Көмпүүтэр

<mediawiki xmlns="http://www.mediawiki.org/xml/export-0.10/" xmlns:xsi="http://www.w3.org/2001/XMLSchema-instance" xsi:schemaLocation="http://www.mediawiki.org/xml/export-0.10/ http://www.mediawiki.org/xml/export-0.10.xsd" version="0.10" xml:lang="sah">
  <siteinfo>
    <sitename>Бикипиэдьийэ</sitename>
    <dbname>sahwiki</dbname>
    <base>https://sah.wikipedia.org/wiki/%D0%A1%D2%AF%D1%80%D2%AF%D0%BD_%D1%81%D0%B8%D1%80%D1%8D%D0%B9</base>
    <generator>MediaWiki 1.39.0-wmf.21</generator>
    <case>first-letter</case>
    <namespaces>
      <namespace key="-2" case="first-letter">Миэдьийэ</namespace>
      <namespace key="-1" case="first-letter">Аналлаах</namespace>
      <namespace key="0" case="first-letter" />
      <namespace key="1" case="first-letter">Ырытыы</namespace>
      <namespace key="2" case="first-letter">Кыттааччы</namespace>
      <namespace key="3" case="first-letter">Кыттааччы ырытыыта</namespace>
      <namespace key="4" case="first-letter">Бикипиэдьийэ</namespace>
      <namespace key="5" case="first-letter">Бикипиэдьийэ ырытыыта</namespace>
      <namespace key="6" case="first-letter">Билэ</namespace>
      <namespace key="7" case="first-letter">Билэ ырытыыта</namespace>
      <namespace key="8" case="first-letter">MediaWiki</namespace>
      <namespace key="9" case="first-letter">MediaWiki-ни ырытыы</namespace>
      <namespace key="10" case="first-letter">Халыып</namespace>
      <namespace key="11" case="first-letter">Халыыбы ырытыы</namespace>
      <namespace key="12" case="first-letter">Көмө</namespace>
      <namespace key="13" case="first-letter">Көмөнү ырытыы</namespace>
      <namespace key="14" case="first-letter">Категория</namespace>
      <namespace key="15" case="first-letter">Категорияны ырытыы</namespace>
      <namespace key="710" case="first-letter">TimedText</namespace>
      <namespace key="711" case="first-letter">TimedText talk</namespace>
      <namespace key="828" case="first-letter">Модуль</namespace>
      <namespace key="829" case="first-letter">Обсуждение модуля</namespace>
      <namespace key="2300" case="first-letter">Гаджет</namespace>
      <namespace key="2301" case="first-letter">Обсуждение гаджета</namespace>
      <namespace key="2302" case="case-sensitive">Определение гаджета</namespace>
      <namespace key="2303" case="case-sensitive">Обсуждение определения гаджета</namespace>
    </namespaces>
  </siteinfo>
  <page>
    <title>Көмпүүтэр</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1228</id>
    <revision>
      <id>382118</id>
      <parentid>321129</parentid>
      <timestamp>2022-07-20T14:27:10Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>46.183.184.23</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3939" xml:space="preserve">[[Билэ:Desktop computer clipart - Yellow theme.svg|thumb|Көмпүүтэр тас көстүүтэ]]'''Көмпүүтэр''' ([[ааҥл тыла|ааҥ]]. ''computer'' — суоттааччы) диэн электроника ньыматынан ааҕар-суоттуур массыына. Суоттааһын көмөтүнэн көмпүүтэр [[информация|информацияны]] эрдэттэн бэриллибит [[алгоритм|алгоритмынан]] таҥастыыр. Көмпүүтэрдэр үксүлэрэ өссө информацияны өйдүүр уонна көрдүүр кыахтаахтар, ол информацияны анал тэриллэр көмөлөрүнэн (монитор, принтер о.д.а.) дьоҥҥо эбэтэр массыыналарга көрдөрөллөр, биэрэллэр. Көмпүүтэр сүрэҕэ [[киин процессор|процессор]] буолар. 

Персональнай компьютер, ПК (англ. personal buter, PК), ПЭВМ (персональная электроно- суоттуур массыына) — биир туһанааччыга анаммыт (биир туһанааччыга анаммыт) ЭВМ бытовой прибор уонна универсальные функциональные кыамталар. ПК стационарнай (үксүн остуол) эбэтэр портативнай (ноутбук, планшет) буолуон сөп.

Гостиница 27201-87, ПК маассабай автоматизациялааһын средстволара (сүнньүнэн норуот хаһаайыстыбатын араас уобаластарыгар автоматизированнай рабочай миэстэлэри үөскэтиигэ) уонна ааҕар техника уонна программирование салаатыгар анал билиитэ суох туһанааччыларга ананаллар.

Бастаан компьютер суоттуур массыына курдук тэриллибитэ, ону таһынан атын сыалларга туһаныллар средство — информационнай ситимнэргэ уонна мультимедиа (Мультимедиа станция), компьютернай оонньууларга (оонньуур ПК), персональнай рабочай станциябытыгар туһаныллар.

Бастакы компьютердар (ханнык баҕарар бастакы компьютер (уопсайынан да бастакы компьютердар да быһыытынан) көскө аһыыр анамматылар. Ол эбэтэр бастакы ПК стационарнай этилэр. Кинилэр систиэмэ блогун, монитор уонна клавиатуратын, компьютернай кутуйах, система блогун кытта ситимнээх блогу, компьютернай кутуйах курдук түмүктэммит чаастартан төрүттээхтэр. Бу ПК тутуутун туспа схематын холобур. Ол гынан баран билигин система блок, монитор уонна, үгүстүк, атын тэриллэр (клавиатура, тачпад эбэтэр тркбол, дорҕоон подсистиката, вэб- камерата, микрофон) биир оҥоһук түмүллүбүт.&lt;ref&gt;[https://mouse-sensitiv.com/en Компьютер шӑшийӗн сисӗмлӗх калькуляторӗ]&lt;/ref&gt;

== Туһаныллыбыт литература ==
* Саха тылын быһаарыылаах улахан тылдьыта. IV туом. Новосибирскай, &quot;Наука&quot;, 2007, ISBN 978-5-02-032397-1

[[Категория:Көмпүүтэр|*]]</text>
      <sha1>8bslvke6p53hym3vhdlfibm0oy0g515</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>382122</id>
      <parentid>382118</parentid>
      <timestamp>2022-07-20T20:30:27Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>216.234.200.179</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3996" xml:space="preserve">[[Билэ:Desktop computer clipart - Yellow theme.svg|thumb|Көмпүүтэр тас көстүүтэ]]'''Көмпүүтэр''' ([[ааҥл тыла|ааҥ]]. ''computer'' — суоттааччы) диэн электроника ньыматынан ааҕар-суоттуур массыына. Суоттааһын көмөтүнэн көмпүүтэр [[информация|информацияны]] эрдэттэн бэриллибит [[алгоритм|алгоритмынан]] таҥастыыр. Көмпүүтэрдэр үксүлэрэ өссө информацияны өйдүүр уонна көрдүүр кыахтаахтар, ол информацияны анал тэриллэр көмөлөрүнэн (монитор, принтер о.д.а.) дьоҥҥо эбэтэр массыыналарга көрдөрөллөр, биэрэллэр. Көмпүүтэр сүрэҕэ [[киин процессор|процессор]] буолар. 

