86.2]] бу торумҥа: [[User:213.87.122.61|213.87.122.61]] төннөрүлүннүлэр wikitext text/x-wiki [[Билэ:BolexH16.jpg|right|thumb|133px|A [[16 mm film|16 mm]] spring-wound [[Bolex]] H16 Reflex camera, a popular introductory camera in [[film school]]s]] '''Киинэ''' диэн бииргэ холбоммут хамсыыр ойуулар ([[ааҥл тыла|ааҥл]]. ''motion picture''). [[Дьоҕур]] туспа көрүҥэ. Киинэни ойуулары камеранан суруйан, эбэтэр [[анимация|анимацияны]] уонна [[анал эффектар|анал эффектары]] туттан ойуулары айан оҥороллор. Киинэ уhулуу [[киинэ индустрията]] дэнэр. Хас биирдии монтажтыыр кадр хас биирдии монтажтыыр хамсааһыннар бэлиэтэммит хаартыскалары эбэтэр цифровой ойуулары (кадрдары) утумнааһынтан турар. Киинэ, быраабыла курдук, саҥата- иҥэтэ дорҕоонноох. ХХ үйэ саҕаланыытыгар Арассыыйаҕа «киинэ» (дьахтар көлүөнэтигэр) этиллэр этэ уонна, үгэс буолбут суолтаттан ураты, бу тыл киинэҕэ сыһыаннаах. Уобалас кинематография диэн ааттанар киинэлэри, уларыппакка, сатабылы кытта сибээстээх. Киинэ кинематографията искусство биир хайысхатынан (киинэ), (кинотехника), ону тэҥэ киноиндустрия буолар. Киинэлэри киинэҕэ уһуллар аппараттар эбэтэр цифровой киинэлэр көмөлөрүнэн тулалыыр эйгэ хамсааһыннарын суруйуу, ону тэҥэ мультипликация эбэтэр спецффицектары туһаныы көмөтүнэн ойууннааһын оҥоһуллаллар. Киинэни көрүү билиҥҥи култуура сорҕото буолар. Биллиилээх геройдар, артыыстар, кинилэр үҥкүүлэрэ үксүгэр аатырбыт, уобарастара буолаллар. Маассабай көрүүлэргэ анаан кинотеатры туталлар. Киинэ уһуна 90-120 мүнүүтэ (1,5- 2 чаас). Дьиэтээҕи усулуобуйаҕа киинэни көрөргө үгэс курдук телевизор киниэхэ холбоммут видеоприигрыватели кытта туһаныллар, кэнники кэмҥэ бу сыалларга персональнай компьютер, смартфон уонна да атын электроннай тэриллиилэр үлэлииллэр<ref>[https://zetflix24.app/ Киинэлэри уонна сериаллары көрөргө сыһыарыы]</ref>. == Быһаарыылар == {{Быһаарыылар}} [[Категория:Киинэ]] fy83h7d8flexb4qryvfve8gpqcq2r7l 0 5076 382247 370521 2022-07-26T20:07:23Z 216.234.200.179 wikitext text/x-wiki [[File:Jenga237.jpg|thumb|[[Дьеҥга]] ({{lang-en|Jenga}}) оонньуута]] '''Оонньуу''' диэн аралдьытар, дуоhутар эбэтэр үөрэтэр сыаллаах дьарык. Оонньуу арааһа элбэх: ол курдук, [[видео оонньуу]]лар, оччоҕуна дьон экраҥҥа буола турары дьойстигынан эбэтэр атын контроллерынан салайар; остуол оонньуулара - дьон остуол үрдүгэр сытар маллары хамсатар, онно "Монополия" ({{lang-en|Monopoly}}), [[дуомат]], [[саахымат]] киирсэллэр, ону тэҥэ [[хаарты]] оонньуулара бааллар. ==Атын сигэлэр== *[[Видео оонньуу]] *[[Пазл]] ({{lang-en|Puzzle}}) *[[Спорт]] *[[Оонньуур]] ==Быһаарыылар== {{Быһаарыылар}} [[Категория:Оонньуулар|*]] mjgxvxcd4muqzzaap25xcu5ryb60dd7 0 6331 382264 381813 2022-07-27T06:56:27Z HalanTul 51 /* Олунньу */ wikitext text/x-wiki {{Сыллар|1918}} '''1918''' сыл. == Түбэлтэлэр == === Тохсунньу === * [[Тохсунньу]] — Тохсунньу бүтүүтүн диэки Дьокуускай куоратын кулубата Панкратов уонна Бырааба чилиэнэ Филиппов баалларына Дьокуускай куораттааҕы мас эрбиир собуокка таас чоҕу туһаныытын бастакы холонуута буолбут. Таас чоҕу ''Келькеме'' үрэҕиттэн ылбыттар. * [[Тохсунньу]] — [[Баайаҕантай улууһа|Байаҕантай]] буоластааҕы земскэй мунньаҕа уураах ылыммыт: 1) [[Баайаҕа]]ҕа 4 кылаасстаах училище арыйарга. 2) Үс нэһилиэккэ 1 кылаастаах оскуолалары арыйарга. 3) 2-с [[Игидэй]] училищетын 2 кылаастаахха кубулутарга. * [[Тохсунньу 4]] — [[Финляндия]] тутулуга суох буолуутун декларациятын [[Арассыыйа]], [[Швеция]], [[Германия]] уонна [[Франция]] билиммиттэр. * [[Тохсунньу 12]] (эргэ истиилинэн ахсынньы 30-гар) — [[Дьокуускай]] куоратын кулубатынан [[эсердар|эсер]] [[Панкратьев В.А.]] талыллыбыт. Кини иннинэ кулубалаабыт эсер [[Эверстов И.Н.]] Сибиир уобаластааҕы дууматыгар дэлэгээтинэн барбыт. * [[Тохсунньу 14]] — [[Финляндия]] уонна Сэбиэскэй Арассыыйа саҥа халандаарга көспүттэр. * [[Тохсунньу 19]] — [[Арассыыйа импиэрийэтэ]] сууллубутун кэннэ дойду судаарыстыбаннай тутулун быһаарыахтаах норуоттан талыллыбыт ''Бүтүн Арассыыйатааҕы Олохтуур мунньаҕы (Всероссийское учредительное собрание)'' бассабыыктар ыспыттар. Мунньах дьокутааттара түүн хойукка диэри үлэлии олордохторуна кинилэри харабыллыыр саллааттартан биирдэстэрэ матрос Железняков киирэн кэлбит уонна эппит: "Мунньаҕы тохтоторго көрдөһөбүн! Караул сылайда уонна утуйуон баҕарар...". * [[Тохсунньу 25]] ** [[Украина Народнай Өрөспүүбүлүкэтэ]] Сэбиэскэй Арассыыйаттан тутулуга суоҕун биллэрбит. ** Финляндия көмүскэнэр күүстэрэ тутулуга суох Финляндия аармыйатын быһыытынан биллэриллибиттэр, оттон барон [[Маннергейм|К.Г.Е. Маннергейм]] главнокомандующайынан анаммыт. ** Сэбиэттэр бүтүн Арассыыйатааҕы III сийиэстэригэр «Үлэһит уонна баттанар норуот бырааптарын декларацията» (Декларация прав трудящегося и эксплуатируемого народа) ылыныллыбыт. * [[Тохсунньу 27]] — "Кыһыл" Иркутскайтан Дьокуускайга уобалаһы салайан олорор Быстах кэм бырабыыталыстыбатын хамыһаарын эсер [[Соловьев Владимир Николаевич|Владимир Соловьеву]] устар туһунан тэлэгирээмэ кэлбит. Кини оннугар бассабыык [[Андреевич Кузьма Егорович|Андреевич]] анаммыт, ол эрээри Саха сиринээҕи оробуочайдар дьокутааттарын сэбиэтэ мөлтөх буолан, бу дьаһал олоххо киирбэтэх. * [[Тохсунньу 28]] — [[Эстония]] уонна [[Латвия]] Арассыыйаттан тутулуга суохтарын биллэрбиттэр. * [[Тохсунньу 31]] күнүн кэнниттэн [[РСФСР]]-га уонна [[Эстония]]ҕа тута [[олунньу 14]] күнэ буолбут. Ол аата урукку Юлиан халандаарыттан күн эргииригэр ордук чугас [[Григориан халандаара|Григориан халандаарыгар]] көһүү буолбут. Ол эрээри Сибииргэ маннык көһүү арыый хойут буолбута: Сибиир быстах кэмнээҕи бырабыыталыстыбата [[алтынньы 1]] күнүн [[алтынньы 14]] күнүн быһыытынан биллэрбитэ<ref>Настольный календарь на 1919 год. — Томск, Министерство народного просвещения, 1919. — С. 3.</ref>. === Олунньу === * [[Олунньу 4]] — Саха оробуочайдарын сойууһун уопсай мунньаҕа бассабыыктары утарарын туһунан өрөсөлүүссүйэ ылыммыт: "Эйэлээх саха оробуочайдара бассабыык хамсааһынын сөбүлээбэттэр, уопсастыба олоҕор сатарыйыыны уонна талбытынан дьаһайыыны (произвол) үөскэтэрин уонна улуу [[Арассыыйа]] ыһыллыытыгар-эстиитигэр тиэрдэрин иһин." * Олунньу 4 ([[олунньу 17]]) — Саха оробуочайдарын сойууһун уопсай мунньаҕа большевиктары утарарын туһунан резолюция ылыммыт: "Эйэлээх саха оробуочайдара большевик хамсааһынын сөбүлээбэттэр, уопсастыба олоҕор сатарыйыыны уонна талбытынан дьаһайыыны (произвол) аҕаларын уонна улуу [[Арассыыйа]] ыһыллыытыгар уонна эстиитигэр тиэрдэрин иһин." * [[Олунньу 5]] — [[РСФСР Совнаркома]] сыаркабы судаарыстыбаттан уонна оскуолаттан араарар туһунан дэкириэт таһаарбыт. * [[Олунньу 8]] ** [[Ленин Владимир Ильич|Владимир Ленин]] Совнарком ылыммыт халандаары уларытар туһунан дэкириэтигэр илии баттаабыт. ** [[Тибилиситээҕи үнүбүрсүөт]] олохтоммут — [[Грузия]] саамай кырдьаҕас үрдүк үөрэҕин кыһата. * Олунньу 9 ([[олунньу 22]]) — Саха сирин уопсастыбаннай уонна политическэй түмсүүлэр холбоһуктаах мунньахтарыгар [[Саха уобалаһа|Саха уобалаһын]] Сэбиэтигэр киирбиттэр: уобаластааҕы земствоттан — 5 киһи, куорат думатыттан — 2 киһи, Саллаат депутаттарын сэбиэтиттэн — 2 киһи, Хаһаах депутаттарын сэбиэтиттэн — 2 киһи, Саха оробуочайдарын сойууһуттан — 1 киһи, Саха сиринээҕи еврей общинатыттан — 1 киһи, Бааһынай депутаттарын сэбиэтиттэн — 2 киһи. ''Уобаластааҕы Сэбиэт'' Саха сиригэр үрдүкү былаас уорганынан биллэриллибитэ. * [[Олунньу 12]] (эргэ истиилинэн тохсунньу 30) — [[Дьокуускай]]га Бастакы суһал ыҥырыылаах [[Саха уобалаһа|Саха уобалаһын]] земствотын мунньаҕа саҕаламмыт, [[муус устар 9]] күнүгэр түмүктэммит (эргэ истиилинэн кулун тутар 27-гэр). Мунньахха уобалас бэйэтин салайыныытын, социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыытын ырыппыттар. 35 гласнайтан 24-э кэлбит, саха улуустарын бас-көс дьоно. Уобалас земскэй быраабата талыллыбыт: бэрэссэдээтэл — [[Күлүмнүүр|Василий Никифоров - Күлүмнүүр]], чилиэннэрэ — [[Попов В.В.]], [[Осипов-Иноземцев Памфил Васильевич|Памфил Осипов (Иноземцев)]], [[Яковлев Петр Дмитриевич|Петр Яковлев]], [[П.Е. Баранов]]. Уобаластааҕы земство мунньаҕа Совнаркому киин былааһынан билиммэтэх, [[Петроград]] [[Саха уобалаһа|Саха уобалаһын]] салайыытыгар орооһорун утарбыт. * [[Олунньу 14]] — [[Арассыыйа]] [[Григориан халандаара|Григориан халандаарыгар]] көспүт. Тохсунньу 31 күнүн кэнниттэн олунньу 14 күнэ буолбут. * [[Олунньу 15]] — [[Дьокуускай]]га идэлээх сойуустар кэмпириэнсийэлэригэр уобаластааҕы ''Оробуочай дьокутааттар сэбиэттэрэ'' тэриллибит. Бу большевиктары өйүүр, ''Уобаластааҕы Сэбиэти'' утарар уорган этэ. Сотору кэминэн [[РСФСР]] Совнаркома бу Сэбиэти Саха сиригэр үрдүкү былаас уорганынан биллэрбит. * [[Олунньу 16]] — [[Литва]] [[Арассыыйа|Арассыыйаттан]] уонна [[Германия|Германияттан]] тутулуга суоҕун биллэрбит. * [[Олунньу 17]]—[[Олунньу 22|22]] — Иркутскайдааҕы "Центросибиири" утарар [[Саха уобалаһын сэбиэтэ]] тэриллибит, бэрэстээтэлинэн уҥа эсер В.В. Попов буолбут<ref>{{Ыстатыйа|заглавие=Пароходы для Рыдзинского|издание=Якутия|автор=Александр Павлов|тип=газета|год=2022|месяц=07|число=23|страницы=34-35}}</ref>. * [[Олунньу 24]] — [[Эстония]] Арассыыйаттан тутулуга суоҕун биллэрбит. * [[Олунньу 27]] — [[Дьокуускай]]га контрреволюционнай ''Уобаластааҕы Сэбиэти'' утарар почта-телеграф үлэһиттэрин забастовката саҕаламмыт, [[кулун тутар 20]] күнүгэр түмүктэммит. Забастовкаҕа типография, бэчээт үлэһиттэрэ, оспуоччуктар (извозчиктар), металлистар уо.д.а. кыттыспыттар. === Кулун тутар === * [[Кулун тутар 29]] — [[Дьокуускай]]га контрреволюционнай ''Уобаластааҕы Сэбиэт'' большевиктары өйүүр ''Оробуочай депутаттар сэбиэттэрин'' исполкомун хаайбыт, ол иһигэр [[Аммосов Максим Кирович|Максим Аммосовы]], [[Бубякин Николай Васильевич|Николай Бубякины]], [[М.М. Виленскаян]]ы, [[Я.Е. Зиберт]]ы, [[Богдан Чижик|Богдан Чижигы]] уо.д.а. Центросибирь хаайыллыбыт дьону босхолуурга ирдээбит, онтон атын карательнай этэрээт ыытарга суоһурҕаммыт. === Муус устар === * [[Муус устар 15]] — «Якутское земство» хаһыат бастакы нүөмэрэ тахсыбыт. Редактордар: [[Күлүмнүүр|Василий Никифоров - Күлүмнүүр]], [[Осипов-Иноземцев Памфил Васильевич|Памфил Осипов (Иноземцев)]], 11-с нүөмэртэн ыла — [[П.Е. Баранов]]. Барыта 44 нүөмэр тахсыбыт эбит. === Ыам ыйа === * [[Ыам ыйын 25]] — Ново-Николаевскай куоракка чехословактар өрө турбуттар. Бу дьон Бастакы Аан дойду сэриитин кэмигэр Австрия уонна Германия аармыйаларыгар сулууспалыы сылдьан нууччалары утары сэриилэһимээри бүтүн батальоннарынан Арассыыйа диэки күрээн биэрэллэрэ. Саҥа былаас бу дьонтон дьаахханар этэ, өрө туруу Троцкай сааларын-сэптэрин былдьыыр бирикээһи таһаарбытыттан сылтаан "Германияҕа хомбуойдаан ыыталлар үһү" диэн сурах тарҕаммытыттан буолбута. * [[Ыам ыйын 31]] (сорох дааннайынан ыам ыйын 28) — [[Иркутскай]]тан [[Дьокуускай]]га поляк (Поляк кыһыл батальонун урукку хамыһаара) [[Апполинарий Рыдзинскай]] баһылыктаах [[Кыһыллар|кыһыл]] этэрээт арахпыт. Этэрээккэ 350 киһи баара, ону кытары аара [[Усть-Кут]]ка, [[Киренскэй]]гэ, [[Витим]]ҥэ 200 кэриҥэ киһи эбии холбоһуохтааҕа. [[Апполинарий Рыдзинскай]] этэрээтин иннинэ Центросибирьтэн Саха сиригэр Сэбиэскэй былааһы олохтуу [[Былатыан Ойуунускай]] (Слепцов) баһылыктаах комиссия айаннаабыта. === Бэс ыйа === * [[Бэс ыйын 15]] — Иркутскайтан иһэр этэрээт Дьокуускайы хаанынан уһуннарыа диэн дьиксинэн көмүскэнээччилэри кытта кэпсэтэр соруктаах Центросибиир хамыыһыйата (кини састаабыгар Ойуунускай баара) "Тайга" диэн борохуотунан [[Өлүөхүмэ (куорат)|Өлүөхүмэ]]ҕэ тиийбит. * [[Бэс ыйын 16]] — П.К. Голиков, В.Д. Виленскэй, М.А. Трилиссер Центросибиир аатытттан Бодойбо сэбиэтин исполкомугар "Өлүөнэ аттынааҕы кыраайы (Приленский край), Саха уобалаһын уонна Охуоскайы эһиги былааскытыгар биэрэбит" диэн ис хоһоонноох тэлэгирээмэ ыыппыттар. Ону таһынан чехословактартан сылтаан Иркутскайтан быстах кэмҥэ чугуйабыт диэн биллэрбиттэр. * [[Бэс ыйын 17]] — ол кэмҥэ Жигаловоҕа тиийбит поляк Апполинарий Рыдзинскайга уонна кини этэрээтигэр Өлүөнэ өрүскэ баар ханнык баҕарар пароходу ылан Дьокуускайга устарыгар Центросибииртэн тэлэгирээммэнэн дьаһал тиийбит. Уус-Куукка диэри "Королонец" борохуот бу дьону алта паузокка олордон соһон илдьибит. Уус-Кууттан Киренскэйгэ диэри паузоктары "Якут" диэн пароход соспут. * [[Бэс ыйын 20]] — Рыдзинскай этэрээтэ Киренскэйгэ тиийбит. Онно тиийэн "Соболь" уонна "Кушнарев" борохуоттары ылбыт, экипажтар Дьокуускайга элбэх аймахтара, билэр дьоно олорор буолан, бастаан этэрээти илдьэртэн батынан көрбүттэр, ол эрээри кинилэри саанан күһэйэн сөбүлэһиннэрбиттэр. Пароходтар бара иликтэринэ Рыдзинскай бирикээһинэн мародердаабыт бэйэлэрин саллааттарын ытан өлөрбүттэр, мантан сылтаан экипажтар ордук уолуйбуттар, нэһилиэнньэ да көрбөтөҕүн көрөн улаханнык аймаммыт. * [[Бэс ыйын 22]] — Серб Андрия Бранко Стоянович баһылыктаах кыһыл гвардия 117 киһилээх этэрээтэ Бодойботтон Витимҥэ тиийбит. Онтон салгыы Дьокуускай диэки устан иһэн Маачаҕа Рыдзинскайтан кинини кэтэһэр туһунан тэлэгирээммэ туппуттар. * [[Бэс ыйын 24]] — Рыдзинскайдаах Витимҥэ "Граф Сперанскай" диэн борохуоту эбии реквизициялаабыттар, тоҕо диэтэххэ этэрээт дьонун ахсаана 500-кэ тиийбит. Салгыы Маачаҕа тиийбиттэр, онно Стоянович этэрээтин кытта холбоспуттар, Дьокуускайтан кэлбит Гладунов кыттыылаах мунньах оҥорбуттар, холбоһуктаах этэрээти алта 35-тии киһилээх ротаҕа араарбыттар. * [[Бэс ыйын 27]] (сорох ааҕыыннан 26) — сарсыарда эрдэ [[Иркутскай]]тан [[Дьокуускай]]га айаннаан иһэр [[Апполинарий Рыдзинскай]] баһылыктаах [[Кыһыллар|кыһыл]] этэрээт [[Өлүөхүмэ]] куоратын ылбыт. Бу дьон Витимтэн уонна Маачаттан 4 борохуотунан, үс бааржанан уонна "Запорожец" диэн катерынан кэлбиттэрэ. Өлүөхүмэҕэ уйуос быстах кэмҥэ хамыһаарынан Алексей Мордвову, байыаннай хамыһаарынан Евгений Лесневскэй диэн киһини анаан хаалларбыттар. * [[Бэс ыйын 30]] — Өлүөнэнэн устан кэлэн Табаҕа сэлиэнньэтин аттыгар Апполинарий Рыдзинскай 400 байыастаах этэрээтэ кытылга тиксибит. Хас биирдии байыас 250 ботуруоннаах биэстэ эстэр бинтиэпкэлээҕэ, 6 бүлүөмүөттээхтэрэ, икки бомбометтаахтара. Рыдзинскай көмөлөһөөччүтэ Одишария уонна Буллах этэрээттэрэ тыыларынан уонна катер соһор баржатынан хаайыыны ыла барбыттар, оттон атыттар