Wikipedia rmwiki https://rm.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:Pagina_principala MediaWiki 1.39.0-wmf.25 first-letter Multimedia Spezial Discussiun Utilisader Utilisader discussiun Wikipedia Wikipedia discussiun Datoteca Datoteca discussiun MediaWiki MediaWiki discussiun Model Model discussiun Agid Agid discussiun Categoria Categoria discussiun TimedText TimedText talk Module Module talk Gadget Gadget talk Gadget definition Gadget definition talk 0 796 163424 163114 2022-08-22T20:16:42Z InternetArchiveBot 16747 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{Artitgel 1000|+30}} {{Infobox terra |NUM = <font size="+1">'''Confederaziun svizra'''</font><br /> <span style="white-space: nowrap;">'''Schweizerische Eidgenossenschaft'''<font size="-1"> (tudestg)</font></span><br /> '''Confédération suisse'''<font size="-1"> (franzos)</font><br /> '''Confederazione Svizzera'''<font size="-1"> (talian)</font><br /> '''Confoederatio Helvetica (CH)'''<font size="-1"> (latin)</font><br /> |MALETG-BANDIERA = Flag of Switzerland.svg |MALETG-BANDIERA-LADEZZA = 100px |ARTITGEL-BANDIERA = |MALETG-VOPNA = Coat of Arms of Switzerland.svg |MALETG-VOPNA-LADEZZA = 100px |ARTITGEL-VOPNA = |LINGUA-UFFIZIALA = [[lingua tudestga|Tudestg]]&nbsp;(65,6&nbsp;%)<br />[[lingua franzosa|Franzos]]&nbsp;(22,8&nbsp;%)<br />[[lingua taliana|Talian]]&nbsp;(8,4&nbsp;%)<br />[[Rumantsch]]&nbsp;(0,6&nbsp;%) |CHAPITALA = nagina <small>(de jure)</small>;<br />Berna<small> (de facto, sedia da la regenza)</small> |FURMA-DA-STADI = republica federala |FURMA-DA-REGENZA = democrazia da concordanza mez directa |SCHEF-DA-STADI = il [[cussegl federal svizzer|Cussegl federal]] sco collectiv |SCHEF-DA-REGENZA = la Svizra n’ha nagin schef da la regenza |SURFATSCHA = 41&nbsp;285 |ABITANTS = 8&nbsp;606&nbsp;033<ref name="Abitants">[https://www.bfs.admin.ch/bfs/de/home/statistiken/bevoelkerung.html Uffizi federal da statistica].</ref> <small>(31 da december 2020)</small> |SPESSEZZA-DA-LA-POPULAZIUN = 208 |MUNAIDA = 1 [[franc svizzer]] = 100 raps |INDEPENDENZA = [[1291]] <small>tenor legenda, engirament dal Rütli</small><br />[[1499]] <small>independenza factica dal Sontg Imperi roman</small><br />[[1648]] <small>independenza renconuschida</small><br />[[1848]] <small>stadi federal modern</small> |IMNI-NAZIUNAL = [[Psalm svizzer]] |DI-DA-LA-FESTA-NAZIUNALA = [[1 avust|Prim d’avust]] |FUNDAZIUN = 1848 |ZONA-D-URARI = UTC+1 MEZ <br />UTC+2 MESZ (mars–october) |NUMER-DA-L-AUTO = CH |INTERNET-TLD = .ch |PRESELECZIUN-TELEFON = +41 |MALETG-POSIZIUN = Europe-Switzerland.svg |MALETG1 = Switzerland, administrative divisions - de - colored.svg |MALETG2 = Reliefkarte_Schweiz.png |MALETG3 = Logo der Schweizerischen Eidgenossenschaft.svg }} [[Datoteca:Matterhorn august 2009.JPG|210px|thumb|Il Matterhorn (VS)]] [[Datoteca:Zurich-stadt.jpg|210px|thumb|Sguard sur la citad da Turitg]] [[Datoteca:Morcote ticino.jpg|210px|thumb|Morcote (TI) al Lai da Lugano]] La '''Svizra''' ([[Lingua tudestga|tudestg]]: ''Schweiz'', [[Lingua franzosa|franzos]]: ''Suisse'', [[Lingua taliana|talian]]: ''Svizzera'', [[Lingua latina|latin]]: ''Helvetia''), uffizialmain '''Confederaziun svizra''', è in stadi democratic e federalistic situà en l’[[Europa Centrala]]. La surfatscha da la Svizra munta a 41&nbsp;285&nbsp;km². Il territori statal cumpiglia territoris da lingua e cultura tudestga, franzosa, taliana e rumantscha. Ils abitants da la Svizra accentueschan lur appartegnientscha al stadi betg mo sco burgais, mabain er en furma d’ina naziun fundada sin la voluntad politica. La Svizra cunfinescha en il nord cun la [[Germania]], en l’ost cun l’[[Austria]] ed il [[Liechtenstein]], en il sid cun l’[[Italia]] ed en il vest cun la [[Frantscha]]. La Constituziun federala na fixescha bain nagina chapitala; la sedia da las autoritads federalas è però facticamain [[Berna]]. En Svizra vivan 8,6 milliuns abitants, da quai 2,1 milliuns senza dretg da burgais svizzer (25&nbsp;%). Da l’entira populaziun (resguardond a partir da 15 onns persunas cun e senza dretg da burgais) han 37&nbsp;% da la populaziun ina biografia da migraziun. Il pajais tutga tar ils stadis da l’Europa populads vaira spess, la gronda part da la populaziun sa concentrescha però en la [[Svizra Bassa]], la zona da batschigl situada tranter il [[Giura]] e las [[Alps]]. Las set pli grondas citads resp. centers economics èn [[Turitg]], [[Genevra]], [[Basilea]], [[Berna]], [[Losanna]], [[Winterthur]] e [[Lucerna]]. La Confederaziun sa divida en [[Chantuns da la Svizra|26 chantuns]] cun suveranitad parziala e dispona a nivel federal – confurm a la populaziun indigena – da quatter linguas uffizialas: tudestg, franzos, talian e rumantsch (lingua parzialmain uffiziala). Quellas furman la basa culturala dal pajais cun sias regiuns linguisticas: [[Svizra tudestga]], [[Svizra franzosa]] (u Svizra romanda), [[Svizra taliana]] e [[Rumantschia|Svizra rumantscha]]. Sco designaziun dal pajais vegn duvrada la furma latina – pia linguisticamain neutrala – Confoederatio Helvetica (abreviaziun: CH). La Confederaziun svizra è resortida dals chantuns originars [[Chantun Uri|Uri]], [[Chantun Sviz|Sviz]] e [[Silvania]]. Sco document da fundaziun inuffizial vala il [[Patg federal]] dal [[1291]] che furma il pli vegl document federal ch’è sa mantegnì. En la [[Pasch da Vestfalia]] dal 1648 ha la Svizra cuntanschì si’independenza tenor il dretg statal. Il stadi federal odiern consista dapi il 1848. Il num Svizra deriva dal chantun originar [[Chantun Sviz|Sviz]] resp. da sia chapitala [[Sviz|da medem num]]. L’identitad e la coesiun naziunala na sa basan betg sin ina lingua, etnia u religiun communabla, mabain sin facturs interculturals sco la cretta en la democrazia directa, in aut grad d’autodeterminaziun locala e regiunala e la cultura exprimida da chattar cumpromiss en la procedura da decisiun politica. En quest reguard vegn la Svizra savens considerada sco exempel per auters stadis.<ref>Peter Josika: ''Ein Europa der Regionen. Was die Schweiz kann, kann auch Europa''. IL-Verlag, Basilea 2014, ISBN 978-3-906240-10-7.</ref> Sin l’index dal svilup uman ha la Svizra cuntanschì il 2016 il segund plaz e tutga uschia tar ils pajais autamain sviluppads.<ref>[http://hdr.undp.org/en/countries/profiles/CHE ''Human Development Reports''], consultà ils 5 da december 2017.</ref> Cumbain che la Svizra sa chatta da tut ils pajais areguard la grondezza be sin il 133avel plaz ed areguard il dumber d’abitants sin il 98avel, furma il pajais la 20avel gronda economia publica dal mund (situaziun dal 2017). == Il pli impurtant en furma concisa == [[Datoteca:Federalpalace-dome.jpg|thumb|220px|Halla a cupla en la Chasa federala a Berna]] ;Geografia La cuntrada svizra è caracterisada da la chadaina da las [[Alps]]. Al sid da las Alps giascha il [[chantun Tessin]], al nord la Svizra Bassa e la chadaina dal [[Giura (chadaina)|Giura]]. En las Alps svizras naschan plirs gronds flums: il [[Rain]], il [[Rodan]], l’[[En]], l’[[Aara]] ed il [[Tessin (flum)|Ticino]]. Il clima da la Svizra sa lascha caracterisar sco temprà. En il vest cunfinescha la Svizra cun la [[Frantscha]], en il nord cun la [[Germania]], en l’ost cun l’[[Austria]] ed il [[Liechtenstein]] ed en il sid cun l’[[Italia]]. La surfatscha da la Svizra cumpiglia 41&nbsp;285&nbsp;km². Il punct il pli aut è il [[Piz da Dufour]] en il Vallais cun 4634&nbsp;m&nbsp;s.m. Il punct il pli bass è il [[Lago Maggiore]] en il Tessin cun 193&nbsp;m&nbsp;s.m. La distanza nord-sid munta a 220&nbsp;km. Il lieu ch’è situà il pli al nord è Bargen en il chantun Schaffusa; il lieu situà il pli al sid è Pedrinate (vischnanca da Chiasso) en il chantun Tessin. La distanza ost-vest munta a 348&nbsp;km. Il punct situà il pli a l’ost è il Piz Chavallatsch (chantun Grischun). Il lieu situà il pli al vest è Chancy èn il chantun Genevra. ;Istorgia Il 1291 han ils chantuns dad [[Chantun Uri|Uri]], [[Chantun Sviz|Sviz]] e [[Silvania]] renovà ina lia pli veglia. Quest [[Patg federal]] era en emprima lingia in’allianza da pasch per garantir la protecziun e l’agid vicendaivel; pli tard ha la lia er servì al cumbat cunter ils [[Habsburgais]] ch’eran da quel temp ina da las famiglias las pli pussantas entaifer il [[Sontg Imperi roman]]. La victoria cunter l’armada habsburgaisa en la [[Battaglia da Morgarten]] (1315) ha fullà via a l’independenza da la Svizra. En il [[Contract de Vestfalia]] da l’onn 1648 han ils pajais europeans renconuschì formalmain l’independenza svizra dal Sontg Imperi roman. L’onn 1798 èn las armadas da la [[Revoluziun franzosa]] penetradas en Svizra. En rom dal [[Congress da Vienna]] dal 1815 han ils potentats europeicas restabilì l’independenza da quella. Suenter la [[Guerra da la Lia separatista]] (1847) è la Svizra sa constituida sco stadi federal modern. La constituziun è vegnida revedida ils onns 1874 e 1999. Il 2002 è la Svizra daventada commembra da l’[[Organisaziun da las Naziuns unidas]]. ;Politica Dapi il 1848 furma la Svizra in stadi federal; quel è sutdividì en trais plauns statals: las vischnancas, ils chantuns e la Confederaziun. Las trais pussanzas politicas da la Confederaziun èn: il [[cussegl federal svizzer|Cussegl federal]] sco executiva, l’[[Assamblea federala]] (che sa cumpona dal [[Cussegl naziunal (Svizra)|Cussegl naziunal]] e dal [[Cussegl dals chantuns]]) sco legislativa ed il Tribunal federal sco giudicativa. Ils 26 chantuns da la Svizra èn (en successiun alfabetica): [[Chantun Appenzell Dadens|Appenzell Dadens]], [[Chantun Appenzell Dadora|Appenzell Dadora]], [[Chantun Argovia|Argovia]], [[Chantun Basilea-Champagna|Basilea-Champagna]], [[Chantun Basilea-Citad|Basilea-Citad]], [[Chantun Berna|Berna]], [[Chantun Friburg|Friburg]], [[Chantun Genevra|Genevra]], [[Chantun Giura|Giura]], [[Chantun Glaruna|Glaruna]], [[Chantun Grischun|Grischun]], [[Chantun Lucerna|Lucerna]], [[Chantun Neuchâtel|Neuchâtel]], [[Chantun Schaffusa|Schaffusa]], [[Chantun Soloturn|Soloturn]], [[chantun Son Gagl|Son Gagl]], [[Chantun Sursilvania|Sursilvania]], [[Chantun Sutsilvania|Sutsilvania]], [[Chantun Sviz|Sviz]], [[Chantun Tessin|Tessin]], [[Chantun Turgovia|Turgovia]], [[Chantun Turitg|Turitg]], [[Chantun Uri|Uri]], [[Chantun Vad|Vad]], [[Chantun Vallais|Vallais]] e [[Chantun Zug|Zug]]. Cun la Constituziun federala dal 1848 han ils chantuns cedì a la Confederaziun ina part da lur suveranitad. Las vischnancas furman il stgalim il pli bass da l’urden statal. Tut ils chantuns èn dividids en vischnancas politicas, però betg tuts attribueschan a las vischnancas in’[[autonomia communala]] talmain vasta sco il Grischun. ;Demografia Il december 2017 dumbrava la Svizra 8&nbsp;482&nbsp;152 abitantas ed abitants.<ref name="Abitants" /> La Svizra ha ina da las aspectativas da vita las pli autas dal mund (umens 76, dunnas 82 onns). 74&nbsp;% da la populaziun abitescha oz en territoris urbans; var la mesadad da la populaziun citadina abitescha en las aglomeraziuns da las tschintg citads grondas da [[Turitg]], [[Basilea]], [[Genevra]], [[Berna]] e [[Losanna]]. 22&nbsp;% da la populaziun permanenta en Svizra èn estras ed esters. Dapli che la mesadad dad els è gia naschida en Svizra u viva qua dapi passa 15 onns. La Svizra ha quatter [[Lingua|linguas]] naziunalas ed uffizialas: il [[Lingua tudestga|tudestg]] (65,6&nbsp;%), il [[Lingua franzosa|franzos]] (22,8&nbsp;%), il [[Lingua taliana|talian]] (8,4&nbsp;%) ed il [[rumantsch]] (0,6&nbsp;%).<ref name="people">[http://www.bfs.admin.ch/bfs/portal/de/index/ Uffizi federal da statistica].</ref> Quatter chantuns èn plurilings: il chantun Grischun (tudestg 68,3&nbsp;%, rumantsch 15,0&nbsp;% e talian 10,2&nbsp;%), il chantun Berna (tudestg 84,0&nbsp;% e franzos 7,6&nbsp;%), il chantun Friburg (franzos 63,2&nbsp;% e tudestg 29,2&nbsp;%) ed il chantun Vallais (franzos 62,8&nbsp;% e tudestg 28,4&nbsp;%). La Svizra n’enconuscha nagina religiun dal stadi, cumbain che la gronda part dals chantuns (cun excepziun da Genevra e Neuschatel) renconuschan baselgias uffizialas. 42,5&nbsp;% da la populaziun èn protestants, 41&nbsp;% catolics. Tras l’immigraziun èn l’[[islam]] (4,3&nbsp;%, principalmain Albanais dal Cosovo) e l’ortodoxia (1,8&nbsp;%) daventads minoritads religiusas d’impurtanza. ;Traffic Pervi da sia posiziun geografica en il center da l’Europa posseda la Svizra ina rait da vias e viafiers fitg vasta. La traversada da las [[Alps]] furma da vegl ennà ina sfida per il traffic da transit europeic. L’onn 1882 han ins inaugurà il [[Tunnel viafier dal Son Gottard]] (cun ina lunghezza da 15&nbsp;km); il 1906 è suandà il [[Tunnel dal Simplon]]. Las transversalas las pli novas èn il [[Tunnel da basa dal Lötschberg]], inaugurà il 2007, ed il [[Tunnel da basa dal Son Gottard]], inaugurà l’onn 2016. Cun 57&nbsp;km furma quest ultim il pli lung tunnel dal mund. == Geografia == [[Datoteca:Satellite_image_of_Switzerland_in_September_2002.jpg|thumb|240px|Maletg da satellit da la Svizra]] La Svizra è in pajais da l’intern situà tranter il 46avel ed il 48avel grad da latituda. El dispona da regiuns da funtaunas da flums che sbuccan en la [[Mar dal Nord]], en la [[Mar Mediterrana]] ed en la [[Mar Naira]]. L’extensiun maximala nord-sid munta a 220,1 kilometers (da Bargen a Chiasso), la pli gronda extensiun vers-ost a 348,4 kilometers (da Chancy fin en la Val Müstair).<ref>Walter Leimgruber: [http://www.hls-dhs-dss.ch/textes/d/D7841.php ''Grenzen''], en: ''Lexicon istoric da la Svizra''.</ref> Il pli aut punct da la svizra furma il [[Piz da Dufour]] (4634&nbsp;m&nbsp;s.m.), situà al cunfin vers l’Italia. Il pli bass punct furma la riva dal [[Lago Maggiore]] cun 193&nbsp;m&nbsp;s.m., medemamain al cunfin talian. Il lieu abità permanentamain situà il pli ad aut è [[Juf]] en il chantun Grischun (2126&nbsp;m&nbsp;s.m.). Il punct central geografic da la Svizra sa chatta en il chantun Sursilvana sin l’Älggi-Alp. Il cunfin dal pajais mesira en tut 1935 kilometers ([[Italia]] 782&nbsp;km, [[Frantscha]] 585&nbsp;km, [[Germania]] 347&nbsp;km, [[Austria]] 180&nbsp;km, [[Liechtenstein]] 41&nbsp;km). 23,9&nbsp;% da la surfatscha da la Svizra furman terren agricul, 13&nbsp;% servan a l’economia alpestra, 6,8% cumpiglia il territori abità, 30,8&nbsp;% èn cuverts da guaud e radund 25,5% – surtut en las Alps ed en il Giura – valan sco surfatscha natirala nunproductiva. === Sutdivisiun en spazis natirals === La Svizra sa lascha divider en trais cuntradas grondas che sa distinguan fermamain ina da l’autra: il [[Giura (chadaina)|Giura]], la [[Svizra Bassa]] e las [[Alps]] cun las [[Prealps]]. Radund 48&nbsp;% da la surfatscha dal pajais tutgan tar las Alps, 12&nbsp;% tar las Prealps, 30&nbsp;% tar la Bassa e 10&nbsp;% tar il Giura. En il nordvest e nord vegn la Svizra Bassa cunfinada geograficamain sco er geologicamain da las lungas chadainas da collinas dal Giura. En il sid vers las Alps vegn il cunfin per ordinari fixà là nua che las autezzas surpassan l’emprima giada 1500&nbsp;m&nbsp;s.m. En il sidvest furma il [[Lai da Genevra]] il cunfin da la Svizra Bassa, en il nordost il [[Lai da Constanza]] ensemen cun il [[Rain]]. La spessezza da la populaziun relativamain auta dal pajais deriva da las aglomeraziuns ch’èn tuttas situadas en la Svizra Bassa, cun las duas metropolas relativamain pitschnas, ma tuttina impurtantas [[Turitg]] e [[Genevra]]. En ils chantuns [[Chantun Turitg|Turitg]] ed [[Chantun Argovia|Argovia]], dus tipics chantuns da la Bassa, cuntanscha la spessezza da la populaziun valurs da 600 fin bunamain 800 persunas per kilometer quadrat. Cun la noziun Prealps vegnan designadas en Svizra las regiuns che marcheschan la transiziun da la Bassa levamain collinusa al territori muntagnard da las Alps. Ensemen cun las Alps furman quellas in artg che s’extenda tranter il sidvest ed il nordost da la Svizra. Las Alps, situadas «en il cor da l’Europa», furman in impurtant sparta-auas e cunfin climatic e stattan da lur vart sut l’influenza d’ulteriurs effects da l’aura alpins ed interalpins. Uschia è la Svizra, malgrà sia pitschnezza, per ordinari segnada da cundiziuns meteorologicas divergentas. Entaifer l’artg alpin svizzer èn situadas enconuschentas destinaziuns da turissem da stad e d’enviern sco er il sulet parc naziunal da la Svizra. Il sid da las Alps è ina noziun che vegn surtut duvrada en connex cun la previsiun da l’aura, damai che las cundiziuns meteorologicas, il clima e la vegetaziun sa distinguan qua per gronda part dal nord da las Alps. Il sid cumpiglia il [[Tessin]], las valladas dal Grischun dal Sid [[Mesauc]], [[Calanca]], [[Bregaglia]], [[Puschlav]] e [[Val Müstair]] sco er, en il [[Vallais]], la regiun situada al sid dal [[Pass dal Simplon]]; ord vista dals spazis natirals appartegnan quests territoris a las Alps. Il Giura svizzer sa lascha cunfinar approximativamain en l’ost e sidost tras la Svizra Bassa, en il nord tras il Rain ed en il nordvest tras l’uschenumnada Porta burgognaisa. Geologicamain furma il Giura ina muntogna faudada relativamain giuvna che s’extenda sur radund 300 kilometers en furma d’ina mesaglina ch’è averta vers il sidost. Sin la lingia [[Besançon]]–[[Yverdon]] cumpiglia la pli gronda ladezza da la muntogna radund 70 kilometers. Sper [[Bienna]] midan las chadainas lur direcziun adina dapli vers ost, il sistem da muntognas daventa pli graschel ed il dumber da las chadainas situadas ina sper l’auter daventa pli pitschen. La chadaina dal Giura la pli orientala, la chadaina dal Lägern, s’extenda precisamain en direcziun vest-ost e finescha en vischinanza da [[Dielsdorf]], nua che las stresas che furman la muntogna sfundran sut la molassa da la Svizra Bassa. === Geologia === La structura geologica da la Svizra è surtut segnada da la collisiun tranter las duas plattas tectonicas da l’Africa e da l’Europa durant ils ultims milliuns onns. Las Alps consistan oravant tut da granit, il Giura da crap da chaltschina. La topografia da la Svizra odierna è marcada da las immensas massas da glatsch ch’èn penetradas ils ultims dus milliuns onns – durant ils differents temps da glatsch – fin lunsch en la Bassa.<ref>Rudolf Trümpy: [http://www.hls-dhs-dss.ch/textes/d/D8267.php ''Geologie''], en: ''Lexicon istoric da la Svizra''.</ref> === Muntognas === [[Datoteca:MonteRosaWestseite_gesehenVomGornergrat.JPG|thumb|210px|Monte Rosa cun il Piz da Dufour]] En Svizra datti bundant 3350 pizs ch’èn situads sur 2000&nbsp;m&nbsp;s.m. Ils sedesch pizs ils pli auts da la Svizra sa chattan tuts en las Alps Vallesanas. Il pli aut furma il Piz da Dufour (4634&nbsp;m) ch’è situà en il Massiv dal Monte Rosa. Il pli aut piz che sa chatta dal tuttafatg sin territori svizzer è il Dom (4545&nbsp;m). Bain la pli enconuschenta muntogna da las Alps svizras è il [[Matterhorn]] (4478&nbsp;m). En la Part Sura Bernaisa furman [[Eiger]] (3967&nbsp;m), [[Mönch]] (4107&nbsp;m) e [[Jungfrau]] (4158&nbsp;m) ina gruppa famusa ch’è er visibla nà da la Bassa. In punct marcant en l’ost dal pajais furma il [[Piz Bernina]] (4049&nbsp;m) ch’è a medem temp il sulet piz sur 4000&nbsp;m da las Alps Orientalas. En las Prealps èn las elevaziuns bain pli bassas, ma pervi da lur dominanza n’èn ellas qua betg main imposantas. Exempels furman en la Svizra Centrala [[Pilatus]] (2132&nbsp;m), [[Mythen]] (1898&nbsp;m) e [[Rigi]] (1797&nbsp;m) ed en la Svizra Orientala il [[Säntis]] (2502&nbsp;m). La pli auta muntogna en il Giura svizzer furma il [[Mont Tendre]] cun 1679&nbsp;m. Ulteriuras impurtantas elevaziuns èn [[La Dôle]] (1677&nbsp;m), [[Chasseral]] (1607&nbsp;m), [[Chasseron]] (1607&nbsp;m) e [[Suchet]] (1588&nbsp;m). ==== Glatschers ==== L’auta muntogna svizra è segnada fitg ferm dals numerus glatschers. Il pli grond e pli lung glatscher da las Alps insumma furma il [[Aletsch|Glatscher grond d’Aletsch]], suandà – areguard la surfatscha – dal [[Glatscher dal Gorner]]. L’ultima extensiun maximala han ils glatschers svizzers cuntanschì durant l’uschenumnà temp da glatsch pitschen ch’ha durà da l’entschatta dal 15avel tschientaner fin la mesadad dal 19avel tschientaner. Dapi la mesadad dal 19avel tschientaner sa fa er valair en Svizra, sco quasi dapertut en il mund, ina regressiun cuntinuanta dals glatschers. Ils ultims decennis è la diminuziun da la massa da glatsch anc s’accelerada: tranter il 1973 ed il 2010 ha la surfatscha da tut ils glatschers da las Alps svizras pers radund 28&nbsp;% da sia surfatscha.<ref>Hanspeter Holzhauser: [http://www.hls-dhs-dss.ch/textes/d/D7772.php ''Gletscher''], en: ''Lexicon istoric da la Svizra''.</ref> ==== Taunas ==== Il Hölloch en il chantun Sviz furma il segund lung sistem da taunas en l’Europa ed il Lac Souterrain de Saint-Léonard en il chantun Vallais è il pli grond lac sutterran natiral da l’Europa. === Auas ed inslas === En il [[Massiv dal Gottard]] naschan cun il [[Rain]] ed il [[Rodan]] dus dals pli lungs flums da l’Europa. Tras la Svizra tanschan plirs dals sparta-auas principals dal continent: Quels spartan ils intschess idrografics da la Mar dal Nord, da la Mar Mediterrana e da la Mar Naira. Il Rain cun ses affluents maina en la Mar dal Nord, il Rodan ed il [[Tessin (flum)|Ticino]] en la Mar Mediterrana e l’[[En]] sur il [[Danubi]] en la Mar Naira. In sparta-auas tripel sa chatta sin il Pass Lunghin. A l’intern da la Svizra è il [[Rain]] il pli lung flum (375&nbsp;km), suandà da ses affluent [[Aara]] (295&nbsp;km). Il [[Rodan]] maina sur 264 kilometers tras la Svizra, la [[Reuss (flum)|Reuss]] sco quart lung flum sur 158 kilometers. Ulteriurs impurtants flums furman la [[Sarine]] en il vest, il [[Tessin(flum)|Ticino]] en il sid, [[Birs]] e [[Doubs]] en il nordvest, [[Linth/Limmat]] e [[Thur]] en il nordost e l’[[En]] en il sidost. Sper Schaffusa furma il Rain la pli gronda cascada da l’Europa, la [[Cascada dal Rain]].<ref>Hans Stadler: [http://www.hls-dhs-dss.ch/textes/d/D24613.php ''Flüsse''], en: ''Lexicon istoric da la Svizra''.</ref> Pervi da sia structura topografica e surtut pervi da la vasta glazialisaziun durant ils temps da glatsch, ha la Svizra radund 1500 lais; tar ina gronda part da quels sa tracti da lais da muntogna pli pitschens. Tut en tut cuvran ils lais radund 4&nbsp;% da la surfatscha dal pajais. A questa summa contribueschan surtut ils lais gronds: Il [[Lai da Genevra]] è cun 580,03&nbsp;km² il pli grond e sa chatta al cunfin franzos; da sia surfatscha sa chattan stgars 60&nbsp;% sin terren svizzer. Il [[Lai da Constanza]] cunfinescha cun la Germania e l’Austria e cumpiglia 536,00&nbsp;km² (23,73&nbsp;% da la lunghezza da la riva sa chattan sin terren svizzer). Il [[Lago Maggiore]] al cunfin talian (19,28&nbsp;% sin territori svizzer) furma cun 193&nbsp;m&nbsp;s.m. il pli bass punct dal pajais. Ils pli gronds lais che sa chattan dal tuttafatg en Svizra èn il [[Lai da Neuchâtel]] (215,20&nbsp;km²), il [[Lai dals Quatter Chantuns]] (113,72&nbsp;km²) ed il [[Lai da Turitg]] (88,17&nbsp;km²).<ref>Hans Stadler: [http://www.hls-dhs-dss.ch/textes/d/D24612.php ''Seen''], en: ''Lexicon istoric da la Svizra''.</ref> En ils lais e flums svizzers sa chattan numerusas inslas pli grondas e pli pitschnas. Tar las pli enconuschentas tutgan las [[Isole di Brissago]], l’[[Insla da Son Peder]] e l’[[Ufenau]]. === Clima === [[Datoteca:La-Brevine-NE.jpg|thumb|220px|La Brévine (NE) – enconuschent sco lieu il pli fraid en Svizra]] Al nord da las Alps regia in clima temprà ch’è per ordinari segnà da vents oceanics; al sid da las Alps è il clima plitost da tempra mediterrana. Pervi da la topografia dal pajais variescha il clima però vaira ferm da regiun tar regiun. Areguard las precipitaziuns sa lascha dir en general che quellas èn la stad radund duas giadas uschè amplas sco l’enviern. En la Svizra Centrala, las Alps ed il Tessin munta la quantitad da precipitaziuns radund 2000 millimeters l’onn; en la Bassa èn quai tranter 1000 e 1500 millimeters l’onn. Il lieu cun la pli gronda quantitad da precipitaziuns è il Säntis (en media 2837&nbsp;mm tranter il 1981 ed il 2010); il lieu il pli sitg è Ackersand en il Vispertal (en media 545&nbsp;mm tranter il 1981 ed il 2010). Tut tenor l’autezza croda ina gronda part da las precipitaziuns d’enviern en furma da naiv. Relativamain darar naivi en las regiuns da Genevra e da Basilea sco er en il Tessin dal Sid; qua poi tuttavia er dar envierns senza cuverta da naiv. La pli gronda autezza da la naiv en Svizra è vegnida mesirada l’avrigl 1999 sin il Säntis cun 816 cm. Er las temperaturas en Svizra dependan surtut da l’autezza. Ultra da quai èn ellas en il vest statisticamain levet pli autas che en l’ost (ca. 1&nbsp;°C). En general munta la temperatura media en la Bassa il schaner radund −1 fin +1&nbsp;°C. Il mais il pli chaud, il fanadur, cuntanscha quella 16 fin 19&nbsp;°C; la media annuala munta a ca. 7 fin 9&nbsp;°C. Ils lieus ils pli chauds furman tenor las mesiraziuns Locarno-Monti e Lugano cun ina temperatura annuala da 12,4&nbsp;°C (media dals onns 1981–2010). Sco quasi tar tut las staziuns da mesiraziun sa mussa er qua ina midada dal clima: en la perioda da mesiraziun 1961–1990 aveva la media anc muntà 11,5&nbsp;°C (Locarno/Monti) resp. 11,6&nbsp;°C (Lugano), pia 0,9 resp. 0,8&nbsp;°C pli bass ch’ils decennis sequents. Il lieu cun las temperaturas medias las pli fraidas è il Jungfraujoch cun −7,2&nbsp;°C (media dals onns 1981–2010); er qua è la temperatura s’augmentada en congual cun la perioda 1961–1990 per 0,7&nbsp;°C. Ils records absoluts èn vegnids mesirads a Grono cun 41,5&nbsp;°C (ils 11 d’avust 2003) resp. a La Brévine cun −41,8&nbsp;°C (ils 12 da schaner 1987). Cumpareglià cun auters lieus da medema autezza en la Bassa èn las temperaturas en la Val dal Rodan, la Val dal Rain e la regiun da Basilea en media per in fin dus grads pli autas ed en la Planira da Magadino en il Tessin per dus fin trais grads. Cumbain che l’Engiadina tutga climaticamain tar la Svizra dal Sid, èn las temperaturas là en media diesch grads pli bassas. Il medem vala per las valladas lateralas dal Goms en il Vallais che furman medemamain valladas alpinas.<ref>Christian Pfister, Conradin A. Burga: [http://www.hls-dhs-dss.ch/textes/d/D7770.php ''Klima''], en: ''Lexicon istoric da la Svizra''.</ref> ==== La midada dal clima en Svizra ==== Sco gia menziunà sa midan en rom da la midada dal clima globala er las relaziuns en Svizra. La temperatura media annuala è s’augmentada en Svizra dapi il 1864 per radund 2&nbsp;°C (situaziun dal 2018). Quai è dapli ch’il dubel da la media mundiala – la Svizra è uschia pertutgada spezialmain ferm da la midada dal clima. Ina sfida furman surtut ils glatschers che lieuan adina dapli ed il cunfin da la schelira permanenta che sa sposta vers ensi. Ultra da quai èn las summas da las precipitaziuns en la Svizra Bassa creschidas ils ultims decennis a moda significanta; ed er il dumber e l’intensitad da precipitaziuns fitg fermas èn s’augmentads. == Natira == === Flora e vegetaziun === In terz da la surfatscha da la Svizra è cuvert cun guaud. En las Alps domineschan plantas da guglias (pign, aviez, laresch e schember). Ils guauds en las Alps èn da grond’impurtanza sco protecziun cunter lavinas ed auazuns (il guaud retegna la quantitad da plievgia e dat giu quella be plaunsieu). En la Svizra Bassa, en il Giura ed al sid da las Alps sutvart 1000 meters creschan guauds maschadads e guauds da feglia. Territoris da guaud spezialmain enconuschents èn l’Aletschwald, il Sihlwald ed il Pfynwald sco er ils guauds selvadis alpins Bödmerenwald (ca. 150 hectaras), il guaud selvadi da pigns da Lac de Derborence (22&nbsp;ha), il guaud da lareschs Scatlè sper Breil (9&nbsp;ha) ed il reservat da guaud Val Cama – Val Leggia en il Mesauc. Tamangur en l’Engiadina Bassa è il guaud da schembers il pli autsituà en l’Europa. En il Tessin ed en il Mesauc datti sco particularitad regiunala vasts guauds da chastagners, ils quals giugavan antruras ina rolla centrala en l’alimentaziun da la populaziun dal lieu. Ils trais pli gronds guauds da la Svizra s’extendan en il vest da la Maggia (169&nbsp;km²), tranter il Monte Tamaro e Roveredo (162&nbsp;km²) sco er en il Giura dal Col du Mollendruz fin al cunfin dal pajais sper La Dôle (117&nbsp;km²). En las valladas tessinaisas e per part en la Svizra Bassa creschan sco plantas decorativas intginas spezias da palmas, per exempel la palma nanina u la palma da la fortuna chinaisa. Quest’ultima daventa selvadia e stgatscha spezias da plantas indigenas, uschia ch’ella vegn en il fratemp taxada sco neofit invasiv.<ref>Elias Landolt: [http://www.hls-dhs-dss.ch/textes/d/D7789.php ''Flora''], en: ''Lexicon istoric da la Svizra''.</ref> === Fauna === [[Datoteca:Alpensteinböcke,_Capra_ibex_auf_der_Sulzfluh_4.JPG|thumb|220px|Capricorns en il Reticon]] En Svizra vivan tenor stimaziuns radund 40&nbsp;000 spezias d’animals, da quai èn ca. 30&nbsp;000 insects. Almain 40&nbsp;% da las spezias d’animals èn periclitadas, surtut amfibis e reptils. Spezias da mammals che vivan en libra natira datti en Svizra radund 100. Tar la gronda part da quellas sa tracti d’utschels-mezmieur e d’auters animals pitschens. Tut ils gronds animals da rapina èn svanids ils ultims tschient onns or da la Svizra. En il fratemp han ins però realisà la muntada dals carnivors per l’ecosistem, uschia ch’il luf-tscherver, il luf e l’urs èn vegnids mess sut protecziun. Il luf-tscherver han ins mess en libertad en Svizra. Il luf è immigrà nà da l’Italia e da la Frantscha e l’urs cumpara puspè da temp en temp en il sidost dal pajais (dapi il 2005), però senza ch’i fiss sa furmada ina populaziun. Vaira frequenta è la vulp che sa senta er da chasa en las citads svizras. Ils tais abitan savens ensemen cun las vulps en las medemas taunas ed han perquai er gì da patir antruras da la persecuziun da quellas. Sco ulteriur animal che viva en taunas cumpara en tschertas regiuns alpinas la muntanella. Sper il luf-tscherver datti en Svizra anc singulas populaziuns da giats selvadis (en il Giura). Be fitg plaun returna la ludra puspè en tschertas regiuns. D’entupar vaira savens en lieus abitads è la fiergna alva; la fiergna melna percunter è plitost rara e tegna distanza da l’uman. Tar ils animals ad ungla èn medemamain svanidas intginas spezias or da la Svizra, uschia per exempel il bison europeic e l’elan. Autras spezias extirpadas han ins puspè recolonisà en il fratemp, sco per exempel il capricorn che viva en l’auta muntogna. En il Vallais Sut datti duas colonias da muflons europeics ch’èn immigradas nà da la Frantscha. Il chamutsch è fitg frequent en las regiuns superiuras da las Alps e dal Giura. La pli gronda spezia da tschiervs indigena è il tschierv (cotschen), la pli pitschna è il chavriel. Il chavriel è a medem temp la spezia da tschiervs la pli frequenta e populescha er la Bassa ed il Giura. En la regiun da cunfin da Turitg e Schaffusa, sper il Rafzerfeld, cumpara il tschierv sika. Durant ils scumbigls da la Segunda Guerra mundiala eran intgins da quests animals mitschads da claus en la Germania dal Sid ed han populà da là anora la Svizra. Medemamain vaira frequent en intginas regiuns da la Svizra dal Nord è il portg selvadi. Dals animals ruiders han ins reintroducì il castur. En Svizra viva in grond dumber da spezias d’utschels. Ils lais e flums svizzers furman impurtants territoris da paus e d’envernada per utschels da l’aua (diversas spezias dad andas, pernischs da l’aua, marels, sfunsellas e.a.). Dals utschels da prada èn surtut frequents il crivel ed il girun da mieurs; ma er milans cotschens e milans stgirs cumparan regularmain. L’evla da la pizza colonisescha en il fratemp puspè l’entir artg alpin. Er ils effectivs da sprers gronds e da sprers pitschens èn sa revegnids e puspè stabils. Il tschess barbet ch’era vegnì extirpà è puspè vegnì recolonisà. Da las giaglinas dal pe pailus vivan la giaglina da guaud, l’urblauna, la giaglina da draussa e la giaglina selvadia en las Alps svizras e per part en l’artg dal Giura. Ils effectivs da la giaglina selvadia èn però periclitads fitg ferm pervi dal turissem e l’intensivaziun da la selvicultura. Uschia è la giaglina selvadia gia svanida or da bleras parts da las Prealps e dal Giura dal Nord. Organisaziuns per la protecziun da la natira sa stentan da mantegnair la spezia. La pernisch da gonda colonisescha il cunfin dal guaud. Periclitads fitg ferm èn la pernisch, la quaglia ed il fliaun grond. En Svizra vivan spezias da tschuettas sco la tschuetta da guaud, il piv mesaun, il piv grond, la tschuetta nanina sco er la tschuetta dal pe pailus e la tschuetta velada. En ils vegls guauds da muntogna vivan bleras spezias da pitgalains. Er blers utschels chantadurs èn derasads vastamain en Svizra. Pervi da l’extensiun dals territori abitads, la cultivaziun intensiva en l’agricultura ed il turissem èn però numerusas spezias d’utschels periclitadas. Tut èn tut sa chattan stgars 40&nbsp;% da las spezias d’utschels en Svizra sin la glista cotschna da las spezias periclitadas. Tranter ils reptils èn da numnar diversas spezias da serps che sa sentan surtut da chasa en las valladas suleglivas al sid da las Alps (sco la vipra dal Giura); en las Alps ed en il Giura è er da chasa la vipra berus u vipra cruschada. Bler pli frequentas èn però serps betg da tissi sco la natra grischa e la natra quadrigliada. Derasadas vastamain èn diversas spezias da luschards. Sco suletta spezia da tartarugas cumpara en Svizra la tartaruga da palì europeica. Tranter ils amfibis ils pli derasads tutgan la rauna da prada, il rustg brin e la piutscha cotschna. Bundant pli stgars èn la raunetta da plantas, il rustg spendrer e la piutscha crestada alpina. Il vertebrat il pli tipic da la Svizra è il salamander nair – da quel sa chattan la pli gronda populaziun ed il center da ses territori da derasaziun en las Alps svizras. En las auas svizras èn da chasa radund 65 spezias e sutspezias da peschs, tranter quellas ina varietad da ferras ch’è unica en tut il mund.<ref>Jörg Schibler, Peter Lüps: [http://www.hls-dhs-dss.ch/textes/d/D7790.php ''Fauna''], en: ''Lexicon istoric da la Svizra''.</ref> === Protecziun da la natira === La protecziun da la natira è reglada en la [[Lescha federala davart la protecziun da la natira e da la patria]]. Er organisaziuns privatas s’occupan da la protecziun da la natira, uschia per exempel la Pro Natura che tgira bundant 600 [[territori natiral protegì|territoris natirals protegids]] d’ina surfatscha totala da bunamain 600&nbsp;km² u l’Associaziun svizra per la protecziun dals utschels (BirdLife Svizra). En Svizra existan stgars 20 parcs natirals d’impurtanza naziunala. Il pli enconuschent da quels è bain il [[Parc Naziunal Svizzer]] en il [[chantun Grischun]] ch’è vegnì fundà il 1914. Dus parcs èn ultra da quai vegnids distinguids sco reservats da biosfera. 165 cuntradas protegidas èn registradas en l’inventari federala da las cuntradas e monuments da la natira da muntada naziunala. Dapi il 1987 èn las palids e palids autas protegidas en la constituziun. L’inventari federal correspundent enumerescha bundant 1700 territoris degns da protecziun cun ina surfatscha totala da radund 21 500 hectaras.<ref>Stephanie Summermatter: [http://www.hls-dhs-dss.ch/textes/d/D7791.php ''Naturschutz''], en: ''Lexicon istoric da la Svizra''.</ref> == Populaziun == === Citads e vischnancas === [[Datoteca:Geneve_2005_001_Ork.ch.jpg|thumb|220px|La citad da Genevra]] L’unitad politica la pli pitschna furman las vischnancas. Er las citads valan sco vischnancas. Il 2018 existivan en Svizra bundant 2200 vischnancas; lur dumber è sa reducì fermamain ils ultims onns pervi da fusiuns da vischnancas. La pli gronda citad da la Svizra è [[Turitg]] cun radund 409&nbsp;241 abitants, la pli pitschna vischnanca Corippo cun 12 abitants. Ulteriuras citads grondas èn [[Genevra]] (200&nbsp;548), [[Basilea]] (171&nbsp;513), [[Losanna]] (138&nbsp;905), [[Berna]] (133&nbsp;798) e [[Winterthur]] (110&nbsp;912; tuttas indicaziuns: situaziun dal 2017). Las pli grondas citads cun damain che 100&nbsp;000 abitants èn [[Lucerna]] (81&nbsp;401), [[Son Gagl]] (75&nbsp;522), [[Lugano]] (63&nbsp;494) e [[Bienna]] (54&nbsp;640; tuttas indicaziuns: situaziun dal 2014). Resguardond er l’aglomeraziun vivan en las pli grondas citads il suandant dumber da persunas (situaziun dal 2014): Turitg 1&nbsp;315&nbsp;700, Genevra 570&nbsp;200, Basilea 537&nbsp;100, Berna 406&nbsp;900 e Losanna 402&nbsp;900. Las pli grondas vischnancas tenor surfatscha èn Scuol cun 438 kilometers quadrat e Glaruna Sid ch’èn omaduas sa furmadas tras fusiuns. Tranter las pli pitschnas vischnancas, cun mintgamai radund 0,32 kilometers quadrat, tutgan Gottlieben (chantun Turgovia), Kaiserstuhl (chantun Argovia) e Rivaz (chantun Vad). === Dretg da burgais svizzer === Il dretg da burgais svizzer sa lascha be acquistar ensemen cun il dretg da burgais d’ina vischnanca e dal chantun. Cumpareglià cun auters pajais ha la Svizra in dretg da burgais restrictiv ed en ils singuls chantuns existan regulaziuns che divergeschan per part ina da l’autra. Tar persunas da l’exteriur che vivan en il pajais na daventan ils uffants che naschan en Svizra betg automaticamain burgais svizzers.<ref>Rainer Münz, Ralf Ulrich: ''Das Schweizer Bürgerrecht. Die demographischen Auswirkungen der aktuellen Revision.'' Avenir Suisse, Turitg 2003.</ref> Ils Svizzers che vivan a l’exteriur vegnan magari numnads la ‹tschintgavla Svizra›; questa noziun sa declera or da las quatter regiuns linguisticas da la Svizra. L’onn 2015 vivevan 761 630 burgais svizzers a l’exteriur. === Demografia === Dapi l’entschatta dal 20avel tschientaner è il dumber d’abitants creschì sin dapli ch’il dubel: da 3,3 milliuns (1900) sin 8,6 milliuns (2020). Las pli autas quotas da creschientscha han ins segnà tranter il 1950 ed il 1970. Ina diminuziun da la populaziun ha be gì lieu il 1918 pervi da la grippa spagnola e durant ils onns da recessiun economica 1975–1977.<ref>Cf. [https://www.bfs.admin.ch/bfs/rm/home/statisticas/catalogs-bancas-datas/publicaziuns/ovras-generalas/survista-statistica-svizra.html ''Survista statistica da la Svizra''].</ref> L’onn 1963 era anc vegnida registrada ina cifra da naschientschas da 2,67, silsuenter è questa valur crudada fin il 2001 sin 1,38. Dapi lura hai puspè dà ina leva creschientscha sin 1,52 (2018). L’aspectativa da vita ha muntà il 2019 85,6 onns tar las dunnas e 81,9 onns tar ils umens. Tenor las [[Naziuns unidas]] ha la Svizra enconuschì tranter il 2015 ed il 2020 la segund auta aspectativa da vita en tut il mund. La spessezza da la populaziun è en la Bassa cun ca. 450 persunas per kilometer quadrat sin 30&nbsp;% dal territori statal vaira auta (per las relaziuns svizras). En las Alps ed en il Giura percunter vegnan cuntanschidas valurs fitg bassas; il chantun Grischun dumbra be ca. 27 persunas per kilometer quadrat. En Svizra vegn fatg la differenza tranter esters (populaziun senza dretg da burgais svizzer) e persunas cun biografia da migraziun (populaziun cun ragischs estras). Il term secondo è usità per esters da la segunda generaziun. ==== Esters ==== Il 2017 dumbrava la Svizra 2&nbsp;126&nbsp;400 esters u 25&nbsp;% da la populaziun. Dapi l’entschatta dal 19avel tschientaner è la cumpart d’esters adina stada pli auta en Svizra ch’en ils auters pajais europeics. Motivs furman tranter auter las bleras regiuns da cunfin, la posiziun centrala da la Svizra e la pitschna extensiun territoriala dal pajais. Tar las vischnancas cun la pli auta procentuala d’esters tutgan per exempel Losanna (42&nbsp;%), Genevra, Täsch (mintgamai 49&nbsp;%) Spreitenbach, Pregny-Chambésy (mintgamai 52&nbsp;%), Kreuzlingen (53&nbsp;%), Paradiso (54&nbsp;%), Randogne (60&nbsp;%) e Leysin (61&nbsp;%).<ref>Marc Vuilleumier: [http://www.hls-dhs-dss.ch/textes/d/D10384.php ''Ausländer''], en: ''Lexicon istoric da la Svizra''.</ref> ==== Populaziun cun biografia da migraziun ==== Tar la populaziun cun biografia da migraziun tutgan las persunas ch’èn immigradas en Svizra sco migrants e da las qualas ils geniturs èn naschids a l’exteriur. Ultra da quai tutgan tiers lur descendenza directa ch’è naschida en Svizra (e che po esser estra ubain natiralisada). Ina persuna cun biografia da migraziun po oramai esser tant burgais svizzer sco er burgais d’in auter stadi. Betg part da la populaziun cun biografia da migraziun fan pia las persunas estras da la terza generaziun sco er Svizzers ch’han almain in genitur ch’è naschì en Svizra. Per la fin da l’onn 2013 ha l’Uffizi federal da statistica eruì entaifer la populaziun residenta a partir da 15 onns ina cumpart da persunas cun biografia da migraziun da 24,8&nbsp;% (2&nbsp;374&nbsp;000 abitants). <gallery mode="packed"> Bevölkerungsdichte der Schweiz 2019.png|Spessezza da la populaziun (2019) Ausländeranteil der Schweiz 2019.png|Quota d’esters (2019) Karte Schweizer Sprachgebiete 2017.png|Linguas (2017) Karte Religionen der Schweiz 2017.01.01.png|Confessiuns (2017) </gallery> ==== Asil ==== L’onn 2014 han 23&nbsp;765 persunas dumandà asil en Svizra. La gronda part derivan da l’[[Eritrea]], da la [[Siria]], da l’[[Afghanistan]] e da [[Sri Lanka]]. Persunas che vivan en Svizra senza permissiun da dimora vegnan numnadas sans-papiers. Tenor in studi da l’Uffizi federal da statistica vegn lur dumber stimà sin ca. 76&nbsp;000 (situaziun dal 2015).<ref>Cf. [https://www.bfs.admin.ch/bfs/rm/home/statisticas/catalogs-bancas-datas/publicaziuns/ovras-generalas/survista-statistica-svizra.html ''Survista statistica da la Svizra''].</ref> ==== Emigraziun ==== Tranter il 14avel tschientaner e l’entschatta dal 19avel tschientaner èn blers umens giuvens emigrads per entrar en servetschs da mercenaris (t.a. da l’imperatur, dals retgs franzos u da citads talianas sco Milaun). En il 17avel tschientaner, suenter la [[Guerra da trent'onns|Guerra da trent’onns]], han la fom e la povradad manà ad undas d’emigraziun en la [[Prussia Orientala]]. A l’entschatta dal 19avel tschientaner, durant e suenter las [[Guerras da coaliziun]], han gì lieu emigraziuns en [[Russia]] e durant ils onns da fomaz 1816–1817 surtut en l’[[America dal Sid]]. Las crisas agraras dals onns 1840, 1870 e 1880 sco er problems structurals durant l’industrialisaziun han manà ad emigraziuns en massa sco anc mai, e quai surtut en l’America. Vers la fin dal 19avel tschientaner ha l’[[America dal Nord]] furmà il lieu da destinaziun per bunamain 90&nbsp;% dals emigrants. Tranter il 1851 ed il 1860 èn radund 50&nbsp;000 persunas emigradas surmar, ils onns 1860 e 1870 mintgamai 35&nbsp;000 e tranter il 1881 ed il 1890 bundant 90&nbsp;000. Fin il 1930 è il dumber d’emigrants per decenni sa stabilì tranter 40&nbsp;000 e 50&nbsp;000. En intgins chantuns han las autoritads necessità persunas basegnusas d’emigrar. En il Nov Mund han ils emigrants fundà colonias, uschia il 1804 Nouvelle Vevay (oz New Vevay) ad Indiana, il 1831 New Switzerland ad Illinois ed il 1845 New Glarus a Wisconsin. Bain il pli enconuschent emigrant svizzer è stà Johann August Sutter, il possessur da gronds bains funsils en la California ch’è vegnì enconuschent sco general Sutter. Sin ses terren è prorutta il 1848 la fevra d’aur da la California. Tenor datas empiricas è la bilantscha da migraziun dal territori da la Svizra odierna adina stada negativa tranter la mesadad dal 16avel tschientaner e la fin dal 19avel tschientaner.<ref>Anne-Lise Head-König: [http://www.hls-dhs-dss.ch/textes/d/D7988.php ''Auswanderung''], en: ''Lexicon istoric da la Svizra''.</ref> ==== Immigraziun ==== Oz è la Svizra – sco bunamain tut ils stadis occidentals bainstants – in pajais d’immigraziun. Dal temp da l’industrialisaziun hai dà ina gronda migraziun interna, surtut nà da las Alps. Dapi la gronda creschientscha economica ils onns 1960 han ins recrutà intenziunadamain lavurers esters, pli tard han adina puspè moviments da fugitivs cuntanschì la Svizra per exempel or da l’anteriura Jugoslavia durant las [[Guerras da la Jugoslavia]]. Las pli grondas gruppas d’esters tenor stadi d’origin han furmà il 2013: Talians (15,4&nbsp;%), Tudestgs (15,1), Portugais (13,1), Franzos (5,7), Serbs (4,7), Cosovars (4,5), Spagnols (3,9), Tircs (3,6), Macedons (3,2) e Brits (2,1). 13,7&nbsp;% derivan da l’ulteriura Europa, 6,5 da l’Asia, 4,3 da l’Africa, 4,0 da l’America e 0,3 dals ulteriurs territoris.<ref>Cf. [https://www.bfs.admin.ch/bfs/rm/home/statisticas/catalogs-bancas-datas/publicaziuns/ovras-generalas/survista-statistica-svizra.html ''Survista statistica da la Svizra''].</ref> Il 2015 han ins natiralisà en Svizra radund 42 700 persunas, surtut da l’[[Italia]], da la [[Germania]], dal [[Portugal]], da la [[Frantscha]] e dal [[Cosovo]]. === Linguas === [[Datoteca:2005-Biel-Quellgasse.jpg|thumb|200px|Bilinguitad a Biel/Bienne]] L’artitgel 4 da la Constituziun federala sa cloma: «Las linguas naziunalas èn il [[tudestg]], il [[franzos]], il [[talian]] ed il [[rumantsch]].» En l’artitgel 70 hai ultra da quai num: «Las linguas uffizialas da la Confederaziun èn il tudestg, il franzos ed il talian. En il contact cun persunas da lingua rumantscha è er il rumantsch lingua uffiziala da la Confederaziun.»<ref>Georges Lüdi: [http://www.hls-dhs-dss.ch/textes/d/D24596.php ''Mehrsprachigkeit''], en: ''Lexicon istoric da la Svizra''.</ref> Las persunas che discurran jenic e jiddic resguarda la Svizra dapi il 1997 en rom da la Charta europeica da las linguas regiunalas u minoritaras sco cuminanzas minoritaras betg territorialas, senza però renconuscher lur linguas sco linguas minoritaras naziunalas. La Constituziun federala na definescha nagin territori linguistic. Tenor art.&nbsp;70 alin.&nbsp;2 surdat la Confederaziun als chantuns la cumpetenza da determinar lur linguas uffizialas. En quest connex èn els però obligads da respectar la cumposiziun linguistica istorica e da resguardar las minoritads linguisticas tradiziunalas. Tgi ch’arriva d’in’autra part linguistica dal pajais n’ha nagin dretg da pudair far diever en il contact cun las novas autoritads chantunalas e communalas da sia lingua d’origin; ins discurra en quest connex dal princip da territorialitad. Tranter ils chantuns bilings han be [[Chantun Berna|Berna]] ed il [[Chantun Vallais|Vallais]] determinà ils territoris linguistics; il [[chantun Friburg]] surdat la cumpetenza da reglar las linguas uffizialas a las vischnancas. Uffizialmain bilinguas tenor la constituziun chantunala èn las vischnancas [[Bienna|Biel/Bienne]], [[Evilard/Leubringen]] e [[Friburg|Freiburg/Fribourg]]. Er intginas autras vischnancas, surtut en il conturn da [[Murten|Murten/Morat]] e da [[Bienna|Biel/Bienne]] porschan ils servetschs e las scolas en duas linguas per tegnair quint da la minoritad da lingua franzosa. En il [[chantun Grischun]] vala tenor art.&nbsp;16 da la Lescha da linguas la suandanta determinaziun: «Vischnancas cun ina part da commembers d’ina cuminanza linguistica tradiziunala d’almain 40 pertschient valan sco vischnancas monolinguas. En questas vischnancas è la lingua tradiziunala la lingua communala uffiziala.» Analog valan vischnancas cun ina cumpart d’ina cuminanza linguistica tradiziunala d’almain 20 pertschient sco vischnancas plurilinguas. En questas vischnancas è la lingua tradiziunala ina da las linguas communalas uffizialas. En vischnancas cun ina bassa procentuala da rumantsch sco lingua tradiziunala po quai facticamain muntar ch’il rumantsch è bain lingua uffiziala e da scola, ma ch’i vegn discurrì per gronda part en il mintgadi tudestg svizzer. Il [[chantun Tessin]] definescha sasez sco appartegnent cumplettamain al territori da [[lingua taliana]] ed il [[chantun Giura]] sco part dal territori da [[lingua franzosa]], e quai cumbain che mintgamai ina vischnanca (Tessin: [[Bosco/Gurin]]; Giura: [[Ederswiler]]) disponan d’ina maioritad tradiziunala da [[lingua tudestga]]. Tenor la statistica uffiziala dal 2020 è il tudestg cun 62&nbsp;% la lingua la pli derasada. En [[Svizra tudestga]] vegnan discurrids divers dialects; sco lingua scritta vegn per ordinari fatg diever dal tudestg da scrittira (cun intginas atgnadads svizras, numnadas helvetissems). Franzos discurran 23&nbsp;% da la populaziun. Questa part dal pajais vegn numnada [[Svizra franzosa]], Romandia u Suisse romande. Sper il franzos da standard che dominescha en questa regiun, discurra be pli ina fitg pitschna maioritad patois (dialect). Talian (8%) vegn discurrì en il chantun Tessin, en las quatter valladas dal Grischun dal Sid ([[Mesauc]], [[Calanca]], [[Bregaglia]], [[Puschlav]]) sco er a Beiva. Ina gronda part da la populaziun (pli veglia) discurra dialects locals ch’appartegnan al lumbard (‹Ticinées›). La quarta lingua naziunala, il [[rumantsch]], è derasada en parts dal Grischun e vegn discurrida da be 0,5&nbsp;% da la populaziun svizra. Praticamain tut las persunas da lingua rumantscha discurran er tudestg. Dapi il 19avel tschientaner è il rumantsch, malgrà diversas mesiras da promoziun, periclità fitg ferm (germanisaziun). Il 1938 – en vista a smanatschas irredentisticas nà da l’Italia faschistica – han ils votants svizzers concedì al rumantsch il status d’ina lingua naziunala. Ed il 1996 è il rumantsch vegnì fixà en la Constituziun federala sco lingua parzialmain uffiziala. Dapi il 1996/2001 dovran la Confederaziun ed il chantun Grischun il [[rumantsch grischun]] sco lingua da scrittira uffiziala; en las vischnancas è per gronda part en diever in dals tschintg idioms. Il dumber dals viagiants – tranter ils quals domineschan ils Jenics, sper in dumber bundant pli pitschen da Sinti e Roma – na vegn betg eruì en rom da las dumbraziuns dal pievel. Stimaziuns uffizialas partan d’in dumber da 20&nbsp;000 fin 35&nbsp;000. Ils Jenics vivan en l’entir pajais e discurran sper lur lingua interna jenic per ordinari ina da las linguas naziunalas. La lingua jiddica (jiddic dal vest) enconuscha en Svizra ina lunga tradiziun en ils vitgs dal Surbtal Endingen e Lengnau (pervi da las cuminanzas gidieuas ch’èn per part sa mantegnidas là fin oz). Ina tradiziun pli giuvna ha la lingua jiddica (jiddic da l’ost) en la citad da Turitg, nua che quella vegn discurrida en circuls ultraortodoxs. Pervi da l’immigraziun discurran en il fratemp 9&nbsp;% dals abitants in’autra lingua che las linguas naziunalas. La pli derasada da quellas è il serbocroat cun 1,5&nbsp;%. Sco linguas estras emprend’ins en scola ina segunda lingua naziunala e l’englais. I dat adina puspè discussiuns, schebain l’englais duaja vegnir instruì suenter, ensemen u avant la segunda lingua naziunala. Pervi da protestas or da las autras regiuns linguisticas ed a basa da ponderaziuns da princip areguard la coesiun naziunala na vegn instruì nagliur englais senza ina segunda lingua naziunala.<ref>Cf. [https://www.bfs.admin.ch/bfs/rm/home/statisticas/catalogs-bancas-datas/publicaziuns/ovras-generalas/survista-statistica-svizra.html ''Survista statistica da la Svizra''].</ref> === Religiuns === [[Datoteca:Kloster_Einsiedeln_IMG_2849.JPG|thumb|200px|Claustra da Nossadunnaun (SZ)]] Da la populaziun sur 15 onns eran il 2017 tenor l’Uffizi federal da statistica 35,9&nbsp;% catolic-romans, 26&nbsp;% senza confessiun, 23,8&nbsp;% evangelic-refurmads, 5,9&nbsp;% commembers d’in’autra cuminanza cristiana (baselgias independentas, vegl catolics ed ortodoxs), 5,4&nbsp;% muslims, 1,6&nbsp;% commembers d’autras cuminanzas religiusas (tranter quels 0,3&nbsp;% Gidieus) ed 1,4&nbsp;% n’han fatg naginas indicaziuns.<ref>Cf. [https://www.bfs.admin.ch/bfs/rm/home/statisticas/catalogs-bancas-datas/publicaziuns/ovras-generalas/survista-statistica-svizra.html ''Survista statistica da la Svizra''].</ref> Tenor in studi dal Pew Research Center da l’onn 2017 considereschan 75&nbsp;% da la populaziun svizra maiorenna sasezs sco cristians – independentamain da la dumonda sch’els appartegnan uffizialmain, p.ex. cun pajar taglia da baselgia, ad ina confessiun cristiana u betg. Ma be 27&nbsp;% dals cristians frequentan almain ina giada il mais in servetsch divin. 21&nbsp;% dals intervistads sa sentivan liads a nagina religiun; da quels ha stgars la mesadad considerà sasezs sco ateists. La libertad da cretta è fixada en la constituziun sco dretg fundamental. Igl è surlaschà als chantuns, schebain els vulan surdar a singulas cuminanzas religiusas il status sco corporaziun da dretg public ed uschia sco baselgias chantunalas. En la gronda part dals chantuns han la baselgia catolic-romana e la baselgia evangelic-refurmada quest status, en blers chantuns supplementarmain la baselgia vegl catolica ed en intgins er la cuminanza gidieua. La baselgia vegl catolica (u cristcatolica) è be da muntada en parts da la Svizra dal Nordvest. En ils chantuns Genevra e Neuschatel na datti naginas baselgias chantunalas, perquai che stadi e baselgia èn separads là dal tuttafatg; ellas èn però renconuschidas sco «organisaziuns d’interess public». Cun 0,33&nbsp;% è il budissem represchentà en Svizra pli ferm ch’en auters pajais da l’Europa. Sinagogas, moscheas e tempels budistics existan en plirs lieus en Svizra. Che la convivenza religiusa è però magari er segnada d’ina tenuta sceptica mussa il fatg ch’ils votants svizzers han acceptà il 2009 l’iniziativa cunter la construcziun da novs minarets ch’era vegnida lantschada da la Partida populara svizra (PPS). Istoricamain eran ils abitants dals chantuns Turitg, Berna, Basilea (cun excepziun dal district Arlesheim), Schaffusa, Appenzell Dadora e Vad anc vers il 1850 quasi cumplettamain refurmads; ils abitants dals chantuns Friburg (senza il district Murten), Vallais, Giura, Soloturn (senza il district Bucheggberg), Lucerna, Sur- e Sutsilvania, Uri, Sviz, Zug, Appenzell Dadens e Tessin quasi dal tuttafatg catolics. Confessiunalmain paritetics eran percunter ils chantuns Glaruna, Argovia, Son Gagl, Grischun e Genevra. La repartiziun da las confessiuns è stada il resultat da l’applicaziun dal princip da territorialitad tar l’elecziun da la confessiun suenter las guerras confessiunalas dal 16avel tschientaner; ils chantuns paritetics enconuschevan ubain cunfins chantunals vaira giuvens (Argovia, Son Gagl, Genevra), ubain avevan enconuschì da vegl ennà ina decisiun da vischnanca tar vischnanca en dumondas confessiunalas (Glaruna, Grischun). Er entaifer ils chantuns da duas confessiuns furmavan però lieus paritetics – pia la preschientscha dad omaduas confessiuns en il medem vitg – l’excepziun; ina tala paritad locala valeva en il Toggenburg, en parts dals anteriurs territoris subdits da la Confederaziun (Turgovia, Echallens) sco er en intginas vischnancas dals chantuns Grischun e Glaruna. Il 1919 han ins manà tras en il [[Vorarlberg]] ina votaziun dal pievel areguard la dumonda sch’ins veglia prender si contractivas cun la Confederaziun svizra per daventar commembra da quella. Cumbain che bundant 80&nbsp;% dals votants han approvà la dumonda da votaziun, èn las ulteriuras contractivas idas ad aua pervi da la resistenza dals refurmads en Svizra: Tras in ulteriur chantun catolic avessan quels pers la maioritad ch’els possedevan da quel temp. Sco patrun da la Svizra vala [[Clau da Flia]].<ref>Christoph Uehlinger: [http://www.hls-dhs-dss.ch/textes/d/D26987.php ''Religionen''], en: ''Lexicon istoric da la Svizra''.</ref> == Istorgia == <div class="noprint"> :''→ Artitgel principal: [[Istorgia da la Svizra]]'' </div> === Preistorgia === Il territori da la Svizra odierna è populà dapi il temp paleolitic. Fastizs da la Cultura magdaleniana èn per exempel vegnids a la glisch en il Kesslerloch sper [[Thayngen]]. Pir suenter l’ultim temp da glatsch, l’uschenumnada glazialisaziun da Würm, è la Svizra Bassa – surtut ils territoris enturn ils lais – vegnida colonisada pli spess tras palissaders. Cun il cumenzament dal temp da fier è suandada la colonisaziun celtica da la Bassa. Chats sper [[La Tène]] en il chantun Neuschatel han dà a l’entira perioda dal temp da fier pli nov ses num. Ils Celts han tgirà relaziuns commerzialas fin en l’intschess cultural grec.<ref>Gilbert Kaenel: [http://www.hls-dhs-dss.ch/textes/d/D24601.php ''Eisenzeit''], en: ''Lexicon istoric da la Svizra''.</ref> === Istorgia tempriva === [[Datoteca:Aventicum_avenches.jpg|thumb|220px|Amfiteater roman ad Avenches (VD)]] Avant la conquista tras ils Romans vivevan tenor [[Julius Caesar]] (‹De bello Gallico›) en il territori da la Svizra odierna divers pievels e sterpas da [[Celts]]: ils [[Helvets]] (en la Bassa), ils Leponts (en il Tessin), ils Seduns (en il Vallais ed al Lai da Genevra) ed ils [[Rets]] (en la Svizra Orientala). En rom da l’expansiun da l’Imperi roman sur las Alps è il territori da la Svizra odierna vegnì integrà fin l’emprim tschientaner a.C. en l’Imperi roman e la populaziun è vegnida romanisada. Las pli impurtantas citads romanas da la Svizra eran Aventicum (Avenches), [[Augusta Raurica]], Vindonissa (Windisch), Colonia Iulia Equestris (Nyon) e Forum Claudii Vallensium (Martigny). En l’antica tardiva è la Svizra vegnida cristianisada nà da las citads. Emprimas sedias episcopalas han ins endrizzà a Genevra, Augusta Raurica/Basilea, Martigny/Sion, Avenches/Losanna e Cuira.<ref>Regula Frei-Stolba: [http://www.hls-dhs-dss.ch/textes/d/D8248.php ''Römisches Reich''], en: ''Lexicon istoric da la Svizra''.</ref> Suenter il declin da l’[[Imperi roman]] han las stirpas germanas dals Burgognais ed Alemans colonisà la Svizra Bassa nà dal nord ed èn sa maschadadas cun la populaziun romanisada. En ils territoris da la Svizra dal Vest e da las valladas alpinas ch’eran colonisads pli ferm dal temp dals Romans, èn sa mantegnidas las linguas romanas (pli tard franzos, rumantsch e talian) ed il cristianissem, entant ch’èn sa derasads en la Svizra dal Nord idioms germans. Fin l’onn 746 han ils Francs suttamess ils [[Burgognais]] ed [[Alemans]] uschia che la Svizra è daventada ina part dal [[Reginavel dals Francs]]. Tar la spartiziun da quest imperi è il territori da la Svizra vegnì attribuì al Reginavel ostrofrancon, il [[Sontg Imperi roman]] da pli tard. Per gronda part appartegneva il territori da la Svizra da quel temp al ducadi da la lingia svabaisa ed al reginavel da la Burgogna. Fin il 9avel tschientaner èn er ils Alemans vegnids cristianisads nà d’impurtants centers claustrals sco [[Son Gagl]] u [[Reichenau]].<ref>Reinhold Kaiser: [http://www.hls-dhs-dss.ch/textes/d/D8249.php ''Frankenreich''], en: ''Lexicon istoric da la Svizra''.</ref> En l’istorgia tempriva dal Sontg Imperi roman han famiglias aristocraticas or da la Svizra (t.a. ils da Habsburg, Kyburg e Lenzburg) giugà in’impurtanta rolla. Ultra da quai eran ils pass alpins da muntada centrala en connex cun il domini tudestg en l’Italia. Uschia èn er las valladas da la Svizra Centrala stadas suttamessas directamain a l’Imperi, quai ch’ils abitants han considerà sco privilegi. A partir dal 12avel fin en il 14avel tschientaner ha gì lieu in moviment migratoric d’abitants dal Vallais Sura en vasts territoris alpins en Svizra, en l’Italia dal Nordvest, en il Liechtenstein e l’Austria dal Vest, per part er en la Savoia ed en la Baviera. Quests emigrants han ins pli tard numnà [[Gualsers]]. Sur ina lunghezza da radund 300&nbsp;km existan anc oz en l’artg alpin radund 150 vitgs ch’èn vegnids fundads dals Gualsers. === Veglia Confederaziun === L’onn [[1291]], suenter la mort dal retg tudestg [[Rudolf I da Habsburg]], han ils chantuns d’origin [[Chantun Uri|Uri]], [[Chantun Sviz|Sviz]] e [[Silvania]] fatg ina lia per proteger lur «veglias libertads». In document correspundent, l’uschenumnà [[Patg federal]], è datà sin l’entschatta d’avust 1291. Tenor la legenda è questa lia vegnida fatga sin il [[Rütli]]. Vers la fin dal 19avel tschientaner han ins fixà il prim d’avust 1291 sco data da fundaziun da la Veglia Confederaziun ed il [[1 avust|prim d’avust]] è daventà il di da la festa naziunala.<ref>Andreas Würgler: [http://www.hls-dhs-dss.ch/textes/d/D26413.php ''Eidgenossenschaft''], en: ''Lexicon istoric da la Svizra''.</ref> La nauscha relaziun tranter ils Confederads ed ils [[Habsburgais]] è d’attribuir per ina buna part a l’elecziun dal retg tudestg il november 1314, cur ch’èn vegnids elegids a medem temp [[Ludivic il Bavarais]] da la famiglia da [[Wittelsbach]] ed il Habsburgais [[Friedrich il Bel]]. Ils Confederads èn sa mess sin la vart da Ludivic. Quai ed in’attatga da lur vart sin la claustra da Nossadunnaun ha furmà per [[Leopold I]] da l’Austria motiv avunda per far il [[1315]] ina campagna militara cunter ils Confederads. En la [[Battaglia da Morgarten]] (ch’è per part contestada tranter ils istoriografs) dueva quella però prender per el ina nauscha fin. Per pudair mantegnair lur independenza envers Habsburg, èn las citads imperialas [[Lucerna]], [[Turitg]], [[Glaruna]], [[Zug]] e [[Berna]] s’alliadas en il decurs dal 14avel tschientaner cun ils chantuns d’origin, furmond uschia ils Otg Lieus. Pir cur che las citads Turitg, Berna e Lucerna han fatg suenter lur adesiun da la Confederaziun l’instrument da lur cooperaziun, ha la lia federala cuntanschì ina muntada politica stabila, la quala è er vegnida tolerada da vart dals centers curtais europeics a [[Vienna]], [[Paris]] e [[Milaun]]. Igl èn suandadas ulteriuras confruntaziuns cun la chasa Habsburg: En rom da las battaglias dal 1386 sper [[Sempach]] (la Lumbardia che veseva periclitada ses interess economics tras ils Habsburgais aveva finanzià las armas dals Confederads) e dal 1388 sper [[Näfels]] èsi reussì als Confederads da batter armadas da chavaliers habsburgaisas. Il 1415 han els (intimads da l’imperatur [[Sigismund]]) conquistà il pajais d’origin dals Habsburgais en l’Argovia. Pervi da l’ierta dal cont da Toggenburg è prorutta tranter la citad da Turitg ed ils ulteriurs Confederads la [[Veglia Guerra da Turitg]] (1436–1450), en il decurs da la quala Turitg è s’allià cun ils Habsburgais. Ma la finala è la citad da Turitg stada sfurzada da returnar en la Confederaziun. En rom d’in’ulteriura guerra han ils Habsburgais stuì surlaschar als Confederads la Turgovia; il zercladur 1474, en vista a las smanatschas tras [[Carl il Temerari]] da la Burgogna, è duca [[Sigismund dal Tirol]] stà necessità d’acceptar la Veglia Confederaziun sco urden statal independent (en rom da l’Accord etern). Sin giavisch da l’imperatur [[Friedrich III]] èn ils Confederads tratgs cunter Carl il Temerari ed han destruì, en uniun cun la Lorena e Habsburg, il [[reginavel da la Burgogna]]. Berna e Friburg han expandì da quel temp en il Vad, che steva avant sut controlla da la Savoia e Burgogna, ed han conquistà fin il 1536 quest territori dal tuttafatg. [[Datoteca:Schlacht_bei_Dorneck.jpg|thumb|200px|Battaglia sper Dornach en rom da la Guerra svabaisa (1499)]] La victoria militara cunter ils Burgognais ha confermà ils Confederads en lur voluntad da mantegnair l’independenza. Per quest motiv èn els s’opponids a la refurma da l’imperi dal retg tudestg ed imperatur da pli tard [[Maximilian I]]. L’emprova da Maximilian da subordinar ils Confederads en rom da la [[Guerra svabaisa]] è ida a fin il [[1499]] cun la [[Pasch da Basilea]]. Sco consequenza concreta da quest conflict èn [[Basilea]] e [[Schaffusa]] s’unids il 1501 cun la Confederaziun, la quala è sa sviluppada vinavant als Tredesch Vegls Lieus confederals. Vitiers èn vegnids ils uschenumnads chantuns alliads, surtut il [[Vallais]] e la [[Republica da las Trais Lias]], ma er monarchias sco la prinzi-abazia Son Gagl u il ducadi da Neuschatel. Sco signuradis cumins han ins designà fin il 1798 territoris ch’èn vegnids conquistads da plirs dals Tredesch Vegls Lieus confederals e ch’èn er vegnids administrads communablamain sco chastellanias. Latiers han tranter auter tutgà territoris en ils chantuns odierns [[Turgovia]] e [[Tessin]]. Ultra da quai possedeva la gronda part dals lieus terras subditas, vul dir regiuns ch’eran politicamain dependentas da quels. Las victorias en las [[Guerras da la Burgogna]] ed en la [[Guerra svabaisa]] e lur tactica d’infantaria moderna han manà al bun renum dals guerriers svizzers ed han fatg flurir ils servetschs da mercenaris. En regiuns ruralas da la Svizra Centrala è il mercenariat sa mantegnì fin en il 19avel tschientaner sco impurtant factur economic. L’expansiun dals Confederads en direcziun da l’Italia dal Nord ha gì lieu cun l’intent da segirar ils pass alpins. Tras quai è la Confederaziun però vegnida involvida en las guerras talianas tranter Habsburg, la Frantscha, Venezia, il papa, la Spagna e differents potentats talians. Da quel temp deriva er la guardia papala che papa [[Julius II]] ha fundà il 1506. Fin il 1513 èsi reussì als Confederads da conquistar il Tessin dad oz e la finala schizunt da suttametter Milaun a lur protecturat. Suenter la sconfitta cunter la Frantscha en la [[Battaglia da Marignano]] il 1515 è la dominanza dals Confederads sur l’Italia dal Nord però ida a fin. Il mitus politic dals Svizzers nunsurventschaivels era vegnì refutà ed a l’intern èn sa mussads adina dapli conflicts politics tranter ils singuls chantuns. Quai ha impedì suenter il 1515 ina politica exteriura efficazia ed igl ha cumenzà la fasa che dueva la finala manar a la politica da neutralitad odierna. Il 1516 han ils Tredesch Vegls Lieus confederals fatg in contract da mercenadi cun la Frantscha ed èn vegnids remunerads persuenter cun pensiuns, privilegis da duana e da commerzi e cun sustegn politic en cas da conflicts interns ed externs. Ultra da quai èn ina gronda part dals territoris situads al sid da las Alps vegnids attribuids definitivamain a la Confederaziun. La refurmaziun che [[Ulrich Zwingli]] ha mess ad ir il 1519 a Turitg è sa derasada en la Svizra Bassa ed ha manà a grondas tensiuns tranter ils differents chantuns. Suenter l’Emprima e la Segunda Guerra da Kappel ha la Segunda pasch publica da Kappel dal 1531 manà natiers in cumpromiss: Turitg, Berna, Basilea, Schaffusa e parts dal Grischun èn restads refurmads; ils chantuns originars, Lucerna, Zug, Soloturn e Friburg èn restads catolics. Il 1541, sut [[Johannes Calvin]], è la refurmaziun sa messa tras a Genevra che dueva daventar tras ses operar la ‹Ruma refurmada›. Malgrà quai hai anc dà il 1656 e 1712 en rom da las Guerras da Villmergen conflicts militars tranter las duas gruppas confessiunalas. Ils zwinglians e calvinists èn s’unids il 1536 al confess helvetic, furmond uschia la baselgia refurmada. Quella dueva sa derasar sur l’Engalterra, la Scozia ed ils Pajais Bass en tut il mund. En vista als scumbigls e las devastaziuns da la [[Guerra da trent'onns|Guerra da trent’onns]] è la Confederaziun sa decidida il 1647, en rom dal Defensiunal da Wil, per la «neutralitad armada perpetna» ed è sa cuntegnida en las guerras dal 17avel e 18avel tschientaner a moda pli u main neutrala. Ils 24 d’october 1648 han ils chantuns svizzers cuntanschì en la Pasch vestfalica lur independenza dal [[Sontg Imperi roman]], uschia che la Svizra è daventada definitivamain in stadi suveran. A l’intern ha la spartiziun confessiunala impedì ina refurma da las allianzas cumplitgadas ed anacronisticas tranter ils Confederads. Surtut ils chantuns-citad han consolidà en il 17avel e 18avel tschientaner lur domini a l’intern en il senn absolutistic ed èn per part sa sviluppads economicamain talmain ferm ch’ins po discurrer d’ina protoindustrialisaziun. Malgrà quai è la Confederaziun restada tut en tut davos ils svilups dal temp e vegn recepida en la litteratura contemporana sco sutsviluppada, senza urden e retardada. Cun quai cuntrastescha la preschentaziun da la Svizra sco idilla alpina, arcadia u lieu d’ina democrazia originara ([[Rousseau]]), sco ch’ella dominescha en la litteratura e pictura da l’[[illuminissem]]. === Republica helvetica e restauraziun === Ils 5 da matg 1798 ha la Frantscha revoluziunara conquistà suenter curta resistenza la Veglia Confederaziun ed ha incorporà quella sut il num [[Republica helvetica]] en ses territori d’influenza. La Republica helvetica è stada l’emprim stadi modern sin territori svizzer; cuntrari a la tradiziun era quel organisà a moda fitg centralistica. Las differenzas d’enfin qua tranter territoris subdits e las citads ed ils chantuns regents han ins abolì. Tar las innovaziuns progressivas ch’èn vegnidas introducidas l’emprima giada en Svizra han tutgà l’egualitad giuridica, la creaziun d’in spazi economic e monetar unitar sco er la libertad da cretta e conscienza. Sco stadi satellit franzos è la Republica helvetica però vegnida tratga en ils scumbigls da las Guerras da coaliziun ed è daventada pliras giadas in champ da battaglia. Suenter divers culps da stadi e la suppressiun d’ina revolta armada ha [[Napoleun Bonaparte]] puspè decretà il 1803, en furma da l’[[Acta da mediaziun]], ina constituziun federala cun chantuns autonoms. Sco num dal stadi han ins fixà ‹Confederaziun svizra›. Ils anteriurs territoris subdits ed ils chantuns alliads èn vegnids recepids en furma dals novs chantuns [[Chantun Son Gagl|Son Gagl]], [[Grischun]], [[Argovia]], [[Turgovia]], [[Tessin]] e [[Vad]]. Il 1815, en rom dal [[Congress da Vienna]], ha la communitad da stadis renconuschì ils cunfins da la Svizra. Ultra dals 19 chantuns da l’Acta da mediaziun èn anc vegnids vitiers [[Chantun Neuschatel|Neuschatel]], il [[Vallais]] e [[Genevra]]; ed al [[chantun Berna]] è vegnì attribuì il territori dal prinzi-uvestgieu da Basilea. En la Segunda Pasch da Paris dals 20 da november 1815 han las pussanzas grondas exprimì areguard il territori da la Svizra opiniuns divergentas ed incongruentas, uschia ch’ins è la finala sa cunvegnì a fixar la «neutralitad perpetna armada». Cun la constituziun dal medem onn è la Svizra puspè daventada in stadi federativ, uschia che l’epoca da la restauraziun ch’è suandada è stada sut l’ensaina d’in’autonomia chantunala bundant pli gronda che durant l’èra napoleonica. Il [[Chantun Giura]] dueva la finala pir sa furmar il 1979 or dal moviment separatistic d’ina part dal territori ch’era vegnì attribuì il 1815 al chantun Berna.<ref>Andreas Fankhauser: [http://www.hls-dhs-dss.ch/textes/d/D9797.php ''Helvetische Republik''], en: ''Lexicon istoric da la Svizra''.</ref> === Guerra da la Lia separatista === Tranter ils chantuns da tenuta liberala e progressiva ed ils chantuns catolic-conservativs Lucerna, Sviz, Uri, Zug, Sur- e Sutsilvania, Friburg e Vallais èn proruts, surtut en la perioda da la regeneraziun dapi il 1830, conflicts adina pli violents che duevan la finala manar il 1847 a la [[Guerra da la Lia separatista]]. La guerra civila ha cumenzà ils 3 da november ed è ida a fin ils 29 da november 1847, cur ch’il Vallais è sa surdà sco ultim chantun catolic-conservativ. Tenor indicaziuns uffizialas ha la guerra custà la vita a 150 persunas; 400 ulteriuras èn vegnidas blessadas. Igl è quai stà fin oz l’ultim conflict militar sin terren svizzer.<ref>René Roca: [http://www.hls-dhs-dss.ch/textes/d/D17241.php ''Sonderbund''], en: ''Lexicon istoric da la Svizra''.</ref> === Il stadi federal modern === [[Datoteca:Bundesverfassung 1848 Schweiz.jpg|thumb|230px|La Svizra moderna è sa constituida l’onn 1848]] Suenter la sconfitta dals chantuns catolic-conservativs en la Guerra da la Lia separatista è la Svizra vegnida transfurmada en il stadi federal modern. La Constituziun federala dal 1848 ha limità l’autonomia dals chantuns, e Berna è daventà la sedia da las autoritads federalas e dal parlament. Dapi lura han gì lieu duas revisiuns totalas da la Constituziun federala, numnadamain il 1874 ed il 1999.<ref>Andreas Kley: [http://www.hls-dhs-dss.ch/textes/d/D9801.php ''Bundesstaat''], en: ''Lexicon istoric da la Svizra''.</ref> Ils emprims 25 onns da si’existenza ha il giuven stadi federal stuì eleger quatter giadas in general pervi da smanatschas guerrilas. Al general [[Guillaume Henri Dufour]] – ch’aveva agì a moda prudenta durant la Guerra da la Lia separatista – ha l’Assamblea federala puspè surdà il commando suprem da l’armada ils onns 1849 (Affera da Büsingen), 1856 (Affera da Neuschatel) e 1859 (Affera da la Savoia). General Hans Herzog è stà responsabel durant la Guerra tudestg-franzosa dal 1870/71 per la protecziun dals cunfins svizzers. Il favrer 1871 han radund 87&nbsp;000 schuldads franzos da l’armada da Bourbaki ch’era vegnida abattida traversà sut la surveglianza da l’armada svizra en ils chantuns Neuschatel e Vad ils cunfins svizzers ed èn vegnids internads. Sin iniziativa da [[Henry Dunant]] aveva gia gì lieu il 1864 a Genevra la fundaziun dal [[Comité internaziunal da la Crusch Cotschna]] (CICC). Il 1866 han ins concedì als Gidieus svizzers ils dretgs da burgais cumplains e la libertad da domicil en l’entira Svizra. La libertad da cretta cumpletta è però pir suandada en rom da la revisiun da la constituziun il 1874. Durant la segunda mesadad dal 19avel tschientaner ha ina gronda unda d’industrialisaziun e da construcziun da viafiers tschiffà la Svizra. Sco politicher, manader da l’economia ed impressari da viafier ha surtut [[Alfred Escher]] gì da quel temp grond’influenza sin il svilup politic ed economic dal pajais. A moda adina pli evidenta èn er sa mussadas las varts sumbrivaunas da l’industrialisaziun, per exempel en furma da la lavur d’uffants. Sco emprims chantuns han Glaruna e Turitg relaschà leschas da fabrica per proteger ils lavurants. Il 1877 ha la Confederaziun surpiglià la cumpetenza da legislaziun correspundenta per cumbatter a nivel naziunal las pli grondas incunvegnientschas. Sin champ religius e cultural ha la confruntaziun tranter il liberalissem ed il conservatissem chattà sia cuntinuaziun en furma dal cumbat cultural. L’integraziun dals catolics en il nov stadi federal è la finala suandada il 1891 cun l’elecziun da [[Josef Zemp]] sco emprim commember catolic-conservativ dal Cussegl federal. Avant era il gremi stà occupà dapi la fundaziun dal stadi federal exclusivamain cun represchentants dals liberals. Dapi lura èn las partidas burgaisas sa posiziunadas per ordinari sco bloc serrà cunter il moviment da lavurants. En rom da la Chauma generala dal 1918 hai dà la confruntaziun la pli critica tranter ils lavurants e la burgaisia en Svizra. Pir suenter l’introducziun da l’elecziun tenor il sistem da proporz il 1919 ha il moviment da lavurants pudì s’etablir en la politica naziunala. En rom da las elecziuns dal Cussegl naziunal l’onn 1943 è la partida socialdemocratica da la Svizra daventada la pli ferma fracziun insumma. Sinaquai è [[Ernst Nobs]] vegnì elegì sco emprim socialdemocrat en il Cussegl federal. Cun l’introducziun da l’Assicuranza per vegls e survivents (AVS) è s’accumplida il 1948 in’ulteriura pretensiun da la Chauma generala. Durant l’[[Emprima Guerra mundiala]] ha la Svizra mantegnì la neutralitad armada. Sut general [[Ulrich Wille]] èn vegnids occupads ils cunfins. Il 1923 han la Svizra ed il Principadi da [[Liechtenstein]] segnà il contract da duana ch’è en vigur fin oz. Il 1937 èn las organisaziuns da patruns e da lavurants en l’industria da metal e dad uras sa cunvegnidas a la pasch sociala ed a contracts collectivs da lavur. Dapi lura datti be darar chaumas en Svizra. Suenter ch’è prorutta il 1939 la [[Segunda Guerra mundiala]] è la Svizra danovamain sa referida a la neutralitad armada ed ha ordinà la mobilisaziun generala da l’armada sut il schefcumandant general [[Henri Guisan]]. Sin in’eventuala attatga tudestga vuleva l’armada svizra respunder cun sa retrair en il réduit e far resistenza nà da posiziuns situadas en la muntogna. A la populaziun è vegnida intermediada en furma da la Defensiun naziunala spiertala la voluntad da far resistenza. Durant il temp dal naziunalsocialissem ha la Svizra bain recepì in tschert temp fugitivs, ma ha alura cumenzà a renviar intenziunadamain Gidieus e surtut persunas che valevan sco fugitivs politics. Sco reacziun sin quai è il cusseglier naziunal David Farbstein sa retratg il 1938. La fin d’avust 1938 ha la Svizra smanatschà da desdir la cunvegna che pussibilitava dapi il 1926 da traversar ils cunfins senza visum e la quala vegniva er applitgada dapi l’annexiun sin il territori da l’Austria. Per che persunas «da sang tudestg» possian er entrar en avegnir en Svizra senza visum, èn ins sa cunvegnids la fin da settember 1938 da marcar spezialmain ils pass dals Gidieus. Pass cun in bul dals Gidieus eran be valaivels sch’igl era vegnì concedì oravant in visum da dimora u da transit. Blers fugitivs han ins tramess enavos als cunfins; intgins han ins schizunt mess a ferm e surdà a las autoritads tudestgas. Il pli tard dapi il cumenzament da la guerra èn ils fugitivs ch’ins ha laschà entrar en il pajais vegnids internads en champs. En ils champs da concentraziun dals nazis han er patì tranter il 1933 ed il 1945 radund 1000 burgais svizzers, almain 200 dad els èn vegnids per la vita. Nagin conflict violent dals ultims 200 onns ha pretendì dapli unfrendas svizras.<ref>Andreas Schwab: [http://www.hls-dhs-dss.ch/textes/d/D8927.php ''Zweiter Weltkrieg''], en: ''Lexicon istoric da la Svizra''.</ref> Acts omosexuals han ins legalisà en Svizra il 1942. En il suenterguerra han ins elavurà ulteriuras tematicas sco la persecuziun dals Jenics en rom dal program ‹Uffants da la via›, la problematica dals uffants plazzads, dals plazzaments administrativs, da la sterilisaziun sfurzada, las relaziuns economicas da la Svizra cun l’[[Africa dal Sid]] dal temp da l’apartheid ubain la rolla da las bancas svizras en connex cun daners transfugids da dictaturs dal Terz Mund. La fin dals onns 1990 è prorut in conflict en connex cun indemnisaziuns per facultads gidieuas dals onns 1933 fin 1945 ch’eran ids a perder tar bancas svizras. La rolla da la Svizra en la Segunda Guerra mundiala è vegnida elavurada a moda critica en rom dal Rapport da Bergier. L’onn 1960 è la Svizra daventada commembra da l’[[Associaziun europeica da commerzi liber]]. Ed il 1961 è ella stada in commember da fundaziun da l’[[Organisaziun da cooperaziun e svilup economic en Europa]]. Suenter pli lungas debattas a l’intern dal pajais – surtut en connex cun la dumonda da la neutralitad – è la Svizra daventada il 1963 commembra dal [[Cussegl da l'Europa|Cussegl da l’Europa]] ed ha ratifitgà il 1974 la Convenziun europeica dals dretgs umans. Il 1970 ha il Cussegl federal fatg emprims pass d’avischinaziun a la Communitad economica europeica; da quels è resortida il 1972 ina convenziun da commerzi liber. Suenter in cumbat da plirs decennis han ils votants approvà il 1971 il dretg da votar da las dunnas. Il 1973 è suandada l’adesiun a l’[[Organisaziun per la segirezza e la cooperaziun en l'Europa]]. Il 1969 e 1970 è la Svizra stada pertutgada da trais attatgas da terror cunter l’aviatica. Tut en tut èn mortas 51 persunas e la [[Swissair]] ha pers dus aviuns. La dumonda dal Giura ha medemamain occupà la Svizra sur decennis. La finala è sa constituì il 1979 il nov [[Chantun Giura]] or dals anteriurs districts bernais da lingua franzosa Delémont, Ajoie e Franches-Montagnes. Sco emprima dunna è [[Elisabeth Kopp]] vegnida elegida il 1984 en il Cussegl federal. L’armada ha giudì fin en ils onns 1990 in ferm sustegn en la populaziun. Sco armada da milissa eran las structuras dals caders directivs civils e militars entretschads fitg ferm. Gia a partir dals onns 1970 e surtut en connex cun l’iniziativa per la dismessa da l’armada che la Gruppa per ina Svizra senz’armada ha lantschà il 1989 hai alura dà tensiuns tranter tradiziunalists e vuschs criticas areguard la rolla da l’armada entaifer la societad. Suenter la fin da la [[Guerra fraida]] è l’influenza da l’armada svizra sin la societad civila sa diminuida fermamain. L’adesiun al Spazi economic europeic che la regenza aveva prendì en mira, ha fatg naufragi tar la votaziun dal pievel dals 6 da december 1992. Suenter il 1999 ha il pievel svizzer approvà pliras cunvegnas bilateralas cun l’Uniun europeica. E suenter ch’ina emprima votaziun aveva fatg naufragi il 1986 è la Svizra daventada ils 10 da settember 2002 commembra da las [[Naziuns unidas]]. <div class="noprint"> === Successiun da l’entrada dals chantuns en la Confederaziun === {| class="wikitable" |- ! 1291 !! 1332 !! 1351 !! 1352 !! 1353 !! 1481 !! 1501 !! 1513 !! 1803 !! 1815 !! 1979 |- style="vertical-align:top;" | [[Datoteca:Wappen_Uri_matt.svg|20px]]&nbsp;[[Uri]]<br />[[Datoteca:Wappen_Schwyz_matt.svg|20px]]&nbsp;[[Sviz]]<br />[[Datoteca:Wappen_Unterwalden_alt.svg|20px]]&nbsp;[[Silvania]] || [[Datoteca:Wappen_Luzern_matt.svg|20px]]&nbsp;[[Lucerna]] || [[Datoteca:Wappen_Zürich_matt.svg|20px]]&nbsp;[[Turitg]] || [[Datoteca:Wappen_Glarus_matt.svg|20px]]&nbsp;[[Chantun Glaruna|Glaruna]]<br />[[Datoteca:Wappen_Zug_matt.svg|20px]]&nbsp;[[Zug]] || [[Datoteca:Wappen_Bern_matt.svg|20px]]&nbsp;[[Berna]] || [[Datoteca:Wappen_Freiburg_matt.svg|20px]]&nbsp;[[Friburg]]<br />[[Datoteca:Wappen_Solothurn_matt.svg|20px]]&nbsp;[[Soloturn]] || [[Datoteca:Wappen_Basel-Stadt_matt.svg|20px]]&nbsp;[[Basilea]]<br />[[Datoteca:Wappen_Schaffhausen_matt.svg|20px]]&nbsp;[[Schaffusa]] || [[Datoteca:Wappen_Appenzell_Innerrhoden_matt.svg|20px]]&nbsp;[[Appenzell]] || [[Datoteca:Coat_of_arms_of_canton_of_St._Gallen.svg|20px]]&nbsp;[[Son Gagl]]<br />[[Datoteca:Wappen_Graubünden_matt.svg|20px]]&nbsp;[[Grischun]]<br />[[Datoteca:CHE Aargau COA.svg|20px]]&nbsp;[[Argovia]]<br />[[Datoteca:Wappen_Thurgau_matt.svg|20px]]&nbsp;[[Turgovia]]<br />[[Datoteca:Wappen_Tessin_matt.svg|20px]]&nbsp;[[Tessin]]<br />[[Datoteca:Wappen_Waadt_matt.svg|20px]]&nbsp;[[Vad]] || [[Datoteca:Wappen_Wallis_matt.svg|20px]]&nbsp;[[Vallais]]<br />[[Datoteca:Wappen_Neuenburg_matt.svg|20px]]&nbsp;[[ Chantun Neuschatel|Neuschatel]]<br />[[Datoteca:Wappen_Genf_matt.svg|20px]]&nbsp;[[Genevra]] || [[Datoteca:Wappen_Jura_matt.svg|20px]]&nbsp;[[Giura]] |} </div> === Origin dal num === Il num dal pajais ‹Svizra› è collià en sia versiun tudestga ‹Schweiz› cun il num dal lieu e dal [[Chantun Sviz]]. En las guerras dals vegls Confederads cunter ils [[Habsburgais]] han las truppas da Sviz giugà in’impurtanta rolla. Ils da Sviz èn ultra da quai stads da grond’impurtanza en connex cun ils servetschs da mercenari europeics. Suenter la [[Battaglia da Sempach]] il 1386 è il num ‹Swiz› u ‹Sweiz› daventà legendar. Ils cronists tudestgs han uss duvrà questa denominaziun per tut ils Confederads. L’emprima cumprova en scrit furma in document da dretg dal retg [[Sigismund]] da l’onn 1415, en il qual vegn discurrì dals «Schweizer». A partir da la [[Guerra svabaisa]] l’onn 1499 han ils Confederads che vegnivan insultads da «Schweizer» cumenzà or d’ina luschezza stinada a duvrar sezs quest num. Uffizialmain han els però cuntinuà a duvrar la noziun Confederads (‹Eidgenossen›). Pir en il 18avel tschientaner ha il cronist [[Johannes von Müller]] introducì la noziun ‹schweizerische Eidgenossen›. Il 1803 han ins duvrà quella uffizialmain en l’Acta da mediaziun. Il num latin da la Svizra, ‹Confoederatio Helvetica›, sa referescha a la stirpa celtica antica dals [[Helvets]], ils quals vivevan en la Svizra Bassa ed en parts da la Germania dal Sid dad oz. Suenter la fin da la Veglia Confederaziun l’onn 1798 ha la Frantscha numnà il stadi satellit confurm a la pratica ‹Republica helvetica›. Cur che la Svizra è sa constituida da nova il 1803 sco stadi federal han ins recurrì a la denominaziun Confederaziun svizra (‹Schweizerische Eidgenossenschaft›) per sa cunfinar da la Republica helvetica centralistica e politicamain instabila. L’expressiun ‹Confoederatio Helvetica› è vegnida introducida il 1848 a chaschun da la fundaziun dal stadi federal. Quella vegn applitgada dapi il 1879 sin las munaidas svizras e sa chatta dapi il 1948 sin il sigil da la Confederaziun; medemamain furma el la basa da l’abreviaziun u sigla ‹CH›. Sco num uffizial dal pajais han ins fixà en la Constituziun federala dal 1848 ‹Confederaziun svizra›. En tschertas linguas vegnan duvradas sco num dal pajais per la Svizra noziuns che na derivan betg da ‹Schweiz›, mabain da ‹Helvetia›. Uschia per exempel en irlandais (''an Eilvéis''), grec (Ελβετία, ''Elvetia'') e rumen (''Elveția'').<ref>Georg Kreis: [http://www.hls-dhs-dss.ch/textes/d/D9825.php ''Schweiz''], en: ''Lexicon istoric da la Svizra''.</ref> === Mitus === Tar ils mitus naziunals da la Svizra sa tracti d’ina retscha da mitus politics e da legendas ch’han marcà la schientscha naziunala svizra e ch’han, grazia a lur funcziun d’identificaziun, contribuì a moda decisiva a furmar la coesiun naziunala, surtut suenter la fundaziun dal stadi federal l’onn 1848. Als mitus naziunals appartegnan tranter auter las suandantas persunas ed eveniments: * Guglielm Tell: Il cumbattant per la libertad [[Guglielm Tell]] vala sco erox naziunal dal pajais. Renum mundial ha la figura da Tell cuntanschì tras il drama ‹Wilhelm Tell› da [[Friedrich Schiller]]. * Engirament dal Rütli: Tenor la legenda han [[Uri]], [[Sviz]] e [[Silvania]] fatg cun in engirament sin il [[Rütli]], in prà situà a la riva dal [[Lai dals Quatter Chantuns]], in patg cunter ils nauschs chastellans dals [[Habsburgais]]. Quest’istorgia d’in’emprima conspiraziun è sa maschadada a partir da la segunda mesadad dal 16avel tschientaner cun l’imaginaziun che questa lia saja vegnida fixada en scrit e sigillada. Vers la fin dal 19avel tschientaner è in document ch’è datà sin l’entschatta d’avust 1291 vegnì auzà dal [[Cussegl federal svizzer|Cussegl federal]] sco [[Patg federal]] dal [[1291]] en il rang d’in document da fundaziun da la Confederaziun. * Helvetia: Dapi il 17avel tschientaner simbolisescha la figura allegorica da l’[[Helvetia]] la Svizra. Ella vala sco figura d’identificaziun da la Confederaziun. Anc oz chatt’ins ses purtret sin las munaidas da ½, 1 e 2 francs. * Arnold Winkelried: Durant la [[Battaglia da Sempach]] ils 9 da fanadur 1386, uschia raquinta la legenda, duai Arnold Winkelried avair tschiffà in fasch lantschas dals chavaliers habsburgais ed esser s’unfrì en questa moda per far via per ils Confederads. Quest’ovra eroica duai esser stada decisiva per la victoria dals Confederads cunter ils Habsburgais. L’emprima menziun d’ina tala ovra, anc senza num, è da chattar en la Cronica da Turitg dal 1476. * [[Gertrud Stauffacher]], en il drama da Friedrich Schiller la dunna dal mastral [[Werner Stauffacher]], vala sco figura simbolica per la Svizra curaschusa ed energica. * Schuppa da latg da Kappel: En l’Emprima Guerra da Kappel la fin da zercladur 1529 èn truppas turitgaisas marschadas cunter ils chantuns da la Svizra Centrala. Tras intervenziun dals chantuns neutrals ha pudì vegnir impedida la guerra civila tranter ils Confederads. Durant las contractivas, uschia la legenda, duain avair gì lieu acts da fraternisaziun tranter las duas armadas. Ils schuldads han cuschinà e mangià ensemen ina schuppa da latg, e quai precis sin il cunfin tranter ils dus chantuns. Quest past communabel è da gronda muntada per la furmaziun d’identitad da la Svizra. == Politica == La Svizra è segnada dal maletg da sasez sco naziun fundada sin la voluntad politica. L’identitad naziunala na sa basa betg sin ina lingua e cultura communabla, mabain tranter auter sin l’istorgia communabla, mitus communabels, la tradiziun federalistica e directdemocratica sco er per part sin il sentiment da furmar sco stadi pitschen neutral e pluriling in cas spezial en l’Europa. A basa da questas premissas è sa sviluppà in sistem politic ch’è unic en sia totalitad, segnà dal federalissem, da vasts dretgs dal pievel resp. d’elements da la [[democrazia directa]], da la neutralitad vers anora e dal consens politic a l’intern dal pajais.<ref>Areguard il sistem politic cf. [https://www.bk.admin.ch/bk/rm/home/dokumentation/la-confederaziun-en-furma-concisa.html ''La Confederaziun en furma concisa''].</ref> === Sistem politic === [[Datoteca:Bundesratsfoto 2022.jpg|thumb|220px|Cussegl federal svizzer, 2022]] La Svizra è in stadi federal che sa basa sin ina constituziun republicana. D’autras republicas sa differenziescha il pajais tras * elements da la democrazia directa: Cun agid d’iniziativas e referendums po il pievel influenzar a moda directa l’activitad guvernativa. En ils dus chantuns [[Appenzell Dadens]] e [[Chantun Glaruna|Glaruna]] exista cun il cumin fin oz ina furma originara da la democrazia directa da la Svizra * il federalissem exprimì: Ils chantuns cundecidan sper il pievel davart ils artitgels constituziunals da la Confederaziun e mantegnan en lur cumpetenza tut las incumbensas che la Constituziun federala n’attribuescha betg explicitamain a la Confederaziun * la democrazia da concordanza * la [[neutralitad svizra]] elegida or d’agen impuls Sco usità en democrazias è la pussanza statala repartida sin trais instanzas: * La legislativa ([[Assamblea federala]]) consista da duas chombras, il Cussegl naziunal cun 200 commembers sco represchentants dal pievel ed il Cussegl dals chantuns cun 46 commembers sco represchentants dals chantuns. Tar il parlament svizzer sa tracti d’in uschenumnà parlament da milissa: Ils cussegliers naziunals e dals chantuns exequeschan lur mandat (almain nominalmain) sco professiun accessorica. L’elecziun da renovaziun ha lieu mintga quatter onns. * L’executiva furma il [[Cussegl federal svizzer|Cussegl federal]] cun l’administraziun. Quel consista da set commembers cun ils medems dretgs (princip da collegialitad), ils cussegliers federals (ministers), che dirigian mintgin in departament. Ils cussegliers federals vegnan elegids dal parlament. Per mintgamai in onn vegn in commember dal Cussegl federal elegì da l’Assamblea federala sco president da la Confederaziun. Al Cussegl federal actual appartegnan: [[Ignazio Cassis]] (president 2022), [[Alain Berset]] (vicepresident 2022), [[Ueli Maurer]], [[Simonetta Sommaruga]], [[Guy Parmelin]], [[Viola Amherd]] e [[Karin Keller-Sutter]]. [[Walter Thurnherr]] è il [[chancelier federal]] (dapi il prim da schaner 2016). * La giudicativa consista a nivel federal dal [[Tribunal federal]] cun sedia a Losanna e da duas partiziuns da dretg social a Lucerna sco instanza giuridica superiura. Sco instanzas federalas inferiuras èn activas il Tribunal penal federal a Bellinzona ed il Tribunal federal da patentas a Son Gagl. Ils derschaders federals vegnan elegids da l’Assamblea federala. Ina dretgira constituziunala sco en auters pajais n’enconuscha la Svizra betg, ma tuttas dretgiras han la cumpetenza d’exequir en tscherts terms ina giurisdicziun constituziunala. Per il Tribunal federal e las ulteriuras dretgiras èn tenor art. 190 da la Constituziun federala las leschas federalas liantas; ellas na pon betg abrogar u annullar quellas u refusar lur applicaziun. === Budget dal stadi === Il budget da stadi ha cumpiglià il 2016 expensas en l’autezza da 213,4 milliardas dollars ed entradas en l’autezza da 215,9 milliardas dollars. Da quai resulta in avanzament dal preventiv en l’autezza da 0,1&nbsp;% dal product naziunal brut.<ref name="CIA">[https://web.archive.org/web/20200515125247/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/sz.html ''The World Factbook''].</ref> Ils daivets statals han muntà il 2016 45,4&nbsp;% dal product naziunal brut. Il 2006 ha la cumpart da las expensas en il sectur da la sanadad muntà a 10,8&nbsp;% dal product naziunal brut, en la furmaziun a 5,8&nbsp;% (2005) ed en il militar a 1,0&nbsp;% (2005). Ils retgavs dal 2016 en l’autezza da 67,01 milliardas francs derivan da la taglia sin la plivalur (34&nbsp;%), da la taglia federala directa (31&nbsp;%), da la taglia anticipada (8&nbsp;%), da la taglia sin il petroli (7&nbsp;%), da la taglia sin il tubac (3&nbsp;%), da la taxa da bul (3&nbsp;%), d’ulteriuras entradas fiscalas (8&nbsp;%) e d’entradas betg fiscalas (7&nbsp;%). La Confederaziun ha impundì il 2016 expensas en l’autezza da 66,26 milliardas francs per ils suandants secturs: bainstar social (34&nbsp;%), finanzas e taglias (14&nbsp;%), traffic (14&nbsp;%), furmaziun e perscrutaziun (11&nbsp;%), defensiun naziunala (7&nbsp;%), agricultura ed alimentaziun (6&nbsp;%), relaziuns cun l’exteriur (5&nbsp;%) ed ulteriuras expensas (10&nbsp;%). Las entradas cumuladas dals 26 chantuns han muntà il 2016 89,6 milliardas francs.