Персональнай компьютер, ПК (англ. personal buter, PК), ПЭВМ (персональная электроно- суоттуур массыына) — биир туһанааччыга анаммыт (биир туһанааччыга анаммыт) ЭВМ бытовой прибор уонна универсальные функциональные кыамталар. ПК стационарнай (үксүн остуол) эбэтэр портативнай (ноутбук, планшет) буолуон сөп.

Гостиница 27201-87, ПК маассабай автоматизациялааһын средстволара (сүнньүнэн норуот хаһаайыстыбатын араас уобаластарыгар автоматизированнай рабочай миэстэлэри үөскэтиигэ) уонна ааҕар техника уонна программирование салаатыгар анал билиитэ суох туһанааччыларга ананаллар.

Бастаан компьютер суоттуур массыына курдук тэриллибитэ, ону таһынан атын сыалларга туһаныллар средство — информационнай ситимнэргэ уонна мультимедиа (Мультимедиа станция), компьютернай оонньууларга (оонньуур ПК), персональнай рабочай станциябытыгар туһаныллар.

Бастакы компьютердар (ханнык баҕарар бастакы компьютер (уопсайынан да бастакы компьютердар да быһыытынан) көскө аһыыр анамматылар. Ол эбэтэр бастакы ПК стационарнай этилэр. Кинилэр систиэмэ блогун, монитор уонна клавиатуратын, компьютернай кутуйах, система блогун кытта ситимнээх блогу, компьютернай кутуйах курдук түмүктэммит чаастартан төрүттээхтэр. Бу ПК тутуутун туспа схематын холобур. Ол гынан баран билигин система блок, монитор уонна, үгүстүк, атын тэриллэр (клавиатура, тачпад эбэтэр тркбол, дорҕоон подсистиката, вэб- камерата, микрофон) биир оҥоһук түмүллүбүт.&lt;ref&gt;[https://mouse-sensitiv.com/en Компьютер шӑшийӗн сисӗмлӗх калькуляторӗ]&lt;/ref&gt;

== Туһаныллыбыт литература ==
* Саха тылын быһаарыылаах улахан тылдьыта. IV туом. Новосибирскай, &quot;Наука&quot;, 2007, ISBN 978-5-02-032397-1

== Быһаарыылар ==
{{быһаарыылар}}

[[Категория:Көмпүүтэр|*]]</text>
      <sha1>cq0eshssl6aq8h9vtiwq160kqf1nlki</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Видео оонньуу</title>
    <ns>0</ns>
    <id>3856</id>
    <revision>
      <id>382128</id>
      <parentid>380769</parentid>
      <timestamp>2022-07-21T03:44:27Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>46.183.184.23</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="12577" xml:space="preserve">'''Видео оонньуу''' диэн [[туттааччы интерфейса|туттааччы интерфейсын]] уонна [[дисплей]] нөҥүө холбонор оонньуу [[көмпүүтэр программата]]. Видео оонньуулар онньонор электроник системалара платформалар диэннэр. Сүрүн үс ооонньуу платформалара: [[тус көмпүүтэр]], [[видео оонньуу консоля|видео оонньуу консолляра]], [[аркадалар]] уонна [[илиигэ тутар девайстар]]. Оонньуунан салайар девайс [[оонньуу контроллера]] диэн. Араас платформаларга араас көрүҥнэрдээх буолар: көмпүүтэргэ [[клавиатура]] уонна [[көмпүүтэр кутуйаҕа|кутуйах]].&lt;ref&gt;[https://directx-windows.ru/dlya-chego-nuzhen-directx.html Компьютернай оонньууларга сыһыарыы]&lt;/ref&gt;

Жанр олус элбэх. Интэриниэт сайтыгар оонньуур сүрүн соруктары ааҕыаҕыҥ: эшененнэр, платформалар, стратегиялар, аркадтар, варгеймалар, кестэр, адвенчуралар (Саргылаана), ил (интерактивнай литература), файтези, рпг (ролевые оонньуулар), фентези, симулятордар, сойуустар, остуол, спортивнай, гонкалар, виртуальнай тирирдэр уо. д. А.&lt;ref&gt;[https://brauzernieigri.ru/catalog/fentezi/ Фентези жанрыгар оонньуулары хомуйуу]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[https://hacker-typer.online/en Хакер код симулятора]&lt;/ref&gt;

== История ==
Оонньууларга аналлаах бастакы интерактивнай электроннай тэриллиилэр уонна бастакы оонньуу программалара АХШ- ка иккис аан дойду сэриитин кэнниттэн компьютерга тахсыбыттара. 1948 сыллаахха Америка физиктара Томас Голлдсмит-младшай уонна Эстлэй Рейн Манн &quot; электроннай тиргэ олоҕурарыгар аралдьытар тэрил», онтон ураты оҥоһуута теннис форум (1958) - Уильям Хигинотам тэрийбит симуляторын, Брукхейвен национальнай лабораториятын базатыгар оциллограф базатыгар олоҕурбута. Бу курдук, атын сыалга анаммыт бастакы компьютердарга туһаайыллыбыт ОХО (1952) программата «крестик- нолик» оонньууну көрдөрбүт эдэр учуонайдар Александр Дуглас кини докторскай диссертациятын сорҕотун быһыытынан Кембридж университетыгар бастакы компьютерга пропагыраама оҥоһуллубута! (1962) Сөҥүүндэ (Ааҥл.)руск. уонна икки атын массачусет технологическай институт мини- компьютерга РДП-1.

Аркадий бушнелла уонна Pong (1971) курдук Боҕуруордар оонньуур автоматтара (1972) кэлин «видеоигр аҕата» диэн ааттаммыт ралла Баерга компьютернай оонньуулары кубулуппуттара. Рьфу Баеру 1972 сыллаахха Америка ырыынагар таһаарыллыбыт бастакы оонньуур консоль оҥорооччу аатын ылбыта. Магадан Твердохимович уонна да атын оҥорон таһаарааччылартан элбэх аппаратнай уонна программнай клоннары үөскэтэн, бу кумааҕы компьютернай оонньуулар индустрияларын саҕалаабыта. 1978 с.Япония Таито хампаанньата Японияҕа да, АХШ- ка да — бэйэтин уочаратынан, бу Атаҕастар 2600 (1977) уонна кинилэргэ Аркадий автоматтары кытта бииргэ оонньуур күүстээх толугу биэрбитэ. Маныаха университет уонна научнай эйгэҕэ компьютердар оонньууларын уураппатахтара-мейфреймердэр, маннык Stар Trk (1971), Colisl Cave Adventure (1975) эбэтэр Emp тириэрдэр (1977) — кинилэри тарҕатыы стандартнай компьютердар кэлиилэрэ, тарҕаныыта PДП- 10, уонна операционнай систиэмэлэр UNIX.