сатыы Дьокуускай диэки маршынан барбыттар. Киэһэ 10 чаас саҕана Дьокуускайга кимэн киирбиттэрэ, кыргыһыы саҕаламмыта. Земскэй милиисийэ саллааттара утарсыыны оҥорбуттара. Кыргыһыы түүн икки чааска сүнньүнэн түмүктэммитэ, кыһыллар куораты ылбыттара. Кыһыллартан 7 киһи өлбүтэ, үрүҥнэр өттүлэриттэн хас киһи өлбүтэ чопчу биллибэт, ахтыыларга 70 киһи диэн баар, Рыдзинскай дааннайынан — 42. Үс гражданскай киһи өлбүтэ биллэр: Лев Славин диэн реальнай училище 15 саастаах үөрэнээччитэ, 49 саастаах Юлия Гринберг уонна кини уола 16 саастаах Давид. Бу дьон Саха сиригэр Гражданскай сэрии бастакы толук буолбут дьоно буолаллар. === От ыйа === * [[От ыйын 1]] — [[Рыдзинскай Апполинарий |Апполинарий Рыдзинскай]] баһылыктаах экспедиционнай этэрээт [[Дьокуускай]]ы ылан Сэбиэскэй былааһы олохтообут. Үрүҥнэр куорат караулларыгар уонна Преображенскай сыаркапка хорҕойон утарыласпыттар. Кыргыһыыга үрүҥнэртэн 30 киһи, кыһыллартан 7 киһи өлбүт, ''Уобаластааҕы Сэбиэт'' уонна эсер этэрээттэрэ тыаҕа куоппуттар, сорохторун тутан хаайбыттар. * От ыйын 1 — Поручиктар Савва Арбатскай уонна Гордеев баһылыктаах үрүҥнэр этэрээттэрэ "Витим" борохуотунан баран иһэр Лесневскэй этэрээтигэр Маачаҕа оттук мас тиэнээри тиксибиттэригэр саба түспүттэр. Сарсыарда саба түһээччилэр борохуоту былдьаабыттар, кыһыллар сорохторо ыһыллыбыттар, сорохторо ытыллыбыттар, оттон сорохторо үрүҥнэр диэкки буолбуттар. Лесневскэй бэйэтэ билиэҥҥэ түбэспит, алтынньы 11 күнүттэн бэс ыйын 8 күнүгэр диэри Колчак хаайыытыгар олорбута биллэр. * [[От ыйын 2]] — Кыһыллар кулун тутарга ууратыллыбыт исполкому сөргүппүттэр, онно Н. Олейников, В. Чаплинскай, Н. Ершов, С. Свидерскай, А. Толстобров, М. Виленская, Н. Бубякин уонна М. Аммосов киирэллэрэ. Испполком бэрэстээтэлинэн меньшевик Н. Ершов талыллыбыт. Исполком быһаарыытынан куорат уонна чугастааҕы сэлиэнньэлэр баайдарыгар балтараа мөлүйүөн солкуобайдаах контрибуция түһэрбиттэр, үс күн иһигэр төлөөбөтөххүтүнэ баайгытын-дуолгутун барытын былдьыахпыт диэбиттэрэ. Сотору кэминэн, Сибииргэ чиэхтэр уонна словактар сэбилэниилээх күүстэрэ өрө туран, Рыдзинскайы Өлүөнэ баһыгар ыҥыран ылбыттар, кини кэлин көмөҕө наадыйан Стоянович уонна Лесневскэй этэрээттэрин эмиэ ыҥыран ылбыт. * [[От ыйын 2]] — [[от ыйын 14]] — [[Үөһээ Дьааҥы улууһа|Дьааҥы улууһугар]], чуолаан [[Верхоянскай]] куоратыгар, алдьархайдаах улахан угут буолбут. Дьон хайаларга күрээн быыһаммыттар, оттон дьиэ-уот, мал-сал барыта алдьаммыт, элбэх ынах-сүөһү өлбүт. * [[От ыйын 10]] — Москубаҕа Сэбиэттэр бүтүн Арассыыйатааҕы V сийиэстэрэ Арассыыйа бастакы сэбиэскэй конституциятын ылыммыт. Бу докумуоҥҥа дойду аата чопчуламмыт: Российская Социалистическая Федеративная Советская Республика (РСФСР). Төрүт сокуон олоххо тоҕус хонугунан от ыйын 19 күнүгэр үлэҕэ киирбитэ. * [[От ыйын 16]] — Дьокуускайга Байыаннай өрөбүлүүссүйэ ыстааба тэриллибит. Бу ыстаап мобилизация отделын сэбиэдиссэйэ Н. Снитко баҕа өттүнэн сулууспалыан баҕалаахтары олохтоох Кыһыл Аармыйа этэрээтигэр хомуйбут. Ол эрээри 44 киһини эрэ булбут. === Атырдьах ыйа === * [[Атырдьах ыйын 2]] — [[Дьокуускай]]га айаннаан иһэр Поручик Гордеев быһылыктаах үрүҥ этэрээт [[Өлүөхүмэ]] куоратын ылбыт. * [[Атырдьах ыйын 3]] — Саха сиринээҕи ''Оробуочай, бааһынай уонна саллаат депутаттар сэбиэттэрин'' исполкома уонна куоракка олорор кыһыл этэрээт үрүҥнэртэн куотан Енисейга түһэр санаалаах икки борохуотунан [[Бүлүү (куорат)|Бүлүүгэ]] айаннаабыттар. Сотору [[Дьокуускай]]га ''Уобаластааҕы Сэбиэт'' үлэтин салҕаабыт. * [[Атырдьах ыйын 15]] — [[АХШ]] уонна [[Сэбиэскэй Арассыыйа (судаарыстыба)|Сэбиэскэй Арассыыйа]] дипломаттыы сыһыаннары тохтоппуттар. Ол күн уонна сарсыныгар АХШ сэриилэрэ [[Владивосток]]ка түспүттэр, [[Антанта]] дойдуларын интервенциялара саҕаламмыт. * [[Атырдьах ыйын 21]] — [[Бүлүү (куорат)|Бүлүүгэ]] күрэммит [[кыһыллар]] сатаммакка, сорохторо төннөн кэлэн [[Дьокуускай]] куоратын соһуччу кыргыһыыта суох ылбыттар. Үрүҥнэр [[Табаҕа]]ҕа куоппуттар. Баҕа өттүнэн кыһыл этэрээккэ киирбит дьон үксүлэрэ сааларын-саадахтарын туттаран дьиэлэригэр тарҕаһан хаалбыттар. * [[Атырдьах ыйын 22]] — Поручик Гордеев баһылыктаах үрүҥ этэрээт [[Дьокуускай]] куоратын иккистээн ылбыт. Куоракка бассабыыктары уонна кинилэри өйөөччүлэри утары репрессиялар саҕаламмыттар. Репрессиялар кэмнэригэр 50-чэ киһи суута-сокуона суох ытыллыбыт, ону кытары элбэх киһи [[Иркутскай]]га ыытыллыбыттар: [[Былатыан Ойуунускай]] (Слепцов), [[Аммосов Максим Кирович|Максим Аммосов]], [[Исидор Барахов]] (Иванов), [[Васильев Степан Васильевич|Степан Васильев]], [[Жиркова Дора Самуиловна|Дора Жиркова]], К.С. Середкина, В.Д. Чаплинскай, М.М. Виленская уо.д.а. * [[Атырдьах ыйын 31]] — Сибиир быстах кэминээҕи бырабыыталыстыбата В.Н. Соловьеву Саха уобалаһын хамыһаарын дуоһунаһыгар төннөрбүт. === Балаҕан ыйа === * [[Балаҕан ыйын 19]] — тутуллубут кыһыллар бастакы бөлөхтөрүн борохуотунан Саха сирин тас өттүгэр көскө ыыппыттар. * [[Балаҕан ыйын 20]] — тутуллубут кыһыллар иккис бөлөхтөрүн борохуотунан Саха сирин тас өттүгэр көскө ыыппыттар. * [[Балаҕан ыйын 23]] — Бассабыыктарга бас бэриммэт сирдэр икки бырабыыталыстыбалара Уфа куоракка кииннээх саҥа быстах кэм бырабыыталыстыбатын — Бүтүн Арассыыйатааҕы Быстах кэм бырабыыталыстыбатын ({{lang-ru|Временное Всероссийское правительство}}, атын аата Директория) төрүттээбиттэр. * [[Балаҕан ыйын 29]] — тутуллубут кыһыллар үһүс бөлөхтөрүн борохуотунан Саха сирин тас өттүгэр көскө ыыппыттар. Бу борохуокка Гордеев баһылыктаах эппиһиэрдэр бааллара. Аара Үөһээ Бэстээххэ тохтоон 4 Совдеп киһитин, ол иһигэр хаайыыттан босхолонон Мархаҕа тэриллибит "Тыа хаһаайыстыбатын оробуочайдарын сойууһун" баһылыгын Я.Г. Бугу, ытан өлөрбүттэрэ. === Алтынньы === * [[Алтынньы 5]] — РСФСР совнаркомун түмэллэри национализациялыыр (судаарыстыбаҕа былдьыыр) туһунан дэкириэтэ тахсыбыт ({{lang-ru|«О регистрации, приеме на учет и охранении памятников искусства и старины»}}). * [[Алтынньы 9]] — [[Өфө|Уфааҕа]] кыһыллар чугаһаабыттарынан, Бүтүн Арассыыйатааҕы Быстах кэм бырабыыталыстыбата Уфааттан [[Омскай]]га көспүт. * [[Алтынньы 27]] — [[Иркутскай судаарыстыбаннай университет]] олохтоммут. * [[Алтынньы 28]] — Чехословакия Австро-Венгрияттан тутулуга суоҕун биллэрбит. 75 сылынан 1993 сыллаахха [[Чехия]] уонна [[Словакия]] тус-туспа арахсыспыттара. * [[Алтынньы 29]] — [[ВЛКСМ|''Ыччат бүтүн Арассыыйатааҕы коммунистыы сойууһа'' (хомсомуол)]] тэриллибит — [[ССРС]] ыччаты түмэр, иитэр тэрилтэтэ. Бу тэрилтэҕэ 14 саастарын туолбут оҕоттон саҕалаан 28-гар диэри ыччат киириэн сөбө. [[1977]] сыллаахха хомсомуолга 36 мөлүйүөнтэн тахса Сэбиэскэй ыччат баар этэ. === Сэтинньи === * [[Сэтинньи 3]] — [[Германия]] импиэрийэтэ [[Аан дойду бастакы сэриитэ|Аан дойду бастакы сэриитигэр]] кыайтарбытын кэнниттэн Киль пордугар 40 000 моряк өрө туруута күөдьүйбүт, 1918-19 сыллардааҕы ньиэмэс өрөбөлүүссүйэтэ (Сэтинньи өрөбөлүүссүйэтэ) саҕаламмыт. Өрөбөлүүссүйэ түмүгүнэн Германия өрөспүүбүлүкэ буолбута. * [[Сэтинньи 3]] — Дьокуускайга федералистар баартыйалара таһаарар [[Якутский голос (хаһыат)|"Якутский голос" хаһыаттарын]] иккис нүөмэрэ тахсыбыт. айыаннай-революционнай кэмитиэт "[[Арассыыйа]] гражданнарыгар" ыҥырыыта тахсыбыт. Ыҥырыыга Быстах кэмнээҕи бырабыыталыстыба эстиитэ уонна былаас Байыаннай-революционнай кэмитиэккэ бэриллиитэ этиллибит. * [[Сэтинньи 7]] — ''Испанка'' [[гириип]] [[Чуумпу далай]]га баар Арҕаа Самоа арыытыгар тиийбит. Икки ый иһигэр дьон 20 бырыһыана, 7 542 киһи, ыалдьан өлбүт. Бу аан дойду үрдүнэн саамай куһаҕан көрдөрүү эбит. Онтон ыаллыы сытар Эмиэрикэ Самоатыгар (Илин Самоаҕа) кытаанах карантин олохтообуттарын түмүгэр биир да киһи өлбөтөх. * [[Сэтинньи 9]] — [[Германия]]ҕа ''Сэтинньитээҕи өрөбөлүүссүйэ'' кэмигэр монархия эһиллибит, кайзер Вильгельм II бүрүстүөлүттэн суулларыллыбыт. * [[Сэтинньи 11]] — [[Франция]] Компьен куоратын аттыгар Германия уонна Франция икки ардыларыгар [[Компьеннааҕы эйэлэһии дуогабара|эйэлэһии дуогабара]] түһэрсиллибит. Бу түбэлтэни [[Аан дойду бастакы сэриитэ]] түмүктэммит күнүнэн * [[Сэтинньи 11]] — Урут Иркутскай , онтон [[Германия]] Магдебург хаайыыларыгар сыппыт [[Юзеф Пилсудскай]] Польшаҕа Судаарыстыба быстах кэминээҕи баһылыгынан анаммыт. * [[Сэтинньи 13]] — [[Осмаан Импиэрийэтэ]] [[Аан дойду бастакы сэриитэ|Аан дойду бастакы сэриитигэр]] кыайтарбытын кэннэ кыттыгастыы [[Британия]], [[Франция]] уонна [[Италия]] сэриилэрэ [[Истанбул]]у ылбыттар. Бу туһунан [[Ататүрк]] «кэлбиттэрин курдук барыахтара» диэбиттээх эбит. 5 сылынан Ататүрк баһылыктаах [[туроктар|турок]] националистара [[гректэр]]и сэриигэ кыайан баран Истанбулу төттөрү ылбыттар. * [[Сэтинньи 16]] — [[Венгрия]] Австро-Венгрия импиэрийэтиттэн тутулуга суох өрөспүүбүлүкэ буолбут. * [[Сэтинньи 17]] күнүттэн 18 түүнүгэр хаһаактар Директория бэрэстээтэлин Н. Д. Авксентьевы, уонна икки атын чилиэннэрин В. М. Зензиновы, А. А. Аргунову тутан хаайбыттар. Тутуллубут дьон бары эсердэр этэ. * [[Сэтинньи 18]] — 18 чыыһыла буолар түүнүгэр хаһаактар Томскай куоракка кииннэнэн олорор Бүтүн Арассыыйатааҕы Быстах кэм бырабыыталыстыбатын бэрэстээтэлин Н. Д. Авксентьевы, уонна икки атын чилиэннэрин В. М. Зензиновы, А. А. Аргунову тутан хаайбыттар. Тутуллубут дьон бары эсердэр этэ. Сарсыарда Директория икки хаалбыт чилиэннэрэ уонна миниистирдэр суһал мунньахха мустан Директорияны суох оҥорор, былааһы соҕотох киһиэхэ — Үрдүкү Баһылыкка ({{lang-ru|Верховный Правитель}}) биэрэр туһунан быһаарыыны ылбыттар. Кистэлэҥ куоластааһынынан дуоһунаска бу иннинэ байыаннай уонна морской миниистиринэн сылдьыбыт [[Колчак|А. Колчак]] талыллыбыт. Бу түбэлтэ бассабыыктары утары турар күүстэри сомоҕолообута, "Үрүҥ хамсааһыны" ({{lang-ru|Белое движение}}) баар гыммыта. Колчак бырабыыталыстыбата 1919 сыл бүтүөр диэри Сибиири салайбыта. === Ахсынньы === * [[Ахсынньы 4]] — [[Саха уобалаһа|Саха уобалаһын]] кооперативнай уопсастыбаларын I сийиэһэ саҕаламмыт, [[ахсынньы 10]] күнүгэр түмүктэммит. [["Холбос" Респотребсоюз|"Холбос"]] уобаластааҕы кооперативтар сойуустарын устааба ылыллыбыт, бырабылыанньа председателинэн [[Гаврилов Кузьма Осипович|Кузьма Гаврилов]] талыллыбыт. Сийиэскэ "Саха уобалаһыгар потребительскай уопсастыбалар тустарынан" диэн [[Гаврилов Кузьма Осипович|Кузьма Гаврилов]] дакылаатын истибиттэр. * [[Ахсынньы 27]] — [[Германия]]ҕа Позен (Познань) диэн сиргэ [[Позеннааҕы бастаанньа (1918—1919)|поляктар бастаанньалара]] саҕаламмыт. * [[Ахсынньы 30]] — Саха сиригэр ''Уобаластааҕы Земство'' сир реформатын саҕалаабыт. Сири ''кылааһынан'' бас билии оннугар, тыа сирин хас биирдии үлэһит киһитигэр сир ''пайынан'' түҥэтиллибит. == Төрөөбүттэр == * [[Тохсунньу 10]] — [[Тепляков Мартын Пантелеймонович]] (1918—1944), Аҕа дойду Улуу сэриитин кыттыылааҕа, Сэбиэскэй Сойуус Геройа. * [[Ыам ыйын 31]] — [[Серкина Александра Васильевна |Александра Васильевна Серкина]] (1918—2007) — медицина билимнэрин дуоктара. * [[От ыйын 20]] — [[Петров Иван Иванович]], 1966—1979 сс. Саха АССР Миниистирдэрин Сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ. * [[Балаҕан ыйын 13]] — [[Александров Семен Лаврентьевич]], саха худуоһунньуга. * [[Сэтинньи 7]] — [[Кузьмин Валерий Ильич]] (1918—1983) — Социалистическай Үлэ Геройа, летчик. * [[Ахсынньы 8]] — [[Яков Прокопьевич Кычкин|Яков Кычкин]] — [[Саха тыйаатыра|Саха драматическай-музыкальнай тыйаатырын]] артыыһа, [[Саха АССР]] үтүөлээх артыыһа. Кини аата дойдутугар [[Мэҥэ-Хаҥалас улууһа|Мэҥэ-Хаҥалас улууһун]] [[Матта (Мэҥэ-Хаҥалас улууһа)|Маттатын]] кулуубугар иҥэриллэн турар. * [[Ахсынньы 11]] — [[Александр Солженицын]] — нуучча суруйааччыта, драматург, публицист, бэйиэт, түмэт диэйэтэл, 1970 сыллааҕы [[Нобель бириэмийэтэ|Нобель литэрэтиирэҕэ бириэмийэтин]] лауреата. * [[Ахсынньы 19]] — [[Бережнов-Енжов Иннокентий Федорович|Иннокентий Бережнов-Енжов]] — или уонна баартыйа диэйэтэлэ, кини көҕүээһининэн [[Орто Халыма улууһа|Орто Халымаҕа]] көс эбээннэри биир сиргэ олохсутан [[Березовка]] бөһүөлэгэ тэриллибитэ. [[Орто Халыма улууһа|Орто Халыма]] улууһун уонна [[Бүлүү (куорат)|Бүлүү]] куоратын бочуоттаах гражданина, «[[Бочуот Знага]]» уордьанын икки төгүллээх кавалера, [[Саха АССР]] норуотун хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ. * [[Ахсынньы 19]] — [[Солдатов Лев Леонидович|Лев Солдатов]] (30.11.1997 өлб.) — 1969-1978 сылларга [[АЛРОСА|«Якуталмаз»]] Холбоһук генеральнай дириэктэрэ, [[Социалистыы Үлэ Дьоруойа]]. == Өлбүттэр == * [[Радлов Василий Васильевич]] == Литература == * {{книга|автор=Калашников А. А.|заглавие=Якутия. Хроника, факты, события: 1917-1953 г. ч.2|место=Дьокуускай|издательство=Бичик|год=2004}} [[Категория:1918]] k5evgiltefyoh6onajlh16mvux2gqg9 0 6431 382272 380761 2022-07-27T07:01:14Z HalanTul 51 /* Төрөөбүттэр */ wikitext text/x-wiki {{Сыллар|1935}} '''1935''' сыл. == Туох буолбута == * Артыыс [[Табунасов Никон Семенович]] сахалартан аан бастакынан уус-уран киинэҕэ уһуллубут. === Тохсунньу === * [[Тохсунньу 1]] — [[Турция]]ҕа араспаанньалар киллэриллибиттэр уонна ытык титуллар ууратыллыбыттар. * [[Тохсунньу 7]] — [[Бенито Муссолини]] уонна [[Франция]] тас дьыалаларын миниистирэ Пьер Лаваль Франция уонна [[Италия]] ыккардыгар сөбүлэҥҥэ илии баттаабыттар. * [[Тохсунньу 28]] — [[Исландия]] мэдиссиинэ абортун сокуонунан көҥүллээбит бастакы арҕаа дойдунан буолбут. === Олунньу === * [[Олунньу 1]] — [[Истанбул]]га [[Айыы Суоппуйа собора|Айя-София собора]] түмэл буолан дьон-сэргэ көрүүтүгэр аһыллыбыт. * [[Олунньу 10]] — [[Бүлүү улууһа|Бүлүү улууһуттан]] араарыллан [[Үөһээ Бүлүү улууһа]] тэриллибит. === Кулун тутар === * [[Кулун тутар 23]] — ССРС Арассыыйа импиэрийэтэ туппут [[КВЖД|КВЖД-тын]] уонна ол тимир суол тула баар сири барытын дьоппуоннар хонтуруоллуур [[Манчжоу-Го]] судаарыстыбаларыгар атыылаабыт. Бу тимир суол [[Владивосток|Владивостогу]] уонна [[Порт-Артур]]у [[Чита]]аны кытта ситимниирэ. Тимир суолга үлэлээбит сэбиэскэй гражданнар сорохторо ССРС-ка көспүттэр, сорохторо Манчжурияҕа хаалбыттар. ССРС-ка төннүбүттэртэн үксүлэрэ икки сылынан 1937 сыл сайыныгар уонна күһүнүгэр "дьоппуон үспүйүөннэрин" быһыытынан Ежов кистэлэҥ бирикээһинэн<ref>Оперативный приказ №00593, 1937.09.30</ref> хаайыыга быраҕыллыбыттара, 4500-кэ тиийэр киһи хаайыллыбыта биллэр, эр дьон үксүлэрэ ытыллыбыттара уонна хаайыыга өлбүттэрэ<ref>{{Кинигэ|автор=Клиорина И.