Бикипиэдьийэ
sahwiki
https://sah.wikipedia.org/wiki/%D0%A1%D2%AF%D1%80%D2%AF%D0%BD_%D1%81%D0%B8%D1%80%D1%8D%D0%B9
MediaWiki 1.39.0-wmf.21
first-letter
Миэдьийэ
Аналлаах
Ырытыы
Кыттааччы
Кыттааччы ырытыыта
Бикипиэдьийэ
Бикипиэдьийэ ырытыыта
Билэ
Билэ ырытыыта
MediaWiki
MediaWiki-ни ырытыы
Халыып
Халыыбы ырытыы
Көмө
Көмөнү ырытыы
Категория
Категорияны ырытыы
TimedText
TimedText talk
Модуль
Обсуждение модуля
Гаджет
Обсуждение гаджета
Определение гаджета
Обсуждение определения гаджета
Москва
0
3407
382133
379548
2022-07-22T04:44:30Z
45.67.34.159
wikitext
text/x-wiki
{{Infobox Russian federal city
|EnglishName=Moscow
|RussianName=Москва
|SakhaName=Маскуба уонна Москуба
|Skyline=StBasile SpasskayaTower Red Square Moscow.hires.jpg
|SkylineLegend=[[Кыhыл майдаан]]
|LatDeg=55
|LatMin=45
|LatSec=8
|LonDeg=37
|LonMin=37
|LonSec=56
|LocatorMap=Moscow in Russia (special marker).svg
|LocatorMapLegend=Москуба Арассыыйа хаартатыгар
|Flag=Flag of Moscow, Russia.svg
|CoatOfArms=Coat of Arms of Moscow.svg
|CityDay
|FederalDistrict=[[Central Federal District|Central]]
|EconomicRegion=[[Central economic region|Central]]
|CodeNumber=77;97;99;177;199
|Area_km2=1081
|Population=11 514 330
|PopulationRank=1st
|LeaderType=Mayor
|LeaderName=[[Сергей Собянин]]
|Legislature=Куорат думата
|Charter=[[Charter of Moscow]]
|FoundationDate=1147
|Event1
|Event1Date
|PostalCode=101xxx–129xxx
|DialingCode=495
|DialingCode2=499
|Website=http://www.mos.ru
}}
'''Москуоба'''<ref>Пекарский. Словарь якутскаго языка, 1907г. (стр. 716)</ref><ref>Пекарский. Словарь якутскаго языка, Петроград, 1923г. (стр. 1594)</ref>, '''Москуба'''<ref>Самоучитель якутского языка, Якутск, 1930г. (стр. 5)</ref><ref>Пекарский. Словарь якутскаго языка, Петроград, 1923г. (стр. 1594)</ref> ({{lang-ru|Москва}}), [[Арассыыйа]] киин куората, федерация суолталаах куорат, Федерация Киин уокуругун киинэ уонна Москуба уобалаһынн киин куората. Олохтоохторун ахсаана 11 979 529 (2013), [[Эуропа|Европа]] ордук улахан куората. Тула эргининиин аан дойду ордук улахан куораттарын ахсааннарыгар киирсэр. Арассыыйа [[политика|бэлиитикэ]], [[экономика|экэниэмикэ]], [[итэҕэл]], [[харчы]], [[үөрэх]] уонна [[көлө]] киинэ. Москуба дойду арҕаа өттүгэр, [[Москва өрүс|Москуба өрүс]] үрдүгэр турар.<ref>[https://timescanner.pro/ru/Moscow Москва куорат туһунан интэриэһинэй информация]</ref>
Москуба кинээһистибэтин, Нуучча саарыстыбатын, [[арассыыйа империята|Арассыыйа импиэриэйэтин]], Сэбиэсэкй Арасыыйа уонна [[ССРС]] киин куората. Герой куорат буолар. Москуба куоратыгар Арассыыйа Федерациятын федераальнай былаас уоргааннара, атын дойдулар посольствалара, аан дойду хампаанньаларын төбө офистара бааллар. Москуба уобалаһын уонна Калууга уобалаһын кытта кыраныыссалыыр.
Арассыыйа биир тутаах туризм киинэ: манна Москуба Крымлаа, Кыһыл болуоссат, Новодевичай манастыыр уонна Коломенскайга Вознесение сыаркаба бааллар уонна олор ЮНЕСКО аан дойдутааҕы утумун тиһигэр киирэллэр. Ону тэҥэ биир траанспарт киинэ буолар, куоракка 5 аэропорт, 9 тимир суол баксааллаара, 3 өрүс пуортара бааллар. 1935 сыллаахтан Москубаҕа метро үлэлиир.
== Географиянан балаһыанньата ==
[[Билэ:Moscow Urban Agglomeration, Russia, LandSat-7 image.jpg|thumb|Москуба спуутниктан көстүүтэ, 2007 сыл атырдьах ыйыгар]]
[[Билэ:Moscow aerial view looking towards the south-east.JPG|thumb|Внуукава аэрапоортка киирэн истэххэ көстүүтэ]]
Москва Арассыыйа арҕаа өттүгэр баар, Обь уонна Волга өрүстэр икки ардыларыгар турар. Смалээнска-Маскуоовскай уонна Маскварээцка-Оокскай дэхси сирдэр икки ардыларыгар. Куорат сирин иэнэ 2012 сыллаахха 2511 км² этэ. Онтон үс гыммыттан биирэ (870 км²) [[Москва кольцевой автомобильнай суол|МКАД]] диэн ааттаах массыына суолун иһигэр турар, атын 1641 км² — ол суол таһынан<ref name="СобОтчёт" />.