Дьиэтээҕи оонньуур консолей рыногын тосту намыһах хаачыстыбалаах оонньуунан 1983 с. компьютернай оонньуулар индустрияларын кризиһэ буолбута, коммерческай компьютернай оонньуулары оҥорон таһаарыынан дьарыктанар американскай компаниялар үгүстэрэ эстибиттэрэ. Аан дойду рыногар өр сылларга компьютернай оонньуулар түмүктэригэр Японияттан компаниялар үлэлээн кэллилэр, бастатан туран, дьиэ рыногын тупсарарга; кризис эмиэ Соҕуруу уонна NEC PC- 98 куораттар икки ардыларыгар баар персональнай компьютердар ырыынактарын тупсарыыга көмөлөстө. Бу эпохаҕа аан дойду, аан дойду, The Lегend of Zelda курдук оонньуулар үгүс сериялара тахсыбыттара. Консольсолет Бойи (1989) көҕүлээһининэн, кинилэргэ анаан оонньуур киэҥ ырыынагы тэрийбитэ; кини кэмигэр «Тетрис» төбөтө Алексей мэччирэҥ этэ.

1990- с сылларга икки кээмэйдээх графиктан көһүү саҕаламмыта; бастакы жанрдар курдук саҥа жанрдар үөскээһиннэрэ (1993) уонна дьиҥнээх Дуня II (1992) курдук уһулуччу күүстээх оонньууну тарҕатыы уонна элбэх туһалаах оонньууларга интэриэс үөскээбитэ. Оонньуу индустрията Аркадий Аркадий балайда уһуннулар-Киинниин II эбэтэр Mortal Kombat. КД-ROM информацияны илдьэ сылдьааччылар — сменнай картиджей уонна дискет-оонньууга туттуллар дааннайдар кээмэйдэрин улаатыннарыыга, ВИДЕОЗАСТАВКАЛАРЫ (FMV) оонньууга уонна motionture технологияларын туһаныыга; Sony хампаанньаттан дьиэ кэргэн ырыынагын кэскилин ыйар.

Икки тыһыынча сылларга киинэлэргэ туспа оонньууну чугаһатар үс төгүллээх графика тупсарыллан, сетевой оонньуулар тарҕаныылара салҕанан бара турар. Түмүкпэр саамай киэҥ аудиториялаах оонньуулар - Интернет ситимэ ситим силигилээн, социальнай ситимнэр чэчирээн сайдыбыттара; Stem курдук цифровой ситим ситимэ сайдыбыта. Маассабай онлайн оонньуулар маассабай көрдөрүүлэрин ситиспиттэрэ, кинилэр ортолоругар World of (2004). Икки тыһыынча сыллар иккис аҥара эмиэ үрдүк, ол гынан баран түргэнник бүтэрбит музыкальнай оонньуулар Аркадий Аммосов (1998) уонна дьиэ кэргэн консолларыгар анаммыт (2005). Мобильнай төлөпүөннэри тарҕатыы уонна хойутааһын бу тэриллэр индустрияларын чэчирэтиигэ тириэртэ. Коммерческай ситиһиилээхтик оонньуур усулуобуйаҕа издателлэри үп- харчы өттүнэн өйөөһүн ирдэнэр, кыра бүддьүөт оонньууларын феномена үөскүүр.

== Көрүү ==
=== Платформалар ===
Playstation
Xbox 360
Nintendo Wii
Sega
Dendy
GameBoy
PSP
уо. д. а.

=== Жанрдар ===
=== Көрүҥнэрэ ===

== Обзор ==
Компьютернай оонньуулары оҥоруунан биир киһи курдук, фирма (разработчиктар коллективтара) эмиэ дьарыктаныахтарын сөп. Коммерческай оонньуулар биир фирма иһинэн тэриллибит бэдэрээтчиттэр хамаандалара тэриллэллэр. Фирмалар персональнай компьютердары, оонньуур приставкалары эбэтэр планшетнай компьютердары оҥорон таһаарыыга идэтийиэхтэрин сөп. Хостооһун атын, ордук улахан фирмалартан — издатель үбүлэниэн сөп. Оҥорон таһаарааччы Фирма оонньууну тэнитиинэн дьарыктанар уонна ол ороскуотун кытта сибээстээх. Ол эбэтэр фирма бэйэтэ фирма хостуур (издателлэр кыттыгаһа суох) оонньуур копияларын, холобур, цифровой уордьан туттар средстволарын тарҕатар.

Саамай улахан бюджеттаах оонньуулары оҥоруу АХШ уонунан мөлүйүөн долларынан сыаналаныан сөп, онтон кэнники 2 уонунан ити бюджеттар тохтоло суох улааппыттара, бэдэрээтчиттэр хамаандаларын ахсааннара уонна оҥорон таһаарыы болдьохторо тохтоло суох улааппыттара. Ол курдук, тоҕус ыйын бүтүүтэ атыылаһааччыга анаан 10 киһилээх хамаанда сылга 2 (2000- с сыллар бастакы аҥарыгар) 30-50 киһилээх хамаанда уонна икки сыл устата бэлэмнэнии наада, 2012 сылга 100- тэн тахса үлэһиттээх уонна үс сыл кэриҥэ болдьохтоох хамаандалар тустарынан этилиннэ. Александр Мур бигэргэтэринэн, Геймдизайнер бу пропорцияҕа бүтэһиктээх туһанааччы оонньуутун сыаната эмиэ үрдүүрэ буоллар, 2012 сылга 1800 долларынан АХШ буолуо этэ; атыннык эттэххэ, улааппыт бюджеты сарбыйыыга, хампаанньа-издателлэр ол сыананы оннунан хаалларарга бүддьүөт төлүөхтээхтэр этэ.

Икки платформ-Xбx 360 Суулга акционернай оонньуу 3 — 2012 сылга ортотунан 20 мөлүйүөн доллары эргийбитэ уонна төлөммүтүн төлүүр туһугар икки мөлүйүөн копияны атыылыахха наада.

== Быһаарыылар ==
{{быһаарыылар}}{{rq|cat|img|wikify|translate|sources|stub|}}
[[category:видео оонньуулар| ]]</text>
      <sha1>0u97flfvbc9ksxx6zwqxeaayvjhoorw</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Муус хоккей</title>
    <ns>0</ns>
    <id>5106</id>
    <revision>
      <id>382119</id>
      <parentid>308890</parentid>
      <timestamp>2022-07-20T18:54:32Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>41.215.240.150</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4351" xml:space="preserve">{{Infobox sport
| image=Eishockey Eisbaeren gegen Capitals.jpg
| imagesize=250px
| caption=Муус хоккей матча.
| union=[[Омуктар икки ардыларынааҕы Муус хоккейын Федерацията]]
| nickname=Хоккей
| first=Кулун тутар 3, 1875, [[Victoria Skating Rink]], [[Montreal]], (бастакы тэриллибит оонньуу) 
| registered=
| clubs=
| contact=Collision
| team=Биэс хаҥкыhыттар уонна голкипер
| mgender=
| category=
| ball=
| olympic=1920 
}}
'''Муус хоккей''' диэн [[муус|мууска]] оонньонор хамаанда [[спорт|спорда]]. Хамаанда спордарыттан ордук түргэн. Сүрүннээн хоту дойдуларга тарҕаныылаах ([[Канада]], [[АХШ]], [[Россия]], [[Скандинавия]] дойдулара). Кажне командыште шке капкам аралыше капкаорол уло шке командыж, пасу да икмыняр модмаш. Хоккей шуко видше уло, шайбе дене хоккей кузе тыге, мече дене хоккей, шудо хоккей да молат.

Шуко эл тӱняште терминлан «хоккей» дене рашемдаш шудо хоккей деч посна, тудо жапыште кузе уашыште, канадыште, Россий ден Эрвел Европысо шуко эл Йӱдвел да шукыж годым тиде мут-шайбан хоккейлан. В частности, шайбе дене хоккей российысе реестрыш пуртымо спорт тӱрлык лӱм дене хоккей, посна рашемдыш.