С.|заглавие=Куррикулум витэ (Краткие сведения жизни): Опыт автобиографии|ответственный=Корякин П.И.|место=Новосибирск|издательство=Архимед|год=2020|страницы=77-82|страниц=389|isbn=978-5-6044270-5-7}}</ref>. Оттон Манчжурияҕа хаалбыттара 1945 сыллаахха диэри ССРС-тан биэнсийэ ылбыттара биллэр. === Ыам ыйа === * [[Ыам ыйын 11]] — [[Абалаах|Абалаахха]] куруорт тэрийэргэ диэн уураах ылыллар. === От ыйа === * [[От ыйын 21]] — [[Осетрово|Осетровоҕа]] өрүс пордун тутарга уонна онно мас ааллары тутарга диэн ВКП(б) Саха обкомун уурааҕа тахсар. === Атырдьах ыйа === * [[Атырдьах ыйын 5]] — [[Мэҥэ-Хаҥалас улууһа|Мэҥэ-Хаҥалас улууһугар]] [[Абалаах (күөл)|Абалаах күөлүгэр]] бадараанынан эмтиир 12 койкалаах курорт аһыллыбыт. Бу курорт биэлсэр [[Сосин Тит Егорович|Тит Сосин]] көҕүлээһининэн тэриллибитэ. === Балаҕан ыйа === * [[Балаҕан ыйын 17]] — Тыл, култуура наука-чинчийэр институуту тэрийэгэ диэн Саха АССР Совнаркомын уурааҕа тахсар. Билигин [[Саха сирин Наукаларын Академията|Саха сирин Наукаларын Академиятын]] [[Гуманитарнай чинчийии института]]. === Алтынньы === * [[Алтынньы 1]] — Өлөөн культбазатыгар кииннээх [[Өлөөн улууһа|Өлөөн оройуона]] тэриллибит. Оройуон састаабыгар [[Анаабыр улууһа|Анаабыр оройуонуттан]] ''[[Дьилиндэ]], [[Кирбэй]], [[Өлөөн (нэһилиэк)|Өлөөн]]'', уонна [[Ньурба улууһа|Мэгэдьэк оройуонуттан]] ''[[Солоҕоон (Өлөөн)|Солоҕоон]]'' сэбиэттэрэ киирбиттэрэ. * [[Алтынньы 19]] ** [[Наассыйалар Лиигалара]] Италия [[Эфиопия]]ҕа саба түспүтүн иһин бу дойдуну утары санкция биллэрбит. ** [[Жатай|Жатайга]] затон тутарга диэн ВКП(б) Саха сиринээҕи обкуомун уурааҕа тахсыбыт. * [[Алтынньы 24]] — [[Москуба]] Кириэмилин Спасскай башнятын чыпчаалыгар икки бастаах хотой оннугар биэс салаалаах кыһыл сулус анньыллыбыт. == Төрөөбүттэр == * [[Михеев Михаил Алексеевич]] — Социалистыы Үлэ Дьоруойа. * [[Тохсунньу 8]] — [[Элвис Пресли]] — [[АХШ|Америка]] биир биллэр ырыаһыта, музыка суруйааччыта уонна артыыһа. [[Рок-н-ролл]] музыкатыгар биир бастакы киэҥник биллэр ырыаһыт. * [[Тохсунньу 10]] — [[Чурапчы улууһа|Чурапчы]] Күндэлитигэр [[Мунхалов Афанасий Петрович]] төрөөбүт — РФ норуодунай худуоһунньуга, график * [[Олунньу 10]] — [[Жараев Иван Спиридонович|Иван Жараев]] — бастакы [[Күн Дьөһөгөй (киинэ күрэһэ)|«Күн Дьөһөгөй» киинэ күрэһин]] лауреата, [[Арассыыйа]] бочуоттаах кинематографииһа, [[РСФСР]] уонна [[СӨ]] култуураларын үтүөлээх үлэһитэ. * [[Олунньу 13]] — [[Захаров Александр Никитич|Александр Захаров]] — Саха сирин үтүөлээх тутааччыта, үлэ, тыыл бэтэрээнэ, [[Амма улууһун Ытык олохтоохторо|Амма улууһун]] уонна [[Абаҕа (Амма улууһа)|Абаҕа]] нэһилиэгин бочуоттаах олохтооҕо. * [[Олунньу 24]] — [[Бородулин, Рыгор Иванович|Рыгор Бородулин]] — [[Беларусь|Беларуус]] бэйиэтэ, эссэиһа, суруйааччыта уонна тылбаасчыта. * [[Кулун тутар 1]] — [[Уткин Ксенофонт Дмитриевич]] - [[Нүһүлгэн]], Философия доктора, профессор, поэт уонна литература критига. * [[Кулун тутар 14]] — [[Самыров Афанасий Васильевич]] (14.03.1935—16.09.2001) — идэлээх сойуустар диэйэтэллэрэ. * [[Кулун тутар 15]] — [[Парников Василий Семенович|Парников Василий Семенович (Сэксэй)]] (15.03.1935—2000) — саха худуоһунньуга, график, * [[Муус устар 19]] — [[Лебедева Жанна Карувна]] (19.04.1935—04.07.2002) — история билимин кандидата * [[Ыам ыйын 1]] — [[Иванов Василий Николаевич]] - история билимин доктора, профессор. * [[Ыам ыйын 11]] — [[Самсонов Александр Парфеньевич]] — Российскай Федерация үтүөлээх артыыһа, саха норуодунай артыыһа. * [[Бэс ыйын 2]] — [[Харитонов Николай Иванович |Харитонов Николай Иванович (Чуор]]) (02.06.1935—09.09.2010) — поэт, литератураны ырытааччы. * [[От ыйын 1]] — [[Ширина Данара Антоновна]] — история билимин доктора, профессор, * [[От ыйын 13]] — [[Антонова Раиса Яковлевна|Р. Я. Антонова]] төрөөбүт, РФ култууратын үтүөлээх үлэһитэ * [[Балаҕан ыйын 9]] — [[Слепцов Спартак Иванович]] - СӨ үтүөлээх артыыһа. * Балаҕан ыйын 9 — [[Курилов Семен Николаевич]] — биллиилээх дьүкээгир суруйааччыта * [[Сэтинньи 15]] — [[Данилов Дмитрий Алексеевич|Дмитрий Данилов]] (Ньурба Андайбыт сэл.) — учуонай, СӨ наукаҕа уонна техникаҕа судаарыстыбаннай бириэмийэтин лауреата, педагогика билимин дуоктара, РАО академига, СӨ наукатын үтүөлээх диэйэтэлэ. * [[Сэтинньи 29]] — [[Емельянов Степан Иннокентьевич]] — артыыс, Саха Өрөспүүбүлүкэтин үтүөлээх артыыһа. * [[Ахсынньы 8]] — [[Яковлева Варвара Николаевна]] (Ая Яковлева), РСФСР уонна Саха АССР норуот артыыһа. * [[Ахсынньы 24]] — [[Сосин Спиридон Спиридонович]], Саха сирин общественнай деятелэ. == Өлбүттэр == * [[Тохсунньу 15]] — [[Винокуров Иван Николаевич]], Саха АССР ВЦИКка бастйааннай бэрэстэбиитэлэ. * [[От ыйын 6]] — Иван Мичурин ([[1855]] — 1935) өлбүт, биолог учуонай уонна селекционер. * [[Алтынньы 24]] — [[Алампа]] ([[Cофронов Анемподист Иванович]]) өлбүт — саха литературатын төрүттээччилэртэн биирдэстэрэ. * [[Ахсынньы 10]] — [[Пономарев Алексей Тимофеевич]], [[Мэҥэ-Хаҥалас улууһа|Мэҥэ-Хаҥалас]] [[Мэлдьэхси|Мэлдьэхситин]] олохтооҕо, 128 саастах ытык кырдьаҕас. == Быһаарыылар == {{быһаарыылар}} [[Категория:1935|*]] sacilodx15d8k8nwxj495f7z3b61qfh 0 6541 382273 380699 2022-07-27T07:02:00Z HalanTul 51 /* Төрөөбүттэр */ wikitext text/x-wiki {{Сыллар|1955}} '''1955''' сыл. == Туох буолбута == === Тохсунньу === * [[Тохсунньу 25]] — [[АХШ]] Конгреһа [[Тайвань|Тайваны]] көмүскүүргэ сэбилэниилээх күүстэри туһанарга куоластаабыт. === Олунньу === * [[Олунньу 12]] — [[ССРС]] Миниистирдэрин Сэбиэтэ Байконур космодромун тутарга уураах таһаарбыт. === Бэс ыйа === * [[Бэс ыйын 13]] — Саха сирин арҕаа өттүгэр геологтар этэрээттэрэ (Юрий Хабардин, Екатерина Елагина, Владимир Авдеенко, оробуочайдар Серафим Жуков, Григорий Герасимов, каюр Иннокентий Иевлев) алмаас таас үөскээбит сирэ булуллубут — «Мир» диэн ааттаммыт кимберлит трубката. Бу күнтэн аҕа дойду алмааһы хостуур промышленноһа сайдан барар. * [[Бэс ыйын 13]] — Миирнэй куорат олохтоммут (сэтинньи 30, 1956 с. оробуочай бөһүөлэк статуһун ылбыт; муус устар 3, 1959 с. өрөспүүбүлүкэ иһинээҕи куорат буолбут; 1965 с. Миирнэй оройуонун киинэ буолбут). * [[Сэтинньи 1]] — 19,5 сыллаах [[АХШ]] [[Вьетнам]]ҥа сэриитэ саҕаламмыт. Бу иннинэ аҕай Вьетнам [[Франция]] былааһын утары өрө туран босхоломмута уонна хомуньуустуу сайдыы суолун диэки охтубута. * [[Ахсынньы 1]] — [[АХШ]] -ка Монтгомери диэн куоракка хара тириилээх иистэнньэҥ Роза Паркс автобуска миэстэтин үрүҥ тириилээх киһиэхэ туран биэрбэтэх. Ол иһин кини тутуллубут уонна 10 доллар штрафка ууруллубут. Мантан сылтаан улахан бырачыастар саҕаламмыттара, хара тириилээхтэр автобустарга бойкот биллэрбиттэрэ. * [[Ахсынньы 8]] — [[Европа]] Сүбэтэ Европа былааҕын ылыммыт. == Төрөөбүттэр == * [[Тохсунньу 28]] — [[Николя Саркози]], Франция президенэ * [[Олунньу 24]] — [[Стив Джобс]] — [[АХШ|Америка]] инженерэ уонна айааччыта, урбаанньыт, [[Apple]] хампаанньа төрүттээччитэ уонна бастакы салайааччыта. * [[Бэс ыйын 2]] — [[Ларионова Анна Семеновна]] — искусствоведение дуоктара. * [[Бэс ыйын 30]] — [[Тумусов Федот Семенович]] — Саха сирин бэлиитигэ, Госдуума дьокутаата * [[От ыйын 18]] — [[Гаврильев Кирилл Петрович]] — саха живописеһа. * [[Балаҕан ыйын 20]] — [[Попова Наталья Иннокентьевна]] — филология билимин хандьыдаата * [[Алтынньы 28]] — [[Билл Гейтс]] — [[АХШ]] урбаанньыта уонна түмэт диэйэтэлэ, [[Microsoft]] корпорация төрүттээччитэ, өр сылларга аан дойду саамай баай киһитэ буола сылдьыбыта. * [[Ахсынньы 24]] — [[Винокурова Декабрина Михайловна]] — социология билимин хандьыдаата, доцент. == Өлбүттэр == * [[Муус устар 18]] — [[Альберт Эйнштейн]] [[Категория:1955|*]] shch0yqhhbyh6uq4usefsxuw861yshn 0 6581 382265 379376 2022-07-27T06:57:02Z HalanTul 51 /* Тохсунньу */ wikitext text/x-wiki {{Сыллар|1973}} '''1973''' сыл. == Туох буолбута == === Тохсунньу === * [[Тохсунньу 22]] — [[АХШ]] Үрдүкү Суута дойдуга [[аборт]]у көҥүллээбит. * [[Тохсунньу 27]] — [[Париж]]тааҕы эйэ сөбүлэҥнэрэ [[АХШ]] уонна [[Вьетнам]] сэриитин түмүктээбиттэр. === Олунньу === * [[Олунньу 24]] — ССРС-ка «Очевидное — невероятное» биэрии аан бастаан эпииргэ тахсыбыт === От ыйа === * [[От ыйын 10]] — [[Багаам Арыылара|Багаама арыыларыгар]] тутулуга суох буолуу күнэ бастаан бэлиэтэммит. === Алтынньы === * [[Алтынньы 6]] — [[Эгиипэт]] уонна [[Сирия]] [[Израиль]]га саба түспүттэр, Арааб-Израиль төрдүс сэриитэ саҕаламмыт. * [[Алтынньы 17]] — [[ОПЕК]] холбоһугар киирэр [[арабтар|араб]] дойдулара [[Израиль|Израили]] сэриитигэр өйөөбүт дойдуларга [[ньиэп]] эмбарготын биллэрбиттэр. Бастатан туран [[АХШ]]-ка уонна кини Арҕаа Европатааҕы кыттыгастарыгар ньиэп атыыламмат буолбут. Ньиэп сыаната түөрт төгүл үрдээбит, онтон сылтаан экэнэмиэкэ кириисиһэ тоҕо тардыллыбыт. Бу ньиэп кириисиһин түмүгэр бензини кэмчилиир [[Дьоппуон]] массыыналара тарҕаммыттара, [[ССРС]] тас дойдуларга ньиэп атыылыыра кэҥээбитэ, энергетикаҕа саҥа технологиялар киириилэрэ түргэтээбитэ, холобура [[Франция]] сүрүннээн атомнай электростанцияларга көспүтэ. * [[Алтынньы 20]] — 14 сыл тутуллубут [[Сидней]]дааҕы опера тыйаатырын Елизавета II ыраахтааҕы арыйбыт. * [[Алтынньы 30]] — [[Туурсуйа]]ҕа [[Истанбул]] куоратыгар бастакы Босфор күргэтин тутуута түмүктэммит. Күргэ систэрин арыта 1074 миэтэрэ. === Ахсынньы === * [[Ахсынньы 28]] — Парижка аан бастаан [[Солженицын Александр Исаевич|Солженицын]] «[[Архипелаг ГУЛАГ]]» айымньыта бэчээттэнэн тахсыбыт. == Төрөөбүттэр == * [[Олунньу 1]] — [[Шишигина Анна Николаевна]] — история билимин кандидата * [[Кулун тутар 11]] — [[Санникова Яна Михайловна]] — Саха сирин сайдыытын үөрэтэр чинчийээччи, история билимин кандидата. * [[Муус устар 1]] — [[Маклашова Елена Гавриловна]] — поитика билимигэр кандидат. * [[От ыйын 17]] — [[Алексеева Сардана Анатольевна]] — историческай билим кандидата. * [[Атырдьах ыйын 25]] — [[Николаева Альбина Михайловна]] — филология билимин кандидата. * [[Балаҕан ыйын 7]] — [[Аманатова Варвара Аркадьевна]] - ырыаһыт, СӨ үтүөлээх артыыһа * [[Алтынньы 15]] — [[Стручков Кирилл Намсараевич|Кирилл Стручков]] — [[эбэҥки тыла|эбэҥки тылыгар]] идэтийэр филология билимин хандьыдаата. == Өлбүттэр == * [[Тохсунньу 4]] — [[Дуткин Петр Иванович]] (1973 өлб.) — Социалистическай Үлэ Геройа. * [[Тохсунньу 31]] — [[Рагнар Фриш]], Норвегия экономиhа * [[Алтынньы 10]] — [[Лудвиг фон Мизес]], экономист * [[Алтынньы 26]] — [[Семён Будённай]] (1883 төр.) — Гражданскай сэрии дьоруойа, Сэбиэскэй Сойуус бастакы маршалларыттан биирдэстэрэ. * [[Сокорутова Наталия Даниловна]] (1880—1973) — биллиилээх саха отоһута. [[Категория:1973|*]] q9923psckily8p8a3wgp03pyer4yl9t 0 6585 382266 380920 2022-07-27T06:57:27Z HalanTul 51 /* Олунньу */ wikitext text/x-wiki {{Сыллар|1976}} '''1976''' сыл. == Туох буолбута == === Олунньу === * [[Олунньу 4]] — [[Гватемала]]ҕа уонна [[Гондурас]]ка буолбут сир хамсааһыныгар 22 000 тахса киһи өлбүт. * [[Олунньу 16]] — [[Сэбиэскэй Социалистыы Республикалар Сойуустара|ССРС-ка]] Каматааҕы массыына собуотун конвейерыттан бастакы [[КАМАЗ]] массыына оҥоһуллан тахсыбыт. * [[Олунньу 24]] — Москубаҕа [[ССКП XXV сийиэһэ]] аһыллыбыт. === От ыйа === * [[От ыйын 2]]— Соҕуруу уонна Хотугу Вьетнамнар холбоһон Вьетнам Социалистическай Республиката буолаллар. * [[От ыйын 31]] — [[Канада]] [[Монреал]]ыгар Олимпийскай оонньууларга көҥүл тустууга финаллар ааспыттар. Манна [[Коркин Дмитрий Петрович|Дмитрий Коркин]] иитиллээччилэрэ [[Пинигин Павел Павлович|Павел Пинигин]] кыһыл көмүс мэтээли, оттон [[Иванов Александр Николаевич, тустуук|Александр Иванов]] уонна [[Роман Дмитриев]] үрүҥ көмүс мэтээллэри ылбыттар. === Балаҕан ыйа === * [[Балаҕан ыйын 9]] — [[Кытай Дьон Өрөспүүбүлүкэтэ|Кытай]] муҥур салайааччыта [[Мао Цзэдун]] өлбүт. Былааска реформатор [[Дэн Сяопин]] кэлбит. Онон Кытайга реформатордар былааска ССРС-тааҕар 6 сылынан эрдэ кэлбиттэрэ ([[Андропов Юрий Владимирович|Андропов]] реформалары саҕалаан испитин аахтаахха). Дэн Сяопин дойду экэниэмикэтин экспортка олоҕурар курдук салайбыта (Тайвань, Сингапур, Япония, Соҕуруу Кэриэйэ холобурдарын батыһан). == Төрөөбүттэр == * [[От ыйын 2]] — [[Байбал Сэмэнэп|Байбал Сэмэнэп]], саха ырыаһыта. * [[Алтынньы 5]] — [[Рамзан Кадыров]] — [[Чечня|Чечен Өрөспүүбүлүкэтин]] баһылыга. * [[Алтынньы 23]] — [[Райан Рейнольдс]] — [[Канаада]] биллиилээх артыыһа. == Өлбүттэр == * [[Тохсунньу 12]] — [[Агата Кристи]] (1890 төр.), суруйааччы, аан дойдуга биллибит детективтэри суруйбута. * [[Кулун тутар 20]] — [[Дьячковскай Константин Николаевич - Туйаарыскай|Дьячковскай Константин Николаевич — Туйаарыскай]], оҕолорго анаан суруйбут бэйиэт, суруналыыс. * [[Балаҕан ыйын 3]] — [[Никифоров Исай Прокопьевич]], саха суруйааччыта, Аҕа дойду Улуу сэриитин кыттыылааҕа. * [[Алтынньы 3]] — [[Ходулов Дмитрий Федорович|Дмитрий Ходулов]] (04.08.1912 төр.) — тыйаатыр артыыһа уонна режиссера, [[ССРС]] норуодунай артыыһа, [[Саха АССР]] норуодунай артыыһа, [[Мэҥэ-Хаҥалас улууһа|Мэҥэ-Хаҥалас улууһун]] Ытык олохтооҕо. * [[Сэтинньи 16]] — [[Доможаков Николай Георгиевич|Николай Доможаков]] (1916 с.т.) — [[хакаастар|хакаас]] учуонайа. [[Хакасия]]ҕа Тыл, литэрэтиирэ уонна устуоруйа научнай-чинчийэр институтун тэрийсибитэ уонна 1944 сылтан 1955 сылга диэри салайбыта. Доможаков хакаас омук тылын, оскуолаҕа үөрэтэр кинигэлэрин, үөрэтии босуобуйаларын, атын элбэх үөрэх фундаментальнай үлэлэрин оҥорбут ааптар быһыытынан биллэр. * [[Ахсынньы 7]] — [[Пол Брэгг]] (1895 төр.), диетолог, натуропат, чөл олоҕу тарҕатааччы. * [[Ахсынньы 14]] — Кулачиков Серафим Романович — [[Эллэй]], саха норуодунай поэта. [[Категория:1976|*]] t85j604r1h8h5m30vghikyzs5jgo7yj 0 6601 382267 381987 2022-07-27T06:58:17Z HalanTul 51 /* Туох буолбута */ wikitext text/x-wiki {{Сыллар|1983}} '''1983''' сыл. == Туох буолбута == === Тохсунньу === * [[Тохсунньу 27]] — [[Дьоппуон|Дьоппуоҥҥа]] [[Хонсю]] уонна [[Хоккайдо]] арыыларын ситимниир Сэйкан бастакы тоннелэ тэһиллибит. Бу 53,85 км усталаах тоннель 2016 сыллаахха диэри аан дойдуга саамай уһун этэ. Оттон билигин саамай уһун уу аннынааҕы тоннель быһыытынан биллэр. === Олунньу === * [[1983 Олунньу 24]] — АХШ Кэнгириэһин анал хамыыһыйата Аан дойду иккис сэриитин кэмигэр АХШ-ка олорор дьоппуоннары лааҕырдарга олордубуттарын сөбө суоҕунан аахпыт. === От ыйа === * [[От ыйын 21]] — Антарктидаҕа Восток станцияҕа Сир ньууругар саамай намыһах температура бэлиэтэммит — −89,2 °C. * [[Сэтинньи 7]] — [[Хоту Атлантик Үлэх Тэрилтэтэ|НАТО]] «Able Archer 83» байыаннай үөрэниини саҕалаабыт, [[Сэбиэскэй Сойуус]] Арҕаа Германияҕа уонна Польшаҕа баар сэбилэниилээх күүстэргэ сэриигэ бэлэм буолалларыгар дьаһайбыт. * [[Сэтинньи 10]] — Урбаанньыт [[Билл Гейтс]] бастакы [[Windows]] 1.0 ({{lang-en|түннүктэр}}) операционнай систиэмэ бырайыагын көрдөрбүт. Ол эрээри бу систиэмэ икки сылынан буолан биирдэ атыыга тахсыбыта. 