<ref>Cf. [https://www.bfs.admin.ch/bfs/rm/home/statisticas/catalogs-bancas-datas/publicaziuns/ovras-generalas/survista-statistica-svizra.html ''Survista statistica da la Svizra''].</ref> === Partidas politicas === La Svizra enconuscha in vast spectrum da partidas organisadas a nivel regiunal, chantunal e naziunal. Las partidas cun ils pli blers electurs èn per ordinari represchentadas en la regenza. Las pli grondas partidas (situaziun dal 2015) èn: [[Partida populara svizra]] (PPS), [[Partida socialdemocratica da la Svizra]] (PS), [[Partida liberaldemocratica svizra]] (PLD), [[Partida cristiandemocratica svizra]] (PCD).<ref>Urs Altermatt, David Luginbühl: [http://www.hls-dhs-dss.ch/textes/d/D17363.php ''Parteien''], en: ''Lexicon istoric da la Svizra''.</ref> Tenor ina retschertga demoscopica dal 2016 han 19&nbsp;% dals interrogads inditgà d’avair fidanza en lur politichers. En cumparegliaziun cun autras gruppas da professiun è quai bain ina valur plitost bassa, ma la confidenza è bundant pli auta ch’en la media da l’Europa dal Vest che munta a 13&nbsp;%. En l’index da democrazia dal 2016 sa chatta la Svizra sin plaz 8 da 167. === Chantuns === La Svizra consista da 26 [[Chantuns da la Svizra|chantuns]] (avant la revisiun totala da la [[Constituziun federala]] dal 1999: da 23 chantuns, dals quals trais eran mintgamai dividids en dus mez chantuns). Tradiziunalmain vegnan ils chantuns er numnads stans ed a nivel chantunal per part er stadi (franzos: état). Las regenzas chantunalas han num, tut tenor chantun, Regierungsrat, Regierung, Staatsrat, Standeskommission, Conseil exécutif, Conseil d’État, Consiglio di Stato, Governo resp. Regenza. Ils parlaments chantunals èn organisads sco parlaments d’ina chombra e sa numnan Kantonsrat, Grosser Rat, Landrat, Grand Conseil, Gran Consiglio resp. Cussegl grond. Il nivel administrativ tranter chantun e vischnanca vegn – là nua che quel exista insumma – numnà en la gronda part dals chantuns Bezirk Verwaltungsregion, Verwaltungskreis, Wahlkreis, Amtei, Amt, district, distretto, regione resp. regiun. Pervi dal federalissem giascha en Svizra la cumpetenza per bleras incumbensas statalas per part u dal tuttafatg tar ils chantuns. Quai vala per exempel per ils fatgs da scola, da sanadad, da finanzas, da polizia e da giustia sco er en il dretg administrativ. Per dumagnar questas incumbensas a moda effizienta e tenor criteris unitars, han ils chantuns fatg numerus concordats interchantunals. Tut ils chantuns appartegnan ultra da quai ad ina da las tschintg conferenzas regiunalas che servan al stgomi d’infurmaziuns vicendaivel, a coordinar l’activitad guvernativa e sco gremi per represchentar a moda efficazia ils interess dals chantuns envers la Confederaziun. Ultra da quai collavuran ils chantuns en rom da las differentas conferenzas da directurs (p.ex. la Conferenza svizra da las directuras e dals directurs chantunals da l’educaziun publica u la Conferenza svizra da las directuras e dals directurs chantunals da sanadad). Ils secretariats da questas conferenzas sa chattan en la Chasa dals chantuns a Berna. ==== Glista dals chantuns da la Svizra ==== {| class="sortable wikitable" ! scope="col" | Vopna ! scope="col" | ISO / numer da l’auto svizzer ! scope="col" | Chantun ! scope="col" | Chapitala ! scope="col" | Populaziun<ref>Situaziun dal 2018.</ref> ! scope="col" | Surfatscha ! scope="col" | Spessezza ! scope="col" | Linguas uffizialas |- | style="text-align: center;" | [[Datoteca:Wappen Zürich matt.svg|30px|Vopna dal chantun Turitg]] | style="text-align: center;" | ZH ! scope="row" style="text-align: left;" | [[Chantun Turitg|Turitg]] | [[Turitg]] | style="text-align: right; padding-right: 1em;" | 1&nbsp;504&nbsp;346 | style="text-align: right; padding-right: 1em;" | 1729 | style="text-align: right; padding-right: 1em;" | 870 | [[Lingua tudestga|tudestg]] |- | style="text-align: center;" | [[Datoteca:Wappen Bern matt.svg|30px|Vopna dal chantun Berna]] | style="text-align: center;" | BE ! scope="row" style="text-align: left;" | [[Chantun Berna|Berna]] | [[Berna]] | style="text-align: right; padding-right: 1em;" | 1&nbsp;031&nbsp;126 | style="text-align: right; padding-right: 1em;" | 5959 | style="text-align: right; padding-right: 1em;" | 173 | [[Lingua tudestga|tudestg]], [[Lingua franzosa|franzos]] |- | style="text-align: center;" | [[Datoteca:Wappen Luzern matt.svg|30px|Vopna dal chantun Lucerna]] | style="text-align: center;" | LU ! scope="row" style="text-align: left;" | [[Chantun Lucerna|Lucerna]] | [[Lucerna]] | style="text-align: right; padding-right: 1em;" | 406&nbsp;506 | style="text-align: right; padding-right: 1em;" | 1493 | style="text-align: right; padding-right: 1em;" | 272 | [[Lingua tudestga|tudestg]] |- | style="text-align: center;" | [[Datoteca:Wappen Uri matt.svg|30px|Vopna dal chantun Uri]] | style="text-align: center;" | UR ! scope="row" style="text-align: left;" | [[Chantun Uri|Uri]] | [[Altdorf (UR)|Altdorf]] | style="text-align: right; padding-right: 1em;" | 36&nbsp;299 | style="text-align: right; padding-right: 1em;" | 1077 | style="text-align: right; padding-right: 1em;" | 34 | [[Lingua tudestga|tudestg]] |- | style="text-align: center;" | [[Datoteca:Wappen des Kantons Schwyz.svg|30px|Vopna dal chantun Sviz]] | style="text-align: center;" | SZ ! scope="row" style="text-align: left;" | [[Chantun Sviz|Sviz]] | [[Sviz]] | style="text-align: right; padding-right: 1em;" | 157&nbsp;301 | style="text-align: right; padding-right: 1em;" | 908 | style="text-align: right; padding-right: 1em;" | 173 | [[Lingua tudestga|tudestg]] |- | style="text-align: center;" | [[Datoteca:Wappen Obwalden matt.svg|30px|Vopna dal chantun Sursilvania]] | style="text-align: center;" | OW ! scope="row" style="text-align: left;" | [[Chantun Sursilvania|Sursilvania]] | [[Sarnen]] | style="text-align: right; padding-right: 1em;" | 37&nbsp;575 | style="text-align: right; padding-right: 1em;" | 491 | style="text-align: right; padding-right: 1em;" | 77 | [[Lingua tudestga|tudestg]] |- | style="text-align: center;" | [[Datoteca:Wappen Nidwalden matt.svg|30px|Vopna dal chantun Sutsilvania]] | style="text-align: center;" | NW ! scope="row" style="text-align: left;" | [[Chantun Sutsilvania|Sutsilvania]] | [[Stans]] | style="text-align: right; padding-right: 1em;" | 42&nbsp;969 | style="text-align: right; padding-right: 1em;" | 276 | style="text-align: right; padding-right: 1em;" | 156 | [[Lingua tudestga|tudestg]] |- | style="text-align: center;" | [[Datoteca:Wappen Glarus matt.svg|30px|Vopna dal chantun Glaruna]] | style="text-align: center;" | GL ! scope="row" style="text-align: left;" | [[Chantun Glaruna|Glaruna]] | [[Glaruna]] | style="text-align: right; padding-right: 1em;" | 40&nbsp;349 | style="text-align: right; padding-right: 1em;" | 685 | style="text-align: right; padding-right: 1em;" | 59 | [[Lingua tudestga|tudestg]] |- | style="text-align: center;" | [[Datoteca:Wappen Zug matt.svg|30px|Vopna dal chantun Zug]] | style="text-align: center;" | ZG ! scope="row" style="text-align: left;" | [[Chantun Zug|Zug]] | [[Zug]] | style="text-align: right; padding-right: 1em;" | 125&nbsp;421 | style="text-align: right; padding-right: 1em;" | 239 | style="text-align: right; padding-right: 1em;" | 525 | [[Lingua tudestga|tudestg]] |- | style="text-align: center;" | [[Datoteca:Wappen Freiburg matt.svg|30px|Vopna dal chantun Friburg]] | style="text-align: center;" | FR ! scope="row" style="text-align: left;" | [[Chantun Friburg|Friburg]] | [[Friburg]] | style="text-align: right; padding-right: 1em;" | 315&nbsp;074 | style="text-align: right; padding-right: 1em;" | 1671 | style="text-align: right; padding-right: 1em;" | 189 | [[Lingua franzosa|franzos]], [[Lingua tudestga|tudestg]] |- | style="text-align: center;" | [[Datoteca:Wappen Solothurn matt.svg|30px|Vopna dal chantun Soloturn]] | style="text-align: center;" | SO ! scope="row" style="text-align: left;" | [[Chantun Soloturn|Soloturn]] | [[Soloturn]] | style="text-align: right; padding-right: 1em;" | 271&nbsp;432 | style="text-align: right; padding-right: 1em;" | 791 | style="text-align: right; padding-right: 1em;" | 343 |[[Lingua tudestga|tudestg]] |- | style="text-align: center;" | [[Datoteca:Wappen Basel-Stadt matt.svg|30px|Vopna dal chantun Basilea-Citad]] | style="text-align: center;" | BS ! scope="row" style="text-align: left;" | [[Chantun Basilea-Citad|Basilea-Citad]] | [[Basilea]] | style="text-align: right; padding-right: 1em;" | 193&nbsp;908 | style="text-align: right; padding-right: 1em;" | 37 | style="text-align: right; padding-right: 1em;" | 5241 | [[Lingua tudestga|tudestg]] |- | style="text-align: center;" | [[Datoteca:Coat of arms of Kanton Basel-Landschaft.svg|30px|Vopna dal chantun Basilea-Champagna]] | style="text-align: center;" | BL ! scope="row" style="text-align: left;" | [[Chantun Basilea-Champagna|Basilea-Champagna]] | [[Liestal]] | style="text-align: right; padding-right: 1em;" | 287&nbsp;023 | style="text-align: right; padding-right: 1em;" | 518 | style="text-align: right; padding-right: 1em;" | 554 | [[Lingua tudestga|tudestg]] |- | style="text-align: center;" | [[Datoteca:Wappen Schaffhausen matt.svg|30px|Vopna dal chantun Schaffusa]] | style="text-align: center;" | SH ! scope="row" style="text-align: left;" | [[Chantun Schaffusa|Schaffusa]] | [[Schaffusa]] | style="text-align: right; padding-right: 1em;" | 81&nbsp;351 | style="text-align: right; padding-right: 1em;" | 298 | style="text-align: right; padding-right: 1em;" | 273 | [[Lingua tudestga|tudestg]] |- | style="text-align: center;" | [[Datoteca:Wappen Appenzell Ausserrhoden matt.svg|30px|Vopna dal chantun Appenzell Dadora]] | style="text-align: center;" | AR ! scope="row" style="text-align: left;" | [[Chantun Appenzell Dadora|Appenzell Dadora]] | [[Herisau]] | style="text-align: right; padding-right: 1em;" | 55&nbsp;178 | style="text-align: right; padding-right: 1em;" | 243 | style="text-align: right; padding-right: 1em;" | 227 | [[Lingua tudestga|tudestg]] |- | style="text-align: center;" | [[Datoteca:Wappen Appenzell Innerrhoden matt.svg|30px|Vopna dal chantun Appenzell Dadens]] | style="text-align: center;" | AI ! scope="row" style="text-align: left;" | [[Chantun Appenzell Dadens|Appenzell Dadens]] | [[Appenzell]] | style="text-align: right; padding-right: 1em;" | 16&nbsp;105 | style="text-align: right; padding-right: 1em;" | 173 | style="text-align: right; padding-right: 1em;" | 93 | [[Lingua tudestga|tudestg]] |- | style="text-align: center;" | [[Datoteca:Coat of arms of canton of St. Gallen.svg|30px|Vopna dal chantun Son Gagl]] | style="text-align: center;" | SG ! scope="row" style="text-align: left;" | [[Chantun Son Gagl|Son Gagl]] | [[Son Gagl]] | style="text-align: right; padding-right: 1em;" | 504&nbsp;686 | style="text-align: right; padding-right: 1em;" | 2026 | style="text-align: right; padding-right: 1em;" | 249 | [[Lingua tudestga|tudestg]] |- | style="text-align: center;" | [[Datoteca:Wappen Graubünden matt.svg|30px|Vopna dal chantun Grischun]] | style="text-align: center;" | GR ! scope="row" style="text-align: left;" | [[Chantun Grischun|Grischun]] | [[Cuira]] | style="text-align: right; padding-right: 1em;" | 197&nbsp;888 | style="text-align: right; padding-right: 1em;" | 7105 | style="text-align: right; padding-right: 1em;" | 28 | [[Lingua tudestga|tudestg]], [[rumantsch]], [[Lingua taliana|talian]] |- | style="text-align: center;" | [[Datoteca:CHE Aargau COA.svg|30px|Vopna dal chantun Argovia]] | style="text-align: center;" | AG ! scope="row" style="text-align: left;" | [[Chantun Argovia|Argovia]] | [[Aarau]] | style="text-align: right; padding-right: 1em;" | 670&nbsp;988 | style="text-align: right; padding-right: 1em;" | 1404 | style="text-align: right; padding-right: 1em;" | 478 | [[Lingua tudestga|tudestg]] |- | style="text-align: center;" | [[Datoteca:Wappen Thurgau matt.svg|30px|Vopna dal chantun Turgovia]] | style="text-align: center;" | TG ! scope="row" style="text-align: left;" | [[Chantun Turgovia|Turgovia]] | [[Frauenfeld]] | style="text-align: right; padding-right: 1em;" | 273&nbsp;801 | style="text-align: right; padding-right: 1em;" | 991 | style="text-align: right; padding-right: 1em;" | 276 | [[Lingua tudestga|tudestg]] |- | style="text-align: center;" | [[Datoteca:Wappen Tessin matt.svg|30px|Vopna dal chantun Tessin]] | style="text-align: center;" | TI ! scope="row" style="text-align: left;" | [[Chantun Tessin|Tessin]] | [[Bellinzona]] | style="text-align: right; padding-right: 1em;" | 353&nbsp;709 | style="text-align: right; padding-right: 1em;" | 2812 | style="text-align: right; padding-right: 1em;" | 126 | [[Lingua taliana|talian]] |- | style="text-align: center;" | [[Datoteca:Wappen Waadt matt.svg|30px|Vopna dal chantun Vad]] | style="text-align: center;" | VD ! scope="row" style="text-align: left;" | [[Chantun Vad|Vad]] | [[Losanna]] | style="text-align: right; padding-right: 1em;" | 793&nbsp;129 | style="text-align: right; padding-right: 1em;" | 3212 | style="text-align: right; padding-right: 1em;" | 247 | [[Lingua franzosa|franzos]] |- | style="text-align: center;" | [[Datoteca:Wappen Wallis matt.svg|30px|Vopna dal chantun Vallais]] | style="text-align: center;" | VS ! scope="row" style="text-align: left;" | [[Chantun Vallais|Vallais]] | [[Sion]] | style="text-align: right; padding-right: 1em;" | 341&nbsp;463 | style="text-align: right; padding-right: 1em;" | 5224 | style="text-align: right; padding-right: 1em;" | 65 | [[Lingua franzosa|franzos]], [[Lingua tudestga|tudestg]] |- | style="text-align: center;" | [[Datoteca:Wappen Neuenburg matt.svg|30px|Vopna dal chantun Neuschatel]] | style="text-align: center;" | NE ! scope="row" style="text-align: left;" | [[Chantun Neuchâtel|Neuschatel]] | [[Neuchâtel|Neuschatel]] | style="text-align: right; padding-right: 1em;" | 177&nbsp;964 | style="text-align: right; padding-right: 1em;" | 803 | style="text-align: right; padding-right: 1em;" | 222 | [[Lingua franzosa|franzos]] |- | style="text-align: center;" | [[Datoteca:Wappen Genf matt.svg|30px|Vopna dal chantun Genevra]] | style="text-align: center;" | GE ! scope="row" style="text-align: left;" | [[Chantun Genevra|Genevra]] | [[Genevra]] | style="text-align: right; padding-right: 1em;" | 495&nbsp;249 | style="text-align: right; padding-right: 1em;" | 282 | style="text-align: right; padding-right: 1em;" | 1756 | [[Lingua franzosa|franzos]] |- | style="text-align: center;" | [[Datoteca:Wappen Jura matt.svg|30px|Vopna dal chantun Giura]] | style="text-align: center;" | JU ! scope="row" style="text-align: left;" | [[Chantun Giura|Giura]] | [[Delémont]] | style="text-align: right; padding-right: 1em;" | 73&nbsp;290 | style="text-align: right; padding-right: 1em;" | 838 | style="text-align: right; padding-right: 1em;" | 87 | [[Lingua franzosa|franzos]] |- style="background: #dcdcdc" | style="text-align: center;" | [[Datoteca:Coat of Arms of Switzerland.svg|30px|Vopna da la Confederaziun svizra]] | style="text-align: center;" | CH ! scope="row" style="text-align: left; background: #dcdcdc;" | [[Svizra|Confederaziun svizra]] | [[Berna]] (citad federala) | style="text-align: right; padding-right: 1em;" | 8&nbsp;484&nbsp;346 | style="text-align: right; padding-right: 1em;" | 41&nbsp;285 | style="text-align: right; padding-right: 1em;" | 206 | [[Lingua tudestga|tudestg]], [[Lingua franzosa|franzos]], [[Lingua taliana|talian]], [[rumantsch]] |} === Enclavas ed exclavas === [[Büsingen am Hochrhein]] sco er [[Campione d'Italia]] èn enclavas situadas en Svizra. La vischnanca tudestga Büsingen è circumdada en il nord dal [[Rain]] dal [[chantun Schaffusa]], en il sid cunfinescha ella cun ils chantuns [[Chantun Turitg|Turitg]] e [[Chantun Turgovia|Turgovia]]. La vischnanca taliana Campione sa chatta al Lai da Lugano entaifer il [[chantun Tessin]]. Sur lung temp ha la vischnanca taliana da [[Livign|Livigno]] furmà in’enclava funcziunala. Dapi ch’ins ha erigì ina via da pass è il vitg er accessibel nà da l’[[Italia]]. La vischnanca da [[Samignun|Samnaun]] è stada sur lung temp in’exclava funcziunala, damai che la via d’access manava fin il 1912 sur territori statal da l’Austria. Oz furma la vischnanca in’exclava da duana. === Politica exteriura === Areguard la politica exteriura considerescha la Svizra sasezza sco neutrala, vul dir ch’ella na sa participescha betg a guerras tranter stadis. La [[neutralitad svizra]] è vegnida renconuschida il [[1815]] en rom dal [[Congress da Vienna]]. Ella è permanenta ed armada ed è er oz anc renconuschida explicitamain a nivel internaziunal. La Svizra è commembra da bleras organisaziuns internaziunalas. Sco in dals ultims pajais è la Svizra daventada il 2002 commembra da las [[Naziuns unidas]]; a medem temp ha ella però er furmà l’emprim pajais, en il qual il pievel ha dastgà votar davart l’adesiun. Daspera s’engascha la Svizra en l’[[Organisaziun per la segirezza e la cooperaziun en l'Europa|Organisaziun per la segirezza e la cooperaziun en l’Europa]], en il [[Cussegl da l'Europa|Cussegl da l’Europa]] ed en l’[[Associaziun europeica da commerzi liber]]. La Svizra sa participescha al Partenadi per la pasch da la [[NATO]] ed ha er ratifitgà il Protocol da Kyoto. En pli è la Svizra commembra en il Cussegl dals dretgs umans da las Naziuns unidas. La Svizra è in commember fundatur tant da l’[[Agenzia spaziala europeica]] (ASE/ESA) sco er da l’[[Organisaziun europeica per la perscrutaziun nucleara]] (CERN); a Genevra sa chatta er l’implant da perscrutaziun dal CERN. Medemamain è la Svizra commembra da la Cunvegna da Schengen. La Svizra è ni commembra da l’[[Uniun europeica]] ni dal Spazi economic europeic; percunter existan impurtants contracts bilaterals tranter la Svizra e l’Uniun europeica. In’adesiun a la NATO na fiss betg cumpatibla cun la neutralitad svizra.<ref>Georg Kreis: [http://www.hls-dhs-dss.ch/textes/d/D26455.php ''Aussenpolitik''], en: ''Lexicon istoric da la Svizra''.</ref> ==== Relaziuns tranter la Svizra ed il Principadi da Liechtenstein ==== Las relaziuns tranter la Svizra ed il Principadi da [[Liechtenstein]] vegnan regladas dapi il 1923 en in contract da duana. Suenter che l’Austria aveva pers l’[[Emprima Guerra mundiala]] e la monarchia austriaca era dada dapart, ha prinzi [[Johann II]] schlià il 1919 il contract da duana dal 1852 cun l’Austria ed è sa stentà da s’avischinar a la Svizra. Dapi ch’ils dus stadis han segnà il contract da duana dal 1923 tutga il Principadi tar il territori da duana da la Svizra e la valuta dal pajais è il [[franc svizzer]]. In contract monetar uffizial cun la Svizra ha il Liechtenstein però pir fatg il 1980. Il contract da duana garantescha vinavant la cumplaina suveranitad dal prinzi da Liechtenstein. Tras il contract regia fin oz in stretg partenadi tranter ils dus pajais. ==== Ils buns servetschs da la Svizra ==== En la politica exteriura da la Svizra han ils buns servetschs ina lunga tradiziun. Sper ils mandats da protecziun giogan quels ina rolla centrala en la politica da pasch da la Svizra. Ils buns servetschs na sa limiteschan ozendi betg a metter a disposiziun a las partidas da conflict il territori statal per las contractivas, mabain muntan adina puspè che la Svizra surpiglia la rolla da mediatura en il conflict. ==== Mandats da protecziun ==== [[Datoteca:Palace_of_Nations_Geneva_20102014_02.jpg|thumb|210px|Palais des Nations a Genevra]] Da tgirar interess esters sco pussanza protectura furma in element classic dals buns servetschs, il qual è stà en il decurs da l’istorgia da gronda muntada per la Svizra. Ils origins da questa tradiziun sco pussanza protectura tanschan enavos fin en il 19avel tschientaner. En la Guerra tranter la Germania e la Frantscha ils onns 1870/71 ha la Confederaziun represchentà ils interess dal [[Reginavel da la Baviera]] e dal [[Gronducadi Baden]] en Frantscha. Il fundament per sia reputaziun sco pli impurtanta pussanza da protecziun dal mund ha la Svizra alura tschentà en l’emprima mesadad dal 20avel tschientaner. Gia durant l’[[Emprima Guerra mundiala]] ha la Svizra surpiglià 36 mandats da represchentanza dals interess; questa tradiziun dueva culminar durant la [[Segunda Guerra mundiala]] ils onns 1943/44 cun 219 mandats per 35 stadis. Suenter la fin da las acziuns da guerra è il dumber dals mandats sa diminuì rapidamain. Durant la [[Guerra fraida]] han puspè divers pajais laschà represchentar lur interess tras la Svizra. Avant la Svezia e l’Austria è la Svizra il pli impurtant pajais per mandats da protecziun; tranter il 1966 ed il 1974 eran quai per ordinari dapli che 20 mandats. Ils motivs principals persuenter èn la gronda experientscha, la posiziun neutrala sco er ina vasta rait da represchentanzas diplomaticas. Actualmain (situaziun dal 2016) represchenta la Svizra ils interess dals Stadis Unids en l’Iran ed ha ultra da quai divers mandats da caracter plitost formal (tranter l’Egipta, l’Iran e la Saudi-Arabia resp. tranter la Russia e la Georgia). Il mandat dals Stadis Unids en l’Iran è percunter in mandat cumplessiv ch’exista dapi il 1980. Quel va enavos sin il rapiment d’ostagis a Teheran ils onns 1979 fin 1981, il qual aveva manà a l’interrupziun da las relaziuns diplomaticas. Il 2015 han la Cuba ed ils Stadis Unids puspè reprendì relaziuns diplomaticas directas, uschia ch’il mandat da protecziun da la Svizra è ì a fin suenter 54 onns. == Segirezza == Tenor il Global Peace Index è la Svizra stada il 2017 sin il 9avel plaz dals pajais dal mund ils pli segirs (da 163 naziuns).<ref>[http://www.visionofhumanity.org/#/page/indexes/global-peace-index ''Vision of Humanity – Global Peace Index''].</ref> === Armada svizra === L’armada svizra consista da las forzas terrestras e da l’aviatica militara. Il budget annual cumpiglia radund 4,874 milliardas francs (situaziun dal 2011). La particularitad da las forzas armadas svizra è lur sistem da milissa. Schuldads professiunals e schuldads a contract temporar cumpiglian be 5&nbsp;% da tut ils militars; tar tut ils auters sa tracti da burgais tranter 20 e 34 onns obligads al servetsch militar. L’obligaziun da far servetsch vala per tut ils burgais svizzers masculins. Dunnas pon s’annunziar voluntarmain per il servetsch militar; per ellas valan dapi il 2007 las medemas pretensiuns corporalas sco per umens. Mintg’onn frequentan ca. 20&nbsp;000 persunas ina scola da recruta da 18 u 21 emnas. Las persunas ch’èn inablas per il servetsch militar prestan servetsch en la protecziun civila e pajan ultra da quai taglia militara. Refusaders dal servetsch militar han la pussaivladad da prestar servetsch civil, uschenavant ch’els fan valair motivs da conscienza ed èn pronts da cumprovar quai cun absolver in e mez giadas tants dis da servetsch sco ils schuldads. Refusa dal servetsch militar per auters motivs (politics u persunals) maina necessariamain ad in process avant il tribunal militar. Cun la refurma ‹Armada XXI›, ch’è vegnida acceptada tras votaziun dal pievel l’onn 2003, han ins reducì l’effect da 400&nbsp;000 sin ca. 200&nbsp;000 schuldads. Da quels fan 120&nbsp;000 part da furmaziuns activas e 80&nbsp;000 tutgan tar unitads da reserva. Tut en tut han gì lieu trais mobilisaziuns generalas per proteger l’integritad e neutralitad da la Svizra. L’emprima giada èn ils schuldads vegnids clamads sut las armas durant la Guerra tranter la Germania e la Frantscha ils onns 1870/71. Sco reacziun sin l’erupziun da l’Emprima Guerra mundiala e per evitar che truppas tudestgas u franzosas marschian tras territori svizzer, è l’armada danovamain vegnida mobilisada ils 3 d’avust 1914. La terza mobilisaziun ha gì lieu il prim da settember 1939 sco reacziun sin l’attatga tudestga sin la Pologna. [[Henri Guisan]] è vegnì elegì sco general ed è sa sviluppà durant ils onns da guerra a la figura d’integraziun principala da la Confederaziun ch’era circumdada da las Pussanzas da l’axa. Dapi sia fundaziun l’onn 1848 n’è la Svizra odierna anc mai stada confruntada cun attatgas da forzas terrestras ostilas. Durant la Segunda Guerra mundiala hai però dà repetidamain violaziuns dal spazi d’aria tras aviuns da cumbat tudestgs ed alliads. Tar la pli greva attatga èn morts il prim d’avrigl 1944 a Schaffusa 40 persunas e 270 èn vegnidas blessadas per part grevamain. Damai che la situaziun da smanatscha en l’Europa odierna è sa midada per la Svizra, vegn l’armada adina puspè messa en dumonda. Surtut la Gruppa per ina Svizra senz’armada sa stenta d’abolir quella, fin uss però – en rom da duas votaziuns dal pievel – senza success. A moda cuntraversa vegn er discutada la dumonda, schebain engaschaments da l’armada svizra a l’exteriur, en rom da mesiras per mantegnair la pasch, sajan cumpatibels cun la neutralitad dal pajais.<ref>Hans Senn: [http://www.hls-dhs-dss.ch/textes/d/D8683.php ''Armee''], en: ''Lexicon istoric da la Svizra''.</ref> === Organisaziun da protecziun civila === [[Datoteca:141007International Fire Academy, Basel, Switzerland85.jpg|thumb|160px|Protecziun civila]] L’Organisaziun da protecziun civila è vegnida fundada il 1934 ed è suttamessa al [[Departament federal da defensiun, protecziun da la populaziun e sport]]. En cas da catastrofa s’occupa quella (sco segunda squadriglia, pia suenter pumpiers, polizia e servetsch da salvament, ma avant l’armada) da la protecziun, la tgira ed il sustegn da la populaziun civila. Ultra da quai è la protecziun civila responsabla per la protecziun da bains culturals, sustegna ils organs directivs a nivel communal e regiunal e restabilescha l’infrastructura da basa. === Servetsch federal d’infurmaziun === Il Servetsch federal d’infurmaziun proveda ils purtaders da decisiuns cun infurmaziuns ed avertiments ch’èn relevants per pudair exequir lur incumbensa directiva. Il servetsch è suttamess directamain al chau dal Departament federal da defensiun, protecziun da la populaziun e sport. === Corp da guardias da cunfin === Il Corp da guardias da cunfin è responsabel per la protecziun dal cunfin svizzer. Las guardias da cunfin unifurmadas ed armadas fan part da l’Administraziun federala da duana ch’è suttamessa al [[Departament federal da finanzas]]. Ils commembers dals Corp da guardias da cunfin èn staziunads als cunfins sco er a las plazzas aviaticas da Turitg, Basel-Mulhouse, Genevra e Lugano-Agno. Els controlleschan il traffic da persunas e da traffic, cumbattan la cuntrabanda, la criminalitad sur ils cunfins e la cuntrabanda da persunas. === Polizia === La suveranitad da polizia cumpeta en Svizra als chantuns. Uschia dispona mintga chantun da si’atgna polizia chantunala, citads pli grondas er d’ina polizia da la citad. L’Uffizi federal da polizia (fedpol) fa lavur da coordinaziun tranter las polizias chantunalas sco er envers ils posts da polizia da l’exteriur. Il numer d’urgenza da la polizia en Svizra è 117. Cun cumponer il numer d’urgenza europeic 112 vegn ins medemamain collià automaticamain cun la centrala operativa da la polizia chantunala respectiva. === Pumpiers === L’organisaziun dals fatgs da pumpiers è en emprima lingia chaussa da las vischnancas. En blers chantuns exista per umens creschids e per part er per las dunnas in duair da far servetsch da pumpiers. Adina dapli vegnan però ils pumpiers locals fusiunads a corps da pumpiers regiunals. Ils pumpiers cuntanschan ins en Svizra sut il numer d’urgenza 118. === Salvament or da l’aria === La Guardia aviatica svizra da salvament ([[Rega]]) è organisada sco fundaziun autonoma d’utilitad publica. Ella collavura stretgamain cun la polizia, ils pumpiers e la sanitad. Per acziuns da salvament alpinas è la Rega ina stretga partenaria dal Club alpin svizzer. En il chantun Vallais n’è betg la Rega responsabla per il salvament or da l’aria, mabain Air Glaciers ed Air Zermatt. La Rega è cuntanschibla sut il numer d’urgenza 1414. == Societad == === Politica sociala === La Svizra furma in stadi social cun ina vasta purschida d’assicuranzas socialas obligatoricas. Igl èn quai l’Assicuranza per vegls e survivents (AVS), l’assicuranza da malsauns, l’assicuranza da maternitad, l’assicuranza d’accidents e l’Assicuranza d’invaliditad (AI). L’assicuranza da rentas statalas (AVS), la prevenziun professiunala (cassa da pensiun) e la prevenziun privata furman ensemen il princip da las trais pitgas. Per persunas cun activitad da gudogn è ina prevenziun professiunala obligatorica. La prevenziun privata è voluntaria, vegn però promovida fin ina tscherta summa cun in tractament fiscal privilegià. Daspera exista in urden da cumpensaziun dal gudogn, uschia che militars survegnan durant il servetsch in sold. Obligatorica è er l’Assicuranza cunter la dischoccupaziun.<ref>Bernard Degen: [http://www.hls-dhs-dss.ch/textes/d/D9932.php ''Sozialstaat''], en: ''Lexicon istoric da la Svizra''.</ref> === Fatgs da sanadad === En Svizra è mintga abitant – independent da sia naziunalitad – obligà da s’assicurar tar ina cassa da malsauns (assicuranza da basa obligatorica per la tgira da malsauns). Tut las cassas da malsauns en Svizra furman manaschis d’economia privata. Quellas èn obligadas da recepir mintga persuna en l’assicuranza fundamentala. Per custs da tractament en cas d’accident è mintga emploià assicurà obligatoricamain sur la Lescha federala davart l’assicuranza d’accidents. Er cunter perdita da paja è la gronda part dals emploiads assicurada. Persunas betg emploiadas ston sezzas s’assicurar cunter custs da tractament en cas d’accident. === Sistem da scola === Il sistem da scola svizzer ha ina structura vaira cumplexa. Pervi dal federalissem n’èn ils fatgs da scola per gronda part betg en ils mauns da la Confederaziun, mabain dals chantuns. Il 2015 aveva la populaziun sur 25 onns frequentà en media 13,4 onns la scola, quai ch’è la pli lunga durada en tut il mund. Da princip partan la Confederaziun ed ils chantuns la responsabladad per ils fatgs da scola. Surtut en connex cun la scola populara disponan quests ultims d’ina vasta autonomia. Pli e pli sa stentan però er ils chantuns da coordinar lur sistems e purschidas; da quai dattan perditga ils plans d’instrucziun unitars ch’èn en elavuraziun u en diever (p.ex. Plan d’instrucziun 21 per la Svizra tudestga ed il Grischun). La durada da la scola primara e dal stgalim secundar I cumpiglia per ordinari 9 onns. Suenter la scola obligatorica fa la gronda part dals giuvenils in emprendissadi (per part cun maturitad professiunala); radund 20&nbsp;% frequentan in gimnasi che maina a la matura. === Dretgs umans === La Svizra è il stadi depositar da las Convenziuns da Genevra. La cunvegna interguvernamentala furma ina cumponenta essenziala dal dretg internaziunal umanitar. Cun l’introducziun dal Cudesch penal svizzer l’onn 1942 ha la Svizra abolì la paina da mort en process penals civils. Dapi il 1999 è il scumond da la paina da mort er francà en la Constituziun federala. Il 1974 ha la Svizra ratifitgà la Convenziun europeica dals dretgs umans. La Svizra enconuscha in Center da cumpetenza per ils dretgs umans ed ina Cumissiun naziunala per la prevenziun da la tortura. Da vart dad [[Amnesty International]] vegn per part crititgada la politica d’asil da la Svizra e la pratica d’expulsiun da persunas estras. == Traffic == === Traffic da viafier === [[Datoteca:IC2000_Zürich_-_Luzern.jpg|thumb|230px|Intercity da las Viafiers federalas svizras]] Cun 122 meters per kilometer quadrat dispona la Svizra da la pli spessa rait da viafier dal mund (cun excepziun da stadis pitschens sco il Vatican u Monaco), e quai cumbain che dus terzs dal pajais sa chattan en territori fitg muntagnard e n’attribueschan nagut a quest record. La rait da viafier a binaris normals cumpiglia 3778&nbsp;km ed è electrifitgada dal tuttafatg. Ils ulteriurs trajects (viafiers a binaris stretgs resp. a binaris lads) han ina lunghezza da 1766&nbsp;km, dals quals be 30&nbsp;km n’èn betg electrifitgads. La gronda part da las lingias da viafier (3007&nbsp;km) vegnan gestiunadas da las [[Viafiers federalas svizras]] (VFS). Quellas persulas transportan mintg’onn bundant 300 milliuns passagiers. La segund lunga rait da viafier maina l’anteriura [[Bern-Lötschberg-Simplon-Bahn]], oz BLS, (440&nbsp;km), la terz lunga la [[Viafier retica]] (384&nbsp;km). Daspera datti en Svizra ulteriuras 47 societads da viafier privatas; ils acziunaris principals da quellas èn per ordinari il maun public. Il 2007 è vegnì avert il [[Tunnel da basa dal Lötschberg]] ed il 2016 il [[Tunnel da basa dal Son Gottard]] che furma il pli lung tunnel dal mund. Il 2007 han ils Svizzers fatg in tras l’auter 47 viadis cun il tren e percurrì ina distanza da 2103&nbsp;km. La Svizra è uschia en tut il mund la naziun che viagia il pli bler cun il tren. Dapi ils onns 1990 han ins endrizzà pliras viafiers urbanas. Quellas cuvran en il fratemp la gronda part dal traffic a curta distanza che sa splega sin binaris. === Traffic regiunal === La spessa rait da viafier vegn cumplettada tras bus e trams. En bleras regiuns ruralas e muntagnardas furma l’interpresa [[Auto da Posta]] la pitga principala dal traffic public. Trams curseschan en sis citads: [[Basilea]], [[Berna]], [[Genevra]], [[Losanna]], [[Neuchâtel|Neuschatel]] e [[Turitg]]. Abstrahà da la Skymetro a la plazza aviatica da Turitg dispona Losanna da la suletta metro en Svizra (Métro Lausanne). === Traffic sin via === La gronda part da la populaziun en la Bassa abita main che 10&nbsp;km davent da la proxima [[Autostradas da la Svizra|autostrada]]. Bleras regiuns da la Svizra ch’èn abitadas main spess èn accessiblas sur vias principalas, ed ultra da quai existan numerusas vias da pass ch’èn per part serradas l’enviern. Tut en tut cumpiglia la rait da vias 71 298&nbsp;km, da quai èn 1758 autostradas (situaziun dal 2006).<ref>Cf. [https://www.bfs.admin.ch/bfs/rm/home/statisticas/catalogs-bancas-datas/publicaziuns/ovras-generalas/survista-statistica-svizra.html ''Survista statistica da la Svizra''].</ref> Quant vasta che la rait da traffic publica è, sa mussa en il fatg che radund in tschintgavel da tut ils tegnairchasas svizzers na disponan da nagin agen auto. En las citads s’augmenta questa cumpart a 43&nbsp;%, quai che vegn er sustegnì dal fatg ch’il carsharing è derasà vastamain en Svizra. Per far diever da las autostradas basegna il traffic individual ina vignetta; per camiuns è ultra da quai en vigur dapi il 2001 ina taxa dependenta da la prestaziun. === Traffic aviatic === La Svizra dispona da trais plazzas aviaticas naziunalas e dad indesch plazzas aviaticas regiunalas. Ils pli gronds eroports èn quels da Kloten sper Turitg e da Cointrin sper Genevra; il terz grond è situà sper Basilea sin territori franzos. Impurtantas plazzas aviaticas regiunalas sa chattan a Sion, Berna-Belp, Lugano-Agno e Son Gagl-Altenrhein. La plazza aviatica a Samedan (Engadin Airport) è ina da las pli autsituadas en tut l’Europa. Fin il 2001 ha la [[Swissair]] furmà la societad aviatica naziunala. La successura Swiss è dapi il 2007 ina societad affiliada da la Lufthansa. Ulteriuras societads aviaticas svizras èn t.a. Edelweiss Air e Helvetic Airways. === Navigaziun === [[Datoteca:Unterwalden_2011_6.jpg|thumb|210px|Bastiment a vapur ''Unterwalden'' sin il Lai dals Quatter Chantuns]] Ils sulets ports internaziunals cun access a la mar sa chattan al [[Rain]] en e sper Basilea. Ultra da quai gestiuneschan sis societads da navigaziun en tut 44 bastiments d’auta mar che navigheschan sut la bandiera svizra (situaziun dal 2013). Vitiers vegnan ils ports dals lais interns. Sper il manaschi da navettas sin il [[Lai da Turitg]], [[Lai da Constanza]] e [[Lai dals Quatter Chantuns]], sco er l’access a la vischnanca da Quinten al Lai Rivaun, èn quels surtut da muntada per il turissem. Il sulet traffic da martganzia sin ils lais furma per ordinari il transport da glera. Sin la gronda part dals lais e flums pli gronds curseschan bastiments d’excursiun (per part be la stad). Populars èn surtut ils bastiments a vapur cun tracziun a roda ch’èn vegnids restaurads e che stattan sut protecziun da monuments. === Telefericas === Pervi da la topografia dal pajais existan en Svizra bleras pendicularas e funicularas. Per part servan quellas sco med public a colliar abitadis giud via, per gronda part però al turissem. La staziun dal tren sin il Jungfraujoch è la pli autsituada en tut l’Europa e la pendiculara sin il Pitschen [[Matterhorn]] furma la pli auta teleferica en tut l’Europa. Intgins lieus en la regiun muntagnarda da la Svizra èn accessibels be parzialmain u insumma betg sur vias. Tar ils abitadis che sa laschan cuntanscher be cun viafier u pendiculara tutgan Belalp, Bettmeralp, Braunwald, Fiescheralp, Gimmelwald, Gspon, Landarenca, Lauchernalp, Mürren, Niederrickenbach, Rasa, Riederalp, Schatzalp, Stoos, Wengen, Wirzweli e Zermatt. === Traffic betg motorisà === SvizraMobil è la rait naziunala dal traffic betg motorisà, surtut per il temp liber ed il turissem. Il traffic betg motorisà cumpiglia il viandar, ir cun velo e velo da muntogna, ir cun inlineskates ed ir cun il canu. Il project è vegnì lantschà il 1998 e cumpiglia differentas spartas sco ‹Svizra – pajais da velos› u ‹La Svizra a pe› che marcheschan vias e rutas e rendan enconuschentas quellas cun agid da chartas ed apps. Il 2017 han ins cumplettà la purschida da SvizraMobil cun activitads d’enviern sco far gitas cun gianellas, sendas d’enviern, passlung e vias da scarsolar.<ref>Philipp von Cranach: [http://www.hls-dhs-dss.ch/textes/d/D13898.php ''Verkehr''], en: ''Lexicon istoric da la Svizra''.</ref> == Economia == La Svizra tutga tar ils pajais ils pli bainstants. Cun in product interiur brut da 659 milliardas dollars sa chattava la Svizra l’onn 2016 sin il 20avel plaz da tut las naziuns e mesirà vi dal product interiur brut per persuna (79&nbsp;242 dollars) schizunt sin il segund plaz. Il Global Competitiveness Report 2017–2018 dal Forum economic mundial ranghescha la Svizra sin l’emprim plaz avant il Singapur ed ils Stadis Unids. L’economia svizra vala sco ina da las pli stabilas en tut il mund. In dals facturs-clav per il success economic da la Svizra furma tranter auter la stabilitad dals pretschs. L’onn 2008 è la chareschia annuala stada cun 2,4&nbsp;% per l’emprima giada dapi il 1994 sur ina valur da 1,8&nbsp;%. Percunter tutgan ils custs da viver tar ils pli auts en tut l’Europa (il 2015 63,3&nbsp;% sur la media europeica). Las citads da [[Turitg]] e da [[Genevra]] èn vegnidas taxadas il 2016 sco las pli charas en tut il mund. Il 2013 ha la Svizra dumbrà 4,3 milliuns persunas occupadas. 3,7&nbsp;% lavuravan en l’agricultura (sectur primar), 23,9&nbsp;% en l’industria ed il mastergn (sectur secundar) e 72,4&nbsp;% en il sectur da servetschs (sectur terziar). La quota da dischoccupads ha muntà ils 31 da december 2015 a 3,7&nbsp;%.<ref>Cf. [https://www.bfs.admin.ch/bfs/rm/home/statisticas/catalogs-bancas-datas/publicaziuns/ovras-generalas/survista-statistica-svizra.html ''Survista statistica da la Svizra''].</ref> Las marcas ed interpresas las pli custaivlas en Svizra èn (tenor Interbrand): Nescafé (Nestlé), [[Credit Suisse]], [[UBS]] e Zurich Insurance Group. Economiesuisse è la pli gronda federaziun tetgala da l’economia svizra; l’Uniun sindicala svizra represchenta ils interess dals sindicats. Sin il Global Innovation Index che mesira l’abilitad d’innovaziun da singuls pajais figurescha la Svizra sin l’emprim plaz. Tenor in studi da la Credit Suisse han ils abitants da la Svizra cun 561 854 dollars la pli auta facultad per persuna en tut il mund (situaziun dal 2016). Mintga dieschavla persuna creschida dispona d’ina facultad en la valur da sur in milliun dollars.<ref>Bernard Degen: [http://www.hls-dhs-dss.ch/textes/d/D13759.php ''Wirtschaftspolitik''], en: ''Lexicon istoric da la Svizra''.</ref> === Franc svizzer === [[Datoteca:1SwissFranc2001.jpg|thumb|180px|Franc svizzer]] Il [[franc svizzer]] (curt fr. u CHF) furma la valuta uffiziala dal pajais. Suenter dollar, euro, glivra e yen tutga il franc svizzer tar las pli impurtantas valutas pli pitschnas. La [[Banca naziunala svizra]] (BNS) maina sco banca centrala independenta la politica monetara da la Confederaziun svizra. Il 2013 disponiva ella da reservas da valutas en l’autezza da 477,4 milliardas francs e d’in effectiv en aur da 35,6 milliardas francs. Fin il favrer 2018 èn las reservas en furmas da devisas schizunt creschidas sin 779 milliardas dollars, uschia che la Svizra dispona da las terz autas reservas da valutas suenter la [[Republica populara da la China]] ed il [[Giapun]]. === Agricultura === A nivel internaziunal è l’agricultura pauc cumpetitiva, quai tranter auter per ils suandants motivs: las structuras pitschnas (blers manaschis pitschens e mesauns), il terren ch’è per part difficil da cultivar, l’aut nivel da pajas e las perscripziuns severas areguard la tegnida d’animals e la protecziun da la cuntrada. Pli fitg ch’il martgà agrar s’avra (Organisaziun mundiala da commerzi) e pli fitg che l’agricultura en Svizra vegn sut pressiun. La midada da structura da blers manaschis pitschens en las Alps e Prealps vers manaschis gronds en la Bassa perdura dapi decennis. Be tranter il 2000 ed il 2011 è il dumber da las persunas occupadas a temp cumplain en l’agricultura sa sminuì per 23&nbsp;280 sin 72&nbsp;715. Il dumber da manaschis è medemamain ì enavos marcantamain, entant che la surfatscha utilisada n’è strusch sa reducida. La Confederaziun sustegna l’agricultura cun meds considerabels (subvenziuns resp. pajaments directs liads a cundiziuns). En las regiuns muntagnardas domineschan l’allevament da muvel e l’economia da latgiras. En la Bassa percunter prevala la cultivaziun da granezza (ierdi, avaina, seghel e furment), tartuffels, tirc, ravas e ravun. Tut tenor las relaziuns climaticas al lieu vegnan vitiers la pumicultura e la viticultura. En Svizra dominescha en l’agricultura la producziun integrada. La cultivaziun biologica cumpiglia radund 14,5&nbsp;% da la surfatscha agricula (situaziun dal 2019) e crescha fitg ferm. Spezias da plantas modifitgadas geneticamain vegnan cultivadas en Svizra be per intents da perscrutaziun.<ref>Werner Baumann, Peter Moser: [http://www.hls-dhs-dss.ch/textes/d/D13789.php ''Agrarpolitik''], en: ''Lexicon istoric da la Svizra''.</ref> === Materias primas e producziun d’energia === La Svizra è povra da materias primas; explotads vegnan glera, chaltschina, arschiglia, granit e sal. En Svizra vegnan elavurads mintg’onn radund tschintg milliuns meters cubic laina. Quai correspunda a ca. dus terzs dal lain utilisabel che crescha suenter mintg’onn. La Svizra importescha dapli laina e products da laina che quai ch’ella exportescha. Mintg’onn vegnan radund sis milliuns meters cubic laina tratgs a niz energeticamain, elavurads a chartun u palpiri e duvrads per far mobiglias u per la construcziun. In’impurtanta materia prima en Svizra furma la forza idraulica. Las bundant 500 ovras d’accumulaziun ed implants electrics da flums cuvran radund dus terzs dal basegn d’electricitad dal pajais. L’energia atomara contribuescha en media 39&nbsp;% da la producziun d’electricitad svizra, l’enviern fin 45&nbsp;%. Las tschintg ovras atomaras en Svizra han ina prestaziun totala da 3,2 gigawatt; lur disponibilitad annuala munta a radund 90&nbsp;%. Las duas raffinarias d’ieli mineral (Cressier e Collombey) èn colliadas cun la rait da conducts d’ieli europeica. L’interpresa da commerzi e da transport da gas natiral Swissgas organisescha e transporta gas natiral sur la rait europeica. La pli impurtanta pipeline che maina tras la Svizra collia ils [[Pajais Bass]] cun l’[[Italia]]. Il 2012 èn 41&nbsp;% dal gas natiral ch’è vegnì duvrà en Svizra vegnids or dals pajais da l’[[Uniun europeica]], 24&nbsp;% da la [[Norvegia]], 21&nbsp;% da la [[Russia]] ed ils 12&nbsp;% restants d’ulteriurs pajais. === Mastergnanza ed industria === [[Datoteca:2015-10-04_Basel_Roche_Tower_0273.JPG|thumb|210px|Roche Tower a Basilea]] La gronda part dal product interiur brut deriva dal sectur secundar e terziar. La cumpart da l’industria a la valur agiuntada è sa reducida dapi il 1970 da radund 30&nbsp;% sin 22&nbsp;%. La pli gronda diminuziun ha gì lieu ils onns 1973 fin 1979. L’industria da textilias che dominava antruras è quasi svanida dal tuttafatg. Las interpresas pitschnas e mesaunas (IPM, firmas cun fin a 249 collavuraturs) èn en Svizra da gronda muntada: tar dapli che 99&nbsp;% da tut las firmas en il pajais sa tracti dad IPM; quellas cumpiglian radund dus terzs da tut las plazzas da lavur. In’impurtanta rolla giogan firmas grondas internaziunalas en l’industria da maschinas (sco ABB), en l’industria d’alimentaziun (sco Nestlé, Lindt & Sprüngli e Givaudan), en l’industria farmaceutica (sco Novartis e Roche), en l’industria chemica (sco Syngenta) ed en l’industria d’uras e da products da luxus (sco la Swatch Group e Richemont). Il 2008 ha la cumpart da l’industria a la creaziun da valur cuntanschì en Svizra il nivel da la [[Germania]] e surpassà quel dal [[Giapun]]. Il motiv è quel che l’industria svizra producescha bains da fitg auta qualitad sco products medicinals, farmaceutica, instruments da precisiun ed uras da luxus. En cifras absolutas è la producziun industriala en Svizra cun radund 100 milliardas dollars bundant pli gronda che quella da la [[Belgia]], da la [[Norvegia]] u da la [[Svezia]] e sa chatta pli u main sin l’autezza da quella dal [[Taiwan]] e dals [[Pajais Bass]]. Midà en ina valur per persuna sa chatta la Svizra schizunt sin l’emprim plaz en tut il mund cun radund 12&nbsp;400 dollars, avant il Giapun cun 8600 dollars e la Germania cun 7700 dollars. Da las 1&nbsp;035&nbsp;000 persunas occupadas en l’industria e la mastergnanza lavuravan il 2013 31,7&nbsp;% en il sectur da construcziun, 10,4&nbsp;% en l’industria d’uras e d’instruments da precisiun, 9,6&nbsp;% en l’elavuraziun da metal, 9,5&nbsp;% en la construcziun da maschinas e vehichels, 6,8&nbsp;% en la chemia, 6,4&nbsp;% en l’alimentaziun, 1,4&nbsp;% en l’industria da textilias e 24,2&nbsp;% en l’ulteriura industria.<ref>Béatrice Veyrassat: [http://www.hls-dhs-dss.ch/textes/d/D13956.php ''Industriesektor''], en: ''Lexicon istoric da la Svizra''.</ref> === Servetschs === Il sectur terziar dumbra per lunschor las pli bleras persunas cun activitad da gudogn (72&nbsp;%). Da grond’impurtanza èn surtut il commerzi, la sanadad e la furmaziun sco er las bancas ed assicuranzas cun UBS, Credit Suisse, Zurich, Swiss Life, Swiss Re e.a. Ils onns suenter il 2000 èn er diversas firmas che fan commerzi cun materias primas sa domiciliadas en Svizra: Vitol, Glencore, Xstrata, Mercuria Energy Group e.a.<ref>Bernard Degen: [http://www.hls-dhs-dss.ch/textes/d/D14035.php ''Dienstleistungssektor''], en: ''Lexicon istoric da la Svizra''.</ref> ==== Turissem ==== Gia dapi radund 150 onns furma il turissem in’impurtanta branscha economica. Facturs ch’han promovì quest svilup èn las [[Alps]], ils blers lais, la posiziun centrala en l’Europa, la politica stabila, la societad segira e la ferma economia. Tar las destinaziuns e regiuns las pli popularas tutgan [[Turitg]], [[Lucerna]], il [[Grischun]], la Part Sura Bernaisa, il [[Vallais]], [[Genevra]], [[Basilea]], il [[Tessin]], la Svizra Orientala e [[Berna]]. Il 2013 devi en Svizra 5129 hotels e manaschis da cura cun radund 250&nbsp;000 letgs e bundant 25&nbsp;000 abitaziuns da vacanzas e chombras per giasts classifitgadas. En il turissem lavuran radund 210&nbsp;000 persunas en 167&nbsp;590 plazzas cumplainas (4&nbsp;% da tut ils lavurants). Il 2012 han ins registrà 34,8 milliuns pernottaziuns en hotels. Il turissem (be giasts da l’exteriur) sa chattava il 2012 cun 16 milliardas francs (4,6&nbsp;%) sin il quart plaz da las entradas da l’export. Surtut en las regiuns da muntogna ch’èn economicamain pli flaivlas, furma il turissem in impurtant factur economic. En ils chantuns da muntogna Grischun e Vallais munta la cumpart al product interiur brut fin a 30&nbsp;%; en l’entira Svizra èn quai 2,6&nbsp;%.<ref>Laurent Tissot: [http://www.hls-dhs-dss.ch/textes/d/D14070.php ''Tourismus''], en: ''Lexicon istoric da la Svizra''.</ref> ==== Commerzi en detagl ==== Il commerzi en detagl domineschan en Svizra ils dus gigants [[Migros]] e [[Coop]]. Las duas chadainas da commerzi en detagl tudestgas [[Aldi]] e [[Lidl]] èn cumparidas il 2005 resp. 2009 sin il martgà svizzer. === Commerzi cun l’exteriur === Ils pli impurtants partenaris da commerzi da la Svizra èn la [[Germania]], suandà en l’export dals [[Stadis Unids]], da la [[Republica populara da la China]], da l’[[India]], da la [[Frantscha]] e dal [[Reginavel Unì]] resp. en l’import dals Stadis Unids, da l’[[Italia]], dal Reginavel Unì, da la Frantscha e da la China (situaziun dal 2017). === Fieras ed exposiziuns === Impurtantas exposiziuns ch’han lieu en Svizra èn Art Basel (ina da las pli impurtantas exposiziuns d’art dal mund), Baselworld (la pli impurtanta fiera dad uras e da bischutaria en tut il mund), il Salun d’autos a Genevra (ina da las pli impurtantas exposiziuns d’autos dal mund), l’exposiziun internaziunala d’invenziuns a Genevra sco er exposiziuns da muntada naziunala sco MUBA (Basilea), OLMA (Son Gagl), BEA (Berna) e Züspa (Turitg). == Medias, communicaziun e posta == [[Datoteca:NZZ_Erstausgabe_Titelseite.jpg|thumb|170px|Emprima ediziun da la NZZ (1780)]] En la rangaziun da la libertad da pressa dal 2017, che vegn edida da Reporters senza cunfins, figurescha la Svizra sin il 7avel plaz da 180 pajais. Las medias en Svizra tutgan pia tranter las pli libras en tut il mund. === Pressa === Gasettas da muntada surregiunala èn ‹[[Neue Zürcher Zeitung]]› (NZZ), ‹[[Tages-Anzeiger]]› e ‹[[Der Bund]]›. La gasetta dal di cun il pli aut dumber da lecturs è la gasetta da pendularis gratuita ‹[[20 Minuten]]› (franzos ‹20 minutes›), suandada da la gasetta da boulevard ‹Blick› e dal ‹Tages-Anzeiger›. En Svizra franzosa exista la gasetta dal di surregiunala ‹Le Temps›. Las gasettas dal di en lingua franzosa cun ils pli blers lecturs èn ‹24 heures› e l’anteriura ediziun stampada da ‹Le Matin›. Enconuschents magazins emnils èn ‹[[Die Weltwoche]]› e ‹[[Die Wochenzeitung]]› sco er en lingua franzosa ‹L’Hebdo› e ‹L’illustré›.<ref>Alain Clavien, Adrian Scherrer: [http://www.hls-dhs-dss.ch/textes/d/D10464.php ''Presse''], en: ''Lexicon istoric da la Svizra''.</ref> === Radio e televisiun === Sper numerus emetturs privats furma la [[Societad svizra da radio e televisiun]] (SRG SSR) per lunschor la pli gronda interpresa da radio e televisiun en Svizra. Sco emettur da dretg public cumpiglia la concessiun da la SSR programs da radio e televisiun en tut las quatter regiuns linguisticas dal pajais: [[Schweizer Radio und Fernsehen]] (SRF), [[Radio Télévision Suisse]] (RTS), [[Radiotelevisione Svizzera]] (RSI), [[Radiotelevisiun Svizra Rumantscha]] (RTR). Las emissiuns da radio da la SRG vegnan finanziadas exclusivamain sur taxas da radio, las emissiuns da televisiun da la SRG sur taxas da televisiun ed entradas da reclama. Emetturs da radio privats datti en Svizra dapi il 1983. Emetturs da televisiun privats èn surtut activs a nivel regiunal. Daspera giogan – sper las purschidas da dretg public – ils emetturs privats da la Germania, da la Frantscha e da l’Italia mintgamai in’impurtanta rolla en la regiun linguistica respectiva. === Communicaziun e posta === Ils trais purschiders da rait [[Swisscom]], Sunrise Communications e Salt Mobile gestiuneschan mintgin in’atgna rait naziunala per telefonia mobila. Quella è vegnida lantschada a ses temp dal monopolist da telefon [[PTT]] (l’interpresa antecessura da la Swisscom e da [[La Posta Svizra]]). A la rait da natel A (1978) è suandada il 1983 natel B ed il 1987 natel C. Il 1998 è crudà il monopol statal. Tar il pled ‹natel› sa tracti d’in’abreviaziun da ‹Nationales Autotelefon›; quel vegn duvrà fin oz – sco atgnadad svizra – sco sinonim per la telefonia mobila resp. il telefonin/handy. La liberalisaziun da la posta è vegnida iniziada l’onn 1988. Il 1997 è la PTT sa spartida en dus concerns: La Posta Svizra odierna (incl. [[Auto da Posta]] e [[Postfinance]]) e la Swisscom ch’ha surpiglià ils servetschs da telecommunicaziun. Il 2013 han ins transfurmà La Posta en ina societad acziunara; ma possessura resta vinavant la Confederaziun – en la rolla d’acziunara che posseda 100&nbsp;% da las aczias. La participaziun da la Confederaziun a la Swisscom munta a 51,0&nbsp;%.<ref>Karl Kronig: [http://www.hls-dhs-dss.ch/textes/d/D14057.php ''Post''], en: ''Lexicon istoric da la Svizra''.</ref> == Cultura == La cultura è segnada dals stadis vischins, ma sur ils onns è sa sviluppada in’atgna cultura svizra. Pervi da la sutdivisiun da la Svizra en pliras regiuns culturalas e linguisticas èsi grev da vulair discurrer d’ina cultura svizra unitara. Las trais grondas regiuns linguisticas èn influenzadas fermamain dals pajais vischins respectivs sco er dals pajais anglosaxons. La cultura rumantscha percunter na dispona da nagina retroterra e s’orientescha per gronda part vers la [[Svizra tudestga]]. === Usits === [[Datoteca:'Böögg'_-_2012_Sechseläuten_2012-04-16_18-07-18.JPG|thumb|160px|Sechseläuten a Turitg]] Ils usits furman in’impurtanta part da la varietad culturala e da l’ierta immateriala da la Svizra. Per ordinari han quels in caracter local resp. regiunal, en singuls cas er surregiunal. La ierta immateriala cumpiglia differentas furmas d’expressiun sco musica, saut, teater, usits, artisanat, industria, en pli praticas socialas e tradiziuns ch’han ina relaziun cun la savida davart la natira e l’ambient. Exempels èn il tschaiver da Basilea, la grafica svizra, il Chalandamarz u la festa da vendemia. Cun ratifitgar il 2008 la Convenziun da l’[[UNESCO]] per la preservaziun dal patrimoni cultural immaterial ha la Svizra suttastritgà l’impurtanza da las tradiziuns vivas ed è s’impegnada d’inventarisar e da tgirar quellas. La pagina d’internet www.tradiziunsvivas.ch preschenta la cultura immateriala da la Svizra en tut sia varietad, e quai er en versiun rumantscha.<ref>Uffizi federal da cultura: [https://web.archive.org/web/20180815181654/http://lebendige-traditionen.ch/index.html?lang=rm ''Tradiziuns vivas''].</ref> === Dis da festa === Il [[di da festa naziunal]], fixà en la [[Constituziun federala]], è il [[1 avust|prim d’avust]]. La regulaziun da tut ils auters dis da festa è chaussa dals chantuns; facticamain èn sper il prim d’avust renconuschids be trais ulteriurs dis da festa en l’entira Svizra: Bumaun, Ascensiun e Nadal (emprim di da Nadal). En vastas parts dal pajais vegnan ultra da quai festegiads il venderdi sontg, il glindesdi da Pasca e Son Steffan (segund di da Nadal). La gronda part dals firads han in context religius. Sontgilcrest, Nossadunna d’avust e Numnasontga èn dis da festa en ils chantuns catolics, il firà da Bumaun (2 da schaner) vegn percunter festivà be en ils chantuns protestants. Betg part da l’onn ecclesiastic fa il prim da matg che vala sco di da cumbat dal moviment da lavurants, ma il qual na vegn betg festivà explicitamain en tut las parts dal pajais. === Cuschina === La cuschina svizra collia influenzas da la cuschina tudestga, franzosa e taliana. Ella variescha fitg ferm da regiun tar regiun; las quatter regiuns linguisticas lubeschan in’orientaziun approximativa. Bleras spaisas han er surmuntà ils cunfins locals ed èn daventadas popularas en l’entir pajais. Enconuschentas tratgas svizras èn [[fondue]], [[raclette]], [[macaruns d’alp]] e [[rösti]]. Da quest ultim deriva er la noziun ‹foss dal rösti›: en l’ost da quel è il rösti ina da las spaisas naziunalas las pli popularas, en il vest da quel betg. La buglia da Bircher ch’è oz famusa en tut il mund ha il medi svizzer [[Maximilian Bircher-Benner]] sviluppà vers il 1900 a [[Turitg]]. [[Toblerone]], la tschigulatta da mel, mandlas e nugat, vegn producida dapi bundant tschient onns a [[Berna]] e distribuida en dapli che 120 pajais. La servela furma la liongia preferida dals Svizzers. Enconuschents en tut il mund èn surtut la tschigulatta ed il chaschiel svizzer. Spezialitads localas èn per exempel ils Basler Läckerli, vermicelles, la pizieuta emplenida da l’Appenzell, Baiser, la turta cun carottas da l’Argovia u la turta cun kirsch da Zug. Ina bavronda fitg derasada en Svizra è Rivella che vegn producì en il chantun Argovia. Er l’Ovomaltina è fitg populara; cuntrari a Rivella ha quella pudì sa metter tras er a l’exteriur (per il pli sut il num Ovaltine). === Patrimoni mundial da l’Unesco === En la glista dal Patrimoni mundial da l’[[UNESCO]] èn inscrits en tut dudesch lieus dal patrimoni cultural e natiral che sa chattan en Svizra, numnadamain: la claustra benedictina da Son Jon a [[Müstair]], la claustra benedictina da [[Son Gagl]], la citad veglia da [[Berna]], ils trais chastels e fortificaziuns da [[Bellinzona]], la regiun [[Jungfrau]]-[[Aletsch]]-[[Bietschhorn]], il [[Monte San Giorgio]], las terrassas da [[Lavaux]], la [[Viafier retica]] en la regiun Alvra-Bernina, l’Arena tectonica [[Sardona]], las citads d’industria d’uras [[La Chaux-de-Fonds/Le Locle]], las palissadas preistoricas enturn las Alps e l’ovra architectonica da [[Le Corbusier]]. === Architectura === Bain il pli famus architect svizzer è [[Le Corbusier]] (1887–1965). Atelier 5, [[Mario Botta]] e Diener & Diener èn ulteriurs impurtants architects dal temp preschent ch’han influenzà l’architectura er a l’exteriur. Ils architects [[Jacques Herzog]] e [[Pierre de Meuron]] (Herzog & de Meuron) èn vegnids enconuschents cun l’edifizi dal Tate Modern a Londra e cun il stadion naziunal a Peking ed han retschet il Premi Pritzker. [[Peter Zumthor]], dal qual il pli enconuschent edifizi è il bogn termal a Val S. Pieder, è medemamain vegnì onurà cun il Premi Pritzker. L’onn 1928 han ins construì a Dornach sper [[Basilea]] il [[Goetheanum]], in dals emprims edifizis da betun armà, il qual tutga cun sia furma sculpturala tar ils pli famus edifizis da l’expressiunissem e da l’architectura organica. === Monuments culturals ed architectonics === Cun fitg paucas excepziuns (p.ex. la citad da [[Schaffusa]] en la [[Segunda Guerra mundiala]]) è la Svizra neutrala stada preservada quasi dal tuttafatg da las guerras destructivas dal temp modern. En tut il pajais è perquai sa mantegnida fin oz blera substanza architectonica istorica. Las citads prosperantas dal 11avel e 12avel tschientaner han enconuschì in’activitad da construcziun intensiva. En numerusas citads, vitgs e claustras èn vegnidas erigidas da quel temp novas baselgias. Tut las tschintg baselgias episcopalas sin il territori da la Svizra ([[Basilea]], [[Cuira]], [[Genevra]], [[Losanna]], [[Sion]]) han ins erigì da nov en la segunda mesadad dal 12avel tschientaner. Sper il repertori da furmas da la romantica ch’era en plaina fluriziun (t.a. Basilea, Sion, Cuira, Genevra e Schaffusa) vegnan però er gia visibels qua emprims svilups vers la gotica (Losanna). A [[Nossadunnaun]], [[Son Gagl]] e [[Soloturn]] dattan baselgias pompusas perditga dal stil abundant dal baroc. Las pli veglias chasas da lain ch’èn sa mantegnidas en l’entira Europa sa chattan en il chantun Sviz: las construcziuns cun laina radunda Nideröst (1176) e Bethlehem (1287) derivan dal temp avant la fundaziun da la Veglia Confederaziun. En la regiun tranter Arth ed il Muotatal stattan dapli ch’in tozzel da questas chasas da lain vegliandras. [[Datoteca:Schloss_Lenzburg_-_Gesamtansicht1.jpg|thumb|280px|Chastè da Lenzburg]] Per la construcziun da chastels monumentals sco ch’els èn uschiglio tipics per la renaschientscha, il baroc ed il rococo, han mancà en Svizra las premissas socialas, politicas ed economicas. Intginas da las paucas excepziuns han furmà las residenzas episcopalas a Cuira, Pruntrut e Son Gagl. Ils chastels en Svizra sa laschan per ordinari manar enavos sin turs medievalas. En il temp tranter il 10avel ed il 15avel tschientaner han ins construì en Svizra radund 2000 chastels, per ordinari tras nobels libers, conts, l’aristocrazia pitschna u chavaliers. Faschond diever pli tard dals chastels per administrar lur terras subditas, han ils Confederads transfurmà quels be modestamain, uschia che la substanza architectonica medievala custaivla è per gronda part sa mantegnida. La classa sociala superiura en las citads e per part er sin la champagna – l’uschenumnà patriziat – ha percunter sviluppà ina vasta activitad da construcziun, tranter auter cun eriger residenzas represchentativas. Tar ils pli enconuschents chastels en Svizra tutgan oz quels da Chillon, Thun, Bottmingen, Tarasp, Grandson, Sargans sco er la Habsburg. Ils trais chastels da Bellinzona appartegnan al patrimoni cultural mundial. En il decurs dal 18avel tschientaner ha il svilup da la tecnica d’armas fatg daventar adina dapli obsoletas las fortificaziuns citadinas dal temp medieval. Cun disfar quellas han ins pudì schlargiar las citads, quai ch’era daventà necessari en l’emprima mesadad dal 19avel tschientaner pervi da la Revoluziun industriala. La construcziun da vias e surtut da la viafier han fatg svanir ulteriurs mirs da las citads. En intgins lieus, sco per exempel a Murten, èn las fortificaziuns medievalas sa mantegnidas; en bleras autras regordan be pli singulas parts als mirs medievals, per exempel a Berna (Zytglogge-Turm), a Basilea (Spalentor) u a Schaffusa (Munot). Da quel temp han ins er stgaffì a Turitg la Via da la staziun cun emplenir in foss. En il temp dal giuven stadi federal, vers la fin dal 19avel tschientaner, èn ils referiments a l’atgna istorgia stads fitg impurtants. L’architectura ha recepì elements istorics da diversas epocas ed ha cumbinà quels ad ina nova unitad. Per intgins decennis ha pudì sa far valair en Svizra l’istorissem sco stil architectonic. Impurtantas perditgas da quest’èra en la [[Chasa federala]] a Berna (1857–1864), la chasa municipala da Winterthur (1865–1869), la staziun principala a Turitg (1870–1871), il museum istoric a Berna (1892–1894) sco er il [[Museum naziunal svizzer]] a Turitg (1897). A l’entschatta dal 20avel tschientaner han ins per part erigì edifizis en il stil neoclassicistic, sco il teater da la citad a Berna (1903) u a l’entschatta dals onns 1930 il [[Palais des Nations]] a Genevra. Tranter il 1922 ed il 1927 è vegnì construì a Losanna l’edifizi dal Tribunal federal en il stil classicistic. La cultura da bajegiar purila ha manà ad ina vasta varietad da stils ch’èn mintgamai adattads a las cuntradas e relaziuns climaticas specificas. Ils vitgs da la Svizra Orientala èn segnads da la tipica construcziun cun armadira da travs, en il Vallais domineschan las chasas cun laina radunda embrinidas dal sulegl, en la Planira Bernaisa frunt’ins dapertut sin las chasas da purs cun ils tetgs fitg lartgs ed en l’Engiadina èn tipicas las chasas decoradas ritgamain cun sgrafits. Ina survista cumplessiva dals differents tips da las chasas purilas en Svizra porscha il Museum al liber Ballenberg cun ses bundant 100 exponats originals. Il 2013 ha la Lia svizra per la protecziun da la patria tschernì 50 impurtants edifizis dal temp tranter il 1960 ed il 1975 sco perditgas da la cultura da bajegiar pli nova. Objects da quest temp dattan bain la tempra a bleras vischnancas en Svizra, ma ina confruntaziun cun la cultura da bajegiar da quest’epoca – savens sdegnada – n’ha anc strusch gì lieu. Il Premi Wakker surdat la Lia svizra per la protecziun da la patria dapi il 1972 a vischnancas politicas per la protecziun dal maletg dal lieu. L’emprima distincziun è ida a la citadina Stein am Rhein per la planisaziun urbana che s’orientescha a la substanza medievala avant maun.<ref>Dorothee Huber: [http://www.hls-dhs-dss.ch/textes/d/D10997.php ''Architektur''], en: ''Lexicon istoric da la Svizra''.</ref> === Art figurativ === En il 16avel tschientaner ha il protestantissem influenzà fermamain l’art figurativ en Svizra. Dapi lura èsi reussì ad intgins artists da sa far valair a nivel internaziunal. [[Johann Heinrich Füssli]] ha cuntanschì en il 18avel tschientaner cun ses maletgs grotescs e fantastics renum en l’Engalterra (sut il num Henry Fuseli). Dal 19avel tschientaner meritan surtut menziun [[Arnold Böcklin]], [[Albert Anker]] e [[Ferdinand Hodler]]. Ed en il 20avel tschientaner èn [[Alberto Giacometti]] e [[HR Giger]] daventads famus en tut il mund. Savens vegn er [[Paul Klee]] numnà tranter ils pli impurtants picturs svizzers. [[Sophie Taeuber-Arp]] tutga cun ses art ritmic-geometric tar ina da las impurtantas artistas abstractas dal 20avel tschientaner. E [[Jean Tinguely]] ha stgaffì sculpturas cumplexas e muventadas or da metal.<ref>Matthias Oberli: [http://www.hls-dhs-dss.ch/textes/d/D11008.php ''Malerei''], en: ''Lexicon istoric da la Svizra''.</ref> === Teater === Il Schauspielhaus a Turitg vala sco in dals pli impurtants teaters dal territori da lingua tudestga. Numerus tocs da [[Bertolt Brecht]] èn vegnids represchentads qua per l’emprima giada. Er la gronda part dals tocs da teater da [[Max Frisch]] e [[Friedrich Dürrenmatt]] han gì qua lur premiera. L’opera da Turitg ha medemamain furmà il lieu da numerusas primaudiziuns. E numerus stars da l’opera sa preschentan qua regularmain sin tribuna. Ulteriurs teaters da muntada èn il teater da Basilea, il teater da la citad da Berna sco er il Cabaret Voltaire a Turitg, nua ch’è sa furmà il moviment dal dadaissem. Dapi il 1957 surdat la Societad svizra per cultura da teater mintg’onn l’anè da Hans Reinhart. Quel vala sco distincziun la pli auta en la scena da teater da la Svizra.<ref>Martin Dreier: [http://www.hls-dhs-dss.ch/textes/d/D11895.php ''Theater''], en: ''Lexicon istoric da la Svizra''.</ref> === Musica === [[Datoteca:Stephan_Eicher_@_Bsf_2012_(8158762873).jpg|thumb|210px|Stephan Eicher]] L’istorgia da la musica en Svizra è vegnida influenzada tras dus facturs: Tras la mancanza da curts da prinzis e da citads grondas n’hai mai dà centers en ils quals fissan sa furmads agens stils. Ultra da quai è la Svizra quadrilingua vegnida influenzada en tut las epocas dals circuls culturals che la circumdeschan. Perquai n’è mai sa sviluppà in stil da musica genuinamain svizzer.<ref>Ernst Lichtenhahn: [http://www.hls-dhs-dss.ch/textes/d/D11881.php ''Musik''], en: ''Lexicon istoric da la Svizra''.</ref> En il 20avel tschientaner ha la moderna classica enconuschì en Svizra divers cumponists ch’han cuntanschì renum internaziunal sco [[Arthur Honegger]], [[Othmar Schoeck]] e [[Frank Martin]]. Dapi ils onns 1950 exista en Svizra ina scena da musica da rock e pop fitg viva. Surtut dapi la fin dals onns 1970 è s’etablida en Svizra tudestga la musica da rock e pop cun texts dialectals (Mundartrock). Precursurs da questa musica han furmà en ils onns 1960 ils Berner Troubadours, tranter auter [[Mani Matter]], che sunavan lur atgnas chanzuns accumpagnadas sin ghitarra. Oz èn texts dialectals preschents en tuttas direcziuns stilisticas. Enconuschents interprets da la musica dialectala èn [[Polo Hofer]], [[Toni Vescoli]], [[Züri West]], [[Patent Ochsner]], [[Stiller Has]], [[Peter Reber]], [[Trio Eugster]], [[Vera Kaa]], [[Dodo Hug]], [[Sina]], [[Gölä]], [[Plüsch]], [[Mash]], [[Florian Ast]], [[Sandee]] ed [[Adrian Stern]]. Tranter las paucas interpretaziuns dialectalas ch’èn vegnidas enconuschentas er ordaifer la Svizra tutgan ‹Hemmige› da [[Stephan Eicher]] e ‹Nach em Räge schint Sunne› dad [[Artur Beul]]. ==== Hip-hop ==== Populars entaifer il hip-hop da la Svizra tudestga èn [[Greis]], [[Gimma]], [[Bligg]], [[Wurzel 5]] e [[Sektion Kuchikäschtli]], en la Svizra franzosa [[Stress]] e [[Sens Unik]]. ==== Pop, rock ==== Musicists da rock e pop ch’èn er vegnids enconuschents a l’exteriur èn [[DJ BoBo]], [[Patrick Nuo]], [[Stephan Eicher]], [[Krokus]], [[Yello]], [[The Young Gods]], [[Gotthard]], [[Eluveitie]], [[Double]], [[DJ Antoine]] sco er [[Andreas Vollenweider]] (world music). Entaifer la scena da schlagher èn quai tranter auter [[Lys Assia]], [[Vico Torriani]], [[Hazy Osterwald]], [[Paola Felix]], [[Pepe Lienhard]], [[Nella Martinetti]], [[Francine Jordi]], [[Leonard]] e [[Beatrice Egli]]. ==== Jazz ==== In plaz fix entaifer la vita culturala en Svizra ha cuntanschì la musica da jazz. Las duas persunas dal jazz ch’èn vegnidas enconuschentas sur la scena da jazz ora èn stads [[George Gruntz]] e [[Claude Nobs]]. Ils festivals da jazz da Montreux, Willisau e Lugano tutgan tar las pli enconuschentas occurrenzas da quest gener insumma. L’Eurovision Song Contest ha la Svizra gudagnà duas giadas: tar l’emprima ediziun il 1956 cun [[Lys Assia]] ed il 1988 cun [[Céline Dion]]. Il trio [[Peter, Sue & Marc]] è sa participà quatter giadas a l’occurrenza. ==== Musica populara ==== La musica populara tradiziunala da la Svizra appartegna a la musica populara alpina. Questa musica, che vegn er numnada Ländlermusik u be Ländler, è fitg derasada ed appreziada surtut en la Svizra tudestga, ma er en las autras parts dal pajais. Tipics instruments svizzers èn la tiba e l’orgelet da maun da Sviz, ma er gìa, giun e clarinetta giogan in’impurtanta rolla. Cuntrari a l’ulteriur territori da lingua tudestga na designescha Ländler en Svizra betg be melodias da ländler en il tact da trais quarts, mabain en general ina musica da saut e da divertiment ch’è sa sviluppada a l’entschatta dal 20avel tschientaner da la musica populara dal 19avel tschientaner. La musica populara instrumentala vegn tgirada en numerusas gruppas localas, per ordinari d’amaturs. Intginas gruppas e musicists èn er vegnids enconuschents en l’entir pajais, sco pe exempel la [[Streichmusik Alder]], [[Carlo Brunner]] u ils [[Swiss Ländler Gamblers]]. Tar la musica populara sa tracti oravant tut da musica da saut sco ländler u schottisch, la quala vegn però savens er sunada senza chaschun da sautar. Er furmaziuns da musica instrumentala èn derasadas vastamain en l’entir pajais. Medemamain vegn il jodel tradiziunal tgirà en bleras uniuns. Per pudair cunfinar meglier il jodel svizzer dal jodel tirolais ch’era da quel temp popular e per render puspè pli populara la tiba ch’era bunamain svanida, han ins fundà il 1910 l’Associaziun federala da jodladers. En intervals regulars han lieu festas federalas en differentas direcziuns stilisticas, sco per exempel la festa da musica federala che vala sco pli grond festival da la musica instrumentala dal mund.<ref>Max Peter Baumann: [http://www.hls-dhs-dss.ch/textes/d/D11885.php ''Volksmusik''], en: ''Lexicon istoric da la Svizra''.</ref> ==== Festivals ==== La Svizra è enconuschenta per ses grond dumber da festivals da musica da differentas direcziuns. Il Lucerne Festival unescha per exempel mintg’onn la scena da musica classica internaziunala. Er en auters lieus vegnan realisadas occurrenzas sumegliantas. Ultra da quai han lieu mintga stad numerusas occurrenzas open air sco il Gurtenfestival, il Paléo Festival u l’Open Air Son Gagl. La Street Parade a Turitg attira mintg’onn var in milliun visitaders e furma uschia la pli gronda occurrenza da tecno en tut il mund. === Film === [[Datoteca:Piazza_Grande_Festival_del_film_Locarno.jpeg|thumb|220px|Festival da film internaziunal da Locarno]] Cumpareglià cun l’ulteriura Europa è l’istorgia dal film en Svizra relativamain giuvna. Pir ils onns 1930 e be tras l’immigraziun d’artists ed interprendiders ambiziunads ha insumma pudì sa furmar ina scena da film svizra. Ils pli impurtants dad els en l’emprima èra dal film da tun fin ca. il 1950 èn stads ils dus immigrants austriacs [[Lazar Wechsler]], ch’ha fundà la Praesens-Film, e [[Leopold Lindtberg]] ch’è stà ses reschissur il pli productiv e quel ch’ha gì il pli grond success. Tut en tut ha la Praesens-Film gudagnà quatter Oscars e numerusas distincziuns a tut ils impurtants festivals internaziunals. Sco en tut ils pajais europeics è la cinematografia er dependenta en Svizra da la promoziun statala. Ils meds da promoziun tanschan però be per in pitschen dumber da films ad onn. En l’istorgia pli nova èsi perquai reussì be a paucs films svizzers da cuntanscher success internaziunals. En il kino ed a la televisiun domineschan las producziuns dal territori anglosaxon. Bain il pli enconuschent film or da producziun svizra è ‹Die Schweizermacher›. Ulteriuras comedias ch’han gì in grond resun èn ‹Beresina oder Die letzten Tage der Schweiz› da [[Daniel Schmid]], ‹Les petites fugues› da [[Yves Yersin]] e ‹Gekauftes Glück› dad [[Urs Odermatt]]. Da tempra bundant pli seriusa èn ‹Höhenfeuer› da [[Fredi M. Murer]] e ‹Reise der Hoffnung› da [[Xavier Koller]] ch’ha gudagnà il 1991 in Oscar. Renum mundial han er cuntanschì diversas producziuns cun participaziun svizra, per exempel da vart dal producent da films [[Arthur Cohn]], dal reschissur [[Marc Forster]] u da l’actur [[Bruno Ganz]]. Ils ultims onns han tranter auter gì success las versiuns cinematograficas da cudeschs d’uffants sco ‹Mein Name ist Eugen›, ‹Heidi› e ‹Schellen-Ursli›. Il premi cinematografic svizzer vegn mintgamai surdà a chaschun dals Dis da film a Soloturn la fin da schaner. Mintg’onn l’avust ha ultra da quai lieu il Festival da film internaziunal da Locarno che furma ina da las impurtantas occurrenzas da film en tut il mund. Il pli giuven festival è il Zurich Film Festival ch’ha lieu dapi il 2005.<ref>Pierre Lachat: [http://www.hls-dhs-dss.ch/textes/d/D10468.php ''Film''], en: ''Lexicon istoric da la Svizra''.</ref> === Litteratura e filosofia === La litteratura en Svizra vegn per ordinari sutdividida en la litteratura da la [[Svizra tudestga]], [[Svizra franzosa]], [[Svizra taliana]] e [[Rumantschia|Svizra rumantscha]]. In’impurtanta activitad litterara ha inizià en il temp medieval en diversas claustras: En la claustra da Muri è vegnì scrit vers il 1250 il pli vegl gieu da Pasca dal territori tudestg ed in pau pli tard a Son Gagl l’emprim gieu da Nadal. Cumbain che la litteratura svizra da lingua tudestga è adina stada in pau en la sumbriva da la Germania, datti ovras ch’èn enconuschentas en l’entir territori da lingua tudestga, tranter auter da [[Friedrich Dürrenmatt]], [[Max Frisch]], [[Friedrich Glauser]], [[Jeremias Gotthelf]], [[Hermann Hesse]], [[Gottfried Keller]], [[Pedro Lenz]], [[Conrad Ferdinand Meyer]], [[Adolf Muschg]] e [[Johanna Spyri]]. Sper la litteratura dominanta en tudestg da scrittira datti er intgins impurtants represchentants da la litteratura dialectala sco [[Ernst Burren]], [[Pedro Lenz]] u [[Kurt Marti]]. Grond success en Svizra franzosa ha [[Joël Dicker]], dal qual ils cudeschs èn vegnids translatads en dapli che 40 linguas e vegnan vendids en ediziuns da milliuns. Impurtantas occurrenzas da litteratura en Svizra èn ils Dis da litteratura a Soloturn ed il Festival da cudeschs e da litteratura a Basilea.<ref>Cf. t.a. Rosmarie Zeller: [http://www.hls-dhs-dss.ch/textes/d/D11201.php ''Deutschsprachige Literatur''], en: ''Lexicon istoric da la Svizra''.</ref> === Museums === Tenor indicaziuns da l’Uffizi federal da statistica dumbrava la Svizra il 2015 radund 1100 museums, ils quals han pudì registrar dapli che 12 milliuns entradas. Il [[Museum naziunal svizzer]] ha sia sedia principala a Turitg e dat suttetg a la pli gronda collecziun istoric-culturala dal pajais. Quella cumpiglia tuttas epocas da la preistorgia fin il 21avel tschientaner. Il segund grond è il Museum istoric a Berna cun 250&nbsp;000 objects da differenta provegnientscha. Menziun speziala meritan qua ils tarpuns da Carl il Temerari che derivan dal temp da las Guerras burgognaisas. Il Museum d’art a Basilea è il pli vegl museum public da l’entira Europa. Ses origins èn da chattar en il cabinet da la famiglia Amerbach en il 16avel tschientaner. La collecziun cumpiglia picturas da renum mundial sco er il relasch dad [[Erasmus da Rotterdam]]. La Chasa d’art a Turitg posseda la pli gronda collecziun d’ovras dad [[Alberto Giacometti]] ed ultra da quai la pli gronda collecziun da [[Munch]] ordaifer la Norvegia. Ulteriuras impurtantas ovras sa chattan en il Museum d’art a Berna ed en la Fondation Beyeler a Riehen sper Basilea, la quala è famusa en tut il mund per sia collecziun d’art contemporan. In ulteriur impurtant museum furma il Museum anatomic a Basilea. Quel mussa preparats originals e models da tschaira d’organs e da differentas parts dal corp uman. Tranter ils exponats sa chatta il pli vegl preparat anatomic dal mund, in skelet ch’è vegnì preparà il 1543. Il museum svizzer il pli frequentà furma la Chasa da traffic a Lucerna cun sia gronda collecziun da locomotivas, autos, bastiments ed aviuns. Il Technorama a Winterthur è il pli grond Science Center da la Svizra. Quel mussa differents experiments ch’explitgeschan connexs tecnics e da las scienzas natiralas. En la Svizra franzosa tematiseschan intgins museums organisaziuns internaziunalas. Da muntada èn surtut il Museum da la Crusch cotschna a Genevra ed il Museum olimpic a Losanna. === Festas federalas === [[Datoteca:Mosibuebä.JPG|thumb|220px|Furmaziun da musica populara]] Tar las pli impurtantas festas federalas tutgan la Festa federala da lutga, la Festa federala da jodladers, la Festa federala da gimnastica ed il Tir champester federal. Il giavisch da realisar ina festa naziunala è gia sa furmà il 1799 durant il temp da la Republica helvetica. Las Festas d’Unspunnen dal 1805 e 1808 valan sco precursuras da las festas federalas. L’emprima festa federala per propi è lura stada la Festa federala da tir dal 1824. En il 19avel tschientaner han las numerusas festas, organisadas a moda federalistica tras uniuns ed associaziuns, giugà in’impurtanta rolla en la furmaziun da la naziun fundada sin la voluntad politica e dal stadi federal. Las festas communablas exprimivan l’attaschament a la patria da tut ils participants, e quai malgrà lur differenta derivanza linguistica, culturala e confessiunala. Oz furman las festas federalas ch’han lieu en intervals regulars in impurtant inscunter per sportists e musicists ed in dals puncts culminants entaifer l’activitad da bleras uniuns.<ref>François de Capitani: [http://www.hls-dhs-dss.ch/textes/d/D27280.php ''Eidgenössische Feste''], en: ''Lexicon istoric da la Svizra''.</ref> === Exposiziuns naziunals === Dapi la fundaziun dal stadi federal han gì lieu las suandantas exposiziuns naziunalas: 1883 a Turitg, 1896 a Genevra, 1914 a Berna, 1939 a Turitg (Landi), 1964 a Losanna e 2002 en la regiun da Biel/Bienne, Neuenburg, Yverdon-les-Bains e Murten (Expo.02). Il 1991, a chaschun da las festivitads per il giubileum da 700 onns da la Confederaziun, han ins manà tras festas decentralas en tut las parts dal pajais, uschia per exempel l’exposiziun da perscrutaziun naziunala Heureka a Turitg.<ref>Georg Kreis: [http://www.hls-dhs-dss.ch/textes/d/D13796.php ''Landesausstellungen''], en: ''Lexicon istoric da la Svizra''.</ref> === Divers temas culturals === I suonda ina survista da divers ulteriurs temas culturas da muntada naziunala: En Svizra existan dapli che 700 differents costums. L’uniun tetgala da las uniuns localas e chantunalas furma la Federaziun svizra da costums (FSC). La [[Pro Helvetia]] che vegn finanziada tras la Confederaziun è responsabla per la preschientscha culturala da la Svizra a l’exteriur e per il dialog cultural tranter las differentas parts dal pajais. Il pli grond circus en Svizra, il Circus Knie, giauda renum internaziunal. Ulteriurs enconuschents circus èn: Circus Nock, Circus Monti e Circus Conelli. Il Prix Walo, che vegn surdà dapi il 1974, vala sco pli impurtanta distincziun entaifer il showbusiness en Svizra. Il premi han gudagnà numerus acturs, cabarettists e chantadurs. Il dar jass vala en Svizra sco gieu naziunal. Cun chartas ‹franzosas› vegn giugà en il vest da la lingia Brünig-Napf-Reuss, cun chartas ‹tudestgas› en l’ost da quella. Cumbats da vatgas, per ordinari vatgas d’Hérens, han lieu mintga primavaira e stad en la part franzosa dal Vallais. == Organisaziuns internaziunalas == Pervi da la neutralitad da la Svizra, la stabilitad politica e la tradiziun umanitara dal pajais, è la Svizra la sedia da bleras organisaziuns ed associaziuns internaziunalas or da politica, sport, scienza e cultura. Bleras da quellas han lur sedia a [[Genevra]] che furma la citad la pli internaziunala dal pajais. A Genevra sa chatta ina da las quatter sedias permanentas da las Naziuns Unidas (sper New York, Vienna e Nairobi). Mintg’onn han lieu qua dapli che 2700 sesidas e conferenzas, a las qualas sa participeschan radund 200&nbsp;000 delegads da tut il mund. Quai fa da la citad il center da la diplomazia multilaterala il pli activ en tut il mund. A Genevra han er diversas organisaziuns da las Naziuns unidas lur sedia principala e gia en il tranterguerras aveva la citad furmà la sedia principala da l’organisaziun precursura da las Naziuns unidas, la Societad da las naziuns. Tranter las ulteriuras organisaziuns internaziunalas tutgan il Comité internaziunal da la Crusch Cotschna (CICC), medemamain a Genevra, l’Uniun postala universala (UPU) a Berna, il [[Forum economic mundial|Forum mundial d’economia]] (WEF) a Cologny ed il World Wide Fund For Nature (WWF) a Gland. En il sport sajan menziunads Losanna sco sedia dal Comité olimpic internaziunal e la Federaziun internaziunala da ballape (FIFA) ch’ha sia sedia principala a Turitg. == Scienza == [[Datoteca:CERN_Linac.jpg|thumb|220px|En il CERN a Genevra]] L’emprima universitad en Svizra è vegnida fundada il 1460 a Basilea. Muntada speziala ha gì l’operar dal medi e misticher [[Paracelsus]] (Theophrastus Bombastus von Hohenheim). Sin el sa lascha manar enavos la lunga tradiziun da la perscrutaziun chemica e medicinala en Svizra. Ulteriurs accents en la perscrutaziun actuala furman la nanotecnologia, l’informatica, la perscrutaziun da l’univers e la perscrutaziun dal clima. L’impurtanza dal champ da perscrutaziun per la Svizra resulta dal fatg ch’il pajais na dispona strusch da resursas primaras. En Svizra han perscrutà numerus titulars dal Premi nobel sco per exempel il fisicher [[Albert Einstein]]. In impurtant lieu da perscrutaziun internaziunal furma l’Organisaziun europeica per la perscrutaziun nucleara (CERN) a Meyrin en il chantun Genevra. Attribuidas, ma betg suttamessas al Departament federal da l’intern èn las duas Scolas politecnicas federalas a Turitg e Losanna. La gronda part da las ulteriuras universitads e scolas autas vegnan manadas dals chantuns. Per la coordinaziun tranter la Confederaziun ed ils chantuns procura la Conferenza universitara svizra. La Svizra è commembra ed in stadi fundatur da l’Agenzia spaziala europeica (ASE/ESA). L’astronaut svizzer [[Claude Nicollier]] è sgulà quatter giadas en l’univers en rom d’in program da cooperaziun tranter l’ESA e la NASA. == Sport == La topografia muntagnarda dal pajais ha marcà a moda decidida il cumportament da temp liber da ses abitants. Vers la fin dal 19avel ed a l’entschatta dal 20avel tschientaner è l’ir cun skis avanzà al sport il pli popular. Cun il svilup dal turissem en las Alps è la Svizra sa sviluppada ad ina naziun da sport d’enviern per propi. Medemamain sut l’ensaina da las muntognas stattan la stad il viandar, raiver ed ir cun velo da muntogna. Al svilup da la schientscha naziunala descrit survart è d’attribuir la spessezza surprendenta d’uniuns da gimnastica e da tir en l’entir pajais. Sco sport svizzer il pli tipic vala il lutgar ch’ha pudì mantegnair fin oz sia popularitad. Fitg derasads en la populaziun èn ils sports da team ballape, ballamaun, ballarait ed unihockey. Sports da profi che vegnan persequitads d’ina gronda part da la populaziun furman ballape e hockey sin glatsch. Il sportist svizzer che dueva daventar il pli enconuschent en tut il mund è [[Roger Federer]] che vala sco in dals pli impurtants giugaders en l’istorgia dal tennis. Ils onns 1928 e 1948 han gì lieu a San Murezzan ils gieus olimpics d’enviern. Il 2008 ha la Svizra realisà ensemen cun l’Austria il campiunadi europeic da ballape. Occurrenzas da sport da muntada internaziunala ch’han lieu mintg’onn èn ils meetings d’atletica leva a Turitg e Losanna, ils turniers da tennis da Basilea, Gstaad e Turitg, ils turniers da sigl d’obstachels a Turitg e Son Gagl, il turnier da hockey Spengler Cup a Tavau, la cursa da velo da pliras etappas Tour de Suisse e las cursas da la cuppa mundiala da skis ad Adelboden (Chuenisbärgli), San Murezzan, Lenzerheide e Wengen (Lauberhorn).<ref>Thomas Busset, Marco Marcacci: [http://www.hls-dhs-dss.ch/textes/d/D16332.php ''Sport''], en: ''Lexicon istoric da la Svizra''.</ref> == Annotaziuns == <references/> == Litteratura == * Manfred Hettling, Mario König, Martin Schaffner, Andreas Suter, Jakob Tanner: ''Eine kleine Geschichte der Schweiz.'' Suhrkamp, Francfurt a.M. 1998, ISBN 3-518-12079-4. * Iso Camartin: ''Schweiz''. (En la retscha ''Die Deutschen und ihre Nachbarn''). C.H. Beck, Minca 2008, ISBN 978-3-406-57856-4. * ''Schweizer Brevier 2009/2010: Die Schweiz in ihrer Vielfalt. Natur, Bevölkerung, Staat, Wirtschaft, Kultur.'' Hallwag Kümmerly & Frey, Urtenen-Schönbühl 2009, ISBN 978-3-259-05531-1. * Volker Reinhardt: ''Die Geschichte der Schweiz. Von den Anfängen bis heute.'' C.H. Beck, Minca 2011, ISBN 978-3-406-62206-9. * Susann Sitzler: ''Total alles über die Schweiz.'' 2. ed., Folio Verlag Vienna / Bulsaun 2016, ISBN 978-3-85256-673-3. == Colliaziuns == {{Commons|Confoederatio Helvetica|Confoederatio Helvetica}} {{Commons|Atlas of Switzerland|Atlas da la Svizra}} * [https://www.admin.ch/gov/rm/pagina-iniziala.html admin.ch] – Las autoritads federalas da la Confederaziun svizra * [http://www.bfs.admin.ch/bfs/portal/rm/index.html www.statistik.admin.ch] – Pagina da l’Uffizi federal da statistica * [https://www.ch.ch/rm/ ch.ch] – L’administraziun svizra online * {{E-LIR|805}} {{Countries of Europe}} [[Categoria:Svizra]] [[Categoria:Stadis da l'Europa]] [[Categoria:Artitgels recumandads (Svizra)]] [[Categoria:Artitgels recumandads (Stadis da l'Europa)]] 9xzziedkn4tg31okfrw7mg2jk79a77d 0 845 163402 160696 2022-08-22T17:53:30Z InternetArchiveBot 16747 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{Artitgel 1000|+30}} {{Infobox terra |NUM = <font size="+1">'''Republica Taliana'''</font><br /> '''Repubblica Italiana'''<font size="-1"> (talian)</font><br /> |MALETG-BANDIERA = Flag of Italy.svg |MALETG-BANDIERA-ROM = ja |ARTITGEL-BANDIERA = |MALETG-VOPNA = Italy-Emblem.svg |MALETG-VOPNA-LADEZZA = 100px |ARTITGEL-VOPNA = |PAROLA = |LINGUA-UFFIZIALA = [[Lingua taliana|talian]] <small>(regiunal er [[Lingua tudestga|tudestg]], [[Lingua franzosa|franzosa]], [[Lingua ladina|ladin]] e [[Lingua slovena|sloven]])</small> |CHAPITALA = [[Roma]] |SEDIA-DA-LA-REGENZA = |FURMA-DA-STADI = republica parlamentara |FURMA-DA-REGENZA = |SCHEF-DA-STADI = president [[Sergio Mattarella]] |SCHEF-DA-REGENZA = primminister [[Giuseppe Conte]] |SURFATSCHA = 301&nbsp;338 |ABITANTS = 60&nbsp;674&nbsp;000 <small>(prim da schaner 2015)</small><ref>[http://esa.un.org/unpd/wpp/Publications/Files/Key_Findings_WPP_2015.pdf ''United Nations world population prospects''] (PDF) 2015 Revision.</ref> |SPESSEZZA-DA-LA-POPULAZIUN = 201,3 |PNB = 2010<ref>[[FMI]]: [http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2011/01/weodata/weorept.aspx?pr.x=17&pr.y=2&sy=2010&ey=2010&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=512%2C941%2C914%2C446%2C612%2C666%2C614%2C668%2C311%2C672%2C213%2C946%2C911%2C137%2C193%2C962%2C122%2C674%2C912%2C676%2C313%2C548%2C419%2C556%2C513%2C678%2C316%2C181%2C913%2C682%2C124%2C684%2C339%2C273%2C638%2C921%2C514%2C948%2C218%2C943%2C963%2C686%2C616%2C688%2C223%2C518%2C516%2C728%2C918%2C558%2C748%2C138%2C618%2C196%2C522%2C278%2C622%2C692%2C156%2C694%2C624%2C142%2C626%2C449%2C628%2C564%2C228%2C283%2C924%2C853%2C233%2C288%2C632%2C293%2C636%2C566%2C634%2C964%2C238%2C182%2C662%2C453%2C960%2C968%2C423%2C922%2C935%2C714%2C128%2C862%2C611%2C716%2C321%2C456%2C243%2C722%2C248%2C942%2C469%2C718%2C253%2C724%2C642%2C576%2C643%2C936%2C939%2C961%2C644%2C813%2C819%2C199%2C172%2C184%2C132%2C524%2C646%2C361%2C648%2C362%2C915%2C364%2C134%2C732%2C652%2C366%2C174%2C734%2C328%2C144%2C258%2C146%2C656%2C463%2C654%2C528%2C336%2C923%2C263%2C738%2C268%2C578%2C532%2C537%2C944%2C742%2C176%2C866%2C534%2C369%2C536%2C744%2C429%2C186%2C433%2C925%2C178%2C869%2C436%2C746%2C136%2C926%2C343%2C466%2C158%2C112%2C439%2C111%2C916%2C298%2C664%2C927%2C826%2C846%2C542%2C299%2C967%2C582%2C443%2C474%2C917%2C754%2C544%2C698&s=NGDPD&grp=0&a= ''World Economic Outlook Database'', avrigl 2011: PNB nominal l’onn 2010], [http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2011/01/weodata/weorept.aspx?sy=2010&ey=2010&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=512%2C941%2C914%2C446%2C612%2C666%2C614%2C668%2C311%2C672%2C213%2C946%2C911%2C137%2C193%2C962%2C122%2C674%2C912%2C676%2C313%2C548%2C419%2C556%2C513%2C678%2C316%2C181%2C913%2C682%2C124%2C684%2C339%2C273%2C638%2C921%2C514%2C948%2C218%2C943%2C963%2C686%2C616%2C688%2C223%2C518%2C516%2C728%2C918%2C558%2C748%2C138%2C618%2C196%2C522%2C278%2C622%2C692%2C156%2C694%2C624%2C142%2C626%2C449%2C628%2C564%2C228%2C283%2C924%2C853%2C233%2C288%2C632%2C293%2C636%2C566%2C634%2C964%2C238%2C182%2C662%2C453%2C960%2C968%2C423%2C922%2C935%2C714%2C128%2C862%2C611%2C716%2C321%2C456%2C243%2C722%2C248%2C942%2C469%2C718%2C253%2C724%2C642%2C576%2C643%2C936%2C939%2C961%2C644%2C813%2C819%2C199%2C172%2C184%2C132%2C524%2C646%2C361%2C648%2C362%2C915%2C364%2C134%2C732%2C652%2C366%2C174%2C734%2C328%2C144%2C258%2C146%2C656%2C463%2C654%2C528%2C336%2C923%2C263%2C738%2C268%2C578%2C532%2C537%2C944%2C742%2C176%2C866%2C534%2C369%2C536%2C744%2C429%2C186%2C433%2C925%2C178%2C869%2C436%2C746%2C136%2C926%2C343%2C466%2C158%2C112%2C439%2C111%2C916%2C298%2C664%2C927%2C826%2C846%2C542%2C299%2C967%2C582%2C443%2C474%2C917%2C754%2C544%2C698&s=PPPGDP&grp=0&a=&pr.x=41&pr.y=16 ''World Economic Outlook Database'', avrigl 2011: PNB paritads da capacitad da cumpra l’onn 2010], [http://imf.org/external/pubs/ft/weo/2011/01/weodata/weorept.aspx?pr.x=40&pr.y=3&sy=2009&ey=2016&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=512%2C941%2C914%2C446%2C612%2C666%2C614%2C668%2C311%2C672%2C213%2C946%2C911%2C137%2C193%2C962%2C122%2C674%2C912%2C676%2C313%2C548%2C419%2C556%2C513%2C678%2C316%2C181%2C913%2C682%2C124%2C684%2C339%2C273%2C638%2C921%2C514%2C948%2C218%2C943%2C963%2C686%2C616%2C688%2C223%2C518%2C516%2C728%2C918%2C558%2C748%2C138%2C618%2C196%2C522%2C278%2C622%2C692%2C156%2C694%2C624%2C142%2C626%2C449%2C628%2C564%2C228%2C283%2C924%2C853%2C233%2C288%2C632%2C293%2C636%2C566%2C634%2C964%2C238%2C182%2C662%2C453%2C960%2C968%2C423%2C922%2C935%2C714%2C128%2C862%2C611%2C716%2C321%2C456%2C243%2C722%2C248%2C942%2C469%2C718%2C253%2C724%2C642%2C576%2C643%2C936%2C939%2C961%2C644%2C813%2C819%2C199%2C172%2C184%2C132%2C524%2C646%2C361%2C648%2C362%2C915%2C364%2C134%2C732%2C652%2C366%2C174%2C734%2C328%2C144%2C258%2C146%2C656%2C463%2C654%2C528%2C336%2C923%2C263%2C738%2C268%2C578%2C532%2C537%2C944%2C742%2C176%2C866%2C534%2C369%2C536%2C744%2C429%2C186%2C433%2C925%2C178%2C869%2C436%2C746%2C136%2C926%2C343%2C466%2C158%2C112%2C439%2C111%2C916%2C298%2C664%2C927%2C826%2C846%2C542%2C299%2C967%2C582%2C443%2C474%2C917%2C754%2C544%2C698&s=NGDPDPC&grp=0&a= ''World Economic Outlook Database'', avrigl 2011: PNB nominal per chau l’onn 2010], [http://imf.org/external/pubs/ft/weo/2011/01/weodata/weorept.aspx?pr.x=74&pr.y=19&sy=2009&ey=2016&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=512%2C941%2C914%2C446%2C612%2C666%2C614%2C668%2C311%2C672%2C213%2C946%2C911%2C137%2C193%2C962%2C122%2C674%2C912%2C676%2C313%2C548%2C419%2C556%2C513%2C678%2C316%2C181%2C913%2C682%2C124%2C684%2C339%2C273%2C638%2C921%2C514%2C948%2C218%2C943%2C963%2C686%2C616%2C688%2C223%2C518%2C516%2C728%2C918%2C558%2C748%2C138%2C618%2C196%2C522%2C278%2C622%2C692%2C156%2C694%2C624%2C142%2C626%2C449%2C628%2C564%2C228%2C283%2C924%2C853%2C233%2C288%2C632%2C293%2C636%2C566%2C634%2C964%2C238%2C182%2C662%2C453%2C960%2C968%2C423%2C922%2C935%2C714%2C128%2C862%2C611%2C716%2C321%2C456%2C243%2C722%2C248%2C942%2C469%2C718%2C253%2C724%2C642%2C576%2C643%2C936%2C939%2C961%2C644%2C813%2C819%2C199%2C172%2C184%2C132%2C524%2C646%2C361%2C648%2C362%2C915%2C364%2C134%2C732%2C652%2C366%2C174%2C734%2C328%2C144%2C258%2C146%2C656%2C463%2C654%2C528%2C336%2C923%2C263%2C738%2C268%2C578%2C532%2C537%2C944%2C742%2C176%2C866%2C534%2C369%2C536%2C744%2C429%2C186%2C433%2C925%2C178%2C869%2C436%2C746%2C136%2C926%2C343%2C466%2C158%2C112%2C439%2C111%2C916%2C298%2C664%2C927%2C826%2C846%2C542%2C299%2C967%2C582%2C443%2C474%2C917%2C754%2C544%2C698&s=PPPPC&grp=0&a= ''World Economic Outlook Database'', avrigl 2011: PNB per chau paritads da capacitad da cumpra l’onn 2010].