Хоккей оонньуулара (швед. Beijer Hilds) - Швецияҕа ыытыллар хоккей турнира. 1991 сылтан ыытыллар. 1997 сыллаахтан турнир Чехия, Финляндия, Россия уонна Швеция сүүмэрдэммит хамаандалара кыттыылаах Еврохокейтура буолар. Канада турнирыгар 1992-2003 сс. Швейцария сүүмэрдэммит хамаандата Россия сезонугар 2021/2022 сс. 2015 уонна 2016 сылларга турнир ыытыллыбатаҕа.&lt;ref&gt;[https://sportandbets.com/news/khokkey/shvedskie_igry_beijer_2022_po_khokkeyu/ Beijer 2022 с. швед оонньуулара]&lt;/ref&gt;

== История ==
Токур палаткалаах уонна мээчиктээх оонньуулар үгүс култуура историятыгар булуохха сөп. Египеккэ палаткалаах, снарядтаах хамаандалары ойуулуур 4000 сыллаах эрэһиинэ үлэ булулунна. Б.э. ИНН. 1272 сыллаахха диэри ити көрдөрүү 600- тэн тахса сыл буолбут. Ис Монголияҕа бейкоу оонньуур[en], аныгы хоккейга маарынныыр оонньуу 1000- чэкэ сыл буолла.

Хоккей оонньууларын үксэ орто үйэҕэ спорт уонна оонньуу сыһыаннаах сокуоннарынан булуохха сөп. Голуэй Статута 1527 с.Ирландияҕа мээчиктээх оонньуур сорох көрүҥнэрин боппута, ол иһигэр «hooky» («hooky») палокаҕа маарынныыр «крючковай» (&quot;hooky&quot;). XIX үйэҕэ араас форумнар уонна историческай оонньуулар көрүҥнэрэ дифференциацияланан, спорт биирдиилээн көрүҥнэригэр холбонон барбыттара. Быраабылалар уонна балаһыанньалар кодификацияларынан дьарыктанар, ону тэҥэ национальнай уонна аан дойдутааҕы органнар ис уонна аан дойдутааҕы конкуренцияны салайар тэрилтэлэр тэриллэн барбыттара.

== Важ-влак ==
&lt;references /&gt;
{{rq|img||translate|sources|stub|}}
[[Категория:Спорт]]</text>
      <sha1>pzg9s4acysfclcpmnetfkq1doavfciz</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>От ыйын 21</title>
    <ns>0</ns>
    <id>7790</id>
    <revision>
      <id>382127</id>
      <parentid>369131</parentid>
      <timestamp>2022-07-20T22:31:36Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>51</id>
      </contributor>
      <comment>/* Бэлиэ күннэр */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="8170" xml:space="preserve">'''От ыйын 21''' диэн [[Григориан халандаара|Григориан халандаарыгар]] сыл 202-с күнэ ([[ордук хонуктаах сыл]]га 203-c күнэ). Сыл бүтүө 163 күн баар.

== Бэлиэ күннэр ==
* {{Флагификация|Бельгия}} — Дойду күнэ
* {{Флагификация|Гуам}} — Көҥүл күнэ
* {{Флагификация|Беларусь}} — Зажинки (Казаан иконата 1579 сыллаахха көстүбүт күнүн илиҥҥи славяннар бэлиэтиир буолбуттар)&lt;ref&gt;[https://www.sb.by/articles/starinnyy-obryad-zazhinki-proveli-v-ozertse.html Старинный обряд «Зажинки» провели в Озерце]&lt;/ref&gt;
* {{Флагификация|Сингапур}} — Раасалар дьүөрэлэһиилэрин күнэ. 1997 сыллаахха аан бастаан үөрэх министиэристибэ көҕүлээн тэрээһиннэри ыыппыта. 1964 сыллаахха Сингапуурга (ол саҕана Малайзия сорҕото этэ) омуктар ыккардыларыгар тахсыбыт хаан тохтуулаах дьалхаан хатыламматыгар туһуланар.

== Түбэлтэлэр ==
* [[1613]] — (оччотооҕу ааҕыынан от ыйын 11-гэр) [[Москуба]]ҕа 17 сааһын саҥа туолан эрэр [[Михаил Фёдорович (ыраахтааҕы)|Михаил Романов]] ыраахтааҕы буолан бэргэһэлэммит. Аҕата Федор Романов кыахтаах боярин этэ, уола ыраахтааҕы буолбутун кэннэ патриарх буолбута, кырдьан 1633 сыллаахха өлүөр диэри судаарыстыба дьиҥнээх салайааччыта кини этэ. Михаил Федоровичтан [[Арассыыйа]]ҕа саҥа ''Романовтар'' династиялара олохтоммута (ол иннинэ сүнньүнэн Рюриковичтар салайбыттара). 1645 сыллаахха өлүөр диэри бөрүстүөлгэ олорбута. Бу ыраахтааҕы саҕана Москуба саарыстыбатыттан бастакы дьон Саха сиригэр кэлитэлээн, остуруоктары тутан олохсуйан, олохтоохтортон дьаһаах хомуйан барбыттара.
* [[1645]] — [[Кытай]]га Цин династия регенэ (эдэр император оннугар дойдуну салайар киһи) Доргон [[кытайдар]] баттахтарын [[манчжур]]дуу оҥостоллорун туһунан ыйаах таһаарбыт. Ол аата төбө иннигэр баттах хоруйуллуохтаах, оттон кэннигэр — көҕүл өрүллүөхтээх.
* [[1774]] — Арассыыйа уонна Осмаан импиэрийэтэ Күчүк-Кайнардьатааҕы эйэ сөбүлэҥэр илии баттаан [[1768—1774 сс. Нуучча-туурак сэриитэ|1768—1774 сс. Нуучча-туурак сэриитин]] түмүктээбиттэр. Кырыым тутулуга суох дойду быһыытынан билиниллибит.
* [[1883]] — Боотуруускай улууһун кулубата [[Николаев Егор Дмитриевич (Улахан Дьөгүөрдээн)|Дьөгүөр Ньукулаайап (Улахан Дьөгүөрдээн)]] маннык суруйбут: «Сыылынайдар сир оҥоһуутугар саамай табыгастаах сири ылан баран түргэн баҕайытык уоҕун бараан кэбиһэллэр уонна эбии сахалартан ордубут сирдэрин куортамҥа ылаллар […] Инньэ гынан, сыылынайдар сахалары букатын да сирэ суох хааллараллар».
* [[1904]] — [[Сибиир Улуу суола|Сибиир Улуу суолун]] (Транссиб) 13 сыллаах тутуута түмүктэммит — [[Миасс]]тан [[Владивосток|Владивостокка]] диэри. Тимир суол эписсээнэй аһыллыыта эһиилигэр тохсунньу 1 күнүгэр буолбута.
* [[1906]] — 44 саастаах [[Пётр Столыпин]] Арассыыйа бырабыыталыстыбатын баһылыгынан анаммыт. Бу киһи саҕана сахалары Хотугу Муустаах байҕал кытылыгар көһөрөн баран, Саха сирин киинигэр нуучча бааһынайдарын олохсутар бырайыак үөскээбитэ. Оччотооҕу саха интэлигиэннэрэ [[Пекарскай Эдуард Карлович|Эдуард Пекарскайы]] эспиэр быһыытынан бу бырайыагы кытта сөбүлэспитин иһин кириитикэлээбиттэрэ.
* [[1917]] — [[Александр Керенскэй]] [[Арассыыйа Быстах кэм бырабыыталыстыбата|Быстах кэм бырабыыталыстыбатын]] баһылаабыт.
* [[1925]] — [[ССРС]] Аан дойдутааҕы кээмэй тиһигэр кыттыспыт. Мантан инньэ [[биэрэстэ]] оннугар килэмиэтир, [[муунта]] оннугар киилэ туттуллар буолбуттара.
* [[1935]] — [[Осетрово|Осетровоҕа]] өрүс пуордун тутарга уонна онно мас ааллары тутарга диэн ВКП(б) Саха обкомун уурааҕа тахсар.
* [[1954]] — Бастакы Индокитай сэриитин түмүктүүр [[Женеватааҕы]] кэмпириэнсийэҕэ [[Вьетнам]]ы икки аҥы араарбыттар — Хоту уонна Соҕуруу.
* [[1983]] — [[Антарктида]]ҕа ''Восток'' станцияҕа [[Сир]] ньууругар саамай намыһах температура бэлиэтэммит — −89,2 °C.