2019 сыллааҕы көрдөрүүнэн Windows аан дойду көмпүүтэрдэрин 88,5 %-гар турар эбит. * [[Сэтинньи 14]] — [[Кипр]] туурактар өттүлэринээҕи сорҕотун [[Түмэн|түмэн]]э Кипр Туурак Федеративнай судаарыстыбатын тэрийэр туһунан биллэрбит. == Төрөөбүттэр == * [[Попова Александра Лукинична]] — бэйиэт. * [[Олунньу 22]] — [[Давыдов Дмитрий Леонидович|Дмитрий Давыдов]] — Саха сирин киинэ режиссера. Биллибит киинэлэрэ — «Тыалга кытыастар кутаа» ({{lang-ru|Костер на ветру}}) (2016), «Нет бога кроме меня» (2019), «Пугало» (2020). «Пугало» диэн хартыыната 2020 сыллаахха Кинотавр киинэ бэстибээлигэр «Бастыҥ фильм» буолбута. * [[Сэтинньи 16]] — [[Копырина Елена Петровна|Елена Копырина]] — саха тылыгар [[туохтуур]] суолтатын чинчийэр учуонай, тыл үөрэҕин билимин хандьыдаата. == Өлбүттэр == * [[Дьячковскай Петр Прокопьевич]] (1912—1983) — Кыайыы парадын кыттыылааҕа. * [[Кузьмин Валерий Ильич]] (1918—1983) — Социалистическай Үлэ Геройа, летчик. * [[Оллонов Дмитрий Данилович]] (1910—1983) — майор, сэрии кыттыылааҕа. * [[Посельская Аксения Васильевна]] (1924—1983) — саха бастакы балерината. * [[Чарин Иосиф Иосифович]] (1921—1983) — педагогика билимнэрин кандидата, үөрэх инспектора. * [[Тохсунньу 29]] — [[Апросимов Дмитрий Нестерович]] (1929—1983) — биллиилээх эбэҥки поэта, худуоһунньук. * [[Кулун тутар 24]] — [[Ефремов Степан Павлович]] (1905—1983) — драматург. * [[Бэс ыйын 6]] — [[Боескоров Гаврил Ксенофонтович]] (1915—1983) — тыл үөрэҕин билимнэрин кандидата. * [[Атырдьах ыйын 19]] — [[Новгородов Афанасий Иннокентьевич]], история билимнэрин доктара, профессор. [[Категория:1983|*]] rham1vu592rz8ewxatw0k34plre1yo5 382268 382267 2022-07-27T06:58:29Z HalanTul 51 /* Олунньу */ wikitext text/x-wiki {{Сыллар|1983}} '''1983''' сыл. == Туох буолбута == === Тохсунньу === * [[Тохсунньу 27]] — [[Дьоппуон|Дьоппуоҥҥа]] [[Хонсю]] уонна [[Хоккайдо]] арыыларын ситимниир Сэйкан бастакы тоннелэ тэһиллибит. Бу 53,85 км усталаах тоннель 2016 сыллаахха диэри аан дойдуга саамай уһун этэ. Оттон билигин саамай уһун уу аннынааҕы тоннель быһыытынан биллэр. === Олунньу === * [[Олунньу 24]] — АХШ Кэнгириэһин анал хамыыһыйата Аан дойду иккис сэриитин кэмигэр АХШ-ка олорор дьоппуоннары лааҕырдарга олордубуттарын сөбө суоҕунан аахпыт. === От ыйа === * [[От ыйын 21]] — Антарктидаҕа Восток станцияҕа Сир ньууругар саамай намыһах температура бэлиэтэммит — −89,2 °C. * [[Сэтинньи 7]] — [[Хоту Атлантик Үлэх Тэрилтэтэ|НАТО]] «Able Archer 83» байыаннай үөрэниини саҕалаабыт, [[Сэбиэскэй Сойуус]] Арҕаа Германияҕа уонна Польшаҕа баар сэбилэниилээх күүстэргэ сэриигэ бэлэм буолалларыгар дьаһайбыт. * [[Сэтинньи 10]] — Урбаанньыт [[Билл Гейтс]] бастакы [[Windows]] 1.0 ({{lang-en|түннүктэр}}) операционнай систиэмэ бырайыагын көрдөрбүт. Ол эрээри бу систиэмэ икки сылынан буолан биирдэ атыыга тахсыбыта. 2019 сыллааҕы көрдөрүүнэн Windows аан дойду көмпүүтэрдэрин 88,5 %-гар турар эбит. * [[Сэтинньи 14]] — [[Кипр]] туурактар өттүлэринээҕи сорҕотун [[Түмэн|түмэн]]э Кипр Туурак Федеративнай судаарыстыбатын тэрийэр туһунан биллэрбит. == Төрөөбүттэр == * [[Попова Александра Лукинична]] — бэйиэт. * [[Олунньу 22]] — [[Давыдов Дмитрий Леонидович|Дмитрий Давыдов]] — Саха сирин киинэ режиссера. Биллибит киинэлэрэ — «Тыалга кытыастар кутаа» ({{lang-ru|Костер на ветру}}) (2016), «Нет бога кроме меня» (2019), «Пугало» (2020). «Пугало» диэн хартыыната 2020 сыллаахха Кинотавр киинэ бэстибээлигэр «Бастыҥ фильм» буолбута. * [[Сэтинньи 16]] — [[Копырина Елена Петровна|Елена Копырина]] — саха тылыгар [[туохтуур]] суолтатын чинчийэр учуонай, тыл үөрэҕин билимин хандьыдаата. == Өлбүттэр == * [[Дьячковскай Петр Прокопьевич]] (1912—1983) — Кыайыы парадын кыттыылааҕа. * [[Кузьмин Валерий Ильич]] (1918—1983) — Социалистическай Үлэ Геройа, летчик. * [[Оллонов Дмитрий Данилович]] (1910—1983) — майор, сэрии кыттыылааҕа. * [[Посельская Аксения Васильевна]] (1924—1983) — саха бастакы балерината. * [[Чарин Иосиф Иосифович]] (1921—1983) — педагогика билимнэрин кандидата, үөрэх инспектора. * [[Тохсунньу 29]] — [[Апросимов Дмитрий Нестерович]] (1929—1983) — биллиилээх эбэҥки поэта, худуоһунньук. * [[Кулун тутар 24]] — [[Ефремов Степан Павлович]] (1905—1983) — драматург. * [[Бэс ыйын 6]] — [[Боескоров Гаврил Ксенофонтович]] (1915—1983) — тыл үөрэҕин билимнэрин кандидата. * [[Атырдьах ыйын 19]] — [[Новгородов Афанасий Иннокентьевич]], история билимнэрин доктара, профессор. [[Категория:1983|*]] t3p1z1q3fmjnwiqxe1v2tq612ora1f2 0 6603 382269 381918 2022-07-27T06:58:53Z HalanTul 51 /* Олунньу */ wikitext text/x-wiki {{Сыллар|1985}} '''1985''' сыл. == Туох буолбута == === Тохсунньу === * [[Тохсунньу 7]] — [[Дьоппуон]] ''Сакигаке'' диэн планеталар ардыларынааҕы хараабылы космоска ыыппыт. Бу [[Сэбиэскэй Сойуус]]тан уонна [[АХШ]]-тан атын дойдулар бастакы ыраах космоска ыыппыт аппаараттара буолар. * [[Тохсунньу 28]] — Ядернай сэриини утары Дели декларацията ылыныллыбыт. === Олунньу === * [[Олунньу 19]] — Оҥоһуу сүрэхтээх киһи (Уильям Дж. Шредер) аан бастаан балыыһаттан тахсыбыт. * [[Олунньу 24]] — [[ССРС|ССРС-ка]] союзнай уонна автономиялаах өрөспүүбүлүкэлэр Үрдүкү Сэбиэттэригэр тиһэх быыбар буолбут. Маны таһынан олохтоох сэбиэттэри быыбардаабыттар. === Кулун тутар === * [[Кулун тутар 11]] — Миахил Горбачев ССКП генеральнай сэкиритээрэ буолбут. === Муус устар === * [[Муус устар 13]] — Михаил Горбачев партия пленумугар «перестройканы» биллэрэр. === Балаҕан ыйа === * [[Балаҕан ыйын 27]] — [[Рыжков Николай Иванович|Николай Рыжков]] ССРС миниистирдэрин сэбиэтин бэрэстээтэлэ буолбут. === Алтынньы === * [[Алтынньы 17]] — [[IBM]] көмпүүтэрдэргэ аналлаах бастакы 32-разрядтаах процессор тахсыбыт — Intel 80386. * [[Алтынньы 26]] — [[Австралия]] бырабыыталыстыбата аатырбыт Улуру хайаны аборигеннарга төннөрбүт. Австралия ортотугар истиэп курдук нэлэмэн сиргэ турар 348 м үрдүктээх Улуру таас хайа олохтоох омуктар үҥэр ытык сирдэрэ буолар. === Сэтинньи === * [[Сэтинньи 9]] — 22 саастаах [[Гарри Каспаров]] Анатолий Карповы 13:11 счетунан хотон аан дойду 13-с чөмпүйүөнэ буолар. * [[Сэтинньи 19]] — [[Женева]]ҕа (Швейцария) генсек [[Горбачёв Михаил Сергеевич|Михаил Горбачёв]] уонна АХШ бэрэсидьиэнэ [[Рональд Рейган]] аан бастаан көрсүбүттэр. * [[Сэтинньи 20]] — [[Windows]] 1.0 ({{lang-en|түннүктэр}}) операционнай систиэмэ атыыга тахсыбыт. 2019 сыллааҕы көрдөрүүнэн Windows араас версиялара аан дойду көмпүүтэрдэрин 88,5 %-гар тураллар. === Ахсынньы === * [[Ахсынньы 9]] — Саха АССР обкуомун уурааҕынан СГУ тыа хаһаайыстыбатын факультетыгар олоҕуран туспа [[Арктикатааҕы судаарыстыба агротехнологияҕа университета|Тыа хаһаайыстыбатын института]] тэриллибит. Факультет ССРС Минвуһун бирикээһинэн [[1956]] сыллаахха [[атырдьах ыйын 28]] күнүгэр баар буолбута. 1995 сыллаахха институт академия буолбута, 2020 сыллаахха РФ тыатын хаһаайыстыбатын министиэристибэтин бирикээһинэн университет буолбута. * [[Ахсынньы 19]] — [[Дьокуускай]]-[[Нүөрүҥгүрү]]-[[Чита]]-[[Иркутскай]] хайысханан көтүөхтээх [[Ан-24]] сөмөлүөтү иккис пилот угоннаабыт уонна [[Кытай]]га илдьибит. Сөмөлүөт Кытайга аэродром булбакка [[рис]] хонуутугар аварийнай посадка оҥорорго күһэллибит. Быһылаан түмүгэр ким да эмсэҕэлээбэтэх. * [[Ахсынньы 26]] — Мэҥэ Хаҥалас [[Төхтүр]]үгэр ыанньыксыт [[Шарин Павел Петрович|Павел Шарин]] (24.06.1955 төр.) хас биирдии сыһыарыллыбыт 18 ынаҕыттан 6071 кг. үүтү ыабыта, Саха сиригэр XX үйэ чаҕылхай рекордун олохтообута. == Төрөөбүттэр == * [[Олунньу 5]] — [[Криштиану Роналду]] — [[Португалия]] футболиһа, [[Европа]] чөмпүйүөнэ (2016). * [[Олунньу 6]] — [[Каженкин Рустам Николаевич|Рустам Каженкин]] — бэйиэт, оскуола учуутала, Саха сирин суруйааччыларын сойууһун эдэр литератордарын сүбэтин салайааччыта. * [[Олунньу 9]] — [[Дорофеев Роман Романович|Роман Дорофеев]] — [[Саха тыйаатыра|Саха тыйаатырын]] артыыһа, тыйаатыр уонна киинэ артыыһа, режиссер. * [[Муус устар 25]] — [[Балынец Владимир Андреевич]] — XIV Паралимпийскай оонньууларга үрүҥ көмүс призер (пауэрлифтинг) * [[Ыам ыйын 6]] — [[Андросов Гаврил Гаврильевич]] — бэйиэт, Арассыыйа суруйааччыларын Сойууһун чилиэнэ. == Өлбүттэр == * [[Литинскай Генрих Ильич]], композитор, [[Саха АССР]] Норуот артыыһа, * П. И. Филиппов, СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ, прозаик, литература критига ([[1915]] с. төрөөбүт). * [[Олунньу 4]] — [[Ильин Дмитрий Иванович]] — саха биллиилээх муосчута. * [[Кулун тутар 6]] — [[Красильников Дмитрий Данилович]] (25.12.1920—06.03.1985) — физик-учуонай. * [[Бэс ыйын 7]] — [[Романова Агния Васильевна]] (15.07.1912—07.06.1985) — педагогическай билим кандидата. * [[Алтынньы 2]] — [[Бурцева Елизавета Ивановна]] (12.07.1912—02.10.1985) — Социалистическай Үлэ Геройа. * [[Ахсынньы 5]] — [[Лорин Михаил Васильевич|Михаил Лорин]] — [[Аҕа дойду улуу сэриитэ|Аҕа дойду улуу сэриитин]] кыттыылааҕа, [[Сэбиэскэй Сойуус Дьоруойа]] (1944). Сэрии иннинэ Саха Сиригэр аэрофотосъемка инженеринэн үлэлээбитэ. * [[Ахсынньы 26]] — гориллалары чинчийбит учуонай [[Фосси Дайан]]. [[Категория:1985|*]] qqi2onzgec8cvl1ns1h2jck10jktzw7 0 6670 382270 381920 2022-07-27T06:59:11Z HalanTul 51 /* Олунньу */ wikitext text/x-wiki {{Сыллар|2008}} '''2008''' сыл. == Туох буолбута == === Тохсунньу === * [[Тохсунньу 10]] — СӨ бэрэсидьиэнэ Вячеслав Штыров [[Джуно]] куорат судаарыстыбаннай бибилэтиэкэтигэр (Аляска, АХШ) харалла сытар [[Винокуров Михаил Зиновьевич|М.З. Винокуров]] докумуоннарын уонна архыыбын куопуйатын өрөспүүбүлүкэҕэ ылар туһунан дьаһалга илии баттаабыт. Хамыыһыйа тэриллибит. * [[Тохсунньу 10]] — Дьокускай куоратын Уокуругун Сэбиэтэ [[Дьокуускай куоратын дуумата]] диэн ааттаммыт. Маннык ааттаах тэрилтэ 1856 сыллаахха бастаан тэриилибитэ, 61 сыл үлэлээбитэ, 1917 сыллаахха суох буолбута. 2002 сыллаахха сөргүтүллүбүтэ. * [[Тохсунньу 18]] — Евфрониос кратера (иһиэх иннинэ арыгыны ууну кытта булкуйарга аналлаах иһит) диэн [[Былыргы Греция]]ҕа оҥоһуллубут туой иһит [[Рим]]ҥэ көрдөрүүгэ тахсыбыт. Бу иннинэ АХШ [[Метрополитен түмэлэ|Метрополитен түмэлигэр]] көрдөрүүгэ турбута, Италияҕа уоруллубут оҥоһуктары төннөрүү бырагырааматынан төннөрүллүбүтэ. * [[Тохсунньу 19]] — Дьокуускайга Опера уонна балет тыйаатырыгар [[Ыал сыла]] үөрүүлээх быһыыга-майгыга аһыллыытын туома оҥоһуллубут. * Тохсунньу 26-27 күннэрэ — Өрөспүүбүлүкэҕэ аан бастаан Волейбол күннэрэ ытыллыбыттар. Мэҥэ-Хаҥаласка икки хонукка 4 тыһыынча кэриҥэ киһи волейболлаабыт, Аммаҕа — тыһыынчаттан тахса, Бүлүүгэ уонна Горнайга — тыһыынчаны эрэ кыайбат дьон. Өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн барыта 20 тыһыынчаттан тахса киһи оонньообут. === Олунньу === * [[Олунньу 1]] — [[Мандар Уус]] "Саха ойуута-бичигэ" диэн кинигэтэ 5000 ахсаанынан атыыга тахсыбыт. Ааптар матырыйаалы 40 сыл тухары хомуйбута. * [[Олунньу 6]] — Мииринэйгэ Арассыыйа бырабыыталыстыбатын бастакы вице-премьера [[Дмитрий Медведев]] кэлэ сылдьыбыт. * [[Олунньу 13]] — [[Австралия]] премьер-миниистирэ Кевин Радд Австралия төрүт олохтоохторун уонна "уоруллубут көлүөнэлэр" иннилэригэр судаарыстыба буруйдааҕын билиммит уонна алы буолалларыгар көрдөспүт. * [[Олунньу 17]] — [[Косова|Косово]] [[Сербия]]ттан тутулуга суоҕун биллэрбит. ХНТ Аан дойдутааҕы суута 2010 сыл от ыйын 22 күнүгэр Косово Өрөспүүбүлүкэтэ бэйэтин тутулуга суоҕунан биллэриитин аан дойду быраабын кэспэтин билиммитэ. 2017 сыллаахха бу өрөспүүбүлүкэни билиммит дойдулар ахсааннара 114 буолбута. Сербия билигин да Косово сирдэрин бэйэтин сиринэн ааҕар, ол эрээри хонтуруоллуур кыаҕа суох. * [[Олунньу 19]] — [[Кууба (дойду)|Кууба]] баһылыга [[Фидель Кастро]] улахан бэлиитикэттэн барарын туһунан биллэрбит. * [[Олунньу 24]] — [[Фидель Кастро]] доруобуйата мөлтөөн [[Кууба (дойду)|Кууба]] салалтатын үрдүкү сололоруттан туораабыт. Кини Куубаны 1959 сыллаахтан ыла салайбыта. Ол тухары кинини 100-тэн тахса төгүл өлөрө сатаабыттар, бу чахчы Гиннесс рекордтарын кинигэтигэр киирбит. === Кулун тутар === * [[Кулун тутар 2]] — Арассыыйаҕа бэрэсидьиэн быыбара буолбут. Саха сиригэр ону таһынан Ил Түмэҥҥэ дьокутаатары, 17 муниципалитет баһылыгын уонна хас да улуус сэбиэтигэр дьокутааттары талбыттар. Ил Түмэҥҥэ баартыйалар испииһэктэринэн 35 киһи талыллыбыт ("едиинэйдэр" быыбардааччылар 51,8% куоластарын ылан - 20 мандааты, "сиэрдээхтэр" уонна КПРФ алталыы, аграрнай баартыйа — 3 дьокутааты), өссө 35 дьокутаат биир мандааттаах уокуруктан талылллыбыт. === Муус устар === * [[Муус устар 2]]-[[Муус устар 3|3]] күннэрэ — [[Вячеслав Штыров]] салайааччылаах СӨ официальнай дэлэгээссийэтэ ФРГ-га бөдөҥ хампаанньаларга сылдьыталаабыт: туннель хаһар Herrenknecht FG, хайа ыарахан техникатын оҥорор Komatsu Mining Germany GmBH уонна Сименс хампаанньа чинчийэр институтугар. * [[Муус устар 3]] — СӨ суруналыыстары сойууһун XV сийиэһэ буолбут. Дэлэгээттэр саҥа устаабы ылыммыттар. Бу кэмҥэ сойуус 1090 чилиэннээҕэ, сийиэскэ 80 дэлэгээт кыттыбыт. Бырабылыанньа бэрэстээтэлинэн бу иннинэ "[[Якутия (хаһыат)|Якутия]]" хаһыат сүрүн эрэдээктэрин солбуйааччытынан үлэлээбит [[Бочкарева Галина Алексеевна|Галина Бочкарева]] талыллыбыт. * Муус устар 8-12 күннэрэ — СӨ муниципальнай тэриллиилэрин II сийиэһэ буолбут. * [[Муус устар 8]] — Москубаҕа постпредство тойоно Александр Акимов салайааччылаах официальнай дэлэгээссийэ Пекиҥҥэ КНР үөрэҕин министиэристибэтин Национальнай спорт федерациятын салалтатын кытта көрсүбүт. Дьокуускайга буолуохтаах IV "Азия оҕолоро" оонньууларга Кытай кыттарын туһунан кэпсэппиттэр. === Ыам ыйа === * [[Ыам ыйын 19]] — Сахалыы Бикипиэдьийэ Викимедиа пуондатын Тылын кэмитиэтин бигэргэтиитин ылбыт. Бу иннинэ 2006 сыл ахсынньытыттан инкубаатарга тургутар бырайыак быһыытынан үлэлээбитэ. === Бэс ыйа === * [[Бэс ыйын 14]] — [[Исландия]] киин куоратыгар [[Рейкьявик]]ка худуоһунньук [[Александра Аргунова - Күөрэгэй]] үөрүүлээх быһыыга-майгыга Саха балаҕанын арыйбыт. * [[Бэс ыйын 21]]-[[Бэс ыйын 22|22]] — [[Олоҥхо Ыһыаҕа]] [[Таатта улууһа|Таатта улууһугар]] буолбут. * [[Бэс ыйын 22]] — "Улак—Элгэ" тимир суол тутуутун үөрүүлээх быһыыга-майгыга арыйбыттар. Бу суол уһуна 315 км. Аһыллыы сиэригэр-туомугар СӨ бэрэсидьиэнэ [[Вячеслав Штыров]] уонна Амыр уоблаһын күбүрүнээтэрин э.