Муораттан орто үрдэтиитэ 156 миэтирэ буолар. Ордук үрдүк точката Теплай Стан үрдэбилигэр баар (255 м)<ref>{{cite web|url=http://www.darwin.museum.ru/expos/oopt/?t=40|title=Памятник природы «Высшая точка Москвы — 255 м над уровнем моря (Тёплый Стан)»|publisher=Государственный Дарвиновский музей|accessdate=2009-04-29|archiveurl=http://www.webcitation.org/616HTphCe|archivedate=2011-08-21}}</ref>, ордук аллараа точката Бисэдинскай муосталар аттыларыгар баар, онно Москуба өрүс куораттан тахсар. (114,2 м)<ref>{{cite web|url=http://moscowwalks.ru/2011/06/08/samaya-vysokaya-tochka-moskvy/|title=Самая высокая и самая низкая точки Москвы|date=2011-06-08|work=«Прогулки по Москве»|accessdate=2012-04-30|archiveurl=http://www.webcitation.org/67yANH8C4|archivedate=2012-05-27}}</ref>. Хотуттан соҕуруу уһуна МКАД иһинэн — 38 км, МКАД таһын аахтахха — 51,7 км, илинтэн арҕаа бардахха — 39,7 км.
Москуба өрүс орто устуутугар икки өттүттэн баар. Москуба өрүстэн ураты атын өрүстэр элбэхтэр, ол курдук, Сходня, Химки, Пресня, Неглинная, Яуза, Ныыщынка уонна да атыттар. <ref>{{cite web|url=http://moscow.gramota.ru/dict.shtml|title=Названия рек, ручьев, озёр, прудов и оврагов Москвы|publisher=moscow.gramota.ru|accessdate=2009-01-12|archiveurl=http://www.webcitation.org/616HUNUB6|archivedate=2011-08-21}}</ref>. Сорох кыра өрүстэри сир анныгар халлээктардарынан барар курдук уларыппыттар. Москубаҕа элбэх күөллэр баллар.
=== Климат ===
Москуба климата-олус континентальнай, чуолкайдык көстөр сезонунан. Кыһын (ортоку температураттан 0 °C) ортотунан 4 ый кэриҥэ, сэтинньи иккис декадатыттан (сэтинньи 12 күнүгэр) кулун тутар 19 күнүгэр диэри (кулун тутар 19 күнүгэр). Күнүскү температура кулун тутар 3 күнүгэр үтүө суолтаҕа төннөр. Халандаарынай кыстык кэмигэр уһун кэм (3-5 хонук) күүстээх тымныы кэмэ (түүҥҥү температураттан -20 °C, сэдэхтик -25- кэ тиийиэн сөп..−30 °C). Онуоха ахсынньыга уонна тохсунньу саҥатыгар ириэрии чаастара с-5 буолан барбыттара..-10 °C. 0 °C уонна үрдүк, ардыгар +5 диэн суолтаны ситиспитэ..+9 °C. ВДНХ метеостанциятын дааннайынан (1991-2020 сс. кэмин кэмигэр), сыл саамай тымныы ыйынан буолар (кини орто температурата -6,2 °C[30]. Сааскы сезоннар сылтан сыл эбиллэн, 1- тэн 3 ыйга диэри эбиллиэхтэрин сөп. Ардыгар сайыҥҥы температура муус устар саҥатыгар регистрацияланыа, оттон ыам ыйын бүтэһигэр-бэс ыйын саҥатыгар тымныы чөркөөхтөр төннүөхтэрэ. Сайын (күнүскү температура +20 °C уонна ортотунан +15 °C) ыам ыйын 3,5 ыйдааҕар, ыам ыйын үһүс декадатыттан (ыам ыйын 31 күнүгэр), күнүскү температура 30 кыраадыстаах (сезоҥҥа ортотунан 6-8 хонукка, 2010 с.-1,5 ый). 35 кыраадыстаах бэлиэтээһин кэнники 30 сылга 18 төгүл туолла, онтон 16 — 2010 сылга. Саамай сылаас ыйынан от ыйа буолар (кини орто температурата 1981-2010 сс. кэмигэр +19,2 °C). Күһүн Москваҕа уһун, балаҕан ыйын саҥатыттан саҕаланар, сэтинньи ортотугар — ахсынньы саҥатыгар, сууккатааҕы орто температура 0 °C. Сотору- сотору тымныы кыһын саҕаланыытын кэннэ хаар Покровскайга толору ааһар.<ref>[https://ceds.ru/blog/prognoz-pogody-v-moskve-na-50-let/ Москваҕа күн-дьыл барыыта 50 сылын туолар]</ref>
=== Чаас курдааһына ===
Москуба аан дойду стандартынан '''Москуба кэминэн''' (MSK) быһаарыллар чаас курдааһыныгар турар. Аан дойду координированнай бириэмэтиттэн (UTC) '''+4''' чаас уратылаах.
2011 сыл кулун тутар 27 күнүттэн наар үлэлиир сайыҥҥы бириэмэ киллэриллибитин кэнниттэн астрономия күн ортото Москубаҕа 13:30 буолар буолбута. <ref>{{cite web|url=http://www.interfax.ru/society/txt.asp?id=266879|title=Подготовка к зимнему времени началась|date=2012-09-21|publisher=[[Интерфакс]]|accessdate=2013-01-24}}</ref>.
== Экэниэмикэтэ ==
== Нэһилиэнньэтэ ==
Москуба куорат олохтооохторун ахсаана 11 977 988 буолар.
[[Билэ:График населения Москвы.gif|thumb|450px|Москуба олохтоохторун ахсаана уларыйыыта (1700—2000 сс.)]]