== Төрөөбүттэр ==
* Б.э.инн. 356 сыл — [[Александр Македонскай]] (б.э. инн. 323 с. өлб.), Македония ыраахтааҕыта (б.э. инн. 336 сыллаахтан), полководец, оччотооҕуга саамай бөдөҥ импиэрийэни тэрийбитэ.
* [[1899]] — [[Эрнест Хемингуэй]] (1961 с. бэйэтигэр тиийиммитэ), эмиэрикэ суруйааччыта, суруналыыс, Нобель бириэмийэтин лауреата (1954).
* [[1955]] — [[Федоров Валерий Васильевич| Валерий Федоров (Кыайыы Махсыым)]] — [[хапсаҕай]]га САССР успуордун маастара (1976 с.)

== Өлбүттэр ==
* [[1929]] — [[Неустроев Николай Денисович|Николай Неустроев]] — Саха литэрэтиирэтин төрүттээччилэртэн биирдэстэрэ (1895 с.т.). Баара суоҕа 33 сааһыгар ыалдьан өлбүтэ.
* [[1994]] — [[Мельников Павел Иванович|Павел Мельников]] (19.06.1908 төр.) — Сэссийэлиистии Үлэ Дьоруойа, ирбэт тоҥу чинчийбит учуонай уонна салайааччы.
* [[2016]] — [[Рыкунов Николай Николаевич|Николай Рыкунов]] — [[Арассыыйа]] Суруйааччыларын Сойууһун чилиэнэ ([[2015]] с.), литэрэтиирэ кириитигэ, прозаик, суруналыыс, тылбаасчыт.

{{ыйдар}}

[[Категория:От ыйын 21]]</text>
      <sha1>6vu423snq4ewqevhphjcphg8zsh73fn</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Алматы</title>
    <ns>0</ns>
    <id>9406</id>
    <revision>
      <id>382123</id>
      <parentid>358699</parentid>
      <timestamp>2022-07-20T22:07:06Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>94.25.169.122</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="10848" xml:space="preserve">{{Infobox Settlement
|official_name = Алматы
|native_name = 
|motto =
|image_skyline =
|image_size =300px
|image_flag = Flag of Almaty.svg
|image_seal = Coat of arms of Almaty.svg
|image_map =
|map_caption =
|pushpin_map = Kazakhstan
|pushpin_label_position = bottom
|pushpin_mapsize = 280
|pushpin_map_caption = Казахстаҥҥа
|subdivision_type = [[Дойду]]
|subdivision_type1 = [[казахстан улуустара|Улуус]]
|subdivision_type2 =
|subdivision_name={{flagcountry|Kazakhstan}}
|subdivision_name1 = [[Алматы улууhа]]
|subdivision_name2 =
|established_title = Бастакы олохсуйуу
|established_date = X-IX үйэлэр б.э.и.
|established_title2 = Тутуллуу
|established_date2 = [[1854]]
|established_title3 = [[Куорат]] буолуу
|established_date3 = [[1867]]
|government_type =
|leader_title = Аким
|leader_name = [[Ахметжан Есимов]]
|area_magnitude =
|area_total_sq_mi= |area_total_km2=324.8
|area_land_sq_mi= |area_land_km2=
|area_water_sq_mi= |area_water_km2=
|area_urban_sq_mi= |area_urban_km2=
|area_metro_km2= |area_metro_sq_mi=
|population_as_of = 2009
|population_footnotes =
|population_total = 1,420,747
|population_urban =
|population_metro =
|population_density_sq_mi= |population_density_km2=4152
|timezone = [[Бутан кэмэ|BTT]]
|utc_offset = +6
|timezone_DST =
|utc_offset_DST =
|latd=43 |latm=16 |lats=39 |latNS=N
|longd=76 |longm=53 |longs=45 | longEW=E|coordinates_display=d
|elevation_m=500 - 1700 |elevation_ft=1640 - 5577
|elevation_footnotes =
|postal_code_type = [[Почта кода]]
|postal_code = 050000 - 050063
|area_code = +7 727
|blank_name = [[ISO 3166-2:KZ|ISO 3166-2]]
|blank_info = ALA
|blank1_name = [[Аутомобил нүөмэрэ]]
|blank1_info = A
|website = http://www.almaty.kz
|footnotes =
}}
'''Алматы''' диэн [[Казахстан]] ордук улахан куората. Олохтоохторун ахсаана 1,348,500 ([[балаҕан ыйын 1]] [[2008]]), ол эбэтэр дойду бүтүн олохтоохторун 9%. [[1929]]-[[1998]] сс. [[Казах Сүбэ Социалист Республиката|Казах ССР]] уонна Казахстан киин куората этэ. Дойду сүрүн эргиэн киинэ буолар.
Алма диэн тыл суолтата дьаабылыка, оттон Ата диэн тыл суолтата аҕата диэн. онон Алма-Ата диэн дьаабылыка аҕата диэн суолталаах.

== Статус ==
1867 сылтан Арассыыйа империята Туркестан генерал- губернаторствотын эрэллээх куората. Октябрьскай революция кэнниттэн, 1922 сылтан — 1924 сылга диэри Туркестанскай АССР РСФСР састаабыгар киирэр административнай киин (1921 сыллаахха алма- Ату куоракка уларытыллыбыта). 1924 сылтан — Киргизскай АССР Дьетысуйскай губерниятын киинэ (1925 сылтан-казак АССР) РСФСР састаабыгар киирэр.

1929 сылтан 1936 сылга диэри Алма- атаһа РСФСР атаһа; 1936-1991 Сс.-казах ССР киин куората; 1991-1997 Сс.-Казахстан Республикатын бастакы киин куората. 1997 с. киин куораты Акмаҕа көһөрбүттэр (1998 сылтан — Астана, 2019 сылтан — Нур-Султан), оттон Алма- атаҕа-«Соҕурууҥҥу киин куорат»диэн статус олохтоммута.