</ref> * $ 1&nbsp;773&nbsp;547 miu. <small>(10.)</small> * $ 2&nbsp;055&nbsp;114 miu. <small>(8.)</small> * $ 29&nbsp;392 <small>(28.)</small> * $ 34&nbsp;059 <small>(23.)</small> |PNB-EXTENDI = * Total ([[Paritad da la capacitad da cumpra|PPP]]) * Total (nominal) * PNB/ab. ([[Paritad da la capacitad da cumpra|PPP]]) * PNB/ab. (nominal) |PNB/ABITANTS = |HDI = 0,854 (23.) |MUNAIDA = euro, franc svizzer (be en l’exclava [[Campione d’Italia]]) |INDEPENDENZA = 1861 |FUNDAZIUN = |IMNI-NAZIUNAL = ''Fratelli d’Italia'' |DI-DA-LA-FESTA-NAZIUNALA = 25 d’avrigl, 2 da zercladur |ZONA-D-URARI = UTC+1 MEZ<br />UTC+2 MESZ (mars fin october) |NUMER-DA-L-AUTO = I |INTERNET-TLD = .it |PRESELECZIUN-TELEFON = +39 |REMARTGAS = |MALETG-POSIZIUN = EU-Italy.svg |MALETG1 = Map of Italy-it.svg |MALETG2 = |MALETG2-LADEZZA = |MALETG2-DESCRIPZIUN = }} L’'''Italia''' (uffizialmain '''Republica Taliana''', [[lingua taliana|talian]] ''Repubblica Italiana'') è in stadi situà en l’[[Europa dal Sid]]. La pli gronda part dal pajais sa chatta sin la [[Apenninas|Peninsla Apennina]] ch’è circumdada da la [[Mar Mediterrana]]. La chapitala da l’Italia è [[Roma]]. En l’[[antica]] furmava il territori da l’Italia odierna il center da l’[[Imperi roman]]. Durant il 14avel e 15avel tschientaner è la [[Toscana]] stada la regiun da partenza da la [[renaschientscha]]. Il stadi talian modern exista dapi il [[risorgimento]] (segunda mesadad dal 19avel tschientaner). == Geografia == La pli gronda part da l’Italia sa chatta sin ina peninsla ch’ha la furma d’in stival. L’extensiun maximala nord-sid munta a var 1200&nbsp;km.<ref name="istat.it">[https://web.archive.org/web/20100704220700/http://www.istat.it/dati/catalogo/20100518_00/italiaincifre2010.pdf ISTAT: L’Italia en cifras, 2010, p. 3].</ref> Ils stadis cunfinants èn la [[Frantscha]] (lunghezza dal cunfin cuminaivel: 488&nbsp;km), la [[Svizra]] (734,2&nbsp;km), l’[[Austria]] (430&nbsp;km), la [[Slovenia]] (232&nbsp;km) sco er las enclavas [[San Marino]] (39&nbsp;km) e [[Citad dal Vatican]] (3&nbsp;km). [[Campione d’Italia]] furma in’exclava da l’Italia sin territori svizzer. === Morfologia === La chadaina da las [[Apenninas]] s’extenda tras il pajais per lung da l’axa longitudinala e culminescha en il [[Gran Sasso]] (2912&nbsp;m). En il nord appartegna ina part da las [[Alps]] a l’Italia: il piz il pli aut è il [[Mont Blanc]] (Monte Bianco) cun 4810 m autezza<ref>La lingia da cunfin sur il Mont Blanc è dentant contestada. Tenor il puntg da vista franzos fiss lura il [[Mont Blanc de Courmayeur]] cun 4748&nbsp;m il pli aut piz da l’Italia.</ref>, situà al cunfin cun la Frantscha. Il pli aut massiv muntagnard che sa chatta cumplettamain sin territori talian è il [[Gran Paradiso]] cun 4061 m autezza che giascha en las [[Alps Graias]]. Per lung da la costa occidentala taliana chatt’ins dal nord al sid tranter auter la [[Riviera taliana]] en la [[Liguria]] ed il [[Golf da Napoli]] en la [[Campania]]. La costa orientala da [[Triest]] fin al [[Gargano]] en il nord da la [[Puglia]] (tenor autras definiziuns: fin al [[Canal d’Otranto]]) numn’ins [[Mar Adriatica|Costa adriatica]]. La lunghezza totala da la costa taliana munta a 7375&nbsp;km. La [[Planira dal Po]] (tal. Pianura Padana) en il nord cumpiglia ina surfatscha da 50&nbsp;000&nbsp;km². Ella furma la pli gronda planira da l’Italia ed è a medem temp il center economic dal pajais. === Flums e lais === [[Datoteca:Panorma di Genova (porto).jpg|200px|thumb|left|Il port da Genua]] Idrograficamain tutga l’Italia quasi exclusivamain tar la [[Mar Mediterrana]]. Mo la val dal [[Lai da Livign]] e la part sisum da la [[Val d’Uina]] mainan lur auas sur l’[[En]] ed il [[Danubi]] en la [[Mar Naira]]; là dreneschan medemamain la [[Drava]] che nascha en il [[Pustertal]] ([[Tirol dal Sid]]) e la [[Gailitz]] che percurra la cuntrada enturn [[Tarvis]]. Il [[Lago di Lei]] maina l’aua sur il [[Rain]] en la [[Mar dal Nord]]. Ils flums ils pli lungs èn il [[Po]] (652&nbsp;km), l’[[Adisch]] (410&nbsp;km) ed il [[Tiber]] (405&nbsp;km), suandads da l’[[Adda (flum)|Adda]] e da l’[[Oglio]]. Als lais ils pli gronds appartegnan il [[Lai da Garda]], il [[Lago Maggiore]] ed il [[Lai da Com]] che giaschan en il nord da l’Italia sco er il [[Lago di Bolsena]] ed il [[Lago Trasimeno]] situads entamez il pajais. === Inslas e vulcans === [[Datoteca:Veduta-Vallone-Caltanissetta.jpg|thumb|200px|left|Cuntrada siciliana]] A l’Italia appartegnan las inslas mediterranas [[Sicilia]] e [[Sardegna]] sco er ils archipels da las [[Isole Eolie]] ed [[Isole Egadi]] situads en il nord respectivamain en il vest da la Sicilia. Enturn la Sardegna giaschan numerusas inslas pitschnas, tranter auter [[Sant’Antioco (insla)|Sant’Antioco]], [[Asinara]], [[San Pietro (insla)|San Pietro]] e la gruppa d’inslas da [[La Maddalena]]. Las [[Inslas da Ponza]] s’extendan avant la costa da [[Latium]]. En la [[Mar Tirrena]] sa chattan plinavant l’[[Archipel Campan]] (cun l’insla [[Capri]]) e l’[[Archipel Toscan]] (cun [[Insla d’Elba|Elba]]). En l’[[Mar Adriatica|Adria]] giaschan las [[Inslas Tremiti]]. Las [[Isole Pelagie]] che cumprendan era [[Lampedusa]] e l’insla [[Pantelleria]] appartegnan geologicamain gia a l’[[Africa]]. Il vulcan il pli enconuschent situà sin la terra ferma è il [[Vesuv]] en vischinanza da Napoli. Daspera datti sin inslas talianas dus auters vulcans enconuschents, numnadamain l’[[Etna]] (en la part orientala da la Sicilia) ed il [[Stromboli]] (sin l’insla da medem num situada en il nord da la Sicilia). === Situaziun geologica === [[Datoteca:Pompei und Vesuv.JPG|thumb|200px|Il Vesuv cun la citad antica da Pompei]] Pervi da las cundiziuns geologicas datti en l’Italia adina puspè terratrembels. Il terratrembel il pli grev dal 20avel tschientaner (cun ina fermezza da 7,2 sin la scala da Richter) ha gì lieu [[Terratrembel da Messina dal 1908|l’onn 1908 a Messina e Reggio Calabria]] ed ha chaschunà var 130&nbsp;000 morts. Il 1930 ha la terra tremblà sper [[Avezzano]] en las Abruzzas, nua ch’igl ha dà 15&nbsp;000 unfrendas. L’Irpinia, ina regiun en l’Italia Meridiunala, è stada pertutgada l’onn 1980 da plirs terratrembels ch’han irradià da [[Portici]] sper [[Napoli]] fin a [[Potenza]] en la [[Basilicata]]; 3000 persunas han pers la vita. Er l’Italia dal Nord è adina puspè pertutgada da terratrembels. Il terratrembel catastrofal ch’ha gì lieu l’onn 1976 en il [[Friul]] ha chaschunà 965 victimas. Ultra da quai datti savens squass pli pitschens, tar ils quals ins registrescha per ordinari be donns materials, ma per part era victimas (p.ex. plirs tschients morts il 2009 e 2016 en l’Italia Centrala). === Clima === [[Datoteca:Ortona 18.jpg|200px|thumb|Turissem da stad ad Ortona (Adria)]] L’Italia giascha en la zona temprada. Be darar creschan las temperaturas sin passa 40 grads la stad respectivamain sut minus 10 grads l’enviern. Il clima variescha dentant fermamain da regiun tar regiun.<ref>[https://web.archive.org/web/20111014180818/http://www.italica.rai.it/principali/lingua/culture/clima.htm Il clima en l’Italia], RAI Internazionale.</ref> Il nord da l’Italia è enserrà da las Alps e da las Apenninas toscan-emilianas. In’influenza da la Mar Mediterrana sin il clima n’è perquai strusch perceptibla en questa part dal pajais. Ils envierns èn fraids ed en las citads da la Planira dal Po datti mintgatant naiv; las stads percunter èn chaudas fin fitg chaudas e l’umiditad da l’aria è auta. En las Alps ed en las Apenninas regia en general in [[clima alpin]] chaud, la stad è dentant temprada. L’Italia Centrala ha in clima relativamain temprà. Las variaziuns da las temperaturas n’èn qua betg uschè grondas sco en il nord. Il sid dal pajais e las inslas talianas han en general in [[clima mediterran]] chaud. La quantitad da precipitaziuns è qua pitschna, quai che po chaschunar periodas da setgira. Ils envierns n’èn betg fitg fraids e durant la primavaira e l’atun èn las temperaturas cumparegliablas cun quellas da la stad. === Parcs natirals === Actualmain datti en l’Italia 24 [[Parcs naziunals en l’Italia|parcs naziunals]] cun ina surfatscha totala da 1&nbsp;500&nbsp;000&nbsp;ha (15&nbsp;000&nbsp;km²); quai èn var 5&nbsp;% dal territori dal pajais. Il [[Parc naziunal dal Gran Paradiso]] è vegnì fundà sco emprim l’onn 1922. Il parc natiral il pli grond è il [[Parc naziunal dal Pollino]] che s’extenda sur passa 190&nbsp;000&nbsp;ha en las regiuns Calabria e Basilicata en l’Italia Meridiunala. Ultra da quai han ins endrizzà 134 [[Parcs regiunals en l’Italia|parcs regiunals]] cun ina surfatscha totala da 1&nbsp;300&nbsp;000&nbsp;ha (13&nbsp;000&nbsp;km²). Uschia stattan ulteriurs 40&nbsp;% dal territori naziunal sut protecziun speziala. == Populaziun == L’Italia ha ina populaziun da radund 60&nbsp;674&nbsp;000 abitants (prim da schaner 2015) ed è cun quai sin la 23avla plazza da la rangaziun mundiala. Aifer l’Uniun europeica occupava il pajais da quel temp la quarta plazza suenter la [[Germania]], la [[Frantscha]] ed il [[Reginavel Unì]]. === Demografia === Var 67&nbsp;% dals abitants da l’Italia, oravant tut en il nord, vivan en citads. Surtut tranter il 1950 ed il 1960 hai dà ina ferma depopulaziun da las regiuns ruralas sutsviluppadas en direcziun da las citads (fugia da la champagna). Dapi ils onns 1980 datti in svilup cuntrari a favur d’avantlieus e citads pitschnas (suburbanisaziun). Las citads talianas cun il pli grond dumber d’abitants èn (situaziun dal 2008): Roma (2&nbsp;718&nbsp;768); Milaun (1&nbsp;299&nbsp;633), Napoli (973&nbsp;132), Torino (908&nbsp;263), Palermo (663&nbsp;173) e Genua (610&nbsp;887). Resguardond l’entira aglomeraziun furma Milaun (4&nbsp;373&nbsp;992) la pli gronda regiun metropolitana, suandada da Roma (4&nbsp;022&nbsp;723) e Napoli (3&nbsp;865&nbsp;701). === Linguas === [[Datoteca:Italy - Forms of Dialect.jpg|200px|thumb|Dialects e linguas en l’Italia]] Il [[Lingua taliana|talian]] furma la lingua uffiziala naziunala. Daspera datti era linguas uffizialas regiunalas: [[Lingua tudestga|tudestg]] e [[lingua ladina|ladin]] en il [[Trentino-Tirol dal Sid]], [[Lingua franzosa|franzos]] en la [[Val d’Aosta]] e [[Lingua slovena|sloven]] en il [[Friul-Venezia Giulia]]. Ultra da quai preveda la [[lescha 482/1999|lescha 482 dal 1999]]<ref>[http://www.camera.it/parlam/leggi/99482l.htm Lescha 482 dal 1999].</ref> la protecziun da las suandantas linguas minoritaras: * [[Lingua albanaisa|albanais]] ([[arbëresh]]), distribuì en tut il [[Mezzogiorno]] * [[Lingua franco-provenzala|franco-provenzal]], la lingua populara da la Val d’Aosta e d’intginas vals dal Piemunt cun pitschnas inslas linguisticas en la Puglia * [[Lingua furlana|furlan]], la lingua dal Friul * [[Lingua greca|grec]] ([[griko]]) en las regiuns Puglia e Calabria * [[Lingua catalana|catalan]] ad [[alghero]] en Sardegna * [[croat dal Molise]] en la regiun Molise * [[Lingua occitana|occitan]] en intginas vals alpinas dal Piemunt * [[Lingua sarda|sard]], la lingua da la Sardegna Cun intginas excepziuns n’è questa lescha dentant betg vegnida realisada fin ussa. Uschia mancan per gronda part uffizis plurilings, la scolaziun en lingua materna e la promoziun da programs da radio e televisiun en la lingua minoritara. Be areguard la toponomastica hai dà in tschert svilup. Per exempel mussan numerus signals da traffic en Sardegna er il num en sard. Il bersntolerisch/mòcheno ed il cimbric furman dialects bavarais ch’èn derasads en intginas inslas linguisticas en il nordost da l’Italia. En il [[Trentino]] stattan els sut protecziun sco linguas minoritaras. En singulas vals alpinas en il nordvest dal pajais discurran ins plinavant il dialect autischem aleman dals [[Gualsers]] ch’è reconuschì e vegn promovì en la regiun autonoma [[Val d’Aosta]]. Ultra da quai discurran ins en l’Italia bleras variantas neolatinas (‹dialetti›) che n’èn betg renconuschidas da las autoritads. Las tavlas da lieu, oravant tut da vischnancas che vegnan administradas da la Lega Nord, mussan per part er ils nums en la varianta regiunala. === Aspectativa da vita e sistem da sanadad === [[Datoteca:Troffiette genovese.jpg|thumb|200px|La cuschina taliana]] L’Italia ha ina da las pli autas aspectativas da vita dal mund. L’onn 2005 importava ella 80,4 onns (dunnas: 83 onns; umens: 78 onns) ed era cun quai dus onns sur la media da l’OECD da 78,6. Per part vegn l’auta aspectativa da vita attribuida a la [[cuschina mediterrana]] cun si’auta cumpart da tratgas da pesch, ieli d’ulivas e legums. Tuttina sa lascha er observar en l’Italia in augment da la quota da persunas cun surpaisa. Questa valur è s’augmentada da 7,0&nbsp;% l’onn 1994 a 9,9&nbsp;% l’onn 2005.<ref name="oecd 2007">[[OECD]]: ''[http://www.oecd.org/dataoecd/15/1/39001235.pdf OECD-Gesundheitsdaten 2007 – Deutschland im Vergleich]'', consultà ils 29 da schaner 2008.</ref> Il sistem da sanadad en l’Italia è structurà al stgalim regiunal. Las agenturas da sanadad localas (''Agenzie Sanitarie Locali'') suttastattan mintgamai a las regenzas da las regiuns. Quai ha per consequenza che la qualitad dals servetschs sa differenziescha fermamain da regiun tar regiun. Igl è da constatar ina differenza nord-sid che chaschuna in «turissem da sanadad» pregnant, oravant tut vers las regiuns Veneto, Lumbardia ed Emilia-Romagna. === Religiun === [[Datoteca:St. Peter's Basilica Facade, Rome, June 2004.jpg|200px|thumb|Il [[Dom da S. Peder]] a Roma]] L’Italia è marcada dal catolicissem. La [[Baselgia catolica]] ha tradiziunalmain ina grond’influenza. Quai sa reflectescha er en il grond dumber da sacerdots (51&nbsp;259) e cardinals (38).<ref>[http://www.nationmaster.com/red/country/it-italy/rel-religion&b_cite=1 ''NationMaster, Europe, Italy, Religion''.]</ref> En tut sa decleran 51 milliuns Talians sco catolics. La segund gronda cuminanza religiusa cristiana furman ils [[Baselgia ortodoxa en l’Italia|ortodoxs]] cun 1&nbsp;178&nbsp;000 aderents. Lur cumpart è s’augmentada particularmain tras l’immigraziun da Rumens. Ils protestants (tranter auter [[valdais]] e [[baptists]]) cumpiglian radund 548&nbsp;000 crettaivels. Var 500&nbsp;000 persunas che vivan en l’Italia appartegnan ad autras confessiuns cristianas. Tranter las ulteriuras religiuns furman ils [[muslims]] la pli gronda cuminanza. Ultra da quai vivan en l’Italia 198&nbsp;000 [[Budissem|budists]] e 109&nbsp;000 [[Hinduissem|hindus]]. La [[cuminanza ebraica]] dumbra var 45&nbsp;000 commembers. Quatter milliuns persunas en l’Italia èn senza confessiun.<ref>Tut las datas èn vegnidas retratgas dal Dossier 2008 da la Caritas/Migrantes e sa refereschan a la populaziun residenta da l’Italia.</ref> === Emigraziun ed immigraziun === [[Datoteca:Mulberry Street NYC c1900 LOC 3g04637u edit.jpg|thumb|200px|‹Little Italy› a New York, enturn il 1900]] <div class="noprint">[[Datoteca:Italian-fans-(2006).png|thumb|200px|Aderents da la squadra taliana da ballape a Stuttgart, Germania]]</div> Tranter il 1875 ed il 1915 è l’Italia stada pertutgada d’ina gronda unda d’emigraziun. I vegn stimà che 14 milliuns persunas hajan bandunà il pajais per chattar lur fortuna sco lavurers en ils Stadis Unids u sco purs en l’Argentinia e Brasilia. Quest dumber è tant pli impressiunant sch’ins considerescha che l’Italia dumbrava a la sava dal tschientaner 33 milliuns abitants.<ref>[http://www.emigrati.it/Emigrazione/Esodo.asp Funtauna: Elavuraziun da las datas da l’ISTAT, en: Gianfausto Rosoli, ''Un secolo di emigrazione italiana 1876-1976'', Roma, Cser, 1978].</ref> La dictatura faschistica ha empruvà d’impedir l’emigraziun, ma n’ha betg pudì evitar ch’ulteriurs 2,6 milliuns Talians han bandunà il pajais. Tranter las Guerras mundialas eran surtut l’Argentinia e la Frantscha destinaziuns populars, perquai ch’ils Stadis Unids e la Brasilia avevan introducì reglas d’immigraziun pli strictas. Suenter la Segunda Guerra mundiala è l’emigraziun sa drizzada pli e pli vers stadis europeics. Blers ch’èn ids per in tschert temp sco lavurers esters en Belgia, Germania, Frantscha u en Svizra èn la finala sa stabilids per adina en la nova patria. En il register da persunas consular èn anc adina registrads 4&nbsp;106&nbsp;640 Talians che vivan a l’exteriur. Ils pajais cun il pli grond dumber da burgais talians èn (situaziun dal 2009): l’Argentinia (659&nbsp;655), la Germania (648&nbsp;453), la Svizra (533&nbsp;821), la Frantscha (343&nbsp;197) e la Brasilia (297&nbsp;137).<ref>[http://www.esteri.it/MAE/Pubblicazioni/AnnuarioStatistico/Capitolo2_Annuario2009.pdf Ministeri da l’exteriur talian: Annuari statistic 2009, p. 121–129.]</ref> Ils Talians a l’exteriur dastgan vuschar en las elecziuns dal parlament ed èn represchentads cun 12 deputads e 6 senaturs. Plinavant pon els sa participar a votaziuns dal pievel naziunalas. Il dumber da persunas estras che vivan en l’Italia è s’augmentà constantamain dapi ils onns 1990. Tenor l’Institut naziunal da statistica [[Istituto Nazionale di Statistica|ISTAT]] vivevan il prim da schaner 2011 4&nbsp;563&nbsp;000 burgais esters en l’Italia, quai èn 7,5&nbsp;% da la populaziun totala. Ils pajais d’origin cun il pli grond dumber d’immigrants èn (situaziun dal 2010): la Rumenia (997&nbsp;000), l’Albania (491&nbsp;000), il Maroc (457&nbsp;000), la China (201&nbsp;000) e l’Ucraina (192&nbsp;000).<ref>[https://web.archive.org/web/20120105231338/http://www3.istat.it/salastampa/comunicati/in_calendario/inddemo/20110124_00/testointegrale20110124.pdf ISTAT: Indicaturs demografics per l’onn 2010] (stimaziun).</ref> Plinavant vivan en l’Italia var 120&nbsp;000 Roma (70&nbsp;000 sco burgais talians). La plipart dals immigrants viva en il nord ed en il center da l’Italia, nua ch’els importan 10,1&nbsp;% respectivamain 9,7&nbsp;% da la populaziun. En il sid da l’Italia munta la quota dals esters a 2,9&nbsp;%.<ref>[https://web.archive.org/web/20120105231338/http://www3.istat.it/salastampa/comunicati/in_calendario/inddemo/20110124_00/testointegrale20110124.pdf ISTAT: Indicaturs demografics per l’onn 2010, p. 8.]</ref> L’immigraziun clandestina n’è betg resguardada en questas indicaziuns statisticas. L’OECD quinta cun 500&nbsp;000 fin 750&nbsp;000, la Caritas schizunt cun 1 milliun persunas estras che vivan illegalmain en l’Italia. == Istorgia == === Antica e temp medieval === [[Datoteca:She-wolf suckles Romulus and Remus.jpg|thumb|200px|Romulus e Remus, ils fundaturs ominus da la citad da Roma]] [[Datoteca:Privil classe.jpg|thumb|200px|Imperatur Constantin IV (enturn l’onn 680)]] [[Datoteca:Florence-old-map1.jpg|thumb|200px|La citad da Firenza en il 16avel tschientaner]] Gia en temps preromans furmava l’Italia, oravant tut l’Italia Centrala ([[Etruria]]) e Meridiunala ([[Magna Graecia]]), in impurtant center cultural da l’[[Europa]]. Silsuenter è ella stada durant tschientaners il center da l’[[Imperi roman]]. Durant il temp da [[Caesar]] è l’Italia, che tanscheva avant fin al [[Rubicon]] sper Rimini, vegnida engrondida cun integrar la provinza [[Gallia Cisalpina]]. La Sicilia e la Sardegna (sco era la Corsica) èn pir vegnidas incorporadas en il decurs da la refurma territoriala da l’imperatur Dioclezian en la terra materna taliana. Suenter l’invasiun dal [[Gots]] e [[Langobards]] (410 resp. 568) è il pajais sa dividì en ina retscha da dominis separads. En il 8avel e 9avel tschientaner, oravant tut sut Pippin e Carl il Grond, han ils Francs dominà il territori, ma sut ils successurs da Carl è sa furmà in agen reginavel d’Italia. Dapi [[Otto I (Sontg Imperi roman)|Otto il Grond]] appartegneva la pli gronda part da l’Italia al [[Sontg Imperi roman]], entant ch’il sid è restà ditg sut influenza [[Imperi bizantin|bizantina]]. Suenter il 827 han l’emprim ils Arabs conquistà la Sicilia e parts da l’Italia dal Sid; en il 11avel tschientaner è questa regiun lura vegnida sut domini dals Normans. Entras la prosperitad dal commerzi e dal traffic han numerusas citads en l’Italia gudagnà a partir dal 11avel tschientaner adina dapli autonomia. Ils Normans e numerusas citads en l’Italia dal Nord han sustegnì il papa en la [[dispita d’investitura]]. Suenter il declin da la dinastia normana èn malreussidas las tentativas dals [[Hohenstaufen|Staufers]] da renovar la pussanza imperiala, quai malgrà che Heinrich VI ha surpiglià tras maridaglia il reginavel norman. Dapi il 1268 dominava la dinastia franzosa dals Anjou il sid da l’Italia; il nord è sa dividì en ina retscha da citads-stadi ch’appartegnevan formalmain al Sontg Imperi roman, ma ch’eran en vardad bunamain autonomas. En il decurs da la [[renaschientscha]] (14avel e 15avel tschientaner) èn sa stabilidas tschintg pussanzas che faschevan valair lur dominanza economica e culturala: il reginavel da l’Italia Meridiunala, il [[Stadi Pontifical|stadi da la baselgia]], [[Firenza]], [[Milaun]] e [[Republica da Venezia|Venezia]]. Quests dominis partevan la pussanza politica e las resursas da la peninsla en coaliziuns alternantas. === Temp modern === [[Datoteca:Partenza da Quarto.jpg|thumb|200px|Partenza da Garibaldi da Genua en direcziun Sicilia]] [[Datoteca:Italian empire 1940.PNG|thumb|200px|Colonias talianas l’onn 1940]] <div class="noprint">[[Datoteca:Antonio Di Pietro.jpg|thumb|200px|Antonio Di Pietro (en il center), investigader principal en il scandal da corrupziun Tangentopoli]]</div> Il declin da l’Italia ha cumenzà suenter la scuverta da l’America cun il spustament dal commerzi en las colonias da surmar. Vitiers è vegnida la controlla osmanica sur la Mar Mediterrana. Politicamain è l’Italia daventada il termagl da pussanzas estras. En il 16avel tschientaner cumbattevan la Frantscha e la Spagna per la posiziun predominanta sin la peninsla. La [[Battaglia da Pavia (1525)]] ha decidì la supremazia da la Spagnia ch’ha pudì sa segirar la controlla directa sur l’Italia Meridiunala e la Lumbardia. Il 1796 han las truppas revoluziunarias franzosas surpiglia la pussanza. Il 1805 è [[Napoleun]] sa curunà a Milaun sco [[Reginavel da l’Italia (1805–1814)|retg da l’Italia]]. Suenter il collaps da ses domini è l’Italia vegnida en la zona d’influenza da l’Imperi austriac. Dal 16avel fin viaden il 19avel tschientaner è la pli gronda part da l’Italia pia stada sut domini ester. Il moviment naziunal ch’è suandà en la segunda mesadad dal 19avel tschientaner è entrà en l’istorgia sco [[risorgimento]]. Sustegnidas da la dinastia da Savoia (sco regents da [[Reginavel da Sardegna|Sardegna-Piemunt]]) han gruppas da voluntaris sut [[Giuseppe Garibaldi]] cuntanschì en rom da [[Guerras d’independenza talianas|trais guerras d’independenza]] l’unificaziun da l’Italia. Ils 17 da mars 1861 è [[Vittorio Emanuele II]] vegnì proclamà a Turin sco retg da l’Italia. Il 1865 è la citad da Firenza daventada la chapitala. En la Terza guerra d’independenza il 1866 èn er il [[Veneto]] austriac ed il [[Friul]] vegnids annectads al Reginavel da l’Italia. La citad da Roma è vegnida conquistada l’onn 1870 e tschernida in onn pli tard sco chapitala dal pajais. Ultra da quai empruvava l’Italia – sumegliant ad autras pussanzas europeicas – da fitgar pe sco pussanza coloniala, numnadamain al Corn da l’Africa (Eritrea, pli tard Etiopia) ed en la Libia. Suenter avair terminà l’[[Emprima Guerra mundiala]] sco pajais victur da vart da l’Entente, ha l’Italia annectà la [[Venezia Giulia]], il [[Trentino]] ed il [[Tirol dal Sid]] da lingua tudestga. L’october 1922 han [[Benito Mussolini]] ed ils [[faschissem|faschists]] surpiglià la pussanza en il [[Marsch sin Roma]]. Pass per pass ha Mussolini transfurmà il reginavel en in stadi totalitar ed è sa mess a la testa da quel sco ''duce'' (manader). Anc avant l’entschatta da la [[Segunda Guerra mundiala]] ha l’Italia assaglì ed occupà l’[[Abessinia]]. L’occupaziun encunter il dretg internaziunal fascheva part da la finamira da Mussolini da far reviver l’[[Imperi roman]]. Cun diversas cunvegnas è Mussolini sa lià al Reich tudestg ed è entrà en la [[Segunda Guerra mundiala]] sin la vart da las [[pussanzas da l’axa]]. L’invasiun dals Alliads e la cupitga da la regenza l’atun 1943 han fatg fin cun il faschissem talian en l’Italia Meridiunala. En il nord dal pajais han ils cumbats dentant cuntinuà enfin il matg 1945. Suenter la fin da la guerra è la plipart da la [[Venezia Giulia]] vegnida attribuida a la [[Jugoslavia]] ed il Dodekanes talian a la [[Grezia]]. Ultra da quai ha l’Italia pers tut sias [[Colonias talianas|colonias]]. L’istorgia taliana dal suenterguerra è segnada da numerusas midadas da la regenza. Enfin ils onns 1990 ha la Democrazia cristiana giugà ina rolla dominanta. Silsuenter è l’elita politica vegnida scuada davent dal scandal da corrupziun [[Tangentopoli]] e da las mesiras da scleriment correspundentas ([[Mani pulite]]). Dapi lura è la politica dal pajais stada marcada da las allianzas politicas enturn [[Silvio Berlusconi]] e da coaliziuns alternantas dal center sanester. Ina sfida permanenta per il stadi talian furma plinavant il cumbat cunter la mafia en il sid dal pajais. == Politica == === Sistem politic === [[Datoteca:Regioni of Italy with official names.png|thumb|300px|Regiuns talianas (cun ils nums uffizials)]] Dapi il 1946 furma l’Italia ina republica parlamentara. Schef da stadi è il president. Il parlament consista da duas chombras (Chombra dals deputads e Senat). Quellas vegnan elegidas mintga tschintg onns ed han ils medems dretgs. Ultra da quai è l’Italia commembra da pliras organisaziuns internaziunals. L’onn 1949 è l’Italia entrada en la [[NATO]]. Dapi il 1955 fa ella part da las [[Naziuns unidas]]. Plinavant è il pajais stà in dals commembers fundaturs da l’[[Uniun europeica]] dad oz (1952). Il 2002 è la lira vegnida remplazzada tras l’euro. === Divisiun politica === Politicamain è l’Italia dividida en [[Regiuns talianas|20 regiuns]] (''regioni'') cun atgna regenza. Questas regiuns èn sutdivididas en totalmain [[Provinzas talianas|109 provinzas]] (''provincie'') e lezzas en bundant 8000 vischnancas (''comuni''). Las regiuns disponan mintgamai d’ina constituziun regiunala che sa numna statut. Tschintg regiuns han in statut spezial (''statuto speciale'') che conceda ad ellas ina grond’autonomia: la Val d’Aosta, la regiun Trentino-Tirol dal Sid, la regiun Friul-Venezia-Giulia, la Sardegna e la Sicilia. Cun excepziun da las provinzas autonomas Tirol dal Sid e Trentino n’èn las provinzas per regla betg munidas cun cumpetenza legislativa, mabain exequeschan incumbensas administrativas. == Economia == === Bilantscha dal stadi === [[Datoteca:Skyline_Milano_-_05.JPG|200px|thumb|Milaun furma la chapitala economica ed industriala da l’Italia]] L’Italia è in stadi industrial dal qual l’economia publica è vegnida dirigida sur lung temp dal stadi: il concern statal IRI (1933–2002) cumpigliava fin a 1000 societads affiliadas e dumbrava fin a 500&nbsp;000 emploiads.<ref>[http://www.referenceforbusiness.com/history2/98/Istituto-per-la-Ricostruzione-Industriale-S-p-A.html ''Istituto per la Ricostruzione Industriale S.p.A. – Company Profile''].</ref> En il decurs dals onns 1990 èn las interpresas statalas vegnidas privatisadas successivamain – er per pajar ils daivets dal maun public – ed ils martgads èn vegnids averts e deregulads. Cun in product naziunal brut da 1&nbsp;618&nbsp;904 milliardas euro furmava l’Italia il 2013 la novavel gronda economia publica dal mund. Il product naziunal brut per persuna muntava il medem onn a ca. 26&nbsp;500 euros (27avla plazza da tut ils pajais).<ref>[http://www.auswaertiges-amt.de/DE/Aussenpolitik/Laender/Laenderinfos/01-Nodes_Uebersichtsseiten/Italien_node.html Ministeri da l’exteriur talian – survistas], consultà ils 15 da fanadur 2016.</ref> Da remartgar è che l’economia zuppada ha tradiziunalmain ina preschientscha fitg ferma en l’Italia. Da vart dal stadi vegn la cumpart da quella stimada a radund 17&nbsp;%; auters observaturs quintan cun ina cumpart da fin a 30&nbsp;%.<ref>[https://web.archive.org/web/20110405024710/http://www.istat.it/salastampa/comunicati/non_calendario/20100713_00/ Istituto nazionale di statistica (ISTA): ''La misura dell’economia sommersa secondo le statistiche ufficiali''], consultà ils 7 da fanadur 2014.</ref> Facticamain vegn l’economia zuppada però resguardada da vart dal stadi cun eruir il product naziunal brut. Il pli impurtant partenari da commerzi da l’Italia è la [[Germania]] (12,7&nbsp;% export e 15,9&nbsp;% import), suandà da la [[Frantscha]] (11,2&nbsp;% resp. 8,5&nbsp;%). Tar l’export èn ultra da quai la [[Spagna]] (6,5&nbsp;%), ils [[Stadis Unids]] (6,2&nbsp;%) ed il [[Reginavel Unì]] (5,2&nbsp;%) d’impurtanza; tar l’import la [[China]] (6,2&nbsp;%), ils [[Pajais Bass]] (5,3&nbsp;%), la [[Libia]] (4,6&nbsp;%) e la [[Russia]] (4,2&nbsp;%).<ref name="CIA">[https://web.archive.org/web/20170709111211/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/it.html ''The World Factbook''].</ref> Il debit statal muntava il 2009 a 1763 milliardas euros u 112,5&nbsp;% dal product naziunal brut; fin il 2014 è quel schizunt creschì sin 132,3&nbsp;%. Ina gronda part dals daivets deriva dals onns 1980 e da l’entschatta dals onns 1990. En procents dal product naziunal brut vegnan impundids 9,0&nbsp;% per il sectur da sanadad, 4,5&nbsp;% per la furmaziun e 1,8&nbsp;% per il militar (situaziun dal 2005/2006).<ref name="Fischer">''Der Fischer Weltalmanach 2010: Zahlen Daten Fakten'', Fischer, Francfurt, 8 da settember 2009, ISBN 978-3-596-72910-4.</ref> Suenter la [[Germania]] e la [[Frantscha]] ha l’Italia pajà il 2008 las pli autas contribuziuns en la cassa da l’[[Uniun europeica]] (15 milliardas euros, quai che correspunda a radund 13,6&nbsp;% da l’entir budget da l’UE). Resguardond er ils pajaments ch’ils stadis han retschet da l’UE, sa chattava l’Italia suenter la Germania schizunt sin la segunda plazza. === Materias primas e provediment d’energia === [[Datoteca:Gross_production_Italy_2014_by_sources.png|200px|thumb|Survista da la producziun d’energia]] L’Italia dispona dals pli divers giaschaments da materias primas. Impurtantas ritgezzas natiralas dal pajais furman fluorit, charvun, argient viv, silvin e zinc. En las Alps Apuanas enturn [[Carrara]] e [[Massa]] vegn gudagnà il marmel da Carrara ch’è enconuschent en tut il mund. Gronds champs da gas natiral sa chattan en la [[Planira dal Po]] ed en l’[[Adria]], champs da petroli en la Basilicata ed a [[Sicilia]]. Electricitad producescha l’Italia surtut cun ovras termicas. Quellas vegnan spisgentadas cun 64,4&nbsp;% gas natiral; il rest deriva da petroli e d’auters combustibels. La fotovoltaica e l’energia eroelectrica creschan da preschent fitg ferm ed han furnì il 2011 11 resp. 10 TWh. Surtut en l’Italia Centrala vegn er tratg a niz la geotermia che furnescha 5,7 TWh. Fitg impurtanta è en pli la forza idraulica; cun 45,2 TWh correspunda quella a radund 15&nbsp;% da l’entira energia idraulica che vegn producida en ils stadis commembers da l’UE.<ref>Bundesministerium für Umwelt, Naturschutz und Reaktorsicherheit: ''Erneuerbare Energien in Zahlen. Nationale und internationale Entwicklung''. Berlin 2013.</ref> Pli baud disponiva l’Italia da quatter ovras atomaras. Suenter la catastrofa da Tschernobyl dal 1986 ha l’Italia abandunà successivamain l’energia nucleara. Il 1990 è vegnida messa ord funcziun la davosa ovra atomara dal pajais. Il 2011 han ins manà tras ina votaziun dal pievel areguard la dumonda da returnar a l’energia nucleara. Quella è vegnida refusada cun betg main che 94,1&nbsp;% da las vuschs. Da l’autra vart furma l’Italia facticamain il pli grond importader d’energia dal mund. Da las bundant 43 milliardas KWh ch’èn vegnidas importadas il 2012 derivavan 24,6 milliardas KWh da la [[Svizra]] e 11,37 milliardas KWh da la [[Frantscha]] (surtut da producziun atomara).<ref>[http://www.world-nuclear.org/info/Country-Profiles/Countries-G-N/Italy/ ''Nuclear Power in Italy''].</ref> Per clients industrials tutgan ils pretschs da forza electrica en l’Italia tar ils pli auts da tut l’UE. === Agricultura, industria e servetschs === Entaifer l’entira economia publica gioga l’agricultura bain be pli ina rolla relativamain modesta. Ma ella cultivescha intgins products da renum mundial. Cun 49 milliuns hectoliters è l’Italia – avant la [[Frantscha]] – il pli grond producent da vin dal mund (situaziun dal 2015). Suenter la [[Spagna]] producescha il pajais er la segund gronda quantitad dad ieli d’ulivas en tut il mund (442&nbsp;000 tonnas l’onn 2013). Tar las enconuschentas sorts da chaschiel che derivan da l’Italia tutgan Parmesan, Mozzarella, Asiago, Pecorino u Ricotta. En pli è l’Italia in dals gronds producents ed exportaders da fritgs e verduras sco oranschas e citronas, tomatas ed oberschinas, zucchini, salatas, melonas, favs e nuschs. La fermezza da l’economia taliana giascha en l’industria elavuranta, surtut en manaschis da famiglia pitschens e mesauns. Tenor l’uffizi da statistica statal furman radund 95&nbsp;% da tut las interpresas manaschis pitschens cun main che 10 emploiads.<ref>[http://www.istat.it/salastampa/comunicati/non_calendario/20040916_00/ ISTAT: ''Interpresas en l’Italia''.]</ref> [[Datoteca:2014-03-04 Geneva Motor Show 0756.JPG|200px|thumb|Fiat 500]] L’interpresa taliana cun la pli gronda svieuta è il concern dad ieli e da gas ENI. Impurtantas industrias furman la construcziun da maschinas, d’aviuns e da bastiments; enconuschenta en tut il mund è er l’industria d’autos e motos taliana cun nums sco Fiat, Alfa Romeo, Maserati, Ferrari, Iveco, Piaggio e Pirelli. Vitiers vegn l’industria chemica e la producziun da products electronics. L’industria textila è preschenta cun nums da marca sco Armani, Benetton, Diesel, Dolce & Gabbana, Gucci, Prada u Versace. Medemamain fitg activa en l’export è l’industria d’alimentaziun; la pli grond’interpresa entaifer questa branscha furma Ferrero. En il sectur da servetschs è l’Italia surtut preschenta cun bancas grondas sco Unicredit ed Intesa Sanpaolo international; e l’Assicurazioni Generali è la pli gronda societad d’assicuranzas en tut il mund. Ina da las pli impurtantas funtaunas d’entradas furma dapi decennis il turissem. L’Italia tutga tar las destinaziuns da viadi classicas. Destinaziuns fitg dumandadas furman las Alps, las regiuns da costa a la Mar Ligurica e Mar Adriatica, numerusas citads istoricas, museums, plazzas d’exchavaziun archeologicas ed usits tradiziunals sco il carnaval a [[Venezia]]. Il 1970 sa chattava l’Italia anc sin l’emprima plazza da tut las destinaziuns turisticas; oz sa chatta ella suenter la [[Frantscha]], ils [[Stadis Unids]], la [[Spagna]] e la [[China]] sin la tschintgavla plazza (cun 48,6 milliuns turists, situaziun dal 2014).<ref>[http://www.e-unwto.org/doi/pdf/10.18111/9789284416899 UNWTO, 2015].</ref> === Martgà da lavur e differenzas regiunalas === [[Datoteca:European_union_erdf_map_de.png|160px|thumb|Il Mezzogiorno tutga tar las regiuns il pli pauc sviluppadas en l’Europa]] A l’entschatta dal 21avel tschientaner è il dumber dals dischoccupads sa sminuì fermamain en cumparegliaziun cun ils onns 1990. L’OECD ha però constatà che las entradas da gudogn en l’Italia tutgan tar las pli bassas da tut ils pajais industrialisads. Las entradas nettas dals Talians muntan en media a 19 861 dollars, uschia che l’Italia è vegnida surpassada en quest reguard da la Grezia e da la Spagna. La media da tut ils stadis commembers da l’OECD giascha tar 24 660 dollars. Tant pli auta è però la quota da las persunas cun gudogn independent; quella cumpiglia betg main che 33&nbsp;% da tut las persunas activas (per cumparegliar: en [[Spagna]] munta ella a 17&nbsp;%, en [[Germania]] a 10&nbsp;%). In tratg caracteristic da l’Italia furma la bipartiziun economica dal pajais. Entant ch’il nord è industrialisà fitg ferm, è la part settentriunala dal pajais sutsviluppada. Ils trais gronds centers d’economia [[Milaun]], [[Turin]] e [[Genua]] furman il ''triangolo industriale''. L’entira Italia dal Nord dispona d’in sectur da servetschs fitg sviluppà e tutga tar las pli fermas regiuns economicas da l’Europa. L’Italia Centrala è segnada d’ina economia che sa basa sin il sectur da textilias, chalzers e mobiglias; ultra da quai è il turissem fitg ferm en questa part dal pajais. E [[Roma]] furma la sedia da l’entira administraziun, da bleras interpresas grondas ed organisaziuns. Il sid percunter, che vegn er numnà Mezzogiorno, furma ina da las regiuns da l’Europa dal Vest ch’èn structuralmain las pli flaivlas. La consequenza da quai èn fitg autas quotas da dischoccupaziun, spezialmain tar ils giuvenils (per part sur 40&nbsp;%). Collià cun quai è in’auta rata da criminalitad e betg il davos la criminalitad organisada che controllescha surtut en la [[Campania]], [[Calabria]] e [[Sicilia]] vastas parts da l’economia. == Traffic == La rait da vias ha ina lunghezza totala da 182&nbsp;136&nbsp;km (situaziun dal 2009). Da quai èn 6621 kilometers autostradas che sa chattan per gronda part en maun privat ed èn suttamessas a taxas da vias. Tut las autras vias vegnan administradas dal maun public. I vegn differenzià tranter vias statalas, regiunalas, provinzialas e communalas. [[Datoteca:Frecciarossa.JPG|200px|thumb|FS ETR 500 ‹Frecciarossa› – tren ad auta sveltezza]] La rait da viafier ha ina lunghezza da 20&nbsp;255&nbsp;km (2009); da quai èn radund dus terzs electrifitgads. Tant la rait sco er il transport sa chattan, cun fitg paucas excepziuns, en ils mauns dal stadi. L’interpresa statala Ferrovie dello Stato ha fatg il 2014 in gudogn da 303 milliuns euros. Dapi il 2012 porscha er la societad da viafier privata Nuovo Trasporto Viaggiatori colliaziuns d’auta sveltezza tranter intginas citads grondas. La rait da trens ad auta sveltezza è vegnida terminada il 2009 e tanscha da [[Turin]] sur [[Milaun]], [[Bologna]], [[Firenza]], [[Roma]] e [[Napoli]] fin a [[Salerno]]. D’ina rait da metro disponan las suandantas citads: [[Milaun]], [[Roma]], [[Napoli]], [[Turin]], [[Genua]] e [[Catania]]; la pli vasta è quella da Milaun cun ina lunghezza totala da 74,6 kilometers. Ils ports talians cun la pli auta frequenza da passagiers èn quels da Messina e Reggio Calabria, che furman la colliaziun la pli impurtanta tranter la Sicilia e la terra franca, sco er quel da [[La Spezia]]. Tut las colliaziuns en la [[Mar Mediterrana]] vegnan gestiunadas da la societad da navigaziun Tirrenia di Navigazione cun sedia a Napoli. Ultra da quai dispona l’Italia d’ina vasta rait da ports da containers. Il pli impurtant è qua quel da Gioia Tauro (3 445 337 containers il 2007), ma er quels da [[Genua]], [[Triest]] e [[Tarent]] han mantegnì vinavant lur muntada. Las pli grondas plazzas aviaticas dal pajais (tenor dumber da passagiers, situaziun dal 2015) èn Roma-Fiumicino, Milaun-Malpensa, Bergamo-Orio al Serio, Milaun-Linate e Venezia-Tessera. La pli gronda societad aviatica è Alitalia. == Cultura == [[Datoteca:Cathedral_and_Campanary_-_Pisa_2014_(2).JPG|220px|thumb|Dom e Tur enclinada da Pisa]] L’Italia ha contribuì a moda impressiunanta a l’ierta culturala ed istorica da l’Europa e dal mund. Sco punct da cruschada da las civilisaziuns da l’intschess mediterran, sco center da l’Imperi roman, sco sedia dal papat ed origin da la renaschientscha ha l’Italia adina puspè giugà ina rolla centrala e furmà in punct da partenza da l’art, da la cultura e da la scienza europeica. L’entir pajais dumbra radund 100&nbsp;000 monuments da tut gener (museums, chastels, statuas, baselgias, galarias, villas, funtaunas, chasas istoricas e lieus da chat archeologics).<ref>''Eyewitness Travel'' (2005), p. 19.</ref> L’Italia è il pajais cun il pli aut dumber da lieus ch’appartegnan al patrimoni mundial da l’Unesco insumma. === Cuschina === La cuschina taliana vala sco ina da las cuschinas naziunalas cun la pli gronda influenza en tut il mund. Products da renum internaziunal èn per exempel ieli d’ulivas, pesto, glatsch, panettone, tiramisu, diversas sorts da chaschiel sco parmesan, mozzarella u gorgonzola, liongias u auters products da charn sco mortadella, salami, schambun da San Daniele u da Parma e sa chapescha differentas sorts da pasta e pizza. Vitiers vegn la vasta purschida da vins indigens sco Chianti e Barolo. === Architectura === En l’Italia sa chattan intgins dals pli impurtants edifizis da la cultura occidentala sco il Colosseum a Roma, il Dom da Milaun, la Catedrala da Firenza, la Tur enclinada da Pisa ed ils palazs da Venezia. Gia ils Romans han mess impurtants accents architectonics ed han introducì la construcziun d’artgs e cuplas. Ed er la renaschientscha è stada segnada da teoretichers da l’architectura talians sco [[Leon Battista Alberti]] e d’architects sco [[Filippo Brunelleschi]]. L’ovra dad [[Andrea Palladio]] ha inspirà in stil orientà al classicissem. Dal 17avel tschientaner tardiv fin l’entschatta dal 20avel tschientaner ha il palladianissem influenzà l’architectura en tut il mund ed en spezial en la [[Gronda Britannia]], en l’[[Australia]] ed en ils [[Stadis Unids]]. Impurtants architects contemporans èn [[Renzo Piano]] (Genua), [[Flavio Albanese]] (Vicenza) e [[Massimiliano Fuksas]] (Roma). === Sculptura === Sculpturs da la Peninsla Taliana han influenzà l’art da tut las epocas: per exempel ils [[Magistri Comacini]] la romanica, [[Arnolfo di Cambio]] ed auters la gotica (ch’è però vegnida dominada da la Frantscha), [[Donatello]] la renaschientscha tempriva, [[Michelangelo]] la renaschientscha classica, [[Giovanni Lorenzo Bernini]] il baroc talian ed [[Antonio Canova]] il classicissem. === Pictura === [[Datoteca:Mona_Lisa,_by_Leonardo_da_Vinci,_from_C2RMF_retouched.jpg|150px|thumb|‹Mona Lisa› (Leonardo da Vinci, 1503–1506)]] Sur tschientaners ha la pictura taliana occupà in’impurtanta posiziun en l’Europa, da l’epoca romanica a la gotica, da la renaschientscha al baroc. Tranter ils pli enconuschents picturs talians tutgan [[Giotto]], [[Fra Angelico]], [[Botticelli]], [[Michelangelo]], [[Raffael]], [[Leonardo da Vinci]], [[Tizian]], [[Tintoretto]] e [[Caravaggio]]. Cun la fin dal baroc ha la pictura subì en l’Italia in tschert declin. Pir a l’entschatta dal 20avel tschientaner ha il pajais puspè pudì avanzar a l’avantgarda artistica, e quai cun ovras dad [[Umberto Boccioni]] e [[Giacomo Balla]] ch’appartegnan al futurissem. La ‹Pittura metafisica› da [[Giorgio de Chirico]] vala plinavant sco precursura dal surrealissem. === Museums === Pervi da si’immensa ritgezza culturala enconuscha l’Italia la pli auta spessezza da museums en tut il mund. Ils museums furman in impurtant fundament dal turissem. Tut en tut datti radund 3800 museums publics e 1800 lieus da chat archeologics.<ref>[https://web.archive.org/web/20120131032410/http://static.touring.it/store/document/19_file.pdf ''Dossier Musei'' 2009] (PDF; 755&nbsp;kB), Touring Club Italiano.</ref> Ils trenta museums ils pli frequentads han dumbrà il 2008 betg main che 23 milliuns visitaders. === Litteratura === Cun si’ovra ‹[[Divina Commedia]]› ha il Florentin [[Dante Alighieri]] mess il fundament da la lingua taliana moderna e stgaffì ina da las pli grondas ovras da la litteratura mundiala. Il poet [[Francesco Petrarca]] ha rendì enconuschent il sonet sco furma poetica. Tranter ils pli impurtants scripturs talians tutgan er [[Giovanni Boccaccio]], [[Ludovico Ariosto]], [[Torquato Tasso]], [[Carlo Goldoni]], [[Giacomo Leopardi]] ed [[Alessandro Manzoni]]. Titulars dal Premi Nobel da litteratura èn [[Giosuè Carducci]] (1906), [[Grazia Deledda]] (1926), [[Luigi Pirandello]] (1936), [[Salvatore Quasimodo]] (1959), [[Eugenio Montale]] (1975) e [[Dario Fo]] (1997). === Filosofia === Cun si’ovra ‹Il Principe› vala [[Niccolò Machiavelli]] sco in dals pli impurtants filosofs dal stadi dal temp modern. Ulteriurs enconuschents filosofs derivants da l’Italia èn [[Giordano Bruno]], [[Marsilio Ficino]] e [[Giambattista Vico]]. [[Umberto Eco]] è plinavant stà in dals pli enconuschents litterats, linguists e filosofs da la segunda mesadad dal 20avel tschientaner. === Scienza === [[Leonardo da Vinci]], bain il pli enconuschent scienzià universal insumma, ha contribuì prestaziuns surprendentas sin champs uschè differents sco l’art, la biologia u la tecnologia. [[Galileo Galilei]] è stà fisicher, matematicher ed astronom ed ha mess ad ir ina revoluziun scientifica. Ulteriurs scienziads en survista: [[Giovanni Domenico Cassini]] (astronomia), [[Alessandro Volta]] (inventader da la battaria electrica), ils matematichers [[Lagrange]], [[Fibonacci]] e [[Cardano]], il medi [[Marcello Malpighi]] (confundatur da l’anatomia microscopica), il fisiolog [[Lazzaro Spallanzani]] sco er ils titulars dal Premi nobel [[Camillo Golgi]] (tenor il qual è vegnì numnà l’apparat da Golgi che fa part da la structura da las cellas), [[Guglielmo Marconi]] (cuninventader dal radio) ed [[Enrico Fermi]] (perscrutaziun nucleara). === Musica === [[Datoteca:Collage_italian_music.jpg|220px|thumb|Verdi, Vivaldi (sisum a dretga), Pavarotti e Puccini (giudim a sanestra)]] L’Italia dumbra divers cumponists da renum: [[Palestrina]] e [[Monteverdi]] durant la renaschientscha, [[Scarlatti]], [[Corelli]] e [[Vivaldi]] durant il baroc, [[Paganini]] e [[Rossini]] dal temp da la classica, [[Verdi]] e [[Puccini]] sco represchentants da la romantica. L’Italia è generalmain enconuschenta sco lieu d’origin da l’opera. Da la plima da [[Rossini]], [[Bellini]], [[Donizetti]], [[Verdi]] e [[Puccini]] deriva ina part da las pli enconuschentas operas insumma che vegnan anc adina dadas en tut il mund, tranter auter er en la famusa Scala a Milaun. Impurtants interprets classics sco [[Enrico Caruso]], [[Alessandro Bonci]], [[Beniamino Gigli]], [[Luciano Pavarotti]] ed [[Andrea Bocelli]] han gidà a derasar e francar il renum da l’opera taliana. Enconuschents chantadurs da la musica da rock e pop taliana èn [[Domenico Modugno]], [[Adriano Celentano]], [[Gigliola Cinquetti]], [[Paolo Conte]], [[Toto Cutugno]], [[Lucio Dalla]], [[Gianna Nannini]] ed [[Eros Ramazzotti]]. Il Festival da Sanremo, ch’ha lieu mintg’onn (dapi il 1951), è la pli gronda concurrenza da musica dal pajais. === Film === L’industria da film taliana è gia sa sviluppada tranter il 1903 ed il 1908. Durant il temp dal faschissem è il kino vegnì duvrà dal reschim per intents propagandistics. En il sidost da Roma è schizunt vegnida erigida in’atgna citad da film, la Cinecittà. Impurtants reschissurs dal temp suenter las guerras èn [[Vittorio De Sica]], [[Roberto Rossellini]], [[Luchino Visconti]], [[Michelangelo Antonioni]], [[Federico Fellini]], [[Pier Paolo Pasolini]], [[Sergio Leone]] e [[Bernardo Bertolucci]]. Acturas ed acturs ch’èn vegnids enconuschents a nivel internaziunal èn tranter auter [[Anna Magnani]], [[Sophia Loren]], [[Claudia Cardinale]], [[Monica Vitti]], [[Marcello Mastroianni]], [[Giulietta Masina]] e [[Vittorio Gassman]]. Enconuschentas producziuns da film talianas èn ‹Ladri di biciclette›, ‹Roma, città aperta›, ‹Il Gattopardo›, ‹La strada›, ‹La dolce vita› e divers westerns sco ‹C’era una volta il West›. Ils ultims decennis han films talians be cuntanschì excepziunalmain renconuschientscha internaziunala, sco per exempel ‹Cinema Paradiso› da Giuseppe Tornatore, ‹Il postino› cun Massimo Troisi ubain ‹La vita è bella› da e cun Roberto Benigni. Il festival da film da Venezia è vegnì fundà il 1932 ed è sa mantegnì fin oz sco in dals impurtants festivals internaziunals. === Moda e design === La moda taliana ha ina lunga tradiziun. Milaun è la metropola da moda taliana ed er [[Roma]], [[Turin]], [[Napoli]], [[Genua]], [[Bologna]], [[Venezia]] e [[Vicenza]] furman impurtants centers. Tranter ils pli enconuschents labels da moda talians tutgan Armani, Dolce & Gabbana, Fendi, Ferragamo, Gucci, Max Mara, Missoni, Moschino, Prada, Valentino e Versace. L’Italia è er impurtanta areguard il design, surtut sin il champ da l’architectura d’interiurs. Enconuschents nums sin quest champ furman Gio Ponti ed Ettore Sottsass. == Societad == === Medias === [[Datoteca:La_Gazzetta_dello_Sport.jpg|200px|thumb|‹La Gazzetta dello Sport›]] Las gasettas dal di cun la pli grond’ediziun èn il ‹Corriere della Sera›, ‹La Repubblica›, ‹La Stampa› ed ‹Il Messaggero›. In’atgnadad da la pressa taliana furman las gasettas da sport quotidianas. La pli enconuschenta da quellas è ‹La Gazzetta dello Sport›. La paletta da magazins emnils tanscha da gasettas da boulevard sco ‹Oggi› e ‹Gente› fin a magazins da novitads sco ‹L’Espresso› u ‹Panorama›. Sper ils trais programs da radio tradiziunals ed ils chanals da televisiun Rai Uno, Rai Due e Rai Tre emetta la Radiotelevisione Italiana, che stat sut controlla statala, deschset ulteriurs emetturs. Daspera exista in grond dumber d’emetturs privats ch’han lur staziuns en mintga citad pli gronda. Quels sa finanzieschan tras ina fitg auta cumpart da reclama; ils programs consistan per gronda part da musica e shows. Intgins emetturs etablids èn sa colliadas tar ina rait; auters sa restrenschan ad emetter films. En tut existan en l’Italia betg main che 1700 emetturs da televisiun. Correspundentamain è la differenza da qualitad fitg gronda. Sut il num Mediaset èn unids ils emetturs privats Canale 5, Italia 1 e Rete 4; quels cuntanschan mintga di milliuns d’aspectaturs ed èn sa spezialisads sin formats populars sco emissiuns da telerealitad u transmissiuns da sport. Daspera exista cun SKY Italia ina fitg vasta purschida da pay-tv ch’è medemamain fitg populara. === Sport === Il sport il pli popular en l’Italia è il ballape (''calcio''). Ils clubs da ballape ils pli enconuschents èn AC Milan, Inter Milan e Juventus Turin che tutgan tar ils megliers en l’Europa. Ulteriurs enconuschents clubs èn AS Roma, Lazio Roma, S.S.C Napoli ed ACF Fiorentina. La squadra naziunala da ballape è ina da las pli fermas en tut il mund. Ella ha gia participà numerusas giadas al campiunadi mundial ed ha gudagnà quel il 1934, 1938, 1982 e 2006. Il campiunadi europeic han ils Talians gudagnà il 1968. [[Datoteca:2012_Italian_GP_-_Ferrari_pit.jpg|thumb|200px|Scuderia Ferrari]] Il sport motorisà è medemamain fitg popular. En il suenterguerra è Ferrari daventà il team il pli enconuschent en la furmla 1. Cun [[Giuseppe Farina]] (1950) ed [[Alberto Ascari]] (1952 e 1953) derivan dus campiuns mundials da furmla 1 da l’Italia. Las cursas da furmla 1 en l’Italia han lieu a Monza ed Imola. En l’istorgia dal motociclissem ha [[Giacomo Agostini]] gudagnà las pli bleras concurrenzas insumma. Ed ils constructurs talians Moto Guzzi, Gilera, MV Agusta, Ducati u Aprilia èn enconuschents en tut il mund. Er il ciclissem è fitg popular en l’Italia. Suenter la Tour de France vala il Giro d’Italia sco segund impurtanta cursa da velos dal mund. Impurtantas cursas d’in di, che fan part dals classichers, èn Milaun-Sanremo ed il Giro di Lombardia. Tar ils pli impurtants ciclists tutgan tranter auter Fausto Coppi, Gino Bartali, Marco Pantani e Mario Cipollini. Cun excepziun da l’Apulia datti en tut las regiuns talianas vasts territoris da skis. Enconuschentas èn surtut las destinaziuns Dolomiti Superski e Sellaronda. Il skiunz talian ch’è daventà il pli enconuschent a l’exteriur è Alberto Tomba. Ulteriurs sports fitg populars en l’Italia èn ballanataziun, ballabasket, ballarait e rugby union. === Dis da festa === Entaifer las festas catolicas usitadas ha Assunzione di Maria (15 d’avust) ina posiziun speziala. Questa festa che vegn er numnada Ferragosto vala sco il pli chaud di da l’onn e furma per blers Talians il cumenzament da las vacanzas da stad che vegnan passentadas a las numerusas splagias talianas. Sper il prim da matg celebrescha l’Italia las suandantas festas profanas: Liberazione dal nazifascismo (25 d’avrigl), Festa della Repubblica (2 da zercladur) e la Festa dell’unità nazionale (emprima dumengia dal november). == Annotaziuns == <references/> == Litteratura == * Klaus Rother, Franz Tichy: ''Italien. Geographie, Geschichte, Wirtschaft, Politik.'' Wissenschaftliche Buchgesellschaft, Darmstadt 2008, ISBN 978-3-534-13701-5. * Ernst Ulrich Große, Günter Trautmann: ''Italien verstehen.'' Primus, Darmstadt 1997, ISBN 3-89678-052-2. * Stefan Köppl: ''Das politische System Italiens. Eine Einführung.'' Verlag für Sozialwissenschaften, Wiesbaden 2007, ISBN 978-3-531-14068-1. * Richard Brütting (ed.): ''Italien-Lexikon. Schlüsselbegriffe zu Geschichte, Gesellschaft, Wirtschaft, Politik, Justiz, Gesundheitswesen, Verkehr, Presse, Rundfunk, Kultur und Bildungswesen.'' Erich Schmidt, Berlin 1997, ISBN 3-503-03772-1. * Siegfried Frech, Boris Kühn (ed.): ''Das politische Italien: Gesellschaft, Wirtschaft, Politik und Kultur.'' Wochenschau-Verlag, Schwalbach am Taunus 2012, ISBN 978-3-89974-643-3. == Colliaziuns == {{Commons|Italy|Italia}} * [https://web.archive.org/web/20040602094113/http://esteri.it/ Pagina d’internet dal Ministeri da l’exteriur] * [http://www.italia.it/de/ Pagina d’internet da l’Uffizi da turissem da l’Italia] {{Stadis da l'Europa}} [[Categoria:Italia| ]] [[Categoria:Stadis da l'Europa]] [[Categoria:Artitgels recumandads (Stadis da l'Europa)]] 7w4pjayef8lv1il0dnp611bp8flqkui 0 847 163399 160677 2022-08-22T17:15:40Z InternetArchiveBot 16747 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{Artitgel 1000|+30}} {{Infobox terra |NUM = <font size="+1">'''Republica franzosa'''</font><br /> '''République française'''<font size="-1"> (franzos)</font><br /> |MALETG-BANDIERA = Flag of France.svg |MALETG-BANDIERA-LADEZZA = 150px |MALETG-BANDIERA-ROM = gea |ARTITGEL-BANDIERA = |MALETG-VOPNA = Armoiries république française.svg |MALETG-VOPNA-LADEZZA = 100px |ARTITGEL-VOPNA = |PAROLA = Liberté, Égalité, Fraternité<br />(''Libertad, egualitad, fraternitad'') |LINGUA-UFFIZIALA = [[lingua franzosa|franzos]] |CHAPITALA = [[Paris]] |FURMA-DA-STADI = republica semipresidenziala |FURMA-DA-REGENZA = |SCHEF-DA-STADI = [[Emmanuel Macron]] (president dal stadi) |SCHEF-DA-REGENZA = [[Jean Castex]] (primminister) |SURFATSCHA = 674&nbsp;843&nbsp;km²<br />Frantscha metropolitana: 547&nbsp;026 |ABITANTS = 66&nbsp;317&nbsp;994<br />Frantscha metropolitana: 64&nbsp;204&nbsp;247 <small>(prim da schaner 2015)</small><ref>[http://www.insee.fr/fr/themes/detail.asp?reg_id=0&ref_id=bilan-demo&page=donnees-detaillees/bilan-demo/pop_age3.htm Dumbraziun dal pievel dal prim da schaner 2015.]</ref> |SPESSEZZA-DA-LA-POPULAZIUN = 98,4 abitants per km²<br />Frantscha metropolitana: 118,1 |MUNAIDA = [[euro]] (€), franc CFP en ils territoris d’ultramar pacifics |INDEPENDENZA = |IMNI-NAZIUNAL = ''[[La Marseillaise]]'' |DI-DA-LA-FESTA-NAZIUNALA = 14 da fanadur |FUNDAZIUN = 843 (Tractat da Verdun) |ZONA-D-URARI = UTC+1 |NUMER-DA-L-AUTO = F |INTERNET-TLD = Frantscha metropolitana: .fr<br />Territoris d’ultramar: .bl, .gf, .gp, .mf, .mq, .nc, .pf, .pm, .re, .tf, .wf, .yt |PRESELECZIUN-TELEFON = Frantscha metropolitana: +33<br />Territoris d’ultramar: +262, +508, +590, +594, +596, +681, +687, +689 |MALETG-POSIZIUN = EU-France.svg |MALETG1 = Metropolitan_France.svg }} La '''Frantscha''' (uffizial Republica franzosa, franzos ''République française'' [ʁe.py.ˈblik fʁɑ̃.ˈsɛz], en furma curta ''(la) France'' [fʁɑ̃s]) è in stadi unitar, democratic ed intercontinental ch’è situà en l’Europa dal Vest e che cumpiglia inslas e territoris d’ultramar sin plirs continents. La ''France métropolitaine'', vul dir la part europeica dal territori statal, s’extenda da la [[Mar Mediterrana]] fin al [[Chanal da la Mongia]] e la [[Mar dal Nord]] sco er dal [[Rain]] fin a l’[[Ocean Atlantic]]. Pervi da sia furma caracteristica vegn la terra franca dal pajais er numnada ''Hexagone''. Areguard la surfatscha furma la Frantscha il pli grond pajais da l’[[Uniun europeica]] e dispona dal terz grond territori dal stadi en l’Europa insumma (suenter la [[Russia]] e l’[[Ucraina]]). [[Paris]] è la chapitala dal pajais e furma ensemen cun l’[[Île-de-France]] la pli gronda zona d’aglomeraziun dal pajais, avant [[Lyon]], [[Marseille]], [[Toulouse]] e [[Lille]]. En il 17avel e 18avel tschientaner ha la Frantscha occupà ina posiziun egemoniala entaifer l’[[Europa]]. Da muntada è stada tant l’irradiaziun politica sco er culturala: La curt da [[Louis XIV]] è daventada l’exempel per ils stadis absolutistics en tut l’Europa; la [[Revoluziun franzosa]] cun la [[Decleraziun dals dretgs da l’uman e dal burgais]] e l’occupaziun tras [[Napoleun]] ch’è suandada han mess ad ir en blers pajais il svilup da la democrazia, il qual è però adina puspè vegnì interrut. En territoris d’ultramar ha la Frantscha erigì duas giadas in imperi colonial: l’emprim cumpigliava tranter auter vastas parts da l’[[America dal Nord]] ed è per gronda part ì a perder ils onns 1756–1763 durant la [[Guerra da set onns]]; il segund ha surtut cumpiglià vastas parts da l’Africa e furmava en il 19avel ed a l’entschatta dal 20avel tschientaner la segund gronda pussanza coloniala dal mund. En il 21avel tschientaner vala la Frantscha ensemen cun la Germania sco forza motorica da l’integraziun europeica. La Republica franzosa vegn declerada en la constituziun sco indivisibla, laicistica, democratica e sociala. La maxima da quella sa cloma: ‹Regenza dal pievel tras il pievel e per il pievel›. La Frantscha vala sco in dals pajais ils pli sviluppads dal mund. Partind dal product naziunal brut sa tracti da la tschintgavel gronda economia dal mund e da la terz gronda paritad da la capacitad da cumpra en l’Europa. Il standard da viver, il grad da furmaziun e l’aspectativa da vita valan generalmain sco auts. Ultra da quai sa tracti dal pajais dal mund che vegn visità il pli savens: onn per onn visitan radund 83 milliuns turists da l’exteriur la Frantscha.<ref>[https://web.archive.org/web/20150205165056/http://www.e-unwto.org/content/r13521/fulltext.pdf UNWTO], consultà ils 8 da schaner 2015.</ref> La Frantscha mantegna la terz gronda armada entaifer la [[NATO]] e la pli gronda armada da l’[[Uniun europeica]]. Il pajais furma in dals commembers stabels dal [[Cussegl da segirezza da las Naziuns unidas]] e disponiva il 2010 sco pussanza atomara dal terz grond arsenal d’armas nuclearas. La Frantscha è stada in commember fundatur da l’Uniun europeica e da las Naziuns unidas, è commembra da la ''Francophonie'', dals G7, dals G20, da la NATO, da l’[[Organisaziun da cooperaziun e svilup economic en Europa]] (OECD), da l’[[Organisaziun mundiala da commerzi]] (OMC) e da l’Uniun latina. == Geografia == === Infurmaziuns generalas === [[Datoteca:600x600_GMT_France_topo-R1.jpg|thumb|230px|Topografia da la Frantscha]] La terra franca europeica da la Frantscha, cun sia furma hexagonala caracteristica, cumpiglia ina surfatscha da 543&nbsp;965 kilometers quadrat. Sco in dals pli gronds pajais da l’Europa è la Frantscha segnada da numerusas furmas da la cuntrada che sa differenzieschan marcantamain ina da l’autra. Per gronda part prevalan en il maletg da la cuntrada planiras u collinas miaivlas. En il sidost ed al cunfin cun la [[Peninsla Iberica]] è il pajais segnà da muntognas. Las muntognas principalas furman las [[Pireneas]] en il sidvest, il [[Massiv Central]] en la part meridiunala da l’intern dal pajais sco er – dal nord al sid – las [[Vogesas]], il [[Giura]] e las [[Alps]] en l’ost dal pajais. La pli auta muntogna da la Frantscha è il [[Mont Blanc]] (4810 m s.m.); quel furma a medem temp il pli aut piz da l’Europa Centrala e dal Vest. La Frantscha dispona da rivas maritimas en il sid ([[Mar Mediterrana]]), sco er en il vest e nord ([[Ocean Atlantic]], [[Chanal da la Mongia]] e [[Mar dal Nord]]). En il sidvest cunfinescha il pajais cun la [[Spagna]] ed [[Andorra]], en il nord ed ost cun la [[Belgia]], il [[Luxemburg]], la [[Germania]], la [[Svizra]] e l’[[Italia]] sco er en il sidost cun il [[Monaco]]. === Regiuns === Tut en tut è la Frantscha dividida en 18 regiuns; da quellas sa chattan 13 en l’Europa e tschintg furman territoris franzos d’ultramar (''France d’outre-mer'') – Guyana Franzosa, Guadeloupe, Martinique, Mayotte e Réunion. Fin il 2015 eran las parts europeicas da la Frantscha divididas en 22 regiuns, uschia ch’il dumber total da las regiuns muntava a 27. === Citads === La zona d’aglomeraziun per lunschor la pli gronda ed impurtanta furma la chapitala [[Paris]] cun bundant 10 milliuns abitants en la regiun Île-de-France. Las regiuns grondas enturn [[Lyon]], [[Marseille]], [[Toulouse]] e [[Lille]] dumbran medemamain bundant in milliun abitants. Las pli grondas citads èn (situaziun dal 2011 senza e cun aglomeraziun): [[Paris]] (2&nbsp;250&nbsp;000 / 12&nbsp;300&nbsp;000), [[Marseille]] (850&nbsp;500 / 1&nbsp;721&nbsp;000), [[Lyon]] (472&nbsp;000 / 2&nbsp;289&nbsp;000), [[Toulouse]] (447&nbsp;000 / 1&nbsp;250&nbsp;000), [[Nizza]] (344&nbsp;000 / 1&nbsp;004&nbsp;000), [[Nantes]] (288&nbsp;000 / 884&nbsp;000), [[Strasbourg]] (272&nbsp;000 / 764&nbsp;000), [[Montpellier]] (264&nbsp;500 / 561&nbsp;000), [[Bordeaux]] (235&nbsp;000 / 1&nbsp;141&nbsp;000), [[Lille]] (227&nbsp;500 / 1&nbsp;159&nbsp;500) e [[Rennes]] (208&nbsp;000 / 680&nbsp;000).<ref>[http://www.insee.fr/fr/ppp/bases-de-donnees/recensement/populations-legales/france-departements.asp?annee=2011 ''Populations légales 2011''], consultà ils 24 da schaner 2013.</ref> === Protecziun da la natira === La Frantscha mantegna territoris da protecziun da la natira da differentas categorias tant en il coc europeic dal pajais sco er en ses territoris d’ultramar. Igl èn quai: * nov parcs naziunals cun ina surfatscha totala da ca. 4,5 milliuns hectaras * 45 parcs natirals regiunals cun ina surfatscha da bundant set milliuns hectaras * in grond dumber da zonas da protecziun sco reservats da la natira, territoris da protecziun da la natira da l’Uniun europeica e reservats da biosfera da l’[[UNESCO]]. == Populaziun == === Svilup da la populaziun === [[Datoteca:Skol_Diwan_Pariz.jpg|thumb|200px|Scolaras e scolars a Paris]] L’onn 1750 è la populaziun dal pajais vegnida stimada sin ca. 25 milliuns. Cun quai furmava la Frantscha il pajais da l’Europa dal Vest per lunschor il pli populà. Fin il 1850 è il dumber d’abitants creschì sin ca. 37 milliuns; alura è suandada ina stagnaziun ch’era da ses temp senza paregl en l’Europa.<ref>Haensch, Günther e Tümmers, Hans J.: ''Frankreich: Politik, Gesellschaft, Wirtschaft''. Minca 1993, ISBN 3-406-37491-3, p.&nbsp;234.</ref> Sco motivs vegnan inditgads la bainstanza relativa e la civilisaziun ch’era vaira avanzada. Il cumportament sexual cuntraceptiv era sviluppà pli ferm ch’en auters pajais; a medem temp era l’influenza da la baselgia catolica gia flaivlentada. Uschia è il dumber d’abitants creschì en stgars 100 onns per be trais milliuns: l’onn 1940 dumbrava la Frantscha, malgrà grondas immigraziuns suenter il 1918, be radund 40&nbsp;milliuns abitants. Questa stagnaziun da la populaziun vegn resguardada sco in dals motivs, daco che la Frantscha ha pudì sa defender durant las duas guerras mundialas be cun stenta cunter la [[Germania]] vischina ch’era demograficamain bundant pli dinamica. Ultra da quai aveva l’armada franzosa subì ils onns 1914/18 sperditas relativas che tutgavan tar las pli autas da tut las naziuns cumpigliadas en las acziuns da guerra. Suenter la [[Segunda Guerra mundiala]] è alura suandà in augment da las naschientschas e la populaziun è puspè creschida; per ina buna part è quest svilup er stà d’attribuir ad immigraziuns nà da las anteriuras colonias franzosas. L’onn 1990 han ins eruì 56,6&nbsp;milliuns abitants e per il 2010 han ins stimà 64,7&nbsp;milliuns abitants incl. ils territoris d’ultramar, da quai 62,8&nbsp;milliuns en la Frantscha metropolitana.<ref>Institut National de la Statistique et des Études Économiques: [http://www.insee.fr/fr/themes/detail.asp?reg_id=0&ref_id=bilan-demo&page=donnees-detaillees/bilan-demo/pop_age2.htm ''Population totale par sexe et âge au 1er janvier 2010, France métropolitaine''].</ref> Suenter la Germania furma la Frantscha il pajais da l’Uniun europeica cun il segund aut dumber da la populaziun; en tut il mund sa chatta ella sin la 20avla plazza. Il 2009 dumbrava la Frantscha entaifer l’Uniun europeica ina cumpart da la populaziun da radund 13&nbsp;%.<ref>Institut National de la Statistique et des Études Économiques: ''[http://www.insee.fr/fr/themes/document.asp?ref_id=ip1276 Bilan démographique 2009 – Deux pacs pour trois mariages]'', schaner 2010.</ref> L’onn 2009 èn vegnidas serradas 256&nbsp;000 lètgs; diesch onns avant eran quai anc stadas 294&nbsp;000. Persuenter han dapli Franzos elegì l’uschenumnà patg da solidaritad civil sco furma da convivenza. Quests partenadis han ins introducì il 1999; il 2009 èn vegnids serrads 175&nbsp;000 patgs. La rata da fritgaivladad giascheva il 2008 cun 2,0&nbsp;uffants per dunna sin il terz plaz europeic suenter l’[[Irlanda]] e l’[[Islanda]]; ella è però crudada da trais uffants per dunna en ils onns 1960. L’aspectativa da vita muntava il 2008 a 84 onns per dunnas e 78 onns per umens.<ref> Tut las indicaziuns tenor ''[http://www.insee.fr/fr/themes/document.asp?ref_id=ip1276 Bilan démographique 2009]'', schaner 2010.</ref> === Migraziun === Pervi da la creschientscha da la populaziun ralentada ha la Frantscha gia enconuschì vers la mesadad dal 19avel tschientaner il problem da la mancanza da forzas da lavur. Dapi il cumenzament da l’industrialisaziun èn perquai immigrads lavurers esters nà dals stadis vischins ([[Italia]], [[Pologna]], [[Germania]], [[Spagna]], [[Belgia]]) en Frantscha, per exempel en l’aglomeraziun da Paris u en las regiuns da minieras e d’industria d’atschal Nord-Pas-de-Calais e Lorena. A partir dal 1880 han uschia vivì e lavurà en Frantscha radund in milliun esters; lur dumber muntava a 7 fin 8&nbsp;% da las persunas activas. Il fenomen d’ina emigraziun en massa, sco che quai era il cas da quel temp en [[Germania]], en l’[[Italia]] ed en auters pajais vischins, n’ha la Frantscha betg enconuschì. Durant l’[[Emprima Guerra mundiala]] derivavan radund 3&nbsp;% da la populaziun da la Frantscha da l’exteriur ed igl èn sa mussadas emprimas tendenzas xenofobas. Fin il 1931 è la cumpart dals esters creschida fin a 6,6&nbsp;%; silsuenter han ins restrenschì fermamain l’immigraziun e bandischà u internà fugitivs, per exempel da la [[Guerra civila spagnola]]. Suenter la [[Segunda Guerra mundiala]] ha la Frantscha puspè recrutà lavurers esters da la [[Spagna]] e dal [[Portugal]] ed ha trategnì fin il 1974 ina politica d’immigraziun fitg liberala. Europeans, surtut Talians e Polacs, avevan cumpiglià il 1931 fin a 90&nbsp;% da la cumpart dad esters; en ils onns 1970 muntava lur cumpart be pli a radund 60&nbsp;%; la gronda gruppa furmavan uss ils Portugais.<ref name="Grosse173">Ernst Ulrich Grosse e Heinz-Helmut Lüger: ''Frankreich verstehen'', Darmstadt 1997, p.&nbsp;173ss.</ref> Il 2006 cumpigliava la cumpart da la populaziun estra 5,8&nbsp;%; latiers vegnan 4,3&nbsp;% ''Français par acquisition'', pia umans ch’èn naschids a l’exteriur e ch’han surpiglià la naziunalitad franzosa. L’onn 2008 vivevan 5,23 milliuns immigrants en Frantscha, quai che correspunda a 8,4&nbsp;% da l’entira populaziun. Da quels avevan 5,23 milliuns acquistà la naziunalitad franzosa. Descendents d’immigrants, dals quals almain in genitur era naschì a l’exteriur, èn vegnids stimads il 2010 sin radund 10,4&nbsp;% da la populaziun totala. Oz deriva la gronda part dals emigrants da l’Africa dal Nord ([[Algeria]], [[Maroc]], [[Tunesia]]), alura suondan ils pajais da l’Europa dal Sid ([[Portugal]], [[Italia]], [[Spagna]]). En il decurs dals ultims onns èn vegnids vitiers immigrants da las anteriuras colonias franzosas situadas al sid da la [[Sahara]] ed en la [[Caribica]]. La pli auta concentraziun d’immigrants viva en il sidost dal pajais ed en l’aglomeraziun da Paris.<ref name="Borrel">Catherine Borrel, Institut National de la Statistique et des Études Économiques: ''[https://web.archive.org/web/20160112200529/http://www.insee.fr/fr/themes/document.asp?ref_id=ip1098 Enquêtes annuelles de recensement 2004 et 2005 – Près de 5 millions d’immigrés à la mi-2004]'', consultà ils 26 da schaner 2010.</ref> === Sistem da furmaziun === [[Datoteca:EducationFr.svg|thumb|220px|Survista dal sistem da furmaziun franzos]] La constituziun da la tschintgavla Republica franzosa definescha che l’access a la furmaziun e cultura haja dad esser egual per tut ils burgais e ch’i saja l’incumbensa dal stadi da mantegnair in sistem da scola public gratuit e laicistic. Tenor quai è il sistem da furmaziun en Frantscha organisà a moda centralistica; las corporaziuns territorialas han da metter a disposiziun las localitads. La scolina sa numna en Frantscha École maternelle e porscha educaziun prescolara per uffants a partir da 2 onns. Quella vegn frequentada d’ina fitg auta procentuala dals uffants, dura l’entir di ed è be colliada cun custs per ils geniturs, sche quels fan diever da las purschidas opziunalas (gentar, tgira supplementara la damaun u la saira). L’École maternelle vegn resguardada en Frantscha bler pli ferm sco scola che quai ch’igl è il cas en la gronda part dals auters stadis. Las persunas che tgiran ils uffants han frequentà ina furmaziun da magister e vegnan engaschads da l’autoritad da scola naziunala che fixescha er ils plans d’instrucziun. L’École élémentaire che suonda a la Maternelle dura tschintg onns. Suenter avair finì quella frequentan ils uffants il Collège, ina scola cumplessiva da quatter onns ch’els termineschan cun il Brevet des collèges. Silsuenter sa porschan al giuvenil differentas pussaivladads. El po frequentar ina scola professiunala, la quala el terminescha cun il Certificat d’aptitude professionelle. Il Lycée correspunda pli u main al gimnasi. Quel maina suenter dudesch onns da scola al Baccalauréat. I vegnan distinguidas differentas direcziuns (cun accent economic, litterar, scienzas natiralas e.a.). Tgi che frequenta in Lycée professionnel u in Centre de formation d’apprentis po terminar suenter 13 onns da scola cun in Baccalauréat professionnel. En l’instrucziun da linguas estras domineschan l’englais ed il spagnol. La furmaziun academica ha lieu a las universitads e Grandes écoles. Questas ultimas han ina meglra reputaziun, in pli bass dumber da students ed in pli aut grad d’assistenza persunala.<ref>Indicaziuns tenor Haensch, Günther e Tümmers, Hans J.: ''Frankreich: Politik, Gesellschaft, Wirtschaft''. Minca 1993, ISBN 3-406-37491-3, p.&nbsp;256ss.</ref> === Linguas === [[Datoteca:Langues_de_la_France.svg|thumb|180px|Repartiziun da las linguas regiunalas]] La lingua franzosa è sa sviluppada dal francien che vegniva discurrì en il temp medieval en la regiun Île-de-France odierna. Questa furma uffiziala è sa derasada ensemen cun l’expansiun dal domini dals retgs franzos. Il 1539 ha retg François I fixà che la lingua franzosa duaja esser la suletta lingua en ses reginavel. Tuttina discurriva en il 18avel tschientaner be radund la mesadad dals subdits dal retg franzos la lingua franzosa. Suenter la Revoluziun franzosa han ins cumbattì activamain las linguas regiunalas; pir ina lescha ch’è entrada en vigur il 1951 ha admess l’instrucziun en linguas regiunalas. Er oz determinescha l’artitgel 2 da la constituziun dal 1958 che la lingua franzosa saja la suletta lingua uffiziala da la Frantscha. Quella na furma betg be la lingua discurrida generalmain en Frantscha, mabain è purtadra da la cultura franzosa en tut il mund. Pervi da las migraziuns a l’intern dal pajais ed il diever quasi exclusiv da la lingua franzosa en las medias electronicas èn las linguas che vegnan discurridas a nivel regiunal smanatschadas da svanir. La Charta europeica da las linguas regiunalas u minoritaras ha la Frantscha bain suttascrit, ma betg ratifitgà. Tranter auter ha il cussegl da la constituziun franzos giuditgà il 1999 che parts da la Charta na sajan betg cumpatiblas cun la constituziun franzosa. Dapi il 2008 menziunescha la constituziun en l’artitgel 75-1 las linguas regiunalas sco ierta culturala da la Frantscha. Linguas regiunalas che vegnan discurridas en Frantscha furman las linguas d’oïl romanas en il nord da la Frantscha – che vegnan per part resguardadas sco dialects franzos (sco picard, norman, gallo, poitevin-saintongeais, vallon e champenois) – il francoprovenzal en il territori da las Alps e dal Giura franzos e svizzer, l’occitan en la Frantscha dal Sid, il catalan en il Département Pyrénées-Orientales, l’alsazian e loren en il nordost dal pajais, il basc e ses dialects en il sidvest, il breton en il nordvest, il cors a Corsica ed il flam en il nord dal pajais. Ultra da quai vegnan discurrids en ils territoris d’ultramar las pli differentas linguas sco las linguas polinesianas, las linguas creolas u las linguas canacas. Cuntrari a la situaziun per exempel en l’Italia na datti en Frantscha naginas linguas regiunalas cun in status uffizial. Er tar nums locals e toponims èn sa mantegnidas be parzialmain influenzas regiunalas. Uschia èn anc derasadas vastamain denominaziuns tudestgas en l’Alsazia, ma betg en la Lorena. Analog èn ils nums talians sa mantegnids suenter che l’insla Corsica è vegnida integrada en il pajais, betg però sin la terra franca (Savoia, contadi da Nizza resp. Alpes-Maritimes) – territoris ch’eran pli baud associads cun l’Italia. Il num local Nizza deriva bain dal talian, al lieu vegn però duvrà uffizialmain be la noziun franzosa Nice. Il pli en il nord dal pajais, en ils territoris da cunfin vers la Flandra, datti intgins nums locals neerlandais; en il territori da cunfin cun la Spagna sa laschan distinguer influenzas dal basc e catalan. Il franzos è lingua da lavur tar las Naziuns unidas, l’Organisaziun per la segirezza e la cooperaziun en l’Europa, en la Cumissiun europeica ed en l’Uniun africana. La Frantscha enconuscha diversas instituziuns e mecanissems che gidan ed evitar che anglicissems prendian suramaun entaifer la lingua franzosa. Las autoritads èn obligadas da far diever dals neologissems che vegnan creads da la Commission générale de terminologie et de néologie e decretads da la Délégation générale à la langue française et aux langues de France. === Religiuns === [[Datoteca:Reims_Kathedrale.jpg|thumb|160px|La catedrala gotica da Reims]] La Frantscha è uffizialmain in stadi laicistic, quai che signifitga ch’il stadi e las cuminanzas religiusas èn spartids cumplettamain in da l’auter. Il stadi na relevescha er naginas datas davart l’appartegnientscha religiusa; quellas sa basan pia sin stimaziuns u sin indicaziuns da las cuminanzas religiusas sezzas. Tenor ina retschertga da ‹Le Monde› èn 51&nbsp;% dals Franzos catolics, 9&nbsp;% muslims, 3&nbsp;% protestants ed 1&nbsp;% gidieus. 31&nbsp;% inditgeschan d’appartegnair a nagina religiun; ils ulteriurs 5&nbsp;% appartegnan ad autras cuminanzas religiusas (surtut ortodoxs, budists e hindus) u n’han fatg naginas indicaziuns. Entaifer la cumpart catolica pratitgescha be ina pitschna part activamain la cretta; da l’autra vart èn però er represchentads fitg ferm ils moviments dal tradiziunalissem catolic. Tenor enquistas actualas inditgeschan 58&nbsp;% dals Franzos da crair en in Dieu; la cumpart dals giuvenils che crain en ina vita suenter la mort è però creschida dapi il 1981 da 31&nbsp;% sin 42&nbsp;%.<ref>Institut National de la Statistique et des Études Économiques: ''[http://www.insee.fr/fr/ffc/docs_ffc/donsoc02k.pdf Les valeurs en France] (PDF; 183&nbsp;kB)'', 2002/2003, p.&nbsp;4.</ref> Tenor in studi dal PewResearch Center fan 27&nbsp;% dals Franzos valair d’esser «religius» e 10&nbsp;% d’esser «fitg religius». Omaduas valurs èn fitg bassas cumpareglià cun auters stadis.<ref>Pew Global Attitudes Project: ''[https://web.archive.org/web/20100331104516/http://pewglobal.org/reports/pdf/262.pdf Unfavourable Views of Jews and Moslems on the Increase in Europe] (PDF; 495&nbsp;kB)'', 17 da settember 2008, p.&nbsp;5.</ref> Istoricamain è la Frantscha stada sur lung temp in stadi en il qual dominava il catolicissem. Dapi Louis XI († 1483) han ils retgs franzos purtà cun il consentiment dal papa il titel d’in ''roi très chrétien''. Dal temp da la refurmaziun è la Frantscha adina stada per gronda part catolica, cumbain ch’i deva fermas minoritads protestantas (ughenots). Il pli tard suenter la mazzacra da la [[Notg da Baltramieu]] 1572 han quests ultims però stuì dar si lur speranzas areguard ina Frantscha protestanta. Cur ch’il protestant [[Henri IV]] è daventà ertavel dal tron, ha el midà per motivs tactics-politics a la cretta catolica («Paris vaut bien une messe», per rumantsch «Paris vala tuttavia ina messa»); a medem temp ha el però garantì als protestants en furma da l’[[Edict da Nantes]] (1598) dretgs spezials e surtut la libertad da cretta. Il 1685 ha [[Louis XIV]] revocà l’Edict da Nantes; malgrà ch’igl è vegnì smanatschà cun sancziuns penalas ordvart severas, ha quai manà ad ina fugia en massa dals ughenots en l’exteriur cunfinant ch’era da cretta protestanta. Pir curt avant la Revoluziun franzosa è puspè vegnida admessa als protestants ina libertad da cretta parziala. La [[Revoluziun franzosa]] ha alura abolì tut las limitaziuns da la libertad da la cretta. En ils onns suenter la Revoluziun, dal temp da l’emprima Republica franzosa, hai dà ina curta fasa ch’è stada segnada da fitg fermas tendenzas anticlericalas, damai che la baselgia catolica vegniva resguardada sco represchentanta da l’ancien régime. Betg be ils privilegis da la baselgia èn vegnids dismess, mabain schizunt il chalender cristian ed ils servetschs divins e remplazzads tras in chalender revoluziunar resp. tras in «cult da l’esser suprem». Sut [[Napoleun Bonaparte]] è il stadi però puspè sa cunvegnì cun la baselgia catolica en furma dal concordat dal 1801. Ed a chaschun da la restauraziun bourbonica suenter il 1815 han las ideas monarchic-catolicas schizunt puspè survegnì il suramaun: las truppas bourbonicas ch’èn vegnidas tramessas il 1823 en Spagna per abatter la revoluziun liberala vegnivan numnadas ils ‹100&nbsp;000 figls da son Ludvic› ed en ils territoris da surmar han ins promovì la missiun gesuitica. Dal temp da la Terza Republica è danovamain prorut in conflict tranter la baselgia ed il stadi. Quel ha manà il 1905 ad ina lescha, en la quala è vegnida fixada la separaziun stricta da baselgia e stadi. La cuminanza giudaica en Frantscha è segnada d’ina istorgia muventada. La preschientscha dals gidieus è documentada dapi il temp dals Romans. En il decurs dal temp medieval han ins però stgatschà quels en duas undas cumplettamain dal pajais: il 1306 sut [[Philippe IV]] ed il 1394 sut [[Charles VI]]. Sur plirs tschientaners ha silsuenter strusch pli existì en Frantscha ina vita e cultura giudaica. La suletta excepziun han furmà ils territoris en l’ost dal pajais ch’èn vegnids acquistads en il 18avel e 19avel tschientaner – surtut l’Alsazia – ils quals han profità sur lung temp d’in status spezial. La [[Revoluziun franzosa]] ha la finala concedì als gidieus l’egualitad burgaisa. Fin l’entschatta dal 20avel tschientaner è la Frantscha però restada in pajais cun ina populaziun gidieua relativamain pitschna. Suenter l’Emprima e surtut suenter la [[Segunda Guerra mundiala]] èn blers gidieus immigrads nà da l’Europa da l’Ost, uschia che la Frantscha represchenta oz il stadi europeic cun la pli gronda gruppa da la populaziun gidieua insumma. Pervi da tendenzas antisemiticas creschentas, surtut da vart da muslims, e la stagnaziun economica datti actualmain però ina grond’unda d’immigraziun gidieua. I vegn supponì che be tranter il 2010 ed il 2015 hajan bundant 100&nbsp;000 gidieus bandunà il pajais, uschia che la cuminanza gidieua en Frantscha dumbra be pli radund 400&nbsp;000 persunas. Medemamain dapi la fin da la Segunda Guerra mundiala è la cumpart dals muslims creschida fermamain, e quai surtut pervi da l’immigraziun nà da las anteriuras colonias.<ref>Patrick Cabanel: ''Laizität und Religion im heutigen Frankreich'', en: Adolf Kimmel/Henrik Uterwedde (ed.): ''Länderbericht Frankreich.'' Bundeszentrale für politische Bildung, Bonn 2005, ISBN 3-89331-574-8, p. 139–153, qua p. 149.</ref> == Istorgia == === Da la preistorgia al temp medieval tempriv === [[Datoteca:Lascaux2.jpg|thumb|200px|Pictura murala da Lascaux (ca. 18&nbsp;000 a.C.)]] Ins stima che la Frantscha odierna saja vegnida colonisada avant ca. 48&nbsp;000 onns. Dal temp paleolitic èn sa mantegnids en ils [[Cuvels da Lascaux]] impurtantas picturas muralas. A partir da 600 a.C. han ils Fenizians e Grecs fundà basas commerzialas a la costa da la Mar Mediterrana, entant ch’ils Celts – ch’èn pli tard vegnids numnads dals Romans Gals – han colonisà il pajais nà dal nordvest. Ils Gals celtics cun lur religiun da druids vegnan oz savens designads sco ils perdavants dals Franzos e [[Vercingetorix]] vegn idealisà sco erox naziunal da la Frantscha, e quai cumbain ch’elements gallics n’èn strusch sa mantegnids en la cultura franzosa. Tranter 58 e 51&nbsp;a.C. ha [[Caesar]] conquistà la regiun en rom da la Guerra gallica; sinaquai èn vegnidas installadas las provinzas romanas Gallia Belgica, Gallia Cisalpina e Gallia Narbonensis. En ina perioda da prosperitad e pasch han questas provinzas surpiglià il progress roman sin ils champs da la tecnica, agricultura e giurisdicziun; igl èn sa furmadas citads grondas, elegantas. A partir dal 5avel tschientaner èn immigrads adina pli stedi pievels germans en Gallia; en consequenza dal declin da l’[[Imperi roman]] l’onn 476 han quels cumenzà a furmar agens reginavels. Suenter ina dominanza temporara dals [[Visigots]] han ils Francs sut [[Chlodwig I]] fundà il reginavel dals [[Merovings]]. Els han surpiglià diversas valurs ed instituziuns romanas, tranter auter il catolicissem (496). L’onn 732 als èsi reussì, en la [[Battaglia da Tours e Poitiers]], da rebatter l’expansiun islamica nà da la Peninsla Iberica. Als Merovings èn suandads ils [[Carolings]]. L’onn 800 è [[Carl il Grond]] daventà imperatur; il 843 è il [[Reginavel dals Francs]] vegnì repartì entras il [[Contract da Verdun]] sin ses biadis; la part occidentala da quel correspundeva pli u main a la Frantscha odierna. === Temp medieval === Il temp medieval franzos è stà segnà da l’avanzament da la pussanza roiala en il cumbat permanent cunter l’independenza da la noblezza auta ed ils dominis seculars da las claustras e congregaziuns. Partind da l’Île-de-France odierna han ils Capetings fatg valair l’idea dal stadi unitar; la participaziun a diversas cruschadas ha gidà a consolidar lur pussanza. Nà dal nord èn ils [[Normans]] penetrads repetidamain en la Normandia ch’ha perquai survegnì lur num; l’onn 1066 han els er conquistà l’Engalterra. Sut [[Louis VII]] ha cumenzà ina lunga seria da conflicts guerrescs cun l’Engalterra, quai suenter che la dunna divorziada da Louis, [[Éléonore d’Aquitania]], aveva maridà il 1152 [[Henry Plantagenet]], uschia che radund la mesadad dal territori statal franzos era crudà a l’Engalterra. A [[Philipp II Auguste]] èsi reussì fin il 1299 cun agid dals Staufers da stgatschar ils Englais dal pajais; il retg englais [[Henry III]] ha plinavant stuì acceptar [[Louis IX]] sco signur feudal. A partir dal 1226 è la Frantscha daventada ina monarchia ereditara; l’onn 1250 era Louis IX in dals pli pussants regents da l’Occident. Suenter la mort da l’ultim dals Capetings è [[Philippe VI]] vegnì elegì l’onn 1328 sco nov retg da la Frantscha; el ha fundà la dinastia dals Valois. La populaziun dal pajais vegn stimada da quel temp sin radund 15 milliuns. Cun la scholastica e l’architectura romana e gotica dominava il pajais impurtants champs culturals e spiertals. Pretensiuns al tron da vart dad [[Edward III Plantagenet]], retg da l’Engalterra e duca d’Aquitania, han manà il 1337 a la [[Guerra da tschient onns]]. Suenter che l’Engalterra aveva pudì conquistar l’entir nordvest dal pajais, èsi l’emprim reussì als Franzos da chatschar enavos ils invasurs. Alura hai però dà ina rebelliun da vart da la Burgogna ed il retg da la Frantscha è vegnì assassinà; sinaquai ha l’Engalterra schizunt pudì occupar Paris e l’Aquitania. Pir grazia a la resistenza naziunala che [[Jeanne d’Arc]] ha mess ad ir èsi reussì da reconquistar fin il 1453 ils territoris pers (cun excepziun da Calais). Ultra da la Guerra da tschient onns ha furià la pestilenza dal 1348 ch’ha chaschunà la mort da radund in terz da la populaziun. === Temp modern tempriv === [[Datoteca:Louis-xiv-lebrunl.jpg|thumb|160px|Louis XIV, il ''roi soleil'']] Cun incorporar la Burgogna e la Bretagna en il territori statal, ha la roialitad franzosa cuntanschì in emprim punct culminant da sia pussanza. Durant la renaschientscha è quest domini però vegnì periclità adina pli fitg da vart dals Habsburgais – l’imperatur habsburgais [[Karl V]] regiva sur in imperi, dal qual ils pajais sa gruppavan enturn l’entira Frantscha. Ils calvinists franzos, numnads ughenots, èn vegnids supprimids fermamain en lur exercizi da la cretta; las Guerras dals ughenots e surtut la Notg da Baltramieu 1572 han manà a l’emigraziun da tschientmillis ughenots. Pir l’emprim regent or da la chasa dals Bourbons, [[Henri IV]], ha concedì als ughenots en l’Edict da Nantes il 1598 libertad da religiun. Il temp da la renaschientscha è er stà segnà d’ina ferma centralisaziun; il retg è daventà independent tant da la baselgia sco er da l’aristocrazia. Als ministers e cardinals [[Richelieu]] e [[Jules Mazarin]] èsi reussì d’eriger in stad absolutistic. Sin iniziativa da Richelieu è la Frantscha intervegnida il 1635 a moda activa en la [[Guerra da trent’onns]] che furiava en l’Europa Centrala; en quest connex è er prorutta la guerra cun la Spagna. En rom da la [[Pasch da Vestfalia]] (1648) han ins concedì a la Frantscha l’Alsazia, entant ch’il [[Sontg Imperi roman]] e la Spagna han pers ina part da lur pussanza. Igl ha cumenzà l’epoca da la dominanza franzosa en l’Europa. Tut ils regents europeics s’orientavan a l’exempel da la cultura franzosa. La lingua franzosa è daventada la lingua da furmaziun dominanta. Las guerras che chaschunavan gronds custs e l’opposiziun da vart da la noblezza han però manà al bancrut statal (''Fronde''). Cun l’Edict da Fontainebleau dal 1685 è la libertad da cretta dals ughenots puspè vegnida schliada; danovamain èn fugids tschientmillis ughenots. Sut [[Louis XIV]], l’uschenumnà ''roi soleil'', il qual è vegnì intronisà l’onn 1643 (en la vegliadetgna da quatter onns) ed ha regì fin il 1715, ha l’absolutissem cuntanschì ses punct culminant. Da quel temp han ins erigì il chastè da Versailles. === Epoca da las revoluziuns === [[File:Acta Eruditorum - III mappe Francia, 1703 – BEIC 13363829.jpg|thumb|''Francia'', 1703]] Las guerras ch’ils retgs absolutistics manavan (p.ex. la Guerra da devoluziun, la Guerra ollandaisa, la Guerra da la successiun ereditara dal Palatinat, la Guerra da la successiun ereditara spagnola, la Guerra da set onns e la participaziun a la Guerra d’independenza americana), ils custs immens da la curt sezza sco er nauschas racoltas han manà ad ina gronda crisa da finanzas, la quala ha sfurzà il retg [[Louis XVI]] da convocar ils Stans generals. L’Assamblea naziunala ha elavurà ina constituziun, limità la pussanza dal retg e terminà l’ancien régime. Las cundiziuns da viver dal pievel cumin ch’èn pegiuradas vinavant, han manà il 1789 a la [[Revoluziun franzosa]] cun la Decleraziun dals dretgs da l’uman e dal burgais sco prestaziun centrala. La baselgia han ins exproprià ed in nov chalender ha remplazzà il vegl. La Constituziun ch’è vegnida deliberada il 1791 ha transfurmà la Frantscha en ina monarchia constituziunala. Suenter l’emprova dal retg da fugir en l’exteriur, è quel vegnì mess a ferm ed executà il 1793; sinaquai è suandada la proclamaziun da l’Emprima Republica. Las emprimas experientschas cun la furma statala republicana, la quala sa basava sin il princip da l’egualitad, èn però idas a finir en il caos ed en il reschim da terrur sut [[Robespierre]]. En questa situaziun ha [[Napoleun Bonaparte]] surpiglià il 1799 cun in culp da stadi la pussanza ed è daventà Emprim Consul; il 1804 ha el curunà sasez sco imperatur. Igl èn suandadas las Guerras da coaliziun, en il decurs da las qualas Napoleun ha dumagnà bunamain l’entira Europa sut sia controlla. Sia campagna militara cunter la Russia l’onn 1812 ha però fatg naufragi; la Battaglia dals pievels sper Lipsia il 1813 ha sigillà la terrada da las truppas franzosas. Durant l’exil da Napoleun sin l’insla d’Elba ha puspè regì in Bourbon, [[Louis XVIII]]; il 1815 è Napoleun returnà ed ha regì ulteriurs tschient dis. Suenter la sconfitta en la Battaglia sper Waterloo è el vegnì bandischà definitivamain. La restauraziun ha puspè manà ils Bourbons a la pussanza; quels èn sa mess londervi da reconstruir l’imperi colonial ch’era ì a perder. En Frantscha ha gì lieu a medem temp la Revoluziun industriala ed igl è sa furmada plaunsieu ina classa dals lavurants. La Revoluziun da fanadur dal 1830 ha cupitgà [[Charles X]] che regiva a moda despotica, al remplazzond tras il ‹retg dals burgais› Louis-Philippe I. En rom d’in’ulteriura revoluziun burgaisa è vegnida installada il 1848 en Frantscha la Segunda Republica. Sco president da la Segunda Republica han ins elegì [[Louis-Napoléon Bonaparte]], il qual ha gia laschà curunar sai il 1852 sco imperatur. Sut sia regenza è l’opposiziun vegnida supprimida cun la forza; sin il champ da la politica exteriura ha el però pudì registrar divers success sco l’acquist da Nizza e da la Savoia, l’incorporaziun da l’Africa equatoriala e da l’Indochina en l’imperi colonial e l’erecziun dal Chanal da Suez. A medem temp è sa sviluppada la Germania, sut l’egida da la Confederaziun da la Germania dal Nord, ad in stadi naziunalistic. La Guerra tudestg-franzosa ha [[Napoléon III]] mess ad ir cun l’intenziun da metter terms al concurrent pussant areguard l’egemonia en l’Europa; ma la guerra è ida a fin cun la sconfitta da la Frantscha e [[Wilhelm I]] è vegnì proclamà en la Galaria dals spievels da Versailles sco imperatur tudestg. La Communa da Paris, in’insurrecziun che sa drizzava cunter la capitulaziun, è vegnida abattida cun la forza. === Imperialissem, colonialissem, Emprima e Segunda Guerra mundiala === [[Datoteca:El_114_de_infantería,_en_París,_el_14_de_julio_de_1917,_León_Gimpel.jpg|thumb|200px|Schuldads franzos dal temp da l’Emprima Guerra mundiala (1917)]] La Terza Republica ha durà dal 1871 fin il 1940. Durant quest temp è l’imperi colonial franzos s’extendì sin ina surfatscha totala da 7,7 milliuns kilometers quadrat. L’industrialisaziun da la Frantscha ha manà ad in grond svilup economic: ils onns 1878, 1889 e 1900 han gì lieu a Paris exposiziuns mundialas. Tranter la Frantscha ed il Reginavel Unì è prorut in conflict pervi da la dominanza en l’Africa. Omadus pajais pratitgavan in imperialissem intensiv.