Москуба — Арассыыйа уонна Европа ордук улахан куората (Стамбуулга өссө элбэх, ол гынан баран Стамбуул Азия уонна Европа икки ардыгар турар), Онтон куорат таһыгар баар пригородтары аахтахха Стамбуулу кыайар (15 мөл. киһи)
2002 сыллааҕы биэрэпис түмүгүнэн Москубаҕа 10 382 754 киһи олорор эбит.<ref>{{cite web|url=http://www.perepis2002.ru/index.html?id=13|title=Итоги всероссийской переписи населения 2002. Численность и размещение населения|publisher=Федеральная служба государственной статистики|accessdate=2009-03-8|archiveurl=http://www.webcitation.org/616HzBXYE|archivedate=2011-08-21}}</ref>. Афыцыаальнай статыстычыскай учуоотка 11 911,1 тыыс. киһи баар.<ref name="1 сент 2012">[http://web.archive.org/web/20130120053852/http://moscow.gks.ru/newsDoc/soc_ekon_01-09_2012.doc Социально-экономическое положение в г. Москве в январе — сентябре 2012 г.]</ref>. Онтон 2010 сыллаах биэрэпис бастакы түмүгүнэн 2010 сыл алтынньы ыйыгар 11 632 060 киһи мэлдьи Москубаҕа олорор эбит. <ref>[http://www.perepis-2010.ru/smi/detail.php?ID=6042 Официальный сайт Всероссийской переписи 2010 года. Полмиллиона москвичей утеряли без умысла]</ref>,
Этныычыскай састаабынан 2002 уонна 2010 сыллаах биэрэпис түмүгэр маннык эбит: нууччалар - 9 930 410, (91,65%), украинецтар - 154 104 (1,42%), татаардар - 149 043 (1,38%), эрмээннэр - 106 466 (0,98%), азербайдьааннар - 57 123 (0,53%), дьэбириэйдэр - 53 142 (049%), беларустар 39 225 (0,36%), грузииннар - 38 934 (0,36%), лезгииннэр 5 719 (0,055%). Омуктарын эппэтэх дьон ахсаана - 668 409 (5,81%).<ref>[http://moscow.gks.ru/perepis2010/perepis2010Doc/%D0%9F%D1%80%D0%B8%D0%BB_5_%D0%9C%D0%BE%D1%81%D0%BA%D0%B2%D0%B0.xls Приложения к итогам ВПН 2010 года в Москве</ref>. Москубаҕа быһа холоон 2000 саха Москубаҕа олорор<ref>[http://www.gks.ru/free_doc/new_site/perepis2010/perepis_itogi1612.htm Информационные материалы об окончательных итогах Всероссийской переписи населения 2010 года</ref>.
==Быһаарыылар==
{{быһаарыылар}}
{{commons|Category:Moscow}}
<references/>
[[Категория:Эуропа киин куораттара]]
[[Категория:Азия киин куораттара]]
[[Категория:Арассыыйа куораттара]]
4ixevfkuj3kz7kycs4w6u4s69hudi4y
Болгария
0
4622
382129
380136
2022-07-21T20:10:29Z
185.25.50.196
wikitext
text/x-wiki
{{Infobox Country
|native_name = Болгарията Өрөспүбүүлүкэтэ
|local_name = {{lang|bg-Latn|Balgaria}}
|conventional_long_name = Република България
|common_name = Bulgaria
|image_flag = Flag_of_Bulgaria.svg
|image_coat = Coat of arms of Bulgaria.svg
|image_map = EU-Bulgaria.svg
|map_caption = {{map caption |region=Europe |subregion=EU |legend=European location legend en.png}}
|national_motto = {{lang|bg|Съединението прави силата}}{{spaces|2}}<small>([[Bulgarian language|Bulgarian]])</small><br />"{{transl|bg|''Saedinenieto pravi silata''}}"{{spaces|2}}<small>([[transliteration]])<br />"Strength through unity."{{smallsup|1}}</small>
|national_anthem = {{lang|bg|[[Mila Rodino|Мила Родино]]}}{{spaces|2}}<small>(Bulgarian)</small><br />{{lang|bg-Latn|''Mila Rodino''}}{{spaces|2}}<small>(transliteration)<br />''Dear Motherland''</small><center><br /><br>[[File:Mila Rodino.ogg]]
|official_languages = [[Болгар тыла]]
|capital = [[София]]
|latd=42 |latm=41 |latNS=N |longd=23 |longm=19 |longEW=E
|largest_city = capital
|government_type = [[Парламент республиката]]
|leader_title1 = [[Президент]]
|leader_name1 = [[Румен Радев]]
|leader_title2 = [[Премьер миниистир]]
|leader_name2 = [[Бойко Борисов]]
|leader_title3 = [[Ил ассамблея салайааччыта]]
|leader_name3 = [[Георги Пирински]]
|sovereignty_type = [[История|Историята]]
|sovereignty_note
|established_event1 = Founded
|established_date1 = 681<ref>http://www.state.gov/r/pa/ei/bgn/3236.htm</ref>
|established_event2 = Last previously independent state<sup>2</sup>
|established_date2 = <br />1422
|established_event3 = Autonomy within the [[Ottoman Empire]]
|established_date3 = <br />1878
|established_event4 = Unification with Eastern Rumelia
|established_date4 = 1885
|established_event5 = Officially recognized independence
|established_date5 = 1908
|accessionEUdate = 1 January 2007