т. Виктор Марценко сылдьыбыттар. * [[Бэс ыйын 24]]-[[Бэс ыйын 25|25]] — [[Үөһээ Бүлүү улууһа|Үөһээ Бүлүү улууһугар]] Исидор Барахов төрөөбүтэ 110 сылыгар аналлаах өрөспүүбүлүкэ ыһыаҕа буолбут. Ыһыахха СӨ бэрэсидьиэнин уонна бырабыыталыстыбатын дьаһалтатын салайааччыта [[Айсен Николаев]] ыалдьыттаабыт, [[Харбалаах нэһилиэгэ (Үөһээ Бүлүү улууһа)|Харбалаах]]ха Бараахап мэҥэтигэр сибэкки уурбут. === От ыйа === * [[От ыйын 4]] — Дьокуускайга "Туймаада" стадиоҥҥа IV "Азия Оҕолоро" оонньуулар аһыллыбыттар. Үс олимпиец Роман Дмитриев, Павел Пинигин уонна Александр Иванов дүҥүрү охсубуттар. * [[От ыйын 12]] — IV "Азия Оҕолоро" оонньуулар үөрүүлээх сабыылара буолбут. Онньууларга 16 дойду, Арассыыйа 27 субъега кыттыны ылбыттар. Барыта үс тыһыынчаттан тахса киһи кыттыбыт, онтон спортменнара 1854, 710-на тас дойдулартан. Күрэхтэһиилэри 705 судьуйа, ол иһигэр 35 кыраныысса таһыттан, 245 атын регионнартан, көрбүт-истибит. Эдэр спортсменнар 19 көрүҥҥэ күрэхтэспиттэр. === Атырдьах ыйа === * [[Атырдьах ыйын 22]] ** XXIX Олимпиадаҕа Ньурбаттан төрүттээх боксер Георгий Балакшин боруонса мэтээли ылбыт. ** [[Ангола]]ҕа [[АЛРОСА]] Сауриму куорат аттыгар гидроэлектростанцияны арыйбыт. Бу ГЭС "Катокаҕа" алмаас хостонуутун түргэтэппитэ. === Балаҕан ыйа === * [[Балаҕан ыйын 13]] — Пекиҥҥэ Паралимпиадаҕа [[Диодорова Анастасия Алексеевна|Анастасия Диодорова]] 50 м баттерфляйынан харбьааһыҥҥа (S6 категория) үрүҥ көмүс мэтээли ылбыт (39,93), көмүс мэтээли ылбыт кытай Цзян Фуинь аан дойду рекордун олохтообут (38,44). * [[Балаҕан ыйын 13]]-14 — [[Липецкэй]]гэ Арассыыйа [[Спортинг|спортиҥҥа]] чөмпүйэнээтигэр [[Макаров Айаал|Айаал Макаров]] үһүс миэстэни ылбыт. === Алтынньы === * [[Алтынньы 5]] — [[Кыргыстаан|Кыргыстааҥҥа]] сир хамсааһын түмүгэр 75 киһи өлбүт. * [[Алтынньы 7]] — [[Саха сирин суруйааччыларын сойууһун XV сийиэһэ]] буолбут. Бэрэстээтэлинэн норуодунай бэйиэт, "Саха сирэ" хаһыат тутаах эрэдээктэрэ [[Харлампьева Наталья Ивановна|Наталья Харлампьева]] саҥа болдьоххо талыллыбыт. Отчуоттуур биэс сылга сойууска 13 саҥа чилиэн киирбит, отчуокка этиллибитинэн суруйааччылар орто саастара 58 сыл буолбут, сойууска киирэр суруйааччылар 205 кинигэлэрин "Бичик" кинигэ кыһата таһаарбыт, саха тылынан 11 арамаан суруллубут. * [[Алтынньы 22]] — «Быыһыырга уонна чөл хаалларарга» («Спасти и сохранить») диэн экологтар акциялара бу күн [[Ханты уонна Манси автономиялаах уокуруга|Юграттан]] Саха сиригэр эстафетаннан көһөрүллүбүт. === Сэтинньи === * [[Сэтинньи 4]] — [[АХШ]]-ка бэрэсидьиэн быыбара ааспыт. Өбүгэлэрэ [[Африка]]ттан төрүттээх киһи, [[Барак Обама]], аан бастаан АХШ бэрэсидьиэнэ буолбут. * [[Сэтинньи 6]] — Саха тыйаатырыгар [[Польша]]ттан төрүттээх икки уһулуччулаах учуонайга [[Пекарскай Эдуард Карлович|Эдуард Пекарскайга]] уонна [[Вацлав Серошевскай|Вацлав Серошевскайга]] аналлаах үөрүүлээх мунньах буолбут. * [[Сэтинньи 12]] — [[Дьокуускай]]га [[Валерий Чкалов]] бүүһүн туруорбуттар. Чкалов манна 1936 сыл балаҕан ыйыгар Георгий Байдуковтуун, штурман Александр Беляковтуун АНТ-25 сөмүлүлүөтүнэн кэлэн ааспыттара. Маршруттара: [[Москуба]] аттынааҕы Жуковскай аэродрома — [[Игарка]] — [[Дьокуускай]] — [[Амуур]] өрүс төрдүгэр баар Удд арыы (билигин Чкалов арыыта). * [[Сэтинньи 13]] — [[Дьокуускай|Дьокуускайга]] СГУ-га Саха Өрөспүүбүлүкэтин Норуодунай университетын учредительнай конференцията ыытыллыбыт. * [[Сэтинньи 26]] — [[Ил Түмэн]] уурааҕынан [[Эдьигээн улууһа]] "[[эбэҥкилэр|эбэҥки]] национальнай улууһа" диэн стаатустаммыт. === Ахсынньы === * [[Ахсынньы 1]] — [[Арассыыйа]] минфинин дааннайынан Саха Өрөспүүбүлүкэтин судаарыстыбаннай иэһэ 14 млрд солкуобайга тэҥнэспит. Тэҥнээн көрөр буоллахха [[Татарстаан]] — 21 млрд, [[Москуба]] уобалаһа — 133 млрд солк. тахса, Москуба бэйэтэ — 109 млрд солк., [[Самаара]] — 22,1 млрд, оттон [[Тыва]], [[Чувашия]], [[Камчаатка]] кыраайа, [[Астрахань]], [[Белгород]], [[Брянскай]], [[Калууга]], [[Нижегородскай]], [[Омскай]], [[Оренбург]] уобаластара — 6-10 млрд солкуобай иэстээхтэр. * [[Ахсынньы 8]] — "Беркакит-Томмот-Дьокуускай" тимир суолга [[Амма (өрүс)|Амма]]ны туоруур күргэ аһыллыбыт. ** [[Саха норуодунай суруйааччыта]] [[Лугинов Николай Алексеевич|Николай Лугинов]] [[Саха Өрөспүүбүлүкэтин ытык киһитэ]] ааты ылбыт. * [[Ахсынньы 29]] — Дьокуускайга 2 поликлиника саҥа дьиэтин үөрүүлээх быһыыга-майгыга арыйбыттар. Бу Кальвица уулуссатыгар тутуллубут дьиэҕэ 5 нүөмэрдээх куорат балыыһата үлэлээбитэ, билигин Дьокуускай куорат мэдиссиинэҕэ киинэ диэн ааттанар. == Төрөөбүттэр == == Өлбүттэр == * [[Босиков Николай Афанасьевич]] (18.12.1931—2008) — поэт, сэһэнньит. * [[Тохсунньу 22]] — [[Хит Леджер]] — [[Австралия]] артыыһа уонна клипмейкерэ. Өлбүтүн кэннэ 2009 сыллаахха [[Оскар]] бириэмийэтин киниэхэ анаабыттара. * [[Сэтинньи]] — [[Горбунов Леонтий Герасимович]] - Социалистическэй үлэ Геройа, шахтер. * [[Сэтинньи 1]] — [[Кузьмин Вадим Романович]] (1948 - 2008), техника наукаларын доктора, профессор, СӨ НА академига. [[категория:2008|*]] ptj0qkxf6g0crd4ca3jn4m7n9oxcbpu 0 7795 382248 369278 2022-07-26T20:46:27Z HalanTul 51 /* Бэлиэ күннэр */ wikitext text/x-wiki '''От ыйын 27''' диэн [[Григориан халандаара|Григориан халандаарыгар]] сыл 208-с күнэ ([[ордук хонуктаах сыл]]га 209-c күнэ). Сыл бүтүө 157 күн баар. == Бэлиэ күннэр == * {{флагификация|Вьетнам}} — Муҥу көрбүттэр уонна эчэйбит саллааттар күннэрэ. * {{флагификация|КНДР}} — [[Кэриэйэ сэриитэ|Аҕа дойдуну босхолуур сэриигэ]] Кыайыы күнэ. * {{флагификация|Финляндия}} — Уук (уулаах, утуйарын сөбүлүүр) киһи күнэ. Орто үйэлэргэ үөскээбит үһүйээнтэн сылтаан Финляндияҕа бэлиэтэнэр. Ол үһүйээн кэпсииринэн 7 уолу Эфес куоракка тыыннаахтыы хайа хаспаҕар хаайбыттара 200 сыл утуйбуттар. Билигин Финляндия Наантали куоратыгар куоракка саамай элбэх үтүөнү оҥорбут киһини бу күн ууга быраҕан сөтүөлэтэллэр, "уһугуннараллар". * {{Флагификация|Пуэрто-Рико}} — Быраас Хосе Селсо Барбоза төрөөбүт күнэ<ref>[http://guide.travel.ru/puerto_rico/entertainment/holidays/#:~:text=%D0%BF%D0%B5%D1%80%D0%B2%D1%8B%D0%B9%20%D0%BF%D0%BE%D0%BD%D0%B5%D0%B4%D0%B5%D0%BB%D1%8C%D0%BD%D0%B8%D0%BA%20%D1%81%D0%B5%D0%BD%D1%82%D1%8F%D0%B1%D1%80%D1%8F%20%2D%20%D0%94%D0%B5%D0%BD%D1%8C%20%D1%82%D1%80%D1%83%D0%B4%D0%B0,%2D%20%D0%94%D0%B5%D0%BD%D1%8C%20%D0%BE%D1%82%D0%BA%D1%80%D1%8B%D1%82%D0%B8%D1%8F%20%D0%9F%D1%83%D1%8D%D1%80%D1%82%D0%BE%2D%D0%A0%D0%B8%D0%BA%D0%BE. Официальные праздники и выходные дни в Пуэрто-Рико / Travel.Ru / Страны / Пуэрто-Рико]</ref>. Хосе Селсо Барбоза (1857–1921) Пуэрто-Рико судаарыстыбаннаһын олохтообут киһи, дойду бастакы анал үөрэхтээх бырааһа, социолог, бэлиитик. == Түбэлтэлэр == * [[1147]] — [[Москуба]] төрүттэммит. Бу туһунан «Даниил Суздальскайы өлөрүү уонна Москуба саҕаланыытын туһунан сэһэн» ({{lang-ru|Сказание об убиении Даниила Суздальского и начале Москвы}}) кэпсиир. * [[1586]] — Англия байҕалынан устааччыта Уолтер Рэли [[Британия]]ҕа аан бастаан [[Табах|табаҕы]] аҕалбыт. * [[1741]] — Нуучча чинчийээччитин [[Чириков Алексей|Алексей Чириков]] хараабыла ([[Витус Беринг]] эспэдииссийэтиттэн) аан бастакынан Хотугулуу-Арҕаа Америка арыыларыгар тиксибит. * [[1794]] — [[Париж]]ка 9-с [[термидор]]га буолбутунан биллэр переворот буолбут. Бу кэнниттэн Улуу Француз өрөбөлүүссүйэтэ кэхтэн барбыт. * [[1866]] — [[Атлантика]]ны туоруур бастакы телеграф хаабылын [[Ирландия]]ттан Ньюфаундлэнд арыытыгар диэри (билиҥҥитэ [[Канаада]] сирэ) тарпыттар. * [[1907]] — [[Кэмпэндээйи]] тууһун үөрэтэр сыаллаах [[Драверт Петр Людвигович|Петр Драверт]] уонна П. Оленин Дьокуускайтан [[Сунтаар улууһа|Сунтаарга]] эспэдииссийэҕэ аттаммыттар. * [[1921]] — Фредерик Бантинг баһылыктаах Торонто Университетын чинчийээччилэрэ ''инсулин'' гормон хааҥҥа саахар таһымын хонтуруоллуурун дакаастаабыттар. * [[1934]] — ''Верхнеудинскай'' куоратын аата ''[[Улан-Удэ]]'' диэҥҥэ уларытыллыбыт. * [[1953]] — ''Пханмунджомҥа'' [[Кэриэйэ сэриитэ|Кэриэйэ сэриитин]] түмүктүүр быстах тупсуу уонна демилитаризованнай зона тэрийии тустарынан сөбүлэҥи [[Кэриэйэ Демократ Дьон Өрөспүүбүлүкэтэ|Хотугу Кэриэйэ]] уонна [[АХШ]] түһэрсибиттэр. * [[1965]] — [[АХШ]]-ка табах хаатыгар табахтыыр доруобуйаҕа буортутун туһунан сэрэтии баар буолуохтааҕын туһунан сокуон тахсыбыт. * [[1980]] — [[Сахаров Андрей Дмитриевич |Андрей Сахаров]] ССКП КК генеральнай сэкиритээригэр [[Брежнев Леонид Ильич|Брежневкэ]] аһаҕас сурук суруйбут: «Афганистааҥҥа сэрии сэттэ ый тухары барда. Тыһыынчанан сэбиэскэй дьон уонна уонунан тыһыынчанан Афганистаан дьоно, сүнньүнэн эйэлээх дьон, өллүлэр уонна инбэлиит буоллулар. Мөлүйүөнтэн тахса афганец олорбут сириттэн тэскилээтэ. ССРС иһигэр дойдуну дьадатар сверхмилитаризация бүрүүкээтэ, репрессиялыыр уорганнар кутталлаахтык күүһүрдүлэр». Сурук хоруйа суох хаалбыта. * [[1988]] — АХШ кылаабынай бырааһа эмис буолууну дойду бүттүүнүн кыһалҕатынан биллэрбит. * [[1990]] **Белоруссия Үрдүкү Сэбиэтэ Судаарыстыба тутулуга суох буолуутун туһунан декларация ылыммыт. **[[Молдавия]] [[түмэн]]э [[Гагаузия]] автономиятын тохтоппут. * [[1994]] — [[Индия]] [[түмэн]]э төрүү илик оҕо уолун-кыыһын быһаарар тургутуктары боппут. == Төрөөбүттэр == * [[1910]] — [[Барашков Петр Петрович|Петр Барашков]] (21.03.1990 өлб.) — саха тылын фонетикатын уонна түөлбэ тылын чинчийбит учуонай, [[Саха АССР]] култууратын үтүөлээх үлэһитэ. * [[1911]] — [[Колбунов Владимир Акимович|Владимир Колбунов]] — Саха Сириттэн сэриигэ ыҥырыллыбыт Сэбиэскэй Сойуус Дьоруойа, разведчик, [[Мирнэй]] куоратын Ытык киһитэ. * [[1948]] — [[Лиханов Владимир Иванович|Владимир Лиханов]] (27.07.2003 өлб.) — филология билимин хандьыдаата, саха тылын лексикографиятын уонна лексикологиятын чинчийбит учуонай. * [[1959]] — [[Самсонова Тамара Петровна|Тамара Самсонова]] — саха литэрэтиирэтин чинчийээччи, [[Күндэ]] айар үлэтигэр бөдөҥ үлэлээх учуонай, филология билимин хандьыдаата. == Өлбүттэр == * [[1841]] — нуучча бэйиэтэ [[Лермонтов Михаил Юрьевич|Михаил Лермонтов]] дуэльга өлбүт. * [[1960]] — [[Носов Михаил Михайлович|Михаил Носов]] (1887 төр.) — Саха норуодунай худуоһунньуга. Живописец уонна график, этнограф быһыытынан былыргы саха материальнай култууратын уонна прикладной ускуустубатын чинчийиигэ уонна хомуйууга сүҥкэн оруоллаах. * [[2003]] — [[Лиханов Владимир Иванович|Владимир Лиханов]] (27.07.1948 төр.) — филология билимин хандьыдаата, саха тылын лексикографиятын уонна лексикологиятын чинчийбит учуонай. {{ыйдар}} [[Категория:От ыйын 27]] a3xnjk8b1r4ovjzemavg4m0ee9u784r 382249 382248 2022-07-26T20:49:28Z HalanTul 51 /* Төрөөбүттэр */ wikitext text/x-wiki '''От ыйын 27''' диэн [[Григориан халандаара|Григориан халандаарыгар]] сыл 208-с күнэ ([[ордук хонуктаах сыл]]га 209-c күнэ). Сыл бүтүө 157 күн баар. == Бэлиэ күннэр == * {{флагификация|Вьетнам}} — Муҥу көрбүттэр уонна эчэйбит саллааттар күннэрэ. * {{флагификация|КНДР}} — [[Кэриэйэ сэриитэ|Аҕа дойдуну босхолуур сэриигэ]] Кыайыы күнэ. * {{флагификация|Финляндия}} — Уук (уулаах, утуйарын сөбүлүүр) киһи күнэ. Орто үйэлэргэ үөскээбит үһүйээнтэн сылтаан Финляндияҕа бэлиэтэнэр. Ол үһүйээн кэпсииринэн 7 уолу Эфес куоракка тыыннаахтыы хайа хаспаҕар хаайбыттара 200 сыл утуйбуттар. Билигин Финляндия Наантали куоратыгар куоракка саамай элбэх үтүөнү оҥорбут киһини бу күн ууга быраҕан сөтүөлэтэллэр, "уһугуннараллар". * {{Флагификация|Пуэрто-Рико}} — Быраас Хосе Селсо Барбоза төрөөбүт күнэ<ref>[http://guide.travel.ru/puerto_rico/entertainment/holidays/#:~:text=%D0%BF%D0%B5%D1%80%D0%B2%D1%8B%D0%B9%20%D0%BF%D0%BE%D0%BD%D0%B5%D0%B4%D0%B5%D0%BB%D1%8C%D0%BD%D0%B8%D0%BA%20%D1%81%D0%B5%D0%BD%D1%82%D1%8F%D0%B1%D1%80%D1%8F%20%2D%20%D0%94%D0%B5%D0%BD%D1%8C%20%D1%82%D1%80%D1%83%D0%B4%D0%B0,%2D%20%D0%94%D0%B5%D0%BD%D1%8C%20%D0%BE%D1%82%D0%BA%D1%80%D1%8B%D1%82%D0%B8%D1%8F%20%D0%9F%D1%83%D1%8D%D1%80%D1%82%D0%BE%2D%D0%A0%D0%B8%D0%BA%D0%BE. Официальные праздники и выходные дни в Пуэрто-Рико / Travel.Ru / Страны / Пуэрто-Рико]</ref>. Хосе Селсо Барбоза (1857–1921) Пуэрто-Рико судаарыстыбаннаһын олохтообут киһи, дойду бастакы анал үөрэхтээх бырааһа, социолог, бэлиитик. == Түбэлтэлэр == * [[1147]] — [[Москуба]] төрүттэммит. Бу туһунан «Даниил Суздальскайы өлөрүү уонна Москуба саҕаланыытын туһунан сэһэн» ({{lang-ru|Сказание об убиении Даниила Суздальского и начале Москвы}}) кэпсиир. * [[1586]] — Англия байҕалынан устааччыта Уолтер Рэли [[Британия]]ҕа аан бастаан [[Табах|табаҕы]] аҕалбыт. * [[1741]] — Нуучча чинчийээччитин [[Чириков Алексей|Алексей Чириков]] хараабыла ([[Витус Беринг]] эспэдииссийэтиттэн) аан бастакынан Хотугулуу-Арҕаа Америка арыыларыгар тиксибит. * [[1794]] — [[Париж]]ка 9-с [[термидор]]га буолбутунан биллэр переворот буолбут. Бу кэнниттэн Улуу Француз өрөбөлүүссүйэтэ кэхтэн барбыт. * [[1866]] — [[Атлантика]]ны туоруур бастакы телеграф хаабылын [[Ирландия]]ттан Ньюфаундлэнд арыытыгар диэри (билиҥҥитэ [[Канаада]] сирэ) тарпыттар. * [[1907]] — [[Кэмпэндээйи]] тууһун үөрэтэр сыаллаах [[Драверт Петр Людвигович|Петр Драверт]] уонна П. Оленин Дьокуускайтан [[Сунтаар улууһа|Сунтаарга]] эспэдииссийэҕэ аттаммыттар. * [[1921]] — Фредерик Бантинг баһылыктаах Торонто Университетын чинчийээччилэрэ ''инсулин'' гормон хааҥҥа саахар таһымын хонтуруоллуурун дакаастаабыттар. * [[1934]] — ''Верхнеудинскай'' куоратын аата ''[[Улан-Удэ]]'' диэҥҥэ уларытыллыбыт. * [[1953]] — ''Пханмунджомҥа'' [[Кэриэйэ сэриитэ|Кэриэйэ сэриитин]] түмүктүүр быстах тупсуу уонна демилитаризованнай