<ref>Cf. Winfried Baumgart: ''‹Das Größere Frankreich›. Neue Forschungen über den französischen Imperialismus 1880–1914'', en: ''Vierteljahrschrift für Sozial- und Wirtschaftsgeschichte'', tom 61.2, 1974, p.&nbsp;185–198.</ref> Il punct culminant da questa ‹cursa› ha furmà la [[Crisa da Faschoda]] dal 1898 tranter ils dus pajais. Il Reginavel Unì aveva la finamira da conquistar ina zona da colonias che tanscheva dal sid al nord dal continent (l’uschenumnà «Plan Cap-Cairo»). La Frantscha percunter aveva en mira ina zona da colonias che tanscheva dal vest a l’ost, da Dakar fin Dschibuti. Las pretensiuns dals dus stadis èn collidadas en il pitschen lieu sudanais Faschoda. La finala ha la Frantscha dà suenter senza cumbat; il mars 1899 han ils dus pajais definì lur zonas d’interess (Contract dal Sudan). Cun il Scandal da Panama (1889–1893), la Crisa da Faschoda e l’[[Affera Dreyfus]] (1894–1905) ha la Terza Republica subì entaifer diesch onns trais grondas crisas. La baselgia catolic-romana ha pratitgà sur decennis ina tenuta antimodernistica; pervi da quai ed er en rom da l’Affera Dreyfus è la Frantscha sa sviluppada ad in stadi d’orientaziun decididamain laicistica. Il 1904 ha la Frantscha concludì cun il Reginavel Unì l’Entente cordiale ed il 1914 è ella entrada en l’[[Emprima Guerra mundiala]] cun la finamira da reconquistar l’Alsazia e la Lorena e d’indeblir a moda decisiva la Germania. Suenter la guerra ha la Frantscha bain tutgà tar ils victurs; la Frantscha dal Nord era però devastada per gronda part. Tar ils 1,5 milliuns schuldads ch’eran crudads èn anc vegnids vitiers 166&nbsp;000 unfrendas da la [[Grippa spagnola]] dal 1918/1919. Il tranterguerra è stà segnà en Frantscha d’instabilitad politica. En rom dal [[Contract da Versailles]] è la Germania vegnida obligada il 1919 da prestar a las pussanzas victuras auts custs da reparaziun. Surtut il primminister franzos e minister da l’exteriur Poincaré insistiva che las prestaziuns vegnian ademplidas punctualmain e senza resalvas. Pervi da retardaments èn truppas franzosas penetradas repetidamain en territoris betg occupads. Ils 8 da mars 1921 han truppas franzosas e beltgas per exempel occupà las citads Duisburg e Düsseldorf en la zona demilitarisada. Per in tschert temp han ins silsuenter schizunt occupà l’entir territori da la Ruhr. Il Front populaire che regiva dapi il 1934 è surtut sa stentà da mantegnair il status quo, uschia che la Frantscha era preparada mal sin l’erupziun da la [[Segunda Guerra mundiala]]. En rom da lur champagna dal vest èn las truppas tudestgas guntgidas la lingia da Maginot ed èn marschadas en la chapitala franzosa senza che quella fiss vegnida defendida. Ils 22 da zercladur 1940 ha marschal [[Pétain]] stuì segnar il «Segund armistizi da Compiègne» (che vegn numnà en Frantscha ''Armistice de Rethondes''). Il pajais è vegnì sutdividì en ina ''zone occupée'' ed ina ''zone libre'', ma er en quest’ultima regiva il reschim da Vichy conservativ-autoritar ch’era dependent dal Reich tudestg. Gia curt temp suenter avair segnà l’armistizi, èn sa furmadas gruppas da la Résistance ed a Londra ha [[Charles de Gaulle]] fundà la regenza d’exil Forces françaises libres. En rom da l’operaziun Overlord han ils Alliads reconquistà il 1944 la Frantscha dal Nord. In mais suenter la liberaziun da Paris l’avust 1944 ha de Gaulle furmà ina regenza provisorica. Quella ha tranter auter admess l’october 1944 il dretg da votar da las dunnas che las era vegnì refusà fin qua. === Suenterguerra ed Uniun europeica === La constituziun da la Quarta Republica è vegnida concludida ils 13 d’october 1946 tras decisiun dal pievel. La Frantscha, che sa chattava da la vart dals victurs, è daventada in commember fundatur da las Naziuns unidas ed ha survegnì il dretg da veto en il Cussegl da segirezza. Per promover la reconstrucziun dal pajais ha la Frantscha tranter auter pudì profitar da prestaziuns da sustegn or dal Plan da Marshall; l’effect economic da quellas giuditgeschan ils economs a moda cuntraversa. Il boom economic dal suenterguerra è vegnì enconuschent en Frantscha sut il term ''Trente Glorieuses'' (per ils onns 1945–1975).<ref>Andrew Knapp, Vincent Wright: ''The Government and Politics of France'', Psychology Press, 2001, ISBN 978-0-415-21526-8, p. 25.</ref> Il 1949 è la Frantscha stada in dals commembers fundaturs da la NATO; cun la fundaziun da la Communitad europeica da charvun e d’atschal è vegnì mess il 1951 il crap da fundament da l’integraziun europeica. Il 1957 han ins segnà ils Contracts da Roma ed instituì per il 1958 la Communitad economica europeica, da la quala è resortida en il fratemp l’Uniun europeica; entaifer quella furma la Frantscha in commember activ e dominant. Il suenterguerra è er segnà dal declin da l’imperi colonial. L’[[Emprima Guerra d’Indochina]] (1946–1954) è ida a fin cun la Battaglia da Điện Biên Phủ e la perdita da tut las colonias franzosas en l’Asia dal Sidost. Ina cesura anc pli gronda ha muntà la Guerra d’Algeria (1954–1962); quella ha la Frantscha manà a moda ordvart stinada, ma a la fin ha l’Algeria stuì vegnir relaschada en l’independenza. Tschientmillis ''pieds-noirs'' han stuì vegnir manads enavos en Frantscha. A l’intern dal pajais han ins remplazzà la Quarta Republica, ch’era sa mussada sco instabila, tras la Tschintgavla Republica che prevesa in ferm president che pudeva agir relativamain independent da la legislativa. Questa Tschintgavla Republica è vegnida scurlattada fermamain il matg 1968, quai ch’ha manà a lunga vista a refurmas culturalas, politicas ed economicas. L’onn 1971, pia gia avant la crisa dad ieli dal 1973, ha la Frantscha decidì da daventar pli independenta da l’ieli cun augmentar l’utilisaziun da l’energia nucleara. [[Datoteca:Marche_hommage_Charlie_hebdo_et_aux_victimes_des_attentats_de_janvier_2015_(12).jpg|thumb|200px|Manifestaziun cunter ils attentats dal 2015 (Place de la République a Paris)]] In’ulteriura cesura ha muntà il 1981 la surpigliada da la pussanza tras la Partida socialistica e la presidenza da [[François Mitterrand]] ch’ha durà fin il matg 1995. Durant quests onns han ins tranter auter realisà vastas statalisaziuns, dismess la paina da mort, introducì l’emna da 39 uras e ratifitgà il 1992 il Contract da Maastricht. Il successur da Mitterand, [[Jacques Chirac]], ha realisà l’introducziun da l’euro e refusà il 2002/2003 da sa participar a la Guerra da l’Irac. Al president [[Nicolas Sarkozy]] ch’ha regì a partir dal 2007 è suandà il 2012 [[François Hollande]], il candidat da la Partida socialista. En rom da la crisa da l’euro han ins discutà a moda critica l’indebitament public e la quota statala. Il 2017 è [[Emmanuel Macron]] daventà president dal stadi. Il 2015 è Paris stà pertutgà da pliras attatgas da terror, commessas tenor atgnas indicaziuns da l’organisaziun da terror Stadi islamic: ils 7 da schaner èn 28 persunas vegnidas per la vita tar in attentat sin la redacziun dal magazin da satira ‹Charlie Hebdo›. E la saira dals 13 da november han terrorists commess en sis differents lieus en la citad attentats, ils quals han chaschunà la mort da 130 persunas. == Politica == Dapi ch’è entrada en vigur il 1959 ina nova constituziun discurr’ins da la Tschintgavla Republica. Quella fa da la Frantscha ina democrazia organisada a moda centralistica cun in sistem guvernamental semipresidenzial. En congual cun constituziuns precedentas han ins rinforzà la rolla da l’executiva e surtut quella dal president. Quai è stà ina reacziun sin l’instabilitad politica dal temp da la Quarta Republica. Tant il president sco er il primminister giogan ina rolla activa en la vita politica; il president è percunter be responsabel envers il pievel. La pussanza dal parlament han ins bain reducì en la Tschintgavla Republica; la constituziun al ha però surdà funcziuns da controlla decisivas. La constituziun na cuntegna nagin catalog da dretgs fundamentals, mabain renviescha a la Decleraziun dals dretgs umans e da burgais dal 1789 sco er als dretgs fundamentals socials ch’eran vegnids fixads en la Constituziun da la Quarta Republica. === Executiva === Tenor la constituziun furma il president dal stadi, che vegn elegì dal pievel, l’organ statal superiur. El stat sur tut las autras instituziuns. El surveglia la constituziunalitad da l’agir statal, segirescha che las pussanzas publicas funcziuneschian, procura per la cuntinuitad dal stadi, l’independenza, l’inviolabilitad dal territori statal e guarda che cunvegnas serradas cun auters stadis vegnian tegnidas. En cas da dispitas intermediescha el tranter las instanzas statalas. El proclamescha leschas ed ha il dretg da suttametter quellas al cussegl da la constituziun per examinaziun. El dastga refusar leschas u parts da quellas al parlament per in’ulteriura deliberaziun, na dispona però da nagin dretg da veto. Decrets ed ordinaziuns vegnan decidids dal cussegl dals ministers, il qual vegn manà dal president; envers quels ha il president il dretg d’in veto suspensiv. Areguard la politica da l’exteriur e da segirezza dispona il president dal stadi da la cumpetenza da las lingias directivas e da ratificaziun, uschia ch’el furma a moda decisiva la politica da l’exteriur dal pajais e concluda a moda lianta cunvegnas dal dretg internaziunal. Questa pratica è sa sviluppada durant il temp d’uffizi da de Gaulle e na resorta betg exnum da la constituziun. Sin dumonda da la regenza u dal parlament po il president iniziar votaziuns dal pievel. El nominescha commembers d’impurtants gremis, tranter auter trais dals nov commembers dal cussegl da la constituziun, tut ils commembers dal cussegl superiur per la magistratura sco er ils procuraturs publics. Il president n’è suttamess a nagina controlla tras la giudicativa; envers il parlament è el be responsabel en cas d’auttradiment. Ultra da quai cumonda il president las forzas armadas (incl. las bumbas atomaras); en cas da stadi d’urgenza dispona el d’autoritad quasi illimitada. Il president vegn cusseglià e sustegnì da l’uffizi presidial. L’autoritad statala ch’al è vegnida surdada dat il president vinavant al primminister ed a la regenza; er quest’ultima ha da sa tegnair vi da las lingias directivas che vegnan dadas avant dal president (e betg sco en blers auters pajais dal primminister). Quests entretschaments e mecanissems pretendan ina stretga collavuraziun tranter president e primminister; quella po esser difficila en il cas d’ina ''Cohabitation'', vul dir sch’il president ed il primminister derivan da champs politics opposts. Il president nominescha formalmain, senza naginas restricziuns, in primminister e, sin proposta dal primminister, ils commembers da la regenza. La regenza dependa silsuenter da la confidenza dal parlament; il president na po betg relaschar ina regenza suenter che quella è vegnida instituida. La regenza sa cumpona da ministers, ministers dal stadi, ''ministres délegués'', pia ministers cun incumbensas spezialas, e da secretaris statals.<ref>Indicaziuns tenor Haensch, Günther e Tümmers, Hans J.: ''Frankreich: Politik, Gesellschaft, Wirtschaft''. Minca 1993, ISBN 3-406-37491-3.</ref> === Legislativa === [[Datoteca:Palais_Bourbon,_Paris_7e,_NW_View_140402_1.jpg|thumb|220px|Il Palais Bourbon, la sedia da l’Assamblea naziunala]] Il Parlament da la Tschintgavla Republica consista da duas chombras. L’Assamblea naziunala (''Assemblée Nationale'') sa cumpona da 577 deputads che vegnan elegids a moda directa per tschintg onns. Il Senat dumbra 348 commembers (dapi il 2011, situaziun dal 2015). Quels vegnan elegids a moda indirecta per in temp d’uffizi da sis onns. L’elecziun dal Senat ha lieu al nivel dals Départements; il collegi d’elecziun sa cumpona dals deputads dals Départements, dals cussegls generals e dals represchentants da las vischnancas. L’iniziativa areguard l’elavuraziun da leschas po derivar dal primminister u d’ina da las duas chombras dal parlament. Suenter la debatta sto il text da lescha vegnir deliberà dad omaduas chombras. Alura dispona il president dal dretg da refusar il text da la lescha; quai po el però far be ina giada. Il parlament ha ultra da quai l’incumbensa da controllar la lavur da la regenza tras dumondas e discussiuns. L’Assamblea naziunala ha la pussaivladad da cupitgar la regenza. Il parlament n’è betg autorisà da provocar politicamain il president dal stadi. Il president percunter po schliar l’Assamblea naziunala; da quest dretg è vegnì fatg diever repetidamain per terminar fasas da ''Cohabitation'' difficilas.<ref>Tut las indicaziuns tenor Haensch, Günther e Tümmers, Hans J.: ''Frankreich: Politik, Gesellschaft, Wirtschaft''. Minca 1993, ISBN 3-406-37491-3.</ref> === Bilantscha dal stadi === Il 1974 è stà l’ultim onn che la Frantscha ha segnà nagins novs indebitaments. Il 2010 cumpigliava la bilantscha dal stadi expensas da 1094 milliardas euros ed entradas da 957 milliardas euros. Il deficit ha pia muntà a 137 milliardas euros resp. 7,1&nbsp;% dal product naziunal brut. Il 2010 eran s’accumulads debits dal stadi da 1591 milliardas euros u 82,3&nbsp;% dal product naziunal brut. Tant la quota dal deficit annual sco er quella dals debits publics en general sa chattan uschia lunsch sur ils criteris da convergenza che l’Uniun europeica ha relaschà (Criteris da Maastricht) che muntan a maximal 3&nbsp;% per onn resp. a 60&nbsp;%. Quest trend ha er cuntinuà ils ultims onns, cumbain sin in nivel in pau pli bass.<ref>Indicaziuns statisticas tenor [http://ec.europa.eu/eurostat Eurostat.]</ref> Il 2006 ha la Frantscha impundì 11,0&nbsp;% da las expensas per la sanadad, 5,7&nbsp;% per la furmaziun e 2,6&nbsp;% per il militar.<ref name="Fischer">''Der Fischer Weltalmanach 2010: Zahlen Daten Fakten'', Fischer, Francfurt, 8 da settember 2009, ISBN 978-3-596-72910-4.</ref> === Partidas politicas === Il spectrum da partidas franzos è ordvart fragmentà e segnà d’ina gronda dinamica. Savens naschan novas partidas e midan partidas existentas lur num. Las partidas franzosas han per ordinari in dumber da commembers relativamain pitschen ed ina structura d’organisaziun plitost flaivla che sa concentrescha sin Paris sco il lieu, nua che vegn prendida la gronda part da las decisiuns.<ref>Günther Haensch, Hans J. Tümmers: ''Frankreich: Politik, Gesellschaft, Wirtschaft''. Minca 1993, ISBN 3-406-37491-3, p.&nbsp;146ss.</ref> La sanestra vegn dominada dal Parti socialiste (PS), da la quala derivan ils dus presidents [[François Mitterrand]] e [[François Hollande]]. Entaifer ils conservativs dominescha la partida gaullista ch’ha midà diversas giadas il num e che sa cloma dapi il 2015 Les Républicains. Sper [[Charles de Gaulle]] ha ella tschentà entaifer la Tschintgavla Republica ils presidents dal stadi [[Georges Pompidou]], [[Jacques Chirac]] e [[Nicolas Sarkozy]]. Bundant pli a dretga èn situads il Mouvement pour la France ed il Front National. === Politica da l’exteriur e da segirezza === Suenter la [[Segunda Guerra mundiala]] han la Germania e la Frantscha renunzià a l’ostilitad ch’aveva dominà dapi il 1870/71 lur relaziun. Tranter ils dus stadis èn sa sviluppadas relaziuns ordvart stretgas. Omadus pajais han appartegnì als commembers fundaturs da l’[[Uniun europeica]]; per part è schizunt vegnida discutada in’‹Europa da duas spertadads› cun la Germania, la Frantscha ed intgins auters stadis sco zona centrala da l’avischinaziun. Ultra da quai s’engascha la Frantscha en l’[[Organisaziun per la segirezza e la collavuraziun en l'Europa|Organisaziun per la segirezza e la collavuraziun en l’Europa]], en l’[[Organisaziun dal pact da l'Atlantic dal Nord|Organisaziun dal pact da l’Atlantic dal Nord]] (NATO) ed entaifer las Naziuns unidas, tranter auter sco commember permanent dal Cussegl da segirezza. Sut de Gaulle è la Frantscha sa sviluppada ils onns 1960 ad ina pussanza atomara. Medemamain da grond’impurtanza en connex cun las relaziuns da l’exteriur da la Frantscha è la politica da cultura e la promoziun da la francofonia. A nivel internaziunal giauda la lingua franzosa ina gronda stima e vegn discurrida da radund 140 milliuns persunas. Quai sustegna il ministeri da l’exteriur cun mantegnair radund 280 scolas en ca. 130 pajais; quellas frequentan radund 16&nbsp;000 giuvenils. Da la purschida da stgars 1000 localitads da l’Agence française fan diever radund 200&nbsp;000 students en tut il mund.<ref>France Diplomatie: ''[https://web.archive.org/web/20111011181022/http://www.diplomatie.gouv.fr/de/das-aubenministerium_2/aussenpolitische-massnahmen_316/verteidigung-von-interessen_258.html Mesiras da la politica da l’exteriur]'', consultà ils 17 da schaner 2010.</ref> Vitiers vegn l’engaschament en l’Africa suenter la fin dal domini colonial. En intgins pajais è la Frantscha restada fin oz la pussanza principala per garantir il mantegniment da l’urden. === Militar === La Frantscha dispona d’in dals pli auts budgets d’armament dal mund e tutga tar las pli impurtantas pussanzas militaras insumma. Quella furma dapi la fin dals onns 1990 in’armada da professiun e cumpiglia radund 350&nbsp;000 umens e dunnas. 20&nbsp;000 schuldads èn staziunads en ils territoris d’ultramar, ulteriurs 800 en stadis africans, cun ils quals la Frantscha ha fatg cunvegnas da defensiun. Las forzas armadas èn divididas en las trais partiziuns classicas forzas terrestras, aviatica militara e marina. Las forzas armadas nuclearas cun radund 350 detunaturs tutgan per gronda part tar la marina, per ina part pli pitschna tar l’aviatica militara. Ultra da quai è la Gendarmerie nationale, in’autoritad da polizia centrala, suttamessa al ministeri da defensiun. In’enconuschenta secziun entaifer l’armada franzosa furma la legiun estra (''légion étrangère'').<ref>[https://web.archive.org/web/20181224211127/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/fr.html ''The World Factbook''].</ref> === Sutdivisiun administrativa === <div class="noprint">[[Datoteca:France,_administrative_divisions_-_de_(%2Boverseas)_-_colored.svg|thumb|220px|Regiuns franzosas fin il 2015]]</div> Sin il pli tard dapi [[Louis XIII]] e [[cardinal Richelieu]] vala la Frantscha sco stadi centralistic par excellence. Bain han ins prendì diversas mesiras da decentralisaziun; quellas han però plitost gì l’intenziun da manar la pussanza centrala pli datiers al burgais. Pir dapi la refurma administrativa dals onns 1982/83 han ins spustà tschertas cumpetenzas da la regenza centrala sin las corporaziuns territorialas. Al stgalim superiur è la Frantscha dividida dapi il 2016 en 18 regiuns (''régions''); quellas collian per part duas da las 27 regiuns d’avant (p.ex. Bourgogne-Franche-Comté u Auvergne-Rhône-Alpes). Las regiuns existan pir dapi il 1964, dapi il 1982/83 han ellas il status da corporaziuns territorialas. Mintga regiun elegia in cussegl regiunal (''conseil régional''), il qual fixescha da sia vart in president. En pli nominescha il president dal stadi mintgamai in prefect regiunal. Las regiuns èn cumpetentas per l’economia, l’infrastructura e la furmaziun professiunala e gimnasiala. Ellas sa finanzieschan sur taglias ch’ellas incasseschan directamain sco er sur pajaments da transfer da vart da la regenza centrala. La Corsica posseda in status spezial e figurescha tranter las regiuns sco ''collectivité territoriale''. Tschintg regiuns (Guadeloupe, Martinique, la Guayana franzosa, Mayotte e Réunion) sa cumponan da territoris d’ultramar. Las regiuns èn sutdivididas en departaments (''départements''). Quels han remplazzà dapi il 1790 las provinzas tradiziunalas per rumper l’influenza dals suverans locals. Dals 101 departaments odierns sa chattan 96 en l’Europa. L’aut dumber da questas unitads d’administraziun relativamain pitschnas vegn adina puspè discussiunà a moda cuntraversa. Ils departaments elegian in cussegl general (''conseil général''), il qual installescha in president sco organ executiv. La persuna decisiva entaifer il departament furma però il prefect che vegn nominà dal president dal stadi. Ils departaments s’occupan dal servetsch social e da sanadad, dals Collèges, dals indrizs da cultura e da sport sco er da las vias dals departaments. Ils 335 arrondissements, da quels 13 d’ultramar, na furman nagina persunalitad giuridica. Quels servan surtut a distgargiar l’administraziun dals departaments. Medemamain servan ils 2054 chantuns (''cantons''), 72 d’ultramar, be sco districts electorals per l’elecziun dals cussegls generals. Ils arrondissements da las citads da Paris, Lyon e Marseille han il status da chantuns. L’unitad organisatorica la pli pitschna ed a medem temp la pli veglia furman las vischnancas (''communes''). Quellas èn suandadas il 1789 a las plaivs e citads. L’entschatta 2012 devi 36&nbsp;700 vischnancas, da quellas 129 d’ultramar. Malgrà il grond dumber da vischnancas, las qualas dumbran per gronda part be paucs abitants, hai strusch dà ils ultims onns stentas da refurmar quest nivel statal. Mintga vischnanca elegia in cussegl da vischnanca (''conseil municipal''), il qual nominescha alura da ses mez in president communal (''maire''). Dapi il 1982 disponan las vischnancas cleramain da dapli dretgs e na vegnan betg pli survegliadas uschè ferm dal stadi. A nivel communal èn organisadas la furmaziun da basa, la planisaziun locala, la gestiun dals ruments e las activitads culturalas; er las vischnancas sa finanzieschan sur atgnas taglias e cun agid da pajaments da transfer. Ils territoris d’ultramar che n’èn betg attribuids a regiuns u departaments n’appartegnan – cun excepziun da Saint-Barthélemy e Saint-Martin – betg a l’Uniun europeica. Er leschas che vegnan relaschadas en Frantscha valan per quests territoris be sche quai vegn menziunà explicitamain.<ref>Haensch, Günther e Tümmers, Hans J.: ''Frankreich: Politik, Gesellschaft, Wirtschaft''. Minca 1993, ISBN 3-406-37491-3, p.&nbsp;206ss.</ref> == Dretg == Al Cussegl constituziunal cumpeta la funcziun da controlla entaifer il sistem politic. En quest gremi elegian il president dal stadi ed ils presidents da l’Assamblea naziunala e dal Senat mintgamai trais represchentants per in temp d’uffizi da nov onns; quest mandat na po betg vegnir prolungà. Sin dumonda dal parlament examinescha il Cussegl leschas; en pli controllescha el che las elecziuns ed ils referendums vegnian realisads confurm a la lescha. == Economia == === En general === [[Datoteca:La_Défense_from_the_Arc_de_Triomphe,_Paris_6_March_2015_003.jpg|thumb|210px|Il quartier d’economia La Défense a Paris]] Tradiziunalmain pratitgeschan ils acturs statals en Frantscha ina politica economica ed industriala vaira activa; las intervenziuns statalas èn relativamain grondas cumpareglià cun auters stadis. Las ideas dal mercantilissem – surtut dal colbertissem – sa fan valair fin oz en Frantscha. Suenter l’Emprima Guerra mundiala han ins creà il model da l’‹interpresa maschadada›.<ref>A. Chazel, H. Poyet: ''L’Économie mixte.'' Paris 1963.</ref> Quest’allianza tranter chapital privat e public dueva pussibilitar a l’industria naziunala da penetrar sin champs che fissan stads memia ristgads u difficils per s’engaschar be a basa da chapital privat (p.ex. industria d’ieli, chemia). Avant eri usità en cas sumegliants ch’il stadi deva ad ina singula firma ina concessiun exclusiva. Il 1946 ha la regenza da quel temp mess ad ir in sistem da planificaziun. Il 1981 è François Mitterrand daventà l’emprim president dal stadi socialistic; el ha manà il pajais fin il 1995 e realisà numerusas statalisaziuns. La Frantscha vala sco economia publica dirigida. Ina paja minimala fixada dal stadi segirescha als emploiads ina paja brutta per ura da stgars 10 euros (situaziun dal 2016).<ref>Institut National de la Statistique et des Études Économiques: [http://www.insee.fr/fr/indicateur/smic.htm ''Montant du salaire minimum interprofessionell de croissance (SMIC)''].</ref> Ils exports franzos derivan per gronda part da la construcziun da maschinas, da l’industria d’autos, da la tecnica d’aviaziun e navigaziun spaziala, da l’industria farmaceutica, da l’electronica, da la viticultura e da la branscha da victualias. Il product naziunal brut è creschì tranter il 1995 ed il 2005 en media per 2,1&nbsp;% l’onn ed ha cuntanschì il 2005 la valur da 1689,4 milliardas euros. En cumparegliaziun cun il product naziunal brut da l’Uniun europeica – exprimì en standards da la capacitad da cumpra – ha la Frantscha cuntanschì il 2014 in index da 107 (EU-28: 100). Il 2003 lavuravan be pli 4&nbsp;% da las persunas cun activitad da gudogn en l’agricultura, selvicultura e pestga; en l’industria eran quai 24&nbsp;% ed en il sectur da servetschs 72&nbsp;%. Il 2003 ha la Frantscha exportà 14,9&nbsp;% da ses volumen d’export en Germania, la quala ha attribuì a medem temp 19,1&nbsp;% da l’import. Dapi blers onns furma la Germania il pli impurtant partenari da commerzi da la Frantscha. Il 2009 ha la Frantscha importà martganzias en la valur da 532,2 milliardas dollars ed exportà raubas en la valur da 456,8 milliardas dollars, uschia ch’i resulta in deficit da la bilantscha commerziala. Ils ultims onns ha quest trend negativ cuntinuà, cumbain en dimensiun pli pitschna.<ref>Indicaziuns statisticas tenor [http://ec.europa.eu/eurostat Eurostat.]</ref> === Interpresas === Las pli grondas interpresas franzosas eran il 2003 (senza bancas ed assicuranzas; mintgamai cun indicaziun da la svieuta dal dumber d’emploiads): Total (104,7; 111&nbsp;000), Carrefour (70,5; 419&nbsp;000), PSA Peugeot Citroën (54,2; 200&nbsp;000), France Télécom (46,1; 222&nbsp;000), Électricité de France (44,9; 167&nbsp;000), Suez (39,6; 171&nbsp;000), Les Mousquetaires (38,4; 112&nbsp;000), Renault (37,5; 160&nbsp;000), Publicis Groupe (32,2; 35&nbsp;000); Saint-Gobain (29,6; 172&nbsp;000). === La valur economica da la cultura === La cumpart che la cultura contribuescha a l’economia è en Frantscha bundant pli auta ch’en auters stadis. Il volumen total munta a 74 milliardas euros (situaziun dal 2012); da quai derivan 61,4 milliardas directamain da purschidas culturalas. L’industria da cultura generescha en Frantscha dapli svieuta che la branscha dad autos u ils products da luxus e sa chatta be stgars davos la telecommunicaziun. En champs centrals da la cultura han grondas interpresas lur sedia en Frantscha; uschia l’Universal Music Group che furma la pli gronda chasa editura da musica dal mund, la Groupe Lagardère (pli baud Hachette) che furma la segund gronda chasa editura da cudeschs ed Ubisoft, il terz grond furnitur da gieus da computer. La Frantscha sa chatta sin il segund plaz dals pajais che produceschan films e furma il quart grond martgà d’art dal mund. === Energia === Pli baud disponiva la Frantscha da vaira gronds giaschaments da charvun. Il 1958 ha l’explotaziun da quels cuntanschì sia culminaziun cun 60 milliuns tonnas; alura ha cumenzà ina fasa da l’ieli bunmartgà e la crisa da la cotgla. Il 1973 han ins anc explotà 29,1 milliuns tonnas, il 2004 ha la davosa miniera da charvun en Frantscha serrà sias portas. Oz vegn il charvun surtut importà da l’Australia, dals Stadis Unids e da l’Africa dal Sid e duvrà en la siderurgia ed en implants per producir energia termica. La Frantscha n’ha però strusch resursas dad ieli u da gas natiral; quellas bastassan teoreticamain per cuvrir sur dus mais il consum total dal pajais. Tant l’ieli sco er il gas natiral ston perquai medemamain vegnir importads en grondas quantitads. [[Datoteca:Nuclear_Power_Plant_Cattenom.jpg|thumb|200px|Ovra atomara Cattenom en la Lorena]] Pervi dal schoc dal pretsch d’ieli dals onns 1970 ha la regenza franzosa inizià in program nuclear ch’è vegnì extendì cuntinuadamain. Il 2009 eran en funcziun en Frantscha 21 ovras atomaras cun 59 reacturs ed ina prestaziun totala da 63,3 GW. Pervi da l’auta cumpart d’energia atomara da ca. 80&nbsp;% ston las ovras atomaras er restar en funcziun en cas ch’il consum d’energia sa chatta sut il maximum. La Frantscha posseda ina da las pli grondas raits da conducts en l’Europa; pliras ovras electricas pon uschia egualisar communablamain fluctuaziuns dal consum. Tenor in rapport dal 2012 custan la perscrutaziun, il svilup e la construcziun da las ovras atomaras franzosas tut en tut 188 milliardas euros. Fin qua han pudì vegnir amortisads ca. 75&nbsp;% da quests custs tras la vendita d’electricitad. Damai che la gronda part da las ovras è anc en funcziun, vegn ins probablamain a pudair cuvrir fin la fin tut ils custs numnads. Percunter èn strusch vegnidas stgaffidas reservas per custs consecutivs e per las consequenzas dal deposit definitiv, las qualas sa laschan strusch calcular.<ref name="wna">[http://www.world-nuclear.org/info/inf40.html ''World Nuclear Association – Nuclear Power in France''].</ref> Actualmain sa stenta la politica da reducir la cumpart da la forza atomara sin 50&nbsp;%, quai er pervi da la gronda maioritad dals Franzos che s’exprima mintgamai a chaschun d’enquistas a favur d’in augment da las energias regenerablas. Questas ultimas giogan fin qua praticamain be ina rolla en furma da la forza idraulica; l’energia da vent e fotovoltaica vegnan pir promovidas ils ultims onns da vart da la politica. Il 2009 han ins gudagnà 5,5&nbsp;% da l’energia primara or da la forza idraulica, 8,7&nbsp;% or da lain, 2,1&nbsp;% or d’ulteriura biomassa, 1,2&nbsp;% or da ruments e 0,49&nbsp;% (2012: 2,7&nbsp;%) or da l’energia da vent. Il 2011 ha la Frantscha furnì entaifer ils stadis commembers da l’Uniun europeica 15&nbsp;% da l’energia producida cun forza idraulica. L’ovra idraulica da la serra da Roselend producescha mintg’onn 1070&nbsp;GWh; l’ovra da cumulaziun a pumpa da la serra da Grand-Maison furma cun ina prestaziun da pumpa da 1200&nbsp;MW ina da las pli grondas en tut il mund.<ref>Commissariat général au développement durable: ''[https://web.archive.org/web/20100331100625/http://www.statistiques.developpement-durable.gouv.fr/IMG/pdf/Repere_energie_2009_BAT_01-12_cle05161b.pdf Chiffres clés de l’énergie, édition 2009]'', december 2009.</ref> == Traffic == === Traffic sin via === Ina spessa rait d’autostradas collia surtut l’aglomeraziun da Paris cun las regiuns cunfinantas. Per quest intent han ins schlargià successivamain dapi ils onns 1960 las vias naziunalas che mainan vers la chapitala. Cun il temp han ins alura er stgaffì colliaziuns traversalas tranter las ulteriuras regiuns grondas. Las vias da traffic tutgan en Frantscha al stadi; la gronda part da las autostradas vegnan però manischadas dapi il 2006 a basa privata. Ultra da quai èn las autostradas suttamessas a taxas (''péage''). === Traffic da viafier === [[Datoteca:TGV-Duplex_Paris.jpg|thumb|200px|Il TGV Duplex cuntanscha ina sveltezza maximala da 320 km/h]] Ils gronds centers disponan d’ina fitg buna rait da traffic a curta distanza. A [[Paris]] na datti nagin lieu che fiss pli lunsch davent d’ina staziun da metro che 500&nbsp;m. Er autras citads sco [[Lyon]], [[Lille]], [[Marseille]] u [[Toulouse]] enconuschan vastas raits da viafiers sutterranas. Ordaifer ils gronds centers exista però ina purschida da traffic a curta distanza bundant pli pitschna. En tut ils pajais han ins construì a partir dals onns 1980 ina vasta rait da trens ad auta sveltezza (''Train à grande vitesse'', TGV). Questa rait vegn schlargiada vinavant e cuntanscha oz per gronda part er ils cunfins dals stadis vischins. Dapi il 2003 è la viafier statala (''Société Nationale des Chemins de fer Français'', SNCF) exposta a la concurrenza privata; de facto dispona ella però anc adina d’in quasi-monopol en tut las regiuns dal pajais. === Traffic aviatic === Il traffic aviatic en Frantscha sa preschenta a moda fitg centralisada: las duas plazzas aviaticas da Paris (Charles de Gaulle ed Orly) han dumbrà il 2008 en tut 87,1 milliuns passagiers.<ref>Aéroports de Paris: ''[http://www.aeroportsdeparis.fr/ADP/Resources/a389b1e4-907c-4a4e-889c-9aecfd837335-ADPPRESENTATIONRESULTATS2008.pdf Présentation des résultats 2008] (PDF; 1,3&nbsp;MB)'', 12 da mars 2009.</ref> Charles de Gaulle è la segund gronda plazza aviatica da l’Europa; qua sa splega praticamain tut il traffic aviatic a lunga distanza. Las pli grondas plazzas aviaticas ordaifer Paris èn Nizza (cun radund 10 milliuns passagiers), alura suondan Lyon e Marseille. L’Air France ha fusiunà il 2004 cun KLM ad Air France-KLM e furma dapi lura ina da las pli grondas societads aviaticas dal mund; ella fa er part da l’allianza SkyTeam. === Navigaziun === Per motivs economics e militars ha la Frantscha sviluppà e schlargià da vegl ennà la rait da las vias d’aua natiralas ed artifizialas a l’intern dal pajais (flums e chanals). Sia culminaziun ha la rait da vias navigablas cuntanschì en il 19avel tschientaner cun ina lunghezza da 11&nbsp;000 kilometers. Pervi da la concurrenza tras viafier e via è quella sa reducida fin oz sin radund 8500 kilometers. Per gronda part vegnan las vias d’aua ed ils bastiments gestiunads da l’interpresa naziunala Voies navigables de France (VNF). Il 2007 èn vegnidas transportadas sin las vias d’aua martganzias d’in pais total da 61,7 milliuns tonnas. Resguardond en la statistica er la distanza, resultan da quai 7,54 milliardas tonnas kilometricas. Per ils ultims 10 onns munta quai in augment da 33&nbsp;%. La navigaziun da persunas è oz be pli da muntada turistica, furma là però in factur economic en cumplain svilup. == Medias == Sco pli impurtants meds da massa stampads valan las gasettas dal di naziunalas ‹Le Figaro› (da tempra conservativa), ‹Le Monde› (liberala sanestra) e ‹Libération› (orientà a la sanestra). Ils pli impurtants magazins da novitads èn ‹L’Obs›, ‹L’Express›, ‹Le Point› e ‹Marianne›.<ref>[http://www.ojd.com/chiffres/section/PPGP?submitted=1&section=PPGP&famille=1&thema=1&subthema=&search=&go=Lancer+la+recherche ''Association pour le contrôle de la diffusion des médias (OJD)''].</ref> Sco en blers auters pajais da l’Europa datti en Frantscha ina coexistenza tranter emetturs da radio e televisiun da dretg public (France Télévisions resp. Radio France) e privats. Il pli grond emettur da televisiun franzos è TF 1 (fin il 1987 da dretg public, dapi lura privat). ARTE è in emettur che vegn realisà en coproducziun tudestg-franzosa. == Cultura == La Frantscha deducescha ses renum en l’Europa ed en il mund tranter auter da sias atgnadads culturalas, las qualas sa defineschan er sur la lingua (legislaziun da protecziun e da tgira da la lingua). En la politica da medias vegn l’atgna cultura e lingua promovida tras quotas per films e musica. Entaifer l’Uniun europeica, l’UNESCO e l’Organisaziun mundiala da commerzi s’engascha la Frantscha decididamain per sia concepziun da vulair defender la diversitad culturala: la cultura na saja nagina rauba, cun la quala sa laschia martgadar a moda illimitada. Il sectur da cultura furma perquai in’excepziun cumpareglià cun l’ulteriura activitad economica (''exception culturelle''). La tgira e la protecziun da la vasta ierta culturala materiala vegn considerada sco incumbensa da muntada naziunala. Questa chapientscha vegn intermediada effizientamain envers la publicitad tras mesiras organisadas e promovidas dal stadi che servan a furmar ina schientscha culturala naziunala. Dis da l’ierta culturala naziunala, da la musica u dal kino han lur plaz fix en il chalender cultural annual e chattan buna accoglientscha tar la populaziun. Occurrenzas culturalas pulpidas correspundan al maletg da sasez da la Frantscha sco naziun da cultura e da Paris sco metropola da cultura. En ils centers regiunals da las provinzas sustegna il stadi la tgira d’in agen profil cultural. === Litteratura === [[Datoteca:Victor_Hugo_by_Étienne_Carjat_1876_-_full.jpg|thumb|160px|Victor Hugo]] Ils origins da la litteratura franzosa èn da chattar en il temp medieval. Da quel temp na disponiva la Frantscha betg d’ina lingua singula ed unifurma; ils scripturs scrivevan en differentas linguas e dialects e faschevan mintgin diever da si’atgna ortografia e grammatica. D’intgins texts medievals n’èn ils auturs betg enconuschents (p.ex. ‹Tristan et Iseut› u ‹Lancelot-Graal›); tar ils enconuschents tutgan [[Chrétien de Troyes]] e [[Guillaume IX d’Aquitania]] che scriveva en occitan. Bleras ovras litteraras medievalas èn vegnidas influenzadas dal corpus da legendas naziunal, sco la ‹Chanson de Roland› u las diversas ''chansons de geste''. Il ‹Roman de Renart›, scrit il 1175 da [[Perrout de Saint Cloude]], furma in ulteriur exempel per la litteratura franzosa tempriva. Menziun speziala merita er [[François Villon]]. In impurtant scriptur dal 16avel tschientaner è stà [[François Rabelais]] cun si’ovra ‹Gargantua e Pantagruel›. [[Michel de Montaigne]] è daventà enconuschent cun ses ‹Essais› che valan sco punct da partenza da quest gener. Ils dus poets [[Pierre de Ronsard]] e [[Joachim du Bellay]] han mess ad ir il moviment litterar da La Pléiade. En il 17avel tschientaner ha [[Madame de La Fayette]] publitgà anonimamain ‹La Princesse de Clèves›, in’ovra che vegn considerada sco ina da las emprimas novellas psicologicas insumma. [[Jean de La Fontaine]] è daventà famus da quel temp cun sias fablas. E da [[Blaise Pascal]] vegnan legids fin oz sias ‹Pensées›. Sco ils gronds dramatichers da l’epoca dad aur vegnan considerads [[Jean Racine]], [[Pierre Corneille (Le Cid)]] e [[Molière]]. Surtut las ovras da Molière (t.a. ‹Le Misanthrope›, ‹L’Avare›, ‹Le Malade imaginaire› u ‹Le Bourgeois Gentilhomme›) èn daventadas talmain enconuschentas ch’ins discurra magari dal franzos sco la ‹lingua da Molière›. Dal 18avel e l’entschatta dal 19avel tschientaner èn da menziunar – sper ils gronds illuminists [[Voltaire]], [[Rousseau]] e [[Diderot]] (che n’ha betg mo redigì l’‹Encyclopédie›, mabain er scrit litteratura) – [[Charles Perrault]], [[Charles Baudelaire]], [[Paul Verlaine]] e [[Stéphane Mallarmé]]. Sco pli enconuschent scriptur franzos dal 19avel tschientaner vala [[Victor Hugo]] (‹Les Misérables›, ‹Notre-Dame de Paris› e.a.). Ulteriurs poets da quest’epoca èn [[Alexandre Dumas]], [[Gustave Flaubert]], [[Jules Verne]], [[Émile Zola]], [[Honoré de Balzac]], [[Guy de Maupassant]], [[Théophile Gautier]] e [[Stendhal]]. Impurtants auturs dal 20avel tschientaner èn [[Marcel Proust]], [[André Gide]], [[Louis-Ferdinand Céline]], [[Albert Camus]] e [[Jean-Paul Sartre]], en pli ils dramatichers [[Jean Giraudoux]], [[Jean Cocteau]] ed [[Eugène Ionesco]]. [[Antoine de Saint-Exupéry]] ha scrit il Pitschen Prinzi ch’è restà fin oz ina da las ovras las pli populars tant tar uffants sco er tar creschids. Da nagin auter pajais han uschè blers auturs gudagnà fin oz il Premi Nobel da litteratura. === Art figurativ === L’art franzos ha enconuschì sur lung temp in svilup ch’è stà segnà da las tendenzas europeicas generalas. Dal temp da la renaschientscha prevalevan surtut las influenzas da l’art talian e flam. En il 17avel e 18avel tschientaner èn sa fatgs valair en Frantscha [[Jean Fouquet]] (renaschientscha) sco er [[Nicolas Poussin]] e [[Claude Lorrain]] (baroc). I suondan il rococo cun [[Antoine Watteau]], [[François Boucher]] e [[Jean-Honoré Fragonard]] ed il stil neoclassic da la Revoluziun franzosa cun [[Jacques-Louis David]]. En il 19avel tschientaner èn da numnar [[Théodore Géricault]] ed [[Eugène Delacroix]] (romanticissem) sco er [[Camille Corot]], [[Gustave Courbet]] e [[Jean-François Millet]] (realissem, natiralissem). Ils pli enconuschents impressiunists da la segunda mesadad dal 19avel tschientaner èn stads [[Camille Pissarro]], [[Édouard Manet]], [[Edgar Degas]], [[Claude Monet]] ed [[Auguste Renoir]], suandads da [[Paul Cézanne]], [[Paul Gauguin]], [[Toulouse-Lautrec]], [[Georges Seurat]] e dals fauvists [[Henri Matisse]], [[André Derain]] e [[Maurice de Vlaminck]]. A l’entschatta dal 20avel tschientaner han [[Georges Braque]] e l’artist spagnol [[Pablo Picasso]] che viveva a Paris sviluppà il cubissem. Ulteriurs artists da l’exteriur ch’han vivì e lavurà en la regiun da Paris èn stads [[Vincent van Gogh]], [[Marc Chagall]], [[Amedeo Modigliani]], [[Wassily Kandinsky]] ed [[Alberto Giacometti]]. Paris porscha intginas da las pli famusas exposiziuns da maletgs en tut il mund cun il Musée du Louvre, il Musée d’Orsay, il Centre Georges Pompidou u il Musée d’Art moderne de la Ville de Paris. === Architectura === Ils pli vegls fastizs architectonics en Frantscha han laschà enavos ils Romans, e quai surtut en la Frantscha dal Sidost (p.ex. l’amfiteater da Nîmes u la Pont du Gard). Suenter il declin dal domini roman èn l’emprim vegnids erigids nagins edifizis che fissan sa conservads fin oz. Dal temp medieval èn surtut sa mantegnids edifizis sacrals (sco il battisteri Saint-Jean dal temp dals Carolings), baselgias en il stil roman (p.ex. St-Sernin de Toulouse, Ste-Foy de Conques u Ste-Marie-Madeleine de Vézelay) e baselgias en il stil gotic (p.ex. la catedrala da Beauvais). Daspera han ins erigì citads-fortezza sco Carcassonne u Aigues-Mortes. Cura che la renaschientscha è er sa fatga valair en Frantscha, han ils architects franzos interpretà questa furma d’art en lur moda ed han erigì en l’entir pajais numerus chastels. Il chastè Ancy-le-Franc è restà il sulet exempel ch’è vegnì erigì dal tuttafatg tras Talians. Dal temp da l’absolutissem è il baroc classicistic daventà il stil dominant; quel serviva a simbolisar la pussanza dal retg. Tar ils pli impurtants edifizis da quell’epoca tutgan il Louvre ed il chastè da Versailles; quels han er figurà sco model per edifizis a l’exteriur, per exempel il chastè da Sanssouci a Potsdam sper Berlin. Il progress tecnic ha lubì d’eriger edifizis sco il Panthéon ch’ha duvrà per lez temp fitg pauc material da construcziun en relaziun cun il spazi che l’edifizi enzuglia. En il temp suenter la Revoluziun franzosa ha dominà il classicissem ch’è segnà d’in’architectura reservada, disciplinada ed eleganta. Exempels furman l’Arc de Triomphe u la baselgia La Madeleine a Paris. Il 1803 han ins fundà l’Académie des Beaux-Arts. L’architectura franzosa è vegnida imitada en numerus pajais, surtut en ils Stadis Unids. A medem temp han ins introducì en Frantscha novas materialias da construcziun. Igl èn vegnids erigids monuments sco la Tur d’Eiffel u il martgà central Les Halles a Paris; a medem temp han ins cumenzà a restaurar monuments architectonics. A l’entschatta dal 20avel tschientaner è l’emprim sa fatg valair il jugendstil, dal qual è spert sa sviluppà en Frantscha l’art déco. Da quests stils dattan fin oz perditga numerusas entradas da staziuns da metro a Paris sco er il Théâtre des Champs-Élysées. Il stil internaziunal, il qual è surtut segnà da [[Le Corbusier]], sa distingua tras furmas geometricas senza ornaments; in exempel è la Villa Savoye. Suenter la Segunda Guerra mundiala èn intgins edifizis da prestige en Frantscha vegnids construids per l’emprima giada tras architects da l’exteriur, sco il Centre Pompidou u la piramida en il Louvre. Tar las pli novas ensainas architectonicas tutgan l’Institut du monde arabe e la Bibliothèque Nationale François Mitterrand.<ref>David A. Hanser: ''Architecture of France'', Westport 2006, ISBN 0-313-31902-2.</ref> === Musica === [[Datoteca:DaftAlive.jpeg|thumb|200px|Daft Punk]] La musica franzosa ha cuntanschì en il baroc in’emprima fluriziun cun cumponists sco [[Jean-Baptiste Lully]], [[Marc-Antoine Charpentier]] (17avel tschientaner), [[François Couperin]], [[Jean-Philippe Rameau]] (18avel tschientaner), [[Hector Berlioz]], [[Charles Gounod]] e [[Georges Bizet]]. La musica franzosa classica vala però sco orientada fermamain a la tecnica ed a las furmas. La transiziun a la moderna, tant ord vista sociopolitica sco er musicala, represchenta il meglier Debussy; ulteriurs cumponists da muntada furman en quest’epoca [[Maurice Ravel]] ed [[Erik Satie]] ch’han omadus lavurà a moda experimentala. Il cumenzament da l’avantgarda en la musica è colliada cun la Groupe des Six. La figura centrala da la musica contemporana furma [[Pierre Boulez]]. Dapi l’entschatta dal 20avel tschientaner è la musica populara sa fatga valair adina dapli. Il gener indigen il pli enconuschent furma il chanson, in gener da chanzun che sa concentrescha fermamain sin il text. Tar ils pli impurtants artists dal chanson tutgan [[Charles Trenet]], [[Édith Piaf]], [[Gilbert Bécaud]], [[Boris Vian]], [[Georges Brassens]], [[Charles Aznavour]] ed [[Yves Montand]]. Suenter la fin da l’Emprima Guerra mundiala ha er il jazz cumenzà ad influenzar la musica franzosa; artists sco [[Django Reinhardt]] e [[Stéphane Grappelli]] han cuntanschì renum mundial en quest gener. Entaifer la musica da rock e pop han per exempel [[Daft Punk]] ed [[Étienne de Crécy]] marcà il french house, [[Gotan Project]] è in precursur da l’uschenumnà electrotango e [[St Germain]] cumbineschan jazz e house. In enconuschent represchentant da la musica dad ambient è [[Air]]. Er il rap è vegnì adattà a las relaziuns franzosas; il pli enconuschent represchentant da la scena da hip-hop franzosa è [[MC Solaar]]. Stils da musica derasads a nivel regiunal èn la musica bretona cun artists sco [[Alan Stivell]] u la musica corsa cun bands sco [[I Muvrini]]. Numerus artists africans e dal Magreb vivan e lavuran en Frantscha; uschia datti per exempel ina viva scena da raï e numerusas occurrenzas cun musica africana. Ils tschintg musicists franzos ch’han vendì tranter il 1955 ed il 2009 las pli bleras plattas en Frantscha èn stads [[Claude François]], [[Johnny Hallyday]], [[Sheila]], [[Michel Sardou]] e [[Jean-Jacques Goldman]]. ‹Samedi soir sur la Terre› da [[Francis Cabrel]] è cun bundant quatter milliuns exemplars vendids l’album d’in musicist franzos ch’ha gì il pli grond success en sia patria.<ref name="Nettelbeck">Colin Nettelbeck: ''Music'', en: Nicholas Hewit (ed.): ''The Cambridge Companion to modern French culture'', Cambridge 2003, ISBN 0-521-79123-5, p.&nbsp;272–289.</ref> === Film === La Frantscha vala sco lieu da naschientscha dal film. L’onn 1895 han ils [[frars Lumière]] manà tras a Paris l’emprima projecziun da film commerziala. Industrials sco [[Charles Pathé]] e [[Léon Gaumont]] han investì grondas summas en la tecnica e realisaziun da films, uschia ch’interpresas franzosas dominavan da quel temp il martgà mundial. A Paris existivan l’onn 1907 gia dapli che 100 hallas da represchentaziun, en l’entira Frantscha eran quai il 1920 dapli che 4500. Suenter l’erupziun da l’Emprima Guerra mundiala èn numerus cineasts emigrads en ils Stadis Unids; quai sco er il fatg che la Frantscha n’ha a l’entschatta betg introducì la tecnica dal film sonor, ha gì per consequenza ch’il center da la producziun da film è sa spustà pli e pli en ils Stadis Unids. Ils onns 1930 valan sco l’epoca dad aur dal film franzos. La crisa economica ha pretendì da quel temp budgets plitost bass; giuvens reschissurs sco [[Jean Renoir]], [[René Clair]] e [[Marcel Carné]] e stars sco [[Jean Gabin]], [[Pierre Brasseur]] ed [[Arletty]] han realisà ovras fitg creativas e per part er fitg politicas (realissem poetic). Er suenter l’erupziun da la Segunda Guerra mundiala ha il film prosperà vinavant; malgrà l’economia da stgarsezza, censura ed emigraziun èn vegnids realisads radund 220 films che sa concentreschan surtut sin l’estetica da quai che vegn mussà. Suenter il 1945 ha la regenza franzosa prendì en mira da puspè etablir l’industria da film. Ins ha fundà il Festival da film da Cannes e per rumper la dominanza dal film american èn vegnidas fixadas quotas. En ils onns 1950 èn surtut vegnidas realisadas versiuns cinematograficas d’ovras litteraras, e quai cun drizzar ina speziala attenziun sin la qualitad; il 1956 – cun l’apparientscha d’in nov star, Brigitte Bardot, – han ins alura scuvert la sexualitad feminina per il film. La nouvelle vague ch’è vegnida purtada a partir da la fin dals onns 1950 d’ina giuvna generaziun da reschissurs sco [[Jean-Luc Godard]], [[François Truffaut]], [[Jacques Rivette]], [[Claude Chabrol]] e [[Louis Malle]], ha purtretà antieroxs, tematisà lur vita interna, fatg films plain tempo e cun finiziun averta. Novas tecnicas han pussibilità ina nova estetica e lubì a mez profis da realisar films a basa d’in pitschen budget. La creativitad da la nouvelle vague ha gì grond’influenza a nivel internaziunal, quai ch’è anc vegnì promovì cun endrizzar ils Cinémas d’art et d’essai. Popularitad han er cuntanschì protagonists da divers films da la nouvelle vague sco [[Jean-Pierre Léaud]] e [[Jean-Paul Belmondo]]. L’onn 1968 ha manà en il film franzos ad ina cesura, da la quala èn resultads films politics ed ina ferma preschientscha da las dunnas. Durant ils onns 1980 ha la nova regenza socialistica investì fermamain en la cultura; ils budgets per la producziun da films èn creschids, entant ch’ins ha empruvà a medem temp da cumbatter la predominanza americana. Da quel temp èn vegnidas realisadas versiuns cinematograficas da classichers da la litteratura. Parallelamain è sa sviluppà il moviment dal cinéma du look nunpolitic, en il qual las colurs, las furmas ed il stil surcuvrivan l’acziun sco tala.<ref>Jean-Pierre Jeancolas: ''Histoire du cinéma français'', éd. Nathan 2000, ISBN 2-09-190742-1.</ref> === Cuschina === La cuschina franzosa vala dapi l’entschatta dal temp modern sco ina da las cuschinas naziunalas las pli influentas en l’Europa. Ella è enconuschenta tant per sia qualitad sco er per sia multifariadad. Il mangiar furma en Frantscha in’impurtanta part da la vita quotidiana e la tgira da la cuschina vegn considerada sco part indispensabla da la culturala naziunala. Il ‹past gastronomic dals Franzos› è vegnì approvà il 2010 da l’UNESCO sco bain cultural mundial immaterial. === Sport === [[Datoteca:Tour_de_France_2006.JPG|thumb|210px|Tour de France]] L’onn 1958, sut Charles de Gaulle ed il minister Maurice Herzog, han ins creà in Ministeri per giuventetgna e sport. Quai ha manà ad in grond svilup tant en il sport da massa sco er en il sport d’elita.<ref>Thierry Terret: France. James Riordan, Arnd Krüger (ed.): ''European Cultures in Sport: Examining the Nations and Regions.'' Intellect, Bristol 2003, ISBN 1-84150-014-3.</ref> Cuntrari a la situaziun en blers auters pajais europeics na furma il ballape betg il numer in incontestà tranter ils sports. L’interess per il ballape dependa fermamain da las prestaziuns da las squadras franzosas a nivel internaziunal. Sco liom che creescha identitad vala surtut la squadra naziunala (''Équipe Tricolore'', en Frantscha per ordinari be ''les Tricolores''). Sias partidas a chasa gioga quella per ordinari en il Stade de France a Saint Denis sper Paris. Il 1998 ha gì lieu en Frantscha il campiunadi mundial da ballape. Il 2016 ha la Frantscha manà tras per la terza giada suenter il 1960 ed il 1984 il campiunadi europeic da ballape. Tuttina popular sco ballape è il rugby. Surtut en las regiuns dal sid e sidvest è il rugby per lunschor il sport il pli popular. La squadra naziunala vegn numnada dals fans ''Les Bleus'' – in num ch’è pli tard er vegnì duvrà per la squadra da ballape – e furma ina da las meglras squadras da rugby dal mund. Ulteriurs sports populars èn il ciclissem (surtut il fanadur durant la Tour de France che dura trais emnas), il tennis (French Open), l’atletica leva, la furmla 1, pétanque, judo, ballamaun, ballabasket ed il sport da skis alpin. En Frantscha èn vegnids realisads pliras giadas ils gieus olimpics: ils gieus da stad il 1900 e 1924 a Paris; ils gieus d’enviern a Chamonix 1924, Grenoble 1968 ed Albertville 1992. === Dis da festa === Sper ils dis da festa catolics e seculars (prim da matg) vegnan festegiads ils suandants dis commemorativs: * 8 da matg: Fête de la Victoire (capitulaziun dal Reich tudestg il 1945) * 14 da fanadur: Fête nationale (assagl sin la Bastille il 1789) * 11 da november: Armistice 1918. == Annotaziuns == <references/> == Litteratura == * Alfred Pletsch, Hansjörg Dongus, Henrik Uterwedde: ''Frankreich. Geographie, Geschichte, Wirtschaft, Politik.'' 2.&nbsp;ed., Wissenschaftliche Buchgesellschaft, Darmstadt 2003, ISBN 3-534-11691-7. * Wilfried Loth: ''Geschichte Frankreichs im 20.&nbsp;Jahrhundert.'' Fischer, Francfurt 1995, ISBN 3-596-10860-8. * Bernhard Schmidt, Jürgen Doll, Walther Fekl, Siegfried Loewe, Fritz Taubert: ''Frankreich-Lexikon. Schlüsselbegriffe zu Wirtschaft, Gesellschaft, Politik, Geschichte, Kultur, Presse- und Bildungswesen.'' 2. ediziun surlavurada e cumplettada, Schmidt, Berlin 2006, ISBN 3-503-07991-2. * Adolf Kimmel, Henrik Uterwedde (ed.): ''Länderbericht Frankreich. Geschichte, Politik, Wirtschaft, Gesellschaft. Lehrbuch.'' 2. ediziun surlavurada e cumplettada, Springer VS, Wiesbaden 2005, ISBN 3-531-14631-9. * Andrea Kother: ''Alltag in Frankreich. Auswandern, leben und arbeiten''. Conbook Verlag, Meerbusch 2011, ISBN 978-3-934918-79-5. * Karl Stoppel (ed.): ''La France. Regards sur un pays voisin. Eine Textsammlung zur Frankreichkunde.'' Reclam, Ditzingen 2000; 2. ediziun surlavurada e cumplettada, Stuttgart 2008. Reclams Universalbibliothek, RUB Nr. 8906. * Robert Picht e.a. (ed.): ''Fremde Freunde. Deutsche und Franzosen vor dem 21.&nbsp;Jahrhundert''. Piper, Minca 2002, ISBN 3-492-03956-1. * Ernst Hinrichs, Heinz-Gerhard Haupt, Stefan Martens, Heribert Müller, Bernd Schneidmüller, Charlotte Tacke: ''Kleine Geschichte Frankreichs.'' BpB, Bonn 2010, ISBN 978-3-89331-663-2. * Günter Liehr: ''Frankreich – ein Länderporträt.'' 2. ediziun surlavurada, Ch. Links Verlag, Berlin 2013, ISBN 978-3-86153-728-1. == Colliaziuns == {{Commonscat|France|Frantscha}} * [https://web.archive.org/web/20140208000842/http://www.france.fr/de Portal d’internet uffizial da la Republica franzosa] * [http://www.diplomatie.gouv.fr/ Pagina d’infurmaziun dal ministeri da l’exteriur franzos] * [https://web.archive.org/web/20161116185741/https://www.destatis.de/DE/ZahlenFakten/LaenderRegionen/Internationales/Land/Europa/Frankreich.html Indicaziuns statisticas] * [http://de.rendezvousenfrance.com/ Uffizi da turissem naziunal] {{Stadis da l'Europa}} [[Categoria:Artitgels recumandads (Stadis da l'Europa)]] [[Categoria:Stadis da l'Europa]] [[Categoria:Frantscha| ]] jlpq4ih2jdcvqevp767bvnvy49de8y1 0 852 163385 160642 2022-08-22T16:08:07Z InternetArchiveBot 16747 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{Infobox terra |NUM = <font size="+1">'''Reginavel da la Belgia'''</font><br /> '''Koninkrijk België'''<font size="-1"> (ollandais)</font><br /> '''Royaume de Belgique'''<font size="-1"> (franzos)</font><br /> '''Königreich Belgien'''<font size="-1"> (tudestg)</font><br /> |MALETG-BANDIERA = Flag of Belgium.svg |MALETG-BANDIERA-LADEZZA = 150px |ARTITGEL-BANDIERA = |MALETG-VOPNA = State Coat of Arms of Belgium.svg |MALETG-VOPNA-LADEZZA = 100px |ARTITGEL-VOPNA = |PAROLA = Eendracht maakt macht<br />L’union fait la force<br />(L’uniun dat forza) |LINGUA-UFFIZIALA = [[lingua ollandaisa|ollandais]], [[Lingua franzosa|franzos]], [[Lingua tudestga|tudestg]] |CHAPITALA = [[Brüssel]] |FURMA-DA-STADI = monarchia parlamentara |FURMA-DA-REGENZA = |SCHEF-DA-STADI = retg [[Philippe]] |SCHEF-DA-REGENZA = primminister [[Alexander De Croo]] |SURFATSCHA = 30&nbsp;528 |ABITANTS = 11&nbsp;035&nbsp;948<ref>[http://web.archive.org/web/20130921060002/http://statbel.fgov.be/fr/binaries/3_Population_de_droit_au_1_janvier,_par_commune,_par_sexe_2011_2012_G_tcm326-194205.xls Populaziun tenor vischnancas, prim da schaner 2012.]</ref> <small>(2012)</small> |SPESSEZZA-DA-LA-POPULAZIUN = 362 |MUNAIDA = [[euro]] (€) |INDEPENDENZA = proclamaziun ils 4 d’october 1830<br />renconuschientscha ils 19 d’avrigl 1839 |IMNI-NAZIUNAL = Brabançonne |DI-DA-LA-FESTA-NAZIUNALA = 21 da fanadur |FUNDAZIUN = |ZONA-D-URARI = UTC+1 MEZ<br />UTC+2 MESZ (mars fin october) |NUMER-DA-L-AUTO = B |INTERNET-TLD = .be |PRESELECZIUN-TELEFON = +32 |MALETG-POSIZIUN = EU-Belgium.svg |MALETG1 = Be-map.png }} La '''Belgia''' (u Reginavel da la Belgia, ollandais ''Koninkrijk België'', franzos ''Royaume de Belgique'') è in stadi situà en l’[[Europa dal Vest]]. Il pajais cunfinescha en il nord cun ils [[Pajais Bass]], en l’ost cun la [[Germania]], en il sidost cun il [[Luxemburg]] ed en il sidvest cun la [[Frantscha]]. La Belgia dumbra radund 11 milliuns abitants; sia surfatscha munta a 30&nbsp;528 km². La [[chapitala]] dal pajais è [[Brüssel]]. Dapi l’independenza l’onn 1830 è la Belgia ina [[monarchia]] parlamentara. Il nord dal pajais cun ils [[Flams]] furma territori [[lingua ollandaisa|ollandais]], il sid cun ils [[Vallons]] territori da lingua [[lingua franzosa|franzosa]]. En l’ost dal pajais è er derasà il [[lingua tudestga|tudestg]]. Il conflict cuntinuant tranter Flams e Vallons caracterisescha er ils interess divergents entaifer la politica beltga. Dapi ils onns 1970 sa stentan ins da schliar quest problem tras decentralisar ils organs statals. Per quest intent han ins transfurmà la Belgia en in stadi [[federalissem|federal]] che consista da trais regiuns e communitads. Las regiuns [[Flandra]], [[Vallonia]] e [[Brüssel]] sco er las trais communitads linguisticas (flam, franzos e tudestg) furman oz la basa politica e sociala dal pajais. La Belgia è stada in dals commembers fundaturs da la [[Communitad economica europeica]], l’[[Uniun europeica]] odierna. A Brüssel sa chatta la sedia da las impurtantas instituziuns da l’Uniun europeica. Plinavant appartegna la Belgia, sper ils Pajais Bass ed il Luxemburg, al [[Benelux]]. == Num dal pajais e survista == Il num da la Belgia deriva da la provinza romana ''Gallia Belgica''. En questa part settentriunala da la Gallia vivevan pievels [[Celts|celtics]] e [[Germans|germans]], numnads ''Belgae''. En il 18avel tschientaner vegniva l’adjectiv franzos ''belge'' ni ''belgique'' duvrà sco translaziun da ''nederlands'' (‹ollandais›). Il stadi beltg ch’ha existì per curt temp enturn il 1790 vegniva per exempel numnà per franzos ''États belgiques unis'' e per ollandais ''Verenigde Nederlandse Staten''. Pli tard èn ils terms ''belge'' e ''belgique'' vegnids applitgads pli e pli be per la part meridiunala dals Pajais Bass, la Belgia odierna. Da la fin dal temp medieval fin il 17avel tschientaner ha la Belgia furmà in center cultural ed economic da gronda fluriziun. Ma a partir dal 16avel tschientaner è il pajais er adina puspè vegnì perturbà da battaglias tranter las pussanzas europeicas (tranter auter la sconfitta da [[Napoleun]] a [[Waterloo]] il 1815 e numerusas battaglias durant l’[[Emprima Guerra mundiala]] e la [[Segunda Guerra mundiala]]). En il decurs dal [[19avel tschientaner]] ha la Belgia furmà in dals motors da la revoluziun industriala ed a l’entschatta dal [[20avel tschientaner]] possedeva il Reginavel pliras colonias ordaifer l’Europa. == Geografia == En il sidost da la Belgia giaschan las [[Ardennas]] cun il [[Signal de Botrange]] (694&nbsp;m) che furma il punct il pli aut dal pajais. Uschiglio è il pajais planiv. La riva per lung la [[Mar dal Nord]] ha ina lunghezza da 72,3&nbsp;km. Il pajais è marcà da numerus flums (tr.a. [[Meuse/Maas]] e [[Sambre/Samber]]) e chanals. La Belgia ha ina surfatscha da 30&nbsp;528&nbsp;km². Da quai vegnan utilisads radund 25&nbsp;% per l’agricultura. In’ulteriura cifra marcanta or da la statistica dal pajais è il fatg che betg main che 95&nbsp;% dals abitants dal pajais vivan en citads. == Istorgia == Sco provinza ''Belgica'' – in num che [[Caesar]] aveva introducì – ha il territori odiern enconuschì numerus [[Imperi roman|dominis romans]]. A l’entschatta dal temp medieval è la regiun daventada ina part dal [[Reginavel dals Francs]]. Tar la spartiziun da quest reginavel è la Belgia odierna medemamain vegnida spartida politicamain. Pli tard ha la gronda part dal territori fatg part dal [[Sontg Imperi roman]] ed è sa dividì en singuls ducadis e contadis. Dal temp autmedieval fin al temp modern tempriv han las citads da la Flandra cun lur industria da taila furmà in dals centers economics da l’Europa (sper las citads da l’[[Italia dal Nord]]). Politicamain èn ils singuls territoris vegnids sut il domini dals [[Burgognais]], il qual han ertà il 1477 ils [[Habsburgais]]. A l’entschatta ha il rom spagnol dals Habsburgais regì il territori, pli tard ils Pajais Bass austriacs. L’onn 1794 ha la Frantscha revoluziunara annectà la regiun. Il 1815, en rom dal [[Congress da Vienna]], è la Belgia vegnida attribuida als Pajais Bass. [[Datoteca:Wappers belgian revolution.jpg|thumb|200px|Revoluziun dal 1830]] Suenter la revoluziun beltga dal 1830 è il pajais daventà independent. Ins ha installà ina monarchia parlamentara e [[Leopold da Sachsen-Coburg]] è daventà l’emprim retg dals Beltgs. Ses figl [[Leopold II]] ha acquistà il [[Congo]] en l’[[Africa]] sco possess privat. Ma suenter che las atrocitads envers il pievel dal Congo èn vegnidas enconuschentas a nivel internaziunal, ha il monarc stuì ceder il territori sco colonia al stadi beltg. Durant il reschim da terrur en il Congo eran vegnids per la vita radund 10 milliuns persunas tras sclavaria e lavur sfurzada.<ref>Dieter H. Kollmer: ''Die belgische Kolonialherrschaft 1908 bis 1960.'' En: Bernhard Chiari, Dieter H. Kollmer (ed.): ''Wegweiser zur Geschichte Demokratische Republik Kongo.'' 2. ed., Paderborn e.a. 2006, p. 45.</ref> Il 1960 è il pajais lura vegnì relaschà en l’independenza. En l’Emprima Guerra mundiala era la Belgia sa declerada neutrala. Ma tenor il [[Plan da Schlieffen]] furmava il pajais in impurtant territori da transit per l’armada tudestga ed è perquai vegnì annectà quasi dal tuttafatg. Sin resistenza en furma da guerra da partisans han ils Tudestgs reagì cun vendetga massiva. En il decurs da la guerra da posiziun èn plinavant vegnidas destruidas numerusas citads en la Flandra. E suenter che las forzas da lavur en l’Imperi tudestg vegnivan stgarsas, han ins sfurzà dieschmillis Beltgs da prestar servetsch en l’armada tudestga u da lavurar per l’industria d’armament tudestga.<ref>Cf. Jens Thiel: ''‹Menschenbassin Belgien›. Anwerbung, Deportation und Zwangsarbeit im Ersten Weltkrieg.'' Essen 2007.</ref> Suenter la fin da la guerra ha la Belgia annectà las regiuns enturn [[Eupen]] e [[Malmedy]], nua ch’abitavan surtut Tudestgs. Ulteriuras pretensiuns territorialas da la Belgia fin al [[Rain]] han dentant gì nagin success. Percunter è la Belgia er sa participada pli tard a l’occupaziun dal territori da la [[Ruhr]]. Er durant la Segunda Guerra mundiala era la Belgia sa declerada neutrala ed è puspè vegnida annectada da la Germania. Fin la liberaziun tras ils Alliads dal vest ha il pajais gì da patir sut la dictatura naziunalsocialistica; minoritads sco ils [[Gidieus]], [[Sinti]] e [[Roma]] han ins deportà en [[Holocaust#Benelux|champs da concentraziun]].<ref>Hans-Joachim Heuer: ''Geheime Staatspolizei: Über das Töten und die Tendenzen der Entzivilisierung''. Walter de Gruyter 1995, p. 184.</ref> Las citads e las cuntradas da la Belgia èn percunter restadas schanegiadas d’acziuns da guerra (cun excepziun da l’offensiva en las Ardennas l’enviern 1944/45). Dapi la fin da la guerra è la politica dal pajais caracterisada da la stretga collavuraziun cun ses vischins e dal process d’unificaziun europeic. Il 1960 è entrada en vigur l’uniun economica e da duana da la Belgia, dals [[Pajais Bass]] e dal [[Luxemburg]] ([[Benelux]]). Plinavant ha la Belgia fatg part da l’entschatta ennà (1957) da la Communitad economica europeica. En il decurs dals onns è la chapitala Brüssel daventada la sedia d’organisaziuns internaziunalas sco la [[NATO]] e l’[[Uniun europeica]]. A l’intern dal pajais sa stenta la politica dapi decennis da mitigiar las tendenzas secessiunisticas ch’existan tranter ils differents territoris linguistics. Per quest intent èn las structuras statalas vegnidas federalisadas fermamain. Ma adina puspè reusseschi a las partidas politicas che tendeschan vers l’independenza d’ina u l’autra part dal pajais da gudagnar grondas parts da las votantas e dals votants. == Politica == === Furma statala ed instituziuns === La Belgia è ina [[monarchia]] parlamentara a duas chombras organisada a moda [[Federalissem|federala]]. La legislativa consista dal retg e da las duas chombras parlamentaras (la chombra dals represchentants cun 150 ed il senat cun 71 commembers). La gronda part da las partidas, en spezial da las pli grondas, han lur basa u en la Flandra u en la Vallonia. Las partidas da lingua tudestga èn be activas a nivel regiunal. Il retg fa a medem temp part da l’executiva. Quella consista d’ina regenza federala da 15 persunas cun il primminister sco primus inter pares. Las instituziuns federalas èn responsablas per la giustia, la politica da finanzas, la segirezza interna, la politica da l’exteriur, la defensiun e la segirezza sociala. === Divisiun === [[Datoteca:Belgique régionale.png|thumb|220px|Regiuns e provinzas beltgas]] Dapi il 1993 furma la Belgia in [[stadi]] [[Federalissem|federativ]] ch’è sutdividì en trais regiuns (Flandra, Vallonia e Brüssel) e trais communitads (franzos, flam, tudestg). Be la [[chapitala]] [[Brüssel]] e bilingua. Las proximas unitads administrativas furman diesch provinzas e 34 arrondissements. L’autonomia locala vegn exequida da las radund 590 vischnancas. Tant las regiuns sco las communitads furman members dal stadi federativ beltg. Els sa differenzieschan tras lur extensiun territoriala e lur cumpetenzas. Las regiuns (ollandais ''gewesten'', franzos ''régions'') èn responsablas per ils gronds secturs sco economia, ambient, traffic e politica agrara. Plinavant exequeschan ellas la surveglianza sur las provinzas, ils arrondissements e las vischnancas. Las communitads (ollandais ''gemeenschappen'', franzos ''communautés''; pli baud er numnadas communitads culturalas resp. linguisticas) èn responsablas per l’entir sistem da furmaziun, la politica da cultura ed ulteriuras ‹dumondas liadas a la persuna› (politica da famiglia, da sanadad e sociala). En cumparegliaziun cun auters stadis federativs èn las cumpetenzas da las regiuns e communitads beltgas ordvart vastas. Er contracts internaziunals basegnan lur consentiment, sch’els tangheschan champs che cumpetan a las regiuns u a las communitads. Quai vala schizunt per las cunvegnas cun l’Uniun europeica. Tar las instanzas naziunalas èn restadas surtut la politica exteriura, la defensiun, la politica da finanzas, la preservaziun dal sistem social sco er la polizia e la giustia. La determinaziun da las regiuns e communitads succeda tenor criteris linguistics: la regiun flama cumpiglia il territori da lingua ollandaisa, la regiun vallona il territori da lingua franzosa e tudestga. La regiun Brüssel enserra territori franzos ed ollandais. La communitad flama è cumpetenta per il territori flam e biling, la communitad franzosa per il territori franzos e biling, la communitad tudestga per il territori tudestg. Tant las regiuns sco las communitads possedan mintgamai agens parlaments ed atgnas regenzas. La communitad flama e la regiun flama han percunter fusiunà lur instanzas, uschia ch’i dat be pli in parlament ed ina regenza flama che cumpiglia tut las cumpetenzas da la regiun e da la communitad. Las diesch provinzas giaschan tuttas mintgamai entaifer il territori da las regiuns. Sin il territori da la regiun flama (ollandais ''Het Vlaamse Gewest'') giaschan las tschintg provinzas [[Antwerpen]] (chapitala [[Antwerpen]]), [[Limburg]] ([[Hasselt]]), [[Flandra da l’Ost]] ([[Gent]]), [[Brabant Flamais]] ([[Löwen]]), [[Flandra dal Vest]] ([[Brügge]]). La regiun vallona (franzos: ''La Région Wallonne'') cumpiglia las tschintg provinzas [[Hennegau]] ([[Mons]]), [[Lüttich]] ([[Lüttich]]), [[Luxemburg (provinza beltga)|Luxemburg]] ([[Arlon]]), [[Namur]] ([[Namur]]) e [[Brabant Vallon]] ([[Wavre]]). La regiun [[Brüssel Chapitala]] (ollandais ''Brussels Hoofdstedelijk Gewest'', franzos ''Région de Bruxelles Capitale'') na furma nagina provinza, mabain exequescha sias cumpetenzas sco regiun. Al nivel statal il pli bass èn situadas las radund 590 vischnancas ch’exequeschan l’autonomia locala. === Conflict flam-vallon === A l’intern dal pajais è la Belgia segnada da dischuniun, en spezial tranter las duas gruppas linguisticas dals Flams e Vallons. Questas tensiuns èn plitost anc vegnidas pli grondas en il decurs dals onns. En spezial ils success che las partidas flamas separatisticas pon adina puspè registrar tar las elecziuns, sveglian la tema ch’i pudess dar en l’avegnir ina secessiun da la Flandra da l’ulteriura Belgia. Problematic fiss en quest cas tranter auter il status da la regiun da Brüssel ch’è segnada da la gruppa linguistica franzosa, ma ch’è orientada geograficamain plitost vers la Flandra. In’ulteriura tematica dispitaivla fiss il status da la Belgia entaifer las organisaziuns internaziunalas. E per finir sa tschentass inevitablamain la dumonda davart l’avegnir da la chasa roiala. === Politica europeica === [[Datoteca:Banderas_europeas_en_la_Comisión_Europea.jpg|thumb|200px|Sedia da la Cumissiun europeica a Brüssel]] La Belgia sa chatta en ina situaziun strategia en il cor da l’Europa (dal Vest), entamez ina zona d’aglomeraziun ed en vischinanza dals pli gronds ports da mar. Da quai resulta ina tscherta dependenza dal commerzi internaziunal, quai che fa da la Belgia ina da las economias publicas las pli avertas entaifer l’Uniun europeica. Quest tratg sa mussa en la stretga collavuraziun cun ils stadis vischins [[Pajais Bass]], [[Germania]] e [[Frantscha]], en il partenadi dals stadis dal [[Benelux]] sco er en la rolla da piunier da la Belgia entaifer il [[Cussegl da l’Europa]], la [[NATO]], l’[[Uniun europeica]] e l’[[Uniun monetara europeica]]. La [[chapitala]] beltga [[Brüssel]] è la sedia da la [[Cumissiun europeica]], dal [[Parlament europeic]], dal [[Cussegl da l’Uniun europeica]], da la [[Cumissiun economica e sociala]], da la [[Cumissiun da las regiuns]] sco er da numerusas gruppaziuns da lobbying ed organisaziuns nunguvernamentalas ch’èn activas sin il sectur da la politica europeica. Er la populaziun da la Belgia ha ina tenuta fitg positiva envers l’integraziun europeica, quai che sa mussa mintgamai en resultats d’enquistas che giaschan bundant sur la media europeica da radund 50&nbsp;%.<ref>https://web.archive.org/web/20130716000227/http://ec.europa.eu/public_opinion/index_en.htm.</ref> La regenza beltga è s’engaschada dapi il 1945 a favur da la reconstrucziun e da l’unificaziun europeica. Sut presidi beltg ha il Cussegl da l’Uniun europeica instradà il 2001 il process da stgaffir ina constituziun europeica. Suenter che la ratificaziun n’ha betg chattà il sustegn necessari en ils singuls stadis, è la Belgia s’engaschada per il mantegniment da la substanza centrala da la constituziun en il [[Contract da Lissabon]], il qual è ì en vigur il prim da december 2009. La politica da defensiun da la Belgia sa basa fermamain sin las structuras da la NATO e sin la politica da l’exteriur e da segirtad communabla da l’Uniun europeica. Brüssel furma la sedia tant dals organs principals da la NATO sco er da l’[[Agentura da defensiun europeica da l’Uniun europeica]]. Quai fa da la Belgia il center da las structuras da defensiun euro-atlanticas insumma. Tras sias relaziuns istoricas è la Belgia s’etablida entaifer l’Uniun europeica sco vusch principala areguard dumondas da l’[[Africa Centrala]] ed ha attribuì essenzialmain a la stabilisaziun paschaivla dal [[Congo da l’Ost]]. Tras la structura ordvart federala dal stadi beltg èn tant las regiuns sco er las communitads participadas decisivamain a la furmaziun da la politica europeica da la Belgia. Ma er la realisaziun da las finamiras politicas da l’UE succeda a l’intern dal stadi a moda fitg decentrala. Tras lur cumpetenza sin il sectur da la politica da cultura pon las communitads per exempel far sin quest champ contracts cun auters stadis e sviluppar a l’exteriur in agen profil, tranter auter cun delegar agens referents da cultura en las ambassadas beltgas. == Populaziun == === Demografia === La populaziun da la Belgia vegn per regla attribuida a las gruppas linguisticas. Datas precisas davart la repartiziun linguistica n’èn dentant betg pli vegnidas eruidas dapi ch’ins ha fixà l’onn 1962 ils cunfins linguistics. Tenor questas cifras furman ils Flams da [[lingua ollandaisa]] la maioritad cun radund 60&nbsp;% da la populaziun. Ils Vallons ed ils abitants da [[lingua franzosa]] en la regiun da [[Brüssel]], che vegnan per regla subsummads sut la noziun ‹Beltgs da lingua franzosa›, cumpiglian radund 40&nbsp;% da la populaziun. Vitiers vegnan la pitschna cumpart da la populaziun da [[lingua tudestga]] da stgars 1&nbsp;% (radund 75&nbsp;000 abitants) ed ina pitschna minoritad [[Luxemburg|luxemburgaisa]] en la [[Luxemburg (provinza beltga)|regiun d’Arlon]]. Als ''Voyageurs'' u ''Woonwagenbewoners'' vegnan attribuids en Belgia tant ils Jenics, ils Manouches e Roma sco er viagiants indigens. Il dumber da quests ''gens du voyage'' vegn stimà sin 15&nbsp;000 fin 20&nbsp;000 persunas, quai che correspunda a radund 0,15&nbsp;% da la populaziun beltga.<ref>[http://www.senat.fr/lc/lc145/lc1452.html ''Le stationnement des gens du voyage'']. senat.fr, consultà ils 16 da november 2011.</ref> L’ulteriura populaziun consista da persunas emigradas d’ulteriuras parts da l’Europa e da l’Africa. L’onn 2012 avevan radund 25&nbsp;% da la populaziun ina biografia da migraziun. Dapi il 1945 èn radund 2,8 milliuns persunas oriundas da l’exteriur daventadas Beltgs. Da quai derivan 1,2 milliuns da l’ulteriura Europa ed 1,35 milliuns da pajais d’ordaifer l’Europa ([[Maroc]], [[Tirchia]], [[Algeria]], [[Congo]]). Dapi che la Belgia ha schluccà las cundiziuns per pudair daventar burgais beltgs, han 1,3 milliuns migrants acquistà il dretg da burgais da la Belgia. La pli gronda gruppa furman ils Maroccans cun varga 450&nbsp;000 persunas. La segund gronda ils Tircs cun radund 220&nbsp;000 persunas.<ref>[http://www.npdata.be/BuG/155-Vreemde-afkomst/Vreemde-afkomst.htm BuG 155 – Bericht uit het Gewisse – 01 januari 2012]. npdata.be, prim da schaner 2012.</ref> === Linguas === [[Datoteca:Communities of Belgium.svg|thumb|220px|Las cuminanzas linguisticas en Belgia: Flams (oransch), Vallons (cotschen), Tudestgs (verd)]] En Belgia datti oz trais linguas uffizialas: l’[[lingua ollandaisa|ollandais]], il [[franzos]] ed il [[tudestg]]. Dapi l’independenza dal stadi l’onn 1830 valeva sulettamain il franzos sco lingua uffiziala. L’onn 1873 è l’ollandais bain vegnì renconuschì sco segunda lingua uffiziala, il franzos è percunter restà la lingua da l’administraziun e d’instrucziun en l’entir pajais. Il 1919 è vegnì vitiers il tudestg sco lingua uffiziala entaifer ils novs territoris en l’ost dal pajais. Pir silsuenter han ils Flams pretendì dad er resguardar l’ollandais sco lingua da l’administraziun e d’instrucziun. Il 1921 ha la regenza beltga lura renconuschì la monolinguitad territoriala da ses abitants en las trais zonas regiunalas: la zona ollandaisa Flandra, la zona franzosa Vallonia e la nova zona da lingua tudestga en la Belgia da l’Ost. L’ost dal pajais fascheva pli baud part da l’[[Imperi tudestg]] ed era vegnì attribuì a la Belgia en rom dal [[Contract da Versailles]]. Il status da linguas regiunalas possedan dapi il 1990 il [[loren roman]], il [[champenois]], il [[loren francon]] (Francique), il [[picard]] ed il [[vallon]]. === Religiuns === Radund 75&nbsp;% dals burgais beltgs èn [[Cristianissem#La tradiziun catolic-romana|catolic-romans]]. 1&nbsp;% appartegnan a las [[Protestantissem|baselgias protestantas]] e radund 8&nbsp;% fan part d’ina [[Islam|communitad islamica]]. La cumpart da persunas senza confessiun munta a 16&nbsp;%. Il 2011 viveva radund 1 milliun persunas muslimas en il pajais. A Brüssel munta la cumpart dals muslims a radund 30–35&nbsp;% da la populaziun.<ref>http://www.npdata.be/BuG/157 – Moslims-Brussel.htm.</ref> La regenza beltga federala renconuscha e sustegna sis religiuns ed ina cuminanza betg religiusa: la baselgia anglicana, l’islam, il [[giudaissem]], la baselgia catolic-romana, la baselgia ortodoxa, la baselgia protestanta unida e la cuminanza umanista. == Furmaziun == Pervi da las vastas cumpetenzas da las singulas communitads è il sistem da scola beltg structurà detg different da regiun tar regiun. En rom dal process da Bologna è percunter il sistem universitar vegnì unifitgà ed adattà a las pretensiuns europeicas. Areguard las scolas popularas (ch’enconuschan in sistem primar ed in secundar) èn las instanzas federalas cumpetentas per l’obligaziun d’ir a scola (dal 6avel al 18avel onn da la vita), per fixar las pajas da la magistraglia sco er per definir la savida minimala necessaria per pudair acquistar in diplom. En las scolas da la communitad flama emprendan ils uffants a partir da la 5avla classa franzos sco emprima lingua estra. En las scolas da la communitad franzosa pon ils uffants emprender a partir da la segunda classa ollandais sco emprima lingua estra. Las scolas da la communitad tudestga cumpiglian gia a partir da l’emprima classa er il franzos. A partir da la 8avla classa vegn vitiers sco terza lingua l’englais. == Economia == === Economia en general === La Belgia enconuscha ina situaziun economica relativamain stabila. Regenza e parlament èn sa stentads ils ultims onns da reducir ils debits dal stadi. Areguard il product naziunal brut, exprimì en standards da la capacitad da cumpra (SCC), cuntanscha la Belgia in index da 118 (25 [[Stadi|stadis]] da l’[[Uniun europeica|UE]]: 100). Las persunas cun activitad da gudogn sa repartan suandantamain sin ils trais secturs: economia agrara 1%, industria 27%, sectur da servetschs 72%.<ref>Indicaziuns tenor [https://web.archive.org/web/20110520040533/http://epp.eurostat.ec.europa.eu/portal/page/portal/government_finance_statistics/data/main_tables Eurostat].</ref> === Politica d’energia === La Belgia ha ina da las pli autas quotas d’emissiuns da dioxids carbonics per persuna en tut il mund. Quai è tranter auter d’attribuir a la cumpart da producziun industriala ch’è relativamain auta. Ils ultims onns èn las autoritads sa stentadas da dar cuntrapais a questa situaziun cun promover energias regenerablas. En pli posseda la Belgia duas ovras atomaras ch’èn en funcziun. Gia il 1999 aveva il parlament decidì da sortir successivamain da la producziun d’energia atomara; il 2011 è questa finamira vegnida confermada. === Turissem === [[Datoteca:Bouillon JPG01B.JPG|thumb|200px|Las Ardennas]] Il turissem gioga en la Belgia ina rolla centrala. Il pajais vegn surtut visità da turists dals stadis vischins ([[Germania]], [[Reginavel Unì|Gronda Britannia]], [[Luxemburg]], [[Frantscha]], [[Pajais Bass]]). Ils turists apprezieschan ils lieus da bogn a la riva da la [[Mar dal Nord]] ([[Knokke-Heist]], [[Bredene]], [[De Panne]], [[Nieuwpoort]], [[Oostende]] ed auters); in’ulteriura regiun da vacanzas furman las Ardennas. Ultra da quai vegnan citads sco [[Brüssel]], [[Hasselt]], [[Gent]] u [[Antwerpen]] visitadas stediamain. La citad ch’attira ils pli blers turists è dentant [[Brügge]] che vala sco [[Venezia]] dal nord. En spezial tar ils Brits è plinavant sa sviluppà in turissem da l’[[Emprima Guerra mundiala]]. En la Flandra dal Vest sa chattan blers monuments da guerra e santeris. === Disparitads regiunalas === Il conflict tranter Flams e Vallons ch’exista gia dapi il [[19avel tschientaner]] ha per part er motivs economics. La Vallonia era oriundamain segnada da l’industria da charvun e da la siderurgia. Ozendi sa chatta questa regiun en ina fasa da recessiun, uschia che la quota da dischoccupaziun è bundant pli auta ch’en la Flandra. Ultra da quai vegnan dus terzs dal retgav naziunal brut generads en la Flandra. Ils Flams pajan perquai ina contribuziun da solidaritad che vegn duvrada en la Vallonia per finanziar prestaziuns socialas. Quests pajaments èn dentant dispitads politicamain en la Flandra. La malcuntentientscha areguard la flaivlezza economica da la Vallonia sa manifestescha en il moviment separatistic da la Flandra che vegn en spezial manà da la partida [[Vlaams Belang]]. == Traffic == La Belgia furma in impurtant pajais da transit tranter l’[[Europa Centrala]] e l’[[Europa dal Vest]]. Il pajais è stà l’emprim da l’[[Europa continentala]] cun colliaziuns da viafier. La societad da viafier statala SNCB/NMBS maina ina da las raits da viafier las pli spessas dal mund. Per l’aglomeraziun da [[Brüssel]] è en pli en planisaziun ina rait da [[viafier urbana]]. Ad [[Antwerpen]] sa chatta in dals pli gronds ed impurtants ports dal mund. E quel da [[Brügge-Zeebrügge]] vala sco in dals ports centrals da l’Europa. Ad [[Ostende]] era tradiziunalmain d’impurtanza il traffic da navettas; quel è dentant sa sminuì dapi l’avertura da l’[[Eurotunnel]]. Impurtantas plazzas d’aviaziun sa chattan a [[Brüssel-Zaventem]], [[Brüssel-Charleroi]], [[Lüttich]], [[Antwerpen]] ed [[Ostende-Brügge]]. La societad d’aviatica tradiziunala Sabena è ida bancrut il 2001, en connex cun la fin da la [[Swissair]]. Suenter pliras fusiuns e collavuraziuns è resultada la Brussels Airlines sco societad successura. Er areguard il traffic sin via posseda la Belgia ina buna infrastructura, tranter auter ina rait d’[[autostradas]] fitg spessa. == Cultura == [[Datoteca:Georges Simenon (1963) by Erling Mandelmann.jpg|thumb|160px|Georges Simenon]] Enconuschents picturs da la Belgia èn [[Pieter Bruegel il Vegl]] (ca. 1525–1669), [[Peter Paul Rubens]] (1577–1640), [[James Ensor]] (1860–1949) ed il surrealist [[René Magritte]] (1898–1967). Da la Belgia derivan en pli [[Eugène Boch]], l’ami da [[Vincent van Gogh]], e sia sora [[Anna Boch]]. Entaifer l’architectura meritan menziun speziala ils dus architects dal jugendstil [[Victor Horta]] (1861–1947) e [[Henry van de Velde]] (1863–1957). Scripturas e scripturs da renum mundial èn [[Charles De Coster]] (1827–1879), [[Émile Verhaeren]] (1855–1916), [[Maurice Maeterlinck]] (1862–1949), [[Georges Simenon]] (1903–1989) ed [[Amélie Nothomb]] (*1966). Enconuschents acturs da film èn [[Jean-Claude Van Damme]] (*1960), [[Benoît Poelvoorde]] (*1964), [[Johnny Galecki]] (*1975) e las acturas da film [[Cécile de France]] (*1975), [[Émilie Dequenne]] (*1981) e [[Jasmin Schwiers]] (*1982). Sco reschissurs èn sa profilads ils dus frars [[Jean-Pierre Dardenne|Jean-Pierre]] e [[Luc Dardenne]] (*1951 resp. 1954). === Musica === En il decurs dal 15avel e 16avel tschientaner, il temp da la renaschientscha, èn numerus cumponists da la Belgia odierna stads d’impurtanza europeica. A quests uschenumnads ‹Ollandais› sa laschan attribuir: [[Guillaume Du Fay]] (ca. 1397–1474), [[Johannes Ockeghem]] (ca. 1420–1497), [[Josquin Desprez]] (ca. 1450–1521), [[Heinrich Isaac]] (ca. 1450–1517), [[Jacob Obrecht]] (ca. 1457–1505), [[Adrian Willaert]] (ca. 1490–1562) ed [[Orlando di Lasso]] (1532–1594). Er il cumponist da la romantica [[César Franck]] (1822–1890) è naschì a Lüttich ed è gia stà activ musicalmain avant che la famiglia è ida a star il 1835 a Paris. Menziun speziala merita en pli [[Adolphe Sax]] (1814–1894), l’inventader dal saxofon. Entaifer la musica moderna èn enconuschents il chantadur e chansonnier [[Jacques Brel]] (1929–1978) ed il chantadur da pop e crossover [[Helmut Lotti]] (*1969). Da renum mundial entaifer la scena da jazz èn [[Toots Thielemans]] (1922–2016), ghitarra ed orgelet da bucca, sco er il ghitarrist [[Philip Catherine]] (*1942). Dapi la fin dals onns 1990 è sa fatga valair en la Belgia ina scena da trance ordvart innovativa ed impurtanta a nivel internaziunal. === Comics === Da muntada tut speziala èn en Belgia ils comics. Las ''Bandes Dessinées'' (franzos, en furma curta er BD) u ''Strips'' (ollandais) èn preschentas a moda fitg prominenta en mintga libraria e supermartgà. A l’academia d’art a Brüssel ed en auters lieus pon ins schizunt studegiar comic che vala qua sco ‹novavel art›. Enconuschents dissegnaders da comic beltgs èn [[Willy Vandersteen]] ([[Suske et Wiske]]), [[Jean Graton]] ([[Michel Vaillant]]), [[Morris]] ([[Lucky Luke]]), [[Hergé]] ([[Tintin]]), [[Peyo]] ([[Les Schtroumpfs]] e.a.), [[André Franquin]] ([[Spirou et Fantasio]], [[Gaston et Marsupilami]]) e [[Philippe Geluck]] ([[Le Chat]]). Ad els ed a blers auters è deditgà il museum da comics a Brüssel (Centre Belge de la Bande Dessinée). === Gastronomia === Ina cuschina tipica da la Belgia na datti betg. Las singulas spezialitads èn plitost d’attribuir u a la cuschina flama u a la vallona. Tuttas duas cuschinas èn mintgamai influenzadas dal stadi vischin. Da la Belgia derivan percunter ils pommes frites che duevan daventar in success en tut il mund. Enconuschentas èn er las guaflas e pralinas beltgas. Ina lunga tradiziun ha plinavant l’elavuraziun da las pli differentas bieras. === Sport === In sport apprezià en Belgia furma il [[ballape]]. Er en auters sports sco il tennis u l’atletica leva cuntanschan sportistas e sportists beltgs resultats respectabels. Il sport naziunal furma dentant il [[ciclissem]]. [[Eddy Merckx]], [[Roger De Vlaeminck]], [[Johan Museeuw]], [[Peter Van Petegem]] e [[Tom Boonen]] èn nums enconuschents entaifer quest sport. Impurtantas cursas da velo ch’han lieu en la Belgia èn [[Lüttich–Bastogne–Lüttich]] ed il [[Tur da la Flandra]]. <div class="noprint">=== Galaria da las attracziuns turisticas e citads da la Belgia=== <gallery> 0 Château Royal de Laeken.JPG|Chastè roial a [[Laken (Belgien)|Laken]] Cinquantenaire.jpg|[[Brüssel]] Port cranes at Zeebrügge, Belgium 2.JPG|Port da [[Brügge-Zeebrügge]] Grote Markt at night (Antwerpen).jpg|[[Antwerpen]] Skyline Antwerpen.jpg|[[Antwerpen]] Namur JPG7.jpg|[[Namur]] Eupen Government seat.jpg|[[Eupen]] Liège Batte1 JPG.jpg|[[Lüttich]] Brugge-CanalRozenhoedkaai.JPG|[[Brügge]] Couvin JPG01.jpg|[[Couvin]] Oostende Europacentrum 01.jpg|[[Ostende]] Charleroi - Belfry - 3.jpg|[[Charleroi]] Ghent - centre.jpg|[[Gent]] Dyle Bridge Mechelen.JPG|[[Mechelen]] Oude Markt Leuven.jpg|[[Löwen]] Aalst Belfort 3.jpg|[[Aalst]] Arlon E1aJPG.jpg|[[Arel]] Tournai JPG0001.jpg|[[Tournai]] Braine-L'Alleud - Butte du Lion dite de Waterloo.jpg|[[Waterloo (Belgien)|Waterloo]] Belgie ieper menenpoort nacht.jpg|[[Ypern]] </gallery></div> == Annotaziuns == <references/> == Litteratura == * Claus Hecking: ''Das politische System Belgiens.'' Leske und Budrich, Opladen 2003, ISBN 3-8100-3724-9. * Frank Berge, Alexander Grasse: ''Belgien – Zerfall oder föderales Zukunftsmodell? Der flämisch-wallonische Konflikt und die Deutschsprachige Gemeinschaft.'' Leske und Budrich, Opladen 2003 (''Regionalisierung in Europa'', tom 3), ISBN 3-8100-3486-X. * Johannes Koll (ed.): ''Belgien. Geschichte – Politik – Kultur – Wirtschaft.'' Aschendorff Verlag, Münster 2007, ISBN 978-3-402-00408-1. * Insa Meinen: ''Die Shoah in Belgien.'' Wissenschaftliche Buchgesellschaft, Darmstadt 2009, ISBN 978-3-534-22158-5. == Colliaziuns == {{Commonscat|Belgium|Belgia}} * [http://www.belgium.be/ Portal federal da la Belgia] * [http://www.monarchie.be/ Palaz roial – la monarchia en Belgia] * [https://web.archive.org/web/20161116185700/https://www.destatis.de/DE/ZahlenFakten/LaenderRegionen/Internationales/Land/Europa/Belgien.html Infurmaziuns statisticas] * [http://www.belgieninfo.net/ ''Belgieninfo'' – pagina cun novitads ed infurmaziuns actualas] {{Stadis da l'Europa}} [[Categoria:Belgia| ]] [[Categoria:Artitgels recumandads (Stadis da l'Europa)]] g1wdpeisjc7d9zuhtcugxhn22favlcz 0 857 163409 161764 2022-08-22T18:52:02Z InternetArchiveBot 16747 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{Infobox terra |NUM = <font size="+1">'''Reginavel da la Norvegia'''</font><br /> '''Kongeriket Norge'''<font size="-1"> (bokmål)</font><br />'''Kongeriket Noreg'''<font size="-1"> (nynorsk)</font><br />'''Norgga gonagasriika'''<font size="-1"> (nordsamisk)</font> |MALETG-BANDIERA = Flag of Norway.svg |MALETG-BANDIERA-LADEZZA = 160px |MALETG-BANDIERA-ROM = gea |ARTITGEL-BANDIERA = |MALETG-VOPNA = Coat of Arms of Norway.svg |MALETG-VOPNA-LADEZZA = 70px |ARTITGEL-VOPNA = |PAROLA = |LINGUA-UFFIZIALA = [[lingua norvegiaisa|norvegiais]] (bokmål e nynorsk)<br /><small>regiunal: [[lingua dals Sams|sami]] e kven ([[lingua finlandaisa|finlandais]])</small> |CHAPITALA = [[Oslo]] |FURMA-DA-STADI = monarchia constituziunala cun ferms tratgs parlamentars |FURMA-DA-REGENZA = |SCHEF-DA-STADI = retg [[:no:Harald V|Harald V]] |SCHEF-DA-REGENZA = primminister [[:no:Jonas Gahr Støre|Jonas Gahr Støre]] |SURFATSCHA = 385&nbsp;207<ref name="kart">[https://www.kartverket.no/Kunnskap/Fakta-om-Norge/Arealstatistikk/Arealstatistikk-Norge/ Arealstatistics for Norway 2020, Kartverket, mapping directory for Norway] Accessdate=2020-03-10</ref> |ABITANTS = 5&nbsp;425&nbsp;270<ref name="ssbf">[https://www.ssb.no/en/befolkning/statistikker/folkemengde/aar-per-1-januar Population, january 01 2022, Statistics Norway] Accessdate=2022-02-23</ref><small>(2022)</small> |SPESSEZZA-DA-LA-POPULAZIUN = 14,0 |MUNAIDA = curuna norvegiaisa (NOK) |INDEPENDENZA = |IMNI-NAZIUNAL = ''[[Ja, vi elsker dette landet]]''<br />[[File:Norway (National Anthem).ogg]] |DI-DA-LA-FESTA-NAZIUNALA = 17 da matg |FUNDAZIUN = |ZONA-D-URARI = UTC+1 MEZ<br />UTC+2 MESZ (dal mars fin l’october) |NUMER-DA-L-AUTO = N |INTERNET-TLD = .no |PRESELECZIUN-TELEFON = +47 |MALETG-POSIZIUN = |MALETG1 = Map_Norway_political-geo.png }} La '''Norvegia''' (uffizial Reginavel da la Norvegia, norvegiais ''Kongeriket Norge/Noreg'', nordic vegl ''*Norðvegr, Norvegr, Noregr'' ‹via dal nord›) è in stadi situà en l’[[Europa dal Nord]]. La Norvegia sa chatta sin la [[Peninsla Scandinava]]; il pajais cunfinescha en l’ost cun la [[Svezia]] ed en il nordost cun la [[Finlanda]] e la [[Russia]]. La zona economica da la Norvegia en la [[Mar dal Nord]] tutga en il sid sin quella dal [[Danemarc]] ed en il vest sin quella da la [[Scozia]]. La furma statala correspunda a quella d’ina monarchia constituziunala cun ferms tratgs parlamentars. Il Reginavel è organisà sco stadi unitar decentral. Il ''Human Development Index'' classifitgescha la Norvegia sco in dals stadis ils pli sviluppads dal mund.<ref>[https://web.archive.org/web/20111220212031/http://www.igbp.net/download/18.20d892f132f30b443080002610/HDI-HSDI_ranks.pdf Human Development Index] (consultà ils 11 da december 2011).</ref> == Geografia == === Pajais continental === [[Datoteca:Oslo_rådhus_(by_alexao).jpg|thumb|220px|Chasa municipala dad Oslo]] [[Datoteca:Geiranger2.JPG|thumb|220px|[https://goo.gl/maps/cyA33CSmrTo Il Fiord da Geiranger]]] [[Datoteca:Midnight_sun.jpg|thumb|220px|Sulegl da mesanotg al Cap Nord]] La Norvegia ha ina lunghezza considerabla: la lingia directa da [[Kristiansand]] en il sid fin a [[Hammerfest]] en vischinanza dal [[Cap Nord]] mesira 1572&nbsp;km, pia 43&nbsp;km dapli che la lingia directa da Kristiansand fin a [[Genua]] a la [[Mar Mediterrana]].<ref>[http://www.entfernungsrechner.net/de/distance/city/3149318/city/779683 Kristiansand – Hammerfest]</ref> Il cunfin cun la [[Svezia]] mesira 1619&nbsp;km, cun la [[Finlanda]] 727&nbsp;km e cun la [[Russia]] 196&nbsp;km. ==== Geologia e cuntrada ==== La cuntrada da la Norvegia è segnada da massivs da muntognas e da planiras autas crivas, ils ''fjells''. 