|area_rank = 104th
|area_magnitude = 1 E11
|area_km2 = 110910
|area_sq_mi = 42823 <!--Do not remove per [[WP:MOSNUM]]-->
|percent_water = 0.3
|population_estimate = {{decrease}}7,640,238
|population_estimate_year = 2008
|population_estimate_rank = 94th
|population_census = {{increase}}7,932,984
|population_census_year = 1998
|population_density_km2 = 68.9
|population_density_sq_mi = 185 <!--Do not remove per [[WP:MOSNUM]]-->
|population_density_rank = 124th
|GDP_PPP_year = 2007
|GDP_PPP = $86.381 billion<ref name=imf2>{{cite web|url=http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2008/02/weodata/weorept.aspx?sy=2006&ey=2008&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=918&s=NGDPD%2CNGDPDPC%2CPPPGDP%2CPPPPC%2CLP&grp=0&a=&pr.x=69&pr.y=10 |title=Bulgaria|publisher=International Monetary Fund|accessdate=2008-10-09}}</ref>
|GDP_PPP_rank = 63rd
|GDP_PPP_per_capita = $11,310<ref name=imf2/>
|GDP_PPP_per_capita_rank = 65th
|GDP_nominal = $39.609 billion<ref name=imf2/>
|GDP_nominal_rank = 75th
|GDP_nominal_year = 2007
|GDP_nominal_per_capita = $5,186<ref name=imf2/>
|GDP_nominal_per_capita_rank = 88th
|Gini = 29.2
|Gini_year = 2003
|Gini_category = <font color="#009900">low</font>
|HDI_year = 2007
|HDI = {{increase}} 0.824
|HDI_rank = 53rd
|HDI_category = <font color="#009900">high</font>
|currency = [[Болгария лэва]]<sup>3</sup>
|currency_code = BGN
|country_code = bg
|time_zone = [[Eastern European Time|EET]]
|utc_offset = +2
|time_zone_DST = [[Eastern European Summer Time|EEST]]
|utc_offset_DST = +3
|demonym = [[Болгардар]]
|ethnic_groups = 84% [[болгардар]], 9% [[түрктэр]], 5% [[сыгааннар]], 2% атыттар
|drives_on = right
|cctld = [[.bg]]<sup>4</sup>
|calling_code = 359
|footnote1 = {{cite web |title=Bulgaria’s National Flag |publisher=[[Politics of Bulgaria|Bulgarian Government]] |date=3 October 2005 |url=http://www.government.bg/cgi-bin/e-cms/vis/vis.pl?s=001&p=0159&n=000006&g= |accessdate=2007-01-01}}
|footnote2 = [[Vidin|Vidin Tsardom]].
|footnote3 = plural ''[[Болгария лэва]]''.
|footnote4 = Bulgarians, in common with citizens of other [[European Union]] member-states, also use the [[.eu]] domain.
|footnote5 = Cell phone system GSM and NMT 450i
|footnote6 = Domestic power supply {{nowrap|220 V}}/{{nowrap|50 Hz}}, [[Schuko|Schuko (CEE 7/4) sockets]]
}}
'''Болгария''' ([[болгар тыла|бол]]. ''България''), официаллык '''Болгария Республиката''' (''Република България'') диэн [[Балканнар|Балканнарга]] баар дойду. Биэс дойдулуун кирбиилэhэр: [[Румыния|Румыниялыын]] хоту, [[Сербия|Сербиялыын]] уонна [[Македония Республиката|Македония Республикатыныын]] арҕаа, уонна [[Греция|Грециялыын]] уонна [[Түркийэ|Түркийэлиин]] соҕуруу. Илин [[Хара байҕал]] баар.
Болгария [[Эуропа Унията|Эуропа Униятын]] (2007 сылтан) уонна [[NATO]] (2004 сылтан) кыттыылаахтара. Олохтоохторун ахсаана 7.6 млн кэриҥэ.
Киин Куората София. Государственнай тыл-болгарскай. Харчы кээмэйэ — болгарскай хаҥас.
Дойду болгарин норуоттарын этнонимынан ааттаммыта.
Илин өттүгэр хара муора диэн баар. Кирбиилэһэллэр Грецияны уонна Турцияны кытта соҕуруу, Сербияны уонна Хотугу Македонияны кытта — арҕаа уонна Румынияны кытта — хоту. Уһуна 2245 км., итинтэн 1181 км. кэтитэ, 686 км. өрүстэр (итинтэн 470 км. Дунайынан) уонна 378 км. хара муора устун. Уһук илин географическай точкалар икки ардыларыгар саамай улахан ырааҕа-520 км. арҕааттан илин уонна хоту 330 км. соҕуруу.
Парламент республика президени кытта. 2016 сыллаахха Болгария Президенэ биэс сылга болдьохтоон Румен Радев талыллыбыта, кэлин 2021 сылга иккистээн талыллыбыта.
Административнай дьыаланан дойду 28 уобаласка арахсар, кинилэр 265 общинаҕа арахсаллар.
Конституция быһыытынан Болгария сырдык государство буолар. Нэһилиэнньэ чааһа (78 % кэриҥэ) православиены билинэр.
Сайдыылаах тыа хаһаайыстыбатын кытта индустриальнай дойду буолар. Экономика биир сүрүн салааларынан туризм уонна өҥө эйгэтэ буолаллар. Дойду демографическай кризиһин тургутан көрөр уонна олоҕун тупсарар 73- с миэстэни ылар.
По данным МВФ, ВВП кээмэйэ ППС за 2018 году составил $159,681 млрд ($22 700 на человека).