зона тэрийии тустарынан сөбүлэҥи [[Кэриэйэ Демократ Дьон Өрөспүүбүлүкэтэ|Хотугу Кэриэйэ]] уонна [[АХШ]] түһэрсибиттэр. * [[1965]] — [[АХШ]]-ка табах хаатыгар табахтыыр доруобуйаҕа буортутун туһунан сэрэтии баар буолуохтааҕын туһунан сокуон тахсыбыт. * [[1980]] — [[Сахаров Андрей Дмитриевич |Андрей Сахаров]] ССКП КК генеральнай сэкиритээригэр [[Брежнев Леонид Ильич|Брежневкэ]] аһаҕас сурук суруйбут: «Афганистааҥҥа сэрии сэттэ ый тухары барда. Тыһыынчанан сэбиэскэй дьон уонна уонунан тыһыынчанан Афганистаан дьоно, сүнньүнэн эйэлээх дьон, өллүлэр уонна инбэлиит буоллулар. Мөлүйүөнтэн тахса афганец олорбут сириттэн тэскилээтэ. ССРС иһигэр дойдуну дьадатар сверхмилитаризация бүрүүкээтэ, репрессиялыыр уорганнар кутталлаахтык күүһүрдүлэр». Сурук хоруйа суох хаалбыта. * [[1988]] — АХШ кылаабынай бырааһа эмис буолууну дойду бүттүүнүн кыһалҕатынан биллэрбит. * [[1990]] **Белоруссия Үрдүкү Сэбиэтэ Судаарыстыба тутулуга суох буолуутун туһунан декларация ылыммыт. **[[Молдавия]] [[түмэн]]э [[Гагаузия]] автономиятын тохтоппут. * [[1994]] — [[Индия]] [[түмэн]]э төрүү илик оҕо уолун-кыыһын быһаарар тургутуктары боппут. == Төрөөбүттэр == * [[1910]] — [[Барашков Петр Петрович|Петр Барашков]] (21.03.1990 өлб.) — саха тылын фонетикатын уонна түөлбэ тылын чинчийбит учуонай, [[Саха АССР]] култууратын үтүөлээх үлэһитэ. * [[1911]] — [[Колбунов Владимир Акимович|Владимир Колбунов]] (1998 өлб.) — Саха Сириттэн сэриигэ ыҥырыллыбыт Сэбиэскэй Сойуус Дьоруойа, разведчик, [[Мирнэй]] куоратын Ытык киһитэ. * [[1948]] — [[Лиханов Владимир Иванович|Владимир Лиханов]] (27.07.2003 өлб.) — филология билимин хандьыдаата, саха тылын лексикографиятын уонна лексикологиятын чинчийбит учуонай. * [[1959]] — [[Самсонова Тамара Петровна|Тамара Самсонова]] — саха литэрэтиирэтин чинчийээччи, [[Күндэ]] айар үлэтигэр бөдөҥ үлэлээх учуонай, филология билимин хандьыдаата. == Өлбүттэр == * [[1841]] — нуучча бэйиэтэ [[Лермонтов Михаил Юрьевич|Михаил Лермонтов]] дуэльга өлбүт. * [[1960]] — [[Носов Михаил Михайлович|Михаил Носов]] (1887 төр.) — Саха норуодунай худуоһунньуга. Живописец уонна график, этнограф быһыытынан былыргы саха материальнай култууратын уонна прикладной ускуустубатын чинчийиигэ уонна хомуйууга сүҥкэн оруоллаах. * [[2003]] — [[Лиханов Владимир Иванович|Владимир Лиханов]] (27.07.1948 төр.) — филология билимин хандьыдаата, саха тылын лексикографиятын уонна лексикологиятын чинчийбит учуонай. {{ыйдар}} [[Категория:От ыйын 27]] g0qtcbvemruetkjzk20btn5bbfg25lr 382251 382249 2022-07-26T21:28:16Z HalanTul 51 /* Түбэлтэлэр */ wikitext text/x-wiki '''От ыйын 27''' диэн [[Григориан халандаара|Григориан халандаарыгар]] сыл 208-с күнэ ([[ордук хонуктаах сыл]]га 209-c күнэ). Сыл бүтүө 157 күн баар. == Бэлиэ күннэр == * {{флагификация|Вьетнам}} — Муҥу көрбүттэр уонна эчэйбит саллааттар күннэрэ. * {{флагификация|КНДР}} — [[Кэриэйэ сэриитэ|Аҕа дойдуну босхолуур сэриигэ]] Кыайыы күнэ. * {{флагификация|Финляндия}} — Уук (уулаах, утуйарын сөбүлүүр) киһи күнэ. Орто үйэлэргэ үөскээбит үһүйээнтэн сылтаан Финляндияҕа бэлиэтэнэр. Ол үһүйээн кэпсииринэн 7 уолу Эфес куоракка тыыннаахтыы хайа хаспаҕар хаайбыттара 200 сыл утуйбуттар. Билигин Финляндия Наантали куоратыгар куоракка саамай элбэх үтүөнү оҥорбут киһини бу күн ууга быраҕан сөтүөлэтэллэр, "уһугуннараллар". * {{Флагификация|Пуэрто-Рико}} — Быраас Хосе Селсо Барбоза төрөөбүт күнэ<ref>[http://guide.travel.ru/puerto_rico/entertainment/holidays/#:~:text=%D0%BF%D0%B5%D1%80%D0%B2%D1%8B%D0%B9%20%D0%BF%D0%BE%D0%BD%D0%B5%D0%B4%D0%B5%D0%BB%D1%8C%D0%BD%D0%B8%D0%BA%20%D1%81%D0%B5%D0%BD%D1%82%D1%8F%D0%B1%D1%80%D1%8F%20%2D%20%D0%94%D0%B5%D0%BD%D1%8C%20%D1%82%D1%80%D1%83%D0%B4%D0%B0,%2D%20%D0%94%D0%B5%D0%BD%D1%8C%20%D0%BE%D1%82%D0%BA%D1%80%D1%8B%D1%82%D0%B8%D1%8F%20%D0%9F%D1%83%D1%8D%D1%80%D1%82%D0%BE%2D%D0%A0%D0%B8%D0%BA%D0%BE. Официальные праздники и выходные дни в Пуэрто-Рико / Travel.Ru / Страны / Пуэрто-Рико]</ref>. Хосе Селсо Барбоза (1857–1921) Пуэрто-Рико судаарыстыбаннаһын олохтообут киһи, дойду бастакы анал үөрэхтээх бырааһа, социолог, бэлиитик. == Түбэлтэлэр == * [[1147]] — [[Москуба]] төрүттэммит. Бу туһунан «Даниил Суздальскайы өлөрүү уонна Москуба саҕаланыытын туһунан сэһэн» ({{lang-ru|Сказание об убиении Даниила Суздальского и начале Москвы}}) кэпсиир. * [[1299]] — Эдвард Гиббон суруйбутунан, [[Осман I]] Никомедия сиригэр кимэн киирбит, үксүгэр бу күнү Осмаан Импиэрийэтэ төрүттэммит күнүнэн ааҕаллар. * [[1586]] — Англия байҕалынан устааччыта Уолтер Рэли [[Британия]]ҕа аан бастаан [[Табах|табаҕы]] аҕалбыт. * [[1741]] — Нуучча чинчийээччитин [[Чириков Алексей|Алексей Чириков]] хараабыла ([[Витус Беринг]] эспэдииссийэтиттэн) аан бастакынан Хотугулуу-Арҕаа Америка арыыларыгар тиксибит. * [[1794]] — [[Париж]]ка 9-с [[термидор]]га буолбутунан биллэр переворот буолбут. Бу кэнниттэн Улуу Француз өрөбөлүүссүйэтэ кэхтэн барбыт. * [[1866]] — [[Атлантика]]ны туоруур бастакы телеграф хаабылын [[Ирландия]]ттан Ньюфаундлэнд арыытыгар диэри (билиҥҥитэ [[Канаада]] сирэ) тарпыттар. * [[1907]] — [[Кэмпэндээйи]] тууһун үөрэтэр сыаллаах [[Драверт Петр Людвигович|Петр Драверт]] уонна П. Оленин Дьокуускайтан [[Сунтаар улууһа|Сунтаарга]] эспэдииссийэҕэ аттаммыттар. * [[1921]] — Фредерик Бантинг баһылыктаах Торонто Университетын чинчийээччилэрэ ''инсулин'' гормон хааҥҥа саахар таһымын хонтуруоллуурун дакаастаабыттар. * [[1934]] — ''Верхнеудинскай'' куоратын аата ''[[Улан-Удэ]]'' диэҥҥэ уларытыллыбыт. * [[1953]] — ''Пханмунджомҥа'' [[Кэриэйэ сэриитэ|Кэриэйэ сэриитин]] түмүктүүр быстах тупсуу уонна демилитаризованнай зона тэрийии тустарынан сөбүлэҥи [[Кэриэйэ Демократ Дьон Өрөспүүбүлүкэтэ|Хотугу Кэриэйэ]] уонна [[АХШ]] түһэрсибиттэр. * [[1965]] — [[АХШ]]-ка табах хаатыгар табахтыыр доруобуйаҕа буортутун туһунан сэрэтии баар буолуохтааҕын туһунан сокуон тахсыбыт. * [[1980]] — [[Сахаров Андрей Дмитриевич |Андрей Сахаров]] ССКП КК генеральнай сэкиритээригэр [[Брежнев Леонид Ильич|Брежневкэ]] аһаҕас сурук суруйбут: «Афганистааҥҥа сэрии сэттэ ый тухары барда. Тыһыынчанан сэбиэскэй дьон уонна уонунан тыһыынчанан Афганистаан дьоно, сүнньүнэн эйэлээх дьон, өллүлэр уонна инбэлиит буоллулар. Мөлүйүөнтэн тахса афганец олорбут сириттэн тэскилээтэ. ССРС иһигэр дойдуну дьадатар сверхмилитаризация бүрүүкээтэ, репрессиялыыр уорганнар кутталлаахтык күүһүрдүлэр». Сурук хоруйа суох хаалбыта. * [[1988]] — АХШ кылаабынай бырааһа эмис буолууну дойду бүттүүнүн кыһалҕатынан биллэрбит. * [[1990]] **Белоруссия Үрдүкү Сэбиэтэ Судаарыстыба тутулуга суох буолуутун туһунан декларация ылыммыт. **[[Молдавия]] [[түмэн]]э [[Гагаузия]] автономиятын тохтоппут. * [[1994]] — [[Индия]] [[түмэн]]э төрүү илик оҕо уолун-кыыһын быһаарар тургутуктары боппут. == Төрөөбүттэр == * [[1910]] — [[Барашков Петр Петрович|Петр Барашков]] (21.03.1990 өлб.) — саха тылын фонетикатын уонна түөлбэ тылын чинчийбит учуонай, [[Саха АССР]] култууратын үтүөлээх үлэһитэ. * [[1911]] — [[Колбунов Владимир Акимович|Владимир Колбунов]] (1998 өлб.) — Саха Сириттэн сэриигэ ыҥырыллыбыт Сэбиэскэй Сойуус Дьоруойа, разведчик, [[Мирнэй]] куоратын Ытык киһитэ. * [[1948]] — [[Лиханов Владимир Иванович|Владимир Лиханов]] (27.07.2003 өлб.) — филология билимин хандьыдаата, саха тылын лексикографиятын уонна лексикологиятын чинчийбит учуонай. * [[1959]] — [[Самсонова Тамара Петровна|Тамара Самсонова]] — саха литэрэтиирэтин чинчийээччи, [[Күндэ]] айар үлэтигэр бөдөҥ үлэлээх учуонай, филология билимин хандьыдаата. == Өлбүттэр == * [[1841]] — нуучча бэйиэтэ [[Лермонтов Михаил Юрьевич|Михаил Лермонтов]] дуэльга өлбүт. * [[1960]] — [[Носов Михаил Михайлович|Михаил Носов]] (1887 төр.) — Саха норуодунай худуоһунньуга. Живописец уонна график, этнограф быһыытынан былыргы саха материальнай култууратын уонна прикладной ускуустубатын чинчийиигэ уонна хомуйууга сүҥкэн оруоллаах. * [[2003]] — [[Лиханов Владимир Иванович|Владимир Лиханов]] (27.07.1948 төр.) — филология билимин хандьыдаата, саха тылын лексикографиятын уонна лексикологиятын чинчийбит учуонай. {{ыйдар}} [[Категория:От ыйын 27]] f9ifzrh3deg97aacxvrj1flq0cku8ia 382252 382251 2022-07-26T21:28:26Z HalanTul 51 /* Түбэлтэлэр */ wikitext text/x-wiki '''От ыйын 27''' диэн [[Григориан халандаара|Григориан халандаарыгар]] сыл 208-с күнэ ([[ордук хонуктаах сыл]]га 209-c күнэ). Сыл бүтүө 157 күн баар. == Бэлиэ күннэр == * {{флагификация|Вьетнам}} — Муҥу көрбүттэр уонна эчэйбит саллааттар күннэрэ. * {{флагификация|КНДР}} — [[Кэриэйэ сэриитэ|Аҕа дойдуну босхолуур сэриигэ]] Кыайыы күнэ. * {{флагификация|Финляндия}} — Уук (уулаах, утуйарын сөбүлүүр) киһи күнэ. Орто үйэлэргэ үөскээбит үһүйээнтэн сылтаан Финляндияҕа бэлиэтэнэр. Ол үһүйээн кэпсииринэн 7 уолу Эфес куоракка тыыннаахтыы хайа хаспаҕар хаайбыттара 200 сыл утуйбуттар. Билигин Финляндия Наантали куоратыгар куоракка саамай элбэх үтүөнү оҥорбут киһини бу күн ууга быраҕан сөтүөлэтэллэр, "уһугуннараллар". * {{Флагификация|Пуэрто-Рико}} — Быраас Хосе Селсо Барбоза төрөөбүт күнэ<ref>[http://guide.travel.ru/puerto_rico/entertainment/holidays/#:~:text=%D0%BF%D0%B5%D1%80%D0%B2%D1%8B%D0%B9%20%D0%BF%D0%BE%D0%BD%D0%B5%D0%B4%D0%B5%D0%BB%D1%8C%D0%BD%D0%B8%D0%BA%20%D1%81%D0%B5%D0%BD%D1%82%D1%8F%D0%B1%D1%80%D1%8F%20%2D%20%D0%94%D0%B5%D0%BD%D1%8C%20%D1%82%D1%80%D1%83%D0%B4%D0%B0,%2D%20%D0%94%D0%B5%D0%BD%D1%8C%20%D0%BE%D1%82%D0%BA%D1%80%D1%8B%D1%82%D0%B8%D1%8F%20%D0%9F%D1%83%D1%8D%D1%80%D1%82%D0%BE%2D%D0%A0%D0%B8%D0%BA%D0%BE. Официальные праздники и выходные дни в Пуэрто-Рико / Travel.Ru / Страны / Пуэрто-Рико]</ref>. Хосе Селсо Барбоза (1857–1921) Пуэрто-Рико судаарыстыбаннаһын олохтообут киһи, дойду бастакы анал үөрэхтээх бырааһа, социолог, бэлиитик. == Түбэлтэлэр == * [[1147]] — [[Москуба]] төрүттэммит. Бу туһунан «Даниил Суздальскайы өлөрүү уонна Москуба саҕаланыытын туһунан сэһэн» ({{lang-ru|Сказание об убиении Даниила Суздальского и начале Москвы}}) кэпсиир. * [[1299]] — Эдвард Гиббон суруйбутунан, [[Осмаан I]] Никомедия сиригэр кимэн киирбит, үксүгэр бу күнү Осмаан Импиэрийэтэ төрүттэммит күнүнэн ааҕаллар. * [[1586]] — Англия байҕалынан устааччыта Уолтер Рэли [[Британия]]ҕа аан бастаан [[Табах|табаҕы]] аҕалбыт. * [[1741]] — Нуучча чинчийээччитин [[Чириков Алексей|Алексей Чириков]] хараабыла ([[Витус Беринг]] эспэдииссийэтиттэн) аан бастакынан Хотугулуу-Арҕаа Америка арыыларыгар тиксибит. * [[1794]] — [[Париж]]ка 9-с [[термидор]]га буолбутунан биллэр переворот буолбут. Бу кэнниттэн Улуу Француз өрөбөлүүссүйэтэ кэхтэн барбыт. * [[1866]] — [[Атлантика]]ны туоруур бастакы телеграф хаабылын [[Ирландия]]ттан Ньюфаундлэнд арыытыгар диэри (билиҥҥитэ [[Канаада]] сирэ) тарпыттар. * [[1907]] — [[Кэмпэндээйи]] тууһун үөрэтэр сыаллаах [[Драверт Петр Людвигович|Петр Драверт]] уонна П. Оленин Дьокуускайтан [[Сунтаар улууһа|Сунтаарга]] эспэдииссийэҕэ аттаммыттар. * [[1921]] — Фредерик Бантинг баһылыктаах Торонто Университетын чинчийээччилэрэ ''инсулин'' гормон хааҥҥа саахар таһымын хонтуруоллуурун дакаастаабыттар. * [[1934]] — ''Верхнеудинскай'' куоратын аата ''[[Улан-Удэ]]'' диэҥҥэ уларытыллыбыт. * [[1953]] — ''Пханмунджомҥа'' [[Кэриэйэ сэриитэ|Кэриэйэ сэриитин]] түмүктүүр быстах тупсуу уонна демилитаризованнай зона тэрийии тустарынан сөбүлэҥи [[Кэриэйэ Демократ Дьон Өрөспүүбүлүкэтэ|Хотугу Кэриэйэ]] уонна [[АХШ]] түһэрсибиттэр. * [[1965]] — [[АХШ]]-ка табах хаатыгар табахтыыр доруобуйаҕа буортутун туһунан сэрэтии баар буолуохтааҕын туһунан сокуон тахсыбыт. * [[1980]] — [[Сахаров Андрей Дмитриевич |Андрей Сахаров]] ССКП КК генеральнай сэкиритээригэр [[Брежнев Леонид Ильич|Брежневкэ]] аһаҕас сурук суруйбут: «Афганистааҥҥа сэрии сэттэ ый тухары барда. Тыһыынчанан сэбиэскэй дьон уонна уонунан тыһыынчанан Афганистаан дьоно, сүнньүнэн эйэлээх дьон, өллүлэр уонна инбэлиит буоллулар. Мөлүйүөнтэн тахса афганец олорбут сириттэн тэскилээтэ. ССРС иһигэр дойдуну дьадатар сверхмилитаризация бүрүүкээтэ, репрессиялыыр уорганнар кутталлаахтык күүһүрдүлэр». Сурук хоруйа суох хаалбыта. * [[1988]] — АХШ кылаабынай бырааһа эмис буолууну дойду бүттүүнүн кыһалҕатынан биллэрбит. * [[1990]] **Белоруссия Үрдүкү Сэбиэтэ Судаарыстыба тутулуга суох буолуутун туһунан декларация ылыммыт. **[[Молдавия]] [[түмэн]]э [[Гагаузия]] автономиятын тохтоппут. * [[1994]] — [[Индия]] [[түмэн]]э төрүү илик оҕо уолун-кыыһын быһаарар тургутуктары боппут. == Төрөөбүттэр == * [[1910]] — [[Барашков Петр Петрович|Петр Барашков]] (21.03.1990 өлб.) — саха тылын фонетикатын уонна түөлбэ тылын чинчийбит учуонай, [[Саха АССР]] култууратын үтүөлээх үлэһитэ. * [[1911]] — [[Колбунов Владимир Акимович|Владимир Колбунов]] (1998 өлб.) — Саха Сириттэн сэриигэ ыҥырыллыбыт Сэбиэскэй Сойуус Дьоруойа, разведчик, [[Мирнэй]] куоратын Ытык киһитэ. * [[1948]] — [[Лиханов Владимир Иванович|Владимир Лиханов]] (27.07.2003 өлб.) — филология билимин хандьыдаата, саха тылын лексикографиятын уонна лексикологиятын чинчийбит учуонай. * [[1959]] — [[Самсонова Тамара Петровна|Тамара Самсонова]] — саха литэрэтиирэтин чинчийээччи, [[Күндэ]] айар үлэтигэр бөдөҥ үлэлээх учуонай, филология билимин хандьыдаата. == Өлбүттэр == * [[1841]] — нуучча бэйиэтэ [[Лермонтов Михаил Юрьевич|Михаил Лермонтов]] дуэльга өлбүт. * [[1960]] — [[Носов Михаил Михайлович|Михаил Носов]] (1887 төр.) — Саха норуодунай худуоһунньуга. Живописец уонна график, этнограф быһыытынан былыргы саха материальнай култууратын уонна прикладной ускуустубатын чинчийиигэ уонна хомуйууга сүҥкэн оруоллаах. * [[2003]] — [[Лиханов Владимир Иванович|Владимир Лиханов]] (27.07.1948 төр.) — филология билимин хандьыдаата, саха тылын лексикографиятын уонна лексикологиятын чинчийбит учуонай. {{ыйдар}} [[Категория:От ыйын 27]] 1qj3m298wp564dm3dh7gdrnixso5nxq 382253 382252 2022-07-26T23:02:52Z HalanTul 51 /* Түбэлтэлэр */ wikitext text/x-wiki '''От ыйын 27''' диэн [[Григориан халандаара|Григориан халандаарыгар]] сыл 208-с күнэ ([[ордук хонуктаах сыл]]га 209-c күнэ). Сыл бүтүө 157 күн баар. == Бэлиэ күннэр == * {{флагификация|Вьетнам}} — Муҥу көрбүттэр уонна эчэйбит саллааттар күннэрэ. * {{флагификация|КНДР}} — [[Кэриэйэ сэриитэ|Аҕа дойдуну босхолуур сэриигэ]] Кыайыы күнэ. * {{флагификация|Финляндия}} — Уук (уулаах, утуйарын