Политико- административнай функциялар сүтэрбиттэрин үрдүнэн, Алма- атаһа дойду культурнай уонна финансовай- экономическай киинэ буолан хаалыа. Ону таһынан 2017 сылга диэри Алма- атаһа Казахстан куората-миллионер этэ; иккис итинник куорат Астана куората буолбута.

Алма- атаһа Казахстан Уһук Илиҥҥи өттүгэр баар, Заилия Алаатау атаҕын тэллэҕэр турар уонна наһаа сымнаҕас климаттаах, судургута суох экологическай балаһыанньалаах.

== Экономика ==
2017 сылга алмаас ВРП киин куораттан атыыр Оҕустааҕар 7 %- нан үрдүк буолбута.

Бөдөҥ транспорт киинэ: тимир уонна шоссейнай суол, аэропорт. Казахстан статистикатынан агентство көрдөрөрүнэн, 2008 с. алмаас ВВП 2,9 триллион солкуобайга (19,9 млрд долларга), нэһилиэнньэ дууһатыгар хаттаан ааҕыыга — 2,2 мөл. тэҥнэһиигэ (14,8 тыһ. долларга) тиийбит. 1990- с сыллар саҥаларыгар диэри куорат экономиката астыыр- таҥастыыр, чэпчэки уонна ыарахан промышленноска олоҕурбута. Бородууксуйа сүрүн маассата куоракка киирэр (нэһилиэнньэ 1981 с. олохтооҕун ахсаана), казах ССР ырыынагар, ону тэҥэ ССРС атын республикаларыгар ордук улахан.

ССРС ыһыллыы- тоҕуллуу уонна бырамыысыланнас мөлтөөбүтүн кэннэ, куоракка киэҥник тарҕаныыта (ордук 1991-1996 сс.) Кытай ширпротребсоюһун, базалара диэн ааттаммыт барахолкалар диэн ааттаммыт. Бу сырыыга Кытай импорын чэпчэки импорын ылыыга куорат экономиката саҕаланар. Нэһилиэнньэ сүрүн маассатын олох таһыма күүскэ түһэр. Арай 1997 сыл кэнниттэн алма- оттон 1997 сыллаахха саҕаланар, куорат дьиҥнээх инвестиционнай буму хабар, тэтимнээх ипотечнай тутуу кэмэ саҕаланар. Оттон Казахстан народнай баан, Казкмерцбанк, Kaspi Вапка уонна да атын бөдөҥ баан штаб- квартиралара бааллар. «Рахат» кондитерскай фабрика, «Бахус» сылгы собуота, фермата, струсин фермата бааллар.

2020 сыллааҕы туругунан, алмааһы хостооһун таһыма 98,8% тэҥнэһэр.

== Транспорт ==
Оттон Алда- оттон оптуобустар, троллейбустар, маршрутнай таксилар тус- туспа тутуллаах ситимнэрэ, ону тэҥэ такси үлэлиир (сүнньүнэн, бэйэтин массыыналарын бэйэлэрэ бас билээччилэргэ бэйэлэрэ пассажирдары таһар чааһынай бас билиилээхтэр). 2015-2016 сылларга бөдөҥ магистралларга общественнай транспоры харгыһа суох сырыытыгар бэриллибит балаһалар оҥоһуллубуттара. XXI үйэ саҕаланыытыгар куоракка трамвай маршрута бүтүн бүтүн икки бүтүн өйдүү илик, ол эрээри 2015 сыл бүтэһигэр трамвай кыттыылаах икки суол быһылаана кэнниттэн кинилэри тохтоторго быһаарылынна.

1981 сыллаахха Киев бастыҥ опыта оңоһуллан, Тии- 9 троллейбустан турар, Владимир үйэ систиэмэтинэн холбоммут троллейбус поезд ситиһиилээхтик үлэҕэ киирбитэ.

=== Аэропорт ===
Алма- Атыы- эргиэн административнай территориятыгар билиҥҥи «Алмаз»аэропорт баар. Сылытыллыбыт аэропорт саҥа терминалын арыйыы 2004 сыллаахха буолбута. Урут, 1998 сыллаахха, өрөбүл балаһалара күүскэ оҥоһуллубуттара. 2008 сылга иккис көтөр- түһэр балаһаны тутуу маассанан хааччаҕа суох барар кыахтанна. Чааска 2500 пассажиры көтүтэр дьоҕурдаах иккис (международнай) тиэрмини тутуу саҕаланна.&lt;ref&gt;[https://eabr.org/press/releases/sostoyalas-torzhestvennaya-tseremoniya-zakladki-kapsuly-novogo-terminala-mezhdunarodnogo-aeroporta-a/ Алмаас аан дойдутааҕы аэропорда саҥа терминалын капсулун тупсарыы үөрүүлээх сиэрэ- туома буолла]&lt;/ref&gt;

2006 сылга «АЛРОСА» аэропорда 2 мөл. тахса пассажиры таһар. Бу аэропортан ураты, Алма- атыыр куоратыгар олохтоох салгын линиялара баар (урут «Моҕотой»диэн ааттааҕа). Сэбиэскэй кэмҥэ киниэхэ дьоҕус авиацияны гражданскай нэһилиэнньэни таһыы, ону тэҥэ ССРС КГБ Илин пограничнай уокуругун авиационнай хааччыйыы үөскээбитэ. Ол эрээри билигин пассажирскай рейстэри көтүппэт уонна СР КНБ пограничнай сулууспатын сүрүн авиабазата буолар.

=== Тимир суол ===
Куоракка икки тимир суол вокзала баар: «Алма- 1» уонна «Алма- 2&quot;. «Алма- 1» Россия Сибиир регионнарыттан киин Азияҕа айанныыр транзитнай вокзал буолар, куорат хоту өттүгэр сытар. «Алма- 2» Вокзал куорат буолар, алма- ату кэлэр- барар пассажирдарга анаммыт.

== Быһаарыылар ==
{{Быһаарыылар}}
[[Категория:Казахстан куораттара]]</text>
      <sha1>0kfed3tkmmhs39gla070dytjr2jxmi7</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Баҕадьы</title>
    <ns>0</ns>
    <id>18214</id>
    <revision>
      <id>382125</id>
      <parentid>290932</parentid>
      <timestamp>2022-07-20T22:29:48Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>216.234.200.179</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="494" xml:space="preserve">'''Баҕадьы''' эбэтэр '''[[муҥха]]''' — сорох сирдэргэ [[муҥха|муҥханы]] ааттыыллар. Маннык ааттаах сир аата баар.

== Туһаныллыбыт сирдэр ==
Попов И.К. «Саха тылыгар кылгас көмө тылдьыт». — Дьоккускай: «Бичик», 2004 — 11 с.

{{Fish-stub}}
[[Категория:Сэп-сэбиргэл]]
[[Категория:Балыктыыр тэрил]]</text>
      <sha1>h2pim6d33hdr0ocjidofha1c7eszoyw</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Муҥха</title>
    <ns>0</ns>
    <id>20065</id>
    <revision>
      <id>382124</id>
      <parentid>351398</parentid>
      <timestamp>2022-07-20T22:29:48Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>216.234.200.179</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3386" xml:space="preserve">'''Муҥха''' эбэтэр '''[[баҕадьы]]''' — элбэх буолан [[Балык|балыгы]] бултуурга аналлаах тэрил, ийэлээх, уһун, эркинэ кэтит илим. Былыр [[кыл|кылынан]] өрөн таҥаллар эбит. Былыр [[таастыган|таастыганын]] ынах туйаҕыттан оҥороллор эбит, оттон [[хотоҕос|хотоҕоһун]] бэс мас хаптаһынтан оҥороллор эбит.