ХНТ чилиэнэ 1955 сылтан, 1975 сылтан ОБСЕ, 1992 сылтан, Европа Сэбиэтин 1992 сылтан, 1996 сылтан, НАТО 2004 сылтан уонна ЕС с
Болгарияны кытта сирэйдэрин холбуур бырааптаахтар, кинилэр бэйэ бырааптарын уонна эбээһинэстэрин холбуур бырааптаахтар. Болгария бэйэтин гражданнарыгар эбии омук гражданствотыгар көмөлөһөр. Россия гражданнара болгарскай гражданствоны ылбыт буолан, иккилии гражданство туһунан дуогабар түһэрсиллибэттэр. Сорох дойдулар элбэх ахсааннаах гражданнары көҥүллээбэттэр. Холобур, болгарскай уонна японскай гражданствоны туппут дьон Япония Юстициятын министерствотыгар 22 сылга диэри, ханнык гражданствоны оннунан хаалларарга дьулуһуохтаахтар.<ref>[https://emigras.ru/evropa/bolgariya/grazhdanstvo-bolgarii Гражданствоны хайдах ылыахха сөбүй?]</ref>
== Туризм ==
Туризм Болгарияҕа дойду ВВП- гар баар. Туристар үксүлэрэ сайылыкка, эбэтэр сезонунан сөп түбэһиннэрэн сылдьаллар. Болгарияҕа туризмы сайыннарыы кэскилэ үөрүүлээх, дойду культурнай уонна айылҕалаах сирдэрдээх. 2015 с. хаһыат Болгария курортарын Европаҕа саамай чэпчэки диэн ааттаабыта. Тутаах болгарскай курортарга бородуукта корзина Италия, Испания уонна Турция курортарыгар маарынныыр чэпчэки. Ону таһынан Болгарияҕа икки эрэ туристическай ыйы - алтынньы уонна сэтинньи ыйдарга. Черноморскай кулун тутар — бу хайы — үйэҕэ сибэккилээх эрэллээх саас, бэс ыйыгар хара муораҕа балаҕан ыйыгар диэри сөтүөлүүллэр. Хайа- байытар сезон ахсынньы ыйга саҕаланар уонна олунньуга диэри салҕанар.<ref>[https://tatatravel.by/tury/bolgariya/ Ордук Болгарияҕа туруҥ]</ref>
Черноморскай байҕал кытылыгар-пляж туризмын хайысхата. Болгария Илин Европа Социалистическай дойдуларыгар биир саамай улахан курорт этэ. 1990- с сылларга салаа эстэн, билигин өрө көтөҕүллүү көстөр. Туристар сүрүн маассалара Арҕаа уонна Илин Европа, Скандинавия, Германия, Россия, Украина уонна Великобритания дойдуларыттан кэлэллэр.
Ордук биллэр хара муора курортара: Албена, көмүс кумах, Ривьер, Св. Константин уонна Елена, Обзор, күн Биэрэгэ, Созол, Елена, Сибэтиэй былаас.
Балоно (СПА) курортара: Велинград, Сандански, Хисар, Павел баанньык, Чатенскай баанньык, О. Д. А.
Хайа курорда: Банско, Боровец, Пампоро, Витоша. Хайа- байҕал курортарыгар, хара муора таһымынан, гостиница базатын уонна хайа инфраструктуратын көхтөөхтүк саҥардыы барар. Саҥа трассалар тутуллаллар, аныгы подъезниктар (холобур, Dopelmyer) туруоруллаллар. Курортар трасса уопсай уһуна кыра, орто уонна намыһах уустуктардааҕар ордук нүөлсүтүллүбүт салааларынан намыһах. 2008 сыл кулун тутарга Бан- Эуропа турнира эр дьоҥҥо түргэн тэтимнээхтик ыытыллыбыта.
== Быһаарыылар ==
{{Быһаарыылар}}
{{Geo-stub}}
{{Countries of Europe}}
{{ЭУ}}
[[Категория:Эуропа дойдулара]]
3fjdppdcv1puc8a5tnbfltgaq3hgjoq
382131
382129
2022-07-21T21:09:33Z
216.234.200.179
wikitext
text/x-wiki
{{Infobox Country
|native_name = Болгарията Өрөспүбүүлүкэтэ
|local_name = {{lang|bg-Latn|Balgaria}}
|conventional_long_name = Република България
|common_name = Bulgaria
|image_flag = Flag_of_Bulgaria.svg
|image_coat = Coat of arms of Bulgaria.svg
|image_map = EU-Bulgaria.svg
|map_caption = {{map caption |region=Europe |subregion=EU |legend=European location legend en.png}}
|national_motto = {{lang|bg|Съединението прави силата}}{{spaces|2}}<small>([[Bulgarian language|Bulgarian]])</small><br />"{{transl|bg|''Saedinenieto pravi silata''}}"{{spaces|2}}<small>([[transliteration]])<br />"Strength through unity."{{smallsup|1}}</small>
|national_anthem = {{lang|bg|[[Mila Rodino|Мила Родино]]}}{{spaces|2}}<small>(Bulgarian)</small><br />{{lang|bg-Latn|''Mila Rodino''}}{{spaces|2}}<small>(transliteration)<br />''Dear Motherland''</small><center><br /><br>[[File:Mila Rodino.ogg]]
|official_languages = [[Болгар тыла]]
|capital = [[София]]
|latd=42 |latm=41 |latNS=N |longd=23 |longm=19 |longEW=E
|largest_city = capital
|government_type = [[Парламент республиката]]
|leader_title1 = [[Президент]]
|leader_name1 = [[Румен Радев]]
|leader_title2 = [[Премьер миниистир]]
|leader_name2 = [[Бойко Борисов]]
|leader_title3 = [[Ил ассамблея салайааччыта]]
|leader_name3 = [[Георги Пирински]]
|sovereignty_type = [[История|Историята]]
|sovereignty_note
|established_event1 = Founded