сөбүлүүр) киһи күнэ. Орто үйэлэргэ үөскээбит үһүйээнтэн сылтаан Финляндияҕа бэлиэтэнэр. Ол үһүйээн кэпсииринэн 7 уолу Эфес куоракка тыыннаахтыы хайа хаспаҕар хаайбыттара 200 сыл утуйбуттар. Билигин Финляндия Наантали куоратыгар куоракка саамай элбэх үтүөнү оҥорбут киһини бу күн ууга быраҕан сөтүөлэтэллэр, "уһугуннараллар". * {{Флагификация|Пуэрто-Рико}} — Быраас Хосе Селсо Барбоза төрөөбүт күнэ<ref>[http://guide.travel.ru/puerto_rico/entertainment/holidays/#:~:text=%D0%BF%D0%B5%D1%80%D0%B2%D1%8B%D0%B9%20%D0%BF%D0%BE%D0%BD%D0%B5%D0%B4%D0%B5%D0%BB%D1%8C%D0%BD%D0%B8%D0%BA%20%D1%81%D0%B5%D0%BD%D1%82%D1%8F%D0%B1%D1%80%D1%8F%20%2D%20%D0%94%D0%B5%D0%BD%D1%8C%20%D1%82%D1%80%D1%83%D0%B4%D0%B0,%2D%20%D0%94%D0%B5%D0%BD%D1%8C%20%D0%BE%D1%82%D0%BA%D1%80%D1%8B%D1%82%D0%B8%D1%8F%20%D0%9F%D1%83%D1%8D%D1%80%D1%82%D0%BE%2D%D0%A0%D0%B8%D0%BA%D0%BE. Официальные праздники и выходные дни в Пуэрто-Рико / Travel.Ru / Страны / Пуэрто-Рико]</ref>. Хосе Селсо Барбоза (1857–1921) Пуэрто-Рико судаарыстыбаннаһын олохтообут киһи, дойду бастакы анал үөрэхтээх бырааһа, социолог, бэлиитик. == Түбэлтэлэр == * [[1147]] — [[Москуба]] төрүттэммит. Бу туһунан «Даниил Суздальскайы өлөрүү уонна Москуба саҕаланыытын туһунан сэһэн» ({{lang-ru|Сказание об убиении Даниила Суздальского и начале Москвы}}) кэпсиир. * [[1299]] — Эдвард Гиббон суруйбутунан, [[Осмаан I]] Никомедия сиригэр кимэн киирбит, үксүгэр бу күнү Осмаан Импиэрийэтэ төрүттэммит күнүнэн ааҕаллар. * [[1586]] — Англия байҕалынан устааччыта Уолтер Рэли [[Британия]]ҕа аан бастаан [[Табах|табаҕы]] аҕалбыт. * [[1741]] — Нуучча чинчийээччитин [[Чириков Алексей|Алексей Чириков]] хараабыла ([[Витус Беринг]] эспэдииссийэтиттэн) аан бастакынан Хотугулуу-Арҕаа Америка арыыларыгар тиксибит. * [[1794]] — [[Париж]]ка 9-с [[термидор]]га буолбутунан биллэр переворот буолбут. Бу кэнниттэн Улуу Француз өрөбөлүүссүйэтэ кэхтэн барбыт. * [[1866]] — [[Атлантика]]ны туоруур бастакы телеграф хаабылын [[Ирландия]]ттан Ньюфаундлэнд арыытыгар диэри (билиҥҥитэ [[Канаада]] сирэ) тарпыттар. * [[1907]] — [[Кэмпэндээйи]] тууһун үөрэтэр сыаллаах [[Драверт Петр Людвигович|Петр Драверт]] уонна П. Оленин Дьокуускайтан [[Сунтаар улууһа|Сунтаарга]] эспэдииссийэҕэ аттаммыттар. * [[1921]] — Фредерик Бантинг баһылыктаах Торонто Университетын чинчийээччилэрэ ''[[Инсулин|инсулин]]'' гормон хааҥҥа саахар таһымын хонтуруоллуурун дакаастаабыттар. * [[1929 сыл|1929]] — билиэннэйдэр тустарынан [[Билиэннэйдэр тустарынан Женеватааҕы конвенция (1929 с.)|Женеватааҕы конвенцияҕа]] 53 дойду илии баттаабыт. * [[1934]] — ''Верхнеудинскай'' куоратын аата ''[[Улан-Удэ]]'' диэҥҥэ уларытыллыбыт. * [[1953]] — ''Пханмунджомҥа'' [[Кэриэйэ сэриитэ|Кэриэйэ сэриитин]] түмүктүүр быстах тупсуу уонна демилитаризованнай зона тэрийии тустарынан сөбүлэҥи [[Кэриэйэ Демократ Дьон Өрөспүүбүлүкэтэ|Хотугу Кэриэйэ]] уонна [[АХШ]] түһэрсибиттэр. * [[1965]] — [[АХШ]]-ка табах хаатыгар табахтыыр доруобуйаҕа буортутун туһунан сэрэтии баар буолуохтааҕын туһунан сокуон тахсыбыт. * [[1980]] — [[Сахаров Андрей Дмитриевич |Андрей Сахаров]] ССКП КК генеральнай сэкиритээригэр [[Брежнев Леонид Ильич|Брежневкэ]] аһаҕас сурук суруйбут: «Афганистааҥҥа сэрии сэттэ ый тухары барда. Тыһыынчанан сэбиэскэй дьон уонна уонунан тыһыынчанан Афганистаан дьоно, сүнньүнэн эйэлээх дьон, өллүлэр уонна инбэлиит буоллулар. Мөлүйүөнтэн тахса афганец олорбут сириттэн тэскилээтэ. ССРС иһигэр дойдуну дьадатар сверхмилитаризация бүрүүкээтэ, репрессиялыыр уорганнар кутталлаахтык күүһүрдүлэр». Сурук хоруйа суох хаалбыта. * [[1988]] — АХШ кылаабынай бырааһа эмис буолууну дойду бүттүүнүн кыһалҕатынан биллэрбит. * [[1990]] **Белоруссия Үрдүкү Сэбиэтэ Судаарыстыба тутулуга суох буолуутун туһунан декларация ылыммыт. **[[Молдавия]] [[түмэн]]э [[Гагаузия]] автономиятын тохтоппут. * [[1994]] — [[Индия]] [[түмэн]]э төрүү илик оҕо уолун-кыыһын быһаарар тургутуктары боппут. == Төрөөбүттэр == * [[1910]] — [[Барашков Петр Петрович|Петр Барашков]] (21.03.1990 өлб.) — саха тылын фонетикатын уонна түөлбэ тылын чинчийбит учуонай, [[Саха АССР]] култууратын үтүөлээх үлэһитэ. * [[1911]] — [[Колбунов Владимир Акимович|Владимир Колбунов]] (1998 өлб.) — Саха Сириттэн сэриигэ ыҥырыллыбыт Сэбиэскэй Сойуус Дьоруойа, разведчик, [[Мирнэй]] куоратын Ытык киһитэ. * [[1948]] — [[Лиханов Владимир Иванович|Владимир Лиханов]] (27.07.2003 өлб.) — филология билимин хандьыдаата, саха тылын лексикографиятын уонна лексикологиятын чинчийбит учуонай. * [[1959]] — [[Самсонова Тамара Петровна|Тамара Самсонова]] — саха литэрэтиирэтин чинчийээччи, [[Күндэ]] айар үлэтигэр бөдөҥ үлэлээх учуонай, филология билимин хандьыдаата. == Өлбүттэр == * [[1841]] — нуучча бэйиэтэ [[Лермонтов Михаил Юрьевич|Михаил Лермонтов]] дуэльга өлбүт. * [[1960]] — [[Носов Михаил Михайлович|Михаил Носов]] (1887 төр.) — Саха норуодунай худуоһунньуга. Живописец уонна график, этнограф быһыытынан былыргы саха материальнай култууратын уонна прикладной ускуустубатын чинчийиигэ уонна хомуйууга сүҥкэн оруоллаах. * [[2003]] — [[Лиханов Владимир Иванович|Владимир Лиханов]] (27.07.1948 төр.) — филология билимин хандьыдаата, саха тылын лексикографиятын уонна лексикологиятын чинчийбит учуонай. {{ыйдар}} [[Категория:От ыйын 27]] 82jsgn5ki41h6v1kzoand98t3dwmmnl 0 8034 382242 373864 2022-07-26T14:04:22Z Billinghurst 5373 ([[User talk:193.242.166.48|Ырытыы]]) көннөрүүлэрэ: [[Special:Contributions/193.242.166.48|193.242.166.48]] бу торумҥа: [[User:Egerman|Egerman]] төннөрүлүннүлэр wikitext text/x-wiki [[Билэ:Channing Tatum 2012.jpg|250px|thumb|right|Чанниҥ Татум 2012 сыллахха]] '''Чанниҥ Мэттью Татум''' диэн 1980 сыл муус устар 26 күнүгэр Алабама штат Кулмэн куоратыгар төрөөбүт АХШ актера<ref name=bio/>. Ордук биллэр киинэлэрэ - "Дорогой Джон", "21 Джамп уулуссата", уонна араас комедия киинэлэрэ. 2006 сыллаахха Дженна Дьюуан диэн актрисаны көрсүбүтэ уонна 2009 сыл от ыйыгар кэргэн ылбыта. 2013 сыллахха кыыс оҕоломмута.Уонна кини баще курутой кыраhапчик😍. ==Быһаарыылар== {{reflist|refs= <ref name=bio>{{cite web|url=http://www.biography.com/people/channing-tatum-20850077|title= Channing Tatum Biography - Facts, Birthday, Life Story|publisher=Biography.com|accessdate=5 January 2013}}</ref> }} ==Атын сигэлэр== *{{imdb|1475594}} * [http://www.channingcentral.com '''Channing Tatum Central Fansite'''] [[Категория:Дьон алпаабытынан]] [[Категория:1980 сыллаахха төрөөбүттэр]] 6gz7al1qoi4o4t409ffm25qk665uycc 0 8328 382262 375446 2022-07-27T06:54:49Z HalanTul 51 /* Туох буолбута */ wikitext text/x-wiki {{Сыллар|1852}} '''1852''' сыл. == Туох буолбута == === Тохсунньу === * [[Тохсунньу 13]] — (урукку истиилинэн тохсунньу 1 күнүттэн) [[Саха уобалаһа]] Иркутскай күбүөрүнэттэн араарыллыбыт, [[Илин Сибиир]] күбүрүнээтэристибэтигэр күбүөрүнэ бырааптах туспа уобалас (самостоятельная область на правах губернии) буолбут. Онон Саха сиригэр бастакы күбүрүнээтэр [[Григорьев Константин Никифорович|Константин Григорьев]] анаммыт. Быһаарыныы сыл аҥаарын инниттэн 1851 сыл от ыйын 11 күнүгэр (саҥа истиилинэн [[от ыйын 23]] күнэ) ылыныллыбыт эбит: ол күн "Саха уобалаһын салайыы туһунан" балаһыанньа бигэргэммит. * [[Тохсунньу 13]] күнэ (урукку истиилинэн тохсунньу 1 күнэ) - Саха уобалаһа [[Иркутскай күбүөрүнэ]]ттэн араарыллыбыт, [[Илин Сибиир күбүрүнээтэристибэтэ|Илин Сибиир күбүрүнээтэристибэтигэр]] күбүөрүнэ бырааптах туспа уобалас (самостоятельная область на правах губернии) буолбут. Онон Саха сиригэр бастакы күбүрүнээтэр [[Григорьев Константин Никифорович]] анаммыт. Быһаарыныы сыл аҥаарын инниттэн [[1851]] сыл от ыйын 11 күнүгэр (саҥа истиилинэн [[от ыйын 23]] күнэ) ылыныллыбыт эбит: ол күн "Саха уобалаһын салайыы туһунан" балаһыанньа бигэргэммит. === Олунньу === * [[Олунньу 24]] — суруйааччы [[Гоголь Николай Васильевич|Николай Гоголь]] «Өлбүт дууһалар» арамаанын иккис туомун уоттаан кэбиспит. === Муус устар === * [[Муус устар 17]] — сыллаахха Сибиири салайар Сибиир комитета диэн тэрилтэ ыраахтааҕы ыйааҕынан тэриллибит. * [[Ыам ыйын 15]] — Илин Сибиир генерал-губернатора предписание таһаарбыт. Бу дьаһалы толорон Саха сирин уобаластааҕы бырабылыанньата уонна Киренскэй исправнига Саха сирин Иркутскай губернияны кытта кыраныыссатын чуолкайдаабыттар. == Төрөөбүттэр == == Өлбүттэр == * [[Тохсунньу 25]] — [[Фаддей Беллинсгаузен]] (1778 төр.), Ньиэмэс төрүттээх Арассыыйа айанньыта, Антарктиданы арыйааччылартан биирдэстэрэ. [[Категория:1852|*]] ov2tbmxsgqyp1am6jo7xk20qhbiolpp 0 8357 382263 380521 2022-07-27T06:55:37Z HalanTul 51 /* Туох буолбута */ wikitext text/x-wiki {{Сыллар|1881}} '''1881''' сыл. == Туох буолбута == === Олунньу === * [[Олунньу 24]] — [[Санкт-Петербург]]а [[Арассыыйа]] уонна [[Кытай]] ыккардыларыгар ''Или кыраайын туһунан'' дуогабар түһэрсиллибит. Икки судаарыстыба [[Орто Азия]]тааҕы кыраныыссаларын чопчулаабыттар. === Кулун тутар === [[Кулун тутар 13]] - ыраахтааҕы Александр III Россияттан көҥүл тахсар уонна Россияҕа көҥүл киирэр туһунан Үрдүкү Көҥүл (Высочайшее разрешение) таһаарар. === Алтынньы === * [[Алтынньы 13]] — Аныгы сөргүтүллүбүт [[иврит]] тылынан бастакы кэпсэтии буолбут. "Аныгы иврит аҕата" [[Элиэзер Бен-Йехуда]] доҕотторун кытары кэпсэппит. Сотору кэминэн [[дьэбириэйдэр]] Палестинаҕа көһүүлэрэ саҕаламмыта, онно тиийбит дьон урукку тылларыттан аккаастанан саҥа сөргүтүллүбүт иврит тылыгар көспүттэрэ. Билигин иврит — [[Израиль]] судаарыстыбаннай тыла. == Төрөөбүттэр == * [[Ыам ыйын 19]] — [[Мустафа Кемал Ататүрк]], [[Түркийэ|Түркийэ Республикатын]] төрүттээччитэ уонна бастакы президенэ. * [[Балаҕан ыйын 29]] — [[Лудвиг фон Мизес]], экономист == Өлбүттэр == * [[Олунньу 9]] — [[Достоевскай Федор Михайлович|Федор Достоевскай]] — нуучча кылаассык суруйааччыта, бөлөһүөк. Кини айымньыларыгар "үтүөнү оҥороору куһаҕаны оҥоруохха сөп дуо?" диэн ыйытыыны туруорбута билигин да аан дойду дьонун долгутар. [[Категория:1881|*]] dw3xtekfnekxxxdcwwg01ff2jg9yt9d 0 8525 382261 381834 2022-07-27T06:53:41Z HalanTul 51 /* Туох буолбута */ wikitext text/x-wiki {{сыллар|1739}} '''1739''' сыл. == Туох буолбута == [[Дьокуускай]]дааҕы Гарнизон оскуолата навигацияны үөрэтэр оскуолаҕа кубулуйбут. * [[Олунньу 17]] — Маратхилар португалецтар оккупациялаан олорор сирдэригэр кимэн киирбиттэр, Васаи аттынааҕы кыргыһыы саҕаламмыт. * [[Олунньу 24]] — Карнал аттынааҕы кыргыһыы: [[Ираан]] ыраахтааҕытын Надир-шах аармыйата [[Ииндийэ]] [[Улуу Моҕуоллар|Моҕуол]] импэрээтэрин Мухаммад-шах аармыйатын кыайбыт. == Төрөөбүттэр == == Өлбүттэр == [[Категория:1739| ]] mcxfz0q9hcdw8v1npbuy9d4cu867syp 0 9604 382258 280798 2022-07-27T06:51:53Z HalanTul 51 /* Туох буолбута */ wikitext text/x-wiki {{сыллар|1525}} '''1525''' сыл. == Туох буолбута == * [[Олунньу 24]] — Павия кыргыһыытыгар Габсбургтар аармыйалара [[Франция]] хоруолун аармыйатын үлтүрүппүт. Бу кыргыһыы [[Орто үйэлэр]] бүтэһик уонна Саҥа Кэм бастакы кыргыһыытынан ааҕыллар. Манна бастакытын уотунан эстэр саалар ситиһиилээхтик туттуллубуттар. == Төрөөбүттэр == == Өлбүттэр == [[Категория:1525| ]] ooa1v56cwjh64bsyr3fyuzhsknbivcu 0 9605 382259 280800 2022-07-27T06:52:18Z HalanTul 51 /* Туох буолбута */ wikitext text/x-wiki {{сыллар|1527}} '''1527''' сыл. == Туох буолбута == * [[Олунньу 24]] — Фердинанд I [[Прага]]ҕа Богемия хоруолун быһыытынан бэргэһэлэммит. == Төрөөбүттэр == == Өлбүттэр == [[категория:1527| ]] nd0h8pslr1iqnih0wf52svl516b283u 0 9767 382260 378526 2022-07-27T06:53:11Z HalanTul 51 /* Туох буолбута */ wikitext text/x-wiki {{сыллар|1582}} '''1582''' сыл. == Туох буолбута == === Тохсунньу === * [[Тохсунньу 15]] — [[Ям-Запольскайдааҕы эйэлэһии]]: [[Уордаах Уйбаан]] ыраахтааҕылаах Нуучча саарыстыбата Ливонияны [[Речь Посполитайа]]ҕа биэрбит. Ливония 1558—1583 сыллардааҕы сэриитэ түмүктэниитин докумуоннарыттан биирдэстэрэ. Бу сэрии кэнниттэн онно сэриилэспит казаактар [[Ермак]] салалталаах [[Сибиир]]и сэриилээһиҥҥэ кыттыбыттара. === Олунньу === * [[Олунньу 24]] — [[Рим папата]] Григорий XIII дьиҥнээх Күн эргиириттэн хас да хонук хаалыылаах [[Юлиан халандаара|Юлиан халандаарын]] оннугар ордук табыгастаах саҥа халандаары (кэлин кини аатынан [[Григориан халандаара|Григориан халандаара]] диэн ааттаммыта) киллэрбит. Бу халандаарга бастаан католицизмы өрө тутар дойдулар, онтон сыыйа Европа бары дойдулара көспүттэрэ. === Алтынньы === * [[Алтынньы 4]] — [[Паапа|Рим папата]] Григорий XIII уурааҕынан [[григориан халандаара]] ылыныллыбыт. Аныгыскы күн алтынньы 15 күнэ буолар диэн биллэриллибит. Бу халандаар Юлиан халандаарын сүрүн алҕастарын көннөрбүтэ, сыыйа аан дойду барыта көспүтэ. * [[Алтынньы 15]] — Рим паапата Григорий XIII [[Григориан халандаара|Григориан халандаарын]] олоххо киллэрбит. [[Италия]]ҕа, [[Польша]]ҕа (ол саҕана Речь Посполитая), [[Португалия]]ҕа уонна [[Испания]]ҕа алтынньы 4 күнүн кэнниттэн тута алтынньы 15 күнэ буолар. Атын дойдуларга саҥа халандаар хойутуу киирбитэ. Бу халандаар урукку [[Юлиан халандаара|Юлиан халандаарынааҕар]] [[Сир]] Күнү эргииригэр ордук сөп түбэһэр. === Сэтинньи === * [[Сэтинньи 4]] — [[Ермак]] Тобол өрүс кытылыгар Чуваш тумулугар буолбут кыргыһыыга [[Сибиир ханствота|Сибиир хаанын]] [[Кучум]] сэриитин үлтүрүппүт. Аҕыйах хонугунан Сибиир киин куоратын [[Искер]]ы ылар. 1585 с. Кучум Ермаагы өлөрөн баран Искеры төннөрбүтэ. == Төрөөбүттэр == == Өлбүттэр == [[Категория:1582| ]] hywb79xsokn04igq45n8m1hsi0eoumc 0 10290 382271 375478 2022-07-27T07:00:04Z HalanTul 51 /* Төрөөбүттэр */ wikitext text/x-wiki {{сыллар|1500}} '''1500''' сыл. == Туох буолбута == * [[Тохсунньу 26]] — [[Испания]] байҕалынан айанньыта Висенте Яньес Пинсон [[Европа]] дьонуттан бастакынан билиҥҥи [[Бразилия]] буоругар үктэммит. == Төрөөбүттэр == * [[Олунньу 24]] — [[Карл V]] — [[Германия|Ытык Рим импиэрийэтин]] импэрээтэрэ (1530—1558), [[Испания]] хоруола (1516-1556). Кини бас билэр дойдуларыгар "күн хаһан да киирбэт" дииллэрэ. == Өлбүттэр == [[Категория:1500| ]] 7qfjyoyrzhatp7ccn375cbpguk7lolg 0 10445 382256 281093 2022-07-27T06:51:07Z HalanTul 51 /* Туох буолбута */ wikitext text/x-wiki {{сыллар|1303}} '''1303''' сыл. == Туох буолбута == * [[Олунньу 24]] — [[Шотландия]] тутулуга суох буолуутун иһин бастакы