26 pizs tanschan sur 2300 meters sur mar. Il punct il pli aut da la terra franca furma il [[Galdhøpiggen]] (2469&nbsp;m&nbsp;s.m.) ch’è situà en la chadaina da [[Jotunheimen]]. Il fund da la Norvegia consista per gronda part d’in grip fitg dir che sa cumpona da silur, cambrium ed eozoicum e ch’è vegnì faudà en in’èra geologica spezialmain veglia (uschenumnada orogenesa caledonica). La surfatscha dal pajais è vegnida modellada surtut tras las differentas glazialisaziuns dals temps fraids. La furma topografica la pli enconuschenta èn ils fiords situads a la riva. En medema moda èn sa furmads ils lais a l’intern, tar ils quals i sa tracta pia da lais da fiords. Il pli grond lai è il [[Mjøsa]] che cumpiglia ina surfatscha da radund 365 km² (quai che correspunda a ca. dus terz dal [[Lai da Constanza]]). Sco il [[Fiord dad Oslo]] n’è el betg d’origin puramain glazial, mabain fa part d’ina ruttadira da foss. L’erosiun pli giuvna tras flums ed auals è plitost pitschna. Perquai è il pajais segnà da blers cataracts e d’autas cascadas ed ils flums ch’èn ritgs da peschs culan tras blers lais natirals. En autezzas pli basas existan diversas furmas da collinas da morenas, tranter auter ils ''esker'' u ''ås'' ch’èn vegnids furmads d’aua da naiv. ==== Flums ==== Il pli lung flum dal pajais, il [[Glomma]], ha ina lunghezza da 601 km e sbucca a [[Fredrikstad]] en il Fiord dad Oslo. Ina pitschna part da ses affluents deriva da la [[Svezia]]. La pli gronda regiun da la Svezia che defluescha vers la Norvegia è l’intschess dal [[Trysilelva]] (che sa numna en Svezia Klarälv). Er vers nord na suonda il cunfin statal betg exactamain il sparta-auas principal da la [[Scandinavia]]; uschia cula l’aua da regiuns norvegiaisas pli pitschnas vers la [[Mar da l’Ost]] e quella da regiuns svedaisas pli pitschnas vers la [[Mar dal Nord]]. Perquai che blers flums culan tras lais, portan las singulas parts da lur curs savens differents nums. === Costa === ==== Furma ==== La costa da l’[[Atlantic]] cumpiglia radund 25&nbsp;000&nbsp;km (ensemen cun la costa da tut las inslas schizunt sur 80&nbsp;000&nbsp;km). Questa immensa lunghezza è d’attribuir als blers golfs da furma graschla e lunghenta, ils fiords che mainan per part l’aua da mar salada fin lunsch viaden en l’intern dal pajais. Senza ils fiords mesirass il cunfin vers l’Atlantic ca. 2650&nbsp;km. La terra franca vegn circumdada da radund 150&nbsp;000 inslas. Las gruppas d’inslas las pli enconuschentas èn las [[Lofoten]] e las [[Vesterålen]] ch’èn tuttas duas situadas al nord dal [[circul polar]]. Ad omaduas gruppas vegn attribuida l’insla [[Hinnøya]] che furma cun ina surfatscha da 2204&nbsp;km² la pli gronda insla norvegiaisa situada en vischinanza da la costa. Sco quai ch’i n’è betg da spetgar auter per in pajais muntagnard, è la gronda part da las costas grippusa. Be en lieus protegids datti pitschnas rivas da sablun. En tschertas regiuns datti sper inslas che vargan aut sur l’aua ora er muts grippus (''skjær'' u ''skjer'') che s’auzan be pauc sur las undas. ==== Fluss e refluss ==== Il cumportament dal fluss e refluss da la mar sa differenziescha marcantamain da la situaziun a la costa meridiunala ed occidentala da la [[Mar dal Nord]]. Il livel da l’aua crescha e tschessa en general be pauc e la differenza da temp tranter il livel il pli bass ed il pli aut è en general pli curta che a la costa tudestga. === Auters territoris === Dal Reginavel da la Norvegia fan er part, sper il territori principal continental, gruppas d’inslas situadas en l’[[Atlantic dal Nord]] resp. en l’[[Ocean Arctic]], numnadamain [[Svalbard]] cun [[Spitzbergen]] e l’[[Insla dals Urs]] sco er l’insla [[Jan Mayen]]. Sut administraziun norvegiaisa sa chatta er l’[[Insla Bouvet]] en l’[[Ocean Antarctic]]. Ella na vala però betg sco part dal Reginavel da la Norvegia, mabain sco territori dependent. Dus ulteriurs territoris che sa chattan en il sid dal 60avel grad da latituda n’èn betg renconuschids a nivel internaziunal sco territori suveran norvegiais. I sa tracta da l’[[Insla Peter I]] en l’[[Ocean Antarctic]] e da la [[Terra da la Regina Maud]] en l’[[Antarctica]] (che furma il sectur dal continent antarctic situà tranter 20° vest e 45° ost). === Grondas citads ed aglomeraziuns === Sper la chapitala [[Oslo]] (626&nbsp;000 abitants) existan en la Norvegia trais ulteriuras citads cun dapli che 100&nbsp;000 abitants; igl èn quai [[Bergen]] (269&nbsp;000), [[Trondheim]] (180&nbsp;000) e [[Stavanger]] (130&nbsp;000). Grondas zonas d’aglomeraziun furman las citads [[Fredrikstad]] (77&nbsp;849) e [[Sarpsborg]] (54&nbsp;136) cun total 131&nbsp;985 abitants sco er [[Drammen]] (66&nbsp;802) cun parts da las vischnancas da [[Lier]], [[Nedre Eiker]] ed [[Øvre Eiker]] cun bundant 100&nbsp;000 abitants. == Clima == En la Norvegia spartan las Muntognas Scandinavas la graschla strivla da costa occidentala (umida) dal territori da l’ost ch’è segnà d’in clima continental. La costa dal vest enconuscha in clima ordvart miaivel ed umid per quests grads da latituda settentriunals. Il motiv furma il [[Current da l’Atlantic dal Nord]] che maina aua chauda da grads da latituda meridiunals fin lunsch vers nord. La costa resta pli u main l’entir enviern libra da glatsch; medemamain sa fa l’effect mitigiant da la mar sentir en la temperatura da l’aria (ca. −5&nbsp;°C fin +2&nbsp;°C). L’umiditad che vegn absorbada da la mar plova a terra a la vart occidentala da la muntogna. La citad da [[Bergen]] vala uschia sco ina da las citads las pli ritgas da plievgia da l’[[Europa]]. Da l’autra vart da la muntogna è la quantitad da las precipitaziuns plitost bassa. En il vest sa sminuescha quella era dal sid vers il nord ed è en general bundant pli bassa la primavaira che l’atun. Vers l’intern dal pajais sa fa valair il clima continental: las precipitaziuns èn pli bassas, las temperaturas pli autas durant la stad, ma er bundant pli bassas durant l’enviern; l’amplituda da la temperatura è qua pia bler pli gronda che a la costa dal vest. == Flora e fauna == En la Norvegia vivan bundant 1300 spezias da plantas da sem e da fletga. Bundant la mesadad da questas spezias cumparan en guauds da feglia e guauds da guglias cun lur caracteristicas da spazi da viver specificas. En la Norvegia existan er bundant 40&nbsp;000 lais e fitg bleras palids e territoris umids cun la flora correspundenta. Plinavant èn quests grads da latituda settentriunals segnads d’in ritg dumber da litgens, mistgels e bulieus.<ref>Areguard la flora cf. Per Roger Lauritzen: ''Skog–Norge''. Gyldendal, Oslo 2009, ISBN 978-82-525-7312-1.</ref> Sco la flora sa differenziescha er la fauna da la Norvegia fermamain en la part meridiunala ed en la part settentriunala dal pajais. Ils animals ch’èn da chasa en il sid na sa distinguan strusch da quels da l’[[Europa Centrala]]. Il chavriel, il tais, il tschierv ed auters animals da guaud n’èn naginas raritads. Vers nord suondan lura animals ch’èn s’adattads a las cundiziuns da viver pli crivas. Derasà vastamain è il ren; ins po er scuntrar l’urblauna, la ludra da naiv, il luf e la vulp polara. Sco en l’entira Europa dal Nord è er l’elan derasà en ils guauds da la Norvegia; per al pudair scuntrar fan ins però il meglier da sa participar ad in dals numerus safaris d’elan che vegnan purschids en tut il pajais. Ils peschs ils pli frequents èn la ringia ed il merluz (en las mars) resp. il salmun, il scarun ed il salmelin (en ils fiords ed en las auas a l’intern dal pajais). In utschè da mar marcant furma la sfunsella (''Fratercula arctica'') cun ses bec colurà che regorda ad in papagagl. == Populaziun == === Dumber d’abitants e cumposiziun === [[Datoteca:Havreskjering_Fossheim_Lindahl.jpeg|thumb|200px|Racolta d’avaina a Fossheim (Jølster), ca. 1880]] Da la populaziun dal pajais vivan 75&nbsp;% en las citads pli grondas e 25&nbsp;% sin la champagna. Significativ per il pajais è che la spessezza da la populaziun è plitost auta en il sid dal pajais e per lung da la costa dal vest, entant ch’ella è bundant pli bassa en il nord. Anc pli fitg divergescha la cifra sch’ins cumpareglia las regiuns dal pajais situadas a la mar cun quellas a l’intern dal pajais ch’èn bler main populadas (surtut las planiras autas). En il decurs dal 20avel tschientaner è il dumber d’abitants quasi sa dublegià: l’onn 1900 dumbrava il pajais 2,21 milliuns abitants, il 2013 5,05 milliuns. Actualmain dumbra la Norvegia ina da las pli autas creschientschas demograficas da l’Europa. Quai è d’attribuir d’ina vart a l’auta quota da naschientschas, da l’autra vart a forzas da lavur estras, ma adina pli fitg er a pensiunaris bainstants che vegnan da l’exteriur en la Norvegia a passentar lur saira da la vita. Cun in dumber tranter 60&nbsp;000 e 100&nbsp;000 viva en il nord da la Norvegia la pli gronda cumpart dal pievel indigen dals Sams. Il status da minoritads naziunalas renconuschidas possedan er ils Skogfinner, ils Kvener, ils uschenumnads Tatere (viagiants), ils Roma ed ils Gidieus. Il prim da schaner 2012 vivevan en la Norvegia 655&nbsp;170 immigrants (u 13,1&nbsp;% da la populaziun totala); tenor la definiziun dal pajais èn quai umans dals quals omadus geniturs èn naschids a l’exteriur. Bundant in terz dals immigrants posseda il dretg da burgais norvegiais. La repartiziun sin ils singuls pajais d’origin vesa or sco suonda (situaziun dal 2012): [[Pologna]] (72&nbsp;103), [[Svezia]] (36&nbsp;578), [[Pakistan]] (32&nbsp;737), [[Somalia]] (29&nbsp;395), [[Irac]] (28&nbsp;935), [[Germania]] (25&nbsp;683), [[Lituania]] (23&nbsp;941), [[Vietnam]] (20&nbsp;871), [[Danemarc]] (19&nbsp;823), [[Iran]] (17&nbsp;913), [[Russia]] (16&nbsp;833), [[Tirchia]] (16&nbsp;742).<ref>[https://web.archive.org/web/20120720105437/http://www.ssb.no/emner/02/01/10/innvbef/tab-2012-04-26-01.html ''Folkemengde 1. januar 2011 og 2012 og endringene i 2011, etter innvandringskategori og landbakgrunn. Absolutte tall''] (consultà ils 21 da favrer 2013).</ref> === Occupaziun === Tenor indicaziuns da l’uffizi naziunal da statistica eran la fin dal 2012 radund 86&nbsp;000 persunas senza lavur. Quai correspunda ad ina quota da 3,2&nbsp;% (immigrants 6,0&nbsp;%)<ref>[https://archive.md/20130413222935/http://www.ssb.no/emner/06/01/aku/tab-2013-01-30-18.html ''Arbeidsledige 15-74 år, etter kjønn og alder (AKU). 1000 og prosent''] (consultà ils 21 da favrer 2013).</ref> che giascha lunsch sut la media dals pajais da l’[[UE]] e da l’[[OECD]]. La Norvegia enconuscha dapi in tschert temp in manco acut da forzas da lavur qualifitgadas. Perquai vegnan recrutadas intenziunadamain forzas da lavur da l’UE. Per augmentar l’attractivitad per lavurers esters, conceda il stadi norvegiais divers agids da partenza e stimuls finanzials durant ils emprims 24 mais. === Religiun === La pli gronda cuminanza religiusa furma la baselgia populara evangelic-luterana che vegn manada dal preses da la conferenza dals uvestgs. Dapi il 1851 disponan tut ils Norvegiais dal dretg d’exercitar libramain la religiun. Radund diesch procent prendan part regularmain al servetsch divin u ad autras occurrenzas religiusas. La repartiziun da la populaziun sin las singulas cuminanzas religiusas sa preschenta suandantamain (situaziun dal 2011): commembers da la baselgia norvegiaisa 79&nbsp;%, muslims, 2&nbsp;%, baselgia roman-catolica 2&nbsp;%, auters cristians 4&nbsp;%, budists 0,3&nbsp;%, senz’appartegnientscha ad ina cuminanza religiusa 13&nbsp;%.<ref>[http://www.ssb.no/trosamf/ Cuminanzas religiusas] ''Statistics Norway'' (consultà ils 23 da fanadur 2012).</ref> En la Norvegia exista in’associaziun umanistica, il ‹Human-Etisk Forbund›, che furma ina cuminanza da la concepziun dal mund areligiusa e senza confessiun. L’organisaziun è vegnida fundada il 1956 e cumpigliava il 2011 radund 80&nbsp;000 commembers (radund 1,6&nbsp;% da la populaziun).<ref>[https://web.archive.org/web/20150924031806/http://www.human.no/Aktuelt/Nyheter/2012/April/900000-kan-tenke-seg-a-bli-HEF-medlem www.human.no]</ref> == Furmaziun == L’obligaziun d’ir a scola è vegnida introducida en la Norvegia il 1739. Il 1889 è vegnì fixà ch’il temp da scola obligatoric dura set onns, il 1969 è quel vegnì augmentà sin nov ed il 1997 sin diesch onns. Ils uffants cumenzan la scola en la vegliadetgna da tschintg u sis onns. La gronda part dals scolars frequenta suenter la dieschavla classa ina scola cuntinuanta; quellas sa dividan en scolas che correspundan al stgalim gimnasial superiur e talas ch’èn cumparegliablas cun in emprendissadi cun scola professiunala obligatorica. Roms d’instrucziun en la scola fundamentala èn: norvegiais, englais (a partir da l’emprima classa), matematica, instrucziun sociala (istorgia, politica, geografia, sociologia), art e lavurs manualas, scienza ed ambient, alimentaziun e sanadad, musica, sport, religiun ed etica, informatica (rom d’elecziun), segunda lingua estra a partir da la 8avla classa (tudestg, spagnol u franzos). Scolars sams han il dretg da vegnir instruids en sami sch’els èn da chasa en territori samic u sch’els furman ina gruppa d’almain diesch scolars. Per uffants d’immigrants en la vegliadetgna da scola sto il stadi norvegiais porscher en mintga communa curs da lingua gratuits. Per fugitivs datti curs da lingua e d’integraziun gratuits en rom da la furmaziun dals creschids. Tgi che studegia po retrair en Norvegia in credit da furmaziun, il ''studielån''. Plinavant exista in vast sistem da furmaziun da creschids che stat a disposiziun a tut las persunas che vivan en il pajais. == Statistica == L’aspectativa da vita muntava il 2011 ad 80,5 onns (umens 78 onns, dunnas 83 onns). Il dumber da naschientschas cumpigliava il 2007 13 sin 1000 abitants, pia bundant dapli che la mortalitad cun 8,3 sin 1000 abitants. Da las expensas publicas sa repartivan il 2006 17,0&nbsp;% sin la sanadad, 12,6&nbsp;% sin la prevenziun per la vegliadetgna, 13,9&nbsp;% sin furmaziun ed educaziun, 4,0&nbsp;% sin il militar e 0,4&nbsp;% sin la protecziun da l’ambient. == Linguas == [[Datoteca:Norwegianmalforms-univ.png|thumb|200px|Varietad dominanta en las vischnancas norvegiaisas: bokmål/riksmål (cotschen), nynorsk (blau), nagina dominanza (grisch)]] Tar il norvegiais sa tracti d’ina lingua nordgermana ch’è per part influenzada fermamain dal bass tudestg mesaun. La lingua scritta sa divida en duas varietads: radund 85–90 % dals indigens scrivan bokmål (verbal: ‹lingua da cudesch›) u riksmål (‹lingua dal reginavel›, senza status uffizial), in idiom che po vegnir resguardà sco varianta dal danais influenzada dals dialects da la Norvegia da l’Ost. Radund 10–15 % scrivan nynorsk (‹norvegiais nov›). Questa varietad, che vegniva numnada fin il 1929 landsmål, è renconuschida dapi il 1885 sco segunda lingua scritta. Ella è vegnida sviluppada dad [[Ivar Aasen]] a basa dals dialects che vegnan discurrids en il vest dal pajais e vegn surtut duvrada a la costa dal vest, en la regiun dals fiords ed en parts dal [[Telemark]]. En scola ston scolars norvegiais emprender tant bokmål sco er nynorsk. Sco lingua discurrida han ils dialects mantegnì fin oz lur posiziun dominanta. Sper il norvegiais vegnan discurridas da minoritads naziunalas las suandantas linguas: sami (radund 10&nbsp;000 fin 20&nbsp;000 persunas) e kven u finlandais (10&nbsp;000 fin 15&nbsp;000) surtut en il nord dal pajais, plinavant romani e jiddic (mintgamai radund 1000 persunas).<ref name="Språkrådet 2003"> Lars Anders Kulbrandstad: [http://www.sprakrad.no/Toppmeny/Publikasjoner/Spraaknytt/Arkivet/2003/1_2/Minoritetsspraak/ ''Minoritetsspråk og minoritetsspråkbrukere i Norge'']. En: ''Språknytt 2003/1–2''. Språkrådet. Oslo 2003 (consultà ils 25 da favrer 2011).</ref> En las communas cun maioritad samica è il sam dapi il 1992 in rom da scola obligatoric. En scola emprendan ils Norvegiais englais sco emprima lingua estra e pon silsuenter eleger tranter tudestg, spagnol e franzos sco segunda lingua estra. Enfin ils onns 1950 furmava il tudestg tradiziunalmain l’emprima lingua estra (tant en la Norvegia sco er en l’ulteriura Scandinavia); oz è però l’englais derasà il pli ferm, suandà dal tudestg e spagnol. == Istorgia == La colonisaziun dal territori da la Norvegia odierna tras l’uman ha cumenzà suenter il davos temp da glatsch, ca. en il decurs dal 8avel millenni a.C. Chatschaders e rimnaders èn suandads il glatsch che luava vers nord; ils pli vegls chats (da ca. 10500 a.C.) derivan da [[Blomvåg]] en la communa [[Øygarden]]. Suenter la cultura da megalits scandinava èn suandadas durant il temp da bronz e da fier influenzas germanas. Dal temp dals [[Vikings]] (800–1050) è la Norvegia vegnida unida sut retg [[Harald Hårfagre]] (ca. vers 900). Da quel temp èn vegnidas colonisadas nà da la Norvegia l’[[Islanda]], las [[Inslas Feroe]] e la [[Grönlanda]]. Intginas da questas expediziuns – tranter auter sut ils manaders [[Bjarni Herjúlfsson]], [[Thorvald Eiriksson]] e [[Leif Eriksson]] – han schizunt cuntanschì vers l’onn 1000 sur plirs viadis la [[Terranova]] situada davant la costa da l’ost dal continent che dueva vegnir numnà radund 500 onns pli tard ‹America›. Ma er la [[Normandia]] en [[Frantscha]] è vegnida colonisada dals ‹umens dal nord› ch’èn restads preschents en il num da la regiun. Ed er las inslas [[Orkney]] e [[Shetland]] (che fan oz part da la Scozia) èn vegnidas prendidas en possess da Vikings norvegiais ed han appartegnì a la Norvegia fin l’onn 1472. A partir da l’onn 1380 è la Norvegia vegnida regida en uniun persunala cun il [[Danemarc]]. Il 1397 è il pajais daventà commember da l’[[Uniun da Kalmar]]; entaifer quest’uniun dueva la Norvegia però ‹regredir› ad in commember relativamain nunimpurtant. Il Reginavel da Kalmar ha existì uffizialmain fin la sortida da la [[Svezia]] (1523); l’uniun cun il Danemarc ha però perdurà fin il 1814. Perquai ch’il Danemarc aveva sustegnì la Frantscha, è la Norvegia vegnida attribuida a chaschun da la [[Pasch da Kiel]] (1814) al retg da la Svezia. Damai ch’i n’ha però betg dà ina surdada immediata, è la Norvegia stada per curt temp independenta. Il pajais ha profità da la chaschun: ils 17 da matg 1814 ha l’assamblea naziunala relaschà ad [[Eidsvoll]] ina constituziun ch’è restada valaivla cun pitschnas adattaziuns fin oz. L’onn 1836 ha il Storting arranschà l’emprima festa dals 17 da matg; dapi lura vala questa data sco di da la festa naziunala.<ref>[http://www.kongehuset.no/c26951/nyhet/vis.html?tid=78630 ''Feiringen av 17. mai''] (consultà ils 17 da matg 2010).</ref> Suenter il curt intermezzo dal matg 1814 èn suandads 91 onns d’uniun persunala cun la Svezia. Quella è vegnida schliada ils 13 d’avust 1905, suenter ch’ina maioritad surprendenta dals Norvegiais era s’exprimida a chaschun d’ina votaziun dal pievel a favur da l’independenza. Prinzi [[Carl]] or da la chasa [[Glücksburg]] è daventà sut il num [[Haakon VII]] il nov retg da la Norvegia. En l’[[Emprima Guerra mundiala]] ha la Norvegia declerà ensemen cun il Danemarc e la Svezia sia neutralitad. Il 1920 è il pajais daventà commember da la [[Societad da las naziuns]]. Er durant la [[Segunda Guerra mundiala]] era la Norvegia sa declerada neutrala. Ils 9 d’avrigl 1940 è il pajais però vegnì occupà dal [[Reich tudestg]] (uschenumnà ‹Unternehmen Weserübung›). Sco cumissari dal Reich per la Norvegia occupada è vegnì nominà [[Josef Terboven]]. Militarmain han ils Tudestgs surtut fatg valair dus motivs per l’occupaziun dal pajais: la sbartgada previsa da truppas britannicas sco er la muntada strategica dals ports norvegiais per pudair garantir il provediment cun minerals da fier nà da [[Kiruna]] ([[Svezia]]). Surtut la muntada da [[Narvik]] per l’economia da guerra da la Germania vegn oz messa en dumonda, damai ch’il Terz Reich era bundant main dependent dals minerals da fier svedais che quai ch’i vegniva supponì pli baud. Bler pli impurtanta era l’intenziun da separar tras l’occupaziun dal port la [[Gronda Britannia]] da sias furniziuns da minerals da fier or da la Svezia. Quai vegn confermà en il fatg che [[Hitler]] ha cumandà da render nunduvrabels ils stabiliments dal port per ils inimis – e tras quai er per il Reich sez. Bundant pli impurtantas per l’economia da guerra tudestga eran las materias primas norvegiaisas sezzas; il pajais dueva far part d’in spazi economic europeic sut egemonia tudestga. Tar las pli impurtantas materias primas tutgavan aluminium, molibden e pirit. La Norvegia ha bain fatg resistenza, ha però stuì succumber suenter sis emnas, damai che la marina tudestga era memia ferma. Igl ha però er dà en Norvegia naziunalsocialists (tranter els [[Vidkun Quisling]]) ch’èn sa liads cun ils Tudestgs e ch’èn uschia vegnids a la pussanza. La gronda part da la populaziun norvegiaisa è però sa distanziada da questas forzas ed ha sustegnì las organisaziuns da resistenza. [[Datoteca:Kongefamilien_1945.jpg|thumb|200px|La famiglia roiala returna il matg 1945 ad Oslo]] Ina consequenza dal temp d’occupaziun tudestg han furmà ils uschenumnads ''tyskerbarna'', ils ‹uffants dals Tudestgs› che schuldads tudestgs han schendrà cun Norvegiaisas. Lur mammas vegnivan numnadas cun spretsch ''tyskertøser'' ‹dunnas da levsenn dals Tudestgs›. Ils radund 10 000 fin 12 000 uffants èn vegnids discriminads massivamain en la societad dal suenterguerra. Pir il 1998 è il primminister da la Norvegia sa perstgisà tar ils ''tyskerbarna'' per l’entiert ch’è vegnì fatg ad els. Ditg è er la privaziun dals dretgs e la deportaziun dals gidieus norvegiais stada nunperscrutada. Radund 800 dals ca. 2100 gidieus che vivevan surtut ad [[Oslo]] e [[Trondheim]] èn vegnids exportads ed assassinads en il [[Champ da concentraziun Auschwitz-Birkenau]]. Tranter las unfrendas sa chattavan [[Ruth Maier]] e la scolara da 15 onns [[Kathe Lasnik]], da las qualas il filosof [[Espen Søbye]] ha descrit lur destin.<ref>Espen Søbye: ''Kathe. Deportiert aus Norwegen''. Assoziation A, Berlin 2008.</ref> Il 1949 ha la Norvegia fatg part dals commembers da fundaziun da la [[NATO]] ed il 1960 è vegnida fundada dal [[Danemarc]], l’[[Austria]], il [[Portugal]], la [[Svezia]], la [[Svizra]] ed il [[Reginavel Unì]] l’[[Associaziun europeica da commerzi liber]] (AECL, per tudestg EFTA). L’istorgia moderna da la Norvegia dapi il 1969 è segnada da creschientscha e ritgezza tras ils giaschaments da petroli. In’adesiun a l’[[Uniun europeica]] è vegnida refusada duas giadas tras votaziun dal pievel (25 da settember 1972 e 28 da november 1994)<ref>Institut für Höhere Studien: [http://www.ihs.ac.at/publications/pol/pw_23.pdf ''Die EU-Volksabstimmungen in Österreich, Finnland, Schweden und Norwegen: Verlauf, Ergebnisse, Motive und Folgen''] (PDF; 67&nbsp;kB).</ref>. Sco commember dal [[Spazi economic europeic]] sa chatta il pajais però en blers reguards en ina situaziun cumparegliabla a quella d’in commember da l’UE; ultra da quai è la Norvegia commembra da l’Uniun da pass nordica e fa sco tala part da la [[Cunvegna da Schengen]]. Ils 22 da fanadur 2011 han gì lieu attatgas ad [[Oslo]] e sin l’insla [[Utøya]] ch’han chaschunà la mort a 77 persunas. Il primminister [[Jens Stoltenberg]] ha numnà l’attentat ina «tragedia naziunala» ed il pli nausch act da violenza dapi la [[Segunda Guerra mundiala]]. == Politica == === Constituziun === ==== Fundaments ed istorgia ==== La constituziun norvegiaisa dals 17 da matg 1814 stat sut l’influenza da la constituziun franzosa da la fin dal 18avel tschientaner. In element fundamental ha furmà il princip da la separaziun da las pussanzas tenor [[Montesquieu]]. Malgrà questas influenzas liberalas èn gidieus e gesuits vegnids considerads en il Reginavel fin en ils onns 1850 sco minoritads illegalas. La separaziun da las trais pussanzas ch’è vegnida fixada en la constituziun ha manà en il decurs dal 19avel tschientaner a pliras provas da forza tranter la ‹birocrazia da la regenza› (executiva), che vegniva controllada a moda essenziala tras la chasa roiala svedaisa, ed il Storting (l’assamblea naziunala norvegiaisa sco legislativa). La curuna ha empruvà d’extender ses privilegis sco forza executiva e d’excluder, sa referind a la constituziun, il Storting da las fatschentas da la regenza. Quest conflict è be anc vegnì pli critic en quel mument che l’industrialisaziun ha manà a differenzas da classa tranter l’elita dals funcziunaris e la burgaisia che sa fascheva valair adina dapli. Entaifer la societad è sa furmada in’opposiziun creschenta envers il stadi da funcziunaris roial. A nivel communal era l’apparat da la regenza gia vegnì remplazzà il 1837 tras l’introducziun da l’autonomia administrativa locala. Tant pli ha l’aristocrazia svedaisa empruvà da defender si’influenza a nivel naziunal. Las tensiuns èn creschidas fin il 1884, l’onn che marchescha en la Norvegia l’introducziun dal parlamentarissem. Encunter la resistenza dal retg [[Oskar II]] da la Norvegia ha il represchentant dal Storting burgais-liberal [[Johan Sverdrup]] chatschà tras il princip statal che la regenza dependia dal Storting per pudair mantegnair l’atgna pussanza (dretg da relaschada d’uffizi). Tras questa dependenza è facticamain vegnida dissolvida la suveranitad politica da la monarchia che pareva avant d’esser determinada tras il princip da la separaziun da las pussanzas. Quai ha rinforzà marcantamain la posiziun dal parlament, uschia ch’il retg è stà necessità d’incumbensar Sverdrup sco nov primminister cun la furmaziun da la regenza. Suenter la [[Segunda Guerra mundiala]] ha disponì la partida da lavurers socialdemocrata sut [[Einar Gerhardsen]] dal 1945 al 1961 d’ina maioritad absoluta. Silsuenter èn per ordinari vegnidas furmadas regenzas da minoritad. ==== Il sistem politic actual ==== [[Datoteca:Stortinget,_Oslo,_Norway.jpg|thumb|220px|[https://goo.gl/maps/MEnV1xg9tbP2 Il Storting ad Oslo]]] Il retg nominescha il primminister e sin proposta da quel er ils ulteriurs ministers. La regenza è dependenta da la confidenza dal retg. En la Norvegia vala ultra da quai il princip dal parlamentarissem: Il parlament che consista da 169 represchentants controllescha la regenza; quella è pia dependenta da la confidenza dal parlament (cf. il svilup istoric descrit survart). Mintga quatter onns vegnan elegids novs represchentants (avant il 1936 mintga trais onns). Il parlament Storting sa cumponiva sur lung temp da duas chombras, Odelsting e Lagting. Questa sutdivisiun vegniva però be resguardada en rom da la procedura da legislaziun, uschia ch’i sa tractava facticamain d’in sistem d’ina chombra. Dapi il 2009 è il Storting er uffizialmain in parlament d’ina chombra. Schef dal stadi è retg [[Harald V]]. La monarchia norvegiaisa desista pli ferm che quella dad auters pajais sin pumpa curtaisa. En rom da las sesidas dal cussegl dal stadi ch’han lieu regularmain sut l’egida dal retg ed a las qualas prendan er part tut ils ministers, è il monarc involvì vaira ferm er en la politica actuala. En la Norvegia hai fin uss dà sis votaziuns dal pievel: duas il 1905 davart la dissoluziun da l’uniun cun la Svezia e l’intronisaziun da prinzi [[Carl]] dal Danemarc sco retg [[Haakon VII]] (omaduas cun resultat positiv), il 1916/27 davart il scumond d’alcohol e la dissoluziun da quel ed il 1972/94 davart l’adesiun a la [[Communitad europeica]] resp. a l’[[Uniun europeica]] (omaduas cun resultat negativ). Cumbain ch’il stadi norvegiais è organisà sco stadi unitar, è garantida l’administraziun autonoma a nivel communal. === Partidas === Da las partidas pli grondas ch’èn represchentadas regularmain en il Storting fan part: Arbeiderpartiet (partida dals lavurers, socialdemocrats), Høyre (dretga, conservativs), Fremskrittspartiet (populists da la dretga), Sosialistisk Venstreparti (partida socialistica), Kristelig Folkeparti (partida populara cristiana), Senterpartiet (partida agrara-ecologica), Venstre (sanestra/liberals) e Miljøpartiet De Grønne (ambient/verds). Daspera datti anc intginas partidas pli pitschnas. === Sindicats === En la Norvegia èn radund 1,33 milliuns lavurants commembers d’in sindicat. Il pli grond da quels furma la federaziun da tetg Landsorganisasjonen i Norge. === Militar === L’armada norvegiaisa consista da quatter unitads: las forzas terrestras, la marina, l’aviatica militara e la milissa da la protecziun da la patria. La Norvegia è stada in dals commembers fundaturs da la [[NATO]]. L’onn 2007 ha l’aviatica militara da la Norvegia er surpiglià dals [[Stadis Unids]] la protecziun dal stadi vischin [[Islanda]] che na dispona da naginas atgnas forzas armadas. == Sutdivisiun administrativa == Il pajais è sutdividì en 11 provinzas administrativas (''fylker'') che vegnan subsummadas en tschintg regiuns statisticas (''landsdel''). Vitiers vegnan las inslas da [[Svalbard]] e [[Jan Mayen]] ch’èn bain situadas ordaifer la structura da provinza e che na cumpiglian er naginas vischnancas, ma che fan medemamain part dal Reginavel da la Norvegia. La pli pitschna provinza tenor territori furma la chapitala [[Oslo]]. I suonda ina survista da las tschintg regiuns e 11 provinzas:<ref name="kartverket">[https://www.kartverket.no/Kunnskap/Norges-grenser/Kommune-og-fylkesgrenser/ Frå 1. januar 2020 er det 356 kommunar og 11 fylke i Noreg.]</ref> [[File:Nye_fylker_-_regjeringen.no_ISO_3166-2.svg|thumb|left|300px|Las provinzas administrativas dal 2020]] {| class="wikitable sortable" width=40% !# !Provinzas 2020 !Administrative center |- | align=left|3||[[File:Oslo_komm.svg|link=https://pl.wikipedia.org/wiki/File:Oslo_komm.svg|alt=|tlo|27x27px]] [[Oslo]]||[[Oslo]] |- | align=left|11||[[File:Rogaland_våpen.svg|link=https://pl.wikipedia.org/wiki/File:Rogaland_v%C3%A5pen.svg|alt=|tlo|27x27px]] [[Rogaland]]||[[Stavanger]] |- | align=left|15||[[File:Møre_og_Romsdal_våpen.svg|link=https://pl.wikipedia.org/wiki/File:M%C3%B8re_og_Romsdal_v%C3%A5pen.svg|alt=|tlo|27x27px]] [[Møre og Romsdal]]||[[Molde]] |- | align=left|18||[[File:Nordland_våpen.svg|link=https://pl.wikipedia.org/wiki/File:Nordland_v%C3%A5pen.svg|alt=|tlo|28x28px]] [[Nordland]]||[[Bodø]] |- | align=left|30||[[File:Viken_våpen.svg|link=https://pl.wikipedia.org/wiki/File:Viken_v%C3%A5pen.svg|alt=|tlo|28x28px]] [[Viken]]||[[Oslo]], [[Drammen]], [[Sarpsborg]] |- | align=left|34||[[File:Innlandet_våpen.svg|link=https://pl.wikipedia.org/wiki/File:Innlandet_v%C3%A5pen.svg|alt=|tlo|28x28px]] [[Innlandet]]||[[Hamar]], [[Lillehammer]] |- | align=left|38||[[File:Vestfold_og_Telemark_våpen.svg|link=https://pl.wikipedia.org/wiki/File:Vestfold_og_Telemark_v%C3%A5pen.svg|alt=|tlo|26x26px]] [[Vestfold og Telemark]]||[[Skien]], [[Tønsberg]] |- | align=left|42||[[File:Agder_våpen.svg|link=https://pl.wikipedia.org/wiki/File:Agder_v%C3%A5pen.svg|alt=|tlo|28x28px]] [[Agder]]||[[Kristiansand]], [[Arendal]] |- | align=left|46||[[File:Vestland_våpen.svg|link=https://pl.wikipedia.org/wiki/File:Vestland_v%C3%A5pen.svg|alt=|tlo|27x27px]] [[Vestland]]||[[Bergen]], [[Leikanger]] |- | align=left|50||[[File:Trøndelag_våpen.svg|link=https://pl.wikipedia.org/wiki/File:Tr%C3%B8ndelag_v%C3%A5pen.svg|tlo|31x31px]] [[Trøndelag]]||[[Steinkjer]] |- | align=left|54||[[File:Troms og Finnmark våpen.svg|link=https://pl.wikipedia.org/wiki/File:Troms og Finnmark våpen.svg|alt=|tlo|40x40px]] [[Troms og Finnmark]]||[[Tromsø]], [[Vadsø]] |}<br /><br /> '''Provinzas 2017:''' {| |- | * ''Nord-Norge'' (rum. ''Norvegia dal Nord'') ** Finnmark ** Troms ** Nordland * ''Trøndelag'' ** Nord-Trøndelag ** Sør-Trøndelag * ''Vestlandet'' (rum. ''Pajais dal vest'') ** Møre og Romsdal ** Sogn og Fjordane ** Hordaland ** Rogaland | * ''Sørlandet'' (rum. ''Pajais dal sid'') ** Vest-Agder ** Aust-Agder * ''Østlandet'' (rum. ''Pajais da l’ost'') ** Telemark ** Buskerud ** Hedmark ** Oppland ** Akershus ** Oslo ** Vestfold ** Østfold |}<br /><br /> Sper las regiuns administrativas datti ulteriuras regiuns statisticas che na s’orienteschan betg exnum als cunfins da las provinzas. Actualmain èn ins londervi da planisar ina refurma da l’administraziun che duai manar a set regiuns, tranter auter cun furmar ina regiun da la chapitala Oslo engrondida. En la Norvegia existan 356 communas (situaziun dal 2006); a quest nivel vegnan elegids mintga quatter onns ils represchentants per l’administraziun locala. Las pli grondas communas èn (cun dumber d’abitants, situaziun dal 2013): [[Oslo]] (623&nbsp;359), [[Bergen]] (267&nbsp;883), [[Trondheim]] (179&nbsp;667), [[Stavanger]] (129&nbsp;175), [[Bærum]] (116&nbsp;938), [[Kristiansand]] (84&nbsp;387) e [[Fredrikstad]] (76&nbsp;839). == Economia == Tenor il ''[[Human Development Index]]'' (HDI) sa chatta la Norvegia ils davos onns sin l’emprim u segund rang mundial (per part suenter l’[[Islanda]]). Las entradas per persuna tutgan tar las pli autas, medemamain l’assistenza per uffants. Cumpareglià cun la media dal product naziunal brut dals stadis da l’[[Uniun europeica]] (EU25 = 100) ha la Norvegia cuntanschì il 2005 in index da 169. Sco emprim stadi insumma ha la Norvegia introducì il 2003 ina quota da dunnas. Dapi il 2008 ston interpresas quotadas a la bursa avair en lur cussegls da surveglianza ina cumpart da dunnas d’almain 40&nbsp;%.<ref>[http://library.fes.de/pdf-files/id/ipa/07310.pdf ''Das norwegische Experiment – eine Frauenquote für Aufsichtsräte von Aagoth Storvik und Mari Teigen'' (Friedrich-Ebert-Stiftung, zercladur 2010)] (PDF; 177&nbsp;kB).</ref> === Provediment d’energia === Praticamain l’entir basegn da forza electrica (ca. 98&nbsp;%) deriva en la Norvegia da la forza idraulica indigena. En l’entir pajais n’existan naginas ovras atomaras ed er naginas ovras d’energia da charvun (cun excepziun d’ina ovra sin l’insla [[Svalbard]]). Er il petroli ed il gas natiral che vegn explotà en la Norvegia na vegn betg duvrà per la producziun d’electricitad a l’intern dal pajais.<ref>[https://web.archive.org/web/20090827050512/http://www.norwegen.or.at/facts/energy/history/history.htm Istorgia dal provediment d’energia en la Norvegia] (27 d’avust 2009).</ref> La forza idraulica ha ina lunga tradiziun en la Norvegia ed ha furmà la basa per l’industrialisaziun dal pajais. Suenter simpels mulins d’aua e martels mecanics è suandà plaunsieu il svilup vers ils generaturs che servan a producir energia electrica. Per pudair stgaffir in provediment d’energia en l’entir pajais sparpaglià èn vegnids erigids a moda decentrala numerus implants da forza idraulica da dimensiun pitschna e pli gronda. Questa structura è sa mantegnida fin oz, uschia ch’igl existan numerus provediders d’energia pitschens e gronds, privats e publics, locals e statals. Ils pretschs d’electricitad fitg bass per ils consuments finals na porschan nagin stimul per mesiras d’effizienza d’energia e per mesiras da spargn. Perquai è il consum d’energia en general fitg aut; il consum d’electricitad per persuna furma schizunt la valur maximala en tut il mund.<ref>[http://www.miljostatus.no/Tema/Klima/Klima/Norge-bidrar-til-klimaproblemet/ ''Miljøstatus i Norge''].</ref> Il motiv principal per quest aut consum d’electricitad è bain il fatg che la gronda part dals edifizis vegnan stgaudads directamain cun electricitad. En blers lieus sa chapeschi da sasez che la glisch arda sur pliras uras u schizunt sur plirs dis en stanzas che na vegnan betg duvradas. I dat schizunt edifizis publics che n’èn gnanc munids cun interrupturs da la glisch.<ref>Lorenz Khazaleh: [http://www.lorenzk.com/texte/wasserkraft/index.html ''Wasserkraft in Norwegen: Saubere Energie legitimiert Verschwendung''] (prim da schaner 2001).</ref> Dapi intgins onns èn bain s’augmentadas las investiziuns en l’energia da vent. Ma pervi dal grond potenzial d’ovras d’accumulaziun a pumpa mantegna la forza idraulica er en avegnir sia posiziun centrala. Actualmain è la Norvegia londervi d’intensivar il stgomi d’electricitad cun auters pajais europeics. === Petroli === [[Datoteca:Statfjord_Alpha.jpg|thumb|200px|Plattafurma dad ieli en la Mar dal Nord]] La Norvegia gudogna radund 3 % da la quantitad da petroli che vegn explotada en l’entir mund; ella sa chatta uschia sin la 13avla plazza da tut ils stadis ch’exploteschan petroli. Il maximum d’explotaziun è vegnì cuntanschì il 2001 e tschessa mintg’onn per radund 4&nbsp;%. Il 2007 muntavan las reservas restantas a radund 1,3 milliardas Sm³. Actualmain cumpensesch’ins questa digren cun augmentar la producziun da gas natiral. Las autas entradas per persuna che caracteriseschan l’economia publica da la Norvegia resultan dals auts pretschs da petroli sin il martgà mundial, da l’explotaziun intensiva sco er dal dumber da la populaziun relativamain bass. Ils Norvegiais han però realisà che las reservas dad ieli vegnan probablamain be pli a tanscher paucs decennis; ultra da quai è la rait sociala fitg spessa che caracterisescha il stadi colliada cun auts custs. Perquai è vegnida sviluppada ina strategia che duaja preservar la bainstanza naziunala a lunga vista. Ils onns 1990 è vegnì sviluppà in concept d’investiziun spezial, il fonds dad ieli. En quel vegnan investids ils enorms gudogns che resultan da l’export dad ieli. Quai succeda exclusivamain sin ils martgads a l’exteriur per evitar che l’economia a l’intern dal pajais sa surstgaudia e per impedir che la curuna norvegiaisa saja suttamessa ad ina memia gronda revalitaziun. L’onn 2014 aveva il fonds dad ieli norvegiais ina valita da 653 milliardas euros.<ref>[http://www.nbim.no/en/the-fund/market-value/ ''NBIM Market value''].</ref> === Turissem === La Norvegia porscha ina natira ordvart impressiunanta che carmala mintg’onn milliuns da turists en il pajais.<ref>[http://www.toi.no/article19588-29.html ''Norwegian Foreign Visitor Survey 2007''].</ref> Tar las attracziuns da turists che vegnan visitadas il pli savens tutgan il [[Cap Nord]] ed il [[Geirangerfjord]]; medemamain è la lingia dals bastiments da posta tradiziunala per lung da la costa dal vest, la [[Hurtigruten]], sa sviluppada ad in magnet per turists. Tgi che parta dad [[Oslo]] en direcziun da [[Bergen]], pia vers la costa dal vest, percurra la provinza [[Telemark]]. Da las vias d’autos u sin il traject da la viafier da Bergen che cuntanschan autezzas da varga 1000 meters sur mar sa laschan er contemplar la stad en proxima vischinanza muntognas cuvertas da naiv. Sper l’enconuschent [[Holmenkollen]] cun sias siglieras ed il lieu olimpic [[Lillehammer]] dispona la Norvegia – che vala sco lieu d’origin dal sport da skis – er d’in grond dumber d’ulteriurs territoris da skis attractivs. En il nord da [[Dombås]] è situà il parc d’auta muntogna [[Dovrefjell]] cun il [[Snøhetta]] che tanscha fin a 2286 meters sur mar. Quest parc n’è betg be in’enconuschenta regiun da viandar e da sport d’enviern, mabain er ina da las paucas regiuns da l’Europa nua che vivan anc bovs-mustgat en libertad. Alpinists prefereschan surtut la muntogna [[Jotunheimen]] cun ils dus pizs ils pli auts dal pajais, [[Galdhøpiggen]] e [[Glittertind]]. En il vest da questa muntogna sa chatta il parc naziunal cun il glatscher [[Jostedalsbreen]] che furma la pli gronda massa da glatsch continentala colliada. Per far turas da trekking da plirs dis sa porscha la cuntrada da tundra muntagnusa dal plateau aut [[Hardangervidda]]. Sin l’insla [[Røst]] che fa part da las [[Lofoten]] sa chatta il pli grond grip d’utschels da la Norvegia cun radund 2,5 milliuns utschels cuaders. En il sidvest dad [[Ålesund]] sa chatta l’insla d’utschels [[Runde]]; quella è colliada sur punts cun la terra franca ed è perquai levamain cuntanschibla per turists ed ornitologs. === Pestga e chatscha da balenas === La Norvegia è ina da las pli grondas naziuns da pestga dal mund. La zona da pestga statala tanscha fin vers la [[Terranova]]. I vegnan surtut tschiffads merluzs, ringias, nasels, sgombers e giomberets. Daspera è er s’augmentada en ils davos decennis la piscicultura en aquaculturas (surtut salmun e merluz). Peschs e products da peschs cumpiglian 5,3&nbsp;% da l’entir export dal pajais; suenter petroli, gas e metal è quai pia il terz grond artitgel d’export insumma. Ultra da quai dispona la Norvegia d’ina fitg veglia tradiziun da chatscha da balenas. Cun il scumond da la chatscha da balenas commerziala l’onn 1986 è quest sectur economic sa reducì fermamain; quai malgrà che la Norvegia aveva recurrì il 1986 cunter la decisiun da la Cumissiun internaziunala da chatscha da balenas e n’è pia betg liada a questa decisiun. Sco in dals paucs pajais insumma lubescha la Norvegia puspè la chatscha da balenas en dimensiuns pli pitschnas. A nivel internaziunal vegn quai crititgà fermamain e betg il davos er da vart da l’Uniun europeica vischinanta.<ref>[https://web.archive.org/web/20090421075121/http://www.prowildlife.de/de/Projekte/Wale/Walfang/Norwegen/norwegen.html ''Norwegens Walfang''] (21 d’avrigl 2009).</ref> [[Datoteca:ColorMagic_Ankunft2_Kiel2007.jpg|thumb|200px|Bastiment da la ‹Color Line› che cursescha tranter Oslo e Kiel]] === Construcziun da navs e navigaziun maritima === In’ulteriura gronda tradiziun da la Norvegia furma la navigaziun maritima. Enfin oz mantegna il pajais la quart gronda flotta da commerzi mundiala. Entaifer il product naziunal brut furman la navigaziun maritima e la construcziun da navs il sectur il segund grond. L’onn 2011 eran registrads en la Norvegia 1281 ed a l’exteriur 117 bastiments norvegiais sur 1000 tonnas bruttas.<ref>[http://www.ssb.no/handelsfl/tab-2012-04-17-01.html Tabell 1 Handelsflåten. Skip og tonnasje. 1997-2011] (consultà ils 28 da favrer 2015).</ref> === Medias e telecommunicaziun === En cumparegliaziun cun ils ulteriurs pajais europeics è il consum da gasettas dal di fitg aut en la Norvegia: l’onn 2011 legevan ca. 63&nbsp;% da la populaziun ina gasetta, e quai en media durant 23 minutas per di. Sco en auters pajais constatesch’ins er en la Norvegia ina tendenza che maina davent da las gasettas stampadas vers in diever augmentà da las purschidas digitalas.<ref name="Trønder Avisa">[http://www.t-a.no/nyheter/article201668.ece ''Vi leser flere bøker'']. En: ''Trønder Avisa'' dals 20 da mars 2012 (consultà ils 21 da mars 2012).</ref> Las pli grondas gasettas dal pajais èn las gasettas da qualitad ‹Aftenposten› e ‹Bergens Tidende› sco er las gasettas da boulevard ‹Verdens Gang› e ‹Dagbladet›. La fin 2010 cumparevan en tut la Norvegia betg main che 226 gasettas. L’emettur da dretg public NRK emetta en tut il pajais programs da radio e televisiun e cumpiglia er purschidas regiunalas. Il pli grond emettur da televisiun privat è TV 2 ch’è collià cun las staziuns da radio privatas da Radio Norge ad ina holding. Il 2011 possedevan 93&nbsp;% da la populaziun in computer en l’atgna abitaziun, 92&nbsp;% avevan access a l’internet (da quai 83&nbsp;% cun in sistem da transmissiun digital a spectrum lartg). Gia il 2004 possedevan 90&nbsp;% da la populaziun in telefon mobil. Il pli grond purschider da servetschs da telecommunicaziun dal pajais è Telenor. === Monopol d’alcohol === La Norvegia enconuscha ina politica d’alcohol fitg restrictiva. La consumaziun d’alcohol è scumandada sin terren public. Bavrondas cun dapli che 4,8 procent alcohol na pon betg vegnir cumpradas en supermartgads u chadainas da discont, mabain be en affars construids aposta dal stadi, ils uschenumnads Vinmonopolet. Tals affars ch’èn vegnids stgaffids il 1922 en rom da la prohibiziun chatt’ins en la gronda part da las citads. Ils pretschs d’alcohol èn bundant pli auts che en auters pajais. En ina posiziun speziala sa chattan bavrondas cun ina bassa cumpart d’alcohol. Davart la vendita da quellas decida mintga vischnanca individualmain; uschia pon t.a. singulas sorts da biera er vegnir acquistadas en ils supermartgads ordinaris. En la Norvegia vegnan consumads en media 4,4&nbsp;l alcohol pur ad onn; quai è in dals pli bass consums d’alcohol per persuna insumma (per cumparegliar: en Germania vegnan consumads 10,2&nbsp;l per persuna).<ref>P. Anderson, B. Baumberg (2006): ''Alcohol in Europe.'' (DHS Jahrbuch Sucht 2007, Bundesverband der Deutschen Spirituosen-Industrie und -Importeure e.V.).</ref> Las perscripziuns d’alcohol da la Norvegia n’èn betg nunusitadas per l’Europa dal Nord: er la [[Finlanda]] e la [[Svezia]] enconuschan ina politica d’alcohol restrictiva. En quests dus pajais è il nivel da pretschs però bundant pli bass ch’en la Norvegia, uschia ch’i dat per part in veritabel turissem d’alcohol. === Commerzi cun l’exteriur === Il surpli d’exports ha muntà il 2004 a 300 milliardas curunas norvegiaisas. 81&nbsp;% dals exports van en l’Uniun europeica. Cun prest 70&nbsp;% èn ils carburants la posiziun la pli gronda.<ref>[http://www.ssb.no/english/subjects/00/minifakta_en/ty/main_16.html ''Minifacts about Norway 2014 - SSB''] (consultà ils 28 da favrer 2015).</ref> Ils imports succedan per ca. 70 % sur l’Uniun europeica. Il post il pli grond furman maschinas e vehichels cun ca. 40 %. === Bilantscha dal stadi === Il 2010 ha la bilantscha dal stadi cumpiglià expensas en l’autezza da 178 milliardas dollars ed entradas da 226,8 milliardas dollars. Il debit dal stadi muntava il 2010 a 47,7&nbsp;% dal product naziunal brut. Il 2006 èn 8,7&nbsp;% da las expensas dal stadi vegnidas impundidas per la sanadad, 7,2&nbsp;% per la furmaziun e 1,9&nbsp;% per il militar.<ref name="CIA">[https://web.archive.org/web/20200506091556/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/no.html ''The World Factbook''].</ref> == Traffic == [[Datoteca:Storseisundet_02.jpg|thumb|200px|La Punt da Storseisundet]] La geografia da la Norvegia attribuescha a la navigaziun ina muntada tut speziala e munta ina sfida permanenta per il traffic sin via ed il traffic da viafier. En l’entir pajais existan 91&nbsp;852 kilometers vias (da quai 71&nbsp;185 kilometers vias asfaltadas). Il Lærdalstunnel ch’è vegnì avert l’onn 2000 furma cun ses 24,5&nbsp;kilometers il pli lung tunnel da via dal mund. Il 2008 è vegnì avert l’Eiksundtunnel ch’è cun ina profunditad da 287 il tunnel sutmarin situà il pli a bass dal mund. Surtut en la regiun dals fiords e per lung da la costa èn las navs-fera da grond’impurtanza per il traffic. La rait da viafier cumpiglia 4077 kilometers; da quai èn 2518 electrifitgads. Tranter il 1883 ed il 1994 ha l’interpresa da viafier statala Norges Statsbaner gestiunà tut il traffic da viafier incl. l’entira rait da viafier. Dapi lura è ella be pli responsabla per il traffic da persunas sin rodaglias. Al traffic aviatic servan radund 100 plazzas aviaticas da dimensiun gronda u pli pitschna. == Cultura == === Dretgs da las dunnas === La Norvegia vala sco piunier areguard ils dretgs da las dunnas. L’organisaziun naziunala per ils dretgs da las dunnas è gia vegnida fundada il 1884, tranter auter cun participaziun da divers primministers ed autras persunalitads prominentas. L’onn 1978 è vegnì endrizzà l’emprim servetsch da mediaziun per dumondas d’egualitad en tut il mund. === Premi Nobel da la pasch === Il Premi Nobel da la pasch furma ina da las categorias dal Premi Nobel ch’è vegnì stgaffì da l’inventader ed industrial svedais [[Alfred Nobel]]. Tenor l’intenziun dal legatur duaja il premi da la pasch vegnir surdà a quella persuna ch’haja «contribuì il pli ferm u il meglier a la fraternisaziun dals pievels ed a la dismessa u sminuziun da las armadas sco er a la realisaziun u promoziun da congress da pasch» e ch’haja uschia «prestà l’onn passà il pli grond servetsch a l’umanitad». La distincziun vegn surdada dapi il 1901 mintg’onn il di da la mort dad Alfred Nobel (10 da december). Cuntrari a tut las autras categorias dal Premi Nobel n’è – tenor la voluntad da Nobel – betg responsabla in’instituziun svedaisa per la surdada dal premi da la pasch, mabain in comité da tschintg persunas che vegn nominà dal parlament norvegiais. Perquai na vegn il Premi Nobel da la pasch er betg surdà a [[Stockholm]], mabain ad [[Oslo]]. === Litteratura e teater === La Norvegia ha enconuschì en la segunda mesadad dal 19avel tschientaner ina prosperitad culturala ch’è stada colliada essenzialmain cun ils auturs [[Henrik Ibsen]], [[Bjørnstjerne Bjørnson]], [[Alexander Kielland]], [[Jonas Lie]], [[Amalie Skram]], [[Arne Garborg]], [[Hans E. Kinck]] e [[Knut Hamsun]]. Fin ussa han retschet trais litterats norvegiais il Premi Nobel da litteratura: [[Bjørnstjerne Bjørnson]] (1903), [[Knut Hamsun]] (1920) e [[Sigrid Undset]] (1928). Las pli impurtantas tribunas per inscenaziuns dramaticas e da musica furman il Nationaltheatret ad Oslo, il Den Nationale Scene a Bergen, il teater da Nynorsk Det Norske Teatret ad Oslo ed il Den Norske Opera & Ballett. === Musica === Il pli enconuschent cumponist norvegiais è [[Edvard Grieg]]. Ulteriurs cumponists da muntada èn t.a. [[Johan Svendsen]], [[Christian Sinding]], [[Ole Bull]], [[Fartein Valen]], [[Harald Sæverud]] e [[Geirr Tveitt]]. Enconuschentas furmaziuns da la musica da pop e rock èn [[a-ha]], [[Apoptygma Berzerk]], [[BigBang]], [[Trail of Tears]], [[Storm]], [[Kaizers Orchestra]] e [[Motorpsycho]]. La Norvegia è er enconuschenta per sias numerusas bands da black-metal. Spezialmain vitala è er la scena da jazz norvegiaisa. Impurtants represchentants da quest gener èn [[Jan Garbarek]], [[Nils Petter Molvær]], [[Arild Andersen]], [[Rebekka Bakken]], [[Silje Nergaard]], [[Bugge Wesseltoft]], [[Eivind Aarset]], [[Terje Rypdal]], [[Ketil Bjørnstad]], [[Sidsel Endresen]], [[Solveig Slettahjell]], [[Kirsti Huke]] e [[Kristin Asbjørnsen]]. === Art figurativ e fotografia === [[Datoteca:Une_des_salles_du_musée_Munch_(Oslo)_(4857491003).jpg|thumb|220px|Museum da Munch ad Oslo]] Il pli enconuschent pictur artist da la Norvegia è l’expressiunist [[Edvard Munch]] (1863–1944). Ina gronda part da sias ovras pon ins contemplar en il Museum da Munch ad Oslo. Sin il champ da la fotografia, en spezial da la fotografia da paesagis, ha surtut [[Knud Knudsen]] influenzà il maletg e l’imaginaziun da la cuntrada norvegiaisa dal 19avel tschientaner. Ses vast relasch sa chatta en la Biblioteca universitara da Bergen. === Bibliotecas === L’organisaziun da las bibliotecas vegn resguardada sco exemplarica a nivel internaziunal. I dat radund 900 bibliotecas communalas, 340 bibliotecas scientificas, 20 bibliotecas regiunalas e la Biblioteca naziunala norvegiaisa. La lescha da bibliotecas ch’exista dapi il 1834 prescriva l’access gratuit a las bibliotecas. === Cuschina === La cuschina norvegiaisa è segnada dal clima scandinav cun sias curtas stads ed ils lungs envierns sco er da la moda da sa nutrir tradiziunala dals pestgaders e purs. Pesch e products da latg han furmà sur lung temp la basa da questa cuschina, cumplettads da granezza e charn da balena. La cultivaziun da granezza è però be pussaivla en il sid dal pajais ed er là creschan be avaina e ierdi. Questas sorts n’èn betg adattadas per la producziun da paun cun levon; perquai è tipic per la Norvegia l’uschenumnà ''flatbrød'', in paun plat dir e setgentà, cumparegliabel al paun croccant. === Sport === La Norvegia è en emprima lingia ina naziun da sport d’enviern ed enconuscha ina lunga tradiziun, surtut en il sport da skis nordic. Blers svilups dal sport da skis derivan da la Norvegia ed en bleras da questas disciplinas tutga la Norvegia tar las naziuns che domineschan las concurrenzas internaziunalas. Il center dal sport d’enviern furma il [[Holmenkollen]] ad Oslo. Là ha gì lieu il 2011 per la quarta giada il campiunadi mundial da ski nordic; medemamain èn vegnids manads tras là il 1952 ils emprims gieus olimpics d’enviern en tut la Scandinavia. Il 1994 duevan suandar ils gieus olimpics d’enviern a [[Lillehammer]]. La squadra naziunala da hockey na po betg concurrer areguard sia muntada e prestaziun cun ils pajais vischins [[Finlanda]] e [[Svezia]]; percunter è la Norvegia gia dapi onns ina da las naziuns las pli fermas en il curling. Il pli grond success da la squadra naziunala da ballape dals umens ha furmà la medaglia da bronz als gieus olimpics dal 1936. Trais giadas ha la squadra pudì sa qualifitgar per il campiunadi mundial (1938, 1994 e 1998) ed il 2000 er per il campiunadi europeic. En il ballamaun fa surtut la squadra naziunala da las dunnas part da l’elita mundiala. Ella ha t.a. gudagnà ina giada il campiunadi mundial sco er trais giadas il campiunadi europeic. Ulteriurs sports ch’èn populars en la Norvegia furman il navigar a vela e la cursa d’orientaziun. E per finir: il 2013 è il Norvegiais [[Magnus Carlsen]] daventà campiun mundial da schah. Ses numerus success a nivel internaziunal han manà en il pajais ad in veritabel boom da quest sport. <div class="noprint"> == Annotaziuns == </div> <references/> == Litteratura == * Matthias Hannemann: ''Die Freunde im Norden. Norwegen und Schweden im Kalkül der deutschen Revisionspolitik 1918–1939.'' LIT Verlag, Münster 2011, ISBN 978-3-643-11432-7. * Julia Fellinger: ''Norwegen. Im Slalom durch den Sittenparcours des hohen Nordens.'' Conbook Verlag, Meerbusch 2011, ISBN 978-3-934918-56-6. * Willy Brandt: ''Krieg in Norwegen.'' Europa, Turitg 2007, ISBN 978-3-905811-00-1. * Ebba D. Drolshagen: ''Gebrauchsanweisung für Norwegen.'' Piper, Minca 2007, ISBN 978-3-492-27558-3. * Fritz Petrick: ''Norwegen: Von den Anfängen bis zur Gegenwart.'' Pustet, Regensburg 2002, ISBN 3-7917-1784-7. * Klaus Betz: ''Norwegen.'' Vista Point, Cologna 1999 (4. ed.), ISBN 978-3-88973-347-4. * Heiko Uecker (ed.): ''Deutsch-Norwegische Kontraste. Spiegelungen europäischer Mentalitätsgeschichte.'' Nomos, Baden-Baden 2001, ISBN 3-7890-7371-7. * Deutsch-Norwegische Gesellschaft Oslo (ed.): ''40 år norsk-tyske forbindelser. 40 Jahre Deutsch-norwegische Beziehungen.'' Oslo 1989, ISBN 82-991908-0-0. <div class="noprint"> == Colliaziuns == {{Commons|Norway|Norvegia}} * [https://web.archive.org/web/20170320054424/http://www.norwegen.no/ Norvegia – pagina d’internet uffiziala] * [http://www.diplo.de/Norwegen Infurmaziuns davart il pajais e da viadi] * [http://www.visitnorway.com/de/ Infurmaziuns davart la promoziun da l’economia ed il svilup regiunal] * [https://web.archive.org/web/20061125225405/http://ngis2.statkart.no/norgesglasset/default.html Pagina da chartas statala] * [http://www.reuber-norwegen.de/ Vastas infurmaziuns davart il pajais e galaria da maletgs] {{AECL}} {{Countries of Europe}} </div> [[Categoria:Norvegia| ]] [[Categoria:Stadis da l'Europa]] [[Categoria:Artitgels recumandads (Stadis da l'Europa)]] kz7dyexzy6mhnq5pgijvcagag53ahoe 0 1103 163415 160759 2022-08-22T19:32:47Z InternetArchiveBot 16747 Rescuing 3 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{Artitgel 1000|+30}} {{Infobox terra |NUM = <font size="+1">'''Reginavel Unì da la Gronda Britannia ed Irlanda dal Nord'''</font><br /> '''United Kingdom of Great Britain and Northern Ireland'''<font size="-1"> (englais)</font><br /> |MALETG-BANDIERA = Flag_of_the_United_Kingdom (3-5).svg |MALETG-BANDIERA-ROM = ja |ARTITGEL-BANDIERA = |MALETG-VOPNA = Royal_Coat_of_Arms_of_the_United_Kingdom.svg |MALETG-VOPNA-LADEZZA = 100px |ARTITGEL-VOPNA = |PAROLA = |LINGUA-UFFIZIALA = [[Lingua englaisa|englais]] (de facto)<br /> regiunal er: cornic, irlandais, gaelic scot, scots, Ulster scots e valisic |CHAPITALA = [[Londra]] |SEDIA-DA-LA-REGENZA = |FURMA-DA-STADI = monarchia parlamentara |FURMA-DA-REGENZA = democrazia parlamentara |SCHEF-DA-STADI = regina [[Elisabeth II]] |SCHEF-DA-REGENZA = primminister [[Boris Johnson]] |SURFATSCHA = 242&nbsp;495 |ABITANTS = 64&nbsp;511&nbsp;000 <small>(2014)<ref>[http://europa.eu/about-eu/countries/member-countries/unitedkingdom/index_de.htm Indicaziun tenor ''Eurostat''].</ref></small> |SPESSEZZA-DA-LA-POPULAZIUN = 255,6 |PNB = |PNB-EXTENDI = |PNB/ABITANTS = |HDI = |MUNAIDA = glivra sterlina (£) |FUNDAZIUN = |IMNI-NAZIUNAL = ''God Save the Queen'' |DI-DA-LA-FESTA-NAZIUNALA = |ZONA-D-URARI = |NUMER-DA-L-AUTO = GB |INTERNET-TLD = .uk |PRESELECZIUN-TELEFON = +44 |REMARTGAS = |MALETG-POSIZIUN = Europe-UK.svg |MALETG1 = Uk-map.svg }} Il '''Reginavel Unì''' (englais ''United Kingdom'' [juːˌnaɪ̯.tʰɪd ˈkʰɪŋ.dəm], curt UK), en furma lunga Reginavel Unì da la Gronda Britannia ed Irlanda dal Nord (englais ''United Kingdom of Great Britain and Northern Ireland''), è in stadi che sa chatta sin las [[Inslas Britannicas]] situadas davant la costa dal nordvest da l’Europa continentala. Quest pli grond stadi insular da l’[[Europa]] furma in’uniun tranter ils anteriurs pajais independents [[Engalterra]], [[Valisa]] e [[Scozia]] sco er il territori da l’[[Irlanda dal Nord]] che vegn administrà a moda ministeriala. L’[[Isle of Man]] e las [[Inslas dal Chanal]] (u Inslas Anglo-Normannas) èn suttamessas a la curuna britannica en furma da possess da la curuna. Ellas na furman nagins pajais autonoms e na tutgan er betg tar il Reginavel Unì; lur relaziun cun il Reginavel Unì vegn descrit cun il term suzeranitad. Sco monarchia parlamentara tgira il Reginavel Unì en pli relaziuns cun 15 ''Commonwealth Realms'', dals quals il monarc britannic è il schef da stadi. Ultra da quai existan 14 territoris d’ultramar. Cun radund 64,1 milliuns abitants furma il Reginavel Unì in dals stadis europeics cun la pli gronda populaziun. Sper l’appartegnientscha temporara a l’Uniun europeica (1973–2020) fa il stadi part da la [[NATO]] e da las [[Naziuns unidas]]. El è ina pussanza atomara, in commember stabel dal [[Cussegl da segirezza da l’ONU]] ed in stadi commember da la [[Gruppa dals set]]. Il Reginavel Unì posseda influenza internaziunala pervi da la vasta derasaziun da la lingua englaisa e pervi dal ''Commonwealth of Nations''. == Num dal stadi == La furma lunga uffiziala dal num dal stadi è Reginavel Unì da la Gronda Britannia ed Irlanda dal Nord. Per simplifitgar vegn per ordinari duvrà il num Gronda Britannia sco sinonim per il Reginavel Unì; quai è er il cas tar politichers, en las medias, tar las instituziuns da furmaziun e tar las ambassadas britannicas. La Gronda Britannia furma però be la gronda da las Inslas Britannicas u l’anteriur Reginavel Gronda Britannia (enfin il 1801) che cumpigliava be l’[[Engalterra]], la [[Valisa]] e la [[Scozia]]. Sin la segund gronda insla – l’[[Irlanda]] – sa chattan l’[[Irlanda dal Nord]] (che fa part dal Reginavel Unì) e la [[Republica da l'Irlanda|Republica da l’Irlanda]] (che furma in agen stadi independent). Il num latin ''Britannia'' deriva dal term celtic ''brith'' che munta ‹da pliras colurs› u ‹taclà›. La denominaziun sinecdoca ‹Gronda Britannia› (u er be Engalterra) per il Reginavel Unì è derasada surtut sin la terra franca europeica e sa lascha declerar cun la posiziun dominanta da l’Engalterra entaifer il Reginavel sur blers tschientaners. Il Reginavel Unì ha perquai er il numer da l’auto ‹GB› (‹Great Britain›). Ils Brits sezs numnan lur pajais en la lingua da mintgadi ‹UK› u ‹Britain› e be darar ‹Great Britain›. == Geografia == Il Reginavel Unì sa cumpona da l’insla principala [[Gronda Britannia]] e da ca. in sisavel da l’insla [[Irlanda]]. Enturn l’insla principala sa chattan pliras gruppas d’inslas cun bundant 1000 inslettas. Las gruppas d’inslas las pli impurtantas èn [[Shetland]] ed [[Orkney]] en la [[Mar dal Nord]] (en il nord da la [[Scozia]]), las [[Hebridas Exteriuras]] e las [[Hebridas Interiuras]] en l’[[Ocean Atlantic]] (en il vest da la [[Scozia]]), [[Anglesey]] en la [[Mar Irlandaisa]] (en il nordost da la [[Valisa]]), las [[Inslas da Scilly]] en la [[Mar Celtica]] (en il sidvest da l’[[Engalterra]]) sco er l’[[Isle of Wight]] en il [[Chanal da la Mongia]] (davant la costa meridiunala da l’[[Engalterra]]). Il sulet cunfin statal sa chatta sin l’insla Irlanda vers la [[Republica Irlanda]]; quel mesira ina lunghezza da 350&nbsp;kilometers. Betg part dal Reginavel Unì fan – cumbain ch’ellas suttastattan a la curuna britannica – l’[[Isle of Man]] en la [[Mar Irlandaisa]] e las [[Inslas dal Chanal]] en il [[Chanal da la Mongia]] (davant la costa dal nord da la [[Frantscha]]). === Parts dal pajais === {| class="wikitable sortable zebra" |- class="hintergrundfarbe5" ! Part dal pajais ! class="unsortable" | Bandiera ! Surfatscha<br />(km²) ! Cumpart da la <br />surfatscha totala ! Abitants<br />(2014)<ref>[http://europa.eu/about-eu/countries/member-countries/unitedkingdom/index_de.htm Indicaziun tenor ''Eurostat''].</ref> ! Cumpart dal dumber<br />d’abitants total ! Citad principala |- | [[Engalterra]] | align=center| {{ENG1|#|WIDTH=48}} | align=right| 130.395 | align=right| 53,5 % | align=right| 54.316.600 | align=right| 84,1 % | [[Londra]] |- | [[Scozia]] | align=center| {{SCO|#|WIDTH=48}} | align=right| 78.772 | align=right| 32,3 % | align=right| 5.347.600 | align=right| 8,3 % | [[Edinburgh]] |- | [[Valisa]] | align=center| {{WAL|#|WIDTH=48}} | align=right| 20.779 | align=right| 8,5 % | align=right| 3.092.000 | align=right| 4,8 % | [[Cardiff]] |- | [[Irlanda dal Nord]] | align=center| {{NIR|#|WIDTH=48}} | align=right| 13.843 | align=right| 5,7 % | align=right| 1.840.500 | align=right| 2,8 % | [[Belfast]] |- class="hintergrundfarbe5" | '''Reginavel Unì''' | align=center| {{UK|#|WIDTH=48}} | align=right| 243.789 | align=right| 100,0 % | align=right| 64.596.800 | align=right| 100,0 % | [[Londra]] |} ==== Engalterra ==== [[Datoteca:United_Kingdom,_administrative_divisions_-_en_-_colored.svg|thumb|220px|Divisiun administrativa dal Reginavel Unì]] Il Reginavel Unì sa cumpona da las parts [[Engalterra]], [[Valisa]], [[Scozia]] ed [[Irlanda dal Nord]]. La pli gronda da questas parts dal pajais è l’[[Engalterra]] cun ina surfatscha da 130&nbsp;395&nbsp;kilometers quadrat e var 53,9 milliuns abitants. Questa part cuvra radund 59&nbsp;% da l’insla Gronda Britannia e consista per gronda part da planiras bassas che vegnan percurridas da chadainas da collinas. La ''Tees-Exe Line'', ina lingia imaginara tranter ils flums Tees a [[Yorkshire]] ed Exe a [[Devon]] divida l’Engalterra en duas differentas regiuns. Il nordvest ed il nord èn segnads da muntognas mesaunas che consistan da grip metamorf e magmatic. Latiers tutgan ils Cumbrian Mountains e las Pennines. Da crappa da sediment pli veglia consista en il sid da las Pennines il Peak District che giascha en l’Engalterra Centrala. Ulteriuras muntognas mesaunas furman Dartmoor ed Exmoor en il sidvest dal pajais. En il sid e per lung da la costa da l’ost èn situadas chadainas da collinas ch’èn sa sviluppadas da crappa da sediment pli giuvna. Da quellas fan part d’ina vart las collinas da crap da chaltschina dals Yorkshire Wolds, dals Lincolnshire Wolds, dals Cotswolds e da l’Isle of Purbeck; da l’autra vart las furmaziuns da crida en l’Engalterra dal Sid che sa cumponan da Salisbury Plain, Chiltern Hills, North Downs e South Downs. La pli auta muntogna da l’Engalterra furma cun 978&nbsp;meters il Scafell Pike che sa chatta en ils Cumbrian Mountains. Ils pli impurtants flums èn Temsa, Severn, Trent, Great Ouse e Humber. Las pli grondas citads èn [[Londra]], [[Birmingham]], [[Manchester]], [[Sheffield]], [[Liverpool]], [[Leeds]], [[Bristol]] e [[Newcastle upon Tyne]]. ==== Valisa ==== En il vest da l’Engalterra sa chatta la [[Valisa]] (englais: Wales, valisic: Cymru). Cun 20&nbsp;779&nbsp;kilometers quadrat e radund 3 milliuns abitants è quai la segund pitschna part dal stadi. La Valisa sa cumpona quasi dal tuttafatg da muntognas mesaunas metamorfas; dal nord vers il sid vegnan las elevaziuns en general pli bassas. La pli auta muntogna è il Snowdon (Yr Wyddfa) cun 1085&nbsp;meters. Tenor quella è vegnida numnada la muntogna da la Valisa che sa chatta il pli en il nord, la Snowdonia (Eryri); alura suondan en la part centrala dal pajais ils Cambrian Mountains (Elenydd) ed en il sid ils Brecon Beacons (Bannau Brycheiniog). Il pli lung flum dal Reginavel Unì, il Severn (Hafren), nascha en la part centrala da la Valisa, en ils Cambrian Mountains. La gronda part da la populaziun sa concentrescha sin la graschla stresa da costa per lung dal Chanal da Bristol en il sid, cun las citads da [[Cardiff]] (Caerdydd), [[Newport]] (Casnewydd) e [[Swansea]] (Abertawe), sco er sin las valladas da la Valisa dal Sid che sa sroman da questa stresa da costa. ==== Scozia ==== [[Datoteca:BenNevis2005.jpg|thumb|220px|Ben Nevis, il pli aut punct da las Inslas Britannicas]] La [[Scozia]] (englais: Scotland, gaelic: Alba) ha ina grondezza da 78&nbsp;772&nbsp;kilometers quadrat e dumbra 5,3 milliuns abitants. Questa part da la Gronda Britannia cumpiglia il nord da l’insla. Il pajais sa cumpona da trais parts: ils Highlands en il nord e vest, il Central Belt en il center ed ils Southern Upla en il sid. La geologia da la Scozia è per gronda part metamorfa; sediments datti be darar. Grip magmatic è surtut da chattar en la part meridiunala dals Highlands sco er en numerusas parts da las Hebridas Interiuras. Medemamain il resultat d’activitad vulcanica dal temp terrian arcaic furma il Ben Nevis en ils Grampian Mountains, cun 1344&nbsp;meters la pli auta muntogna da la Scozia ed a medem temp da tut las Inslas Britannicas. La part settentriunala dals Highlands, ch’è in pau pli planiva, è spartida dal rest dal pajais tras il Great Glen, ina ruttadira tectonica. La gronda part da la populaziun sa concentrescha sin il Central Belt, nua che sa chattan las zonas d’aglomeraziun da las citads grondas da [[Glasgow]], [[Edinburgh]] e [[Dundee]]. La suletta citad gronda ch’è situada ordaifer questa regiun è [[Aberdeen]] che giascha a la costa dal nordost. Ils Southern Uplands en la part meridiunala dal pajais èn percunter pauc populads; els s’extendan per lung dal cunfin englais da la [[Mar Irlandaisa]] fin a la [[Mar dal Nord]]. Il Central Belt e las Southern Uplands vegnan er numnads ensemen Lowlands. La costa dal vest da la Scozia è fragmentada fermamain; davant la costa sa chattan bleras inslas e lunsch vers l’intern dal pajais tanschan ils numerus fiords che vegnan numnads qua ''firths''. Ils pli enconuschents da quests bratschs da la mar èn il Firth of Clyde ed il Solway Firth. La costa da l’ost è percunter strusch sparpagliada, cun excepziun dals trais fiords Firth of Forth, Firth of Tay e Moray Firth ch’han però plitost il caracter da gronds estuars. ==== Irlanda dal Nord ==== La pli pitschna part dal pajais furma l’[[Irlanda dal Nord]] (englais: Northern Ireland, irlandais: Tuaisceart Éireann). Questa regiun è situada en il nordost da l’insla Irlanda, ha ina grondezza da 13 843&nbsp;kilometers quadrat e dumbra radund 1,8 milliuns abitants. Il territori è per gronda part undegià. La suletta muntogna mesauna furman ils Mourne Mountains ch’èn situads en il sidost; la pli auta muntogna è il Slieve Donard cun 849&nbsp;meters. Circa en il center da l’Irlanda dal Nord sa chatta il Lough Neagh che furma cun 388&nbsp;kilometers quadrat il pli grond lai intern da tut las Inslas Britannicas. Las pli grondas citads èn [[Belfast]] e [[Derry]] (Londonderry). == Clima == [[Datoteca:Finchingfield(ChristineMatthews)Jun2005.jpg|thumb|220px|Finchingfield, in tipic vitg en la regiun dad Essex]] Il Reginavel Unì giascha cumplettamain en la zona climatica temprada. Il clima è umid e pervi da l’influenza dal [[Current dal Golf]] pli chaud ch’èn auters territoris che sa chattan sin quest grad da latituda. Pervi da la posiziun dal pajais en la zona da convergenza d’aria fraida polara e chauda tropica è l’aura fitg variabla. En general è il clima pli chaud e pli sitg en il sid ed en l’ost che en il nord ed en il vest. Las precipitaziuns muntan en il nord en media a 1000&nbsp;mm per onn, en il sid a 700 mm. Il pli umid èsi en la part occidentala dals [[Highlands]] cun bundant 3000&nbsp;mm ed il pli sitg ad [[Essex]] cun 600&nbsp;mm. Durant dus terzs da l’onn è il tschiel surtratg, uschia che la durada da la radiaziun dal sulegl è en media relativamain bassa. A la costa dal sid da l’Engalterra munta quella 1750 fin 2100, en la part occidentala da la Scozia savens sut 1000 uras. Il pajais è pertutgà relativamain darar da catastrofas da la natira; surtut d’enviern èsi però da quintar cun ferms vents u schizunt cun orcans e cun inundaziuns. La tschajera cumpara per il pli d’enviern en las regiuns muntagnusas e collinusas sco er a las costas. Damai che la temperatura media giascha er d’enviern savens sur il punct da schelira, crodi per ordinari be pauca naiv. Excepziuns furman ils Highlands da la Scozia, nua che la cuverta da naiv è per intginas emnas grossa avunda per pudair far sport d’enviern.<ref>[https://web.archive.org/web/20051214172154/http://www.met-office.gov.uk/climate/uk/ Statisticas meteorologicas e climaticas] dal ''[[Met Office]]''.</ref> == Flora e fauna == Ils guauds da feglia e maschadads da pli baud èn vegnids stgatschads a chantun tras l’agricultura e cuvran oz anc 8&nbsp;% dal territori. Per part vegn empruvà da replantar anteriurs guauds. Las surfatschas che giaschan tranter las muntognas èn cuvertas cun palids e pastgiras. Mammals gronds che vivan en libertad èn il tschierv ed il chavriel sco er il dam, il tschierv sika ed il tschierv da l’aua (''Hydropotes inermis'') ch’èn vegnids colonisads. Il luf ed il portg selvadi ch’eran oriundamain da chasa en il pajais èn vegnids extirpads. Ad Exmoor, sin las Inslas Shetland ed a New Forest datti ponis mezselvadis. Il stgilat vegn stgatschà pli e pli fitg tras il stgilat grisch da l’America dal Nord; en l’Engalterra dal Sid viva en pli il kenguru da Benett ch’è medemamain vegnì importà. In’ulteriura spezia da mammal oriundamain betg indigena furma il mink, in parent nordamerican dal visun. En las regiuns da costa vivan chauns da mar e focas grischas. La flora e fauna da l’Irlanda dal Nord correspunda per gronda part a quella da l’insla britannica principala. Sulettamain ina spezia d’orchidea selvadia (''Spiranthes stricta'') ch’è derasada en las vals dals flums laterals Upper e Lower Bann furma ina particularitad. == Populaziun == L’onn 2013 dumbrava il Reginavel Unì 64&nbsp;106&nbsp;000 abitants. Ses burgais vegnan numnads Brits. La populaziun sa reparta sco suonda sin las singulas regiuns. [[Engalterra]]: 84,1&nbsp;%, [[Scozia]]: 8,3&nbsp;%, [[Valisa]]: 4,8&nbsp;%, [[Irlanda dal Nord]]: 2,8&nbsp;%. === Linguas === [[Datoteca:Anglospeak.svg|thumb|300px|Derasaziun da l’englais en il mund. Blau stgir: englais sco lingua maioritara; blau cler: englais sco lingua uffiziala, ma betg maioritara]] Il Reginavel Unì n’ha definì nagina lingua administrativa; de facto vegn però duvrà l’englais sco lingua uffiziala e da 95,5&nbsp;% da la populaziun sco suletta lingua naziunala. Sco lingua da standard pledada vala l’uschenumnada varianta da la ''Received Pronunciation'' che vegn però discurrida en il mintgadi da main che 10&nbsp;% dals Englais, surtut en il sid dal pajais en la regiun enturn Londra. Questa varietad da l’englais vegn per ordinari er instruida a l’exteriur. Percunter enconuschan duas parts dal pajais linguas uffizialas: En la Valisa èn tant l’englais sco er il valisic linguas uffizialas ed en la Scozia è renconuschì dapi il 2005 sper l’englais er il gaelic scot sco lingua uffiziala. En l’Irlanda dal Nord furman l’irlandais ed il scots dad Ulster linguas minoritaras renconuschidas uffizialmain. Daspera datti en il Reginavel Unì divers dialects locals da l’englais; quels n’han però nagin status uffizial e vegnan per ordinari be discurrids. Anc avant paucs onns vegnivan dialects ed ina pronunzia dialectala resguardads en il Reginavel – cun sia ferma conscienza da classa – sco macla sociala. Las linguas minoritaras èn renconuschidas e protegidas tras la [[Charta europeica da las linguas regiunalas e minoritaras]]. En la [[Scozia]] èn quai il scots ed il gaelic scot, a [[Cornwall]] il cornic, en l’[[Irlanda dal Nord]] l’Ulster scots e l’irlandais. En la [[Valisa]] ha il valisic in status egual a l’englais. Tenor la dumbraziun dal pievel da l’onn 2001 vegn il valisic discurrì en la [[Valisa]] da radund 20&nbsp;% da la populaziun (ca. 600&nbsp;000 persunas), il gaelic da radund 60&nbsp;000, l’irlandais da radund 20&nbsp;000 (7&nbsp;% da la populaziun da l’[[Irlanda dal Nord]]) ed il cornic da ca. 3500 persunas (ca. 0,6&nbsp;% da la populaziun dal [[Cornwall]]). === Gruppas etnicas === [[Datoteca:United_Kingdom_foreign_born_population_by_country_of_birth.png|thumb|300px|Derivanza da las gruppas etnicas residentas en il Reginavel Unì]] Independentamain da la naziunalitad vegn la populaziun dal Reginavel Unì registrada tenor gruppas etnicas (''ethnic groups'' u ''races''): alvs – pia Englais, Valis, Scots ed Irlandais sco er in dumber (relativamain pitschen) d’immigrants da l’Europa da l’Ost e dal Sid –, nairs ed Asiats. Questa classificaziun na suonda betg criteris scientifics tenor ina teoria d’etnias, mabain sa basa sin la definiziun persunala che mintgin fa a moda subjectiva. Il 2001 èn per l’emprima giada er vegnids registrads ils Chinais sco atgna gruppa. 92,1&nbsp;% da la populaziun èn alvs; dals 7,9&nbsp;% ch’inditgeschan d’appartegnair ad ina da las etnias betg alvas èn bundant 50&nbsp;% naschids en il Reginavel Unì sez. La cumpart relativamain gronda d’umans che n’èn betg da colur alva deriva en emprima lingia dals moviments d’immigraziuns or d’anteriuras colonias britannicas en la Caribica, en l’Africa e sin il subcontinent indic, e quai surtut pervi da moviments da migraziun ch’han gì lieu en il decurs dals onns 1950 e 1960. Bundant 1,1 milliuns dals umans che vivevan il 2001 en il Reginavel Unì han denominà sasezs sco ''Black Caribbean'' u sco ''Black African''. La gronda part dad els deriva da [[Jamaica]], [[Dominica]] sco er [[Trinidad e Tobago]] ed è arrivada durant ils onns 1950 per mitschar da la nauscha qualitad da viver en lur pajais d’origin e sperond da chattar lavur en la nova patria. Tar la dumbraziun dal pievel dal 2011 è questa gruppa creschida sin 1&nbsp;877&nbsp;000, quai ch’è surtut d’attribuir ad immigraziuns da stadis africans sco [[Ghana]], [[Nigeria]], [[Somalia]] u [[Kongo]]. [[Datoteca:University_Park_MMB_17_Nightingale_Hall.jpg|thumb|left|200px|Maridaglia tradiziunala indica a Nottingham]] Il 2001 vivevan bundant in milliun Inds en la Gronda Britannia. Quels furman la pli gronda gruppa d’immigrants che derivan dal medem pajais. Lur cumpart a l’entira populaziun munta a 1,8&nbsp;%. Radund 45&nbsp;% dals Inds britannics èn hindus, 29&nbsp;% èn sikhs e 13&nbsp;% muslims. Per l’emigraziun dals Inds datti diversas raschuns: sper motivs economics sco povradad, tschertga da lavur u il giavisch da cuntanscher in pli aut standard da viver giogan er persecuziuns politicas ina rolla. La segund gronda minoritad che deriva da l’Asia dal Sid furman ils Pakistans. Blers dad els èn arrivads cun navigaturs en il Reginavel Unì cun l’intenziun da restar be per curt temp per gudagnar daners per lur famiglias e puspè returnar en lur patria. Ma numerus dad els èn tuttina restads en la Gronda Britannia. La gronda part dals Pakistans èn aderents da l’islam. Dal [[Bangladesch]] (2001: bundant 283&nbsp;000 persunas) èn blers arrivads pervi da la guerra civila e la separaziun dal pajais dal [[Pakistan]] il 1971. Er la gronda part dals immigrants dal Bangladesch èn muslims. La gronda part dals Chinais che vivan en la Gronda Britannia èn immigrads suenter la [[Segunda Guerra mundiala]], surtut pervi da la crisa economica (crudada dal pretsch da ris a [[Hongkong]]). Ozendi tutgan ils immigrants da la [[China]] tar ils abitants il pli bain furmads e cun las pli autas pajas da l’entir Reginavel. Er radund 150&nbsp;000 Singhales vivan en la Gronda Britannia. Tar la gronda part dad els sa tracti da budists. Sut il term englais ''gypsy'' u ''traveller'' vegnan subsummadas diversas minoritads etnicas. La minoritad che vegn areguard sia moda da viver il pli datiers als ‹zagrenders› (viagiants) tradiziunals èn ils Roma che derivan oriundamain da l’[[India dal Nord]]. Il problem principal dals Roma sco er dals Sinti – dals quals i dat relativamain paucs en la Gronda Britannia – è discriminaziun, povradad ed ina mortalitad dals uffants relativamain auta. [[Datoteca:George_Michael_at_Antwerp_(BRAVO).jpg|thumb|150px|George Michael]] Tenor stimaziuns da las Naziuns unidas vivan en il Reginavel Unì plirs tschientmilli umans da derivanza polonaisa. Blers da quests Polonais han servì durant la Segunda Guerra mundiala da la vart dals Alliads ed han battì en l’armada britannica u eran fugitivs. Ina gronda part dad els èn restads en la Gronda Britannia, cura che la [[Pologna]] è vegnida occupada suenter la Segunda Guerra mundiala da l’Uniun sovietica e dominada da la partida communistica da la Pologna. Ma er dapi che la Pologna appartegna a l’Uniun europeica èn numerus Polonais immigrads en la Gronda Britannia en tschertga da lavur. Numerus Cipriots grecs e tircs da la Gronda Britannia vivan en las citads grondas, surtut a [[Londra]] (ca. 200&nbsp;000). Dus enconuschents Brits cun ragischs cipriotas èn ils dus popstars [[George Michael]] e [[Cat Stevens]]. En tut vivevan il 2011 tenor indicaziuns da l’UE radund 4,02 milliuns esters en il Reginavel Unì; cun 6,6&nbsp;% correspunda questa cifra a la media europeica. Praticamain tut ils immigrants che derivan d’anteriuras colonias u da lur stadis successurs han surpiglià la naziunalitad britannica. === Religiuns === La gronda part dals abitants dal Reginavel Unì (ca. 59&nbsp;%) considereschan sasezs sco cristians.<ref>[http://www.guardian.co.uk/uk/2012/dec/11/census-religion-decline-rise-born-abroad ''Census reveals decline of Christianity and rise in foreign born to one in eight''], guardian.co.uk, dals 11 da december 2012, consultà ils 13 da schaner 2013.</ref> Statisticas precisas na sa laschan però strusch eruir: sco commembers uffizials d’ina baselgia vegnan per ordinari resguardadas quellas persunas ch’èn prontas da s’engaschar en la plaiv er ultra da la visita casuala dal servetsch divin. L’onn 1995 eran 14&nbsp;% da la populaziun commembers che sa participavan en quest senn a la cuminanza da la plaiv. Il medem onn han però radund 27 milliuns (45&nbsp;%) inditgà da sa sentir colliads cun la baselgia anglicana, 11 milliuns (19&nbsp;%) cun autras baselgias protestantas (presbiterans, refurmads e.a.) e stgars 6 milliuns (10&nbsp;%) cun la baselgia catolica. Areguard l’appartegnientscha ad ulteriuras religiuns mundialas cf. las expectoraziuns survart (gruppas etnicas). Ultra da quai appartegnan bundant 9 milliuns abitants a nagina religiun. == Istorgia == === Antica e temp medieval === <div class="noprint">[[Datoteca:Stonehenge2007_07_30.jpg|thumb|200px|Stonehenge (ca. 2500 a.C.)]]</div> [[Datoteca:Bayeux_Tapestry_WillelmDux.jpg|thumb|200px|La tapissaria da Bayeux che tracta la Battaglia da Hastings (1066)]] En l’antica èn grondas parts da l’insla Gronda Britannia – cun excepziun dal territori da la Scozia odierna – stads occupads durant radund 350 onns dals [[Romans]]. Cura che quels èn sa retratgs, èn sa furmads plirs reginavels pli pitschens. Quels èn vegnids dominads da pievels immigrads: dals [[Angles]] e [[Saxons]], dals [[Juts]] e pli tard er dals [[Normans]]. Ils [[Celts]], la populaziun originara che populava l’insla avant l’arrivada dals Romans, è vegnida stgatschada en las regiuns perifericas situadas en il vest da l’insla. En il 10avel tschientaner èn sa sviluppads ils dus reginavels da l’Engalterra e da la Scozia ch’eran independents in da l’auter. L’onn 1066 han Normans franzosisads conquistà l’insla nà da la Normandia e l’han marcà durant ils proxims tschientaners. === Temp modern === <div class="noprint">[[Datoteca:Treaty_of_Union.jpg|thumb|200px|''Treaty of Union'' dal 1706]]</div> La Valisa che sa chattava dapi il 1284 sut controlla da l’Engalterra, è daventada il 1536 cun l’Act of Union ina part dal Reginavel englais. Cun l’Act of Union dal 1707 èn ils reginavels da la Scozia e da l’Engalterra vegnids unids al Reginavel da la Gronda Britannia; omadus pajais vegnivan regids dapi il 1603 dal medem monarc en uniun persunala. L’Act of Union dal 1800 ha collià il Reginavel da la Gronda Britannia cun il Reginavel da l’Irlanda. Quel era daventà tranter il 1169 ed il 1603 adina pli fitg sut controlla englaisa. Tras quest’uniun è naschì il Reginavel Unì da la Gronda Britannia ed Irlanda. Ils 21 da november 1806 ha [[Napoleun]] imponì sur las Inslas Britannicas ina bloccada continentala ch’è stada en vigur fin il 1814. Quella dueva suttametter la Gronda Britannia cun meds da la guerra economica e proteger l’economia franzosa cunter la concurrenza europeica e transatlantica. A la Gronda Britannia èsi però reussì da render accessibels novs martgads da vendita, surtut en l’[[America dal Nord]]. En il 19avel tschientaner ha il Reginavel Unì furmà la naziun da navigaziun maritima e d’industria dominanta; ed ella ha er giugà da quel temp ina rolla centrala en il svilup da la monarchia parlamentara, da la litteratura e da la scienza. Sin il continent europeic è la Gronda Britannia sa stentada d’equilibrar las pussanzas cun agid da divers patgs d’allianza (uschenumnada Pax Britannica). Sin il zenit cumpigliava l’imperi mundial britannic dus terzs da la surfatscha da terren dal mund; ina gronda part da quests territoris era vegnida conquistada en rom da numerusas guerras. Il 1922 han 26 contadis irlandais furmà il Stadi liber da l’Irlanda (a partir dal 1937 Éire, a partir dal 1949 Republica da l’Irlanda). Ils ulteriurs sis contadis en la provinza [[Ulster]] èn restads tar il Reginavel Unì. Il num da stadi odiern ‹Reginavel Unì da la Gronda Britannia ed Irlanda dal Nord› vegn duvrà dapi il 1927. === Suenter la Segunda Guerra mundiala === [[Datoteca:Churchill_waves_to_crowds.jpg|thumb|200px|Winston Churchill a chaschun da la fin da la Segunda Guerra mundiala]] <div class="noprint">[[Datoteca:Prince_Charles,_Lady_Di,_19860723.jpg|thumb|200px|Nozzas da Prince Charles e Lady Diana il 1986]]</div> Tras las duas guerras mundialas ha la Gronda Britannia pers sia posiziun sco pussanza mundiala, e quai cumbain ch’ella ha appartegnì omaduas giadas a las pussanzas victuras. Betg d’emblidar è en quest connex la resistenza stinada dal Reginavel Unì sut [[Winston Churchill]] cunter l’invasiun da vart dal [[Reich tudestg]]. En il decurs da la segunda mesadad dal 20avel tschientaner ha gì lieu la decolonisaziun ch’ha manà a la dissoluziun da l’anteriur imperi: l’India britannica è daventada independenta l’avust 1947, quai ch’ha manà a la fundaziun dals dus stadis [[India]] e [[Pakistan]]. Ed en l’[[Africa]] han per exempel cuntanschì la [[Somalia]] e la [[Nigeria]] il 1961 lur independenza. En consequenza da quest svilup è il Reginavel Unì stà necessità da s’orientar pli ferm vers l’Europa continentala. Enfin oz è questa politica però segnada d’ina integraziun fitg precauta. Uschia è il stadi bain daventà il 1973 commember da l’[[Uniun europeica]], ma n’ha betg introducì l’euro. Cun votaziun dal pievel dal 2016 è vegnì decidì da sortir da l’Uniun europeica (entrada en vigur: favrer 2020). Il 1952 è [[Elisabeth II]] daventada scheffa da stadi (regina), suenter che [[Georg VI]] era mort. Da tut ils regents da la Gronda Britannia è ella gia oz la monarca cun la pli lunga durada d’uffizi. Dapi il 1969 è la situaziun politica en l’Irlanda dal Nord stada segnada d’in clima tendì cun relaziuns cumparegliablas ad ina guerra civila. Pir il 1998 èsi reussì da concluder las tractativas da pasch. Ed il 1982 ha la Gronda Britannia reconquistà cun la forza las [[Inslas Falkland]], da las qualas l’[[Argentinia]] aveva empruvà da sa patrunar. La politica da l’intern è vegnida influenzada fermamain da la perioda d’uffizi da la primministra conservativa [[Margaret Thatcher]] (1979–1990) ch’ha promovì la deregulaziun economica e reducì l’assistenza sociala statala sa referind a l’atgna responsabladad dal singul individi. En rom d’ina refurma da la constituziun han la Scozia, la Valisa e l’Irlanda dal Nord survegnì il 1999 agens parlaments. En ina votaziun dal pievel è la Scozia s’exprimida il settember 2014 cunter daventar independenta dal Reginavel Unì (cun 55,3&nbsp;% da las vuschs). == Politica == [[Datoteca:Palace_of_Westminster,_London_-_Feb_2007.jpg|thumb|300px|Il Palace of Westminster, la sedia dal parlament britannic]] Formalmain è il Reginavel Unì ina monarchia constituziunala. Il monarc britannic ha teoreticamain la pussaivladad da destituir la regenza; en la pratica (dretg da disa da plirs tschientaners) na vegn però betg fatg diever da quest dretg. De facto sa tracti pia d’ina monarchia parlamentara, damai ch’er il parlament ha il dretg da destituir la regenza. Il parlament consista da la Chombra dals Lords (''House of Lords'', chombra auta) e da la Chombra dals deputads (''House of Commons'', chombra bassa). Tar ils commembers da la Chombra dals Lords sa tracti oz per gronda part da represchentants d’ina noblezza da merits betg ertavla, da singuls nobels cun titels ereditars sco er da 27 uvestgs anglicans. Ils commembers da la Chombra dals deputads vegnan elegids tenor il dretg d’elecziun da maiorz. Questa chombra ch’è legitimada a moda democratica furma oz la part dominanta dal parlament, en la quala vegnan inoltradas e relaschadas tut las leschas. Sin fundament da la ''parliamentary sovereignty'' furma il parlament, sper la regina (de facto la regenza), la suletta instituziun legislativa da la Gronda Britannia. La suveranitad parlamentara è er il motiv daco ch’i na dat nagina giurisdicziun constituziunala.<ref>Cf. Walter Bagehot: ''The Law of The Constitution''.</ref> La [[Magna Charta]] dal 1215 ha furmà l’emprima lescha fundamentala dal stadi; ella ha però be concedì tscherts dretgs ad ina pitschna classa superiura (''Council of Barons''). Malgrà quai resta la Gronda Britannia il stadi da l’Europa cun la pli veglia tradiziun democratica, damai ch’il parlament ha giugà ina rolla adina pli impurtanta il pli tard dapi la [[Glorious Revolution]] (1688/89) e la [[Bill of Rights]] ch’è resultada da quai Ina constituziun scritta n’exista betg. De jure sa chatta mintga lescha ad in nivel constituziunal, damai che tut las leschas èn da princip egualas e ch’il parlament ha il dretg da midar u abolir mintga lescha existenta. I dat però leschas ch’han de facto qualitad da constituziun, sco per exempel la Bill of Rights. En general cumpeta a las dretgiras ina gronda libertad da concepir las leschas, damai ch’il sistem giuridic britannic sa basa sin il princip dal dretg da disa (''conventions'') e da la dretga interpretaziun da cas precedents (''common law'') tras las dretgiras. == Militar e polizia == [[Datoteca:Operation_Sond_Chara_02.jpg|thumb|left|200px|Truppas britannicas en la Guerra d’Afganistan]] Il Reginavel Unì furma ina da las pli impurtantas pussanzas militaras dal mund. Ella dispona da radund 147&nbsp;000 schuldads ed ha a disposiziun in budget da bundant 60 milliardas dollars, quai che furma las segund autas expensas militaras en l’Europa dal Vest.<ref>[http://www.globalfirepower.com/country-military-strength-detail.asp?country_id=United-Kingdom ''GFB, United Kingdom Military Strength''], consultà ils 27 da settember 2015.</ref> Tradiziunalmain e per motivs geografics han la marina e l’aviatica militara ina posiziun dominanta en congual cun las forzas terrestras. Dapi il 1952 posseda il Reginavel Unì bumbas atomaras. Lur dumber è bain vegnì reducì dapi la fin da la Guerra fraida; ma tuttina vegnan questas armas – ch’èn oz staziunadas exclusivamain sin sutmarins atomars – modernisadas cuntinuadamain. Las forzas armadas disponan da bundant 400 chars armads da cumbat; la Royal Air Force trategna ca. 930 aviuns, da quai radund 250 aviuns da cumbat activs; e la Royal Navy furma cun radund 70 bastiments da guerra ina da las pli grondas marinas dal mund. Las forzas armadas britannicas èn staziunadas sin numerusas basas a l’exteriur. Pliras da quellas sa chattan en [[Germania]] (cun ca. 27&nbsp;000 schuldads) ed en la [[Cipra]] (7000 schuldads). Cun excepziun dals [[Stadis Unids]] n’ha nagin stadi staziunà uschè blers schuldads a l’exteriur sco il Reginavel Unì. Cuntrari a blers auters pajais da l’Europa è il Reginavel Unì sa participà ensemen cun ils Stadis Unids suenter il 2000 a la ‹Guerra cunter il terror› ch’ha tranter auter manà ad invasiuns en l’[[Irac]] ed en l’[[Afganistan]]. Dapi ils attentats dal 2001 en ils Stadis Unids e dal 2005 a Londra èn en vigur en la Gronda Britannia pliras leschas cunter il terror.<ref>[https://web.archive.org/web/20070927011449/http://www.cafebabel.com/de/article.asp?T=T&Id=8008 Lescha cunter il terror]. En: ''cafebabel.com.''</ref> A l’intern dal pajais èn responsablas per la segirtad publica diversas forzas da polizia che suttastattan al ministeri da defensiun u al ministeri da l’intern. Ultra da quai agescha il servetsch secret MI5 a l’intern dal pajais. == Divisiun administrativa == <div class="noprint">[[Datoteca:Inside_the_Reef_Cayman.jpg|thumb|200px|La Mar Caribica davant las Inslas Cayman]]</div> La Valisa, la Scozia e l’Irlanda dal Nord disponan dapi ils onns 1990 d’agens parlaments e regenzas. L’Engalterra na posseda percunter nagina administraziun regiunala; enstagl vegnan las fatschentas che pertutgan l’Engalterra exequidas dal parlament e da la regenza britannica. En il fratemp èsi daventà isanza ch’ils represchentants da las ulteriuras regiuns s’abstegnan da la vusch, sch’igl èn da decider dumondas che pertutgan exclusivamain l’Engalterra. Ils nivels administrativs inferiurs èn vegnids restructurads pliras giadas dapi la fin dal 19avel tschientaner; cun ulteriurs midaments èsi da far quint en l’avegnir. Tradiziunalmain consistiva l’[[Engalterra]] dapi il temp medieval da 39 contadis (''counties''), la [[Scozia]] da 34, la [[Valisa]] da 13 e l’[[Irlanda dal Nord]] da sis. Oz datti sper divers contadis cun funcziuns administrativas er uschenumnadas ''Unitary Authorities'' e ''Metropolitan Counties'' resp. districts (en l’Irlanda dal Nord). En la lingua dal mintgadi èn per gronda part sa mantegnids en tut las parts dal pajais ils nums dals vegls ducadis. Ils territoris d’ultramar dependents èn (en successiun alfabetica): * il territori britannic en l’[[Antarctica]] * Akrotiri e Dekelia (basas militaras sin l’insla [[Cipra]]) * [[Anguilla]] * [[Bermuda]] * las [[Inslas Cayman]] * las [[Inslas Falkland]] * [[Gibraltar]] * [[Montserrat]] * las [[Inslas da Pitcairn]] * [[St. Helena]], [[Ascension]] e [[Tristan da Cunha]] * las [[Inslas Virginas]] * la [[Georgia dal Sid]] e las [[Inslas Sandwich dal Sid]] * [[Turks e Caicos]] Territoris ch’èn suttamess be a la curuna britannica, betg però al Reginavel Unì (''Crown dependencies'') èn: * las [[Inslas dal Chanal]] * [[Man]] Omadus territoris disponan d’ina atgna legislaziun e d’agens sistems da dretg; sin ils champs da la defensiun militara e da las relaziuns internaziunalas vegnan els però represchentads tras la regenza britannica. Il monarc britannic n’è betg be il schef da stadi dal Reginavel Unì, mabain er d’ina entira retscha d’ulteriurs stadis dal Commonwealth independents. == Traffic == [[Datoteca:TGV TMST 3011-2 - Sortie Tunnel sous la Manche à Coquelles.jpg|thumb|220px|L’Eurotunnel – la colliaziun directa tranter l’Europa continentala ed il Reginavel Unì]] La rait da traffic è orientada en direcziun nord-sid e s’extenda a moda radiala enturn la citad da Londra. En il traffic sin via vegn charrà da la vart sanestra, quai cuntrari a la gronda part dals ulteriurs stadis. La rait da vias ha ina lunghezza da radund 388&nbsp;000&nbsp;kilometers. Da quai furman ca. 3500 km autostradas, las qualas èn vegnidas erigidas a partir dals onns 1950. Sper las autostradas datti er ina spessa rait da vias da transit separadas a plirs vials. La rait da viafier dal Reginavel Unì e vegnida privatisada il 1994 e sa cumpona da duas parts independentas en l’Irlanda dal Nord ed en la Gronda Britannia. Quest’ultima part è colliada dapi il 1994 tras l’Eurotunnel cun l’Europa continentala. La rait en l’Irlanda dal Nord stat en connexiun cun quella da la Republica da l’Irlanda. La rait da viafier ha ina lunghezza totala da stgars 16&nbsp;000&nbsp;kilometers; quai è bundant la mesadad pli pauc che anc en ils onns 1950. Il Reginavel Unì è in dals impurtants centers dal traffic aviatic mundial. Cun radund 200 milliuns passagiers ad onn (da quai 125 milliuns en la regiun da Londra) cumpiglia el la pli gronda circulaziun da persunas da tut l’Europa. La pli gronda plazza aviatica è London-Heathrow, alura suondan London-Gatwick ed il Manchester Airport. Tras la posiziun insulara dal pajais e la separaziun territoriala da l’Irlanda dal Nord e da las bleras inslas ha la navigaziun tradiziunalmain ina gronda muntada. Impurtants ports èn Felixstowe, Tilbury, Southampton e Teesport. == Economia == === En general === Il Reginavel Unì tutga tar las economias publicas las pli dereguladas e privatisadas en tut il mund. L’economia britannica furma il lieu d’origin da l’uschenumnà ‹chapitalissem anglosaxon› che sa basa sin ils princips da la liberalisaziun, dal martgà liber, da taglias bassas e da regulaziuns minimalas. Cun in product naziunal brut da 2,94 billiuns dollars (situaziun dal 2014)<ref>[http://de.statista.com/statistik/daten/studie/14417/umfrage/bruttoinlandsprodukt-in-grossbritannien/ Indicaziuns statisticas areguard il PNB], consultà ils 28 d’avust 2015.