|established_date1 = 681<ref>http://www.state.gov/r/pa/ei/bgn/3236.htm</ref>
|established_event2 = Last previously independent state<sup>2</sup>
|established_date2 = <br />1422
|established_event3 = Autonomy within the [[Ottoman Empire]]
|established_date3 = <br />1878
|established_event4 = Unification with Eastern Rumelia
|established_date4 = 1885
|established_event5 = Officially recognized independence
|established_date5 = 1908
|accessionEUdate = 1 January 2007
|area_rank = 104th
|area_magnitude = 1 E11
|area_km2 = 110910
|area_sq_mi = 42823 <!--Do not remove per [[WP:MOSNUM]]-->
|percent_water = 0.3
|population_estimate = {{decrease}}7,640,238
|population_estimate_year = 2008
|population_estimate_rank = 94th
|population_census = {{increase}}7,932,984
|population_census_year = 1998
|population_density_km2 = 68.9
|population_density_sq_mi = 185 <!--Do not remove per [[WP:MOSNUM]]-->
|population_density_rank = 124th
|GDP_PPP_year = 2007
|GDP_PPP = $86.381 billion<ref name=imf2>{{cite web|url=http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2008/02/weodata/weorept.aspx?sy=2006&ey=2008&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=918&s=NGDPD%2CNGDPDPC%2CPPPGDP%2CPPPPC%2CLP&grp=0&a=&pr.x=69&pr.y=10 |title=Bulgaria|publisher=International Monetary Fund|accessdate=2008-10-09}}</ref>
|GDP_PPP_rank = 63rd
|GDP_PPP_per_capita = $11,310<ref name=imf2/>
|GDP_PPP_per_capita_rank = 65th
|GDP_nominal = $39.609 billion<ref name=imf2/>
|GDP_nominal_rank = 75th
|GDP_nominal_year = 2007
|GDP_nominal_per_capita = $5,186<ref name=imf2/>
|GDP_nominal_per_capita_rank = 88th
|Gini = 29.2
|Gini_year = 2003
|Gini_category = <font color="#009900">low</font>
|HDI_year = 2007
|HDI = {{increase}} 0.824
|HDI_rank = 53rd
|HDI_category = <font color="#009900">high</font>
|currency = [[Болгария лэва]]<sup>3</sup>
|currency_code = BGN
|country_code = bg
|time_zone = [[Eastern European Time|EET]]
|utc_offset = +2
|time_zone_DST = [[Eastern European Summer Time|EEST]]
|utc_offset_DST = +3
|demonym = [[Болгардар]]
|ethnic_groups = 84% [[болгардар]], 9% [[түрктэр]], 5% [[сыгааннар]], 2% атыттар
|drives_on = right
|cctld = [[.bg]]<sup>4</sup>
|calling_code = 359
|footnote1 = {{cite web |title=Bulgaria’s National Flag |publisher=[[Politics of Bulgaria|Bulgarian Government]] |date=3 October 2005 |url=http://www.government.bg/cgi-bin/e-cms/vis/vis.pl?s=001&p=0159&n=000006&g= |accessdate=2007-01-01}}
|footnote2 = [[Vidin|Vidin Tsardom]].
|footnote3 = plural ''[[Болгария лэва]]''.
|footnote4 = Bulgarians, in common with citizens of other [[European Union]] member-states, also use the [[.eu]] domain.
|footnote5 = Cell phone system GSM and NMT 450i
|footnote6 = Domestic power supply {{nowrap|220 V}}/{{nowrap|50 Hz}}, [[Schuko|Schuko (CEE 7/4) sockets]]
}}
'''Болгария''' ([[болгар тыла|бол]]. ''България''), официаллык '''Болгария Республиката''' (''Република България'') диэн [[Балканнар|Балканнарга]] баар дойду. Биэс дойдулуун кирбиилэhэр: [[Румыния|Румыниялыын]] хоту, [[Сербия|Сербиялыын]] уонна [[Македония Республиката|Македония Республикатыныын]] арҕаа, уонна [[Греция|Грециялыын]] уонна [[Түркийэ|Түркийэлиин]] соҕуруу. Илин [[Хара байҕал]] баар.
Болгария [[Эуропа Унията|Эуропа Униятын]] (2007 сылтан) уонна [[NATO]] (2004 сылтан) кыттыылаахтара. Олохтоохторун ахсаана 7.6 млн кэриҥэ.
Киин Куората София. Государственнай тыл-болгарскай. Харчы кээмэйэ — болгарскай хаҥас.
Дойду болгарин норуоттарын этнонимынан ааттаммыта.
Илин өттүгэр хара муора диэн баар. Кирбиилэһэллэр Грецияны уонна Турцияны кытта соҕуруу, Сербияны уонна Хотугу Македонияны кытта — арҕаа уонна Румынияны кытта — хоту. Уһуна 2245 км., итинтэн 1181 км. кэтитэ, 686 км. өрүстэр (итинтэн 470 км. Дунайынан) уонна 378 км. хара муора устун. Уһук илин географическай точкалар икки ардыларыгар саамай улахан ырааҕа-520 км. арҕааттан илин уонна хоту 330 км. соҕуруу.
Парламент республика президени кытта. 2016 сыллаахха Болгария Президенэ биэс сылга болдьохтоон Румен Радев талыллыбыта, кэлин 2021 сылга иккистээн талыллыбыта.
Административнай дьыаланан дойду 28 уобаласка арахсар, кинилэр 265 общинаҕа арахсаллар.
Конституция быһыытынан Болгария сырдык государство буолар. Нэһилиэнньэ чааһа (78 % кэриҥэ) православиены билинэр.