сэриитигэр Рослин аттынааҕы кыргыһыыга англичааннар хотторбуттар. == Төрөөбүттэр == == Өлбүттэр == [[Категория:1303| ]] h0ld6rdev6bjuqnw254eyz7g5r2tc0d 0 10528 382257 380320 2022-07-27T06:51:31Z HalanTul 51 /* Туох буолбута */ wikitext text/x-wiki {{сыллар|1386}} '''1386''' сыл. == Туох буолбута == * [[Олунньу 2]] — [[Литва]] Улуу кинээһэ Йагайло [[Польша]] хоруолунан талыллыбыт. Кини оннугар Литва Улуу кинээһинэн аймаҕа Витовт буолбута. Кэлин Йагайло уонна Витовт күүстэрин түмэн үйэлээх өстөөхтөрүн Тевтон уордьан рыцардарын кыайбыттара. * [[Олунньу 24]] — Буда куоракка [[Неаполь]] уонна [[Венгрия]] хоруолун Карл III өлөрбүттэр. == Төрөөбүттэр == == Өлбүттэр == [[Категория:1386| ]] 34gp7xaa88e9nuyux6kzrgt0j6weo91 0 13887 382250 349441 2022-07-26T21:25:51Z HalanTul 51 wikitext text/x-wiki [[Ойуу:Носов1.jpg|300px|thumb|right|Носов Михаил Михайлович]] '''Носов Михаил Михайлович''' (1887 — 1960), Саха норуодунай худуоһунньуга, чинчийээччи-этнограф. == Олоҕун олуктара == [[Ойуу:Носов.jpg|300px|thumb|right|Носов Михаил Михайлович 1935 сыллаахха Саха Сирин худуоһунньуктар мунньахтарыгар хаҥастан бастакы олорор]] * [[1887]] сыл [[алтынньы 3]] күнүгэр [[Мэҥэ-Хаҥалас улууһа|Мэҥэ-Хаҥалас улууһун]] [[Дьабыл нэһилиэгэ (Мэҥэ-Хаҥалас улууһа)|Дьабыл нэһилиэгэр]] төрөөбүт. * 1908—1920 сыллардаахха [[Чычымах]], [[Чурапчы]], [[Амма]] оскуолаларыгар учуутал, ону таһынан наука-чинчийэр уонна уус-уран үлэтин саҕалаабыт. * 1920 сыллаахха Амма {{comment|ревком|Революционный комитет}}ын сэкрэтээрэ. * 1921—1922 сылларга [[Саха АССР]] холуобунай көрдөөһүн следователэ. * 1922—1925 сылларга Саха АССР Сүрүн Суутун следователэ. * 1925—1928 сылларга Саха АССР доруобуйа харыстабылын наркоматыгар үлэлиир, ону таһынан [[Дьокуускай|Дьокуускайга]] Иккис хардыы оскуолатыгар учууталлыыр уонна чинчийэр үлэтин салҕаабыт. * 1928—1933 сылларга Дьокуускай медицина техникумугар преподаватель. * 1933—1947 сылларга Саха АССР {{comment|Совнарком|Совет народных комиссаров}}ын уус-уран Салалтатыгар үлэлиир, ону таһынан Саха АССР Госиздатыгар иллюстратор-худуоһунньук. * 1947 сылтан [[Саха сиринээҕи Наука киинэ|ССРС НА Саха сиринээҕи филиалын]] [[Гуманитарнай чинчийии института|Тыл, литература уонна история институтугар]] үлэлээбит. * [[1960]] сыл [[от ыйын 27]] күнүгэр өлбүт. == Айар үлэтэ == [[Ойуу:Носов11.jpg|350px|thumb|right|Носов. Ойуун маһа, акварель]] Живописец уонна график, этнограф быһыытынан былыргы саха материальнай культуратын уонна прикладной ускуустубатын чинчийиигэ уонна хомуйууга сүҥкэн оруоллаах. :«Якуты XVII века. Ысыах», акварель. :«Якутия в народном эпосе», акварель. :«Материальная культура якутов XVII — нач. XX века». Биэс томнаах атлас. :«Одежда и её украшения у якутов XVII—XVIII веков», 1 вып. — Якутск, 1955. :«Эволюционное развитие якутской одежды с конца XVII столетия до 1920-х годов», 2 вып. — Якутск, 1957. == Өссө маны көр == [[Саха норуодунай худуоһунньуктарын тиһигэ]] == Сигэлэр == * Габышев Л. М. ''Михаил Михайлович Носов. Каталог выставки''. — Якутск: издание ЯРМИИ, 1959. * [[Потапов Иннокентий Афанасьевич|Потапов И. А.]] ''Первые художники Советской Якутии''. — Якутск: кн. изд-во, 1979. * [[Чемезов Василий Назарович|Чемезов В. Н.]] ''Роль Якутской комиссии АН СССР в историко-этнографическом изучении Якутии''. Развитие гуманитарных исследований в Якутии. — Новосибирск, 1981. * Новгородов И. Д. ''Археологические раскопки музея'', вып. 1. — Якутск, 1955. * Винокуров П. В. ''Музеи Якутии''. — Якутск, 1991. == Туһаныллыбыт сир == * [http://ilin-yakutsk.narod.ru/2000-1/08.htm Республика Саха (Якутия), XX век в лицах.] «Илин» сурунаал, № 1(20), 2000 {{Саха норуодунай худуоһунньуктара}} [[Категория:Дьон алпаабытынан]] [[Категория:1887 сыллаахха төрөөбүттэр]] [[Категория:Алтынньы 3 күнүгэр төрөөбүттэр]] [[Категория:Мэҥэ-Хаҥалас улууһугар төрөөбүттэр]] [[Категория:1960 сыллаахха өлбүттэр]] [[Категория:От ыйын 27 күнүгэр өлбүттэр]] [[Категория:Чинчийээччилэр]] [[Категория:Саха норуодунай худуоһунньуктара]] ocyietplcdas5q1u8911jibw5bbdqdb 0 18907 382244 382056 2022-07-26T14:58:11Z Billinghurst 5373 ([[User talk:213.252.246.65|Ырытыы]]) көннөрүүлэрэ: [[Special:Contributions/213.252.246.65|213.252.246.65]] бу торумҥа: [[User:HalanTul|HalanTul]] төннөрүлүннүлэр wikitext text/x-wiki '''Бэргэһэ''' - төбөҕө кэтиллэр, күнтэн, тыалтан, тымныыттан, хаартан-ардахтан көмүскүүр [[таҥас]]. Былыргы [[Саха бэргэһэтэ|саха бэргэһэлэрин]] араас кыыл тириититтэн, хабахтан кытта тигэллэрэ. == Эбии маны көр == * [[Саха бэргэһэтэ]] * [[Тугут бэргэһэ]] [[Категория:Таҥас-сап]] iuyi3cqqzild62o6v7bvv60mix33eo1 0 37788 382241 382100 2022-07-26T14:04:20Z Billinghurst 5373 ([[User talk:213.8.166.188|Ырытыы]]) көннөрүүлэрэ: [[Special:Contributions/213.8.166.188|213.8.166.188]] бу торумҥа: [[User:HalanTul|HalanTul]] төннөрүлүннүлэр wikitext text/x-wiki {{Infobox Person |image = Emma Watson 2013.jpg |caption = [[2013 сыл Канн киинэ фестивалыгар]] |birth_name = Э́мма Шарло́тта Дюэ́р Уо́тсон |birth_date = {{birth date and age|df=yes|1990|4|15}} |birth_place = [[Париж]], Франция |occupation = Актриса, модель, актвист |nationality = Британия<ref name=BBD>{{cite web |website=United Kingdoms Government |url=https://www.gov.uk/check-british-citizen/y/on-or-after-1-january-1983/no/yes |title=Check If You're a British Citizen |publisher=UK Government Digital Service |quote=(If you were born on or after 1 January 1983 and before 1 January 2006 to parents married and British 'not by descent') in most cases you'll be a British citizen 'by descent'. |accessdate=23 April 2014}}</ref> |known_for = [[Гарри Поттер киинэлэрэ]]<br/>''[[My Week with Marilyn]]''<br/>''[[The Perks of Being a Wallflower (film)|The Perks of Being a Wallflower]]''<br/>{{nowrap|[[UN Women]]&nbsp;[[Goodwill Ambassador]]}} |alma_mater = [[Браун Университета]]<br/>[[Ворчестер колледжа, Оксфорд]] |years_active = 1999–билиҥҥигэ дылы }} '''Э́мма Шарло́тта Дюэ́р Уо́тсон''' ([[Ааҥл тыла|англ.]]&nbsp;''<span lang="en">Emma Charlotte Duerre Watson</span>''; род. [[Муус устар 15|15 апреля]] [[1990]], Мезон-Лаффит, пригород [[Париж|Парижа]], [[Франция]]) — [[Улуу Британия|британия]] киноактрисата уонна фотомодель. Гарри Поттер киинэтигэр Гермиона Грейнджер оруолун  ооньоон биллибитэ , Дэниел Редклиффтыын уонна Руперт Гринныын бииргэ уһуллубута. Эмма бу оруолу 1999 c. 9 сааһыгар ылбыт.Бу инньинэ кини оскуола туруоруорууларын кыттыылааҕа.Бу туруорууларга кыттыыта киниэхэ элбэх наҕарааданы аҕалбыт уонна 10 млн элбэх  Ол таһынан "Балетные туфельки" диэн киинэҕэ уһуллубута.2007 с. тохсунньу ыйга ВВС көстүбүтэ. Ону тэҥэ Эмма принцесса Горошинканы "Приключения Десперо" персонаһын саҥалаабыта. 2009 с. Эмманы гиннесс рекордун кинигэтигэр саамай улахан хамнастаах дьахтар актер диэн киллэрбиттэр. 2009 с. үрдүк рангалаах дипломатической представительынан анаабыттара. == Быһаарыылар == {{Халыып:Быһаарыылар|3}} [[Категория:Дьон алпаабытынан]] [[Категория:Артыыстар]] [[Категория:Улуу Британия дьоно]] [[Категория:Муус устар 15 күнүгэр төрөөбүттэр]] [[Категория:1990 сыллаахха төрөөбүттэр]] 01fi3i1klk3h8vl7kyvx6be6ctzvpq6 0 41296 382245 339216 2022-07-26T19:57:07Z 216.234.200.179 wikitext text/x-wiki {{DISPLAYTITLE:Геометрическай прогрессия}} =Геометрическай прогрессия быһаарыыта. Геометрическай прогрессия n-ис чилиэнин формулата = 2 чыыһыла натуральнай көрдөрөөччүлэрдээх степеннэрэ чилиэннэрдээх [[Утум|утуму]]<ref name=":0">[[Утум]]. Бикипиэдьийэ аһаҕас билии.</ref> көрүөҕүҥ: <math>2;\ 2^2;\ 2^3;\ 2^4;\ 2^5;\ 2^6;\ ...\ .</math> Бу утум<ref name=":0" /> хас биирдии чилиэнэ, иккистэн саҕалаан, ол иннинээҕи чилиэни 2-гэ төгүллээн ылыллар. Бу утум<ref name=":0" /> - ''геометрическай прогрессия''<ref name=":1">[[:ru:Прогрессия|Прогрессия]]. Бикипиэдьийэ аһаҕас билии.</ref> холобура. Быһаарыы. '''Геометрическай прогрессия<ref name=":1" /> диэн хас биирдии чилиэнэ, иккистэн саҕалаан, ол иннинээҕи чилиэн мэлдьи биир чыыһылаҕа төгүллэммитигэр тэҥ буолар, нультан атын чыыһылалар утумнара<ref name=":0" /> ааттанар.''' Атыннык эттэххэ, <math>(b_n)</math> утум<ref name=":0" />, ханнык баҕарар натуральнай ''n''-ҥэ <math>b_n\neq0</math> уонна <math>b_{n+1}=b_n \centerdot q</math> усулуобуйалар туолар буоллахтарына (манна ''q'' - хайа эрэ чыыһыла), - геометрическай прогрессия<ref name=":1" />. Холобур, нь чыыһыла натуральнай степеннэрин утумун<ref name=":0" /> <math>(b_n)</math> диэн бэлиэтиэҕиҥ. Бу түбэлтэҕэ ханнык баҕарар натуральнай ''n''-ҥэ <math>b_{n+1}=b_n \centerdot 2</math> тэҥнэһии сөптөөх (манна ''q''=2). Геометрическай прогрессия<ref name=":1" /> быһаарыытыттан тахсар: прогрессия<ref name=":1" /> ханнык баҕарар чилиэнин, иккистэн саҕалаан, ол иннинээҕи чилиэҥҥэ сыһыана ''q'' тэҥ, а.э., ханнык баҕарар натуральнай ''n''-ҥэ <math>\frac{b_{n+1}}{b_n}=q</math> тэҥнэһии сөптөөх. ''q'' чыыһыла ''геометрическай прогрессия<ref name=":1" /> көрдөрүгэ'' дэнэр. Геометрическай прогрессия<ref name=":1" /> көрдөрүгэ нульга тэҥэ суоҕа дьэҥкэ. Геометрическай прогрессияны<ref name=":1" /> биэрэргэ, прогрессия<ref name=":1" /> маҥнайгы чилиэнин уонна көрдөрүгүн ыйыахха эрэ наада. Холобурда аҕалыаҕыҥ. <math>b_1=1</math> уонна <math>q=0,1</math> буоллаҕына, <math>1;\ 0,1;\ 0,01;\ 0,001;\ 0,0001;\ \ldots</math> геометрическай прогрессия<ref name=":1" /> тахсар. <math>b_1=-5</math> уонна <math>q=2</math> усулуобуйаларынан <math>-5;\ -10;\ -20;\ -40;\ -80;\ \ldots</math> геометрическай прогрессия<ref name=":1" /> бэриллэр. <math>b_1=2</math> уонна <math>q=-3</math> буоллаҕына <math>2;\ -6;\ 18;\ -54;\ 162;\ \ldots</math> геометрическай прогрессия<ref name=":1" /> ылыллар. <math>b_1=8</math> уонна <math>q=1</math> буоллаҕына, <math>8;\ 8;\ 8;\ 8;\ 8;\ \ldots</math> геометрическай прогрессия<ref name=":1" /> тахсар. Геометрическай прогрессия<ref name=":1" /> маҥнайгы чилиэнэ уонна көрдөрүгэ биллэр буоллаҕына, прогрессия<ref name=":1" /> иккис, үһүс уо.д.а. ханнык баҕарар чилиэнин утуу-субуу булуохха сөп: <math>b_2=b_1q</math>, <math>b_3=b_2q=(b_1q)q=b_1q^2</math>, <math>b_4=b_3q=(b_1q^2)q=b_1q^3</math>, <math>b_5=b_4q=(b_1q^3)q=b_1q^4</math>. Ситинник гынан, булабыт: <math>b_6=b_1q^5</math>, <math>b_7=b_1q^6\ \ldots</math> Уопсайынан, <math>b_n</math>-һи буларга, <math>b_1</math>-һи <math>q^{n-1}</math>-гэр төгүллүөххэ наада, а.э., <math>b_n=b_1q^{n-1}</math>. Биһиги ''геометрическай прогрессия<ref name=":1" /> n-ис чилиэнин [[Формула|формулатынан]]''<ref name=":2">[[Формула]]. Бикипиэдьийэ аһаҕас билии.</ref> ыллыбыт. Задачалары бу формуланы<ref name=":2" /> туттан суоттааһын холобурдарын көрүөҕүҥ. == Холобурдар == '''1 холобур.''' Геометрическай прогрессияҕа<ref name=":1" /> <math>b_1=12,8</math> уонна <math>q=\frac{1}{4}</math>. <math>b_7</math> булуоҕуҥ. Геометрическай прогрессия<ref name=":1" /> ''n-''ис чилиэнин формулатынан<ref name=":2" /> <math>b_7=12,8\centerdot\left ( \frac{1}{4} \right )^6=\frac{128}{10}\centerdot\frac{1}{4^6}=\frac{2^7}{10\centerdot 2^{12}}=\frac{1}{2^5\centerdot10}=\frac{1}{320}</math>. '''2 холобур.''' <math>b_1=162</math>, <math>b_3=18</math> буоллаҕына, <math>(b_n)</math> геометрическай прогрессия<ref name=":1" /> ахсыс чилиэнин булуоҕуҥ. Геометрическай прогрессия<ref name=":1" /> маҥнайгы, үһүс чилиэннэрэ биллэринэн прогрессия<ref name=":1" /> көрдөрүгүн буолуохха сөп. <math>b_3=b_1q^2</math>, онон <math>q^2=\frac{b_3}{b_1}=\frac{18}{162}=\frac{1}{9}</math>. <math>q^2=\frac{1}{9}</math> тэҥнэбили суоттаан, ылабыт: <math>q=\frac{1}{3}</math> эбэтэр <math>q=-\frac{1}{3}</math>. Иннэ гынан, задача усулуобуйатыгар сөп түбэһэр икки прогрессия<ref name=":1" /> баар. <math>q=\frac{1}{3}</math> буоллаҕына, <math>b_8=b_1q^7=162\centerdot\left ( \frac{1}{3} \right )^7=\frac{2\centerdot3^4}{3^7}=\frac{2}{27}</math>. <math>q=-\frac{1}{3}</math> буоллаҕына, <math>b_8=b_1q^7=162\centerdot\left (-\frac{1}{3} \right )^7=-\frac{2\centerdot3^4}{3^7}=-\frac{2}{27}</math>. Задача икки тахсыылаах: <math>b_8=\frac{2}{27}</math> эбэтэр <math>b_8=-\frac{2}{27}</math>. '''3 холобур.''' Носуос хас обордоҕун ахсын иһиккэ баар салгын 20%-на көҕүрүүр. Иһит иһигэр салгын баттааһына бастаан рт. ост. 760 мм буоллаҕына, носуос алтата оборбутун кэннэ салгын баттааһына төһө буолбутун булуоҕуҥ. Носуос хас обордоҕун ахсын иһиккэ баар салгын 80%-на хаалар. Носуос хас обордоҕун ахсын иһит иһигэр салгын баттааһына төһө буолбутун билэргэ салгын ол иннинээҕи оборуу кэнниттэн баттааһынын 0,8-гэ төгүллүөххэ наада. Онон маҥнайгы чилиэнэ 760-ҥа тэҥ, көрдөрүгэ 0,8-гэ тэҥ геометрическай прогрессия<ref name=":1" /> тахсар. Носуос алтата оборбутун кэннэ иһит иһигэр салгын баттааһына (рт.ост.мм) төһө буолбутун көрдөрөр чыыһыла - прогрессия<ref name=":1" /> сэттис чилиэнэ. Бу чыыһыла тэҥ: <math>760\centerdot(0,8)^6</math>. Суоттааһыннары оҥорон, ылабыт: <math>760\centerdot(0,8)^6\approx200</math>. == Хос быһаарыы == <references /> ==Туһаныллыбыт сирдэр == * Алгебра 9 кылаас. Автордара Ю. Н. Макарычев, Н. Г. Миндюк, К.И. Нешков, С. Б. Суворова. Нууччалыыттан сахалыы тыбаастата И.Г. Егоров. Ыстатыйаны суруйда Егоров Алексей ФИИТ-17 [[Категория:Математика]] e7soaglp6ow4rq7i42qe4ywntg2a6ol 0 47734 382275 382093 2022-07-27T10:10:17Z Billinghurst 5373 ([[User talk:103.57.251.99|Ырытыы]]) көннөрүүлэрэ: [[Special:Contributions/103.57.251.99|103.57.251.99]] бу торумҥа: [[User:36.80.29.60|36.80.29.60]] төннөрүлүннүлэр wikitext text/x-wiki '''Netflix''' (Нетфликс), [[АХШ]] тэрилтэтэ, стриминг нөҥүө киинэ көрдөрөр. [[1997 сыл|1997]] сыл [[атырдьах ыйын 29]] күнүгэр тэриллибит. 2013 сылтан ыла бэйэтэ киинэ оҥорор. {{Company-stub}} {{Nasdaq-100}} djoejrkbo319wx9wkzmaz6flqmt1lx7 0 50097 382254 382175 2022-07-26T23:12:27Z EmausBot 2666 Bot: Migrating 1 interwiki links, now provided by [[Wikipedia:Wikidata|Wikidata]] on [[d:Q3063197]] wikitext text/x-wiki '''FGC UES''', Арассыыйа биир улахан тэрилтэтэ, дойду үрдүнэн уонна 74 омук сиригэр элетричество остуолбаларын бас билээччи, уонна уоту оҥорооччу. Биир барыһы генерируйдуур тэрилтэ. Аатырбыт элитнай [[Fortuna 500]] компоненыгар киирэр. {{company-stub}} qok6pjlmnrca83m1am3aj91v8aobxu0