</ref> furma la Gronda Britannia la sisavel gronda economia publica dal mund e la terz gronda da l’Europa (suenter la [[Germania]] e la [[Frantscha]]).<ref name="BIP">IMF: [http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2009/01/weodata/weoselgr.aspx ''World Economic Outlook Database'', avrigl 2009].</ref> Areguard la paritad da la capacitad da cumpra giascha il pajais sin la settavla plazza. Cun 28&nbsp;300 euros è il PNB per chau situà en la part superiura dal rom da referenza europeic. Cumpareglià cun il PNB da l’Uniun europeica (exprimì en standards da la capacitad da cumpra) cuntanscha il Reginavel Unì in index da 116,2 (EU-25 l’onn 2003: 100). La creschientscha economica giascheva il 2014 tar 2,8&nbsp;%.<ref>[https://web.archive.org/web/20160220113410/http://www.auswaertiges-amt.de/DE/Aussenpolitik/Laender/Laenderinfos/Grossbritannien/Wirtschaft_node.html Situaziun economica en survista], consultà ils 28 da settember 2015.</ref> La [[Revoluziun industriala]] dal 19avel tschientaner ha ses origin en la Gronda Britannia. A l’entschatta hai dà ina concentraziun sin l’industria greva (construcziun da navs, industria da minieras da charvun, producziun d’atschal ed industria da textilias). Damai ch’il Reginavel Unì cumpigliava territoris en tut il mund, èsi stà pussaivel da crear in martgà d’ultramar per products britannics, uschia ch’il pajais dominava durant il 19avel tschientaner l’entir commerzi internaziunal. En consequenza da l’aut grad d’industrialisaziun er en auters stadis e damai che l’agricultura na pudeva betg pli furnir ulteriuras forzas da lavur che fissan daventadas danvanz, è l’entir 20avel tschientaner stà segnà d’in declin cuntinuant da l’industria greva. Parallelamain è creschì il sectur da servetschs che cumpiglia uss ina cumpart da radund 73&nbsp;% dal product naziunal brut.<ref>[http://www.statistics.gov.uk/statbase/Product.asp?vlnk=9333 ''Index of Services (experimental)''], ''Office for National Statistics'', 24 da matg 2006.</ref> [[Datoteca:The_City_London.jpg|thumb|250px|Sguard sin la City of London]] Il sectur da servetschs vegn dominà da servetschs da finanzas, surtut da bancas ed assicuranzas. La City of London cun ses dretgs spezials furma la pli gronda plazza da finanzas dal mund. Quella cumpiglia tranter auter la London Stock Exchange, Lloyd’s of London, la Bank of England e diversas ulteriuras bancas sco HSBC, Citigroup e Barclays. Pervi da ses caracter sco plazza da finanzas dad off-shore sa chatta a Londra la pli gronda concentraziun da filialas da bancas da l’exteriur en tut il mund. Ultra da quai è [[Edinburgh]], la chapitala da la Scozia, la tschintgavel gronda plazza da finanzas da l’Europa e la sedia principala d’enconuschentas interpresas sco Royal Bank of Scotland e HBOS. Medemamain da gronda muntada è il turissem: cun bundant 29 milliuns turists sa chattava il Reginavel Unì il 2012 sin l’otgavla plazza da las pli impurtantas destinaziuns turisticas dal mund.<ref>[http://derstandard.at/1373513588209/Reiselaender-mit-den-meisten-Besuchern?_slide=3 DerStandard.at] ''Reiseländer mit den meisten Besuchern.'' Ranking dals 26 da fanadur 2013, consultà ils 18 da december 2014.</ref> La producziun industriala cumpiglia oz anc radund in sisavel dal product naziunal brut. In impurtant sectur furma l’industria d’autos, cumbain che tut las interpresas sa chattan oz en mauns da l’exteriur. L’industria aviatica e d’armament vegn dominada da BAE Systems e Rolls-Royce che cuvran er ina cumpart essenziala da l’industria astronautica mundiala. In’ulteriura impurtanta pitga è l’industria chemica e farmaceutica. Cun GlaxoSmithKline ed AstraZeneca han il segund ed il terz grond concern da farma lur sedia principala en il Reginavel Unì. L’agricultura britannica cumpiglia be 0,9&nbsp;% dal PNB, quai ch’è pauc en congual cun ils auters pajais europeics. Percunter posseda il pajais grondas reservas da charvun, gas natiral e petroli. L’explotaziun industriala da las ritgezzas natiralas contribuescha 10&nbsp;% al PNB, quai ch’è ina cumpart extraordinariamain auta per in stadi industrial. Il zenit ha quest’explotaziun però surpassà vers il 2000, uschia che sia cumpart al PNB vegn a sa sbassar ils proxims onns. Dapi il 2005 è la Gronda Britannia daventada netto in’importadra da petroli; il 2010 muntava la quantitad explotada gnanc pli la mesadad dal quantum maximal (''peak oil'') dal 1999. Er gas natiral e charvun ston vegnir importads dapi in pèr onns en quantitads adina pli grondas. Interpresas britannicas da muntada mundiala ch’èn activas sin quest champ èn BP e Royal Dutch Shell. Las Inslas Britannicas disponan d’in fitg grond potenzial d’energias regenerativas, surtut sin il sectur da la forza dal vent e da centralas da mar; quel è fin uss vegnì duvrà be marginalmain. La cumpart d’energia regenerativa, surtut d’energia solara, a l’entir provediment d’energia crescha però cuntinuadamain. === Budget dal stadi === Il budget dal stadi ha dumbrà il 2009 expensas en l’autezza da 1,14 billiuns dollars ed entradas da radund 908 milliardas dollars. Da quai è resultà in deficit en l’autezza da 232 milliardas dollars resp. da 10,3&nbsp;% dal product naziunal brut.<ref name="CIA">[https://web.archive.org/web/20190107065049/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/uk.html ''The World Factbook''].</ref> Ils debits statals muntavan la fin 2013 a bundant 87&nbsp;% dal product naziunal brut. En rom da las crisa da bancas e da finanzas dapi il 2007 èn ils debits statals creschids fermamain.<ref>[http://ec.europa.eu/eurostat/data/database ''Government Statistics''], consultà ils 28 da schaner 2015.</ref> Il 2006 cumpigliavan las expensas statalas las suandantas cumparts (en % dal PNB): sanadad 8,2&nbsp;%, furmaziun 5,6&nbsp;% e militar 2,4&nbsp;%.<ref name="CIA"/> == Demografia == Ina dumbraziun dal pievel ha lieu mintga diesch onns a medem temp en tut las parts da la Gronda Britannia. L’Office for National Statistics è responsabel per rimnar las datas da l’Engalterra e da la Valisa, il General Register Office for Scotland e la Northern Ireland Statistics and Research Agency fan il medem per lur territoris. Tenor la dumbraziun dal pievel dal 2011 muntava la populaziun totala dal Reginavel Unì a 63&nbsp;181&nbsp;775. Tranter il 2001 ed il 2011 è la populaziun creschida cun ina rata annuala da 0,7&nbsp;%. == Cultura == === Litteratura === [[Datoteca:Virginia_Woolf_1927.jpg|thumb|160px|Virgina Woolf (1927)]] La pli veglia litteratura sin il territori dal Reginavel Unì dad oz – abstrahà dad ovras en latin – è vegnida scritta en las diversas linguas celticas da l’insla. Uschia tanscha la tradiziun da la litteratura valisa enavos fin en il 6avel tschientaner; il ‹Mabinogion› dal temp medieval tempriv è ina collecziun da raquints dals bards da la Valisa. Medemamain dapi il 6avel tschientaner sa lascha cumprovar la tradiziun da la poesia irlandaisa. En l’Irlanda dal Nord è surtut da muntada il ciclus dad Ulster. La litteratura da l’englais vegl ha manà ad ovras sco ‹Beowulf› u ils ‹Imnis da Cædmon›, ma l’elita scolada preferiva da quel temp il latin. Impurtants auturs en questa lingua furman [[Beda Venerabilis]] e [[Geoffrey of Monmouth]]. Suenter la conquista da l’Engalterra tras ils Normans ha la litteratura anglonormana manà sin las Inslas Britannicas influenzas da l’Europa continentala. La litteratura englaisa per propi è sa sviluppada a partir dal 14avel tschientaner tardiv cun la derasaziun da l’englais central (dialect da Londra). Sco emprim scriptur da la litteratura englaisa ch’è enconuschent cun ses num vala [[Geoffrey Chaucer]], l’autur da las ‹Canterbury Tales›. Suenter l’introducziun da la stampa da cudeschs en l’Engalterra tras [[William Caxton]] l’onn 1476 ha la litteratura cuntanschì ina fluriziun en l’èra elisabetiana, e quai surtut en furma da poesias e dramas. Da quell’epoca derivan las ovras da [[William Shakespeare]] ch’appartegnan a la litteratura mundiala. En il 18avel tschientaner ha cumenzà l’epoca dal roman englais. Enconuschents auturs da quel temp èn [[Daniel Defoe]], [[Samuel Richardson]] e [[Henry Fielding]]. Suenter in temp da declin èsi reussì al Scot [[Robert Burns]] da puspè svegliar l’interess per la litteratura en la ‹lingua dal pievel›; uschia èn ils enconuschents ‹Rhyming Weavers› dad Ulster vegnids influenzads tras la litteratura scota dal conturn (Ulster scots). A l’entschatta dal 19avel tschientaner ha la poesia da la romantica clamà en memoria quella da la renaschientscha, cun auturs sco [[William Blake]], [[William Wordsworth]], [[John Keats]] e [[Lord Byron]]. L’epoca victoriana è stada il temp da fluriziun dal roman realistic, represchentà tras [[Jane Austen]], las trais soras [[Brontë]], [[Charles Dickens]], [[William Thackeray]], [[George Eliot]] e [[Thomas Hardy]]. Spezialisads sin romans istorics eran tranter auter [[Walter Scott]] e [[Robert Louis Stevenson]]. Da l’[[Emprima Guerra mundiala]] èn resortids ils ‹poets da guerra› [[Wilfred Owen]], [[Siegfried Sassoon]], [[Robert Graves]] e [[Rupert Brooke]] che scrivan savens en in stil paradox davart lur aspectativas envers la guerra e/u lur experientschas en ils foss da protecziun. En rom dal ''celtic revival'' èsi vegnì tar ina renconuschientscha creschenta da la litteratura irlandaisa tradiziunala. Dapi l’independenza da l’Irlanda l’onn 1922 vegn la litteratura irlandaisa resguardada sco ina litteratura ch’è independenta da quella da la Gronda Britannia. La renaschientscha scota da l’entschatta dal 20avel tschientaner ha modernisà la litteratura da lingua englaisa da la Scozia ed ha er manà a l’introducziun da novas furmas en la litteratura dal scot e dal gaelic. En il decurs dal 20avel tschientaner ha il roman englais sviluppà ina gronda varietad ch’è anc vegnida enritgida tras scripturs immigrads. Enconuschents raquints e romans han scrit [[Arthur Conan Doyle]], [[D.H. Lawrence]], [[George Orwell]], [[Salman Rushdie]], [[Mary Shelley]], [[J.R.R. Tolkien]], [[Virginia Woolf]], [[Graham Greene]], [[H.G. Wells]] e [[Joanne K. Rowling]]. Ulteriurs impurtants poets èn [[Elizabeth Barrett Browning]], [[Ted Hughes]], [[John Milton]], [[Alfred Tennyson]], [[Alexander Pope]] e [[Dylan Thomas]]. Il [[Premi Nobel da litteratura]] han gudagnà ils suandants auturs da la Gronda Britannia: [[Rudyard Kipling]] (1907), [[John Galsworthy]] (1932), [[T.S. Eliot]] (1948), [[Bertrand Russell]] (1950), [[Winston Churchill]] (1953), [[William Golding]] (1983), [[Harold Pinter]] (2005) e [[Doris Lessing]] (2007). === Teater === [[Datoteca:Globe_Theatre_Innenraum.jpg|thumb|220px|A l’intern dal Globe Theatre a Londra]] Il Reginavel Unì dispona d’ina lunga tradiziun sin il champ dal teater. Quella tanscha enavos fin en il temp dals Romans ch’avevan erigì teaters en tut las parts dal pajais. Fin en il temp medieval era sa sviluppada la pantomima, cun la furma speziala englaisa dal ''Mummers Play'', ina furma tempriva dal teater sin via. Quel era collià cun il ''Morris Dance'' e tractava tematicas sco Son Gieri cun il drag u Robin Hood. Savens sa tractavi da paraulas popularas che sa basavan sin raquints fitg vegls. Ils acturs viagiavan d’ina citad a l’autra; per lur represchentaziuns survegnivan els daners e dimora. Ultra da quai èn da menziunar il gieu da misteri medieval e las moralitads; quests gieus tractavan tematicas cristianas e vegnivan represchentads a chaschun da festas religiusas. Durant la regenza dad [[Elisabeth I]] han ils arts englais e surtut il teater enconuschì in temp da gronda fluriziun. Il pli enconuschent autur da dramas da quel temp è stà [[William Shakespeare]]. El ha scrit radund 40 tocs da teater che vegnan represchentads fin oz en tut il mund; tranter ils pli enconuschents tutgan las tragedias ‹Romeo and Juliet› (1595), ‹Hamlet› (1603) ed ‹Othello› (1604), cumedias sco ‹A Midsummer Night’s Dream› (1595/96) e ‹Much Ado About Nothing› (1599) u il drama istoric ‹Heinrich V› (1600). Ulteriurs enconuschents dramatichers dal 16avel tschientaner èn stads [[Ben Jonson]], [[Christopher Marlowe]] e [[John Webster]]. Durant l’interregnum (1642–1660) han ils puritans serrà per motivs religius ed ideologics tut ils teaters englais. Cun la reinstallaziun da la monarchia èn ils teaters a Londra vegnids reaverts. Novas attracziuns sco las emprimas acturas professiunalas han puspè manà ad ina nova fluriziun. (Dal temp da Shakespeare vegnivan tut las rollas femininas giugadas da mattatschs). Sco novs geners èn s’etablids il drama eroic, il drama patetic e la cumedia da la restauraziun. Da quel temp èn però restadas en memoria surtut las cumedias, sco per exempel ‹The Country Wife› da [[William Wycherley]] (1676), ‹The Rover› dad [[Aphra Behn]] (1677), ‹The Relapse› da [[John Vanbrugh]] (1696) e ‹The Way of the World› da [[William Congreve]]. En il 18avel tschientaner è il public s’orientà vers la cumedia sentimentala, la tragedia e l’opera taliana. Per trategnair la vasta populaziun èn s’etablidas la burlesca e las variantas precursuras dal varieté (''music hall''). Quest svilup ha gì lieu a donn e cust dal drama englais ch’ha subì ina lunga perioda da declin. Quai è sa midà vers la fin dal 19avel tschientaner, cura che las tribunas da Londra han mussà ovras dals Irlandais [[Iren George]], [[Bernard Shaw]] ed [[Oscar Wilde]] e dal Norvegiais [[Henrik Ibsen]]. Tut quests auturs eran influenzads fermamain dal drama englais ed han attribuì decisivamain a la renaschientscha da quel. Ozendi datti a Londra in grond dumber da teaters. Cun ses enconuschents musicals ha [[Andrew Lloyd Webber]] dominà durant blers onns il West End. La Royal Shakespeare Company è staziunada en il lieu d’origin da Shakespeare, Stratford-upon-Avon. Impurtants auturs da teater dal temp modern èn [[Alan Ayckbourn]], [[John James Osborne]], [[Harold Pinter]], [[Tom Stoppard]] ed [[Arnold Wesker]]. === Musica === La musica britannica è segnada d’ina gronda varietad ed ha influenzà a moda decisiva il svilup da numerus stils da musica. Quai vala surtut dapi ils onns 1960, cura che musicists britannics han contribuì a render enconuschent il rock’n’roll en tut il mund. Dapi lura èn s’etablidas en il pajais numerusas direcziuns da musica e bands en stils uschè differents sco heavy metal, britpop u drum and bass. A medem temp ha però er la musica tradiziunala, il folc, enconuschì ina renaschientscha. Ultra da quai enconuscha il pajais ina tradiziun da musica classica che tanscha enavos plirs tschients onns. === Musica populara === [[Datoteca:A_Piper_at_the_Lairg_2008_Crofters_Show_-_geograph.org.uk_-_943968.jpg|thumb|160px|Great Highland Bagpipe]] Mintgin dals quatter stadis parzials (Engalterra, Scozia, Valisa, Irlanda dal Nord) posseda in’atgna musica populara. Ultra da quai han l’Isle of Man, il Cornwall e las Inslas dal Chanal sviluppà agens stils. La musica tradiziunala englaisa sa basa sin instruments sco la lauta, l’arpret, il cembalo, il corn stort, la lira a roda e la schalmia ed è segnada da differenzas regiunalas vaira grondas. Suenter la Revoluziun industriala è la musica populara en sia furma tradiziunala be anc sa mantegnida en regiuns ruralas; en la segunda mesadad dal 20avel tschientaner èsi però reussì a musicists sco [[Martin Carthy]] d’instradar en rom dal ''roots revival'' ina renaschientscha dal folk. La musica populara da la Scozia cumpiglia differents geners da chant sco balladas u laments. Las chanzuns vegnan chantadas d’ina singula persuna che vegn accumpagnada da cornamusas, fiddles e harfas. Tar ils sauts tradiziunals tutgan reel, strathspey e jig. Il ''roots revival'' è vegnì inizià qua da [[Cathy-Ann McPhee]] e [[Jeannie Robertson]] ch’han influenzà da lur vart gruppas sco l’Incredible String Band e The Chieftains. La musica da la Valisa è stada sutordinada sur lung temp a la cultura englaisa e fiss perquai prest ida a perder. En il 20avel tschientaner la han ins perquai quasi stuì reconstruir. Instruments tipics furman crwth (ina sort lira d’origin celtic), harfa e harfa tripla. La tradiziun da musica populara la pli viva è da chattar en l’Irlanda dal Nord; quella correspunda pli u main a l’irish folk. Instruments tipics èn fiddle, tin whistle, bodhrán, uilleann pipes ed accordeon. === Musica classica === Musica cumponida che deriva dal territori dal Reginavel Unì odiern sa lascha cumprovar a partir dal temp autmedieval. La pli veglia ovra è ‹Sumer is icumen› da l’emprima mesadad dal 13avel tschientaner. Enconuschents cumponists da la fasa tempriva da la musica classica èn [[Simon Tunsted]], [[John Dunstable]], [[John Taverner]] e [[Thomas Tallis]]. Ca. tranter il 1580 ed il 1620 è stà il temp da fluriziun dal madrigale englais; impurtants represchentants da quest’epoca èn [[William Byrd]], [[John Dowland]], [[Orlando Gibbons]], [[Thomas Tomkins]] e [[Thomas Campion]]. Suenter in temp da declin ha la reintroducziun da la monarchia manà a partir dal 1660 ad ina nova fluriziun ch’è stada tranter auter sut l’influenza da [[Pelham Humfrey]], [[John Blow]] e [[Henry Purcell]]. Il pli impurtant cumponist englais dal 18avel tschientaner è stà [[Georg Friedrich Händel]] che derivava da la Germania, ma ch’ha vivì e cumponì per gronda part en l’Engalterra. Sias operas, ovras per orchester e chorals han influenzà decisivamain la musica classica britannica dals proxims duatschient onns. Il medem temp sco Händel han er operà [[John Gay]] e [[Thomas Arne]]; impurtants cumponists dal 19avel tschientaner èn stads [[Arthur Sullivan]], [[Hubert Parry]], [[Charles Villiers Stanford]] ed [[Edward Elgar]]. L’emprima mesadad dal 20avel tschientaner è stada segnada dals cumponists [[Frederick Delius]], [[Ralph Vaughan Williams]], [[Gustav Holst]], [[Frank Bridge]] e [[John Ireland]]. Tar ils impurtants cumponists da la musica classica moderna da la segunda mesadad dal 20avel tschientaner tutgan [[William Walton]], [[Benjamin Britten]], [[Michael Tippett]], [[Robert Simpson]], [[Peter Maxwell Davies]], [[Harrison Birtwistle]], [[John Kenneth Tavener]], [[Mark-Anthony Turnage]] e [[Gavin Bryars]]. En il Reginavel Unì datti numerus orchesters da renum mundial sco il BBC Symphony Orchestra, il Royal Philharmonic Orchestra, il Philharmonia Orchestra, il London Symphony Orchestra ed il London Philharmonic Orchestra. Il Royal Opera House a Londra appartegna a las pli impurtantas operas dal mund ed en la Royal Albert Hall han lieu mintga stad ils ''Proms'' (''Promenade Concerts''). === Musica da divertiment e jazz === L’emprim gener da la musica da divertiment britannica han furmà a l’entschatta dal 16avel tschientaner las balladas da ''broadside''. Igl eran quai chanzuns popularas, da las qualas ils texts vegnivan publitgads sin palpiris da diversa lunghezza (''broadsides''), l’emprim scrit a maun, pli tard en versiun stampada. Sin ils fegls era mintgamai inditgà tar tge enconuschenta melodia ch’il text saja da chantar. A partir dal 18avel tschientaner èn ils ''broadsides'' vegnids agiuntads als ''chapbooks'' (cudeschs populars) fitg derasads. Cun la derasaziun da las gasettas ed il cumenzament da la tecnica da registraziun han ils ''broadsides'' pers lur muntada. Suenter la Revoluziun industriala èn sa sviluppadas bars che purschevan divertiment musical. La gruppa en mira furmava la nova classa da lavurants urbana ch’era spartida da sias ragischs culturalas ed era en tschertga da novas furmas da musica. Tras quai è creschida la dumonda suenter musica da divertiment e da chantauturs professiunals. Las chanzuns da las ''Music Halls'' èn segnadas d’in ritmus e da melodias simplas che sa laschan percepir tgunschamain. Ils pli enconuschents stars da las ''Music Halls'' èn stads [[Marie Lloyd]], [[Harry Champion]], [[George Formby]] e [[Gracie Fields]]. Sco ura da naschientscha dal jazz vala la turnea da l’Original Dixieland Jass Band l’onn 1919. Ma propi popular è quest stil da musica pir daventà durant la Segunda Guerra mundiala, cura ch’igl ha gì num da divertir ils blers schuldads ch’eran preschents en il Reginavel Unì. Ils pli enconuschents represchentants dal jazz britannic èn ils musicists [[John Dankworth]], [[Humphrey Lyttelton]], [[Joe Harriott]], [[Dizzy Reece]], [[George Shearing]], [[Evan Parker]], [[John McLaughlin]], [[John Surman]], [[Barbara Thompson]] e [[Courtney Pine]] sco er las bands da fusion [[Colosseum]], [[Henry Cow]], [[If]], [[Centipede]], [[Ginger Baker’s Air Force]], [[National Health]] e [[Nucleus]]. Gruppas sco il [[Spontaneous Music Ensemble]] e musicists sco [[Evan Parker]] e [[Derek Bailey]] han attribuì essenzialmain a furmar ina musica improvisada europeica che sa schlia per part dal jazz. === Pop e rock === [[Datoteca:The_Fabs.JPG|thumb|200px|Ils Beatles l’onn 1964]] Ensemen cun ils [[Stadis Unids]] era ed è il Reginavel Unì il pajais ch’ha gidà il pli fitg a sviluppar la musica da rock e pop. Curt temp suenter ch’eran cumparidas en ils Stadis Unids las emprimas plattas da quest gener, ha er cumenzà a sa sviluppar en la Gronda Britannia in agen stil ch’è vegnì influenzà da skiffle e da la tradiziun da folk britannica. En ils onns 1960 ha lura cumenzà cun l’uschenumnada ''British Invasion'' il triumf mundial da la musica da rock e pop britannica. La band la pli impurtanta entaifer quest svilup han furmà ils [[Beatles]]; ed en rom da la ''beatlemania'' han er numerusas autras bands gì gronds success, sco per exempel ils [[Rolling Stones]], [[The Who]], [[The Kinks]], [[The Dave Clark Five]], [[The Searchers]] u [[Gerry & the Pacemakers]]. La fin dals onns 1960 èn cumparids impurtants represchentants dal folk-rock, per exempel las bands [[Fairport Convention]] u [[Steeleye Span]] u singer-songwriters sco [[Donovan]], [[Bert Jansch]], [[Nick Drake]] u [[Cat Stevens]]. A precursurs dal hardrock èn sa sviluppadas diversas bands da blues-rock sco [[Fleetwood Mac]] e [[Free]] u musicists sco [[John Mayall]] ed [[Alexis Korner]]. Il psychedelic rock ch’è sa sviluppà en ils Stadis Unids ha er inspirà bleras bands britannicas d’integrar en lur musica sounds experimentals ed instruments exotics sco la sitar. Las pli impurtantas bands entaifer quest stil èn [[Pink Floyd]], ils [[Beatles]], [[Cream]] ed ils [[Pretty Things]]. En il decurs dals onns 1970 èn naschids numerus novs stils da musica. Piuniers dal heavy metal èn stads [[Led Zeppelin]], [[Deep Purple]] e [[Black Sabbath]]; lur musica dira è vegnida sviluppada vinavant en rom da l’uschenumnada ''New Wave of British Heavy Metal'' da bands sco [[Iron Maiden]], [[Motörhead]] e [[Judas Priest]]. Medemamain en il Reginavel Unì e sa sviluppà il progressive rock che stat sut l’ensaina da bands sco [[Pink Floyd]], [[Genesis]], [[King Crimson]], [[Jethro Tull]], [[Yes]] ed [[Emerson, Lake and Palmer]]. Surtut pervi dals costums e la show è sa distinguì il glam rock cun [[Slade]], [[T. Rex]], [[Gary Glitter]] e (almain a l’entschatta da lur carrieras) [[Elton John]], [[David Bowie]] e [[Queen]]. La musica da punk ha cuntanschì il success commerzial l’onn 1977 cun ils [[Sex Pistols]]; a questa band èn suandads [[The Clash]] ed [[Elvis Costello]]. Ed entaifer la musica da disco han surtut ils [[Bee Gees]] gì gronds success. Ils onns 1980 èn medemamain stads segnads d’ina gronda diversificaziun dals stils. Dal punk èn sa sviluppads il new wave (t.a. [[Ultravox]] e [[The Human League]]) e diversas furmas da l’indie-rock (t.a. [[The Cure]], [[The Smiths]] e [[The Jesus and Mary Chain]]). Ils geners madchester e shoegazing han integrà dapli structuras da pop en l’indie-rock; da questa cumbinaziun dueva sa sviluppar a l’entschatta dals onns 1990 il britpop cun represchentants sco [[Oasis]], [[Blur]], [[Manic Street Preachers]] e [[The Verve]]. Medemamain fitg enconuschenta è daventada la musica da reggae e da soul da la Gronda Britannia cun [[UB40]], [[Hot Chocolate]], [[Sade]], [[Billy Ocean]], [[Lisa Stansfield]], [[Eurythmics]], [[Culture Club]] e [[Simply Red]]. Tar las pli enconuschentas bands resp. artists dals onns 1980/90, cun gronds success en tut il mund, tutgan plinavant [[The Police]] resp. [[Sting]], [[Rod Stewart]], ils [[Dire Straits]] e [[Depeche Mode]]. Er diversas furmas da la musica da saut electroncia èn sa sviluppadas en il Reginavel Unì, surtut drum and bass e trip hop. Econuschentas bands da quests geners èn [[Underworld]], [[Orbital]], [[Massive Attack]], [[The KLF]], [[The Prodigy]], [[The Chemical Brothers]] e [[Portishead]]. Concepidas sapientivamain per pledentar las grondas massas èn las diversas boygroups e girlgroups che sa schlian per ordinari puspè suenter paucs onns. Enconuschentas boygroups èn [[Bay City Rollers]], [[Wham!]], [[East 17]], [[Blue]], [[Take That]] e [[One Direction]]; enconuschentas girlgroups èn [[All Saints]], [[Atomic Kitten]], [[Bananarama]], [[Sugababes]] e [[Spice Girls]]. A singuls members da talas gruppas è silsuenter reussida ina carriera sco solists; quai vala surtut per [[George Michael]], [[Robbie Williams]] e [[Melanie C]]. === Art === [[Datoteca:John_William_Waterhouse_The_Lady_of_Shalott.jpg|thumb|220px|Maletg da John William Waterhouse en il stil dals preraffaelits]] Tar las pli veglias furmas artisticas ch’èn vegnidas chattadas sin il territori dal Reginavel Unì tutgan fossas che derivan dal temp neolitic. En il temp da bronz, ca. vers 2500 a.C., è cumparida la Cultura da cups en furma da zains. Ils Brits dal temp primar lavuravan a l’entschatta surtut cun arom; a partir da ca. 2150 a.C. han els er cumenzà a cular bronz, quai ch’è vegnì favurisà tras ils ritgs giaschaments a Cornwall e Devon. A la Cultura da cups en furma da zains è suandada la Cultura da Wessex ch’è surtut enconuschenta per lavurs da ferrer en aur. Durant il temp da fier han ils Celts colonisà las Inslas Britannicas ed han introducì novas furmas d’art. Lavurs da metal, surtut ornaments dad aur, eran bain anc adina impurtants, ma per gronda part è vegnì duvrà da quel temp crap e lain. Quest stil ha perdurà fin l’arrivada dals Romans ed è puspè renaschì durant il temp medieval. El è er sa mantegnì en las regiuns celticas che n’eran betg vegnida occupadas dals Romans. Ils Romans han laschà enavos durant lur domini numerusas ovras d’art, surtut monuments da fossa, statuas e bists. Els han er introducì lavurs en vaider e mosaics. L’art cristian britannic sa lascha cumprovar a partir dal quart tschientaner, surtut en furma da mosaics cun motivs cristians. L’art dal temp roman e dal temp cristian tempriv era pli u main il medem sco sin il continent, ma el ha integrà singuls elements da l’art dals Celts. Il domini roman è vegnì remplazzà tras divers reginavels ch’eran segnads da differentas ragischs culturalas. A l’art celtic èsi puspè reussì da sa derasar sur il territori d’origin en il vest ed en il nord e da sa far valair en l’entira Gronda Britannia. Pievels sco ils Anglosaxons, ils Juts e Danais han introducì furmas d’art germanas e scandinavas. L’art celtic e l’art scandinav han intginas sumeglientschas, sco per exempel musters decorativs entretschads; dals singuls elements è sa sviluppada ina cultura maschadada celtic-scandinava. A partir dal 6avel tschientaner tardiv ha il cristianissem er cumenzà a sa derasar tranter il pievel cumin. Las cruschs dals Celts furman l’exempel il pli enconuschent per elements celtics ch’han influenzà l’art cristian. Scenas biblicas èn vegnidas represchentadas a moda figurativa, enramadas da musters ornamentals celtics. Sco nova furma d’expressiun artistica cumpara da quel temp l’art mural. Tar ina gronda part dals artists sa tractavi da muntgs che derivavan da l’exteriur u ch’avevan passentà lur temp da furmaziun sin il continent. Per quests motivs è l’art britannic sa vischinà adina pli ferm a quel da l’Europa continentala. In’ulteriura furma d’art ch’è vegnida introducida tras la baselgia ha furmà la pictura sin vaider ch’è era vegnida applitgada per represchentaziuns secularas. Vers la fin dal temp medieval fascheva l’art britannic part dal stil internaziunal resp. ‹lom›. La pictura ed ils objects d’art na sa differenziavan betg pli marcantamain da quels d’auters pajais da l’Europa dal Nord. Tras l’introducziun da la refurmaziun l’onn 1536 èn ils bains ecclesiastics vegnids sequestrads tras il stadi; quai ha destruì la tradiziun d’art valisa ed englaisa che steva avant sut il protecturat da la baselgia. Ultra da quai hai dà in’isolaziun da plirs decennis dals trends en las parts catolicas da l’Europa. L’iconoclassem ha perdurà fin la fin dal 17avel tschientaner. La renaschientscha englaisa a partir dal 16avel tschientaner tempriv ha gì sumeglientschas cun la renaschientscha taliana, ma è sa sviluppada en autra moda. Ella ha surtut cumpiglià la musica e la litteratura; la vieuta en l’art figurativ ed en l’architectura è percunter stada definida main cler ch’en l’ulteriura Europa. La ‹scola englaisa da la pictura› ch’è sa furmada a l’entschatta dal 18avel tschientaner è enconuschenta per ses purtrets e sias cuntradas e vegn resguardada entaifer l’istorgia da la pictura sco emprima furma britannica independenta. Ils pli impurtants artists da quel temp èn stads [[Joshua Reynolds]], [[George Stubbs]] e [[Thomas Gainsborough]]. La fin dal 18avel e l’entschatta dal 19avel tschientaner valan sco la perioda la pli radicala da l’art britannic, cun artists sco [[William Blake]], [[John Constable]], [[William Hogarth]] e [[William Turner]]. Surtut Turner cun sias cuntradas che paran bunamain abstractas ha gì ina grond’influenza sin ils impressiunists da pli tard. A partir dals onns 1840 è la pictura britannica vegnida dominada dals preraffaelits cun lur maletgs plain colurs che represchentan surtut motivs religius. Da questa direcziun è er vegnì influenzà il designer [[William Morris]], il fundatur da l’Arts and Crafts Movement. Ses musters da tapetas e plattinas han marcà fermamain l’epoca victoriana. Enconuschents illustraturs èn stads [[Beatrix Potter]] ed [[Aubrey Beardsley]]. La pli enconuschenta direcziun entaifer l’art da l’entschatta dal 20avel tschientaner ha furmà il vorticissem cun ils represchentants [[Jacob Epstein]], [[Wyndham Lewis]] e [[David Bomberg]]. Tar ils pli impurtants artists britannics dal 20avel tschientaner tutgan er [[Henry Moore]], [[Lucian Freud]], [[Frank Auerbach]] e [[Francis Bacon]]. Sco reacziun sin l’expressiunissem abstract è sa sviluppà ils onns 1950 il pop art cun artists sco [[Richard Hamilton]], [[Eduardo Paolozzi]], [[Peter Blake]], [[Allen Jones]] e [[David Hockney]]. A la fin dals onns 1980 ha il moviment dals Young British Artists (t.a. [[Damien Hirst]], [[Sarah Lucas]] e [[Tracey Emin]]) influenzà a moda decisiva il svilup da l’art conceptual. Dapi il 1984 vegn surdà il Turner Prize ad artists britannics sut 50 onns (che vegnan per il pli discussiunads a moda cuntraversa). Tar las pli impurtantas instituziuns dad art tutgan l’Allied Artists’ Association, il Royal College of Art, l’Artists’ Rifles, la Royal Society of Arts, il New English Art Club, la Slade School of Art, la Royal Academy e la Tate Gallery. ===Architectura === [[Datoteca:Broadway_tower_edit.jpg|thumb|220px|Broadway Tower, Worcestershire (construì il 1798/99)]] Las emprimas perditgas d’architectura en il Reginavel Unì furman ils monuments da megalits sco Stonehenge, Avebury e West Kennet Long Barrow. Skara Brae sin las Inslas Orkney è in dals abitadis dal temp neolitic ch’è sa mantegnì il meglier en tut il mund. Ils Celts han bajegià exclusivamain edifizis en lain, dals quals praticamain nagut n’è sa conservà. Ils Romans han erigì las emprimas citads; las pli impurtantas eran Aquae Sulis (Bath), Camulodunum (Colchester), Deva (Chester), Eboracum (York), Londinium (Londra) e Verulamium (St Albans). Blers edifizis romans èn sa mantegnids fin oz; menziun speziala meritan las termas a Bath. Als Romans èn suandads ils Anglosaxons ed auters pievels germans. Lur chasas consistivan per ordinari da paraids da pertgas ed arschiglia. Pli ditg èn sa mantegnidas las baselgias erigidas da crap; da quellas sa lascha savens deducir da tge epoca che deriva l’abitadi. In exempel tipic per l’architectura anglosaxona furma la baselgia parochiala da Wing a Buckinghamshire. Durant ils dus tschientaners suenter la conquista normana l’onn 1066 han ins erigì numerusas impurtantas turs e chastels sco il Tower of London, il Caernarfon Castle en Valisa u il Carrickfergus Castle en l’Irlanda dal Nord; questas fortezzas servivan a tegnair a mastrin la populaziun. Da la medema epoca derivan diversas catedralas ch’èn vegnidas erigidas l’emprim en il stil norman e silsuenter en il stil gotic. La pratica da rinforzar bunamain tut ils edifizis pli gronds cun fortificaziuns ha manà al stil da Tudor ed a residenzas represchentativas sin la champagna sco Montacute House e Hatfield House resp. a chastels sco il Hampton Court Palace. Durant la Guerra civila englaisa (1642–1649) han edifizis stuì supportar la davosa giada assedis pli gronds. Numerus chastels èn vegnids destruids tar las attatgas da l’armada dad [[Oliver Cromwell]] (p.ex. Corfe Castle). Suenter la fin da questa guerra èn pli u main be pli vegnids erigids edifizis d’abitar e da fatschenta; l’aspect da la defensiun è quasi svanì dal tuttafatg. Gia dal temp avant la guerra aveva [[Inigo Jones]] sa fatg in num sco impurtant architect britannic e confundatur dal palladianissem. Sias ovras las pli impurtantas èn il Queen’s House ed il Banqueting House. Suenter la reintroducziun da la monarchia il 1660 ed il grond incendi da Londra l’onn 1666 han ins manchentà a Londra la chaschun da stgaffir ina nova metropola applitgond ils stils architectonics moderns. [[Christopher Wren]], in dals pli impurtants architects britannics da quel temp, era bain vegnì incumbensà da reconstruir la gronda part da las baselgias destruidas; per motivs da spargn è ses plan cumplessiv per reconstruir la citad però vegnì refusà. Sia capodovra furma la St Paul’s Cathedral ch’è vegnida erigida tranter il 1675 ed il 1708. A l’entschatta dal 18avel tschientaner è il baroc ch’era fitg popular en l’Europa continentala er arrivà sin las Inslas Britannicas. Da quel temp deriva per exempel il Blenheim Palace (architects: [[John Vanbrugh]] e [[Nicholas Hawksmoor]]). Il baroc è però bainprest vegnì stgatschà dal palladianissem che dueva la finala manar a l’architectura gregoriana. Quella vegn represchentada da residenzas champestras sco Woburn Abbey u Kedleston Hall; impurtants architects da quest stil da bajegiar resp. da las epocas successuras neoclassicissem e romantica èn stads [[Robert Adam]], [[William Chambers]] e [[James Wyatt]]. Quasi sco in pass enavos en congual cun la simmetria dal palladianissem para la neogotica cun sias allusiuns al stil da bajegiar dal temp medieval. L’exempel il pli enconuschent da questa fasa furma il Palace of Westminster ch’è vegnì concepì da [[Charles Barry]]. Vers la mesadad dal 19avel tschientaner è la tecnologia stada avanzada avunda per pudair far diever da l’atschal sco material da construcziun. En questa moda ha [[Joseph Paxton]] construì il Crystal Palace che furma bain il pli enconuschent edifizi dal temp victorian. En il decurs da quest’èra dal progress han ins introducì bleras novas metodas da construcziun, ma ils architects dominants sco [[Augustus Pugin]] insistivan plitost sin in stil orientà vers il passà. A l’entschatta dal 20avel tschientaner è daventà popular il design da l’Arts and Crafts Movement. Quest stil era sa sviluppà or da las ovras d’architects dal 19avel tschientaner sco [[George Devey]]; sia curunaziun han las furmas architectonicas da quel temp chattà en ils edifizis dad [[Edwin Lutyens]]. Arts and Crafts vegn simbolisà en l’architectura tras la furma informala, betg simmetrica; savens èn ils edifizis ornads cun fanestras a pilasters u giatters, cun culmainas multiplas e chamins auts. Quest stil è sa mantegnì fin la Segunda Guerra mundiala. Suenter la guerra è la reconstrucziun stada segnada dal modernissem resp. brutalissem, surtut da la fin dals onns 1950 fin l’entschatta dals onns 1970. Il construir modern è restà fin oz la forza motorica da l’architectura britannica, cumbain che si’influenza sa manifestescha bundant pli ferm tar chasas da fatschenta che tar edifizis d’abitar. Ils dus architects contemporans ils pli enconuschents èn [[Richard Rogers]] e [[Norman Foster]]. Ils pli famus edifizis da Rogers èn l’Edifizi da Lloyd’s ed il Millennium Dome. Foster ha tranter auter construì il sgrattaschiel 30 St Mary Axe (er enconuschent sco ‹cucumera›) e la City Hall da Londra. === Film === L’istorgia dal film da la Gronda Britannia furma ina part impurtanta e variada da la cultura da film internaziunala. A l’influenza decisiva dals cineasts britannics al cumenzament da l’istorgia dal film – e quai tant areguard il svilup tecnic sco er artistic – èn suandads decennis ch’han adina puspè manà a crisas; motivs centrals han furmà las difficultads economicas e la dependenza creschenta dal martgà da film american. Grond success han surtut marcà las producziuns dals reschissurs britannics [[Alfred Hitchcock]], [[Michael Powell]], [[Laurence Olivier]], [[David Lean]], [[John Grierson]] e [[Peter Greenaway]]. E betg d’emblidar ils films da James Bond che tutgan tar ils pli enconuschents en tut il mund. Ils pli impurtants lieus da producziun furman ils Shepperton Studios ed ils Pinewood Studios. La pli impurtanta distincziun è il British Academy Film Award. === Scienza e tecnologia === <div class="noprint">[[Datoteca:Sir_Isaac_Newton_by_Sir_Godfrey_Kneller%2C_Bt.jpg|thumb|180px|Isaac Newton (1642-1727)]]</div> Dapi la ‹Revoluziun scientifica› ch’ha cumenzà vers la mesadad dal 16avel tschientaner, ha il Reginavel Unì fatg part dals pajais ch’han influenzà il pli ferm il svilup entaifer la scienza e la tecnologia. Il fundament ha furmà [[William Caxton]] ch’ha manà la stampa da cudeschs en l’Engalterra. Il filosof [[Francis Bacon]] ha preschentà il 1620 en ses cudesch ‹Novum Organum› l’uschenumnada ‹metoda da Bacon› ch’ha francà en la perscrutaziun scientifica l’empirissem e la metoda inductiva. Il pli enconuschent e probablamain il pli impurtant da tut ils scienziads da la Gronda Britannia è [[Isaac Newton]]. Cun si’ovra ‹Principia Mathematica› (1687) ha el curunà tenor l’opiniun da blers istoriografs la Revoluziun scientifica. Cun ses axioms ha Newton descrit la gravitaziun universala e las leschas dal moviment; quai dueva furmar il fundament per la mecanica classica e la fisica moderna. Ultra da quai è Newton stà (ensemen cun [[Gottfried Leibniz]]) in dals fundaturs da la calculaziun infinitesimala, ha perscrutà sin il champ da l’optica ed ha elavurà leschas davart il conduir chalur. Dapi il temp da Newton han divers Brits contribuì a moda essenziala al svilup da quasi tut las spartas da la scienza. A quels appartegnan tranter auter [[Michael Faraday]], ch’ha cumbinà ensemen cun [[James Clerk Maxwell]] las forzas electricas e magneticas a las equaziuns da Maxwell, [[Robert Hooke]], il scuvrider da las cellas da las plantas, [[James Prescott Joule]] ch’ha perscrutà sin il sectur da la termodinamica e che vala sco scuvrider dal princip dal mantegniment da l’energia, [[Paul Dirac]], in dals piuniers da la fisica dals quantums, [[Humphry Davy]] ch’ha scuvert divers elements, [[Charles Darwin]] ch’ha descrit il princip da l’evoluziun tras selecziun natirala e [[Harold Kroto]] ch’ha scuvert ils fullerens. Tradiziunalmain ha la gronda part dals perscrutaders britannics perscrutà e docì a l’Universitad dad Oxford ed a l’Universitad da Cambridge. En il decurs dals davos decennis han però las uschenumnadas ‹universitads da ''Red Brick''› e las ''New Universities'' gudagnà terren sin divers secturs. La tgira da la scienza cumpeta a la Royal Society; ella è vegnida fundada il 1660 e furma la pli veglia societad da scienziads ch’è anc existenta. Er areguard il svilup tecnologic è il Reginavel Unì savens stà a la testa. Qua ha cumenzà la Revoluziun industriala ch’è vegnida iniziada tras innovaziuns en l’elavuraziun da textilias, l’inschigneria da construcziun, la maschina da vapur, la producziun en massa d’atschal e la viafier. Enconuschents inschigners ed inventaders da quel temp furman [[James Watt]], [[Robert Stephenson]], [[Richard Trevithick]], [[Isambard Kingdom Brunel]], [[Henry Bessemer]] e [[Richard Arkwright]]. Dapi lura han blers Brits cuntanschì renum mundial: [[Charles Babbage]] (ses calculaturs valan sco antecessurs dal computer), [[Alan Turing]] (ha contribuì a moda essenziala al svilup da l’informatica), [[Alexander Fleming]] (ha scuvert il penicillin), [[Robert Watson-Watt]] (vala sco inventader dal radar), [[John Logie Baird]] (piunier da la televisiun) e [[Tim Berners-Lee]] (inventader dal world wide web). === Medias === En il Reginavel Unì datti ina vasta purschida da medias; pervi da la derasaziun mundiala da l’englais han quellas er gronda influenza a nivel internaziunal. La BBC furma l’emettur da televisiun da dretg public ed è a medem temp il pli vegl ed il pli grond emettur da televisiun en tut il mund. La BBC vegn finanziada tras taxas d’abunaments e per part tras reclama e maina pliras staziuns tant a l’intern dal pajais sco er a l’exteriur. BBC World, il chanal da novitads internaziunal, vegn emess en tut il mund. Er tar ils emetturs da radio dominescha la BBC cun diesch staziuns naziunalas e 40 localas. Ultra da quai datti radund 200 emetturs da radio commerzials; per lunsch or il pli impurtant da quels è Capital Radio a Londra. Tar las gasettas britannicas faschev’ins fin avant paucs onns la differenza stricta tranter gasettas ‹seriusas› en format grond (''broadsheet'') e las gasettas da boulevard en format da tabloid. En il fratemp han però er divers ''quality newspapers'' midà il format, damai che quel vegn apprezià dals lecturs. La gasetta dal di cun la pli gronda ediziun furma ‹The Sun›; la pli auta ediziun tar las uschenumnadas gasettas da qualitad han ‹The Daily Telegraph› e ‹The Times› ch’èn situadas en il spectrum politic dretg da la mesadad, sco er ‹The Guardian› e ‹The Daily Mirror› che stattan sanester da la mesadad. La ‹Financial Times› è la gasetta che dominescha sin il champ da l’economia.<ref>[http://www.timesonline.co.uk/section/0,,1782,00.html Dumber da l’ediziun da las gasettas britannicas] tenor ''The Times'', 12 da matg 2006.</ref> Sco en auters pajais è er la muntada da l’internet ed il diever dals social media creschì fermamain ils ultims onns. Il 2011 cuntanschevan ils social networks 27,2 milliuns persunas en il Reginavel Unì. === Sport === [[Datoteca:UEFA_Euro_2008_Qualifiers_-_England_v_Estonia.jpg|thumb|220px|Gieu da la squadra naziunala englaisa en il Stadion da Wembley]] Il sport gioga in’impurtanta rolla en tut il pajais. Areguard ils singuls geners da sport datti però per part vaira grondas differenzas regiunalas e socialas. En vastas parts da las classas socialas plitost bassas (''working class'') da la Scozia e l’Engalterra è ballape per lunschor il sport da squadra il pli popular. En la Valisa ed en las classas mesaunas e superiuras da l’Engalterra (''upper class'') è percunter rugby union per ordinari il sport da squadra numer in. Cricket è tradiziunalmain medemamain in sport plitost elitar. Quai ha per gronda part motivs istorics: en ils quartiers da lavurants da las citads grondas n’eri strusch pussaivel da giugar rugby, damai ch’i mancavan ils pastgets necessaris; per giugar balla bastava percunter ina curt interna. Las scolas superiuras da l’''upper class'' da lur vart disponivan tuttas da plazzas da pastget, sin las qualas ins pudeva giugar rugby e cricket. En il decurs dal temp è il sport correspundent daventà ina pussaivladad d’identificaziun cun l’atgna classa. Ulteriurs sports fitg populars èn rugby league, atletica leva, dar spada, dart, golf, sport motorisà e cursas da chavals. Ils sports d’enviern èn pauc derasads, damai ch’i croda – malgrà ils grads da latituda vaira nordics – per ordinari memia pauca naiv. Las reglas da blers impurtants sports èn sa sviluppadas en il Reginavel Unì. Quai vala tranter auter per ballape, tennis, squash, golf, boxar, rugby, cricket, snooker, bigliard, badminton e curling. En la gronda part dals sports da squadra possedan las quatter parts dal pajais squadras naziunalas separadas. Als gieus olimpics vegnan però tramessas squadras communablas da tut las quatter ''home nations''. Sper enconuschents turniers da sport sco la Wimbledon Championship (tennis), il Maraton da Londra, l’Open Championship (golf) u il Grond Premi da la Gronda Britannia (furmla 1) han er gì lieu trais giadas ils gieus olimpics a Londra (il 1908, 1948 e 2012). === Cuschina === La cuschina britannica (e surtut l’englaisa) ha gì ditg il num d’esser monotona, greva da digerir e cundida be pauc. Ina cumbinaziun tradiziunala ch’è sa mantegnida fin oz en numerusas furmas è tartuffels cun charn e verduras. Fitg derasadas èn er pastetas cun emplenida da charn. L’ensolver britannic è ina spaisa fitg pulpida ch’è enconuschenta en tut il mund. Tar las spaisas fraidas èn famus ils sandwiches ed il pli enconuschent fast-food englais furma fish and chips. Sco dessert vegn surtut mangià pettas e tranter las diversas sorts da chaschiel è surtut enconuschent il Cheddar. Tranter auter han immigrants da l’Asia e da l’Africa attribuì ad avrir ils davos decennis la cuschina englaisa che valeva tradiziunalmain sco conservativa. Enconuschents cuschiniers sco [[Jamie Oliver]] han ultra da quai integrà pli ferm la cuschina mediterrana e spezarias. La cuschina da la Scozia è influenzada – surtut en las classas socialas superiuras – pli ferm da la cuschina franzosa. Quai deriva da l’Auld Alliance, l’allianza politica ch’ha existì tranter la Scozia e la Frantscha dal 1295 fin il 1560. Cumbain che er la cuschina scota è vegnida influenzada ils ultims decennis da tendenzas internaziunalas, ha ella mantegnì pli fitg ses caracter autocton. La bavronda betg alcoholica la pli stimada dals Brits furma il té; la cultura da té è enconuschenta en tut il mund e tutga tar la moda da viver britannica. Il café gioga percunter ina rolla main impurtanta. Tar las bavrondas alcoholicas dominescha la biera, surtut Ale e Stout sco er il cider. Las pli impurtantas spirituosas furman il gin ed il whisky. Dapi tschientaners è la Gronda Britannia in dals impurtants cumpraders da vins dultschs sco sherry, porto u madeira. == Annotaziuns == <references/> == Litteratura == * Franz-Josef Brüggemeier: ''Geschichte Grossbritanniens im 20. Jahrhundert''. C.H. Beck, Minca 2010, ISBN 978-3-406-60176-7. * Peter Hitchens: ''The Abolition of Britain: From Winston Churchill to Princess Diana''. 2. ed., San Francisco 2000, ISBN 1-893554-18-X. * Kurt Kluxen: ''Geschichte Englands. Von den Anfängen bis zur Gegenwart''. 4. ed., Stuttgart 2001, ISBN 3-520-37404-8. * Michael Maurer: ''Kleine Geschichte Englands''. Ediziun actualisada e cumplettada, Stuttgart 2007, ISBN 3-15-010637-0. == Colliaziuns == {{Commonscat|United Kingdom|Reginavel Unì}} * [https://web.archive.org/web/20070123222233/http://www.direct.gov.uk/en/Gtgl1/GuideToGovernment/index.htm www.direct.gov.uk] – Portal da la regenza britannica * [http://www.royal.gov.uk/ www.royal.gov.uk] — Chasa roiala britannica * [https://web.archive.org/web/20151115145609/https://www.destatis.de/DE/ZahlenFakten/LaenderRegionen/Internationales/Land/Europa/VerKoenigreich.html Profil dal pajais] * [https://web.archive.org/web/20190107065049/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/uk.html Indicaziuns davart il Reginavel Unì] en il [[CIA Factbook]] * [http://www.statistics.gov.uk/ www.statistics.gov.uk] — Uffizi statistic dal Reginavel Unì {{Stadis da l'Europa}} [[Categoria:Stadis da l'Europa]] [[Categoria:Artitgels recumandads (Stadis da l'Europa)]] [[Categoria:Reginavel Unì| ]] 7w8yhqwypmpir1kebghedu5hjcwqvnn 0 1121 163411 160592 2022-08-22T19:00:28Z InternetArchiveBot 16747 Rescuing 2 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{Artitgel 1000|+30}} {{Infobox terra |NUM = <font size="+1">'''Pajais Bass'''</font><br /> '''Nederland'''<font size="-1"> (neerlandais)</font><br /> |MALETG-BANDIERA = Flag of the Netherlands.svg |MALETG-BANDIERA-LADEZZA = 150px |MALETG-BANDIERA-ROM = gea |ARTITGEL-BANDIERA = |MALETG-VOPNA = Royal Coat of Arms of the Netherlands.svg |MALETG-VOPNA-LADEZZA = 100px |ARTITGEL-VOPNA = |PAROLA = ''Je Maintiendrai''<br />([[lingua franzosa|franzos]]: Jau vegn a mantegnair) |LINGUA-UFFIZIALA = [[lingua ollandaisa|neerlandais]], [[linguas frisas|frislandais]] (provinza Frislanda) |CHAPITALA = [[Amsterdam]] |SEDIA-DA-LA-REGENZA = [[Den Haag]] |FURMA-DA-STADI = monarchia parlamentara |FURMA-DA-REGENZA = |SCHEF-DA-STADI = retg Willem-Alexander |SCHEF-DA-REGENZA = primminister Mark Rutte |SURFATSCHA = 41&nbsp;848 |ABITANTS = 16&nbsp;900&nbsp;725<ref name="CBS">[http://statline.cbs.nl/StatWeb/publication/?VW=T&DM=SLNL&PA=37296ned&D1=0-24,26,41,45,47&D2=(l-11)-l&HD=140525-1436&HDR=T&STB=G1 ''Bevolking; kerncijfers'']. ''Centraal Bureau voor de Statistiek''. Consultà ils 23 d’avrigl 2016.</ref> <small>(2015)</small> |SPESSEZZA-DA-LA-POPULAZIUN = 408 |MUNAIDA = [[euro]] (€) |INDEPENDENZA = proclamaziun ils 2 da fanadur 1581,<br />renconuschida il 1648 (Pasch da Vestfalia) |IMNI-NAZIUNAL = ''Het Wilhelmus'' |DI-DA-LA-FESTA-NAZIUNALA = 27 d’avrigl (Di dal retg) |FUNDAZIUN = |ZONA-D-URARI = UTC+1 MEZ<br />UTC+2 MESZ (da mars fin october) |NUMER-DA-L-AUTO = NL |INTERNET-TLD = .nl |PRESELECZIUN-TELEFON = +31 |MALETG-POSIZIUN = EU-Netherlands.svg |MALETG1 = Map provinces Netherlands-en.svg }} Ils '''Pajais Bass''' (neerlandais ''Nederland'', frislandais ''Nederlân'') furman ina monarchia parlamentara ed ina da las quatter parts autonomas dal [[Reginavel dals Pajais Bass]]. Il pajais ch’è situà en l’Europa dal Vest vegn cunfinà en il nord e vest tras la [[Mar dal Nord]], en il sid tras il [[Reginavel da la Belgia]] ed en l’ost tras la [[Republica Federala Tudestga]]. Ensemen cun la [[Belgia]] ed il [[Luxemburg]] furman ils Pajais Bass ils Stadis dal [[Benelux]]. La chapitala dals Pajais Bass è [[Amsterdam]]; la sedia da la regenza sa chatta a [[Den Haag]]. Ils Pajais Bass èn in stadi fundatur da l’[[Uniun europeica]] e da la [[Communitad economica europeica]]. Tar il territori dals Pajais Bass tutgan sper las dudesch provinzas dal territori europeic er las inslas caribicas [[Bonaire]], [[Sint Eustatius]] e [[Saba]] che vegnan numnadas ensemen ‹las vischnancas particularas›. Questa construcziun exista dapi la dissoluziun da l’uniun naziunala da las [[Antillas Ollandaisas]] l’onn 2010. Ulteriurs territoris caribics che na furman betg ina part integrala dals Pajais Bass, mabain che fan part dal Reginavel dals Pajais Bass sco parts dal pajais autonomas èn [[Aruba]], [[Curaçao]] e [[Sint Maarten]]. == Num dal pajais == ''Nederland'' (singular) è il num uffizial dal pajais ed er la furma derasada en la lingua da mintgadi. En autras linguas è però usità il plural (‹Pajais Bass›, ‹Niederlande› etc.) ed en la lingua da mintgadi vegn il stadi savens er numnà ‹Ollanda›, ‹Holland› etc. Il num ‹Ollanda› sa referescha atgnamain be a la part situada en il nordvest dal pajais, vul dir a l’anteriura provinza [[Ollanda]] che furmava la pli impurtanta provinza entaifer la Republica dals Pajais Bass reunids. Dapi la mesadad dal 19avel tschientaner è questa provinza sutdividida en las duas provinzas Ollanda dal Nord (cun la chapitala [[Haarlem]]) ed Ollanda dal Sid (chapitala [[Den Haag]]). En la lingua neerlandaisa vegn l’expressiun ‹Ollanda› surtut duvrada per designar questas duas provinzas. Uschiglio è ‹Ollanda› plitost in’autodeterminaziun ironica. Ma er en il ballape vegn duvrà il term ‹Ollanda›, per exempel en il sbratg da battaglia ''Hup Holland Hup''. Ordaifer ils Pajais Bass vegnan ils ‹Neerlandais› per ordinari numnads Ollandais ed er l’industria da turissem e l’ulteriura industria commerzialiseschan il pajais tras a tras sco ‹Ollanda› (quai vala per l’englais, il tudestg etc.). Abitants dals Pajais Bass che na derivan betg da la regiun [[Ollanda]] han per ordinari ina tscherta antipatia envers l’adiever dals terms ‹Ollanda› per ils Pajais Bass ed ‹Ollandais› per ils abitants dal pajais. Il num ‹Pajais Bass› (en il plural) resulta da l’istorgia. La fin dal temp medieval furmavan ils Pajais Bass ina part dal domini da la chasa da [[Burgogna]]. En il 15avel tschientaner, sut [[Carl il Temerari]], sa dividevan las terras en ina part superiura u auta (il ducadi sco er il franc contadi Burgogna ed ils pajais laterals) ed en ina part inferiura u bassa (Flandra, Artois cun ina part da la Picardie, Brabant, Ollanda, Luxemburg e.a.).<ref>Christina Lutter: ''Maximilian&nbsp;I. (1486–1519)''. En: Bernd Schneidmüller, Stefan Weinfurter (ed.): ''Die deutschen Herrscher des Mittelalters: Historische Portraits von Heinrich&nbsp;I. bis Maximilian&nbsp;I. (919–1519)''. C.H. Beck 2003, p. 256.</ref> Il 1482 è la ierta burgognaisa passada en possess da la chasa da [[Habsburg]]. Ils territoris habsburgais cumpigliavan da quel temp gia l’Austria Bassa, l’Austria Interna e l’Austria Superiura (situads enturn ils lieus principals da Vienna, Graz e Puntina), ils territoris situads a la costa da l’Adria (numnads ‹Küstenlande›) ed ils territoris al Rain Superiur (numnads ‹Vorlande›). Ins ha pia cuntinuà cun questa tradiziun da nominar ils territoris betg austriacs cun il term ‹-lande›, numnond ils Pajais Bass ‹Niederlande›, ‹Burgundische Niederlande› resp. ‹Habsburgische Niederlande› (l’emprim ‹Spanische Niederlande›, dapi il 1714 ‹Österreichische Niederlande›). (La part sura da la Burgogna – il ducadi da Dijon ch’era gia adina situà ordaifer ils cunfins da l’[[Sontg Imperi roman]], pia la regiun odierna Bourgogne – è passada il 1493 a la [[Frantscha]]; medemamain il 1678 il franc contadi enturn [[Besançon]], la [[Franche-Comté]] odierna.) En la lingua neerlandaisa numnan ins las regiuns istoricas er ''de Lage Landen'', pia ils pajais situads a bass u profund, damai ch’i na dat en ils Pajais Bass naginas muntognas e be paucas elevaziuns. Ils 26 da fanadur 1581 èn las provinzas da la part settentriunala dals Pajais Bass ch’appartegnevan a l’[[Uniun dad Utrecht]] (Ollanda, Zeeland, Utrecht, Gelderland, Overijssel, Groningen e Frislanda) sa decleradas independentas da lur signur territorial [[Felipe II]] da la [[Spagna]]. En ils contracts da la [[Pasch da Vestfalia]] dal 1648 è l’independenza vegnida proclamada tras il Sontg Imperi roman; il territori correspundeva pli u main als Pajais Bass da pli tard. La part meridiunala dal territori, inclusiv la [[Flandra]], è percunter restada tar l’Imperi; pli tard è sa furmà da quest territori il stadi da la Belgia. Ins discurriva sinaquai dals Pajais Bass dal nord e dal sid.<ref>Johann Christoph Becmann: ''Historia Orbis Terrarum, Geographica et Civilis.'' Francfurt/Lipsia 1698, chapitel VI. ''S.I. de Belgio'', p. 207 [https://web.archive.org/web/20180125193603/https://www2.uni-mannheim.de/mateo/camenaref/becmann/becmann1/jpg/s221.html versiun online].</ref> Il [[Congress da Vienna]] ha anc unì ina giada per curt temp il nord ed il sid sco stadi independent (''Koninkrijk der Nederlanden''). Ma gia il 1830 è la part meridiunala sa declerada independenta sut il num Belgia. (''Belgica'' è il num d’ina veglia provinza romana; dapi la renaschientscha vegniva l’expressiun er duvrada sco num latin per ils Pajais Bass incl. las provinzas settentriunalas). En il neerlandais mesaun designavan ils adjectivs ''duutsc'' u ''dietsc'' (analog a l’expressiun tudestga ''deutsch'') ils dialects da la Germania dal Vest che vegnivan discurrids dal pievel. Il term vegniva duvrà per cunfinar quels dal latin che furmava la lingua da l’administraziun, da la scienza e da la baselgia. Or da quest term è sa furmada la denominaziun englaisa ''Dutch''. ‹Batavia› è in num latin tempriv per ils Pajais Bass odierns; quel sa referescha a la stirpa germana dals Batavs ch’aveva colonisà il delta dal [[Rain]]. Durant il temp colonial han ils Ollandais medemamain numnà [[Jakarta]], la chapitala da l’[[Indonesia]] odierna, Batavia. == Geografia == [[Datoteca:Kinderdijk_holland.jpg|thumb|220px|Ils mulins da Kinderdijk]] [[Datoteca:Stormvloedkering_Oosterschelde_31.JPG|thumb|220px|Il rempar dad Oosterschelde]] Radund la mesadad dal pajais è situà main ch’in meter sur ed in quart dal pajais schizunt sut il spievel da la mar. Ils territoris planivs vegnan per ordinari protegids tras rempars cunter la mar burascusa; la lunghezza totala da quels munta a radund 3000&nbsp;km. Il punct il pli aut dals Pajais Bass è cun 877&nbsp;m il Mount Scenery sin l’insla caribica Saba. Il punct il pli aut da la terra franca, il Vaalserberg, mesira 322,5&nbsp;meters; el è situà en il sidost en la provinza [[Limburg]], al cunfin cun la [[Germania]] e la [[Belgia]]. Parts dals Pajais Bass, sco per exempel quasi l’entira provinza Flevoland, èn vegnidas creadas cun gudagnar terren or da la mar. Radund in terz da la surfatscha dal pajais è cuverta cun aua; la gronda part da quella tutga tar l’IJsselmeer che furmava fin il 1932 in golf e ch’è alura vegnì enserrà tras in rempar. Ils pli gronds flums dals Pajais Bass furman il Rain, la Maas e la Schelde. Quels dividan il pajais en ina part meridiunala ed en ina settentriunala e sa scuntran puspè en il delta da Rain e Maas che furma la cuntrada centrala e pli vasta dal pajais. Il Rain sa divida l’emprima giada en vischinanza dal cunfin vers la regiun tudestga [[Rain dal Nord-Vestfalia]]. En il delta vegn il num ‹Rain› attribuì surprendentamain a bratschs dal flum main impurtants. Il flum principal sa numna l’emprim Waal, pli tard Merwede, alura Noord e la finala Nieuwe Maas. Il vent sufla surtut nà dal sidvest. Da quai resulta in clima maritim moderà cun stads frestgas ed envierns miaivels. Spezialmain en il vest dal pajais, a la costa da la [[Mar dal Nord]], è il clima influenzà pli ferm da l’[[Atlantic]]. Vers ost sa sminuescha l’influenza dal clima atlantic, da quai resultan envierns pli fraids e stads levamain pli chaudas. === Attracziuns da la natira === Sper ils parcs naziunals Hoge Veluwe e Veluwezoom en la regiun Veluwe existan divers territoris da protecziun da la natira (p.ex. Oostvaardersplassen u l’insla Texel) sco er terrens da flums e da palids (Hollandse Biesbosch). Menziun speziala meritan er las Ovras dal Delta: Igl èn quai rempars cunter la mar burascusa ch’èn vegnids erigids suenter las inundaziuns dal 1953. == Populaziun == Cun radund 400 abitants per kilometer quadrat surfatscha da terren tutgan ils Pajais Bass tar ils stadis da surfatscha abitads il pli spess (per cumparegliar: la media en tut il mund è 48; en [[Svizra]] giascha il dumber tar 201 ed en [[Germania]] tar 231).<ref>''Der Fischer Weltalmanach 2006. Zahlen, Daten, Fakten''. Fischer Taschenbuch Verlag, Francfurt a.M. 2005, ISBN 3-596-72006-0; p. 117, 126, 321, 325, 334.</ref> Dals stgars 17 milliuns abitants viva radund la mesadad en la Randstad che furma la part occidentala dal pajais populada il pli spess. La lingua uffiziala en l’entir pajais furma il neerlandais. En la provinza Frislanda è ultra da quai renconuschì sco lingua administrativa il frislandais u fris ch’è parentà stretgamain cun il neerlandais. En las parts dal Reginavel situadas en la [[Caribica]] è medemamain il neerlandais lingua uffiziala, sper il papiamento u l’englais. In rom dal neerlandais, ch’è sa sviluppà en il fratemp ad in’atgna lingua da standard, furma l’afrikaans en l’[[Africa dal Sid]]. Statisticamain furman ils Ollandais il pievel cun ils pli gronds umans en tut il mund. En media cuntanschan ils umens ina grondezza corporala da 1,83&nbsp;m e las dunnas da 1,72&nbsp;m. L’aspectativa da vita munta en media a 77 onns tar ils umens resp. a 82 onns tar las dunnas (situaziun dal 2005).<ref>''OECD-Factbook 2008''.</ref> En ils Pajais Bass èn immigrads umans da tut il mund. Sper blers immigrads dals pajais vischins (t.a. [[Germania]], [[Belgia]] ed [[Engalterra]]) vivan oz qua blers umans d’auters continents, sco t.a. dal [[Maroc]] e da la [[Tirchia]], da las anteriuras colonias [[Indonesia]] e [[Surinam]] sco er da la [[Caribica]]. En ils Pajais Bass vivan er tranter 6000 e 10&nbsp;000 Sinti u Roma e radund 30&nbsp;000 ''woonwagenbewoners''. Quels vegnan numnads a moda depreziativa ''kampers'', entant ch’els sezs sa considereschan sco ''reizigers''. Oz vivan els a moda stabla sin spezialas plazzas per rulottas. Blers dad els vivan da lavurs ambulantas. Per gronda part derivan ils ''woonwagenbewoners'' da purs ollandais depauperisads, da lavurers agriculs e chavaturba dal 18avel e 19avel tschientaner. Dapi la fin da la [[Segunda Guerra mundiala]] è lur dumber creschì considerablamain, e quai en connex cun la migraziun da lavur ed ils custs per abitar creschents. Tranter els fan els diever da la lingua bargeons che deriva dal neerlandais e che furma ina lingua speziala cumparegliabla en il tudestg cun il rotwelsch u jenic.<ref>Annemarie Cottaar: ''The Making of a Minority: the Case of Dutch Travellers'', p.&nbsp;114–132, en: Leo Lucassen, Wim Willems, Annemarie Cottaar: ''Gypsies and Other Intinerant Groups. A Socio-Historical Approach'', New York 1998; id., ''Dutch Travellers: Dwellings, Origins and Occupations'', en: ibid., p.&nbsp;174–189.</ref> === Religiun === [[Datoteca:Grote_of_Onze-Lieve-Vrouwekerk_(Dordrecht,_The_Netherlands).jpg|thumb|220px|Baselgia refurmada da Dordrecht]] La populaziun dals Pajais Bass vala en il fratemp en l’[[Europa]] sco ina da las pli pauc religiusas resp. liadas a las baselgias. Bundant la mesadad n’appartegna a nagina cuminanza religiusa<ref name>[http://www.gh.nl/onderzoek/Lectoraat%20Zorg%20en%20Spiritualiteit/~/media/Files/Onderzoek/ZS/Diversen/20111103%20GrevelS-handout.ashx Cifras e fatgs (englais)], p.&nbsp;3, consultà ils 17 da zercladur 2012.</ref> e be 18&nbsp;% inditgeschan da crair en in Dieu. Radund 23,3&nbsp;% èn catolics e 15&nbsp;% protestants; ultra da quai datti en il pajais radund 5,7&nbsp;% muslims, 1,3&nbsp;% hindus ed 1&nbsp;% budists (situaziun dal 2005). Tradiziunalmain appartegneva la gronda gruppa da la populaziun al protestantissem. Tar ils protestants dals Pajais Bass sa tracti surtut da calvinists, tenor il refurmatur [[Jean Calvin]] ch’ha operà en il 17avel tschientaner a [[Genevra]]. Durant la refurmaziun han ils Pajais Bass er furmà in dals centers dal moviment dals baptists. Instituziunalmain è il calvinissem unì oz ensemen cun ils luterans en la baselgia protestanta dals Pajais Bass. Il nord ed il vest dal pajais eran tradiziunalmain regiuns protestantas, entant ch’ils catolics furmavan – e furman per part anc oz – la maioritad en il sid e l’ost (per exempel 68&nbsp;% a Limburg).<ref>[http://www.ru.nl/kaski/onderzoek/cijfers-rooms/ Cifras e fatgs (ollandais)], consultà ils 19 da schaner 2016.</ref> Il retg sez è da confessiun refurmada. Pervi da l’organisaziun sinodala da las baselgias calvinisticas na cumpeta al monarc però nagina posiziun da manader religius. == Istorgia == === Temp medieval e temp modern tempriv === Suenter ch’il [[Reginavel dals Francs]] è vegnì dividì l’onn 843, han ils «pajais bass» fatg part dal Reginavel ostrofrancon (''Regnum Teutonicum'') e silsuenter dal [[Sontg Imperi roman]]. Sut l’imperatur [[Karl V]], ch’era a medem temp retg da la Spagna (sco Carlos I), era il territori dividì en deschset provinzas e cumpigliava er la Belgia odierna (cun excepziun dal prinzi-uvestgieu da Lüttich) sco er parts da la Frantscha dal Nord e da la Germania dal Vest. Sut il successur da Carlos I, [[Felipe II]], ha gì lieu a partir dal 1566 ina retscha da revoltas. Quellas avevan motivs religius, politics ed economics.<ref>Christoph Driessen: ''Geschichte der Niederlande, Von der Seemacht zum Trendland.'' Regensburg 2009, p.&nbsp;18ss.</ref> Felipe II ha tramess il duca [[d’Alba]] en ils Pajais Bass cun l’intent da supprimer las sullevaziuns. Ma questa politica da violenza ha be effectuà il cuntrari: l’onn 1572 èn quasi tut las citads da la provinza Ollanda sa messas sin la vart da [[Guglielm d’Orange-Nassau]] (Willem van Oranje) che dirigiva la resistenza cunter Alba. En il decurs dals proxims onns èn er las ulteriuras provinzas dals Pajais Bass s’unidas cun ils sullevaturs. [[Datoteca:WilliamOfOrange1580.jpg|thumb|180px|Willem van Oranje – il fundatur dals Pajais Bass]] L’ideal da Willem van Oranje areguard ina coexistenza paschaivla tranter las confessiuns è però ì svelt en stgaglias en vista a las realitads ordvart cumplexas. Il foss tranter ils catolics ch’eran fidaivels a la [[Spagna]] ed ils calvinists radicals era memia profund ed ha gì per consequenza che las provinzas calvinisticas Ollanda, Zeeland ed Utrecht èn s’unidas il 1579 ad in’allianza da defensiun, l’Uniun dad Utrecht. Quest contract dueva furmar il document da fundaziun d’in nov stadi, da la Republica dals Pajais Bass unids. L’onn 1581 han ils stadis generals – la radunanza dals stans generala – fatg l’ultim pass cun declerar l’independenza da la curuna spagnola. Quest’acta da renunzia furma l’emprima giada en l’istorgia ch’in retg ch’era vegnì ‹intronisà da Dieu› è vegnì declerà sco destituì.<ref>Christoph Driessen: ''Geschichte der Niederlande, Von der Seemacht zum Trendland.'' Regensburg 2009, p.&nbsp;50s.</ref> Pir suenter ina guerra dad otganta onns è l’independenza dals Pajais Bass vegnida renconuschida ils 15 da matg 1648 en rom da la Pasch da Vestfalia. Questa data vala sco di da naschientscha dals Pajais Bass odierns, ils quals èn extrads da l’Imperi ensemen cun la Confederaziun svizra. La part meridiunala dals Pajais Bass – la Belgia odierna – è percunter restada tar la Spagna, uschia ch’ils Pajais Bass èn stads dividids da qua davent. === Republica da las set provinzas unidas === Silsuenter èn ils Pajais Bass, sco Republica da las set provinzas unidas, sa sviluppads ad ina da las pli grondas pussanzas economicas e maritimas dal 17avel tschientaner. Da quel temp han ins installà en tut il mund posts da commerzi. Quai n’è però betg vegnì inizià dal stadi sez, mabain da las duas emprimas societads acziunaras da l’istorgia, la Cumpagnia ollandaisa da l’India da l’Ost e la Cumpagnia ollandaisa da l’India dal Vest.<ref>Christoph Driessen: ''Geschichte der Niederlande, Von der Seemacht zum Trendland.'' Regensburg 2009, p.&nbsp;65ss.</ref> Enconuschenta è er, en l’America dal Nord, la fundaziun da la citad Nieuw Amsterdam che dueva pli tard vegnir renumnada en [[New York]]. En l’Asia han ils Ollandais stgaffì lur imperi colonial da l’India Ollandaisa (Nederlands-Indië), l’[[Indonesia]] odierna ch’è daventada independenta il december 1949. Er en il nordost da l’America dal Sid han ils Pajais Bass gudagnà colonias. [[Surinam]] è daventà il 1975 in stadi independent. Tar il territori statal dals Pajais Bass èn silsuenter be anc restadas intginas inslas en la [[Caribica]]. === Temp napoleonic e 19avel tschientaner === L’onn 1795 han ins installà cun sustegn franzos la Republica batavica. Il 1806 ha l’imperatur franzos [[Napoleun I]] fatg londeror il Reginavel da l’Ollanda. Retg da quel è daventà [[Louis-Napoléon Bonaparte]], in frar da l’imperatur. L’imperatur Napoleun I n’era però betg cuntent co che ses frar dirigiva il nov reginavel. Il fanadur 1810 ha el perquai schlià il Reginavel da l’Ollanda, integrond ils Pajais Bass en la Frantscha napoleonica. L’onn 1813, a la fin da l’èra napoloenica, han ils Pajais Bass reacquistà lur independenza. Willem I or da la chasa d’Oranje-Nassau è vegnì declerà prinzi suveran dals Pajais Bass; il 1815 è el daventà retg. Il [[Congress da Vienna]] dal 1815 ha agiuntà al Reginavel la part meridiunala dals Pajais Bass, la [[Belgia]] dad oz. La finamira era da cunfinar en avegnir la Frantscha en il nord cun in ferm stadi. La constituziun dals Pajais Bass ch’è vegnida relaschada da quel temp è restada en vigur fin oz, schebain cun numerusas midadas. La pli impurtanta da quellas, dal 1848, ha introducì la responsabladad dals ministers, quai ch’ha fullà via al sistem parlamentar. Ultra da quai ha il Congress da Vienna transfurmà il ducadi da Luxemburg en in gronducadi ed ha attribuì quel a Willem I persunalmain, per cumpensar sias sperditas territorialas en Germania (Nassau-Dillenburg, Siegen, Hadamar e Diez). La part meridiunala dals Pajais Bass ha cuntanschì si’independenza suenter la revoluziun belgica; la renconuschientscha tras [[Willem I]] è però pir suandada il 1839. Dapi il 1815 era il retg dals Pajais Bass er gronduca da Luxemburg, nua che la Lex Salica na lubiva nagin schef da stadi feminin. Laschond enavos [[Willem III]] tar sia mort il 1890 be ina figlia (regina [[Wilhelmina]]) – ses figls eran gia morts – è il tron luxemburgais vegnì transferì sin in’autra lingia da successiun ereditara entaifer la chasa da Nassau ed il cusrin da Willem, [[Adolf von Nassau]], ha surpiglià la regenza. === 20avel tschientaner === Durant l’Emprima Guerra mundiala èn ils Pajais Bass stads uffizialmain neutrals ed han pudì sa tegnair or da las acziuns da guerra. Il pajais ha però tegnì mobilisà las truppas fin la fin da la guerra ed è ultra da quai stà confruntà cun ina gronda unda da fugitivs nà da la Belgia ch’era vegnida occupada da la Germania. Suenter la fin da l’[[Emprima Guerra mundiala]] han ils Pajais Bass concedì exil a [[Wilhelm II]], l’imperatur tudestg d’enfin qua. [[Datoteca:Bundesarchiv_Bild_141-1114,_Rotterdam,_Luftaufnahme_von_Bränden.jpg|thumb|220px|Rotterdam suenter l’attatga or da l’aria tudestga, matg 1940]] Er cura che la [[Segunda Guerra mundiala]] è prorutta, ha la regenza dals Pajais Bass empruvà l’emprim da sa cumportar a moda neutrala. [[Hitler]] però ha cumandà a sias truppas d’invader ils Pajais Bass, la Belgia ed il Luxemburg per pudair occupar la Frantscha guntgind la Lingia da Maginot vers nord. Suenter in cumbat da tschintg dis han las truppas tudestgas sfurzà ils Pajais Bass la saira dals 15 da matg 1940 da sa surdar. Il motiv decisiv per far quest pass è stà il bumbardament da [[Rotterdam]]. La famiglia roiala era gia fugida pli baud en l’[[Engalterra]]. A partir da quel mument fin l’avrigl 1945 è il pajais stà sut occupaziun tudestga. La Nationaal-Socialistische Beweging (NSB) sut Anton Adriaan Mussert ha collavurà cun las truppas d’occupaziun, senza però cuntanscher in’influenza pli gronda ni entaifer la populaziun ni entaifer l’apparat d’occupaziun. Percunter han ils Pajais Bass tschentà entaifer la Waffen-SS in impurtant contingent da voluntaris da l’exteriur (var 60&nbsp;000 umens). Suenter l’invasiun han gì lieu las persecuziuns da Gidieus tras ils occupants tudestgs. La chauma dal favrer 1941 cunter las deportaziuns è vegnida rebattida sanguinusamain. Dals radund 160&nbsp;000 Gidieus dals Pajais Bass a l’entschatta da la guerra e 20&nbsp;000 fugitivs gidieus vivevan a la fin da la guerra be pli radund 30&nbsp;000. In dals simbols da la persecuziun dals Gidieus insumma è daventà il cas dad [[Anne Frank]]. Er blers Roma e Sinti sesents en ils Pajais Bass èn daventads unfrendas da las deportaziuns en il champ da concentraziun dad [[Auschwitz-Birkenau]]. Ils 11 da schaner 1942 ha cumenzà l’invasiun giapunaisa en l’India ollandaisa. Il prim da mars 1942 han ils Ollandais capitulà. La part meridiunala dals Pajais Bass sezs han las truppas dals Alliads ch’avanzavan vers la [[Germania]] liberà durant la segunda mesadad da l’onn 1944; il nord percunter è restà occupà fin la fin da la guerra. Immediat suenter la fin da la guerra han ils naziunalists indonais proclamà ils 17 d’avust 1945 l’independenza. Pir suenter intervenziuns militaras, numnadas «acziuns da polizia», è l’[[Indonesia]] vegnida relaschada ils 27 da december 1949 formalmain en l’independenza. Fin il 1954 è anc sa mantegnida in’uniun lucca tranter ils Pajais Bass e l’Indonesia. Als Pajais Bass ha appartegnì fin il 1962 la part occidentala da l’insla [[Nova Guinea]]. Dal 1949 fin il 1963 èn vischnancas da cunfin da la Germania dal Vest (en la regiun da Geilenkirchen-Heinsberg ed Emmerich) stadas sut administraziun ollandaisa. Quai è succedì en rom dals plans d’annexiun ch’ils Pajais Bass han sviluppà suenter la Segunda Guerra mundiala cun l’intent d’incorporar parts da la Saxonia Inferiura e da la part occidentala da la Renania e dal Münsterland. Ma questa finamira, l’uschenumnà plan da Bakker-Schut, n’ha betg sa laschà realisar. Las experientschas dal temp d’occupaziun han manà ad ina reorientaziun entaifer la politica da l’exteriur dals Pajais Bass. Damai che la politica da neutralitad aveva fatg naufragi, è il stadi s’associà a la [[NATO]] ed ha fundà il 1952 ensemen cun la [[Germania]], la [[Frantscha]], la [[Belgia]], il [[Luxemburg]] e l’[[Italia]] la Communitad europeica da charvun e d’atschal che dueva daventar l’organisaziun precursura da l’[[Uniun europeica]] dad oz. L’emprim avevan ils Pajais Bass però prendì en mira exclusivamain finamiras economicas. Per l’ina avevan ins tema ch’in stadi plitost pitschen entaifer in’uniun talmain gronda na possia betg cundecider suffizientamain en dumondas politicas; per l’autra considerav’ins in’Uniun europeica dominada memia ferm da la [[Frantscha]] e da la [[Germania]] sco smanatscha potenziala per las stretgas relaziuns da l’agen pajais cun ils [[Stadis Unids]]. Tradiziunalmain èn ils Pajais Bass numnadamain orientads pli ferm vers l’[[Atlantic]] che vers il continent.<ref>Christoph Driessen: ''Geschichte der Niederlande, Von der Seemacht zum Trendland.'' Regensburg 2009, p.&nbsp;230.</ref> Ils Pajais Bass èn er sa participads sco stadi fundatur a l’uniun economica dal [[Benelux]]. Quella è vegnida planisada gia il 1944, fixada il 1958 e messa en vigur il 1960. Ils emprims decennis dal suenterguerra èn stads segnads – sco en blers auters pajais da l’Europa dal Vest era – dal miracul economic. Gia il 1950 giaschevan las entradas naziunalas sur il nivel dal temp avant la Segunda Guerra mundiala.<ref>Christoph Driessen: ''Geschichte der Niederlande, Von der Seemacht zum Trendland.'' Regensburg 2009, p.&nbsp;233.</ref> Ils Pajais Bass tutgavan da quel temp tar las diesch pli grondas pussanzas economicas dal mund, quai tranter auter grazia a concerns internaziunals sco Royal Dutch Shell, Unilever e Philips. Uschia èsi stà pussaivel, sut l’egida dal primminister Willem Drees, da sviluppar in stadi social segnà da vastas purschidas d’assistenza. [[Datoteca:International_Court_of_Justice.jpg|220px|thumb|Il Palaz da la pasch a Den Haag, la sedia dal Tribunal internaziunal]] Areguard la situaziun sociopolitica han surtut ils onns 1960 muntà ina profunda cesura. Las differentas ‹pitgas›, vul dir la separaziun stricta dals milieus dals protestants, catolics, liberals e socialists, han cumenzà a sa schliar. Entant che questa vieuta è stada colliada en Frantscha ed en Germania cun confruntaziuns violentas, è ella sa splegada en ils Pajais Bass quasi a la mitta. Uschia n’hai per exempel dà naginas revoltas da students – gia il 1970 ha il parlament a [[Den Haag]] deliberà ina lescha davart las scolas autas che concediva als represchentants dals students dretgs da cundecisiun fitg vasts.<ref>Christoph Driessen: ''Geschichte der Niederlande, Von der Seemacht zum Trendland.'' Regensburg 2009, p.&nbsp;239.</ref> Il cabinet dal primminister socialdemocratic ha elegì per la perioda d’uffizi dal 1973 fin il 1977 il motto «La fantasia a la pussanza». L’istoriograf James C. Kennedy vegn a la conclusiun: «Analisond la moda e maniera co ch’ils represchentants da las autoritads han tractà las midadas culturalas pon ins be dir: tut respect!»<ref>Christoph Driessen: ''Kleine Geschichte Amsterdams.'' Regensburg 2010, p.&nbsp;118.</ref> Il pajais ch’era avant segnà d’in calvinissem moralmain rigurus, è uss daventà in propugnatur d’ina societad liberala e pluralistica. Ils Pajais Bass èn per exempel stads in dals emprims stadis ch’han legalisà il consum da pitschnas quantitads da ‹drogas flaivlas› sco haschisch.<ref>Christoph Driessen: ''Geschichte der Niederlande, Von der Seemacht zum Trendland.'' Regensburg 2009, p.&nbsp;241ss.</ref> La relaziun tranter la regenza e l’opposiziun, ma er tranter ils patruns ed ils lavurants era segnada d’ina cultura da consens ch’è daventada enconuschenta sut il term ‹model da Polder›. Quel è vegnì considerà la fin dals onns 1990 sco varianta ollandaisa da la terza via ch’è vegnida propagada dal chancelier tudestg [[Gerhard Schröder]] e dal primminister britannic [[Tony Blair]].<ref>Friso Wielega: ''Geschichte der Niederlande.'' Stuttgart 2012, p.&nbsp;417.</ref> === 21avel tschientaner === Malgrà ils success economics è sa manifestà a l’entschatta dal 21avel tschientaner en la societad ollandaisa in «fluss da malcuntentientscha clandestin» (Christoph Driessen). Quai ha bain divers motivs, ma è tuttavia er d’attribuir ad ina cultura politica che s’orientava permanentamain al criteri da la correctadad politica. Blers burgais han gì l’impressiun che tscherts temas, sco la criminalitad da persunas estras u la mancanza d’integraziun, na vegnian betg discutads avertamain da las elitas politicas. Quant gronda che la malcuntentientscha era daventada, è sa mussà andetgamain la fin da l’onn 2001, sut l’impressiun da las attatgas da terror dals 11 da settember: cun il populist da dretga carismatic [[Pim Fortuyn]] è cumparì sin la tribuna politica in politicher da tut auter gener. Entaifer paucs mais è ses moviment sa transfurmà en la partida che cuntanscheva las pli autas cifras tar sondagis da l’opiniun publica. Ma il matg 2002, nov dis avant las elecziuns en il parlament, ha in protectur dals animals fanatic sajettà Fortuyn. Dus onns pli tard ha in ulteriur murdraretsch politic commovì il pajais: il november 2004 ha in giuven ollandais cun ragischs marocanas sajettà il reschissur [[Theo van Gogh]] ch’era s’exprimì a moda critica envers l’islam. Quests dus assassinats han manà a debattas fitg intensivas davart il maletg da sasez da la societad ollandaisa. Tut en tut ha l’entschatta dal 21avel tschientaner manà en il pajais ad in spustament a dretga, damai ch’ils temas da Fortuyn e da ses successur [[Geert Wilders]] èn er vegnids tractads en autras partidas. Dapi l’avrigl 2001 èn admessas en ils Pajais Bass lètgs da medema schlattaina. Cun quai èn ils Pajais Bass stads l’emprim stadi en tut il mund ch’ha surpassà il status dal partenadi registrà da pèrs omosexuals stgaffind in urden da dretg per relaziuns omosexualas. Cun ina maioritad da 61,6&nbsp;% han ils Ollandais refusà il 2005 il contract davart ina constituziun per l’Europa. == Stadi == === Constituziun e politica === [[Datoteca:Den Haag Binnenhof.jpg|thumb|220px|Chasa da la regenza a Den Haag]] Ils Pajais Bass furman ina monarchia parlamentara. Schef da stadi è tenor la constituziun il retg. El nominescha uffizialmain il primminister ed ils ministers che furman ensemen la regenza. Il parlament, ils ‹stadis generals› (''Staten-Generaal''), consista da duas chombras. L’emprima sa cumpona dals deputads dals parlaments provinzials, la segunda elegian ils burgais ollandais tenor glistas. Tras quai è la segunda (''Tweede Kamer'') la chombra la pli impurtanta. Formalmain n’ha il parlament betg da decider davart la cumposiziun da la regenza; facticamain nominescha il retg però ils ministers suenter avair consultà las fracziuns. === Polizia === La polizia statala (''Nationale Politie'') è organisada a moda centrala ed occupa radund 63&nbsp;000 emploiads. La schendarmaria (''Koninklijke Marechaussee'') dumbra radund 6800 collavuraturs. Organisatoricamain appartegna quest’ultima a las forzas armadas. Sias incumbensas cumpiglian tranter auter la protecziun dals cunfins e da las plazzas aviaticas sco er la protecziun persunala da la famiglia roiala. === Militar === Formalmain èn las forzas armadas dals Pajais Bass in’instituziun dal Reginavel dals Pajais Bass e betg be da la part dal pajais Pajais Bass. Damai che la constituziun attribuescha però a la regenza dals Pajais Bass il cumond suprem sur las forzas armadas, suttastattan quellas facticamain a questa part dal pajais. Il servetsch militar obligatoric han ins sistì ad interim il 1996. Tras quai possedan ils Pajais Bass in’armada professiunala. Las expensas per il militar muntan a radund 1,5&nbsp;% dal PNB (per cumparegliar: [[Svizra]] 0,7&nbsp;%, [[Germania]] 1,5&nbsp;%, [[Stadis Unids]] bundant 4&nbsp;%). === Relaziuns internaziunalas === Ils Pajais Bass èn stads in dals stadis ch’han stimulà l’onn 1999 l’introducziun da l’euro sco unitad monetara europeica (en rom dal Contract da Maastricht). Dapi il prim da schaner 2002 è l’euro la valuta uffiziala dal pajais. En ils Pajais Bass han tranter auter las suandantas instituziuns lur sedia: * Tribunal internaziunal * Curt penala internaziunala * Europol * Center europeic per la perscrutaziun e la tecnologia astronautica === Provinzas e vischnancas === Ils Pajais Bass furman in stadi unitar decentralisà. Sutvart il nivel naziunal èn situadas las provinzas (neerlandais: ''provincies''). Il 1579 hai dà l’emprim set provinzas. Pli tard èn vegnidas vitiers las provinzas Brabant dal Nord e Limburg. Drenthe è medemamain daventà in’atgna provinza e la provinza dominanta [[Ollanda]] è sa dividida il 1840 en Ollanda dal Nord ed Ollanda dal Sid. Il 1986 han ins furmà Flevoland sco la provinza la pli giuvna, uschia ch’igl èn actualmain dudesch provinzas. Savens vegnan las provinzas unidas a quatter gruppas: * Utrecht, Ollanda dal Nord e dal Sid en il vest<div class="noprint"> :''→ Artitgel principal: [[Ollanda]]'' </div> * Zeeland, Brabant dal Nord e Limburg en il sid * Flevoland, Gelderland ed Overijssel en l’ost * Drente, Groningen e Frislanda en il nord Las provinzas sa dividan en stgars 400 vischnancas (''gemeenten''). In nivel da districts u circuls tranter las provinzas e las vischnancas n’enconuschan ils Pajais Bass percunter betg. Las provinzas disponan mintgamai d’in parlament (''Provinciale Staten'') e d’ina regenza (''College van Gedeputeerde Staten''). Il College sa cumpona dal cummissari dal retg e da represchentants dal parlament da la regenza. En medema moda datti en las vischnancas in cussegl da vischnanca ed ina suprastanza da vischnanca; quest’ultima sa cumpona dal burgamester e da represchentants dal cussegl da vischnanca. Ils cumissaris dal retg ed ils burgamesters vegnan designads da la regenza ed elegids tras decret roial, e quai per ordinari a basa da propostas dals parlaments provinzials resp. communals. Blers burgamesters fan carriera en lur mastergn cun far servetsch en pliras vischnancas (mintgamai per ina perioda da sis onns che po vegnir renovada). Tar in burgamester na sa tracti pia betg d’in represchentant dal cussegl da vischnanca u da la populaziun locala. Gia dapi onns datti iniziativas da laschar participar ils abitants da la vischnanca a l’elecziun dal burgamester. === Territoris caribics === Dapi il 1986 consistiva il Reginavel dals Pajais Bass da trais pajais: dals Pajais Bass, da las Antillas Ollandaisas e d’Aruba. Aruba aveva survegnì quel onn il status d’in agen pajais. Ils 10 d’october 2010 èn las inslas danovamain vegnidas partidas en da nov: * [[Aruba]], [[Curaçao]] e [[Sint Maarten]] furman singuls pajais entaifer il Reginavel. * [[Bonaire]], [[Sint Eustatius]] e [[Saba]] figureschan entaifer il Reginavel sco ‹vischnancas particularas› che n’appartegnan a nagina provinza ollandaisa. == Economia == === En general === [[Datoteca:ECT_waalhaven_bij_nacht.jpg|thumb|220px|Il port da Rotterdam]] Ils Pajais Bass disponan d’in sistem economic plitost liberal. Dapi ils onn 1980 ha la regenza reducì tant sco pussaivel sias intervenziuns economicas. La quota da dischoccupaziun giascha sut la media europeica (6,8&nbsp;% il 2014). Entaifer l’industria domineschan la branscha da victualias (Unilever, Heineken), l’industria chemica (AkzoNobel, DSM), las raffinarias da petroli (Shell) sco er la producziun d’apparats electronics (Philips, TomTom, Océ) e da camiuns (DAF). In’impurtanza extraordinaria cumpeta als servetschs. Las grondas interpresas da servetschs da finanzas (ING, Fortis, AEGON), ils ports mundials [[Rotterdam]] ed [[Amsterdam]] sco er la plazza d’aviaziun Schiphol (Amsterdam Airport) tutgan tar las pli grondas interpresas da servetschs da l’Europa. L’agricultura è autamain tecnisada ed ordvart productiva. Sper la cultivaziun da granezza, da legums, da fritgs e da flurs da tagl – la cultivaziun da tulipanas dueva schizunt influenzar l’istorgia dal pajais – vegn er tgirada l’economia da latgiras en gronda dimensiun. Quest’ultima furma la basa per la producziun da chaschiel sco impurtant product d’export. L’agricultura occupa be 2 % dals lavurants, ma presta ina gronda contribuziun a l’export. Suenter ils [[Stadis Unids]] e la [[Frantscha]] furman ils Pajais Bass il terz grond exportader da products agriculs en tut il mund. En congual cun il product naziunal brut dals ulteriurs pajais da l’Uniun europeica cuntanschan ils Pajais Bass in index da 126 (situaziun dal 2005).<ref>[http://europa.eu/rapid/pressReleasesAction.do?reference=STAT/06/166&format=HTML&aged=0&language=EN&guiLanguage=en ''Eurostat News Release''].</ref> === Resursas natiralas === Ils Pajais Bass disponan da giaschaments da gas natiral che vegnan explotads vastamain en vischinanza da Groningen sco er en la part meridiunala da la Mar dal Nord. Suenter la [[Russia]], ils [[Stadis Unids]], il [[Canada]] e la [[Gronda Britannia]] èn ils Pajais Bass stads il 1996 il pajais cun la tschintgavel auta explotaziun da gas natiral dal mund (75,8 mrd.&nbsp;m³). Ultra da quai dispona il stadi da reservas da petroli pli pitschnas e da gronds giaschaments da sal. Abstrahà da turba na datti en ils Pajais Bass praticamain naginas ulteriuras ritgezzas natiralas. === Expensas publicas === Il 2009 ha il budget dal stadi cumpiglià expensas en l’autezza da 410 milliardas dollars ed entradas da 368 milliardas dollars. Da quai resulta in deficit dal budget en l’autezza da 5,3 % dal product naziunal brut.<ref>[https://web.archive.org/web/20200515122703/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/nl.html ''The World Factbook''].</ref> Ils debits dal stadi muntavan il 2009 a 497 milliardas dollars u 62,2&nbsp;% dal product naziunal brut. Il 2006 èn vegnids impundids 9,4&nbsp;% da las expensas statalas (en procent dal product naziunal brut) per il sectur da sanadad, 5,3&nbsp;% per la furmaziun e 1,6&nbsp;% per il militar. === Traffic === La rait da vias dals Pajais Bass mesira en tut 116&nbsp;500&nbsp;kilometers. Las viafiers han ina lunghezza da 2808&nbsp;kilometers e furman la rait cun la pli auta frequenza en tut l’Europa. Radund 44&nbsp;% da l’entir transport succeda sin via e 40,5&nbsp;% sin la viafier. Ils flums Rain, Maas e Schelde che curran nà da l’exteriur europeic tras ils Pajais Bass vers la Mar dal Nord fan dal pajais in punct central da la navigaziun interna europeica. Sur decennis ha il port da [[Rotterdam]] furmà il pli grond port dal mund; il 2004 ha el pers questa posiziun al port da [[Schanghai]], è però restà il pli grond port da l’Europa. Ulteriuras impurtantas citads da port ollandaisas èn [[Amsterdam]], [[Eemshaven]] e [[Vlissingen/Terneuzen]]. En ils Pajais Bass sa chattan dus impurtants eroports: Schiphol e Rotterdam-Den Haag. Schiphol furma il pli grond eroport en ils Pajais Bass e gioga er in’impurtanta rolla a nivel internaziunal. El tutga tar ils gronds eroports europeics e sa chatta areguard il dumber da passagiers sin la tredeschavla plazza mundiala. En l’entir pajais existan trais citads cun in sistem da metro, numnadamain [[Rotterdam]], [[Den Haag]] ed [[Amsterdam]]. Fitg derasà en tut il pajais è ultra da quai il velo. Als velocipedists stattan savens a disposiziun agens vials u in’atgna rait da vias. Cun en media 43 morts da traffic ad onn sin in milliun abitants è il traffic en ils Pajais Bass il pli segir da l’entir spazi da l’Uniun europeica.<ref>https://web.archive.org/web/20110706095150/http://vcoe.at/start.asp?ID=4364.</ref> == Cultura == === Dis da festa === En ils Pajais Bass na datti betg in di naziunal sco tal, ma persuenter il ''Koningsdag''. Cuntrari a praticamain tut ils auters pajais europeics na furma il prim da matg nagin di da festa. La fin da la [[Segunda Guerra mundiala]] vegn commemorada ils 5 da matg (e betg ils 8 da matg), damai che l’armada tudestga ha capitulà separadamain en ils Pajais Bass. Daspera vegnan festivads ils firads religius usitads tenor il chalender cristian. === Pictura ed art === [[Datoteca:Vincent_Willem_van_Gogh_128.jpg|thumb|180px|Las famusas flurs-sulegl da Van Gogh]] Dals Pajais Bass derivan numerus picturs da renum mundial. In dals pli enconuschents artists da la fasa tempriva furma [[Hieronymus Bosch]]. Cun il temp da fluriziun da la republica en il 17avel tschientaner, l’uschenumnà temp dad aur, è alura collià in grond dumber d’artists sco [[Rembrandt van Rijn]], [[Jan Vermeer]], [[Frans Hals]], [[Carel Fabritius]], [[Gerard Dou]], [[Paulus Potter]], [[Jacob Izaaksoon van Ruisdael]] u [[Jan Steen]]. Durant quest’epoca eran activs en ils Pajais Bass var 700 artists che producivan mintg’onn radund 70&nbsp;000 maletgs. Ina tala producziun è singulara en tut l’istorgia d’art e n’è vegnida cuntanschida ni durant la renaschientscha en l’Italia ni durant il temp da l’impressiunissem en Frantscha.<ref>Christoph Driessen: ''Rembrandt und die Frauen.'' Regensburg 2011, p.&nbsp;29.