Сайдыылаах тыа хаһаайыстыбатын кытта индустриальнай дойду буолар. Экономика биир сүрүн салааларынан туризм уонна өҥө эйгэтэ буолаллар. Дойду демографическай кризиһин тургутан көрөр уонна олоҕун тупсарар 73- с миэстэни ылар.
По данным МВФ, ВВП кээмэйэ ППС за 2018 году составил $159,681 млрд ($22 700 на человека).
[[ХНТ]] чилиэнэ 1955 сылтан, 1975 сылтан ОБСЕ, 1992 сылтан, Европа Сэбиэтин 1992 сылтан, 1996 сылтан, НАТО 2004 сылтан уонна ЕС с
Болгарияны кытта сирэйдэрин холбуур бырааптаахтар, кинилэр бэйэ бырааптарын уонна эбээһинэстэрин холбуур бырааптаахтар. Болгария бэйэтин гражданнарыгар эбии омук гражданствотыгар көмөлөһөр. Россия гражданнара болгарскай гражданствоны ылбыт буолан, иккилии гражданство туһунан дуогабар түһэрсиллибэттэр. Сорох дойдулар элбэх ахсааннаах гражданнары көҥүллээбэттэр. Холобур, болгарскай уонна японскай гражданствоны туппут дьон Япония Юстициятын министерствотыгар 22 сылга диэри, ханнык гражданствоны оннунан хаалларарга дьулуһуохтаахтар.<ref>[https://emigras.ru/evropa/bolgariya/grazhdanstvo-bolgarii Гражданствоны хайдах ылыахха сөбүй?]</ref>
== Туризм ==
Туризм Болгарияҕа дойду ВВП- гар баар. Туристар үксүлэрэ сайылыкка, эбэтэр сезонунан сөп түбэһиннэрэн сылдьаллар. Болгарияҕа туризмы сайыннарыы кэскилэ үөрүүлээх, дойду культурнай уонна айылҕалаах сирдэрдээх. 2015 с. хаһыат Болгария курортарын Европаҕа саамай чэпчэки диэн ааттаабыта. Тутаах болгарскай курортарга бородуукта корзина Италия, Испания уонна Турция курортарыгар маарынныыр чэпчэки. Ону таһынан Болгарияҕа икки эрэ туристическай ыйы - алтынньы уонна сэтинньи ыйдарга. Черноморскай кулун тутар — бу хайы — үйэҕэ сибэккилээх эрэллээх саас, бэс ыйыгар хара муораҕа балаҕан ыйыгар диэри сөтүөлүүллэр. Хайа- байытар сезон ахсынньы ыйга саҕаланар уонна олунньуга диэри салҕанар.<ref>[https://tatatravel.by/tury/bolgariya/ Ордук Болгарияҕа туруҥ]</ref>
Черноморскай байҕал кытылыгар-пляж туризмын хайысхата. Болгария Илин Европа Социалистическай дойдуларыгар биир саамай улахан курорт этэ. 1990- с сылларга салаа эстэн, билигин өрө көтөҕүллүү көстөр. Туристар сүрүн маассалара Арҕаа уонна Илин Европа, Скандинавия, Германия, Россия, Украина уонна Великобритания дойдуларыттан кэлэллэр.
Ордук биллэр хара муора курортара: Албена, көмүс кумах, Ривьер, Св. Константин уонна Елена, Обзор, күн Биэрэгэ, Созол, Елена, Сибэтиэй былаас.
Балоно (СПА) курортара: Велинград, Сандански, Хисар, Павел баанньык, Чатенскай баанньык, О. Д. А.
Хайа курорда: Банско, Боровец, Пампоро, Витоша. Хайа- байҕал курортарыгар, хара муора таһымынан, гостиница базатын уонна хайа инфраструктуратын көхтөөхтүк саҥардыы барар. Саҥа трассалар тутуллаллар, аныгы подъезниктар (холобур, Dopelmyer) туруоруллаллар. Курортар трасса уопсай уһуна кыра, орто уонна намыһах уустуктардааҕар ордук нүөлсүтүллүбүт салааларынан намыһах. 2008 сыл кулун тутарга Бан- Эуропа турнира эр дьоҥҥо түргэн тэтимнээхтик ыытыллыбыта.
== Быһаарыылар ==
{{Быһаарыылар}}
{{Geo-stub}}
{{Countries of Europe}}
{{ЭУ}}
[[Категория:Эуропа дойдулара]]
4q60v9sf9kh6r1gkp1lahnwq3rsdeb5
Киhи
0
5205
382134
359787
2022-07-22T06:11:08Z
194.68.225.15
wikitext
text/x-wiki
[[Билэ:PPlaquecloseup.svg|мини|Киhи]]
'''Киhи''' ({{lang-la|Homo sapiens}}) — элбэх ахсааҥҥа '''дьон''' диэн [[Hominidae]] ыалга киирэр көнөтүк хаамар [[примат|приматтар]]. [[ДНА]] көрдөрүүтүнэн дьон [[Африка|Африкаҕа]] 200,000 сыл кэриҥэ анараа өттүгэр үөскээбиттэр. Киhи cайдыылаах [[мэйии|мэйиилээх]], сатабыллара: [[абстракция]], [[тыл]], [[интроспекция]] уонна [[проблеманы быhаарыы]]. Киhи араас эттиктэри туттар илиилээх. Дьон [[Сир]] бары өттүлэригэр тарҕанан олороллор. 2008 с. от ыйыгар дьон ахсаана 6.7 млрд.
Атын үрдүкү [[примат|приматтар]] курдук киhи айылҕаттан түөлбэлэhэр. Дьон бэйэ бэйэлэрин кытта билсэллэр - сүрүннээн тылынан кэпсэтэн уонна суруйсан — cанааны этэр уонна бэрсэр, тэрийсэр гына. Дьон [[социал структура|социал структуралары]] тэрийэллэр, ол аата араас бөлөхтөр, [[ыал|ыалтан]] [[ил|илгэ]] дылы.