Муҥха ийэлээх — ол аата кынаттарын ыккардынан балык хааланарыгар аналлаах [[Хааһах|хааһахтаах]]. Тыа кыната кылгас, үөс кыната уһун буолар. Кынаттарын баһыгар үтүмэх диэн 10-20 м уһуннаах ураҕас мас баайыылар, кини муҥханы муус аннынан соһорго аналлаах. Үтүмэхтэри атырдьах диэн маһынан ойбонтон ойбоҥҥо сыҕарыталлар. Көхө диэн тордуоктаах мас онно көмө буолар, үтүмэх төбөтө ойбоҥҥо быгарын көхөлөөх киһи (көхө тоһуйааччы) кэтэһэр. Көхө эрбэх - муҥха быатын элбэх буолан тардарга аналлаах тэрил. Мууһу алларарга [[анньыы]] туттуллар. Лиэкэр - туорайдаах мас, килиэс, ситим мууска иҥнибэтин диэн кыратык туорай мас балтыһаҕынан баттыалаан биэрэллэр. Чардаат мууһун ыраастыырга [[сүүр]] диэн сиидэ күрдьэҕи (сиидэлээх улахан хамыйах курдук) тутталлар. Маны таһынан хаары күрдьэргэ [[туора күрдьэх]] туттуллар.

Балыгы үүрэргэ ''нырыы'' диэн маһы тутталлар, мутуга соломмут [[хахыйах]] буолар. Нырыыны ойбоҥҥо уган, кыһарыйа анньыалаан, тыаһатан, [[Былыык|былыыгы]] булкуйан балыгы үргүтүллэр. Маны таһынан ''нырыы ураҕастара'' диэн баар буолаллар, арыый бөдөҥ эдэр хатыҥынан 2,5-3,5 м уһуннаах гына оҥостоллор, маны муус аннынан тыас үөскэтэргэ тутталлар.

Балыгы баһан ыларга, үллэрэргэ ''кыл хамыйах'' туттуллар. Муҥха кыната тахсан истэҕинэ буорун-ссһһын, отун-маһын ыраастыырга ''кыллыыр мас'' диэн туттуллар (кыллааччы ыраастыыр).

&lt;br /&gt;

== Тыл туттуллуута ==
&lt;!-- ==== Таабырыннар ====--&gt;
&lt;!-- ==== Өс хоһоонноро ====--&gt;
==== Тыл номохторо ====
[[Эрбэх]] үрдүгэр сэттэтэ эргийбит ''баҕайы (обургу''

&lt;!-- ==== Сомоҕо домохтор ====--&gt;
&lt;!-- ==== Уус-уран айымньыларга ====--&gt;
&lt;!-- ==== Ырыаҕа ====--&gt;


{{Fish-stub}}
[[Категория:Булт-алт]]</text>
      <sha1>6d64n04ffy8rj3np6nvytxtdmpsa8fj</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы ырытыыта:UeArtemis</title>
    <ns>3</ns>
    <id>23089</id>
    <revision>
      <id>382117</id>
      <parentid>382102</parentid>
      <timestamp>2022-07-20T13:05:42Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>UeArtemis</username>
        <id>3570</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Прошу пані припинити переслідувати галичан і бандерівців */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="151" xml:space="preserve">{{Hello|--[[Кыттааччы:HalanTul|HalanTul]] ([[Кыттааччы ырытыыта:HalanTul|ырытыы]]) 11:28, 25 От ыйын 2012 (UTC)}}</text>
      <sha1>63q6mo87hzdaz0zpbclrudshq6s15vq</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>COVID-19</title>
    <ns>0</ns>
    <id>45134</id>
    <revision>
      <id>382126</id>
      <parentid>370520</parentid>
      <timestamp>2022-07-20T22:29:59Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>41.215.240.150</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="10740" xml:space="preserve">COVID-19 (ол эбэтэр COrona VIrus Disease 2019) - ыарахан респираторнай ыарыы, киһи уонна кыыл тыынар уорганнарын дьаҥныыр инфекция. COVID-19 киһи уонна кыыл бронхатын, тыҥатын уонна атын органнарын бастатан туран алдьатар, устунан &quot;тыҥа сытыйыытыгар, некроз&quot; тириэрдиэн сөп (пневмония), ол эбэтэр саҥа  коронавируһанан ыалдьыбыт кыыл эбэтэр киһи өлөр кутталга киирэр. Бу саҥа ыарыыга COVID-19 кыыллар даҕаны, дьон даҕаны иммунитета суох. 

Бу COVID-19 инфекцианы 2019 сыллаахха бастаан [[Ухань]] куоратка булбуттара. Бу ыарыынан сибээстээн Аан Дойдуга [[Улуу карантин]] бара турар (236 араас омук дойдуларыгар, 97% планета олохтооҕо уонна 100% кыыллар зоопаркаларыгар) ,[[Пандемия COVID-19]]. 

COVID-19 ыарыыны көбүтэр саҥа [[коронавирус]] штамма [[SARS-CoV-2]].


== Дьаҥныыр уорганнара ==
* [[тыҥа]] - киһи уонна кыыл тыҥатын [[альвеола]]тын коронавирус сиир уонна онно төрөөн уһаан барар. Ол түмүгэр тыҥа салгын тыынар уонна кислород ылар функциатын сүтэрэн, [[пневмония]] ыарыыга ылларар. Ыалдьыбыт киһи эбэтэр кыыл өлөр турукка киирэр куттала үөскүүр. Киһи эбэтэр кыыл олоҕор ыксаллаах быһыы майгы үөскүүр. Коронавирус тыҥаҕа тарҕанан баран хаан нөҥүө атын уорганнарга тарҕанар, бастатан туран [[быар]]га.


* [[быар]] - коронавирус киһи эбэтэр кыыл быарыгар тарҕанар түгэнигэр араас кутталлаах түгэннэр үөскүүллэр, олор ахсааннарыгар [[быар искэнэ]]. Иммунитет уопсайа алдьаныыта, ол түмүгэр атын туора бактериалар уонна вирустар сыстыахтарын сөп.
 
* [[күөмэй]] - бастатан туран коронавирус тыҥаҕа киириэн иннинэ күөмэйгэ үөскүүр, тарҕанар. Ол түмүгэр күөмэйгэ баар уорганнар функциалара уларыйар, холобур мунну сыты билбэт буолуута, тыл амтаны билбэт буолуута. 