</ref> Enconuschents artists d’ulteriuras epocas furman [[Vincent van Gogh]] e [[Piet Mondrian]]. [[M.C. Escher]] ed [[Otto Heinrich Treumann]] èn stads enconuschents grafichers. === Architectura === Architects ollandais han surtut dà impurtants impuls a l’architectura dal 20avel tschientaner. Da menziunar èn [[Hendrik Petrus Berlage]] ed ils architects da la gruppa De-Stijl ([[Robert van ’t Hoff]], [[Jacobus Johannes Pieter Oud]], [[Gerrit Rietveld]]). [[Johannes Duiker]] è stà in represchentant dal moviment modern. [[Mart Stam]] è en emprima lingia stà activ en Germania e l’uschenumnada Scola dad Amsterdam ([[Michel de Klerk]], [[Het Schip]]) ha contribuì decisivamain a l’architectura expressiunistica. Er suenter la Segunda Guerra mundiala èn resortids architects innovativs. [[Aldo van Eyck]] e [[Herman Hertzberger]] han marcà il structuralissem. [[Piet Blom]] è enconuschent per sias ‹chasas sin plantas› singularas. Dals architects ch’appartegnan a las tendenzas architectonicas actualas èn da menziunar [[Rem Koolhaas]] ed ils biros MVRDV, Mecanoo, Erick van Egeraat e Neutelings-Riedijk. === Scienza e tecnologia === Scienziads da muntada internaziunala che derivan dals Pajais Bass èn tranter auter [[Erasmus von Rotterdam]], [[Baruch Spinoza]], [[Christiaan Huygens]] ed [[Antoni van Leeuwenhoek]]. Er [[René Descartes]] ha passentà la gronda part da sia perioda activa en ils Pajais Bass. Insumma han numerus scienziads persequitads chattà qua dapi il temp modern tempriv asil e pussaivladads d’activitad. La sociologia moderna è vegnida fundada ed influenzada decididamain da [[S. Rudolf Steinmetz]]. Per la medischina dal temp modern tempriv ha la citad da [[Leiden]] furmà in impurtant center. Oz datti en ils Pajais Bass 14 universitads statalas e numerusas scolas autas. A [[Noordwijk]] è er staziunada l’Agenzia spaziala europeica (ASE/ESA). === Litteratura === Durant l’epoca d’aur (''De Gouden Eeuw'') dal 17avel tschientaner n’ha betg be flurì la pictura, mabain er la litteratura. Ils pli enconuschents represchentants da quella èn [[Joost van den Vondel]] e [[Pieter Corneliszoon Hooft]]. Tranter il 1942 ed il 1944 ha [[Anne Frank]] scrit ses diari che dueva vegnir enconuschent en tut il mund. Durant l’occupaziun dal pajais tras la Germania naziunalsocialistica eran ella e sia famiglia sa zuppads per mitschar da la deportaziun en in champ da concentraziun – la finala adumbatten. Sco ils trais auturs ils pli impurtants da la segunda mesadad dal 20avel tschientaner valan [[Harry Mulisch]], [[Willem Frederik Hermans]] e [[Gerard Reve]]. Medemamain enconuschents a l’exteriur èn [[Maarten ’t Hart]], [[Cees Nooteboom]], [[Jan Wolkers]] e [[Hella Haasse]]. === Musica === Entaifer l’epoca da la renaschientscha è er la Scola ollandaisa stada da grond’impurtanza. Quella è però surtut vegnida purtada da Flams, Franzos e d’abitants dal Contadi da Hainaut. La vita musicala ollandaisa sco tala n’ha ditg betg cuntanschì il nivel da l’ulteriura musica classica europeica. Pir vers la fin dal 19avel tschientaner ha gì lieu ina professiunalisaziun ed èn sa furmads orchesters e musicas da chombra. Il pli enconuschent violinist e directur d’orchester contemporan è [[André Rieu]]. Impurtants cumponists ollandais dal temp enturn il 1800 èn per exempel stads [[Johann Wilhelm Wilms]] e [[Carol Anton Fodor]] ch’èn omadus s’orientads a la classica viennaisa. En il 19avel tschientaner ha surtut la romantica tudestga influenzà la vita musicala, sco che quai sa mussa per exempel tar [[Richard Hol]]. [[Bernard Zweers]] ha empruvà sco emprim da sviluppar ina musica naziunala specificamain ollandaisa. Ad el èn suandads [[Julius Röntgen]] ed [[Alphons Diepenbrock]], cun agid dals quals la musica ollandaisa ha finalmain pudì tegnair pass cun ils svilups musicals internaziunals. Impurtants cumponists dal 20avel tschientaner èn [[Willem Pijper]], [[Matthijs Vermeulen]], [[Louis Andriessen]], [[Otto Ketting]], [[Ton de Leeuw]], [[Theo Loevendie]], [[Misha Mengelberg]], [[Tristan Keuris]] e [[Klaas de Vries]]. [[Golden Earring]], bain la band da rock ollandaisa la pli enconuschenta, ha gì ils onns 1970 in grond success cun hits sco ‹Radar Love›. Enconuschentas internaziunalmain eran ils onns 1970 ultra da quai bands sco [[Ekseption]] (cun [[Rick van der Linden]]), [[Focus]] e [[Shocking Blue]]. Medemamain naschids en ils Pajais Bass èn Eddie ed Alex Van Halen da la band da hardrock americana [[Van Halen]]. [[Datoteca:North_Sea_Jazz_Festival_2015.jpg|220px|thumb|North Sea Jazz Festival]] Musicists actuals ch’èn enconuschents a nivel internaziunal èn per exempel [[Herman van Veen]], [[Robert Long]], [[Nits]], [[Candy Dulfer]], [[Anouk Teeuwe]], [[Ellen ten Damme]] e [[Tiësto]]. Il North Sea Jazz Festival ad Ahoy Rotterdam (pli baud a Den Haag) tutga tar ils pli impurtants festivals da ses gener. Dapi intgins decennis è la musica en lingua ollandaisa (''nederlandstalige muziek'') fitg populara. Il nestor da quest gener è [[Peter Koelewijn]] ch’ha gia cumenzà avant 50 onns cun rock’n’roll en sia lingua materna. Pli tard è vegnì vitiers il chantautur [[Boudewijn de Groot]]. A l’entschatta dals onns 1980 hai dà in cult da la musica da pop ollandaisa cun [[Doe Maar]], [[Het Goede Doel]] u [[Frank Boeijen]]. Suenter il 1984 è la popularitad da questa musica sa sminuida per radund diesch onns; alura è suandà in revival che perdura fin oz. Las pli enconuschentas bands da rock e pop da l’èra pli nova èn [[Bløf]] ed il duo [[Acda en de Munnik]] ch’è sa fatg in num cun in program d’art pitschen. Anc pli autas cifras da vendita cuntanschan artists da schlagher sco [[Marco Borsato]], [[Jan Smit]] e [[Frans Bauer]]. Impurtants rappers dals Pajais Bass èn [[Ali B]] e [[Lange Frans]]. Ultra da quai èn diversas furmas da metal fitg popularas. Enconuschentas bands da quest gener èn [[Heidevolk]], [[Epica]], [[Within Temptation]], [[Delain]], [[The Gathering]] u [[After Forever]]. Dapi ils onns 1990 è sa sviluppà en ils Pajais Bass in nov stil da musica ch’è daventà adina pli popular en l’Europa ed en ils Stadis Unids: hardcore techno u gabber. Il trance è arrivà nà da la Germania en ils Pajais Bass ed ha cuntanschì là sia pli gronda popularitad en tut il mund. Dapi intgins onns èn er ils stils successurs jumpstyle, hardstyle e speedcore fitg populars. === Cabaret === Questa furma d’art è ordvart populara en ils Pajais Bass. Er en la conversaziun da mintgadi integrescha la populaziun gugent ''grapje'' (pitschnas sgnoccas u spass). Ils gronds maisters dal cabaret suenter la Segunda Guerra mundiala èn stads [[Wim Kan]] (cabaret politic), [[Wim Sonneveld]] e [[Toon Hermans]] sco er [[Rudi Carrell]] en Germania. === Gasettas e revistas === Las gasettas tradiziunalas las pli impurtantas dal pajais èn ‹De Telegraaf›, ‹AD›, ‹de Volkskrant›, ‹NRC Handelsblad› e ‹Trouw›. Dapi il 1999 vegnan quellas concurrenzadas da diversas gasettas gratuitas; quellas e l’internet han per part manà ad ina ferma diminuziun dals lecturs. Cun ‹De Groene Amsterdammer›, ‹Elsevier›, ‹HP/De Tijd›, ‹Vrij Nederland› cumparan quatter revistas emnilas da caracter politic. === Radio e televisiun === Sco en blers auters pajais europeics differenzieschan ins er en ils Pajais Bass tranter emetturs da dretg public e privats. Tar ils emetturs da dretg public tutgan NPO 1, NPO 2 e NPO 3 sco er BVN per ils Ollandais a l’exteriur. Entaifer ils emetturs privats dominescha la RTL Group. Ils emetturs da dretg public vegnan per gronda part finanziads sur daners da taglia, per part però er sur in sistem da commembranza: oriundamain eran quests emetturs numnadamain vegnids installads da purtaders d’orientaziun ideologica sco la baselgia catolica u organisaziuns da lavurants. Producziuns americanas u englaisas na vegnan betg sincronisadas (cun excepziun d’emissiuns per uffants), mabain emessas directamain per englais. === Sport === Sco sport naziunal vala en ils Pajais Bass il ballape. L’organisaziun precursura da la federaziun da ballape naziunala è vegnida fundada gia l’onn 1889. La squadra da ballape naziunala, che vegn numnada ''Nederlands elftal'' u ''Oranje'', tutga tar las pli fermas dal mund. Dapi il 1976 èn ils Ollandais sa participads nov giadas al campiunadi europeic ed han gudagnà l’onn 1988 il titel. Al campiunadi mundial èn els stads preschents dapi il 1934 diesch giadas. Il 1974, 1978 e 2010 èn els daventads segunds, il 2014 terzs. En il sport motorisà èn surtut enconuschents ils trajects da campiunadi mundial da moto e da speedway sin glatsch ad Assen sco er l’anteriur cirquit da furmla1 a Zandvoort. === Cuschina === [[Datoteca:Kaasmarkt2_close.jpg|thumb|220px|''Kaasmarkt'' a Gouda (2004)]] En la cuschina tradiziunala ollandaisa prevalan – sco en la cuschina tudestga – tartuffels, legums e liongias (per exempel en il stamppot). Il pli derasads èn frieten u patat, ollandais per pommes frites, cun diversas sosas. Ulteriuras spezialitads èn il gouda (chaschiel) e hollandse nieuwe, ina tratga da peschs. Enconuschents sur ils cunfins èn er il vla (puding ollandais) e las frikandel (rollas da brassar), plinavant ils kibbeling (buccadinas da peschs che vegnan preparadas sco nuggets da pulaster). Pervi da la tradiziun sco pussanza maritima èn er influenzas nà da surmar sa fatgas valair en la cuschina ollandaisa. Exempels èn nasibal u bamibal, variaziuns da nasi goreng resp. bami goreng. == Annotaziuns == <references/> == Litteratura == * Friso Wielenga, Ilona Taute (ed.): ''Länderbericht Niederlande. Geschichte – Wirtschaft – Gesellschaft.'' Bundeszentrale für Politische Bildung, Bonn 2004, ISBN 3-89331-483-0. * Christoph Meyer: ''Anpassung und Kontinuität. Die Außen- und Sicherheitspolitik der Niederlande von 1989 bis 1998.'' Waxmann, Münster 2007, ISBN 978-3-8309-1865-3. * G. Moldenhauer, J. Vis (ed.): ''Die Niederlande und Deutschland. Einander kennen und verstehen.'' Münster e.a. 2001. * Horst Lademacher: ''Die Niederlande. Politische Kultur zwischen Individualität und Anpassung.'' Francfurt a.M. / Berlin 1993. * Dik Linthout: ''Frau Antje und Herr Mustermann. Niederlande für Deutsche.'' Ch. Links, Berlin 2002, ISBN 3-86153-268-9. * Michael North: ''Geschichte der Niederlande''. C.H. Beck Verlag, Minca 2008, ISBN 978-3-406-41878-5. * Christoph Driessen: ''Geschichte der Niederlande''. Verlag Friedrich Pustet, Regensburg 2009, ISBN 978-3-7917-2173-6. == Colliaziuns == {{Commonscat|Netherlands|Pajais Bass}} {{Commonscat|Kingdom of the Netherlands|Reginavel dals Pajais Bass}} * [http://www.rijksoverheid.nl/ rijksoverheid.nl] – pagina d’internet da la regenza dals Pajais Bass per la populaziun da lingua neerlandaisa * [http://www.government.nl/ government.nl] – pagina d’internet da la regenza dals Pajais Bass per la populaziun d’autras linguas * [http://www.overheid.nl/ overheid.nl] – pagina d’internet cun tut las infurmaziuns davart las autoritads * [http://www.koninklijkhuis.nl/ koninklijkhuis.nl] – pagina d’internet da la chasa roiala dals Pajais Bass * [https://web.archive.org/web/20160805090915/http://www.holland.com/de/tourist.htm holland.com] – pagina d’internet da l’uffizi da turissem ollandais * [http://www.niederlandenet.de/ niederlandenet.de] – il pli grond portal d’infurmaziun davart ils Pajais Bass en lingua tudestga * [https://web.archive.org/web/20160829104801/https://www.destatis.de/DE/ZahlenFakten/LaenderRegionen/Internationales/Land/Europa/Niederlande.html Profil dal pajais] da l’uffizi da statistica da la Germania * [https://web.archive.org/web/20200515122703/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/nl.html ''CIA World Factbook – Netherlands''] {{Countries of Europe}} [[Categoria:Pajais Bass| ]] [[Categoria:Stadis da l'Europa]] [[Categoria:Artitgels recumandads (Stadis da l'Europa)]] apucyj3hblm3vy9v0u8abf19kjiysbf 0 1681 163380 161807 2022-08-22T15:41:09Z InternetArchiveBot 16747 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{Artitgel 1000|+30}} {{Infobox terra |NUM = <font size="+1">'''Republica da l’Africa dal Sid'''</font><br /> '''Republiek van Suid-Afrika''' <font size="-1">(afrikaans)</font><br /> '''Republic of South Africa''' <font size="-1">(englais)</font><br /> '''Riphabliki yeSewula Afrika''' <font size="-1">(isiNd.)</font><br /> '''IRiphabliki yaseMzantsi Afrika''' <font size="-1">(isiXh.)</font><br /> '''IRiphabliki yaseNingizimu Afrika''' <font size="-1">(isiZu.)</font><br /> '''Rephaboliki ya Afrika-Borwa''' <font size="-1">(Sotho sett.)</font><br /> '''Rephaboliki ya Afrika Borwa''' <font size="-1">(Sotho mer.)</font><br /> '''Rephaboliki ya Aforika Borwa''' <font size="-1">(Setswana)</font><br /> '''IRiphabhulikhi yeNingizimu Afrika''' <font size="-1">(Sis.)</font><br /> '''Riphabuḽiki ya Afurika Tshipembe''' <font size="-1">(Tsh.)</font><br /> '''Riphabliki ra Afrika Dzonga''' <font size="-1">(Xitsonga)</font><br /> |MALETG-BANDIERA = Flag of South Africa.svg |ARTITGEL-BANDIERA = |MALETG-BANDIERA-LADEZZA = 150px |MALETG-VOPNA = Coat of arms of South Africa (heraldic).svg |ARTITGEL-VOPNA = |MALETG-VOPNA-LADEZZA = 100px |PAROLA = ''ǃke e: ǀxarra ǁke'' <br /><small>(ǀXam per: ''Unitad en diversitad'')</small> |LINGUA-UFFIZIALA = englais, afrikaans, isizulu, siswati, ndebele meridiunal, sesotho, sotho settentriunal, xitsonga, setswana, tshivenda ed isixhosa |CHAPITALA = [[Pretoria]] (executiva) <br /> [[Citad dal Cap]] (legislativa) <br /> [[Bloemfontein]] (giudicativa) |SEDIA-DA-LA-REGENZA = [[Pretoria]] |FURMA-DA-STADI = republica federala cun elements federals |FURMA-DA-REGENZA = |SCHEF-DA-STADI = president [[Cyril Ramaphosa]] |SCHEF-DA-REGENZA = |SURFATSCHA = 1 221 037 |ABITANTS = 59 622 350 (2020) |SPESSEZZA-DA-LA-POPULAZIUN = 48,8 |MUNAIDA = rand |INDEPENDENZA = 31 da matg 1910 |IMNI-NAZIUNAL = ''National Anthem of South Africa'' |ZONA-D-URARI = UTC +2 |NUMER-DA-L-AUTO = ZA |INTERNET-TLD = .za |PRESELECZIUN-TELEFON = +27 |MALETG-POSIZIUN = LocationSouthAfrica.svg |MALETG1 = Map of South Africa.svg |MALETG2 = }} La '''Republica da l’Africa dal Sid''' (Republic of South Africa, RSA) è in stadi situà en la part meridiunala da l’[[Africa]]. El furma il spazi economic il pli sviluppà dal continent african. En il sid e sidost cunfinescha l’Africa dal Sid cun l’[[Ocean Indic]], en il vest cun l’[[Ocean Atlantic]]. En il nord sa chattan ils stadis vischins [[Namibia]], [[Botswana]] e [[Simbabwe]], en il nordost [[Mosambic]] ed en l’ost [[Swaziland]]. Il Reginavel [[Lesotho]] è, sco enclava, enserrà dal tuttafatg da l’Africa dal Sid. La Republica da l’Africa dal Sid ha trais chapitalas<ref>[https://www.gov.za/about-sa/south-africa-glance South African Government: ''South Africa at a glance''], consultà ils 13 da fanadur 2018.</ref>: la regenza ha sia sedia a [[Pretoria]], il parlament a [[Citad dal Cap]] ed il tribunal d’appellaziun superiur a [[Bloemfontein]]. Las pli grondas metropolas dal pajais tenor abitants (incl. aglomeraziun) èn [[Johannesburg]] e [[Citad dal Cap]]. L’englais furma la lingua franca dal pajais, daspera èn l’afrikaans e nov linguas bantu uffizialas. L’Africa dal Sid appartegna sco sulet stadi african a las pussanzas economicas dals G20 e fa ultra da quai part dals stadis BRICS. La sedia dal parlament da l’Uniun africana sa chatta a Johannesburg-Midrand. L’Africa dal Sid ha furmà in dals stadis da fundaziun da las [[Naziuns unidas]]. == Survista == La Republica da l’Africa dal Sid è in pajais culturalmain fitg divers, en il qual vivan umans da pliras etnias ed il qual vegn savens designà pervi da sia diversitad sco naziun d’artg s. Martin. Damai che las differentas gruppas da la populaziun n’han betg adina vivì senza conflicts ina sper l’autra, hai adina puspè dà problems e disturbis en la relaziun tranter la populaziun maioritara betg europeica ed ils immigrants europeics resp. lur descendents naschids al lieu; quai ha per part gì influenzas gravantas sin l’istorgia e la politica dal pajais. La populaziun Khoisan che viva per part anc sco chatschaders e rimnaders è vegnida marginalisada fermamain. La Nasionale Party, la partida dals alvs che discurran afrikaans – per il pli da derivanza ollandaisa, per part però er d’origin tudestg u franzos – ha, suenter sia victoria electorala l’onn 1948, transfurmà tut ils secturs da la societad sidafricana tenor il princip programmatic dal «svilup separà» (il qual è pli tard vegnì proscrit en tut il munds sut la noziun [[apartheid]]). Quest svilup aveva però prendì si’entschatta gia pli baud, sut las regenzas statalas tant d’orientaziun britannica sco er bura ed ha furmà la politica statala uffiziala fin curt suenter l’elecziun dal president moderà [[Frederik Willem de Klerk]] ch’è sa mussà pront da sa perencleger. La vieuta en la politica ha cumenzà l’onn 1990; quella ha furmà la consequenza d’in cumbat da blers onns da la maioritad da la populaziun dischavantagiada sut manaders politics sco [[Nelson Mandela]] ed è per gronda part sa splegada a moda paschaivla. Las elecziuns dal parlament da l’onn 1994 èn vegnidas realisadas l’emprima giada tenor il princip dal dretg d’eleger egual per tut ils burgais ed han midà a moda fundamentala la vita politica en il pajais. Elecziuns libras e secretas, però be tranter la populaziun alva privilegiada, avevan gia gì lieu dapi il 19avel tschientaner. L’economia dal pajais è la pli sviluppada da l’entir continent african. L’Africa dal Sid è er in dals pauc pajais en l’Africa, en ils quals vegn accordà in grond spazi d’agir a linguas uffizialas betg europeicas. Ultra da quai furma il pajais il sulet da l’entira Africa, en il qual n’ha anc mai gì lieu in culp da stadi. == Geografia == [[Datoteca:South Africa Topography.png|thumb|210px|La topografia dal pajais]] Il pajais sa chatta a l’ur meridiunal dal continent african tranter il 22avel ed il 35avel grad da latituda sco er tranter il 17avel e 33avel grad da longhituda (senza resguardar las Inslas da Prinzi Eduard). La lingia da costa dal pajais s’extenda sur 2500&nbsp;km e cunfinescha cun dus oceans (l’Ocean Atlantic e l’Ocean Indic). L’Africa dal Sid cumpiglia ina surfatscha da 1&nbsp;219&nbsp;912&nbsp;km²; igl è quai radund 3,4 giadas la surfatscha da la Germania. La planira auta centrala, er numnada Highveld, sa chatta en in’autezza tranter 900 e 2000 meters sur mar. La regiun da tschinta che croda vers la costa d’ina ladezza tranter 20 e 250&nbsp;km, vegn numnada Great Escarpment (Groot Randkant, Grond ur). Areguard la geomorfologia e petrografia èn vastas parts dal pajais segnadas dals sediments dal batschigl principal dal Karoo. En il nord cumpara surtut en il cumplex da Bushveld crap magmatic e sper Barberton metamorfits fitg vegls. Ils Drakensberge percurran il pajais dal nordost fin en l’enclava Lesotho en il sidost, nua che quels cuntanschan cun il Thabana Ntlenyana lur pli aut punct (3482&nbsp;m). Il pli aut piz da l’Africa dal Sid furma cun 2450&nbsp;m il Mafadi. En il nordvest da Bloemfontein s’extenda il desert dal Kalahari tras Botswana fin en la Namibia. Al Cap Agulhas, il punct il pli meridiunal dal pajais, sa scuntran l’Atlantic e l’Ocean Indic; en il vest da quel sa chatta il [[Cap da la Buna Speranza]] (Cape of Good Hope u Kaap van die Goeie Hoop). La gronda part dals flums da l’Africa dal Sid naschan en ils Drakensberge e curran vers ost en direcziun da l’Ocean Indic. Il pli lung flum, l’Oranje cun 1860&nbsp;km, nascha medemamain en ils Drakensberge, curra però vers vest e sbucca en l’Ocean Atlantic. Las Cascadas d’Augrabies a l’Oranje en vischinanza da Upington han ina ladezza da radund 150&nbsp;m ed in’autezza da radund 56&nbsp;m. Ulteriurs impurtants flums èn il Limpopo, che curra sco flum da cunfin dals pajais [[Botswana]], [[Simbabwe]] e [[Mosambic]] en direcziun nordost e sbucca suenter radund 1600&nbsp;km en l’Ocean Indic, ed il Vaal (1251&nbsp;km), in flum lateral da l’Oranje. Il livel da l’aua da quests flums variescha fitg ferm. Tar l’Africa dal Sid tutgan er las Inslas da Prinzi Edward situadas en la part meridiunala da l’Ocean Indic. Sin sias pretensiuns territorialas en l’Antarctica ed en il Golf da Balenas a Namibia ha l’Africa dal Sid però desistì l’onn 1994. === Clima e vegetaziun === L’Africa dal Sid è segnada d’ina gronda differenziaziun areguard las regiuns grondas climatic-orograficas e las zonas da vegetaziun. Quellas tanschan da deserts extrems en il Kalahari al cunfin vers la Namibia fin a guauds subtropics en il sidost ed al cunfin vers [[Mosambic]]. A la zona da costa occidentala regia in clima arid fin fermamain maritim. A la costa dal sid è il clima semiarid fin semiumid, quai ch’è d’attribuir al fatg ch’il current da Benguela fraid ed il current dad Agulha chaud sa scuntran al Cap da la Buna Speranza. Il clima a l’intern dal pajais è arid fin semiarid, cun caracteristicas marcantas sco zonas da steppa, entant che la costa da l’ost è segnada d’in clima semiumid e marcantamain maritim. En la regiun enturn la [[Citad dal Cap]] regia in clima mediterrana. L’enviern croda la naiv be en l’auta muntogna.<ref name="Klimm">Ernst Klimm, Karl-Günther Schneider, Bernd Wiese: ''Das südliche Afrika''. (''Wissenschaftliche Länderkunden'', tom 17), Darmstadt 1980, p. 36–42.</ref> Tras sia grondezza e plirs auters facturs (currents da la mar, autezza sur mar), variescha il clima tranter las differentas parts dal pajais. Tar ils facturs decisivs areguard la repartiziun dal clima tutgan ils suandants: La costa da l’ost è segnada dal current dad Agulhas che deriva da l’Ocean Indic e lascha muntar aria chauda ed umida. Ils nivels sa furman tras currents da convecziun cumplexs tranter zonas da pressiun auta e zonas da pressiun bassa; la plievgia croda en la regiun da la costa da l’ost da l’Africa dal Sid. Vers l’intern dal pajais sa diminueschan las quantitads da precipitaziuns però svelt. La costa dal vest è segnada dal current da Benguel fraid che vegn spisgentà dad auas antarcticas. Ensemen cun las relaziuns da la pressiun d’aria variablas maina quel a la costa dal vest a la furmaziun da deserts, damai che vegn retratga da las regiuns da costa l’umiditad.<ref>Klimm, p. 40–41, 285–289.</ref> La posiziun da l’Africa dal Sid en l’emisfera dal sid ha per consequenza che las stagiuns sa splegan gist il cuntrari da quellas en l’emisfera dal nord. L’enviern, tranter il zercladur e l’avust, poi avair en ils Drakensberge, sin il Highveld ed a Johannesburg (1753&nbsp;m) e conturn naiv; la notg crodan las temperaturas fermamain. Durant il di muntan quellas sin ca. 23&nbsp;°C, la stad sin 30&nbsp;°C. A Boland, la regiun da la Citad dal Cap (15&nbsp;m) regia l’enviern in clima frestg segnà da pluschignim. Dal november fin il mars èsi là chaud fin fitg chaud e sitg. En las regiuns da costa dal KwaZulu-Natal, tranter auter a Durban (5&nbsp;m) e per lung da la costa da l’ost, è l’umiditad da l’aria auta, per il pli va in vent frestg nà da la mar. Las temperaturas giaschan qua l’entir onn tranter ca. 25 e 35&nbsp;°C. La planira auta en l’ost dal pajais è segnada da temperaturas chaudas, ma be darar fitg chaudas. En il semidesert dal Karoo ed en il Namaqualand regian percunter temperaturas extrem autas. Qua giascha la quantitad da precipitaziuns annualas sut 200&nbsp;mm. Las paucas plievgias d’enviern cumparan a moda fitg irregulara.<ref>Klimm, p. 36.</ref> Al Cap Occidental buffa permanentamain ina brisa frestga. Las stads èn chaudas e schizunt ils envierns èn miaivels. La costa dal sid è caracterisada d’in clima miaivel. I prevala ina vegetaziun sitga cun regiuns da savanna extendidas che sa transfurman en il vest en il desert dal Kalahari ed en il Namaqualand resp. en il sidvest en il Karoo. Guauds serrads datti be en l’ost e sidost nua ch’i plova savens. Igl èn avant maun be guauds serrads pli pitschens che s’extendan per lung dal Great Escarpment, per exempel en las Muntognas d’Amathole ed en ils Drakensberge dal Natal sco er en la regiun da costa dal Cap Oriental en la regiun da Knysna. Las plievgias da stad pon crudar en quantitads catastrofalas e manar a ferma erosiun dal terren.<ref>Klimm, p. 39, 95–96, 98, 284–287.</ref> La part meridiunala da l’Africa sa chatta en ina zona prevalentamain semiarida u arida, la quala reagescha uschia fitg sensibel sin midaments dal clima. Consequenzas da la midada dal clima èn in augment da las undas da chalur, pli lungas periodas da sitgira e damain precipitaziuns. A l’intern da l’Africa dal Sid è la temperatura creschida entaifer tschient onns per radund dus grads celsius.<ref>UNDP: [https://www.adaptation-undp.org/explore/southern-africa/south-africa '' Climate Change Adaptation Portal: South Africa''].</ref> === Flora e fauna === [[Datoteca:Elephant_Kruger_2003.jpg|thumb|220px|Elefant african]] L’Africa dal Sid tutga tar ils pajais dal mund segnads da megadiversitad, en ils quals vivan sper ina fitg gronda varietad da las spezias e biodiversitad spezialmain bleras spezias, geners e famiglias da plantas e d’animals endemics e nua ch’èn ultra da quai avant maun ecosistems multifars. Uschia cumparan là dapli che 20&nbsp;000 differentas plantas. En la regiun da fynbos (bostgaglia fina), ina cuntrada en la provinza Cap Occidental, han ins dumbrà dapli che 9000 spezias, quai che fa da questa regiun in dals lieus cun la pli gronda diversitad ecologica en tut il mund. Per quest motiv vegn questa regiun considerada da botanichers sut il num Capensis sco in da sis reginavels da la flora dal mund. Igl è quai per lunschor il pli pitschen da quests reginavels. Perquai ch’ella è periclitada fermamain, furma la flora dal Cap in hotspot da la biodiversitad dal mund. Tar la gronda part da las plantas en l’Africa dal Sid sa tracti da plantas semperverdas cun feglia fina, en furma da guglias. Ulteriuras plantas tipicas appartegnan al gener Protea che tutga tar las plantas cun flur (uschenumnadas rosas dal cap) e da las qualas existan en il pajais radund 130 differentas spezias. Entant che l’Africa dal Sid è segnada d’in grond dumber da fanerogamas, èn guauds be da chattar darar, e quai surtut a la costa orientala umida (cf. survart). Ils guauds oriunds han ils colonisaturs europeics quasi runcà dal tuttafatg; a medem temp han ins plantà enturn Johannesburg in grond dumber da spezias da plantas importadas.<ref>Alexis Schäffler, Mark Swilling: ''Valuing green infrastructure in an urban environment under pressure – The Johannesburg case.'' En: ''Ecological Economics'', nr. 86, favrer 2013, p. 246–257.</ref> Ina part da quellas è sa mussada sco problematica, damai ch’ellas pon avair in’influenza negativa sin l’equiliber d’aua e manar ad erosiun dal terren. Er perquai ch’ellas stgatschan spezias indigenas, vegnan tschertas spezias importadas allontanadas intenziunadamain.<ref>Andrew Balmford: ''Wild hope – On the Front Lines of Conservation Success.'' The University of Chicago Press, Chicago 2012, ISBN 978-0-226-03597-0, pos. 1241–1608.</ref> A l’entschatta dal 21avel tschientaner ha la regenza mess sut protecziun da la natira tschertas spezias da lain dir sidafricanas. Tras quai duai vegnir segirada l’existenza dal papagagl dal Cap. Questa spezia vala sco papagagl grond african il pli stgars e viva be pli en ils guauds da taischs da l’Africa dal Sid ch’èn fragmentads fermamain.<ref>Dieter Hoppe, Peter Welcke: ''Langflügelpapageien.'' Ulmer Verlag, Stuttgart 2006, ISBN 3-8001-4786-6, p. 138–140.</ref> En il Namaqualand fitg chaud e sitg en vischinanza da la costa dal vest existan diversas spezias da succulentas ch’arcunan aua sco aloe ed euforbia. La vegetaziun che prevala a l’intern dal pajais èn pastgiras, sco ch’ins las chatta surtut sin il Highveld. Qua domineschan divers fains, chaglias bassas ed acazias. La vegetaziun daventa pli e pli magra vers nordvest, quai ch’è d’attribuir a la quantitad da precipitaziuns che sa sbassa. La savanna da pastg e savanna da spinas en l’ost dal desert dal Kalahari sa transfurma vers nordost en ina savanna umida cun plantaziun pli spessa. En la regiun enturn la fin settentriunala dal Parc naziunal Kruger creschan spezialmain blers baobabs. La fauna ch’è fitg ritga da spezias po vegnir observada en tschients asils da selvaschina ed en ils parcs naziunals, dals quals il Parc naziunal Kruger è il pli grond. En l’Africa dal Sid vivan bundant 300 spezias da mammals, dapli che 500 spezias d’utschels, passa 100 spezias da reptils ed in grond dumber da spezias d’insects. Il pajais furma la patria da fitg bleras spezias d’animals gronds, tranter auter dals ‹Big Five› africans, las spezias da selvaschinas grondas las pli temidas dal temp da [[safari]]: [[liun]], [[leopard]], [[biffel african|biffel]], [[elefant african|elefant]] e rinoceros. Da quests ultims èn represchentads tant il rinoceros alv sco er il [[rinoceros nair]]. Surtut en las savannas dal nord vivan numerusas spezias d’antilopas sco impala, kudu, yyala, gnu strivlà u cob. Ultra da quai cumparan qua numerusas autras spezias d’animals gronds sco giraffas, ippopotams, spezias da portgs e da portgs variclads, zebras da la steppa, gepard, hienas e chauns selvadis. Sper il Parc naziunal da Kruger tutgan il Parc da Hluhluwe-iMfolozi ed il Parc naziunal dals elefants d’Addo tar ils pli enconuschents parcs naziunals. En las regiuns da steppa dal sid, l’uschenumnà karoo, vivan intginas spezias che mancan en las savannas dal nord. Latiers tutgan gnus cun cua alva, tschertas spezias da bucs e zebras da muntogna. Pli baud cumparevan qua er il quagga, ina furma da zebra, ed il bluebuck, spezias ch’èn il fratemp mortas or. La tipica fauna dal Cap ch’è sa mantegnida sa lascha observar oz per exempel en il Parc naziunal dals zebras da muntogna. Las regiuns semidesertas dal Kalahari, la quala tanscha en il nordost fin en l’Africa dal Sid, èn caracterisadas da bucs a lantscha e l’uschenumnà springbok. Ensemen cun autras spezias, sco liuns e gepards, vegnan quels protegids per exempel en il Parc naziunal dals bucs a lantscha dal Kalahari. Tranter ils utschels da l’Africa dal Sid èn da numnar struts, flamingos e numerus utschels da preda. Ultra da quai vivan radund 170&nbsp;000 pinguins dal Cap a las costas e sin las inslas e stattan sut protecziun da la natira severa. == Populaziun == === Demografia === [[Datoteca:South_Africa_-_population_migrations.svg|thumb|210px|Moviments da migraziun istorics]] La populaziun è creschida dapi il 1996 da 40,6 milliuns sin 51,7 milliuns (2011) e la finala sin 57,7 milliuns (2018).<ref>Las indicaziuns en quest chapitel tenor ils resultats da las [http://www.info.gov.za dumbraziuns uffizialas].</ref> L’Africa dal Sid furma in pajais multicultural, en il qual ins frunta anc adina sin las consequenzas da l’apartheid e nua che las gruppas da la populaziun vivan savens en regiuns d’abitar separadas. Fin l’onn 1991 ha la constituziun sidafricana partì la populaziun en quatter grondas gruppas demograficas: nairs, alvs, coloureds ed Asiats. Cumbain che questa sutdivisiun n’exista betg pli tenor la lescha, considereschan blers Sidafricans sasezs anc adina sco appartegnents ad ina da questas gruppas ed er statisticas statalas uffizialas sa servan anc da questas categorias. Ils Africans resp. nairs furman radund 89,2&nbsp;% da l’entira populaziun e sa dividan da lur vart en differentas gruppas sco Zulu, Xhosa, Basotho, Venda, Tswana, Tsonga, Swazi e Ndebele. Ultra da quai vivan intgins milliuns fugitivs, surtut da Simbabwe, a moda illegala en l’Africa dal Sid. La cumpart da la populaziun alva, d’origin europeic, a l’entira populaziun munta a 8,9&nbsp;%; i sa tracta per gronda part da descendents d’immigrants ollandais, tudestgs, franzos e britannics ch’èn immigrads qua surtut a partir da la mesadad dal 17avel tschientaner. Il pajais dumbra uschia la pli gronda cumpart da populaziun d’origin europeic da l’entir continent. Il dumber effectiv e relativ dals alvs sa diminuescha cuntinuadamain dapi ils onns 1990 entras midaments demografics entaifer la creschientscha da la populaziun e bunamain in milliun han er bandunà il pajais. Er l’intensitad da l’immigraziun è sa diminuida en la segunda decada dal 21avel tschientaner: l’onn 2011 eran immigrads tenor indicaziuns da Statistics South Africa radund 2,189 milliuns persunas en l’Africa dal Sid, il 2016 eran quai anc 1,578 milliuns persunas. Tar ils uschenumnads coloureds sa tracti d’abitants da derivanza etnica maschadada, per il pli da descendents dals emprims emigrants europeics, dals sclavs da quels e da las etnias originaras da la regiun dal Cap, per ina pli pitschna part d’Asiats emigrads. La noziun ‹coloured› mussa la muntada che vegniva attribuida dal temp dal colonialissem e pli tard da l’apartheid a la colur da la pel. Er suenter la fin da la segregaziun da las razzas vegn la noziun duvrada vinavant ed ha oz il caracter d’in’autodenominaziun neutrala. Radund 8,9&nbsp;% da la populaziun designeschan sasezs sco coloured. Tar la gronda part dals Asiats che vivan en l’Africa dal Sid sa tracti da descendents d’immigrants da l’India ch’ins ha clamà en il pajais vers la mesadad dal 19avel tschientaner sco lavurers da contract per lavurar sin ils champs da channa da zutger da Natal, e ch’han alura vivì adina dapli sco commerziants en las citads. Oz munta la cumpart dals Asiats a l’entira populaziun radund 2,5&nbsp;%; els vivan surtut en la provinza KwaZulu-Natal, en la Citad dal Cap ed a Johannesburg. Ultra da quai exista ina gruppa da la populaziun chinaisa cun radund 300&nbsp;000 commembers (situaziun dal 2008). L’onn 2017 eran 7,1&nbsp;% da la populaziun naschids a l’exteriur. Las pli grondas gruppas derivavan da Mosambic (680&nbsp;000), Simbabwe (360&nbsp;000) e Lesotho (310&nbsp;000). Ins stima ch’i vivan ultra da quai en il pajais milliuns immigrants illegals oriunds per gronda part da Simbabwe. L’onn 2016 vivevan ca. 65&nbsp;% dals Sidafricans en citads. 28,3&nbsp;% dals abitants èn sut 15 onns vegls, 66,1&nbsp;% tranter 15 e 64 e 5,6&nbsp;% sur 65 onns. L’augment da la populaziun ha cumpiglià il 2016 radund 1,0&nbsp;%; la quota da naschientschas ha muntà il medem onn a 20,5 per 1000 abitants, la mortalitad dals uffants a 32 per 1000 naschientschas vivas. L’aspectativa da vita sa chattava il 2016 tar 64,6 onns tar las dunnas e 61,6 onns tar ils umens; questas valurs eran stadas ils onns precedents bundant pli bassas ed han pudì vegnir augmentads surtut grazia a la meglra prevenziun cunter HIV/AIDS ed al meglier provediment da persunas infectadas cun medicaments antiretrovirals. Ina dunna sidafrica ha en media 2,3 uffants (stimaziun dal 2016). 94,3&nbsp;% dals Sidafricans da 15 onns ensi san leger e scriver (stimaziun dal 2015). === Religiuns === Areguard l’appartegnientscha a cuminanzas religiusas sa preschentava il 2008 en l’Africa dal Sid il suandant maletg: baselgias africanas independentas (25,7&nbsp;%), baselgia refurmada (8,9&nbsp;%), baselgia catolic-romana (8,6&nbsp;%), baselgia metodistic-evangelica (7,1&nbsp;%), baselgia anglicana (4,0&nbsp;%), baselgia luteran-evangelica (2,6&nbsp;%), baselgia neoapostolica (0,9&nbsp;%), autras baselgias cristianas (17,6&nbsp;%), ‹religiuns africanas› (2,0&nbsp;%), hinduissem (1,4&nbsp;%), islam (1,4&nbsp;%), giudaissem (0,2&nbsp;%), testimonis da Jehova (0,17&nbsp;%), ulteriuras religiuns (12,5&nbsp;%), senza confessiun (7,0&nbsp;%). === Linguas === [[Datoteca:South_Africa_2011_dominant_language_map.svg|thumb|210px|Las linguas dominantas cun afrikaans en il vest (verd) e diversas linguas tradiziunalas en la part orientala dal pajais]] Dapi la fin da l’apartheid dispona l’Africa dal Sid dad indesch linguas uffizialas: englais, afrikaans, isizulu, siswati, ndebele dal sid, sesotho, sepedi, xitsonga, setswana, tshivenda ed isixhosa. Suenter la Bolivia e l’India furma l’Africa dal Sid uschia il pajais cun il pli grond dumber da linguas uffizialas en tut il mund. Radund 0,7&nbsp;% dals nairs e 59,1&nbsp;% dals alvs discurran afrikaans sco lingua materna; la lingua materna dals coloureds è surtut afrikaans. L’englais vegn discurrì a chasa da 39,3&nbsp;% dals alvs e da 0,5&nbsp;% dals nairs. Las linguas restantas vegnan discurridas da la populaziun naira dals Bantu (ca. 22,3&nbsp;% isixhosa, 30,1&nbsp;% isizulu, 11,9&nbsp;% sepedi, 10,3&nbsp;% setswana, 10,0&nbsp;% sesotho, 3,4&nbsp;% siswati, 2,9&nbsp;% tshivenda, 5,6&nbsp;% xitsonga e 2,0&nbsp;% ndebele dal sid). Be radund 0,3&nbsp;% da la populaziun naira e 1,1&nbsp;% dals alvs na discurran betg ina da las indesch linguas uffizialas sco lingua materna. Sper tut questas linguas uffizialas existan – sper linguas europeicas ed asiaticas d’immigrants – ulteriuras linguas autoctonas sco fanakalo, lobedu, ndebele dal nord, phuthi, khoe, nama e san. Quellas vegnan be duvradas en singulas regiuns ed èn per part er derasadas en ils stadis vischins Namibia e Botswana, surtut las linguas dals chatschaders e rimnaders tradiziunals (ils San) resp. dals pasturs nomads (ils Khoikhoi). Il dumber da las persunas che discurran questas linguas è però sa diminuì rapidamain ils ultims tschientaners e bleras èn oz smanatschadas da svanir. Cumbain che tut las indesch linguas uffizialas èn renconuschidas tenor lescha a moda eguala, è l’englais sa sviluppà a la lingua franca dominanta; quella vegn numnadamain chapida da la gronda part da la populaziun en las differentas gruppas etnicas e n’è betg colliada directamain cun l’anteriur reschim d’apartheid. L’influenza da l’afrikaans, ch’aveva furmà dal temp da l’apartheid l’emprima lingua dal pajais, è percunter sa diminuida fermamain vers la fin dal 20avel tschientaner; per blers Sidafricans nairs è quella numnadamain colliada fitg ferm cun il reschim da l’apartheid (ed aveva er furmà da lez temp in rom da scola obligatoric per tuts). == Istorgia == === Avant l’arrivada dals colonisaturs europeics === En l’Africa dals Sid han ins exchavà intgins dals pli vegls fossils paleoantropologics dal mund. Restanzas da l’Australopithecus africanus èn vegnidas a la glisch sper Taung (‹uffant da Taung›) ed en las taunas da Sterkfontein (‹little foot›), Kromdraai e Makapansgat; las pli veglias da quellas vegnan datadas sin ca. 3,5 milliuns onns. Sper quests preumans vivevan qua diversas spezias dal gener Homo sco Homo habilis, Homo naledi, Homo erectus e la finala l’uman modern, Homo sapiens. Durant il temp da migraziun da las stirpas da Bantu han ils Bantu traversà il Limpopo ed èn sa chasads vers 500 a.C. sco purs e pasturs en l’Africa dal Sid odierna. Sin lur migraziuns èn els arrivads fin al Fish River che sa chatta oz en la provinza Cap Oriental. Ils pievels da chatschaders e rimnaders dals San e Khoikhoi che vivevan dapi ca. 20&nbsp;000 onns en ils territoris da l’Africa dal Sid odierna, èn vegnids chatschads enavos adina dapli dals Bantu. === Temp colonial ollandais === [[Datoteca:Charles_Bell_-_Jan_van_Riebeeck_se_aankoms_aan_die_Kaap.jpg|thumb|220px|Arrivada da Jan van Riebeeck en la regiun da la Citad dal Cap odierna]] L’istoriografia moderna en l’Africa dal Sid cumenza ils 6 d’avrigl 1652, cur che l’Ollandais [[Jan van Riebeeck]] ha installà per incumbensa da la Cumpagnia da l’India Orientala ollandaisa al Cap da la Buna Speranza ina staziun da provediment. Quella dueva furmar pervi da sia buna posiziun strategica ina staziun da paus per navs commerzialas ch’eran en viadi tranter l’[[Europa]] e l’[[Asia dal Sidost]]. Durant il 17avel e 18avel tschientaner è la colonia, ch’è creschida be plaun, ma cuntinuadamain, stada en possess ollandais. Ils colonisaturs èn l’emprim sa derasads en la part occidentala da la regiun dal Cap, la quala furmava da quel temp il lieu da retratga dals Khoisan. L’onn 1688 èn arrivads en il pajais intgins tschient ughenots franzos, ils quals vegnivan persequitads en [[Frantscha]] dapi il 1686. Ils ughenots duevan er manar cun sai la cultura da vin en l’Africa dal Sid. En il Kapland dal vest han bains da viticultura e farmas da pumicultura per part mantegnì fin oz lur nums da lingua franzosa.<ref>Ernst Klimm, Karl-Günther Schneider, Bernd Wiese: ''Das südliche Afrika. Republik Südafrika, Swasiland, Lesotho''. En: ''Wissenschaftliche Länderkunden'', tom 17, Wissenschaftliche Buchgesellschaft, Darmstadt 1980, p. 58, ISBN 3-534-04132-1.</ref> Enturn l’onn 1770 han ils Europeans cuntanschì vers ost il cunfin da colonisaziun dals Bantu. Sinaquai hai dà ina retscha da guerras – las Guerras da cunfin – cunter il pievel dals Xhosa. Ils Ollandais dal Cap han manà numerus sclavs da l’Indonesia, da Madagascar e da l’India en il pajais. L’entschatta da l’onn 1743 era il dumber dals sclavs en la provinza cleramain pli aut che quel dals colonisaturs europeics. Ils descendents da quests sclavs, ils quals han savens maridà colonisaturs europeics, han ins pli tard attribuì ensemen cun ils San a la classa da la populaziun dals ‹coloured› (‹umens/dunnas da colur›). Cun radund 50&nbsp;% furman quels oz la maioritad da la populaziun en la provinza Cap Occidental. === 19avel tschientaner === Cur che la Cumpagnia da l’India Orientala ollandaisa sa chattava la finala datiers dal bancrut e l’influenza dals commerziants ollandais è sa sminuida, han truppas dal [[Reginavel Unì]] occupà l’onn 1797 la regiun enturn il Cap da la Buna Speranza. Ils Pajais Bass sezs èn vegnids occupads en il decurs da las Guerras da coaliziun da las truppas da [[Napoleun Bonaparte]], e la Republica batava, fundada il 1795, n’era betg pli alliada cun ils Brits. La regiun dal Cap han ils Brits pia occupà per evitar che quest lieu d’impurtanza strategica per il commerzi crodia en ils mauns dals Franzos. Suenter la Pasch d’Amiens l’onn 1802 ha la Gronda Britannia stuì returnar il territori als [[Pajais Bass]], ha però danovamain conquistà la regiun dal Cap l’onn 1806 ed endrizzà là ina colonia britannica permanenta, la colonia dal Cap. Las guerras da cunfin cun ils Xhosa han cuntinuà, uschia ch’il pajais è s’engrondì successivamain fin a la riva orientala dal Great Fish River. Svelt han ils Brits fortifitgà ils cunfins da la nova colonia ed il territori da quella è vegnì occupà dalunga dad alvs. Cur ch’il parlament britannic ha abolì l’onn 1833 la sclavaria en sia zona d’influenza en tut il mund, ha quai privà blers Burs da lur basa d’existenza. Per mitschar da la sfera d’influenza britannica e pudair cuntinuar a sfruttar la populaziun betg alva, èn els guntgids en la retroterra. En rom dal Grond trec dal 1835 fin il 1841 èn radund 12&nbsp;000 Burs, ils uschenumnads Voortrekker, emigrads en ils territoris situads en il nord dal flum Oranje. Là han els fundà numerusas republicas da Burs, tranter quellas la republica sidafricana, er numnada Transvaal, ed il Stadi liber d’Oranje.<ref>Christoph Marx Christoph Marx: ''Im Zeichen des Ochsenwagens: der radikale Afrikaaner-Nationalismus in Südafrika und die Geschichte der Ossewabrandwag.'' LIT, Münster 1998, ISBN 3-8258-3907-9.</ref> Cur ch’ins ha chattà diamants l’onn 1867 ed aur l’onn 1886 ha quai manà ad ina gronda creschientscha economica ed a l’immigraziun da blers Europeans, quai ch’ha be anc accelerà la discriminaziun e sfrutaziun da la populaziun autoctona. En rom da l’uschenumnada [[Emprima Guerra dals Burs]] (1880–1881) èn ils Burs sa dustads cunter las tentativas d’expansiun britannicas. Cumbain ch’ils Burs eran numericamain inferiurs, èn els sa dustads cun success, damai ch’els s’adattavan strategicamain meglier a las relaziuns dal lieu. Uschia purtavan ils schuldads dals Burs per exempel unifurmas verd melnas, entant ch’ils Brits eran anc adina vestgids en lur tschops cotschens tradiziunals, furmond uschia ina leva noda per ils franctiradurs burs. === 20avel tschientaner === ==== Fin il 1945 ==== [[Datoteca:Flag_of_South_Africa_(1928–1994).svg|thumb|200px|Bandiera da l’Africa dal Sid dal 1928 fin il 1994]] Ils onns 1899–1902 èn ils Brits returnads en anc pli grond dumber ed han cumbattì cunter ils Burs en la [[Segunda Guerra dals Burs]]. Ina finamira da guerra da la Gronda Britannia era tranter auter da pudair controllar ils ritgs giaschaments dad aur al Witwatersrand. L’emprova dals Burs da s’alliar cun l’Imperi tudestg e la colonia Africa dal Sidvest tudestga ha furmà per ils Brits in motiv supplementar da surpigliar uss la controlla cumpletta da las republicas dals Burs. Questa giada èn ils Burs s’opponids adumbatten, pertge ch’ils Brits eran en gronda maioritad numerica e vegnivan er provedids meglier cun refurniments. En rom da la Pasch da Vereeniging èn las duas republicas da purs vegnidas integradas en il British Empire; uschiglio han ins però concedì als Burs cundiziuns da pasch generusas, sco per exempel la renconuschientscha da l’ollandais sco lingua uffiziala. Per stabilir supplementarmain la pasch, han ils Brits percunter er concedì en il contract regulaziuns discriminantas ch’han limità ils dretgs da burgais da la populaziun betg alva en il Transvaal ed en il stadi liber d’Oranje. Suenter lungas contractivas han ins la finala fundà l’onn 1910 da las quatter colonias Natal, Transvaal, Colonia dal flum Oranje e Colonia dal Cap l’Uniun sidafricana, precis otg onns suenter la fin da la segunda Guerra dals Burs. L’onn 1930 è vegnì concedì a las dunnas il dretg d’eleger.<ref>Jad Adams: ''Women and the Vote. A World History.'' Oxford University Press, Oxford 2014, ISBN 978-0-19-870684-7, p. 437</ref> Il 1934 èn la South African Party britannica e la Nasionale Party dals Burs s’unidas a l’United Party cun l’intenziun da conciliar Brits e Burs. Questa partida unitara è però puspè dada dapart il 1939 en vista a la [[Segunda Guerra mundiala]]. Durant ils onns da guerra han bundant 330&nbsp;000 Sidafricans cumbattì sco voluntaris en l’Africa da l’Ost, Africa dal Nord, en l’[[Italia]] e sco commembers da l’aviatica militara e marina britannica. La Nasionale Party percunter, d’orientaziun dretga, simpatisava cun la Germania da [[Hitler]] ed aveva en mira ina separaziun da las razzas radicala. ==== Suenter il 1945, apartheid ==== Suenter la fin da la Segunda Guerra mundiala ha la minoritad da la populaziun alva sut l’egida politica da la National Party pudì consolidar sia pussanza ed extender las structuras d’apartheid a moda autoritara, numnadamain cun laschar deliberar tras il parlament in dumber creschent da leschas ch’han spartì il pajais e la vita quotidiana a moda consequenta e sistematica en duas classas socialas, restrenschend uschia per ils nairs blers dretgs da burgais. La consequenza concreta da questa politica è stada ina separaziun spaziala adina pli ferma tranter ils lieus d’abitar da la populaziun d’origin europeic e quels da las autras gruppas da la populaziun; a medem temp èn quests ultims vegnids sfruttads economicamain adina dapli e privads da lur dretgs politics. La finamira era da domiciliar la populaziun da colur naira en territoris ch’ins aveva gia designà dapi daditg sco Native Reserves (ils uschenumnads Bantustans da pli tard). L’independenza statala formala da quels han ins preparà pass per pass ed er realisà en quatter cas. L’Africa dal Sid ha enconuschì ils onns 1960 in svilup economic rasant ed è vegnì attribuì sco sulet pajais dal continent african a l’Emprim Mund. Igl èn vegnids blers meds d’investiziun en il pajais ed interpresas da l’exteriur han fundà pervi da las bleras forzas da lavur bunmartgadas atgnas represchentanzas resp. interpresas affiliadas. Da la bainstanza ch’è vegnida realisada da quel temp ha però surtut profità la minoritad da la populaziun alva, quai ch’è er sa reflectà sur plirs decennis en la politica da furmaziun e da salarisaziun dal pajais. Suenter in referendum (1960) è l’Uniun sidafricana da fin qua vegnida renumnada dal temp da la sortida dal Commonwealth en Republica da l’Africa dal Sid. Il prim da schaner 1970 ha il pajais introducì il sistem metric. La segregaziun da las razzas en l’Africa dal Sid, ch’è vegnida enconuschenta sut la noziun apartheid, ha furmà in impurtant champ da conflict durant la segunda mesadad dal 20avel tschientaner. Sut squitsch dals stadis commembers africans ed asiatics ha l’Africa dal Sid stuì bandunar il Commonwealth of Nations (1961) ed è pir puspè vegnida recepida il 1994. La malcuntentientscha creschenta da las gruppas da la populaziun supprimidas ha cuntanschì ina culminaziun l’onn 1976, cur che forzas da segirezza èn intervegnidas durant la Sullevaziun da Soweto cunter ina demonstraziun da scolars, quai ch’ha chaschunà la mort da 176 scolars e students da colur naira. L’emprova dal reschim da stgaffir bunaveglia cun extender il 1984 il dretg d’eleger sin persunas da colur (ma betg nairas) han ins quittà da tuttas varts cun grondas resalvas. Ils onns 1980 è l’Africa dal Sid vegnida adina dapli sut pressiun internaziunala, quai ch’è sa manifestà en sancziuns politicas ed economicas. Effect han surtut gì las sancziuns da las Naziuns unidas ed ina champagna da dischinvestiziun internaziunala ch’ha manà a partir da la mesadad dals onns 1980 ad ina fugia da chapital.<ref>Davart l’apartheid cf. t.a. [http://www.nelsonmandela.org/ ''Nelson Mandela Centre of Memory''].</ref> ==== Fin da l’apartheid ==== [[Datoteca:Nelson_Mandela.jpg|thumb|170px|Nelson Mandela]] L’onn 1990, suenter in lung temp da resistenza segnà da chaumas, marschs da protesta, activitads internaziunalas, sabotaschas ed er attatgas terroristicas da divers moviments d’anti-apartheid – la pli enconuschenta tranter ellas l’African National Congress (ANC) – ha la regenza da la National Party, ch’era en il fratemp isolada a nivel internaziunal, fatg in emprim pass vers la privaziun da l’atgna pussanza cun abolir il scumond da l’ANC e d’autras organisaziuns politicas e relaschar [[Nelson Mandela]] – in dals pli enconuschents cumbattants da la resistenza – suenter 27 onns or da praschun. Las structuras d’apartheid èn svanidas pass per pass or da la legislaziun ed uschia èn daventadas pussaivlas ils 27 d’avrigl 1994 las emprimas elecziuns libras per tut ils abitants. L’ANC ha cuntanschì ina fitg clera victoria electorala e furma dapi lura la partida guvernamentala. Nelson Mandela è vegnì elegì sco emprim president nair da l’Africa dal Sid. Ensemen cun l’ultim president dal stadi da la National Party, [[Frederik Willem de Klerk]], ha el retschet il Premi Nobel da la pasch per avair gidà a terminar la segregaziun da las razzas en l’Africa dal Sid. Tranter il 1996 ed il 1998 è l’uschenumnada Cumissiun da vardad e reconciliaziun (Truth and Reconciliation Commission) sut il presidi dal purtader dal Premi Nobel da la pasch uvestg [[Desmond Tutu]] sa stentada d’intercurir ed elavurar crims cun motivs politics ch’èn vegnids commess dal temp da l’apartheid. Successur da Mandela è daventà l’onn 1999 [[Thabo Mbeki]]. Malgrà il concept politic ch’era oriundamain d’orientaziun sanestra, han las regenzas da l’ANC adina er persequità aspects d’ina politica economica liberala, quai ch’ha contribuì decididamain ad ina creschientscha economica pli ferma, ma ch’ha er manà a novas disparitads en las structuras socialas dal pajais. En consequenza da quai è sa furmada ina pitschna classa mesauna naira bainstanta. Tuttina è la situaziun economica da milliuns Sidafricans betg alvs savens sa meglierada mo pauc en cumparegliaziun cun la perioda precedenta da l’apartheid. === 21avel tschientaner === L’onn 2004 ha la Federaziun internaziunala da ballape (FIFA) elegì l’Africa dal Sid sco lieu d’occurrenza dal campiunadi da ballape dal 2010. Il turnier ch’ha gì lieu dals 11 da zercladur fin ils 11 da fanadur è stà l’emprim en l’Africa insumma. Politicamain èn ils emprims decennis dal 21avel tschientaner stads sut l’ensaina da l’ANC ch’ha mintgamai retschet tar las elecziuns dal parlament radund dus terzs da las vuschs; en il fratemp han però er partidas concurrentas cuntanschì resultats respectabels (t.a. Democratic Alliance ed Economic Freedom Fighters). A president Mbeki èn suandads – mintgamai suenter demissiuns en connex cun rinfatschas or da las atgnas retschas – [[Jacob Zuma]] (2009) e [[Cyril Ramaphosa]] (2019). Il 2008 e 2015 han Sidafricans nairs attatgà a moda violenta fugitivs e migrants da lavur d’auters stadis africans (Simbabwe, Somalia e.a.). Per part è vegnì crititgà en quest connex ch’ils politichers sidafricans s’engaschian memia pauc cunter la xenofobia en il pajais. == Politica == === Constituziun e dretgs da burgais === [[Datoteca:ConstitutionalCourtofSouthAfrica-entrance-20070622.jpg|thumb|210px|Tribunal constituziunal a Johannesburg]] Suenter las elecziuns dal 1994 è entrada en vigur en l’Africa dal Sid ina constituziun transitorica. Igl ha stuì vegnir convocada in’assamblea constituenta, la quala ha formulà e deliberà fin ils 9 da matg 1996 ina constituziun permanenta. Quella è vegnida renconuschida dal Tribunal constituziunal e suttascritta dal president Nelson Mandela il december 1996 ed è entrada en vigur ils 3 da favrer 1997. Dapi lura furma quella la basa legala suprema dal pajais e garantescha als burgais dretgs (umans) cumplessivs sco l’egualitad davant dretgira e la protecziun cunter la discriminaziun. ==== Legislativa ==== La legislativa dal pajais consista d’in parlament da duas chombras ch’ha sia sedia en la Citad dal Cap. L’emprima chombra, l’Assamblea naziunala (National Assembly), vegn elegida tenor il sistem electoral da proporz; mintgamai la mesadad dals 400 commembers vegnan elegids en furma da glistas naziunalas e da glistas da provinza. La segunda chombra furma il Cussegl da las provinzas (National Council of Provinces). En quel deleghescha mintgina da las nov provinzas independentamain da la grondezza e dal dumber d’abitants diesch commembers, dals quals sis èn delegads stabels (represchentants elegids or da las assambleas da las provinzas/Provincial Legislature) e quatter delegads spezials (il primminister da la provinza respectiva e delegads da la Provincial Legislature che roteschan tenor criteris tematics). Il primminister respectiv furma mintgamai il parsura da la delegaziun da la provinza. Ina perioda d’uffizi dura en omaduas chasas tschintg onns. La regenza vegn elegida e furmada da l’Assamblea naziunala.<ref>Infurmaziuns tenor la pagina uffiziala dal [http://www.parliament.gov.za/ parlament sidafrican].</ref><ref>Davart il svilup istoric cf. Christoph Marx: ''Südafrika. Geschichte und Gegenwart''. Kohlhammer Verlag, Stuttgart 2012, p. 270; Christine Lienemann-Perrin, Wolfgang Lienemann (ed.): ''Politische Legitimität in Südafrika''. En: ''Forschungsstätte der Evangelischen Studiengemeinschaft'', Heidelberg 1988, p. 43–51.</ref> ==== Executiva ==== Tenor la constituziun è il president da la Republica da l’Africa dal Sid tant schef da stadi sco er schef da la regenza. Il president vegn per ordinari elegì mintga tschintg onns tras l’Assamblea naziunala e represchentà tras in vicepresident, il qual figurescha er sco Leader of Government Business (manader da las fatschentas da la regenza). Ils ministers vegnan sco commembers dal cabinet nominads e relaschads dal president. === Politica exteriura === ==== Survista ==== L’Africa dal Sid ha furmà in commember da fundaziun da la Societad da las naziuns ed ha cumenzà l’onn 1927 ad installar represchentanzas diplomaticas en ils impurtants stadis da l’Europa dal Vest ed en ils [[Stadis Unids]]. L’anteriura colonia tudestga en l’Africa dal Sidvest (oz Namibia) è daventada suenter l’Emprima Guerra mundiala in territori sut mandat da la Societad da las naziuns ed è vegnida sut administraziun da l’Africa dal Sid. Durant las duas guerras mundialas han las forzas armadas sidafricanas battì sin la vart dals Alliads. Suenter la fin da la Segunda Guerra mundiala è l’Africa dal Sid danovamain stada in commember fundatur da las Naziuns unidas ed il primminister da lezza giada, [[Jan Christiaan Smuts]], è stà in dals cumpiladers principals da la Charta da las Naziuns unidas. Ils onns 1950 fin 1953 è l’armada sidafricana sa participada sco part da las truppas da las Naziuns unidas a la [[Guerra da Corea]]. En consequenza da la politica d’apartheid adina pli rigida, ha la communitad internaziunala da stadis isolà sur decennis l’Africa dal Sid. A la sortida dal Commonwealth of Nations l’onn 1961, suenter ina votaziun dal pievel il 1960, è suandà l’embargo d’armas da las Naziuns unidas l’onn 1977 sco er pliras ulteriuras resoluziuns e sancziuns da las Naziuns unidas. L’economia è pegiurada visiblamain, investiders èn sa retratgs dal pajais, han refusà investiziuns u interrut il commerzi cun interpresas sidafricanas. Sportists e squadras èn vegnids exclus d’occurrenzas da sport internaziunalas ed er il turissem è vegnì boicottà. Ultra da quai è la politica naziunala vegnida en il decurs dals onns 1970 en la crisa, uschia ch’il primminister [[Pieter Willem Botha]] ha discurrì d’in «total onslaught» («attatga totala») ed ha opponì a quella a partir dal 1978 ses program da regenza numnà Bothanomics. Las forzas armadas sidafricanas èn vegnidas tratgas natiers durant il temp da l’apartheid per divers engaschaments en l’Africa. Uschia han ins per exempel tramess truppas en la guerra burgaisa ad Angola che furmava parzialmain ina guerra da substituziun tranter ils Stadis Unids e l’[[Uniun sovietica]]. Quai è succedì malgrà l’isolaziun diplomatica da vart americana. Fin il 1991 ha l’Africa dal Sid er furmà ina pussanza atomara ed era en possess da sis armas nuclearas d’atgna producziun e da rachetas intercontinentalas dal tip RSA-3. Avant che segnar il Contract da bloccada da la furniziun atomara ha il stadi destruì d’atgna iniziativa las chargias explosivas atomaras. Sco part d’ina nova politica ch’ha cumenzà cun l’entrada en uffizi da president [[F.W. de Klerk]] l’onn 1989 e ch’ha muntà la fin da l’apartheid, ha la Namibia pudì declerar il 1989 l’independenza. Suenter las emprimas elecziuns ch’èn er stadas accessiblas a persunas betg alvas, l’avrigl 1994, e l’elecziun da l’emprim president nair [[Nelson Mandela]], è vegnida abolida la gronda part da las sancziuns che la communitad internaziunala da stadis aveva imponì al pajais. Il prim da zercladur 1994 è la Republica da l’Africa dal Sid puspè entrada en il Commonwealth ed ils 23 da zercladur dal medem onn è il stadi danovamain vegnì recepì en l’Assamblea generala da las Naziuns unidas. Medemamain è l’Africa daventada commembra da l’Organisaziun per unitad africana (Organisation of African Unity), la quala sa numna dapi il 2002 Uniun africana. Suenter avair surmuntà cun la fin da l’apartheid l’isolaziun internaziunala, è il pajais puspè daventà in partenari renconuschì tant en la politica sco er en l’economia. Impurtantas finamiras areguard la politica exteriura furman oz il mantegniment e l’extensiun da bunas relaziuns diplomaticas, surtut cun ils stadis vischins ed ils commembers da l’Uniun africana. L’Africa dal Sid è il sulet represchentant da l’Africa en la gruppa dals G-20 ed entaifer ils stadis BRICS. Gia l’onn 2007 è il pajais vegnì envidà sper la [[China]], l’[[India]], la [[Brasilia]] ed il [[Mexico]] a las contractivas dals G-8. Il pajais vala sco portavusch dal continent african e dals pajais en svilup e novs pajais industrials sco er d’in nov urden economic mundial. Da l’autra vart datti però er vuschs che fan a l’Africa dal Sid la reproscha da vulair stabilir en l’Africa ina posiziun da pussanza egemoniala. == Dretg == Il Tribunal constituziunal cun sedia a Johannesburg furma la pli auta instanza en dumondas da constituziun, entant ch’il Supreme Court of Appeal of South Africa a Bloemfontein è la pli auta dretgira ordinaria. == Militar == [[Datoteca:Roodewal_Weapons_Range_-_(8724689015).jpg|thumb|220px|Schuldads da la South African National Defence Force]] L’armada sidafricana consista da radund 55&nbsp;000 schuldads da professiun (situaziun dal 2005) e sa cumpona da las forzas terrestras (South African Army), da l’aviatica militara (South African Air Force), da la marina (South African Navy) e dal servetsch medicinal (South African Military Health Service).<ref>[https://web.archive.org/web/20200627020447/http://www.dod.mil.za/leaders/leaders.htm ''Department of Defence''].</ref> L’obligaziun al servetsch militar è vegnida abolida l’onn 1994. L’Africa dal Sid impunda stgars 1 procent da sia prestaziun economica ubain 3,6 milliardas dollars per sias forzas armadas (situaziun dal 2017). Dapi la fin da l’apartheid è l’armada sidafricana stada engaschada surtut en missiuns per segirar la pasch (p.ex. a [[Lesotho]]). Ultra da quai metta l’Africa dal Sid a disposiziun in dumber considerabel da chapellinas blauas per missiuns da pasch da las Naziuns unidas (t.a. en la [[Republica Democratica dal Congo]] ed en il [[Sudan]]). == Administraziun e sutdivisiun administrativa == === En general === La Republica da l’Africa dal Sid è sutdividida a basa da sia constituziun dal 1996 en trais stgalims administrativs. Sisum sa chatta l’administraziun statala cun il president, la regenza che vegn manada da quel ed ils organs administrativs suttamess a quella. Il stgalim che suonda sutvart la regenza furman las nov provinzas cun mintgamai in primminister, il qual maina il cabinet (Executive Council). La controlla publica vegn exequida tras in gremi da deputads (Provincial Legislature) che vegn elegì en tscherna libra. La represchentanza da las provinzas a nivel naziunal furma il Cussegl naziunal da las provinzas, il qual represchenta ensemen cun l’Assamblea naziunala il sistem a duas chombras da l’Africa dal Sid. Las provinzas sidafricanas consistan en tut or dad otg vischnancas metropolitanas e 44 districts (district municipalities); ensemen cun la sutdivisiun da quests ultims, las bundant 200 vischnancas (local municipalities), furman questas unitads il nivel da l’administraziun locala. La controlla publica sur questas administraziuns vegn exequida tras cussegls municipals che consistan da commembers elegids en tscherna libra. === Provinzas === A la fin da l’apartheid l’onn 1994 han ils anteriurs homelands dependents e quasi dependents stuì vegnir reintegrads en las structuras politicas da l’Africa dal Sid. Quai ha manà a la dissoluziun da las quatter provinzas d’enfin qua (Provinza dal Cap, Natal, Stadi liber d’Oranje e Transvaal), las qualas èn vegnidas remplazzadas tras nov novas provinzas e las qualas cumpiglian uss l’entir territori statal da l’Africa dal Sid. Las provinzas da l’Africa dal Sid èn: [[Datoteca:South_Africa_Districts_April_2006.png|center|240px|Provinzas e districts]] {| class="wikitable sortable" |- ! Nr. ! Provinza ! Anteriurs homelands e provinzas ! Chapitala ! Surfatscha (km²) ! Populaziun (2011)<ref>[http://www.statssa.gov.za/census2011/Products/Census_2011_Census_in_brief.pdf Dumbraziun dal pievel 2011] (PDF; 2,8&nbsp;MB), consultà ils 6 da matg 2013.</ref> |- | style="text-align:left; background:#e0e080;"|1 || Cap Occidental<br />(Western Cape) || Provinza dal Cap || Citad dal Cap || 129.462 || 5.822.734 |- | style="text-align:left; background:#e0a0c0;"|2 || Nordkap<br />(Northern Cape) || Provinza dal Cap || Kimberley || 372.889 || 1.145.861 |- | style="text-align:left; background:#e0e040;"|3 || Cap Oriental<br />(Eastern Cape) || Provinza dal Cap, Transkei, Ciskei || Bhisho || 168.966 || 6.562.053 |- | style="text-align:left; background:#e04080;"|4 || KwaZulu-Natal || Natal, KwaZulu, Transkei || Pietermaritzburg || 94.361 || 10.267.300 |- | style="text-align:left; background:#80c080;"|5 || Stadi Liber<br />(Free State) || Stadi liber d’Oranje, Bophuthatswana, QwaQwa || Bloemfontein || 129.825 || 2.745.590 |- | style="text-align:left; background:#40c0c0;"|6 || Nordwest<br />(North West) || Transvaal, Provinza dal Cap, Bophuthatswana || Mahikeng || 104.882 || 3.509.953 |- | style="text-align:left; background:#a080c0;"|7 || Gauteng || Transvaal || Johannesburg || 18.178 || 12.272.263 |- | style="text-align:left; background:#808040;"|8 || Mpumalanga || Transvaal, KwaNdebele, KaNgwane, Bophuthatswana, Lebowa || Mbombela || 76.495 || 4.039.939 |- | style="text-align:left; background:#608040;"|9 || Limpopo || Transvaal, Venda, Lebowa, Gazankulu || Polokwane || 125.754 || 5.404.868 |} === Citads e vischnancas === En rom da la gronda refurma da vischnancas da l’onn 2000 han ins unì bleras citads sidafricanas cun las vischnancas e townships circumdantas. Intginas da questas novas vischnancas metropolitanas han ins renumnà faschond diever da novs nums che derivan da linguas bantu ed accentuond uschia la nova schientscha da l’Africa dal Sid. Qua ina survista da las metropolitan municipalities: {| class="wikitable sortable zebra" |- ! Rang ! Vischnanca ! Pli gronda citad ! Surfatscha (km²) ! Abitants (2011)<ref>[http://www.statssa.gov.za/census/census_2011/census_products/Census_2011_Municipal_fact_sheet.pdf Dumbraziun dal pievel dal 2011] (PDF; 349&nbsp;kB), consultà ils 27 da november 2015.</ref> ! Provinza |- || 1 || City of Johannesburg || Johannesburg || 1644 || 4.434.827 || Gauteng |- || 2 || City of Cape Town || Citad dal Cap || 2499 || 3.740.026 || Cap Occidental |- || 3 || eThekwini || Durban || 2292 || 3.442.361 || KwaZulu-Natal |- || 4 || City of Ekurhuleni || Germiston || 1924 || 3.178.470 || Gauteng |- || 5 || City of Tshwane|| Pretoria || 2198 || 2.921.488 || Gauteng |- || 6 || Nelson Mandela Bay || Port Elizabeth || 1952 || 1.152.115 || Cap Oriental |- || 7 || Buffalo City || East London || 2528 || 755.200 || Cap Oriental |- || 8 || Mangaung || Bloemfontein || 6284 || 747.431 || Stadi Liber |} == Economia == === Istorgia economica === [[Datoteca:Joburg_top.jpg|thumb|210px|Il center da Johannesburg]] En l’Africa dal Sid odierna ha dominà sur lung temp l’economia da subsistenza. Ils emprims colonisatura alvs han endrizzà a partir dal 1652 al lieu da la Citad dal Cap odierna ina staziun da provediment per equipas da navs, per la quala han stuì vegnir cultivadas mangiativas. L’agricultura ha dominà fin ch’ins ha scuvert l’onn 1867 a la riva da l’Oranje ils emprims diamants. Surtut a Kimberley èn sinaquai vegnids explotads diamants. Emprims chats d’aur en la part orientala dal Transvaal han carmalà blers chava-aur. L’onn 1886 han ins scuvert l’emprima giada aur en il Witwatersrand, quai ch’ha manà vers il 1900 ad ina fevra d’aur che dueva manar a la fundaziun da citads grondas sco Johannesburg. Sinaquai è prorutta la Segunda Guerra dals Burs, en rom da la quala ils Brits han cuntanschì la supremazia sur quest territori. Ils proxims onns e decennis èn adina puspè vegnidas a la glisch novas resursas mineralas. Dals gronds gudogns ch’èn resultads da quai ha surtut profità durant l’apartheid la gruppa da la populaziun alva. Miniers nairs stuevan per il pli far las lavurs ristgantas, pajadas mal. Savens eran quai lavurers migrants – uschia lavuravan il 1977 dapli che 128&nbsp;000 miniers da Lesotho en las minas sidafricanas.<ref>Scott Rosenberg, Richard W. Weisfelder, Michelle Frisbie-Fulton: ''Historical Dictionary of Lesotho.'' Scarecrow Press, Lanham, Maryland/Oxford 2004, ISBN 978-0-8108-4871-9, p. 248.</ref> Ils onns suenter il 1980 èn surtut idas a perder en las minieras bleras plazzas da lavur. === Structura economica e martgà da lavur === Cun in product interiur brut da bundant 294 milliardas dollars l’onn 2016 furma l’Africa dal Sid la terz gronda economia publica da l’Africa e tutga tar ils G8+5.<ref>Las infurmaziuns en quest chapitel tenor [https://web.archive.org/web/20200621164208/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/sf.html ''World Factbook''].</ref> Tschertas parts dals territoris rurals en ils anteriurs homelands sumeglian però in pajais en svilup. Il product interiur brut per chau munta a 5261 dollars; quai è il 94avel plaz en tut il mund ed il 6avel en l’Africa (situaziun dal 2016). En il Global Competitiveness Index, che mesira la capacitad da concurrer d’in pajais, ha l’Africa dal Sid occupà il 61 rang da 137 pajais (situaziun dal 2017–18). En l’Index per libertad economica sa chattava l’Africa dal Sid l’onn 2017 sin plaz 81 da 180 pajais. L’Africa dal Sid dominescha l’economia da la part meridiunala da l’Africa e furma gia dapi l’onn 1910 ensemen cun Swasiland, Namibia, Lesotho e Botswana l’Uniun da duana da l’Africa dal Sid (SACU). Ultra da quai è l’Africa dal Sid commembra da la Cuminanza da svilup da l’Africa meridiunala (SADC) sco er dal program da svilup Nov partenadi per il svilup da l’Africa (NEPAD) da l’Uniun africana. La cumpart dals divers secturs economics al product interiur brut munta a 66&nbsp;% tar il sectur da servetschs e 31&nbsp;% tar l’industria. L’Africa dal Sid ha in sistem da finanzas e da dretg bain sviluppà; il medem vala en general er per l’infrastructura (secturs da communicaziun, energia e transport). Percunter tutga en l’Africa dal Sid il coeffizient da Gini, sco indicatur per il dischequiliber tranter entradas e consum, tar ils pli auts en tut il mund. La quota da dischoccupads muntava il 2017 uffizialmain 27&nbsp;%, quella da giuvenils schizunt bunamain 50&nbsp;%. Ultra da quai van be 13,6 milliuns Sidafricans a lavurar, radund 13 milliuns retiran agid social. Er suenter la fin da l’apartheid n’èsi betg reussì da dismetter da fund ensi ils dischavantatgs economics da la populaziun betg alva. Tranter il 1994 ed il 2004 è la dischoccupaziun dals nairs creschida da 36&nbsp;% sin 47&nbsp;%. Lur entradas medias èn schizunt sa sbassadas realmain per 19&nbsp;%, entant che quellas dals alvs èn creschidas per 15&nbsp;%. La quota da povradad è medemamain sa pegiurada. La cumpart da managers nairs en interpresas quotadas a la bursa è percunter s’augmentada da 0&nbsp;% sin 20&nbsp;%. Per far frunt als dischavantatgs economics da la populaziun naira, sa stenta la regenza d’occupar dapli plazzas en l’administraziun ed en gronds concerns industrials cun candidats da colur naira. Represchentants da la populaziun alva crititgeschan vi da questa varianta sidafricana da l’affirmative action (vul dir da la concessiun d’avantatgs intenziunada per la gruppa da la populaziun discriminada) che la prestaziun na stettia betg pli en il center. Bleras persunas qualifitgadas, surtut medis ed inschigners, reageschan sin quai cun emigraziun, per il pli en l’Australia, il Canada ed ils Stadis Unids. === Industria === Products industrials, tant en il sectur primar sco er secundar, contribueschan ina gronda part a las entradas d’export da l’Africa dal Sid. ==== Minieras ==== Il pajais dispona da fitg vastas resursas mineralas, l’explotaziun da las qualas cumporta 40 fin 50&nbsp;% dals gudogns d’export da l’Africa dal Sid. Il pajais dispona da las pli grondas quantitads explotadas da crom (44&nbsp;% da l’explotaziun mundiala), platin (47&nbsp;%), mangan e vanadium (57&nbsp;%). Daspera posseda l’Africa dal Sid gronds giaschaments dad aur (21&nbsp;%), diamants (9&nbsp;%), charvun (6&nbsp;%), minerals da fier, nichel, titan, antimon e palladium. L’industria da minieras vegn dominada da paucs concerns che tutgan tar ils pli gronds en tut il mund, tranter auter Anglo American, Glencore, ARMgold, Anglogold Ashanti ed Implats. Il concern Lonmin, che dominescha l’explotaziun da platin, ed il producent da diamants De Beers tutgan parzialmain u dal tuttafatg tar Anglo American.<ref>Bernd Wiese: ''Südafrika mit Lesotho und Swasiland.'' Klett-Perthes, Gotha/Stuttgart 1999, ISBN 3-623-00694-7, p. 156.</ref> [[Datoteca:Thabazimbi_-_Iron_ore_mining_-_002.JPG|210px|thumb|Miniera da fier sper Thabazimbi (provinza Limpopo)]] La cumpetitivitad da las minas sidafricanas vegn flaivlentada tras chaumas ch’èn vaira frequentas e che sa drizzan cunter las pajas bassas e las cundiziuns da lavur manglusas. La lavur en las minieras è colliada cun gronds ristgs. Tranter il 1984 ed il 2005 èn morts en l’Africa dal Sid 11&nbsp;100 miniers. Il dumber d’occupads en l’explotaziun dad aur e da charvun da crap è sa diminuì tranter il 1987 ed il 1996 per radund 200&nbsp;000. L’onn 1997 eran occupads en l’industria da minieras 560&nbsp;000 persunas. En connex cun l’export da materias primas mineralas e da products metallurgics èn ils ports da Saldanha, Richards Bay e Ngqura da gronda muntada per l’economia publica. Quels vegnan administrads e gestiunads dal concern da transport statal Transnet. ==== Ulteriuras branschas industrialas ==== Da muntada èn er la fabricaziun d’autos e l’industria da furniziun respectiva sco er l’industria da textilias e l’industria da telecommunicaziun. L’industria d’armament avev’ins extendì vastamain dal temp da l’apartheid, perquai ch’ils embargos impedivan d’importar tals bains; sin quest sectur èn vinavant activas las interpresas Denel ed ARMSCOR. ==== Provediment d’energia ==== La gronda part dal provediment d’energia deriva dal concern Eskom che furma areguard la producziun il settavel grond producent da forza electrica en tut il mund. Radund 91&nbsp;% da l’energia derivavan il 2009 da combustibels fossils, per gronda part d’implants d’energia a charvun. Damai che l’Africa dal Sid na dispona strusch d’ieli mineral, han ins erigì dal temp da l’apartheid a Sasolburg e Secunda gronds implants da liquefacziun da charvun, en ils quals ins gudogna carburants e products da basa per l’industria chemica. Davant la costa sper Mossel Bay vegn er gudagnà gas natiral. Daspera exista ina pitschna cumpart d’energia nucleara. Da preschent vegnan acceleradas las investiziuns en energias regenerablas sco la forza idraulica, l’energia solara u implants eroelectrics. === Agricultura === Cumbain che be 2,4&nbsp;% dal product interiur brut da l’Africa dal Sid derivan da l’agricultura, è il pajais il terz grond exportader da products agrars en tut il mund. Producì vegn surtut granezza (oravant tut tirc e furment), channa da zutger, fritgs e legums, charn e vin. Regiuns cun agricultura intensiva sa chattan en ils areals dal pajais che porschan bunas relaziuns climaticas ubain èn vegnids endrizzads en il decurs dal 20avel tschientaner a basa da vasts sistems da sauaziun, sco per exempel Vaalharts Water. La viticultura en l’Africa dal Sid ha ina fitg buna reputaziun e tutga tar las pli enconuschentas en tut il mund. 425 bains produceschan bunamain 4000 differents vins. Las enconuschentas regiuns da viticultura enturn Stellenbosch, Franschhoek, Paarl e Somerset West furman l’accent principal entaifer l’agricultura en la provinza Cap Occidental. Dapli che 300 bains da vignas èn da chattar sulettamain en quest territori. Dapi il 1994 è l’export da vin da l’Africa dal Sid creschì da 51 milliuns sin 420 milliuns liters l’onn 2018. La gronda part da la producziun totala da 960,2 milliuns liters (situaziun dal 2018) vegn consumada en il pajais sez; radund 163,9 milliuns liters èn vegnids exportads il medem onn en furma embuttigliada. L’agricultura sidafricana producescha ina vasta paletta da products da plantas en furma da fritgs, legums e tes. Surtut ils fritgs na servan betg be a proveder il martgà intern, mabain furman bains d’export cun buna rendita. Tranter quels tutgan fritgs da citrus sco oranschas, clementinas, mandarinas, pampelmusas, satsumas e citronas. Er auters fritgs fan part dal volum d’export da l’economia agrara, il qual cumpiglia en pli las furniziuns da las plantaschas dad Eswatini (fin il 2018 Swasiland). Ils pli impurtants products èn ananas, apricosas, avocados, bananas, frajas, ivas, kakis, kiwis, litschis, mails, mangos, melonas, nectarinas, pairs, palogas, persics e tschareschas. Impurtants pajais d’export èn la China, l’Uniun europeica, il Giapun, la Corea dal Sid ed ils Stadis Unids. === Turissem === Il turissem è sa sviluppà dapi la fin dal 20avel tschientaner ad in impurtant factur economic. Enconuschentas attracziuns èn tranter auter: [[Datoteca:Cape_Town_30_Jan_2012_029.JPG|220px|thumb|Citad dal Cap cun il Tafelberg]] * las muntognas d’Amathole * la tgina da l’umanitad cun ils lieus d’exchavaziun Sterkfontein e Kromdraai, dapi il 1999 Patrimoni cultural mundial da l’UNESCO * ils Drakensberge * Durban cun las rivas da sablun vischinantas * Garden Route * la Citad dal Cap cun il Tafelberg e la Peninsla dal Cap * la regiun da vin enturn Stellenbosch, Franschhoek und Paarl * il Parc naziunal Kruger ed ulteriurs parcs naziunals * Namaqualand * Sun City (surtut turissem da l’intern) * Wild Coast * Witwatersrand cun Johannesburg L’onn 2002 han dapli che sis milliuns turists visità il pajais; il 2005 ha la cumpart dal turissem al product interiur brut muntà tenor stimaziuns bundant 7&nbsp;%. Radund 3&nbsp;% dals Sidafricans cun activitad da gudogn lavuran en la branscha da turissem, per la quala vegnan prognostitgadas ulteriuras ratas da creschientscha. === Commerzi cun l’exteriur === Ils pli gronds partenaris da commerzi da l’Africa dal Sid èn:<ref>Germany Trade and Invest GmbH: [https://www.gtai.de/GTAI/Navigation/DE/Trade/Maerkte/Wirtschaftsklima/wirtschaftsdaten-kompakt,t=wirtschaftsdaten-kompakt--suedafrika,did=1584674.html ''Wirtschaftsdaten kompakt''], consultà ils 26 da fanadur 2017.</ref> {| class="wikitable" width="60%" |+Ils pli gronds partenaris da commerzi da l’Africa dal Sid il 2016 (GTAI) ! colspan="2" align="center" width="280"|Export (en procent) ! colspan="2" align="center" width="280"|Import (en procent) |- | width="240" |Republica Populara da la China | align="right" |9,2 | width="240" |Republica Populara da la China | align="right" |18,1 |- |Stadis Unids | align="right" |7,4 |Germania | align="right" |11,8 |- |Germania | align="right" |7,1 |Stadis Unids | align="right" |6,7 |- |Botswana | align="right" |5,0 |India | align="right" |4,2 |- |Namibia | align="right" |4,8 |Arabia Saudita | align="right" |3,8 |- |Giapun | align="right" |4,7 |Giapun | align="right" |3,4 |- |Gronda Britannia | align="right" |4,3 |Frantscha | align="right" |3,0 |- |ulteriurs pajais | align="right" |57,5 |ulteriurs pajais | align="right" |49,0 |} === Budget statal === Il budget statal ha cumpiglià il 2016 expensas en l’autezza da 86,5 milliardas dollars ed entradas da 76,6 milliardas dollars. Da quai resulta in deficit dal budget en l’autezza da 3,5&nbsp;% dal product interiur brut. Ils debits dal stadi han muntà il 2016 129,7 milliardas dollars u 43,4&nbsp;% dal product interiur brut. Da las expensas statalas dal 2006 èn vegnids impundids (en % dal product interiur brut): 8,0&nbsp;% en la sanadad, 5,4&nbsp;% en la furmaziun e 1,7&nbsp;% en il militar. == Infrastructura da traffic == En il Logistics Performance Index, il qual vegn eruì da la [[Banca mundiala]] e mesira la qualitad da l’infrastructura, è l’Africa dal Sid stada il 2018 sin il 33avel plaz tranter 160 pajais. Il pajais dispona uschia da la meglra infrastructura dal continent african. === Traffic aviatic === Las duas pli grondas e pli impurtantas plazzas aviaticas dal pajais sa chattan a Johannesburg ed en la Citad dal Cap. La societad aviatica sidafricana South African Airways (SAA) e bleras grondas societads aviaticas internaziunalas porschan colliaziuns internaziunals da e tar questas duas plazzas aviaticas. Plazzas aviaticas bundant pli pitschnas sa chattan a Durban, Port Elizabeth, East London, George, Lanseria, Bloemfontein, Kimberley ed Upington. Sgols a l’intern dal pajais u en ils stadis vischins africans porschan sper la SAA er societads aviaticas sco Comair, Nationwide, Kulula, 1time ed Air Namibia. === Viafier === La rait da viafier sidafricana vegn surtut gestiunada da Transnet Freight Rail. La rait ha ina lunghezza da radund 24&nbsp;000 kilometers e serva oravant tut al transport da vitgira. Dal traffic da persunas s’occupa surtut là Passenger Rail Agency of South Africa (PRASA). Colliaziuns da trens regularas existan tranter las citads pli grondas, ma per part er sin lingias secundaras. Enconuschents trens da luxus èn il Blue Train ed il Pride of Africa. Las aglomeraziuns da Johannesburg/Pretoria, Durban, Citad dal Cap e Port Elizabeth/East London disponan er da viafiers urbanas. === Traffic da bus === Colliaziuns da bus internaziunalas furman las lingias Intercape Mainliner da Windhoek en la Citad dal Cap e Translux da Harare sur Bulawayo a Johannesburg. Translux cursescha sco las Greyhound Coach Lines, il Baz Bus ed Intercape er a l’intern dal pajais. Las fermadas èn savens flexiblas. === Rait da vias e traffic d’autos === L’Africa dal Sid enconuscha il traffic a sanestra. Il pajais dispona d’ina rait da vias bain sviluppada, cun autostradas en e per part tranter las citads grondas. La pli lunga autostrada collia Johannesburg cun Durban. L’entira rait da vias ha ina lunghezza da bundant 747&nbsp;000&nbsp;km, dals quals radund 159&nbsp;000 èn asfaltads (situaziun dal 2014). Damai ch’il sistem da traffic public è en bleras regiuns vaira mudest, èn ils pendularis dependents là da taxis collectivs, da bus u dal traffic individual. Quai augmenta considerablamain il traffic e maina durant tscherts temps en las aglomeraziuns ad autostradas surchargiadas e colonnas. === Traffic da velos === Per bleras persunas, surtut en regiuns ruralas ed entaifer las classas socialas pli povras, furma il velo il med da traffic usità. Pervi da las grondas distanzas, la topografia e las relaziuns climaticas servan quels però be al traffic local. En las citads datti plitost paucas vias da velos. == Problems dal pajais == Malgrà il svilup positiv dapi las elecziuns dal 1994, existan en l’Africa dal Sid vinavant fitg grondas disparitads socialas. Uschia vegnan nairs er suenter la fin da l’apartheid per ordinari anc adina pajads bundant mender che alvs. Grondas parts da la populaziun vivan en townships a l’ur da bleras citads. Tar quels sa tracti da quartiers d’abitar, en ils quals il standard da viver è er oz, malgrà svilups positivs, vinavant fitg bass. Entant ch’ils abitants bainstants dal pajais – per gronda part anc adina alvs, ma en il fratemp er adina dapli nairs – vivan en zonas d’abitar serradas ch’èn per part circumdadas cun saivs e munidas cun persunal da segirezza, viva la gronda part dals povers, per gronda part nairs e coloureds, en las townships ed en simpels abitadis rurals. Qua ha la populaziun savens difficultads da chattar l’access a las pussaivladads da furmaziun dal stadi sidafrican. Ina consequenza directa da questas relaziuns furma l’enorm auta rata da criminalitad en diversas regiuns sutsviluppadas (cf. sutvart). === Anteriurs homelands e townships === [[Datoteca:Bantustans_in_South_Africa.svg|210px|thumb|Charta d’anteriurs homelands]] Las townships han servì avant e durant l’apartheid sco zonas d’abitar en vischinanza da citads grondas u d’implants industrials per la populaziun naira, ils coloureds ed ils Inds. Questas zonas pon avair la dimensiun d’ina citad da grondezza mesauna. Enconuschents exempels èn Soweto (South Western Townships), oz ina part da la citad da Johannesburg, u Cato Manor a l’ur da la citad gronda Durban. Sco homelands han ins designà durant l’apartheid las zonas d’abitar ch’eran vegnidas attribuidas a la populaziun naira. Quellas sa basavan per gronda part sin ils reservats d’antruras ed avevan gia retschet il 1913 tras il Natives Land Act (Act No. 27) ina basa legislativa. En la politica da homelands ha la separaziun da las razzas chattà sia basa demografica e territoriala. Ina gronda part da la populaziun minoritara naira han ins desintegrà en questa moda en l’Africa dal Sid, betg il davos per evitar ch’i sa furmia in stadi unitar dominà dals nairs. Ils homelands èn vegnids designads en rom d’in process ch’ha durà onns sco stadis formalmain independents. Als abitants da quels dueva uschia vegnir concedì in’independenza apparenta; ma facticamain n’èn las persunas pertutgadas gnanc vegnidas involvidas en quest svilup. Per blers da quests territoris ha la regenza sidafricana decretà ils pass correspundents. Facticamain sa tractavi sulettamain da territoris ch’eran spartids da l’ulteriur territori statal tras dretg d’autonomia, ma che dependevan da quel cumplettamain en dumondas economicas, finanzialas e militaras. Il Transkei è vegnì declerà il 1976 sco emprima regiun independenta; in onn pli tard è suandà Bophuthatswana, Venda 1979 e Ciskei 1981. En rom da la politica industriala sidafricana han ils homelands giugà ina rolla centrala sco reservuars da forzas da lavur a pajas bassas e per il pli senza emprendissadi. L’emprim cun agid da la banca da svilup statala Industrial Development Corporation ed investiders da l’intern dal pajais, pli tard er da l’exteriur, ha la regenza concentrà a moda intenziunada implants industrials als cunfins dals homelands. Ils onns 1980 ed a l’entschatta dals onns 1990 han ins er cumenzà qua cun mesiras da qualificaziun professiunala per pudair mantegnair l’effizienza dals manaschis. Cun l’isolaziun internaziunala creschenta dal pajais pervi da la politica da repressiun dal pajais cunter la populaziun betg europeica, n’èn ils effects da questa politica industriala però betg sa mussads en tala dimensiun sco che la regenza aveva sperà. E suenter la fin dal reschim d’apartheid han ins integrà ils Homelands en las novas provinzas da la Republica da l’Africa dal Sid. Anc adina ha l’Africa dal Sid da batter cun ils effects socio-economics ed infrastructurals da quest svilup separà. Ils territoris dals anteriurs homelands èn sviluppads il pli pauc, han parzialmain ina fitg auta spessezza da la populaziun e las pli bassas entradas per chau. Uschia furma per exempel la provinza Cap Oriental, en la quala èn vegnids integrads ils dus homelands cun la pli gronda populaziun, Transkei e Ciskei, la provinza la pli povra e la pli pauc sviluppada. === Populaziun rurala e persunas senza funs === Radund 40&nbsp;% da la populaziun da l’Africa dal Sid vivan ordaifer las citads e las aglomeraziuns industrialas. Las cundiziuns d’existenza da questa populaziun rurala èn per gronda part povras fin precaras. En las regiuns che na tutgan betg tar las zonas cun in’economia agrara bain sviluppada vivan radund 12 milliuns umans. Er entaifer la politica da funs da la regenza sidafricana suenter l’apartheid n’han ins betg purschì a questas regiuns perspectivas a lunga vista, mabain las ha plitost considerà sco relicts da la planisaziun regiunala dal temp da l’apartheid. Per ina gronda part da la populaziun pertutgada furman pajaments da transfer dal stadi social la suletta furma d’entradas regularas. Essend che la gronda part da las finamiras strategicas da la regenza s’occupan cun il meglierament da las cundiziuns da viver e l’infrastructura en il territori urban, èn ils problems specifics ch’èn colliads cun las relaziuns da viver ruralas cleramain sutrepreschentads en il process politic. Sin ina refurma funsila substanziala speran blers gia dapi il 1994, ma per gronda part è la politica sa cuntentada fin uss cun decleraziuns d’intenziun. A quai n’ha er betg pudì midar bler il Landless People’s Movement (LPM) ch’è sa furmà suenter il 2001 ed al qual igl era reussì l’emprim da mobilisar politicamain numerusas persunas senza funs. Suenter che la regenza n’ha mussà nagina veglia da midar sia politica, è quest moviment per gronda part puspè dà dapart. Percunter ha l’Assamblea naziunala decidì il 2018 d’eleger ina cumissiun che duai preparar ina midada da la constituziun che lubiss tar ils gronds proprietaris l’expropriaziun da terren senza indemnisaziun.<ref>Stephen Greenberg: ''Land und Unfreiheit. Die Landlosenbewegung und das Scheitern der Landreform in Südafrika''. En: Jens Erik Ambacher, Romin Khan (ed.): ''Südafrika. Die Grenzen der Befreiung.'' Berlin, Hamburg 2010, p. 59–71.</ref> === Sanadad === Tar ils pli gronds problems da sanadad da l’Africa dal Sid tutga AIDS: Tenor stimaziuns dad UNAIDS da l’onn 2014 èn 6,5 fin 7,6 milliuns abitants HIV-positiv; en la gruppa da la populaziun tranter 15 e 49 onns duain esser pertutgads radund 19&nbsp;% da tut las persunas. Quest svilup ha gì in tschert temp per il pajais consequenzas demograficas dramaticas: l’aspectativa da vita è sa sbassada dal 1990 fin il 2005 da stgars 65 onns sin 52 onns, è però puspè creschida fin il 2014 sin 61 onns. Sco in dals motivs vegn inditgada la mancanza resp. la derasaziun insuffizienta da campagnas da scleriment preventivas. In’ulteriura malsogna ch’è per part colliada cun la problematica da HIV furma la tuberculosa (TBC). L’onn 2013 han ins dumbrà radund 450&nbsp;000 cas da TBC, da quels eran 270&nbsp;000 persunas HIV-positiv. Ils ultims onns è la regenza sa stentada cun differentas mesiras da dar dumogn a questa malsogna. Il provediment d’aua dal pajais percunter è quasi sin il nivel dals stadis industrials: D’access ad aua da baiver schubra – in dretg uman pretendì da l’UNO dapi il 2020 – disponan tenor l’Organisaziun mundiala da la sanadad ed [[UNICEF]] radund 90&nbsp;% dals Sidafricans. En il pajais vischin [[Mosambic]] han damain che 50&nbsp;% dals umans access ad aua da baiver. === Criminalitad === [[Datoteca:People's_March_Anti_Xenophobia.jpg|230px|thumb|Demonstraziun cunter xenofobia a Johannesburg]] Tranter ils pajais, per ils quals existan statisticas da polizia fidablas, tutga l’Africa dal Sid tar quels cun las pli autas ratas da criminalitad. Anc adina furman surtut las autas cifras da mazzaments e da violaziuns ina gronda smanatscha per la populaziun. Quai ha tranter auter per consequenza che blers Sidafricans bainstants da tuttas gruppas da la populaziun van a star en quartiers d’abitar circumdads cun autas saivs e munids cun atgna infrastructura sco negozis e scolas. Ils motivs per la criminalitad fitg auta èn multifars. Dapi tschientaners exista en l’Africa dal Sid ina societad che n’accepta betg be violenza, mabain che l’approvescha e sustegna. Vitiers vegn l’experientscha cun il sistem politic da la segregaziun da las razzas, dal qual las consequenzas tardivas sa fan valair lunsch sur l’onn 1994 or, tranter auter en furma da famiglias sgurdinadas u da violenza en chasa ch’è vegnida dada vinavant sin ils uffants. Betg main impurtants èn motivs economics. Anc adina è la gronda part da la populaziun fitg povra e la quota da dischoccupads, surtut tranter giuvenils da colur naira, auta. Er l’ineffizienza e corrupziun da vart da la polizia e giustia furman en tschertas regiuns in problem. Tenor l’Index da percepziun da la corrupziun da Transparency International sa chattava l’Africa dal Sid l’onn 2016 ensemen cun la Bulgaria e Vanuatu sin plaz 71 da 180 pajais (cun 43 da maximal 100 puncts). === Sura e sut === La finamira ideala da crear schanzas da svilup individualas egualas per tut ils burgais e da meglierar il standard da viver per la gronda gruppa da populaziun fitg povra ha sa laschà realisar fin qua be a moda fragmentara e nunsuffizienta. Malgrà success respectabels sin divers champs (provediment d’aua e d’electricitad, infrastructura da traffic, sectur da sanadad e.a.) èn ils musters macroeconomics sa midads be pauc. Perquai ha be in dumber da persunas relativamain pitschen pudì profitar da las midadas (surtut emploiads dal servetsch public e d’interpresas). Facticamain è il pajais anc adina segnà d’ina fitg gronda discrepanza tranter ritg e pover; il coeffizient da Gini è schizunt s’augmentà suenter il 1995. En l’Africa dal Sid s’etablescha ina tenuta stereotipa, tenor la quala la populaziun povra possia lavurar vinavant per pajas fitg bassas; la gruppa regenta percunter (che na sa cumpona betg pli be dad alvs, mabain da represchentants da tuttas gruppas) s’allontanescha adina pli fitg da la classa sociala inferiura. Sco in dals motivs per quest svilup pauc empermettend fa il sociolog sidafrican [[Lawrence Schlemmer]] tranter auter valair il fatg che l’apartheid vegnia anc adina duvrada a moda pauschalisanta sco motiv e sco stgisa per tuts svilups sbagliads actuals.<ref>Neville Alexander: ''Klasse, ‹Rasse› und nationale Einheit im neuen Südafrika''. En: Jens Erik Ambacher, Romin Khan: ''Südafrika. Die Grenzen der Befreiung.'' Berlin, Hamburg 2010, p. 177–179, 183–184.