Киһи икки көрүҥҥэ арахсар, арахсыылара дьон аймах ууһууругар тус-туспа аналлаах органнаахтар. Эр киһи; кини дьахтарга оҕо оҥорор член диэн органнаах. Дьахтар: эр киһиттэн оҕо ууһуур сиэмэтин ылан анал матка диэн органыгар 9 ыйы быһа илдьэ сылдьан ситэрэр оҕо гынар.
Эһиэхэ сүрүн үөрэҕитин, кайыштаргытын, ол иһигэр паараларгытын тас көстүүгүт.
саайталаа,
баһа-Дыгынас кулгаах-нос — кус-грех — тииһэ-Аллараа сыҥаах-сыҥаахтаах иэдэстэр;
моой — хабарҕата;
киһи илиитин бэгэччэгэр бэгэччэгэр — улахан тарбах;
сис тоноҕоһо - түөс иннэтэ;
дыгыныыр-пупок — половой органнар (половой член/или туөкүн клитора/влагалище) — анал дьөлөҕөс;
таз — бедро отоно — тобугунан — чолень — икра — атах хачынынан.
Киһи төбөтүн илин эҥээрэ, Үөһээ кыраныысса устун, Аллараа өттүнэн, Аллараа муннуктарынан, алларааттан уонна кулгаахтаах ракин мутуктарынан алларааттан, сэҥийэтигэр ааспыттар.<ref>[https://this-person-does-not-exist.com/en Поддельнай сирэйдэри генератор]</ref>
== Быһаарыылар ==
{{быһаарыылар}}{{rq|sources|img}}
[[Категория:Киhи]]
phgmdcwf94f6p7srpsimv41swffb011
Агра
0
13341
382135
285576
2022-07-22T11:03:13Z
103.249.77.193
wikitext
text/x-wiki
{{otheruses}}
{{Infobox Indian Jurisdiction
<!-- See [[Wikipedia:WikiProject Indian cities]] for details -->
|native_name = Agra
|skyline=Taj Mahal at Agra.jpg
|type = Metro
|locator_position = left
|latd = 27.18|longd = 78.02
|state_name = Uttar Pradesh
|district = [[Agra district|Agra]]
|altitude = 171
|population_as_of = 2008
|population_total = 1650000
|population_density =
|area_magnitude = 6
|area_total = 188.40
|Mayor = Anjula Singh Mahour
|website = agra.nic.in
|area_telephone = 91(562)
|postal_code = 282 XXX
|vehicle_code_range = UP-80
|footnotes =
}}
[https://www.aligarhup81.com/ aligarh]
'''Агра''' ('''आगरा''') — [[Индия]] дойдутугар баар улахан культурнай, экономически сайдыылаах улахан куорат, [[Уттар Прадыш]] штатыгар баар. Куоракка аан дойдуга кэрэ көрүҥүнэн киэҥник биллэр [[Тадж Махал]] баар. Элбэх университеттар. Нэһилиэнньэтэ 2 мөлүйүөн, эргинниин 20 мөлүйүөн.https://www.aligarhup81.com/
[[Категория:Индия]]
[[Категория:География]]
6j2box5vezq2byyalkon4kzthu52ta1
382136
382135
2022-07-22T11:03:35Z
Victor Trevor
22208
Undid edits by [[Special:Contribs/103.249.77.193|103.249.77.193]] ([[User talk:103.249.77.193|talk]]) to last version by Legobot: unnecessary links or spam
wikitext
text/x-wiki
{{otheruses}}
{{Infobox Indian Jurisdiction
<!-- See [[Wikipedia:WikiProject Indian cities]] for details -->
|native_name = Agra
|skyline=Taj Mahal at Agra.jpg
|type = Metro
|locator_position = left
|latd = 27.18|longd = 78.02
|state_name = Uttar Pradesh
|district = [[Agra district|Agra]]
|altitude = 171
|population_as_of = 2008
|population_total = 1650000
|population_density =
|area_magnitude = 6
|area_total = 188.40
|Mayor = Anjula Singh Mahour
|website = agra.nic.in
|area_telephone = 91(562)
|postal_code = 282 XXX
|vehicle_code_range = UP-80
|footnotes =
}}
'''Агра''' ('''आगरा''') — [[Индия]] дойдутугар баар улахан культурнай, экономически сайдыылаах улахан куорат, [[Уттар Прадыш]] штатыгар баар. Куоракка аан дойдуга кэрэ көрүҥүнэн киэҥник биллэр [[Тадж Махал]] баар. Элбэх университеттар. Нэһилиэнньэтэ 2 мөлүйүөн, эргинниин 20 мөлүйүөн.
[[Категория:Индия]]
[[Категория:География]]
4qvp4vp25gc6h5qbcpxx57h1p43q089
Халыып:Potd/2022-07-30 (sah)
10
50086
382130
2022-07-21T21:09:24Z
Ymblanter
4562
'Львы на деревьях, Национальный парк королевы Елизаветы, Уганда' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна
wikitext
text/x-wiki
Львы на деревьях, Национальный парк королевы Елизаветы, Уганда
swo1t3ohl4ednyiwsg2kcevf3ya913l
Халыып:Potd/2022-07-30
10
50087
382132
2022-07-21T21:09:38Z
Ymblanter
4562
'Tree-climbing lions (Panthera leo).jpg' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна
wikitext
text/x-wiki
Tree-climbing lions (Panthera leo).jpg
co0tbzivq6q6cokyki0qhgkusv75wmz