== COVID 19 ыалдьыбыттар ==

* [[дьоннор]] (киһи)

* [[тигр]] 

* [[ыт]] (ыттар)

* [[куоска]] (куоскалар)

* [[норкалар]]

Сиһилии: https://www.bbc.com/russian/news-52184310 (COVID 19 обнаружили у львов и тигров в зоопарке Нью Йорка, заразились от людей)


https://www.rbc.ru/rbcfreenews/5ea5ce5b9a79472b08cfb79c (в Нидерландах заразились от людей новым коронавирусом норки)

== Симптомнара ==
* Бастаан грипп ыарыыга майгынныыр


* сыты уонна амтаны сүтэрии


* наар сылайыы


* сөтөллүү (хаппыт сөтөл)


* пневмония &quot;тыҥа сытыйыыта&quot; (ыарыы аһары көбөр түгэнигэр)


* температура 38°C дылы тахсыы

* күөмэйгэ наар утатыы курдук курдук кураан таҥалайга туруута

== клиническай көрдөрүүтэ ==

Киһи эбэтэр кыыл COVID-19 сыстар түгэнигэр бастакы симптомнар 6 хонугунан биирдэ биллэллэр, сороҕор инкубационнай период 21 хонук барыан сөп. Ол бириэмэҕэ ыарыһах симптомнара суох доруобайбын диэн сананыан сөп, атын дьонҥо уонна кыылларга ыарыыны тарҕатыан сөп.

Симптомнарын кэнниттэн 70% ыарыһахха альвеолалар тыҥаҕа алдьанан бараллар. Устунан пневмония стадията саҥаланар. Ыарахан респираторнай дистресс синдром саҥаланар, киһи олоҕуттан (өлөр) туоруур куттала үөскүүр.

Коронавирус тыҥаны алдьатан сиэн баран дальше атын уорганнарга барар, үксүн тымыр нөҥүө сүрэххэ, мэйиигэ, быарга. Ол түмүгэр ол уорганнар эмиэ алдьанан бараллар, коронавирус клеткаларын сиир, онно төрүүр ууһуур. Киһи өлөр куттала 85% тиийэр. 

Кыыл эбэтэр киһи иммуннай системата COVID-19 тохтотоору эмискэ вируһу утары күүстээх сэрии биллэрэр, билимҥигэ биллэрин курдук [[цитокин шторма]] (Гиперцитокинемия).  Ол түмүгэр организм вируһу кытта туох баарынан охсуһар түмүгэр организм бары энергиятын барыыр, төттөрүтүн организм бэйэтин алдьатар процеһа саҕаланар. Киһи өлөр кутталын 99% тириэрдэр, тоҕо диэтэххэ организм коронавируһу өлөрө сатаан температуратын эмискэ 39°C-47°C таһаарар, ол түмүгэр вирус өлөр. Ол эрэн организм клеткалара эмиэ өлөллөр, үксүн төттөрү көммөт алдьаныыны сүрэх уонна быар ылар. Цитокин шторматын кэнниттэн дьон өлөр эбэтэр инбэлиит буолар.

== Профилактика ==
Вакцинаны оҥоруу ыытыллар, 2020 сыл балаҕан ыйынааҕы туругунан, түөрт вакциналаах-кандидаттар тустарынан дааннайдар бэчээттэммиттэрэ, олортон биирдэстэрэ Россияҕа оҥоһуллубута. Үс вакцина аденовирус-векторнай, биир — мРНК-вакцина буолаллар. Ол эрээри маассабай вакцинация саҕаланыан иннинэ бары вакциналар куттала суох буолууларын уонна киэҥ хабааннаах клиническэй боруобалааһыҥҥа көдьүүстээҕин көрдөрүөхтээхтэр.

=== Индивидуальнай профилактика ===
Доруобуйа харыстабылын аан дойдутааҕы тэрилтэтэ (ВОЗ) СУТУЛЛУУТУН сарбыйыыга уопсай рекомендацияны биэрдэ.:

* Нэһилиэнньэ ортотугар медицинскэй маассалары туттуу
* илиигин мыыланан эбэтэр испииринэн сууй;
* сөтөллөн эбэтэр сабан баран тоҥолохторунан эбэтэр биир салфетканан сабыталаа;
* 1 миэтэрэ дистанцияны тутус, ордук кинилэр быыбардыыр симпозиумнара эбэтэр үрдээбит температуралара атын дьоҥҥо сыһыаннарынан.;
* илиигин-атаххын тыытыма, айаххын тыытыма;
* лиридоридка, сөтөл уонна ыарыһахтары медицинскэй тэрилтэ көмөтүнэн эмтиир.

Төһө да сөптөөх усулуобуйаҕа вирус араас ньуурунан хаалыан сөп эрээри, көннөрү гипохлитрия уонна водороду перекись курдук средстволартан итэҕэһэ суох сууһарыллар.

Арыгыны иһии вирусу кыдыйыы, айах тутуутун дезинфекциятын хааччыйбат, ол гынан баран организмҥа иммунитарнай системаҕа алдьатыыны көрдөрөр. Арыгыны иһии мөлтүүр уонна инфекционнай ыарыылары утары харыстыыр дьоҕурун намтатар. Ону тэҥэ арыгыны иһии сытыы дистресс- синдрому сайыннарыы буолар&lt;ref&gt;[https://1buyup.ru/alcohol-and-covid-19.html Арыгы дьайыыта вирус]&lt;/ref&gt;.

== эмптэнии ==
Эмп бу саҥа ыарыыга суох. Эмптээһин көрүллүбэт. Өскөтүн кыыл эбэтэр киһи пневмониялыыр түгэнигэр [[ИВЛ]] (тыҥаны үрдэрии аппараты) холбуохтарын сөп.

== &quot;КОВИД- 19&quot; ==
Приложение &quot; ЧЕРЕШЕЕ без КОВИД- 19» — Евросойуус, Амма, Азербайджан, Армения, Беларусь, Казахстан, Киргизия, Молдова, Таджикистан, Туркменистан уонна Узбекистан икки ардыларынааҕы сертификаттарын анала. Сыһыарыы судургутук бигэргэтиэххэ наада, пройденные тест о пройденных тестах на коронавирусе, вакцинации и перед перед перед переводом сертификаты-19.&lt;ref&gt;[https://fci.eabr.org/press/news/v-prilozhenii-puteshestvuyu-bez-covid-19-stal-dostupen-status-privitykh-v-belarusi-i-perebolevshikh-/ Ан приложенийыште «Путешествий COVID деч посна-19» лиймеямде лиеш шуеш арменийыште да белоруссийыште переболеть статус]&lt;/ref&gt;

== Быһаарыылар ==
{{Быһаарыылар}}</text>
      <sha1>tcradf5hjirws16knisxp6hui13iq1f</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Халыып:Potd/2022-07-29 (sah)</title>
    <ns>10</ns>
    <id>50084</id>
    <revision>
      <id>382120</id>
      <timestamp>2022-07-20T19:22:07Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ymblanter</username>
        <id>4562</id>
      </contributor>
      <comment>'Бабочка Delias agostina, Сикким, Индия' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="56" xml:space="preserve">Бабочка Delias agostina, Сикким, Индия</text>
      <sha1>p2x42umv7v2pqtfuzih9xzmkmydeih1</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Халыып:Potd/2022-07-29</title>
    <ns>10</ns>
    <id>50085</id>
    <revision>
      <id>382121</id>
      <timestamp>2022-07-20T19:22:22Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ymblanter</username>
        <id>4562</id>
      </contributor>
      <comment>'Close wing Mud puddle of Delias agostina (Hewitson, 1852) – Yellow Jezebel (Male) WLB IMG 2640.jpg' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="100" xml:space="preserve">Close wing Mud puddle of Delias agostina (Hewitson, 1852) – Yellow Jezebel (Male) WLB IMG 2640.jpg</text>
      <sha1>dy9bal4j34dg2bgylds3l7rm861honk</sha1>
    </revision>
  </page>
</mediawiki>