</ref> == Furmaziun == La gronda part da la populaziun frequenta scolas publicas; daspera existan er scolas privatas. A partir dal 7avel onn da vita èn obligatorics set onns Primary School; silsuenter vegn frequentada ina High School (scola secundara). Sin tut ils stgalims da scola vegnan purtadas en l’Africa dal Sid unifurmas. Il temp da scola obligatoric finescha suenter la 9avla classa. Tgi che cuntinuescha la scola fin la 12avla classa fa a la fin in examen final (matric). Quel han dumagnà il 2010 76&nbsp;% dals scolars; da quai han 28&nbsp;% cuntanschì il nivel necessari per pudair studegiar ad in’universitad. Las universitads èn da differenta qualitad; las meglras tutgan tar las scolas autas africanas cun il meglier renum (p.ex. l’universitad da la Citad dal Cap) e l’universitad tecnica Tshwane a Pretoria è ina da las pli grondas universitads dal continent. Er suenter la fin da l’apartheid existan inegualitads areguard las schanzas da furmaziun, quai che furma ina gronda sfida sociopolitica. Malgrà las grondas investiziuns finanzialas (var 20&nbsp;% da tut las expensas statalas) n’èsi fin uss betg reussì da schliar quest problem. Las scolas publicas dumbran en media anc adina var 30 scolars per magister. == Medias == Suenter la fin da la politica da minoritad alva han ins abolì la censura e mess en vigur ina nova constituziun liberala, betg discriminanta. Quella cumpiglia er ils dretgs burgais da la libertad d’opiniun e da medias. L’onn 2016 sa chattava il pajais sin l’index da la libertad da pressa, che vegn edì da Reporters senza cunfins, sin plaz 39 da 180 stadis. Dapi la fin da l’apartheid è la cuntrada mediala alura er fitg vasta, libra ed activa. Las diversas gasettas e programs da radio e televisiun che publitgeschan ed emettan en las numerusas linguas uffizialas rendan visibla la multifariadad culturala dals abitants dal pajais. Sco lingua la pli derasada en las medias è però s’etablì ils ultims onns l’englais, suandà da l’afrikaans. Malgrà ils success dals ultims onns datti tuttina da menziunar intgins puncts critics areguard la libertad da pressa. Uschia vegnan quasi tut las grondas gasettas dal di edidas da be quatter grondas interpresas da medias, quai che pudess manar en l’avegnir ad in’infurmaziun unilaterala. Ultra da quai vegn crititgà che la South African Broadcasting Corporation (SABC), l’emettur statal da radio e televisiun, infurmeschia a moda memia bainvulenta envers la regenza resp. l’ANC, damai che la maioritad dals emploiads èn commembers da l’ANC u vegnan influenzads da quel. == Cultura == [[Datoteca:Annie_of_the_Royal_Bafokeng.Jpeg|190px|thumb|Maletg da Maggie Laubser (1945)]] L’Africa dal Sid n’ha pervi da ses svilup istoric e sia multifariadad etnica nagina cultura unitara, las tradiziuns ed ils usits sa differenzieschan fitg ferm tenor regiun e structura da la populaziun. Perquai vegn il pajais savens designà oz sco naziun-artg, damai che be paucs pajais dal mund enserran ina tala diversitad culturala da tut ils continents. Da la populaziun maioritara da colur naira viva anc adina ina part considerabla en relaziuns povras en territoris rurals, economicamain flaivels. Surtut da quella vegnan oz anc tgirads e mantegnids en vita ils rituals tradiziunals cun saut e musica; uschiglio han l’urbarisaziun e l’europeisaziun cuntinuanta dal pajais e da sia populaziun originara fatg regredir ils usits e la cultura tradiziunala. Ils Sidafricans nairs che vivan en las citads discurran quasi tuts sper lur lingua materna er englais u afrikaans. La moda da viver da la minoritad da colur alva è en blers reguards sumeglianta a quella en l’Europa dal Vest, en l’America dal Nord u en l’Oceania. En il fratemp han las ostilitads istoricas tranter ils Africans ed ils alvs per gronda part pudì vegnir surmuntadas, uschia che las duas gruppas etnicas vivan ensemen a moda paschaivla. Malgrà la discriminaziun durant il temp da l’apartheid sa sentan ils coloureds colliads pli ferm cun la cultura alva che cun la cultura sidafricana naira. Quai sa mussa surtut tar quels che discurran afrikaans sco lingua materna e ch’han las medemas u sumegliantas religiuns sco ils alvs. Be ina pitschna minoritad dals coloureds, ils uschenumnads Malais dal Cap, èn muslims. Ils Asiats, oravant tut quels d’origin indic, tgiran lur atgna ierta culturala, lingua e religiun. Ils Inds èn vegnids colonisads en il 18avel tschientaner en l’Africa dal Sid per lavurar sin las plantaschas da channa da zutger da Natal (oz provinza KwaZulu-Natal). Tar la gronda part dad els sa tracti da hindus u da muslims sunnitics; en il fratemp discurran tuts englais sco lingua materna, entant ch’ins frunta en l’Africa dal Sid adina pli darar sin linguas sco tamil u gujarati. === Musica === La musica sidafricana è segnada d’ina gronda varietad. Populara è surtut la musica da rock e da pop ed il jazz; quests stils vegnan tgirads en divers subgeners ch’èn colliads cun stils da musica tipics per il pajais u cun gruppas socialas specificas. Stils da musica regiunals èn gia sa sviluppads fitg baud entaifer las differentas etnias. Fin oz tgiran tranter auter Zulu, Xhosa e Basotho quests stils, integrond adina puspè er influenzas modernas. Ina musica caracteristica dals Zulu è isicathamiya che vegn chantà da chors virils. In stil modern entaifer la musica dals Zulu è maskandi (u maskanda). Popular tar ils Basotho è il stil famo ch’è per part collià cun sauts excitants. En il 19avel tschientaner è sa sviluppà sut influenza europeica la boeremusiek, ina musica da saut instrumentala ch’è restada populara fin oz tranter ils Burs. L’instrument principal da quest stil è la concertina. In dals pli enconuschents musicists è l’accordeonist [[Nico Carstens]] (1926–2016). Daspera datti er musica chantada en afrikaans che cumpiglia savens elements da country. A l’entschatta dal 20avel tschientaner è sa sviluppada da la maschaida da musica da baselgia europeica, dal gospel nordamerican e da tradiziuns indigenas ina furma speziala da la musica da baselgia; quella è d’ina vart populara en furma da numerus chors, da l’autra vart en furma da solists sco la chantadura da gospel [[Rebecca Malope]]. Il [[Soweto Gospel Choir]] sa deditgescha medemamain a la musica da gospel. Il cumponist da musica sacrala [[Enoch Mankayi Sontonga]] ha scrit enturn il 1900 la chanzun ‹Nkosi Sikelel’ iAfrika›, la quala fa part dapi il 1996 da l’imni naziunal da l’Africa dal Sid. Durant il temp da l’apartheid è questa chanzun savens vegnida chantada sco simbol da la resistenza. Il pli vegl chor anc existent è il [[Stellenbosch University Choir]] ch’è vegnì fundà il 1936 e ch’è enconuschent per musica chantada a capella. L’emprim hit dal qual èn vegnidas vendidas en l’Africa dal Sid dapli che 100&nbsp;000 plattas ha furmà la chanzun ‹Mbube›, scritta da [[Solomon Linda]] (1939). A basa da rock’n’roll e swing è sa sviluppà ils onns 1950 il kwela ch’è segnà dal diever da flautas da sturs. Il quartier da la citad da Johannesburg Sophiatown valeva da quel temp sco center dal jazz sidafrican. Bain la pli famusa represchentanta da la musica sidafricana è [[Miriam Makeba]] (1932–2008), er enconuschenta sco ‹Mama Afrika›. Ella ha medemamain gì ses emprims success a Sophiatown e cuntanschì ils onns 1960 in success mundial cun sia chanzun ‹Pata Pata›, chantada en la lingua isixhosa. Mbaqanga è in ulteriur stil popular ch’è sa furmà ils onns 1960 e ch’è segnà da ritmus ch’animeschan da sautar e d’influenzas tradiziunalas. Ina furma speziala, la musica da mgqashiyo, è vegnida enconuschenta tras las [[Mahotella Queens]]. Tar ils musicists da mbaqanga ch’èn daventads ils pli populars tutga la chantadura [[Yvonne Chaka Chaka]]. Ses hit dal 1985 ‹I’m in Love with a DJ› vala sco emprim success da la musica da bubblegum, ina varianta da mbaqanga ch’integrescha synthesizers e keyboards electrics. Ils onns 1970 ha existì en la Citad dal Cap ina scena da rock fitg activa ch’ha er cumpiglià elements da disco, punc, gothic rock ([[No Friends of Harry]]) ed alternative metal. La chantadura [[Nianell]] chanta en englais u afrikaans musica da pop cun influenzas dal folk. Er chantauturs sco [[Zahara]] u [[Jennifer Ferguson]] enritgeschan la scena da musica sidafricana. [[Datoteca:Ladysmith_Black_Mambazo_in_2018.jpg|230px|thumb|Ladysmith Black Mambazo]] La gruppa [[Ladysmith Black Mambazo]] chanta musica a capella; sper autras gruppas sco [[Stimela]] è quella vegnida enconuschenta l’onn 1986 en tut il mund tras la collavuraziun cun il musicist american [[Paul Simon]]. Medemamain success internaziunals han cuntansch il musicist da reggae [[Lucky Dube]] ubain il chantadur cun ragischs scottas [[Johnny Clegg]] ch’era popular ils onns 1980 cun sias bands che sa cumponivan dad alvs e da Zulu. Ils onns 1990 è sa sviluppà il stil kwaito, ina maschaida da musica da pop africana, rap e house. Enconuschents represchentants èn la chantadura [[Brenda Fassie]], ch’era avant stada populara en il stil da musica mbaqanga, ed il chantadur [[Mandoza]]. Bands sidafricanas che vegnan recepidas ozendi a nivel internaziunal èn tranter auter [[Die Antwoord]], [[Seether]], [[The Parlotones]], [[Kongos]] e [[Watershed]]. Tranter ils musicists da jazz sidafricans ils pli enconuschents tutgan il saxofonist [[Kippie Moeketsi]], il trumbettist e chantadur [[Hugh Masekela]] ed il pianist [[Abdullah Ibrahim]], dal qual il stil vegn numnà cape-jazz. Sco precursur dal cape-jazz vala la musica da marabi ch’è sa sviluppada sco musica da saut en las townships e che dueva er influenzar auters stils da musica sidafricans. [[Mimi Coertse]] è daventada ina famusa chantadura d’operas ch’è stada engaschada sur lung temp a Vienna. Il [[Soweto String Quartet]] suna musica classica da tempra europeica, integrond però elements africans. A Capstadt sa chatta en pli la suletta opera dal continent african cun program durant l’entir onn, la Cape Town Opera. === Art figurativ === En il 19avel tschientaner vegnivan la gronda part dals maletgs importads da l’Engalterra u dals Pajais Bass. Quests maletgs istorics furman anc oz ina part da l’inventari dals museums. Tar ils paucs artists sidafricans che disponiva gia a la fin dal 19avel tschientaner d’ina furmaziun academica, tutga [[Frans Oerder]] (1867–1944), oriund da Rotterdam. Cun ses maletg ‹Magnolias› ha el stgaffì ina da las ovras da la Galaria naziunala sidafricana ch’è vegnida reproducida il pli savens e che penda oz sco reproducziun en bleras stivas. A la generaziun dals artists romantics ha anc appartegnì [[Hugo Naudé]] (1868–1938), il qual aveva studegià avant l’Emprima Guerra mundiala t.a. a Minca. D’ina gronda varietad stilistica èn segnads ils maletgs da la cuntrada da [[Jacobus Hendrik Pierneef]] (1886–1957); per part èn quels da tempra expressiunistica, per part segnads d’in realissem exprimì. Blers artists dals onns 1920 e 1930 eran da derivanza tudestga u polonais-gidieua, uschia per exempel [[Irma Stern]] che vala ensemen cun la purtretista da derivanza ollandaisa [[Maggie Laubser]] (1886–1973) e cun [[Wolf Kibel]], oriunda da la Pologna russa, sco fundatura da l’expressiunissem en l’Africa dal Sid. [[Pranas Domšaitis]] (atgnamain Franz Carl Wilhelm Domscheit) ha studegià tar [[Lovis Corinth]] a Berlin e vala medemamain sco in dals impurtants expressiunists da l’Africa dal Sid. [[Jean Welz]], ch’è naschì en l’Austria, ha stgaffì natiras mortas, [[Dorothy Kay]] purtrets subtils. [[Alexis Preller]] ha studegià a Paris ed è s’orientà a [[Paul Gauguin]] e [[Vincent van Gogh]]. [[Freida Lock]], ch’era oriunda da l’Engalterra ed aveva studegià là, è daventada il 1938 cunfundatura da la New Group, ina gruppa d’artists ch’ha realisà numerusas exposiziuns. Blers artists sidafricans betg alvs che vivevan en l’exil èn medemamain s’orientads a l’expressiunissem ubain han represchentà il realissem social sco per exempel [[Gerard Sekoto]] u [[Gavin Jantjes]] ch’ha studegià en Germania. [[David Koloane]] ha stgaffì l’emprima galaria d’art naira a Johannesburg. Il liricher, autur ed adversari da l’apartheid alv [[Breyten Breytenbach]] ha creà en l’exil maletgs surreals. Suenter la fin da l’apartheid èn artists sidafricans svelt vegnids enconuschents en ils Stadis Unids ed en la Gronda Britannia. Lur art è savens politic e sociocritic, uschia las ovras da [[Tracey Rose]] che cumpiglian er performance ed art da video. [[Marlene Dumas]] experimentescha cun la statura umana e tracta en quest connex il conflict tranter alv e nair. === Litteratura === [[Datoteca:Nadine_Gordimer_01.JPG|170px|thumb|Nadine Gordimer]] Blers dals auturs nairs han emprendì da leger e scriver da missiunars europeics, uschia che la gronda part dals emprims cudeschs sidafricans èn cumparids en lingua englaisa u en afrikaans. In dals emprims romans ch’è vegnì scrit d’in autur nair en ina lingua africana è stà ‹Mhudi› da [[Sol Plaatje]] (1930). [[Alan Paton]] ha publitgà l’onn 1948 ses famus roman ‹Cry, the Beloved Country›, dal qual è er vegnida realisada pli tard ina versiun cinematografica. Il cudesch raquinta l’istorgia d’in plevon nair ch’arriva a Johannesburg en tschertga da ses figl. Ils onns 1950 ha la titulara dal Premi Nobel da pli tard [[Nadine Gordimer]] cumenzà a publitgar sias ovras. Ses pli enconuschent roman ‹July’s People› è cumparì l’onn 1981 e tracta da la fin dal domini minoritar dals alvs. Medemamain da menziunar è [[Athol Fugard]], ils dramas dal qual vegnan represchentads regularmain als teaters da l’Africa dal Sid, da Londra e New York. Er scripturs che scrivan en afrikaans publitgeschan ovras cuntraversas. [[Breyten Breytenbach]] è vegnì mess a ferm pervi da sia participaziun al moviment da guerilla cunter il reschim d’apartheid. [[André Brink]] è stà l’emprim Afrikaan dal qual ils cudeschs èn vegnids mess sin l’index, quai suenter avair publitgà ses roman ‹A Dry White Season› che tracta d’in alv che vegn a savair la vardad davart la mort d’in ami nair en arrest. Intgins impurtants scripturs nairs han cuntanschì ils onns 1970 renum internaziunal, sco per exempel [[Mongane Wally Serote]], dal qual l’ovra ‹No Baby Must Weep› dat invista en la vita da mintgadi d’in Sidafrican da colur naira durant l’apartheid. [[Zakes Mda]], in ulteriur enconuschent scriptur nair, ha gudagnà cun ses roman ‹The Heart of Redness› l’onn 2001 il Commonwealth Writers’ Prize. Si’ovra fa en il fratemp part dal canon litterar a las scolas superiuras sidafricanas. [[J.M. Coetzee]], ch’ha cumenzà si’activitad sco scriptur ils onns 1970, è vegnì enconuschent a nivel internaziunal pir duas decadas pli tard. Per ses roman dal 1999 ‹Disgrace› è el vegnì onurà cun il famus Man Booker Prize ed il 2003 cun il Premi Nobel da litteratura. === Cuschina === La cuschina sidafricana metta l’accent sin tratgas cun charn da tut gener. Da quai è sa sviluppà in passatemp popular da blers Sidafricans: il grillar (afrikaans braai). Tipicas tratgas u cumponentas dal braai tar la populaziun bainstanta èn boerewors (ina liongia picanta), steaks, cotlettas d’agnè e da portg sco er pesch. In’ulteriura spezialitad è biltong, ina sort charn setgentada da bov u selvaschina che vegn savens mangiada en l’Africa dal sid sco snack. Fitg derasadas èn er spaisas da curry inspiradas da la cuschina indica. La cuschina da la populaziun povra, per ordinari naira, è percunter bundant pli simpla; la pli enconuschenta tratga furma qua mealie-pap, ina sort buglia da tirc. Ultra da quai è l’Africa dal Sid sa sviluppada ad in grond ed impurtant producent da vin. Intgins dals megliers bains da viticultura dal mund sa chattan sper Stellenbosch, Franschhoek e Paarl en il Cap Occidental. === Sport === Sco quasi tut ils auters secturs da la vita publica è er il sport segnà en l’Africa dal Sid da la separaziun en gruppas etnicas. Il sport per lunschor il pli popular tranter la populaziun naira è il ballape. Damai che er Sidafricans alvs cuntanschan en quest sport in aut nivel, era il ballape pertutgà dal temp da l’apartheid main ferm da la separaziun etnica che per exempel il rugby. Suenter la fin da l’apartheid è la squadra da ballape naziunala, che vegn numnada dals fans Bafana Bafana (dad isiZulu: ‹noss giuvens›), puspè vegnida renconuschida da la FIFA ed ha gia pudì sa qualifitgar dapi lura per divers campiunadis mundials. Ultra da quai ha il campiunadi mundial dal 2010 gì lieu en l’Africa dal Sid. Il pli impurtant sport dals alvs furma rugby uniun, suandà da cricket. Dal temp da l’apartheid eran quests dus sports reservads quasi dal tuttafatg a la minoritad alva. Rugby è spezialmain popular tar ils Afrikaans, entant ch’il cricket vegn er oz giugà surtut dad alvs d’origin englais. L’onn 2004 ha la staffetta da stil liber gudagnà surprendentamain l’emprima medaglia d’aur sidafricana a gieus olimpics, e quai cun nov record mundial sur 4×100 m. Quai ha manà en l’Africa dal Sid ad in veritabel boom en il sport da nudar. A Kyalami ha gì lieu fin il 1993 il Grond Premi da l’Africa dal Sid en la furmla 1. L’onn 1971 è il pilot da cursa sidafrican [[Jody Scheckter]] daventà campiun mundial. === Dis da festa === Sper Nadal, Bumaun, il di da la lavur e Pasca vegnan festegiads en l’Africa dal Sid il di dals dretgs umans (21 da mars), il di da la libertad (27 d’avrigl), il di da la giuventetgna (16 da zercladur), il di da las dunnas (9 d’avust), il di da l’ierta (24 da settember) ed il di da la reconciliaziun (16 da december). == Annotaziuns == <references/> == Litteratura == * Johannes Dieterich: ''Südafrika. Ein Länderporträt.'' Ch. Links Verlag, Berlin 2017, ISBN 978-3-86153-945-2. * Jörg Fisch: ''Geschichte Südafrikas.'' Dtv, Minca 1990, ISBN 3-423-04550-7. * Dana de la Fontaine, Franziska Müller, Claudia Hofmann, Bernhard Leubolt (ed.): ''Das politische System Südafrikas.'' VS Springer Verlag, Wiesbaden 2017, ISBN 978-3-531-19067-9. * Albrecht Hagemann: ''Kleine Geschichte Südafrikas.'' 2. ed. repassada, Verlag C.H. Beck, Minca 2003, ISBN 3-406-45949-8. * Christoph Kucklick (ed.), Lars Abromeit: ''Südafrika. Auf neuen Pfaden. Unterwegs durch ein Land im Aufbruch'' (= ''GEO Spezial'', nr. 6/2014). Gruner + Jahr, Hamburg 2014, ISBN 978-3-652-00396-4. * Martin Pabst: ''Südafrika.'' 2. ed. amplifitgada, Verlag C.H. Beck, Minca 2008, ISBN 978-3-406-57369-9. * Klemens H. Schrenk: ''Föderalismus in Südafrika. Historische Entwicklung, gegenwärtige Strukturen und Funktionsweise'' VDM Verlag, Saarbrücken 2007, ISBN 978-3-8364-2306-9. * [http://www.bpb.de/files/PUM6U7.pdf ''Südafrika''] (PDF; 3,1&nbsp;MB). En: ''Aus Politik und Zeitgeschichte,'' nr. 1/2010. == Colliaziuns == {{Commonscat|Africa dal Sid}} * [http://www.gov.za/ www.gov.za] – regenza sidafricana ** [http://www.gcis.gov.za/content/resourcecentre/sa-info/yearbook ''South Africa Yearbook''] ** [https://web.archive.org/web/20160304024224/https://www.capetown.gov.za/en/CityHealth/Documents/Legislation/Act%20-%20Constitution%20of%20the%20RSA%20Act%20-%20108%20of%201996.pdf Constituziun da l’Africa dal Sid] ** [https://web.archive.org/web/20151113203528/http://www.statssa.gov.za/publications/P03014/P030142011.pdf Resumaziun da la dumbraziun dal pievel dal 2011] (PDF; 1,72&nbsp;MB) * [http://www.sahistory.org.za/ ''SAHO. South African History Online''] * [https://web.archive.org/web/20161116184017/https://www.destatis.de/DE/ZahlenFakten/LaenderRegionen/Internationales/Land/Afrika/Suedafrika.html Profil dal pajais] * [https://web.archive.org/web/20190302120201/http://norient.com/tag/dossier-south-africa/ Dossier davart la musica tradiziunala e moderna sidafricana] {{Navigaziun Stadis da l'Africa}} [[Categoria:Africa dal Sid]] [[Categoria:Stadis da l'Africa]] [[Categoria:Artitgels recumandads]] 7gzyl5vo8boo3z4srm72bm8yzkd6ma8 0 1725 163397 161794 2022-08-22T17:05:36Z InternetArchiveBot 16747 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{Artitgel 1000|+30}} [[Datoteca:Europe on the globe (red).svg|right|thumbnail|260px|Il territori dal continent Europa]] L’'''Europa''' (grec vegl Εὐρώπη, Eurṓpē) è in continent che s’extenda sur il tschintgavel occidental da la surfatscha da l’[[Eurasia]]. Cumbain ch’i sa tracta pia geograficamain d’in subcontinent, vegn per motivs istorics e culturals per ordinari discurrì da l’Europa sco agen continent. Quai mussa che la noziun ‹Europa› na sa restrenscha betg a sia definiziun geografica, mabain includa er aspects istorics, culturals, politics, economics ed ideals. Ils abitants da l’Europa vegnan numnads Europeans. Cun bundant 700 milliuns abitants che vivan sin ina surfatscha da ca. 10,5 milliuns kilometers quadrat, tutga l’Europa tar las parts dal mund abitadas pli spess. L’Europa è urbanisada vaira ferm, oravant tut en las regiuns da las chapitalas e da la megalopolis ‹banana blaua›. Impurtantas cuminanzas politicas en l’Europa èn surtut il [[Cussegl da l'Europa|Cussegl da l’Europa]] e l’[[Uniun europeica]]. == Num == [[Datoteca:Pompeiii.Europa.iFresco.jpg|right|thumbnail|160px|Europa sin in fresco da Pompei]] Il num ‹Europa› deriva dal grec vegl Εὐρώπη (Eurṓpē). Entaifer il grec pudeva il num vegnir chapì sco pled cumponì or da εὐρύς, eurýs, ‹vast, lad› e ὄψ, óps, ‹vesida, fatscha› e pudeva oramai signifitgar ‹quella cun la vasta vesida› ubain ‹quella cun la fatscha lada›. Entaifer la mitologia greca era Eurṓpē il num d’ina princessa feniziana, la quala [[Zeus]], ch’era sa transfurmà en in taur, ha rapinà e manà nudond a [[Creta]], nua ch’el l’ha surmanà. Tenor l’opiniun d’etimologs deriva quest num d’ina lingua semitica ed è alura vegnì grecisà. Discutada vegn ina provegnientscha da l’accadic ''erebu'' ‹ir da rendì› (sa referind al sulegl) ubain ''erob'' ‹saira, vest›. En il 5avel tschientaner a.C. ha il scriptur e geograf grec [[Herodot]] duvrà il term geografic Eurṓpē – che sa referiva da quel temp be a la [[Peloponnes]] – per designar la surfatscha da terra situada en il nord da la [[Mar Mediterrana]] e da la [[Mar Naira]], cunfinond quels uschia da l’[[Asia]] (Asía) e da l’[[Africa]] (Libýe).<ref name="etymonline.com">[https://www.etymonline.com/word/Europe ''Europe''], en: ''Online Etymology Dictionary''.</ref> == Geografia == En l’ost, vers l’[[Asia]], ha l’Europa nagin cunfin geografic u geologic precis. Perquai èn ils ‹cunfins da l’Europa› ina dumonda da convenziun entaifer la societad. Ina definiziun geografica da l’Europa è adina arbitrara. Tenor in’enconuschenta formulaziun da [[Bernard-Henri Lévy]] n’è l’Europa «nagin lieu, mabain in’idea». Oz suondan ins areguard la fixaziun dal cunfin per ordinari la definiziun da [[Philip Johan von Strahlenberg]]. Tenor quella furman la muntogna ed il flum da l’[[Ural]] il cunfin oriental da l’Europa. Tranter la [[Mar Caspica]] e la [[Mar Naira]] suonda la lingia da cunfin la Bassa da Kouma-Manytch en il nord da la muntogna dal [[Caucasus]], damai ch’ina via maritima univa qua antruras la Mar Caspica cun la Mar Naira.<ref>''Europa'', en: ''Brockhaus Enzyklopädie.'' 21. ed., F.A. Brockhaus. Lipsia/Mannheim 2006.</ref> En il territori da lingua englaisa e franzosa vegn il cunfin savens er tratg qua per lung da la part centrala dal Caucasus. Tut en tut dumbra l’Europa ina surfatscha da ca. 10,5 milliuns kilometers quadrat ed è uschia suenter l’[[Australia]] il segund pitschen continent. Il punct situà il pli en il nord da la terra franca europeica è Kinnarodden en la [[Norvegia]], il punct situà il pli en il sid Punta de Tarifa en [[Spagna]], il punct il pli en il vest Cabo da Roca en il [[Portugal]]. L’extensiun nord-sid munta a ca. 3800 km. En direcziun ost-vest mesira la terra franca europeica ca. 6000 km, da la Muntogna da l’Ural en [[Russia]] fin a la costa da l’[[Atlantic]] en il Portugal. === Clima === Il continent è per gronda part situà en la zona temprada. Cumpareglià cun auters territoris che sa chattan en ils medems grads da latituda, è il clima qua pli moderà, quai che sa lascha attribuir a l’influenza dal Current dal Golf relativamain chaud. La temperatura annuala a [[Bordeaux]] munta per exempel en media 12,8&nbsp;°C, entant che a [[Halifax]] en il [[Canada]], ch’è situà pli u main sin il medem grad da latituda, cuntanscha la temperatura annuala en media be 6,3&nbsp;°C. Grondas parts da l’Europa dal Vest èn segnadas d’envierns miaivels e da stads frestgas. En territoris ch’èn situads lunsch davent da la mar – ed oramai er da si’influenza equilibranta areguard il clima –, èn las differenzas da temperatura percunter pli grondas durant las differentas stagiuns. En vastas parts da l’Europa da l’Ost regia in clima continental, damai ch’i na sa chattan qua naginas mars en proxima vischinanza. Da quai resultan en questas regiuns envierns fraids e stads chaudas. Pervi da la rotaziun da la Terra e la forza svianta ch’è colliada cun quella vegnan ils vents per gronda part nà dal vest. En las regiuns da costa da l’Europa dal Vest signifitga quai ch’ils vents suflan per ordinari nà da l’Ocean Atlantic, quai che maina quasi l’entir onn a plievgia. En l’Europa Centrala e da l’Ost è la quantitad da precipitaziuns percunter relativamain pitschna, damai che l’influenza da la mar na po savens betg sa far valair en questas regiuns. Ultra da quai influenzeschan las muntognas fitg ferm la quantitad da precipitaziuns. Uschia tutgan parts da las [[Alps]] dal nordvest tar las regiuns da l’Europa cun las pli autas precipitaziuns, entant che valladas alpinas centralas èn relativamain sitgas. Las Alps figureschan en quest cas sco barrieras per fronts da plievgia. En territoris situads datiers da la [[Mar Mediterrana]] regia per gronda part in clima mediterran, vul dir stads sitgas e chaudas, entant ch’ils envierns èn miaivels ed umids. La stad arrivan ils vents per il pli nà dal nord, l’enviern mainan vents dal vest savens precipitaziuns nà da l’Ocean Atlantic. En il nord da l’Europa regia in clima arctic, en il sidost a la [[Volga]] percunter in clima continental cun stads chaudas e be paucas precipitaziuns. Uschia poi per exempel esser ch’igl ha anc naiv en la [[Laponia]], entant che la [[Sicilia]] schema gia sut la chalira da stad, e ch’i plova d’in cuntin sin las [[Inslas Shetland]], entant che l’[[Andalusia]] vegn turmentada sur onns da setgira. === Flora === [[Datoteca:Europe_topography_map.png|right|thumbnail|220px|Topografia da l’Europa]] A basa dal clima sa lascha la vegetaziun en l’Europa sutdivider approximativamain en quatter zonas: arctic, boreal, temprà e mediterran. Tras l’utilisaziun sur millennis è la vegetaziun oriunda en la zona temprada e mediterrana vegnida destruida cun excepziun da pitschnas restanzas. En il nord da l’Europa èn da chattar en la tundra arctica be chaglias, mistgel e litgens. Vers sid suondan alura en la Scandinavia ed en la Russia dal Nord guauds da guglias boreals (surtut cun pigns e tieus), en ils quals sa chattan palids extendidas. En la zona temprada creschissan tranter l’Ocean Atlantic e las Carpatas sut cundiziuns natiralas surtut guauds maschadads segnads da faus verds, en la bassa er tals cun ruvers e charpins (faus alvs). En l’ost dal territori da derasaziun dal fau verd, ca. a partir da la Weichsel e dal Dnjestr fin a la part meridiunala da l’Ural, dominassan guauds maschadads cun ruver cumin, tigl d’enviern, tieu cotschen e – en la fasa da transiziun vers la zona da guaud da guglias en il nord – pign. Vers sid, en il nord da la Mar Naira, suonda a questa zona da guaud maschadà ina regiun en la quala fiss avant maun sut cundiziuns natiralas ina vegetaziun da steppa. Er la regiun da la Mar Mediterrana era oriundamain cuverta cun guaud. Senz’influenza da l’uman fiss la vegetaziun segnada là da guauds da feglia cun spezias da ruvers semperverdas (surtut ruver verd), en las parts las pli meridiunalas e chaudas cun ferma participaziun d’ulivers, pistazias e tieus. Tras l’influenza antropogena creschan là ozendi però surtut plantas da macchie e garigue. En las regiuns pli miaivlas da la zona mediterrana giogan er ina rolla spezias da ruvers ch’han la feglia che croda d’atun. En las regiuns mesaunas e superiuras da las muntognas è la vegetaziun originara sa mantegnida meglier che en regiuns bassas. Qua existan sin spazi relativamain pitschen plirs stgalims d’autezza; las singulas cumponentas da questas zonas da stgalims d’autezza pon, tut tenor il clima, sa differenziar relativamain ferm ina da l’autra. En ils guauds da muntogna dals stgalims d’autezza mesauns èn, sper il fau verd, surtut da muntada spezias d’aviez e da tieus, en muntognas situadas pli vers nord er pign e laresch. Survart il cunfin dal guaud èn situadas en las muntognas pastgiras da chaglias bassas e tschispet alpin ed en la regiun da la Mar Mediterrana er uschenumnada vegetaziun da plimatschs cun guglias. Amunt suondan a la vegetaziun serrada singulas plantas da grippa e glera. Oz è la gronda part da l’Europa segnada da l’utilisaziun agrara ed ils guauds restants servan a la selvicultura. Regiuns influenzadas main ferm tras l’uman existan surtut anc en las autezzas superiuras da las muntognas. === Fauna === Dals gronds animals da rapina sco l’urs, il luf u il luf-tscherver vivan effectivs pli gronds be pli en il nord ed en l’ost dal continent. En las regiuns situadas il pli lunsch en il nord ed en l’ost, èn er rens ed elans vaira derasads. Il bison europeic era vegnì extirpà en libertad ed è puspè vegnì recolonisà ils ultims onns en l’Europa da l’Ost. Il tschierv, il chavriel ed il portg selvadi chattan ins en la gronda part da las regiuns da l’Europa. In tipic animal grond europeic è il chamutsch, il qual cumpara ordaifer il continent be en l’Asia Minura ed en las parts asiaticas dal Caucasus. En las Alps, las Pireneas ed il Caucasus vivan diversas spezias da capricorns. La saiga (ina spezia d’antilopa) era anc derasada en il temp medieval fin en l’Ucraina, oz sa restrenscha sia derasaziun en l’Europa sin il curs inferiur da la Volga. Bleras spezias èn gia vegnidas extirpadas avant tschientaners (bov selvadi, tarpan). Er ils effectivs d’utschels da preda sco l’evla da la pizza, l’evla da mar ed il tschess cularin èn vegnids decimads fermamain ils ultims tschientaners. Be en l’Europa dal Sid viva – pervi dal clima chaud – in dumber pli grond da spezias da luschards, serps e tartarugas. A la costa vivan chauns da mar ed autras spezias da focas. En las mars nordicas èn l’orca e la balena-portg las spezias da balenas las pli derasadas, en la Mar Mediterrana èn quai diversas spezias da delfins. Ils pli enconuschents peschs d’aua da sal èn diversas spezias da ringia e ton. === Citads e metropolas === [[Datoteca:Europe_capitals_map_de.png|right|thumbnail|220px|Las chapitalas dals stadis europeics]] Las citads e metropolas furman las unitads administrativas las pli pitschnas entaifer l’organisaziun administrativa dals stadis. [[Lissabon]] è stada ina da las emprimas metropolas cosmopolitas dal temp modern, damai ch’ella ha furmà dal temp da l’imperialissem il center d’in grond reginavel colonial. Anc l’onn 1950 sa chattavan quatter citads che fan oz part da l’Uniun europeica tranter las 20 grondas dal mund ([[Londra]] sin plaz dus suenter [[New York]], [[Paris]] sin il quart plaz suenter [[Tokio]] sco er [[Milaun]] e [[Napoli]] sin ils plazs 13 e 19); dapi lura na creschan las citads europeicas strusch pli, mabain han per part il dumber d’abitants che sa sminuescha. En la segunda mesadad dal 20avel tschientaner èn surtut creschidas citads d’autras parts dal mund, en spezial en pajais en svilup, sco per exempel [[Mexico-City]], [[Manila]] u [[São Paulo]]. Malgrà la stagnaziun en citads pli veglias, sa lascha constatar qua en il svilup dal territori dal 21avel tschientaner in auter andament, sco per exempel la revalitaziun (gentrificaziun) dals centers da las citads. Problematic tar la cumparegliaziun da metropolas è il fatg ch’i dat savens er zonas d’aglomeraziun policentricas, entaifer las qualas las citads centralas èn fitg pitschnas en cumparegliaziun cun l’aglomeraziun, uschia che quellas na cumparan savens betg en las statisticas (p.ex. [[Rain-Ruhr]], la zona industriala da la [[Schlesia Superiura]] u la part centrala da l’[[Engalterra]]). Citads en l’Europa cun dapli che 1,5 milliuns abitants èn:<ref>[https://web.archive.org/web/20120504222851/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/fields/2219.html ''CIA – The World Factbook, Major urban areas – population''].</ref> {| class="wikitable sortable zebra" |- class="hintergrundfarbe6" ! Posiziun !! Citad !! Stadi !! data-sort-type="number" | Dumber d’abitants<br />en miu. ! data-sort-type="number"| Dumber d’abitants<br />cun l’aglomeraziun<br /> en miu. ! data-sort-type="number"| Onn da fundaziun<br />(tenor document<br />u menziun) |- | 1 || [[Moscau]] || {{RUS}} || 10,4<!-- 10.406.578 --> || 13,8 || 1147 |- | 2 || [[Londra]] || {{GBR}} || 7,4<!-- 7.421.209 --> || 12,0 ||data-sort-value="-46"| 47 s.C. |- | 3 || [[Istanbul]] (vest) ||{{TUR}} || 6,9**<!-- 6.911.131 --> || 16,0 ||data-sort-value="-659"| 660 a.C. *** |- | 4 || [[Son Petersburg]] || {{RUS}} || 4,8<!-- 4.790.000 --> || 5,3 || 1703 |- | 5 || [[Berlin]] || {{DEU}} || 3,5<!-- 3.499.879 --> || 4,5<!-- 4.500.000 --> || 1230 |- | 6 || [[Madrid]] || {{ESP}} || 3,3<!-- 3.265.038 --> || 5,3 || 1083 |- | 7 || [[Kiev]] || {{UKR}} || 2,8<!-- 2.845.683 --> || 3,3 || 840 |- | 8 || [[Roma]] || {{ITA}} || 2,7<!-- 2.743.796 --> || 3,8 ||data-sort-value="-752"| 753 a.C. |- | 9 || [[Paris]] || {{FRA}} || 2,1<!-- 2.138.551 --> || 11,5 ||data-sort-value="-52"| 53 a.C. |- | 10 || [[Minsk]] || {{BLR}} || 1,7<!-- 1.904.300 --> || 2,7 || 1067 |- | 11 || [[Bucarest]] || {{ROU}} || 1,9<!-- 1.883.425 --> || 2,6 || 1459 |- | 12 || [[Vienna]] || {{AUT}} || 1,8<!-- 1.763.912 --> || 2,6 || 881 |- | 13 || [[Hamburg]] || {{DEU}} || 1,7<!-- 1.742.707 --> || 2,6 ||data-sort-value="800"| 9avel tsch. |- | 14 || [[Budapest]] || {{HUN}} || 1,7<!-- 1.733.685 --> || 2,4 ||data-sort-value="89"| 89 s.C. |- | 15 || [[Varsovia]] || {{POL}} || 1,7<!-- 1.694.825 --> || 2,4 || 1281 |- | 16 || [[Barcelona]] || {{ESP}} || 1,6<!-- 1.611.013 --> || 3,9 ||data-sort-value="-230"| 230 a.C. |- | 17 || [[Minca]] || {{DEU}} || 1,5<!-- 1.512.912 --> || 2,4 || 1158 |} : <small>* Istanbul sa chatta al cunfin tranter l’Europa e l’Asia; il vegl center da la citad tutga tar la part europeica.</small> : <small>** Dumber dals abitants en la part europeica dad Istanbul.</small> : <small>*** Sco Byzantion sin la vart europeica.</small> === Zonas d’urari === Il [[Reginavel Unì]], l’[[Irlanda]], il [[Portugal]] e l’[[Islanda]] han attribuì sasezs al temp da l’Europa dal Vest, il qual è identic cun il temp universal coordinà (UTC). Quel correspunda a la posiziun dal sulegl al meridian nulla che maina tras [[Londra]]. Tut ils stadis da l’Europa Centrala ed intgins stadis da l’Europa dal Vest e da l’Europa da l’Ost fan diever dal temp da l’Europa Centrala (UTC + in’ura). Igl èn quai ils suandants stadis: [[Spagna]], [[Frantscha]], [[Andorra]], [[Monaco]], [[Pajais Bass]], [[Belgia]], [[Luxemburg]], [[Danemarc]], [[Svezia]], [[Norvegia]], [[Germania]], [[Pologna]], [[Austria]], [[Svizra]], [[Liechtenstein]], [[Italia]], [[San Marino]], [[Vatican]], [[Tschechia]], [[Slovachia]], [[Ungaria]], [[Slovenia]], [[Croazia]], [[Bosnia-Erzegovina]], [[Serbia]], [[Montenegro]], [[Macedonia dal Nord]], [[Cosovo]], [[Malta]] ed [[Albania]]. Il temp da l’Europa da l’Ost (UTC + duas uras) è en diever en ils suandants pajais: [[Finlanda]], [[Estonia]], [[Lettonia]], [[Lituania]], [[Ucraina]], [[Rumenia]], [[Moldavia]], [[Bulgaria]] e [[Grezia]]. Il temp da Moscau (UST + trais uras) utiliseschan la [[Bielorussia]], ina gronda part dal territori da la [[Russia]] situà en l’Europa sco er la [[Tirchia]]. == Istorgia == [[Datoteca:Pfahlbaumuseum_Unteruhldingen_Bronzezeitdorf_Unteruhldingen_SO_2010_04_10.jpg|right|thumbnail|220px|Reconstrucziun da palissadas dal temp neolitic]] {{AP|Istorgia da l'Europa}} Las pli veglias cumprovas dal gener ''Homo'' derivan tenor las enconuschientschas actualas (situaziun dal 2019) da la Sierra de Atapuerca en [[Spagna]] ed han ina vegliadetgna da fin a 1,2 milliuns onns.<ref>E. Carbonell e.a.: ''The first hominin of Europe.'' En: ''Nature'', tom 452, 2008, p. 465–469.</ref> Chats da fossils anc pli vegls che derivan da la [[Georgia]] (ordaifer ils cunfins da l’Europa tenor la definiziun odierna) han ina vegliadetgna da 1,8 milliuns onns e vegnan designads sco ''Homo erectus ergaster georgicus''. En l’Europa al nord da las Alps cumenza il pli vegl orizont da colonisaziun cun il ''Homo heidelbergensis'' avant ca. 600 000 onns. Pir avant ca. 40 000 è il ''Homo sapiens'' arrivà en l’Europa ed ha remplazzà qua successivamain l’uman da Neandertal. Cun il temp da crap tardiv ed il temp da bronz ha cumenzà en l’Europa ina lung’istorgia da grondas prestaziuns culturalas ed economicas, l’emprim en la regiun da la Mar Mediterrana, pli tard er en il nord ed en l’ost. Surtut la cultura greca, l’Imperi roman ed il cristianissem han laschà fin oz fastizs. En l’antica ha l’Imperi roman unì dal temp dad [[Augustus]] per l’emprima giada l’entira part meridiunala ensemen cun ils auters pajais da costa da la zona mediterrana en in reginavel grond. En l’Imperi roman ha la nova religiun dal cristianissem pudì sa derasar svelt. Malgrà tuttas persecuziuns è la nova religiun vegnida sustegnida en l’antica tardiva da [[Constantin il Grond]] (vieuta constantina) e declerada sut [[Theodosius I]] sco religiun statala. Cun la fin da l’antica è l’Imperium Romanum dà dapart en il vest, entant che quel ha cuntinuà en l’ost, sco Imperi bizantin da tempra pli e pli greca, fin l’onn 1453. En rom da la migraziun dals pievels è sa derasà a partir dal 5avel tschientaner in grond dumber da stirpas per gronda part germanas (Anglosaxons, Francs, Gots e.a.) en l’Europa dal Vest ed ha mess il crap da fundament da las naziuns futuras (Engalterra, Frantscha, Spagna). En il temp medieval tempriv ha l’Epos da Paderborn numnà il regent dal Reginavel dals Francs, [[Carl il Grond]], il ‹bab da l’Europa› (''pater Europæ'').<ref>Dieter Hägermann: ''Karl der Große, Herrscher des Abendlandes.'' Berlin e.a. 2000, ISBN 3-549-05826-8, p.&nbsp;10.</ref> Il temp medieval è tranter auter stà segnà da la concurrenza tranter il nov imperatur roman en il vest e l’imperatur bizantin a Constantinopel; per lung dal cunfin da lur sferas d’influenza ha cuntinuà pli tard la separaziun da l’Europa en ina part occidentala ed ina orientala (Schisma oriental). Dapi il temp medieval tempriv han missiunaris derasà il cristianissem en l’Europa dal Nord e da l’Ost, uschia che l’entira Europa era en il temp medieval tardiv cristiana. En l’Europa dal Vest ha però perdurà dapi la dispita d’investitura in conflict tranter l’imperatur ed il papa pervi da l’egemonia. Dal temp da la renaschientscha han ins rescuvert en il vest latin la ‹savida da l’antica›, quai ch’ha per part manà ad in temp da fluriziun cultural. La refurmaziun en il 16avel tschientaner ha spartì la baselgia dal vest en ina part catolica ed ina evangelica (la ruptura cun la baselgia ortodoxa aveva gia gì lieu l’onn 1054). La consequenza da quai èn stadas guerras religiusas; dal 1618 fin il 1648 ha la [[Guerra da trent'onns|Guerra da trent’onns]] devastà vastas parts da l’Europa Centrala. Dapi il 15avel tschientaner han naziuns europeicas (surtut Spagna, Portugal, Russia, Pajais Bass, Frantscha e Reginavel Unì) stabilì imperis colonials cun grondas possessiuns sin tut ils ulteriurs continents. L’Europa è il continent ch’ha influenzà – cun tut ils aspects positivs e negativs – il pli ferm ils auters continents (p.ex. en furma da la missiun cristiana, da colonias, dal commerzi da sclavs, dal stgomi da rauba e da la cultura). [[Datoteca:Prise_de_la_Bastille.jpg|right|thumbnail|200px|Revoluziun franzosa 1789]] En il 18avel tschientaner ha il moviment da l’[[illuminissem]] mess novs accents cun promover la toleranza, il respect da la dignitad umana, l’egualitad e la libertad. En Frantscha ha la [[Revoluziun franzosa]] manà il 1789 la burgaisia a la pussanza. Alura èn suandadas las [[Guerras da coaliziun]] tranter la Frantscha revoluziunara e las monarchias europeicas. En rom da quellas duevi l’emprim reussir a Napoleun da conquistar vastas parts dal continent. Suenter sia sconfitta il 1814/15 han las forzas restaurativas empruvà en rom dal Congress da Vienna da restabilir las relaziuns prerevoluziunaras, quai che dueva reussir be per part. L’industrialisaziun ha cumenzà en parts da l’Europa en il 18avel tschientaner ed ha midà a moda rasanta la vita da mintgadi da vastas parts da la populaziun. En consequenza da la depauperisaziun da la classa dals lavurants, è sa furmà en il 19avel tschientaner il moviment communistic. Daspera è il 19avel tschientaner stà segnà fermamain da la derasaziun da sistems ed ideas liberalas e democraticas, da la reacziun conservativa sin quai e da l’imperialissem da las pussanzas grondas sco resultat d’in naziunalissem sfranà. Tant l’[[Emprima Guerra mundiala]] (1914–1918) sco er la [[Segunda Guerra mundiala]] (1939–1945) èn proruttas en l’Europa ed han manà ad immensas devastaziuns. Radund 60 milliuns umans han pers en quest’ultima lur vita; tranter quels radund sis milliuns Gidieus, ils quals ils naziunalsocialists han, sper Roma ed omosexuals, empruvà d’extirpar en lur obsessiun rassistica. Suenter la Segunda Guerra mundiala e durant la [[Guerra fraida]] è l’Europa stada dividida areguard dumondas politicas ed economicas en dus gronds blocs ideologics: las naziuns socialisticas en l’Europa da l’Ost e las naziuns chapitalistics en l’Europa dal Vest. Ins ha er discurrì da la tenda da fier, la quala separia ils stadis da l’Europa in da l’auter. Tranteren han er existì intgins stadis neutrals. Pir las mesiras da refurma (perestroica e glasnost) en l’[[Uniun sovietica]] a partir da la mesadad dals onns 1980 han manà natiers ina vieuta politica. Il 1989 è il bloc da l’ost dà dapart, il Mir da Berlin è crudà, l’Uniun sovietica ed il Patg da Varsovia èn sa schliads. Dapi ils ultims decennis dal 20avel tschientaner creschan las culturas da l’Europa ensemen pli ferm. Quai sa manifestescha d’ina vart en instituziuns sco l’[[Uniun europeica]], da l’autra vart en furma da centers economics e dal svilup demografic. == Politica == === Pajais da l’Europa === Resguardond ils cunfins da l’Europa tenor la definiziun da Strahlenberg (cf. survart) datti actualmain 46 stadis suverans (senza il Cosovo) ch’èn situads parzialmain u dal tuttafatg en l’Europa. [[Datoteca:Europe, administrative divisions - de - colored.svg|right|thumbnail|250px|Ils stadis da l’Europa]] # {{ALB}} (chapitala [[Tirana]]) # {{AND}} (chapitala [[Andorra la Vella]]) # {{AZE}}<ref group="Ann." name="TWE2" /> (chapitala [[Baku]]) # {{BEL}} (chapitala [[Brüssel]]) # {{BIH}} (chapitala [[Sarajevo]]) # {{BGR}} (chapitala [[Sofia]]) # {{DNK}}<ref group="Ann." name="AEB" /> (chapitala [[Kopenhagen]]) # {{DEU}} (chapitala [[Berlin]]) # {{EST}} (chapitala [[Tallinn]]) # {{FIN}} (chapitala [[Helsinki]]) # {{FRA}}<ref group="Ann." name="AEB" /> (chapitala [[Paris]]) # {{GEO}}<ref group="Ann." name="TWE2" /> (chapitala [[Tiflis]]) # {{GRC}} (chapitala [[Athen]]) # {{IRL}} (chapitala [[Dublin]]) # {{ISL}} (chapitala [[Reykjavík]]) # {{ITA}} (chapitala [[Roma]]) # {{KAZ}}<ref group="Ann." name="TWE" /> (chapitala [[Nursultan]]) # {{COS}}<ref group="Ann." name="UMS" /> (chapitala [[Pristina]]) # {{HRV}} (chapitala [[Zagreb]]) # {{LVA}} (chapitala [[Riga]]) # {{LIE}} (chapitala [[Vaduz]]) # {{LTU}} (chapitala [[Vilnius]]) # {{LUX}} (chapitala [[Luxemburg (citad)|Luxemburg]]) # {{MLT}} (chapitala [[Valletta]]) # {{MDA}} (chapitala [[Chișinău]]) # {{MCO}} (chapitala [[Monaco|Monaco (citad)]]) # {{MNE}} (chapitala [[Podgorica]]) # {{NLD}}<ref group="Ann." name="AEB" /> (chapitala [[Amsterdam]]) # {{MKD}} (chapitala [[Skopje]]) # {{NOR}}<ref group="Ann." name="AEB" /> (chapitala [[Oslo]]) # {{AUT}} (chapitala [[Vienna]]) # {{POL}} (chapitala [[Varsovia]]) # {{PRT}} (chapitala [[Lissabon]]) # {{ROU}} (chapitala [[Bucarest]]) # {{RUS}}<ref group="Ann." name="TWE" /> (chapitala [[Moscau]]) # {{SMR}} (chapitala [[Citad San Marino|San Marino]]) # {{SWE}} (chapitala [[Stockholm]]) # {{SUI}} (chapitala [[Berna]]) # {{SRB}} (chapitala [[Belgrad]]) # {{SVK}} (chapitala [[Bratislava]]) # {{SVN}} (chapitala [[Ljubljana]]) # {{ESP}}<ref group="Ann." name="AEB" /> (chapitala [[Madrid]]) # {{CZE}} (chapitala [[Prag]]) # {{TUR}}<ref group="Ann." name="TWE" /> (chapitala [[Ankara]] en l’Asia) # {{UKR}} (chapitala [[Kiev]]) # {{HUN}} (chapitala [[Budapest]]) # {{VAT}} (situà entaifer la citad da Roma) # {{GBR}}<ref group="Ann." name="AEB" /> (chapitala [[Londra]]) # {{BLR}} (chapitala [[Minsk]]) ;Annotaziuns <references group="Ann."> <ref name="AEB">Dispona da possessiuns situadas ordaifer l’Europa.</ref> <ref name="TWE">Sa chatta parzialmain en l’Europa.</ref> <ref name="TWE2">Sa chatta tut tenor interpretaziun parzialmain en l’Europa.</ref> <ref name="UMS">Contestà. Il Cosovo vegn renconuschì da la maioritad dals stadis europeics sco agen stadi.</ref> </references> === Territoris contestads === # Cosovo (chapitala Pristina): Il parlament en la provinza Cosovo, che steva sut administraziun da las Naziuns unidas, ha declerà ils 17 da favrer 2008 a moda unilaterala si’independenza da la Serbia. En la constituziun da la Serbia vegn percunter discurrì explicitamain da la provinza Cosovo sco part indivisibla da la republica; perquai considerescha ella la regiun vinavant sco part da la Serbia. La maioritad dals stadis europeics ha renconuschì l’independenza dal Cosovo (tranter auter er la Svizra), auters percunter, sco la Grezia, la Russia u la Spagna, na renconuschan il Cosovo betg sco agen stadi. # Transnistria (autodenominaziun: Pridnestrowien) (chapitala: Tiraspol): Il 1992 è s’etablì en la Transnistria in stadi de facto independent da la Republica da la Moldova. Quel na vegn però renconuschì da nagin auter stadi suveran. # Crim (chapitala: Simferopol): Dapi il 2014 territori contestà tranter l’Ucraina e la Russia. # Republica populara Donezk e Republica populara Lugansk: Èn sa decleradas independentas l’avrigl 2014. Ord vista dal dretg internaziunal valan ellas vinavant sco part da l’Ucraina. === Ulteriurs territoris === Daspera datti anc intgins territoris pli pitschens che na furman betg ina part integrada d’in stadi, ma che n’èn er betg autonoms: * Guernsey (chapitala Saint Peter Port) * Isle of Man (chapitala Douglas) * Jersey (chapitala Saint Helier) Quests territoris furman possess da la curuna britannica. Els na fan betg part dal Reginavel Unì da la Gronda Britannia e da l’Irlanda dal Nord. * Gibraltar Gibraltar è in territori d’ultramar britannic. Sco tal sa chatta quel bain sut la suveranitad dal Reginavel Unì, ma na furma medemamain betg ina part da quel. * Feroe (chapitala Tórshavn) Las Inslas Feroe furman ensemen cun la Grönlanda e la terra franca danaisa il Reginavel dal Danemarc. * Jan Mayen (lieu principal Olonkinbyen) * Spitzbergen (chapitala Longyearbyen) Quests dus territoris fan part dal Reginavel da la Norvegia e vegnan perquai attribuids per ordinari a l’Europa. Pervi da lur posiziun tranter la Scandinavia e la Grönlanda (Jan Mayen) resp. tranter la Scandinavia ed il Pol dal Nord (Svalbard) è l’attribuziun geografica al continent betg clera. * Azoras (chapitala Ponta Delgada) * Madeira (chapitala Funchal) Questas duas gruppas d’inslas furman duas regiuns autonomas dal Portugal. Per motivs politics, culturals ed istorics vegnan ellas attribuidas a l’Europa. Geograficamain è Madeira situà pli datiers da la costa africana che da la costa europeica. === Stadis situads parzialmain en l’Europa === [[Datoteca:Istanbul2010.jpg|right|thumbnail|220px|Istanbul]] Il [[Kasachstan]] sa chatta, tenor la cunfinaziun la pli frequenta al flum Ural, cun 5,4 procent da sia surfatscha en l’Europa. Radund la mesadad dals abitants appartegnan a pievels europeics (Russ, Ucranais, Polonais, Tudestgs). Il stadi è commember da l’Uniun da las Associaziuns europeicas da ballape e sco stadi successur da l’Uniun sovietica er da l’Organisaziun per la segirezza e la cooperaziun en l’Europa. Politicamain e culturalmain vegn il Kasachstan per ordinari attribuì a l’Asia (Centrala). La [[Russia]] sa chatta cun 25 procent da sia surfatscha en l’Europa, sch’ins quinta vitiers il Caucasus dal Nord. En la part europeica vivan, tut tenor l’attribuziun dal Caucasus dal Nord, radund 65 fin 75 procent da la populaziun. Il pajais tutga areguard l’etnografia, l’istorgia e la cultura tar l’Europa. En l’Asia è situada la part orientala dal territori da l’Ural, la Sibiria e l’Orient Extrem da la Russia. La [[Tirchia]] tutga, tenor la cunfinaziun geografica tradiziunala al Bosporus ed a las Dardanellas, cun 3 procent da sia surfatscha en l’Europa. Radund 12 procent da la populaziun vivan en la part europeica, surtut en la citad veglia dad Istanbul che furma la pli gronda citad e la chapitala istorica dal pajais. La Tirchia è commembra dal Cussegl da l’Europa, furma cun l’Uniun europeica in’uniun da duana e vegn per ordinari attribuida a l’Europa tar occurrenzas da sport e culturalas. Politicamain vegn l’appartegnientscha da la Tirchia a l’Europa actualmain discutada a moda cuntraversa en connex cun in’eventuala adesiun dal pajais a l’Uniun europeica. Sch’ins considerescha il sparta-auas dal Caucasus sco cunfin tranter l’Europa e l’Asia, alura sa chattan er parts pli pitschnas da la [[Georgia]] e da l’[[Aserbaidschan]] en l’Europa. Omadus pajais ed er l’[[Armenia]] èn commembers dal Cussegl da l’Europa. === Possessiuns da pajais europeics situadas ordaifer l’Europa === * La Grönlanda appartegna politicamain al Danemarc, ma na furma nagina part da l’Uniun europeica. Geograficamain tutga la Grönlanda tar l’America dal Nord. * Tar la Spagna tutgan las Inslas Canarias situadas davant l’Africa ed ils territoris en suveranitad spagnola a la costa dal Maroc (t.a. las exclavas Ceuta e Melilla). Geograficamain sa chattan quests territoris en l’Africa. * Tar il Portugal tutgan las Ilhas Selvagens ch’appartegnan geograficamain a l’Africa. * Sut la suveranitad dal Reginavel Unì stattan ils suandants territoris: Anguilla, Bermuda, las Inslas Virginas, il territori britannic en l’Ocean Indic, las Inslas da Falkland, las Inslas Cayman, Montserrat, las Inslas da Pitcairn, St. Helena, Ascension e Tristan da Cunha, la Georgia dal Sid e las Inslas Sandwich dal Sid sco er Turks e Caicos. * Tar la Frantscha tutgan ils suandants territoris d’ultramar: L’insla Clipperton, la Guayana franzosa, la Polinesia franzosa, ils territoris franzos australs e da l’Antarctica, Guadeloupe, Martinique, Mayotte, la Nova Caledonia, Réunion, Saint-Barthélemy, Saint-Martin, Saint-Pierre e Miquelon, Wallis e Futuna. * Tar il Reginavel dals Pajais Bass tutgan: Aruba, Curaçao, Sint Maarten, Bonaire, Saba e Sint Eustatius. * Sut administraziun norvegiaisa sa chatta l’Insla Bouvet en l’Ocean Antarctic. Quella na fa però betg part dal Reginavel da la Norvegia, mabain vala sco territori dependent. === Organisaziun politica === Suenter la [[Segunda Guerra mundiala]] han ins stgaffì sco emprim’instituziun europeica il [[Cussegl da l'Europa|Cussegl da l’Europa]]; suenter la fin dal conflict tranter ost e vest cumpiglia quel 47 stadis. Medemamain da gronda muntada è l’[[Organisaziun per la segirezza e la cooperaziun en l'Europa|Organisaziun per la segirezza e la cooperaziun en l’Europa]], la quala è vegnida fundada il 1975 sco Conferenza per la segirezza e la cooperaziun en l’Europa, gia da lez temp cun participaziun dad omadus blocs, ed a la quala appartegnan sper pajais europeics er ils Stadis Unids ed il Canada. [[Datoteca:Flag_of_Europe.svg|right|thumbnail|200px|Bandiera da l’Europa]] L’onn 1951 èn la Belgia, ils Pajais Bass, il Luxemburg, la Germania, l’Italia e la Frantscha s’unids a la Communitad europeica da charvun e d’atschal. L’emprova da stgaffir ina Communitad europeica da defensiun ed ina Communitad politica europeica ha fatg naufragi il 1954 pervi dal veto da l’Assamblea naziunala franzosa. Sinaquai han ins fundà il 1957 cun ils Contracts da Roma la Communitad europeica d’energia atomara sco er la Communitad economica europeica. Dapi il contract da fusiun (1967) enconuschan las diversas communitads europeicas las instanzas communablas cumissiun, cussegl, parlament e tribunal. Cun il Contract da Maastricht (1993) è vegnida fundada l’[[Uniun europeica]] ch’enserra las cuminanzas d’enfin qua ed extenda lur champs d’activitad sin la politica da l’exteriur e da segirezza communabla sco er sin la collavuraziun en dumondas da giustia e da la politica interna. Suenter l’extensiun a l’ost ils onns 2004 fin 2013 e l’extrada dal Reginavel Unì il 2020 dumbra l’Uniun europeica actualmain (2022) 27 stadis commembers (26 situads en l’Europa e la Cipra che tutga geograficamain tar l’Asia). Ina gronda part dals stadis commembers da l’[[Associaziun europeica da commerzi liber]], ch’è medemamain vegnida fundada ils onns 1950, han en il fratemp midà en l’Uniun europeica; commembers èn oz be pli l’Islanda, la Norvegia, la Svizra ed il Liechtenstein. Cuntrari a l’Uniun europeica sa tracti tar quest’associaziun sulettamain d’ina zona da commerzi liber, pia senza cumpetenzas da decider supranaziunalas. Ord vista militara è en l’Europa la [[NATO]] (Organisaziun dal pact da l’Atlantic dal Nord) da gronda muntada. Quella è vegnida fundada il 1949 en vista a las differenzas ch’èn sa mussadas suenter la Segunda Guerra mundiala tranter ils Alliads dal vest e l’Uniun sovietica. Sper ils 23 commembers europeics fan er part da la NATO ils Stadis Unids, il Canada e la Tirchia. Intgins stadis na tutgan geograficamain betg tar l’Europa, ma èn commembers d’organisaziuns europeicas: * La [[Cipra]] è situada en la part orientala da la Mar Mediterrana, datiers da la costa asiatica, e vegn perquai attribuida geograficamain a l’Asia. Areguard l’istorgia e la cultura è l’insla però colliada stretgamain cun l’Europa e politicamain e culturalmain fa ella part da diversas organisaziuns europeicas. Dapi il 2004 è la Republica da la Cipra er commembra da l’Uniun europeica. * Ils stadis transcaucasians [[Armenia]], [[Aserbeidschan]] e [[Georgia]] vegnan attribuids geograficamain, tut tenor definiziun, parzialmain u dal tuttafatg a l’Asia. Istoricamain e culturalmain èn ils dus stadis per gronda part cristians Armenia e Georgia però colliads cun l’Europa. Tut ils trais stadis èn commembers dal Cussegl da l’Europa e vegnan per ordinari attribuids tar occurrenzas da sport e da cultura internaziunalas a l’Europa. * L’[[Israel]] sa chatta geograficamain en l’Asia. Tar occurrenzas da sport e culturalas vegn il pajais savens attribuì a l’Europa; per l’ina perquai ch’il pajais è politicamain isolà en il mund arab, per l’autra però er pervi dals stretgs lioms istorics e culturals tranter l’Israel e l’Europa. == Populaziun == Cun bundant 700 milliuns abitants tutga l’Europa tar las parts dal mund populadas vaira spess. En media munta la spessezza da la populaziun 65 abitants per km². Surtut en l’Europa dal Vest, Europa Centrala ed Europa dal Sid è la spessezza relativamain auta, entant che quella sa sbassa vaira ferm vers l’Europa dal Nord e l’Europa da l’Ost. La concentraziun da la populaziun en l’Europa dal Vest, Europa Centrala ed Europa dal Sid che s’extenda en furma d’in liom da la Mar Irlandaisa fin a la Mar Mediterrana, vegn classifitgada sut il num ‹banana blaua› sco megalopolis da grond’impurtanza areguard l’economia e geografia da colonisaziun. En l’Europa vivan otg gruppas etnolinguisticas cun dapli che 30 milliuns umans. Questas otg gruppas cumpiglian cun 456 milliuns umans 65&nbsp;% da la populaziun europeica: # Russ (bundant 100 milliuns domiciliads en l’Europa), # Tudestgs (circa 93 milliuns), # Franzos (circa 75 milliuns), # Brits (circa 66 milliuns), # Talians (circa 60 milliuns), # Ucranais (38–55 milliuns), # Spagnols (41–50 milliuns), # Polonais (38–45 milliuns). Ulteriuras gruppas etnicas cun 10 milliuns u dapli èn: # Rumens (20–25 milliuns) # Ollandais (15–25 milliuns), # Tircs (10–20 milliuns en l’Europa), # Portugais (10–15 milliuns), # Svedais (10–15 milliuns), # Grecs (10–15 milliuns), # Tschecs (circa 10 milliuns), # Magiars (circa 10 milliuns), # Serbs (circa 10 milliuns). === Linguas === [[Datoteca:Image-Languages-Europe.png|right|thumbnail|210px|Las pli impurtantas linguas europeicas]] Dapli che 90&nbsp;% dals abitants da l’Europa discurran linguas indogermanas. Derasadas il pli vast èn linguas slavas, germanas e romanas. Er grec, albanais, las linguas balticas e celticas ed il romani tutgan tar las linguas indogermanas. Las linguas uralicas furman la segund gronda famiglia da linguas en l’Europa. Quellas sa dividan vinavant en las linguas samoiedas, che vegnan discurridas d’intgins paucs milli umans en il nordost da l’Europa, ed en las linguas ungrofinnicas. Tar questas ultimas tutgan il finlandais, ungarais ed eston sco linguas uffizialas, en pli las linguas samicas che vegnan discurridas en la Laponia ed intginas linguas minoritaras, surtut en Russia. En la part europeica da la Tirchia è cun il tirc ina lingua tirca lingua uffiziala, medemamain il casac en la part europeica dal Kasachstan. Autras linguas tircas cumparan sco linguas minoritaras en l’Europa da l’Ost e dal Sidost, sco per exempel il gagausic e tatar. Cun il calmuc vegn er discurrì al cunfin oriental dal continent in represchentant da la famiglia da linguas mongolaisa. Cun il maltais è plinavant represchentada sin l’insla Malta ina lingua dal rom semitic da las linguas afroasiaticas. La lingua basca che vegn discurrida en Spagna ed en Frantscha na vegn attribuida a nagina famiglia da linguas pli gronda; a la linguistica moderna n’èsi betg reussì da reconstruir l’origin da questa lingua, uschia che la derivanza da quella resta vinavant nunenconuschenta. Ultra da quai vegnan discurridas en l’Europa numerusas linguas d’autras famiglias da linguas ch’èn, surtut ils ultims decennis, arrivadas nà qua tras immigrants. Sch’ins considerescha la chadaina principala dal Caucasus sco cunfin europeic en il sidost, tutgan er numerusas linguas dal Caucasus tar las linguas che disponan en l’Europa d’in territori linguistic serrà (t.a. adygai, kabard, abasin e las differentas linguas dal Caucasus dal Nord). Situadas da princip en il sid da la chadaina principala èn il georgian ed il svan, las qualas surpassan però en singuls lieus la chadaina principala vers nord. Linguas tircas che vegnan discurridas en l’Europa be en il Caucasus dal Nord èn aserbeidschan, karachai-balkar, kumyk e nogai. In’insla linguistica iranaisa en la part centrala dal Caucasus dal Nord furma vinavant l’ossetic<ref>Bernhard Chiari (ed.): ''Wegweiser zur Geschichte Kaukasus.'' Verlag Ferdinand Schöningh, Paderborn e.a. 2008, p. 123ss.</ref>, en il Caucasus da l’ost fin en il 19avel tschientaner per part er il tat. Areguard il dumber d’abitants è en l’Europa la scrittira latina la pli frequenta, suandada da l’alfabet cirillic (Russia, Bielorussia, Ucraina, Bulgaria, Serbia, Montenegro, Macedonia dal Nord ed en parts da la Bosnia ed Erzegovina) e da l’alfabet grec. Entras la baselgia catolic-romana è la lingua latina sa mantegnida fin en il temp modern sco lingua scritta dal continent. === Religiuns === Il [[cristianissem]] e l’[[islam]] èn las religiuns las pli derasadas en l’Europa. Radund 75&nbsp;% dals Europeans èn cristians (surtut catolics, protestants ed ortodoxs).<ref>[https://web.archive.org/web/20100424145058/http://pewforum.org/events/051805/global-christianity.pdf ''Christianity in Global Context: Trends and Statistics''. Center for the Study of Global Christianity, 2005],</ref> Tranter 42 e 53 milliuns, pia 6–8&nbsp;%, èn muslims; la gronda part dad els (13–20 milliuns) vivan en la part europeica da la Russia. Tar ca. 16 milliuns sa tracti d’immigrants e da lur descendenza en l’Uniun europeica.<ref>S. Frisch, U. Hengelhaupt, F. Hohm: ''Taschenatlas Europäische Union.'' Gotha 2007.</ref> 9,5 milliuns vivan en il territori europeic da la Tirchia, 2,2 milliuns en la Bosnia ed Erzegovina e 1,4–2,5 milliuns en l’Albania. Stgars 2 milliuns (ca. 0,3&nbsp;%) da la populaziun europeica èn gidieus. La gronda part dad els vivan en Frantscha (ca. 520&nbsp;000), en il Reginavel Unì (ca. 270&nbsp;000), en Russia (ca. 260&nbsp;000) ed en Germania (ca. 200&nbsp;000). Tut las autras religiuns ensemen èn medemamain represchentadas cun stgars 0,3&nbsp;%. Radund 17&nbsp;% dals Europeans èn senza confessiun. Relativamain autas cumparts da persunas senza confessiun dumbran l’Estonia, la Tschechia, ils Pajais Bass, la Russia e la Germania da l’Ost, uschiglio èn las cifras surtut autas mintgamai en las citads. L’appartegnientscha ad ina confessiun na di però anc betg bler davart il grad da religiusadad effectiv en in pajais. Tenor l’European Values Study sa designescha ca. in terz dals Europeans sco nunreligius e 5&nbsp;% sco ateists persvadids. Il cristianissem ha cuntanschì l’Europa l’emprima giada en il prim tschientaner s.C. L’islam è s’extendì en il 8avel tschientaner nà da la Peninsla Iberica, è però puspè vegnì stgatschà en rom da la reconquista ch’ha durà dal 13avel fin il 15avel tschientaner. Tras immigraziun e missiun han ils Europeans medemamain derasà il cristianissem en l’America, l’Australia ed in pau main ferm er sin ils auters continents (parts da l’Asia dal Sidost, da l’Africa e da l’Oceania). Oz è l’Europa per gronda part secularisada. == Economia == Pervi da la [[Revoluziun industriala]] ch’ha cumenzà en l’Engalterra e ch’è silsuenter sa derasada sur l’entir continent, ha l’Europa furmà en il 19avel tschientaner la forza economica mundiala incontestada. Pli tard han diversas organisaziuns internaziunalas sco l’Associaziun europeica da commerzi liber u la Communitad europeica – l’Uniun europeica odierna – promovì la creschientscha economica, la quala ha perdurà en vastas parts da l’Europa fin en ils onns 1970 e per part 1980. A l’entschatta dal 21avel tschientaner han surtut divers stadis da l’Europa da l’Ost enconuschì ina gronda creschientscha economica. Cun il Contract da Maastricht han l’emprim 12 stadis da l’Uniun europeica furmà dapi il 1999 in’uniun monetara. A partir dal 2002 è vegnì introducì l’euro en numerus stadis. Oz è l’Europa in continent bainstant cun grondas metropolas industrialas, in’agricultura productiva ed in sectur da servetschs creschent. Malgrà quai furma la dischoccupaziun dapi ils onns 1970 in problem ch’è derasà en blers stadis europeics. Impurtants bains d’export èn surtut maschinas, atschal, computers ed autos; importads vegnan tranter auter cacau, té, cautschuc, ieli mineral, gas natiral e metals. == Cultura == [[Datoteca:P1300737_Paris_V_chapelle_La_Sorbonne_rwk.jpg|right|thumbnail|190px|Universitad da la Sorbonne a Paris]] En l’Europa han las differentas spartas culturalas sco la sculptura, la pictura, la litteratura, l’architectura e la musica ina lunga tradiziun. Bleras citads, sco per exempel [[Londra]], [[Paris]], [[Vienna]], [[Roma]], [[Berlin]], [[Prag]] u [[Moscau]] valan sco centers culturals che disponan d’impurtants museums, teaters ed orchesters. A furmar ina schientscha europeica contribueschan er occurrenzas culturalas communablas sco per exempel la Chapitala culturala da l’Europa u l’Eurovision Song Contest. === Furmaziun === En tut ils stadis da l’Europa exista in’obligaziun d’ir a scola u almain in’obligaziun da furmaziun che s’extenda per il pli dal 6avel u 7avel fin il 15avel u 16avel onn da vita. La scola elementara dura en la gronda part dals pajais quatter fin tschintg, en intgins stadis però er set fin otg onns. Alura suondan per ordinari scolas cuntinuantas che pon er cumpigliar differents tips da scola. Pervi da la promoziun intenziunada dal sistem da furmaziun è la rata d’analfabets bunamain en tut ils stadis fitg bassa. En blers pajais existan ultra da quai scolas autas ed universitads renumadas, per part cun in’istorgia da plirs tschients onns. === Sport === Bundant pli ferm che la politica han occurrenzas culturalas (cf. survart) e surtut sportivas furmà la schientscha u almain la percepziun da l’Europa sco spazi unitar. Quai è d’attribuir a la popularitad da divers campiunadis europeics (ballape, hockey sin glatsch e.a.), ma er al fatg ch’ins ha gia cumenzà fitg baud a realisar talas occurrenzas – l’emprima giada il 1891 en il patinadi artistic.<ref>Cf. James Riordan, Arnd Krüger: ''European Cultures in Sport: Examining the Nations and Regions.'' Inellect, Bristol 2003, ISBN 1-84150-014-3.</ref> == Annotaziuns == <references/> == Litteratura == * Heinrich-Böll-Stiftung, Deutsche Gesellschaft für Auswärtige Politik, Le Monde diplomatique (ed.): ''Europa-Atlas. Daten und Fakten über den Kontinent''. Berlin 2014. * Peter Blickle (ed.): ''Handbuch der Geschichte Europas.'' 9 toms. Stuttgart 2000ss. * Lorraine Bluche, Veronika Lipphardt, Kiran Klaus Patel (ed.): ''Der Europäer – ein Konstrukt. Wissensbestände, Diskurse, Praktiken.'' Wallstein Verlag, Göttingen 2009, ISBN 978-3-8353-0444-4. * Hortense Hörburger: ''Europa-Lexikon für Arbeitnehmerinnen und Arbeitnehmer. 100 kurzgefasste Stichworte.'' Schüren Verlag, Marburg 1999, ISBN 3-89472-169-3. * Klaus Oschema: ''Bilder von Europa im Mittelalter''. (''Mittelalter-Forschungen'', tom 43), Thorbecke, Ostfildern 2013. * Almut-Barbara Renger, Roland Alexander Ißler (ed.): ''Europa – Stier und Sternenkranz. Von der Union mit Zeus zum Staatenverbund.'' (''Gründungsmythen Europas in Literatur, Musik und Kunst'', tom 1), V&R unipress, Göttingen 2009, ISBN 978-3-89971-566-8. * Wolfgang Schmale: ''Europa: Kulturelle Referenz – Zitatensystem – Wertesystem.'' En: ''Europäische Geschichte Online'', ed. dal Leibniz-Institut für Europäische Geschichte, 2010. * Hans Jörg Schrötter: ''Kleines Europalexikon. Geschichte – Politik – Recht.'' C.H. Beck Verlag, Minca 2016, ISBN 978-3-423-50782-0. == Colliaziuns == {{Commonscat|Europe|Europa}} * Bundeszentrale für politische Bildung (bpb): [http://www.bpb.de/wissen/EWNAY6 ''Zahlen und Fakten: Europa''] * Uffizi federal da statistica da la Svizra (ed.): [http://www.europaatlas.bfs.admin.ch/ ''Stat@las Europa. Ein interaktiver statistischer Atlas der europäischen Regionen''] * ''Centre Virtuel de la Connaissance sur l’Europe'' (ed.): [http://www.cvce.eu/ CVCE – la referenza multimediala areguard l’istorgia da l’Europa] * [http://www.visualcapitalist.com/2400-years-of-european-history/ Charta animada: 2400 onns istorgia europeica], sin: www.visualcapitalist.com * [http://www.visualcapitalist.com/a-guide-to-europes-member-states/ ''A Visual Guide To Europe’s Member States''], sin: www.visualcapitalist.com [[Categoria:Europa]] [[Categoria:Artitgels recumandads (Geografia da l'Europa)]] {{Countries of Europe}} gfexr1jcifk8rp8v2qe3i9861ap2v3w 0 1726 163405 163180 2022-08-22T18:17:59Z InternetArchiveBot 16747 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{Infobox terra |NUM = <font size="+1">'''Republica da la Lituania'''</font><br /> '''Lietuvos Respublika'''<font size="-1"> (lituan)</font><br /> |MALETG-BANDIERA = Flag_of_Lithuania.svg |MALETG-BANDIERA-LADEZZA = 150px |ARTITGEL-BANDIERA = |MALETG-VOPNA = Coat_of_arms_of_Lithuania.svg |MALETG-VOPNA-LADEZZA = 100px |ARTITGEL-VOPNA = |PAROLA = |LINGUA-UFFIZIALA = [[lingua lituana|lituan]] |CHAPITALA = [[Vilnius]] |FURMA-DA-STADI = republica parlamentara |FURMA-DA-REGENZA = democrazia semipresidenziala |SCHEF-DA-STADI = presidenta [[Gitanas Nausėda]] |SCHEF-DA-REGENZA = primminister [[Saulius Skvernelis]] |SURFATSCHA = 65&nbsp;300 |ABITANTS = 2&nbsp;849&nbsp;000 <small>(2017)</small><ref>[http://www.bernardinai.lt/straipsnis/2017-01-11-statistika-lietuvoje-gyvena-maziau-nei-3-mljn-gyventoju/153978 ''Bernardinai.lt''] ed uffizi da statistica, consultà ils 29 da mars 2017.</ref> |SPESSEZZA-DA-LA-POPULAZIUN = 44 |MUNAIDA = [[euro]] (€) |INDEPENDENZA = 16 da favrer 1918 <br /><small>11 da mars 1990</small> |IMNI-NAZIUNAL = ''Tautiška giesmė'' |DI-DA-LA-FESTA-NAZIUNALA = |FUNDAZIUN = |ZONA-D-URARI = UTC+2 |NUMER-DA-L-AUTO = LT |INTERNET-TLD = .lt |PRESELECZIUN-TELEFON = +370 |MALETG-POSIZIUN = EU-Lithuania.svg |MALETG1 = }} La '''Lituania''' (lituan ''Lietuva'') è in stadi europeic che vegn attribuì a l’[[Europa Centrala]] ubain a l’[[Europa dal Nord]]. Tranter ils trais stadis baltics furma la Lituania il stadi situà il pli al sid. El cunfinescha en il vest cun la Mar da l’Ost ed ha cunfins communabels cun la [[Lettonia]], la [[Bielorussia]], la [[Pologna]] e l’oblast russ [[Kaliningrad]]. Davent da ca. l’onn 1253 fin il 1795 ha la Lituania furmà in gronducadi; a partir dal 1569 ha il pajais fatg part da l’uniun polac-lituana. Cun la terza divisiun da la [[Pologna]] l’onn 1795 è la Lituania vegnida sut domini russ. Il 1918 ha il pajais declerà si’independenza sco republica. Suenter il temp d’occupaziun sovietic (a partir dal 1940) ha il stadi puspè cuntanschì il 1990 si’independenza. En rom da l’extensiun a l’ost l’onn 2004 è la Lituania daventada in stadi commember da l’[[Uniun europeica]] e commember da la [[NATO]]. Dapi il 2015 furma la Lituania il 19avel commember da la zona da l’euro. La Lituania dumbra radund 3 milliuns abitants (situaziun dal 2017). La chapitala ed a medem temp la pli gronda citad dal pajais è [[Vilnius]]; ulteriuras citads grondas èn [[Kaunas]], [[Klaipėda]] e [[Šiauliai]]. == Geografia == [[Datoteca:Lithuania-topo-en.png|thumb|250px|right|Topografia dal pajais]] La Lituania cunfinescha en il nord cun la Lettonia, en l’ost e sidost cun la Bielorussia. Il cunfin tar la Pologna en il sid mesira be radund 100&nbsp;km, furma però la pli impurtanta colliaziun vers l’Europa Centrala e dal Vest. Vers sidvest suonda sco exclava l’oblast russ Kaliningrad; il cunfin furma per part il flum Memel. En il vest sa chatta la Mar da l’Ost; tar quella ha la Lituania access sur il port da Klaipėda. Geografs da l’Institut Géographique National da la Frantscha han quintà ora il 1989 il punct central geografic da l’Europa ed han eruì in lieu en il vitg Purnuškės in pau en il nord da [[Vilnius]]. === Geologia === Geologicamain sa chatta la Lituania entaifer la plattafurma europeica da l’ost; la situaziun tectonica sa preschenta uschia dapi in lung temp geologic a moda relativamain ruassaivla. La surfatscha è surtut vegnida modellada tras la massa da glatsch ch’è avanzada pliras giadas en il decurs dal temp da glatsch. Be en singuls cas cumparan perquai furmaziuns da grip pli veglias a la surfatscha. Praticamain l’entira cuntrada da la Lituania è segnada dals process da furmaziun da morenas e da l’erosiun/sedimentaziun da quellas suenter l’ultim temp da glatsch da la Weichsel. Avant 20&nbsp;000 onns, dal temp che l’englatschament da la Weichsel ha cuntanschì sia culminaziun, è be ina pitschna strivla en il sidost dal pajais restada libra da glatsch. En il vest cunfinescha il pajais cun rivas da sablun a la Mar da l’Ost. La dorsala da la Lituania Bassa en il vest tutga tar la dorsala baltica. La regiun collinusa en il sidost dal pajais tutga tar la dorsala auta bielorussa. Qua sa chattan cun 294&nbsp;m las elevaziuns las pli autas da la Lituania (Aukštasis Kalnas e Juozapinės Kalnas). Ils pli gronds flums èn Memel e Neris che naschan omadus en la Bielorussia. En il nordost giascha la platta da lais da la Lituania Superiura. Numerus lais sa chattan er en il sid. Tut en tut cumpiglian ils lais radund 1,5&nbsp;% da la surfatscha dal pajais. Per lunschor la gronda part dal pajais vegn utilisada sco terren agricul. Stgars 30&nbsp;% èn cuverts cun guauds e bundant 3&nbsp;% furman palids e morasts. La Lituania sa cumpona en tut da 62&nbsp;680&nbsp;km² surfatscha da terren e da 2620 km² surfatscha d’aua.<ref>Tenor ''World Fact Book''.</ref> === Clima === En la Lituania prevala in clima continental moderà. Il vent dal vest che dominescha a la costa maina aria chauda ed umida nà da la Mar da l’Ost a l’intern dal pajais. Il mais il pli chaud è il fanadur cun en media 17&nbsp;°C; il mais il pli fraid è il schaner cun en media −5,1&nbsp;°C. La temperatura media annuala munta a 6,2&nbsp;°C. La quantitad da precipitaziuns annuala giascha tar 661&nbsp;mm – en il sidvest è quai bundant dapli, en il nord pli pauc. === Ambient === [[Datoteca:Lithuania_Ladakalnis.jpg|thumb|200px|right|Parc naziunal Aukštaitija]] En la Lituania èn endrizzads radund 200 territoris da protecziun da la natira. Da quai fan part tschintg parcs naziunals, divers territoris da protecziun speziala e radund trenta parcs regiunals. Bundant 14&nbsp;% da la surfatscha dal pajais sa chattan sut protecziun da la natira, sco per exempel la regiun da Praviršulio Tyrelis. Enconuschenta è tranter auter la palì auta Aukštumala, situada tranter Sowetsk e Klaipėda, a la quala è gia stada deditgada a l’entschatta dal 20avel tschientaner – sco emprima palì en tut il mund – ina monografia speziala (C.A. Weber, 1902). == Populaziun == === Demografia === Dapi la fin da l’Uniun sovietica il 1990 sa reducescha la populaziun da la Lituania cuntinuadamain. Il 1992 ha quella cuntanschì il maximum cun stgars 3,7 milliuns. L’onn 2000 eran quai anc 3,5 milliuns ed il 2010 3,32 milliuns abitants. A questa sminuziun contribuescha tant l’emigraziun (cf. sutvart) sco er il surpli da mortoris. Areguard las naschientschas ha l’onn 2002 muntà il punct il pli bass cun radund 30 000 (8,6 per 1000 abitants). Dapi lura è la rata puspè creschida levet (35&nbsp;625 naschientschas l’onn 2010). Entant ch’il vest dal pajais enconuscha dapli naschientschas che las ulteriuras parts dal pajais, èsi surtut las regiuns da cunfin en l’ost ch’èn segnadas d’envegliament (bundant 20 mortoris per 1000 abitants en ils circuls Ignalina, Švenčionys e Zarasai, entant che la media en l’entir pajais muntava il 2007 a 13,5). Tenor indicaziun da l’Uffizi da statistica da la Lituania vivan dapi l’avrigl 2012 main che 3 milliuns persunas en il pajais.<ref>[http://www.stat.gov.lt/lt/news/view?id=11318 Dumbraziun dal pievel 2011].</ref> Il motiv principal furma la migraziun (cf. sutvart). Dapi la fin da la [[Segunda Guerra mundiala]] è la Lituania stada marcada d’ina vieuta rasanta ad ina societad urbana. Il 1959 vivevan anc ⅗ da la populaziun sin la champagna, il 1970 era la relaziun gulivada ed il 1990 è stada cuntanschida la relaziun da dus terzs populaziun urbana ed in terz populaziun rurala. === Migraziun === Mintg’onn bandunan intginas dieschmilli persunas la Lituania en in auter pajais. Tar la gronda part da questas persunas sa tracti da giuvens creschids che vesan a l’exteriur meglras schanzas sin il martgà da lavur che en la Lituania. Ils pajais da destinaziun ils pli populars èn il [[Reginavel Unì]], l’[[Irlanda]] e la [[Scandinavia]]. Tenor stimaziuns vivan u lavuran plinavant radund 200&nbsp;000 Lituans a l’exteriur occidental senza che las autoritads lituanas hajan enconuschientscha da quai. Da l’autra vart ha il bun svilup economic en la Lituania manà ad in’emigraziun creschenta or da la [[Bielorussia]] vischina. Ed er la procentuala da Lituans che returnan en il pajais crescha en congual cun ils immigrants d’autra naziunalitad.<ref>[http://www.bernardinai.lt/straipsnis/2017-01-11-statistika-lietuvoje-gyvena-maziau-nei-3-mljn-gyventoju/153978 ''Statistika Lietuvoje''].</ref> === Aspectativa da vita === L’aspectativa da vita en la Lituania è bain creschida in pau ils ultims onns; tuttina giascha quella anc adina cleramain sut la media europeica (2012: dunnas 79,45 onns, en Germania p.ex. 82,1 onns; umens 68,39 onns, Germania 76,6 onns).<ref>[https://web.archive.org/web/20160305004645/http://db1.stat.gov.lt/statbank/selectvarval/saveselections.asp?MainTable=M3010801&PLanguage=0&TableStyle=&Buttons=&PXSId=3228&IQY=&TC=&ST=ST&rvar0=&rvar1=&rvar2=&rvar3=&rvar4=&rvar5=&rvar6=&rvar7=&rvar8=&rvar9=&rvar10=&rvar11=&rvar12=&rvar13=&rvar14= Aspectativa da vita en Lituania] (tenor l’uffizi da statistica statal).</ref> Surtut tar ils umens èn questas bassas valurs d’attribuir per ina buna part a l’abus d’alcohol. Tenor il rapport da la WHO èn morts en Lituania 2900 umens e 950 dunnas en consequenza dal consum d’alcohol (quai èn 30&nbsp;% da tut ils mortoris). Il 2013 aveva la Lituania entaifer ils 34 stadis commembers da l’OECD il pli aut consum d’alcohol per persuna. Tenor la WHO è la Lituania er il pajais cun la pli auta rada da suicidis en tut il mund (38,6 cas sin 100&nbsp;000 persunas il 2005 resp. 35,6 cas il 2009, suandà da la Russia cun 31,7 cas il 2006).<ref>[http://www.who.int/mental_health/prevention/suicide_rates/en/index.html ''Suicide rates''], tenor WHO.</ref> Sco motivs principals vegnan inditgads l’aut consum dad alcohol e l’aut grad da dischoccupaziun da giuvenils. Ultra da quai ha la Lituania la pli auta rata da delicts da mazzament en tut l’Uniun europeica. === Etnias === Per lunschor la gronda part da la populaziun furman ils Lituans sezs. Igl existan però er en il pajais intginas minoritads naziunalas, surtut Slavs. La minoritad polonaisa da la Lituania, che viva per gronda part en il district Vilnius, è per part sesenta là dapi plirs tschient onns. Persunas d’origin russ èn oravant tut arrivadas durant e suenter la Segunda Guerra mundiala en la Lituania, cur ch’il pajais furmava ina part da l’Uniun sovietica. La populaziun da lingua russa en la Lituania sa concentrescha sin la chapitala Vilnius (surtut en la part da la citad Naujoji Vilnia), la citad da port Klaipėda, la regiun Mažoji Lietuva e lieus d’industria sco Elektrėnai e Visaginas. Entant ch’il russ furma per la generaziun mesauna e veglia la lingua franca, surpiglia tar ils giuvens l’englais questa rolla. Sper 84&nbsp;% Lituans vivan en il pajais (situaziun dal 2011): 6,58&nbsp;% Polonais, 5,81&nbsp;% Russ, 1,19&nbsp;% Bieloruss, 0,54&nbsp;% Ucrainais. Ils ulteriurs procents sa repartan sin autras naziunalitads e sin minoritads naziunalas (Gidieus, Roma, Tatars e.a.).<ref>[https://osp.stat.gov.lt/documents/10180/217110/Gyv_kalba_tikyba.pdf/1d9dac9a-3d45-4798-93f5-941fed00503f Statistica d’abitants dal 2011].</ref> === Linguas === Lituan sco lingua materna discurran radund 2,7 milliuns persunas. Il lituan tutga tar las linguas balticas, a las qualas appartegna er il letton (ma betg l’eston che fa part da las linguas slavas). Areguard bleras atgnadads linguisticas vegn il lituan considerà sco ina lingua spezialmain arcaica che stat perquai fitg datiers da la lingua indogermana oriunda. Sin la segunda plazza da las linguas che vegnan discurridas en la Lituania sa chatta il polonais. Questa lingua è surtut preschenta en la part orientala dal pajais, en spezial en las regiuns ruralas enturn Vilnius ed en la regiun enturn Dieveniškės. Malgrà las deportaziuns suenter la Segunda Guerra mundiala era sa mantegnida là ina gronda minoritad polonaisa. Pervi da la lunga preschientscha dal russ en la Lituania è il polonais che vegn discurrì en questas regiuns per part sa maschadà cun expressiuns russas; ins numna perquai questa varietad ‹polonais lituan›. === Religiun === La gronda part dals Lituans (80&nbsp;%) èn catolic-romans, radund 4,1&nbsp;% èn ortodoxs. Vilnius furma la sedia d’in nunzi apostolic ch’è responsabel sco represchentant diplomatic dal papa per la Lituania, la Lettonia e l’Estonia. A las baselgias luteranas e refurmadas appartegnan tut en tut ca. 2,1&nbsp;% dals abitants dal pajais. Tenor ina retschertga dal 2008 han bundant dus terzs dals catolics inditgà ch’els pratitgeschian lur cretta; 10&nbsp;% da tut las persunas interrogadas han considerà sasezzas sco betg cartentas.<ref>[http://www.delfi.lt/archive/article.php?id=19683521 Resultats da la retschertga dal 2008].</ref> En la Lituania vivan en pli ca. 21&nbsp;000 muslims (0,6&nbsp;%). La cumpart da la populaziun gidieua muntava avant la Segunda Guerra mundiala a 9&nbsp;%. Durant l’occupaziun tudestga da la Lituania ils onns 1941 fin 1944 èn bundant 90&nbsp;% dals gidieus vegnids mazzads. == Istorgia == Il num ‹Lituania› cumpara l’emprima giada l’onn 1009 sco ‹Litua› (en las ‹Annalas da Quedlinburg›). [[Datoteca:LithuaniaHistory.png|thumb|190px|right|Midadas territorialas dal 13avel tschientaner fin oz]] Ils origins da la Lituania sco stadi èn da chattar en il 13avel tschientaner, suenter che stirpas balticas avevan colonisà il territori a partir dal terz millenni a.C. Cun consentiment dal papa è il prinzi Mindaugas vegnì curunà il 1253 sco retg; ad el èsi reussì da suttametter a sia suveranitad las stirpas vischinantas. Ses reginavel cumpigliava tar sia mort l’onn 1263 ca. il territori da la Lituania odierna. La furmaziun dal stadi è gist anc reussida a temp per pudair far frunt als chavaliers da l’Urden teutonic ch’avanzavan tant nà dal nord sco er nà dal sid. Parallelamain è succedida gia en il 14avel tschientaner l’expansiun vers ost. Suenter che la veglia [[Rus da Kiev]] era ida en ruina causa l’arrivada dals [[Mongols]], èn sa furmads plirs principadis successurs. Pervi da l’Urden teutonic n’ha la Lituania betg pudì expander vers vest, entant ch’en l’ost aveva l’arrivada dals Mongols (ch’èn vegnids numnads pli tard Tatars) manà ad in vacum da pussanza. En quel è avanzà il gronducadi da la Lituania adina dapli ed è arrivà cun la conquista da Kiev (suenter il 1462) en concurrenza directa cun il gronducadi da [[Moscau]] per la predominanza entaifer ils ducadis parzials russ. L’expansiun vers ost da la Lituania ha chattà sia culminaziun en l’emprima mesadad dal 15avel tschientaner. L’onn 1386 ha il gronduca Jogaila surpiglià tras maridaglia e conversiun al cristianissem – suenter la mort da Mindaugas era la Lituania puspè daventada pajauna – la curuna polonaisa, fundond uschia l’uniun persunala polonais-lituana. Jogaila (polonais: Jagiello) ha fundà la dinastia dals Jagiellons. Suenter la battaglia victoriusa sper Tannenberg l’onn 1410 è la smanatscha tras l’Urden teutonic stada eliminada definitivamain. Questa battaglia avevan gudagnà las forzas armadas unidas da la Pologna e Lituania. La stretga uniun politica da la Pologna e Lituania ha manà il 1569 a l’uniun reala da Lublin. Cun quella è ida a fin l’independenza da la Lituania, e quai suenter che l’aristocrazia lituana era gia vegnida ils decennis precedents adina pli fitg sut l’influenza da la cultura e lingua polonaisa. Uschia è la Lituania ida dal temp da la refurmaziun la via polonaisa ed è restada catolica, entant che la part nordica dal Balticum, influenzada pli ferm nà da vart tudestga, è daventada protestanta. Fin las divisiuns da la Pologna ha la Lituania furmà ina part dal stadi polonais; il 1795 è il territori lituan alura vegnì sut domini russ. Duas sullevaziuns da vart dals Polonais e Lituans ils onns 1831 e 1863 ha il zar russ supprimì a moda sanguinusa. L’[[Emprima Guerra mundiala]] cun la [[Revoluziun d’october]] e la guerra civila sequenta han manà il favrer 1918 – sut occupaziun tudestga – a la proclamaziun da la republica independenta Lituania; suenter cumbats cunter l’Armada cotschna e truppas polonaisas èsi propi reussì da far valair quella. La chapitala na furmava da quel temp però betg la sedia istorica dal gronducadi, mabain Kaunas, damai che la regiun da Vilnius era occupada da la [[Pologna]] (dal 1920 fin il 1939, cumbain annullà da la [[Societad da las Naziuns]] il 1923). La democrazia parlamentara, introducida cun la constituziun dal 1922, è vegnida messa ord vigur cun il putsch dad Antanas Smetona il december 1926; Smetona ha silsuenter regì a moda dictatorica fin il 1940. Ins ha relaschà novas constituziuns ch’han confermà il reschim autoritar da Smetona, tranter auter las constituziuns lituanas dal 1928 e 1938. Ils 23 da mars 1939 ha la Lituania stuì ceder il Territori da la Memel al Reich tudestg. Questa regiun aveva appartegnì fin il 1919 a la [[Germania]], era dapi lura dispitada tranter la Germania e la Lituania e steva perquai dapi il Contract da pasch da Versailles sut administraziun franzosa (per incumbensa da la Societad da las naziuns). Ils 10 da schaner 1923 avevan corps da voluntaris lituans occupà la regiun ch’era sinaquai vegnida annectada da la Lituania. Cun l’erupziun da la [[Segunda Guerra mundiala]] è creschida la pressiun da vart da l’[[Uniun sovietica]]. Il zercladur 1940 ha Smetona abditgà e suenter l’invasiun da truppas sovieticas è vegnida nominada ina regenza prosovietica, la quala ha declerà ils 3 d’avust 1940 l’adesiun a l’Uniun sovietica. Suenter l’entschatta da la Guerra tudestg-sovietica han truppas tudestgas conquistà fin il fanadur 1941 il territori statal da la Lituania. Sinaquai han ins mazzà fin il december 1941 la gronda part da la populaziun gidieua. Quai è succedì tras gruppas d’acziun da la polizia da segirezza e dal SD cun sustegn da gidanters lituans e da la polizia auxiliara collavuraziunistica. Ils survivents èn vegnids concentrads en ghettos. 90&nbsp;% da la populaziun gidieua dal pajais n’han betg survivì la fin da la guerra. En rom da si’offensiva da stad l’onn 1944 ha l’Armada cotschna puspè conquistà grondas parts da la Lituania. Sinaquai han ins reinstallà la Republica sovietica socialistica lituana. La resistenza dals uschenumnads ‹frars dal guaud› cunter l’occupaziun sovietica è stada difficila senza sustegn nà da l’exteriur ed è sa reducida a partir dal 1948 sin intginas paucas gruppas da partisans. En ina terza gronda unda da deportaziun ha [[Stalin]] fatg manar dieschmillis «inimis dal stadi» en la [[Sibiria]], suenter ch’igl avevan gia gì lieu il 1940/41 e 1945/46 emprimas arrestaziuns e deportaziuns. Blers dals deportads èn morts en ils champs en l’ost da l’Uniun sovietica. [[Datoteca:1990_01_12_GorbačiovasŠiauliuose10.jpg|thumb|200px|right|Lituans a chaschun da l’inscunter da Gorbatschow a Šiauliai]] En rom da la perestrojka, ch’ha manà en il [[Balticum]] a la [[Revoluziun chantanta]], è la Lituania sa declerada il 1990 – sco emprima republica da l’anteriura Uniun sovietica insumma – sco stadi suveran, renumnond il soviet superiur en assamblea constituenta. Medemamain il 1990 ha l’Islanda renconuschì sco emprim stadi l’independenza da la Lituania. La dumengia sanguinusa da Vilnius, ils 13 da schaner 1991, han forzas militaras prosovieticas empruvà adumbatten da cupitgar la giuvna democrazia cun chars armads; 14 demonstrants giuvenils èn vegnids per la vita a la tur da televisiun. Sco reacziun sin quai èn 85&nbsp;% dals Lituans s’exprimids ils 8 da favrer 1991 èn rom d’ina votaziun dal pievel a favur da l’independenza dal pajais. Suenter ch’il putsch da Moscau cunter [[Gorbatschow]] ha fatg naufragi l’avust 1991, han ils pajais dal vest renconuschì l’independenza da la Lituania e da ses stadis vischins [[Lettonia]] ed [[Estonia]]. A l’entschatta è il svilup dal pajais stà segnà d’ina crisa economica e d’instabilitad politica (pervi da la privatisaziun radicala), ma alura ha la politica da refurma fitgà adina dapli pe, surtut suenter avair surmuntà la crisa da la [[Russia]] da l’onn 2000. L’onn 2004 è la Lituania daventada commembra da l’[[Uniun europeica]] e da la [[NATO]]. Dapi il december 2007 fa la Lituania part dal spazi da Schengen. == Politica == === Sistem politic === La Lituania furma ina democrazia semipresidiala. La chapitala e sedia da la regenza da la Republica da la Lituania è la citad da [[Vilnius]]. Tenor la constituziun furma il pajais ina republica democratica e constituziunala cun separaziun da las pussanzas. Areguard la dumonda co che la democrazia vegn realisada, è la confidenza dals burgais però plitost pitschna: Tenor ina retschertga dal 2006 è la dumonda «Quant cuntents essas Vus cun il funcziunament da la democrazia en Voss pajais?» be vegnida respundida da 23&nbsp;% a moda positiva.<ref>Tenor [http://www.spiegel.de/politik/deutschland/0,1518,446203,00.html ''Spiegel online'' dals 3 da november 2006].</ref> Magari vegn la Lituania – tuttina sco l’[[Israel]] ed intgins auters stadis da l’Europa da l’Ost e da l’Asia – er descritta sco democrazia etnica, en la quala «la dominanza d’ina gruppa etnica è instituziunalisada».<ref>Oded Haklai: ''Regime transition and the emergence of ethnic minorities.'' En: Jacques Bertrand, Oded Haklai (ed.): ''Democratization and Ethnic Minorities. Conflict of Compromise?'' Rouledge, 2014, p. 18–38, qua p. 18.</ref> ==== President ==== Schef dal stadi furma il president, al qual na cumpetan betg be incumbensas represchentativas; anc avant il minister da l’exteriur è el numnadamain responsabel per la politica da l’exteriur dal pajais. Ultra da quai dispona el d’in dretg da veto ch’al lubescha da bloccar leschas ch’èn vegnidas relaschadas dal parlament. Tenor il protocol al suondan en l’ierarchia statala il parsura dal parlament ed il primminister. ==== Parlament ==== Il parlament lituan vegn numnà Seimas. Quest num deriva dal term polonais ‹Sejm› e renviescha a la lunga istorgia communabla da la Lituania e da la Pologna. Il parlament d’ina chombra consista da 141 parlamentaris che vegnan elegids per quatter onns.<ref>[http://www.lrs.lt/ ''Lietuvos Respublikos Seimas''].</ref> Cun ina maioritad da dus terzs ha il parlament la pussaivladad da midar la constituziun. ==== Regenza ==== Schef da la regenza da la Lituania è il primminister. El dispona da la cumpetenza da dar avant las lingias directivas per la politica da la regenza. === Partidas ed associaziuns d’interess === Abstrahà dals conservativs e dals socialdemocrats na dispona la gronda part da las partidas betg d’in program da partida u d’ina orientaziun ideologica fixa. La gronda part da las partidas pitschnas han ins fundà sco plattafurma per persunas singulas. Perquai ch’i dat relativamain savens crisas da la regenza e midadas areguard las maioritads en il parlament, n’è la muntada politica da questas partidas pitschnas betg da sutvalitar. Associaziuns d’interess na giogan en il sistem politic betg ina rolla uschè centrala sco en auters pajais. Ils sindicats èn da pitschna muntada tant en la vita politica sco er sociala. === Politica da l’exteriur === La Lituania fa part da bleras organisaziuns internaziunalas. Sco pli impurtantas directivas da la politica da l’exteriur pon valair ils lioms cun il vest, l’integraziun europeica e transatlantica sco er la stabilitad regiunala en l’Europa. Tut quai s’exprima en il fatg che la Lituania è daventada il 2004 commembra da la NATO. Terms impurtants areguard la collavuraziun cun ils vischins en il vest han er furmà l’adesiun a l’Uniun europeica il 2004, l’extensiun dal spazi da Schengen il 2007 e l’introducziun da l’euro il 2015. Oriundamain vulevan ins gia introducir l’euro il 2007; l’emprima giada insumma ha la Cumissiun europeica però refusà questa dumonda enfin ch’è stada reglada la problematica da l’inflaziun a l’intern dal pajais. La relaziun tranter la Lituania e la Russia è percunter tendida. Quai sa mussa adina puspè en furma da discharmonias sin il champ economic e politic. Il 2013 ha la regenza russa per exempel scumandà l’import da products da latg da la Lituania; sco reacziun ha la regenza lituana prendì or dal program in emettur da televisiun russ. === Militar === En rom da si’extensiun a l’ost èn la Tschechia, la Pologna e l’Ungaria daventads il 1999 stadis commembers da la NATO. Silsuenter è suandà l’invit als stadis [[Estonia]], [[Lettonia]], Lituania, [[Slovachia]], [[Slovenia]], [[Bulgaria]] e [[Rumenia]]; tut quels èn s’associads il 2004 a la NATO. A la Lituania mancan agens aviuns da chatscha moderns. Perquai è staziunada permanentamain ina squadriglia d’aviuns da chatscha dals alliads da la NATO sin la plazza aviatica Zokniai sper Šiauliai. Il 2015 ha il parlament lituan puspè introducì l’obligaziun generala da far servetsch militar. Quest pass è succedì sut l’impressiun da l’annexiun da la [[Crim]] tras la [[Russia]] e da la Guerra en l’[[Ucraina]].<ref>Emma Graham-Harrison e Daniel Boffey: [https://www.theguardian.com/world/2017/apr/03/lithuania-fears-russian-propaganda-is-prelude-to-eventual-invasion ''Lithuania fears Russian propaganda is prelude to eventual invasion''], en: ''The Guardian'' dals 3 d’avrigl 2017.</ref> == Divisiun administrativa == Dapi la refurma administrativa dals onns 1990 datti en Lituania be in stgalim da corporaziuns territorialas cun radunanza e president elegì. Igl èn quai las 60 corporaziuns autonomas (''Savivaldybės''). Il stgalim sutvart furman las radund 600 vischnancas cun incumbensas administrativas, ma senza organs d’autonomia communala. La gronda part da las citads e dals vitgs na furman betg corporaziuns territorialas, mabain be unitads statisticas. Sur il nivel d’autonomia exista anc il nivel administrativ. Ils diesch districts administrativs dal pajais èn: [[Datoteca:Lietuvos_apskritys.png|thumb|220px|right|Divisiun administrativa da la Lituania]] # Alytus # Kaunas # Klaipėda # Marijampolė # Panevėžys # Šiauliai # Tauragė # Telšiai # Utena # Vilnius Fin il 2010 eran ils districts munids cun prefects che vegnivan installads da la regenza; quels na disponivan da nagins organs, ma eran munids cun administraziuns. Tradiziunalmain vegn la Lituania sutdividida en quatter regiuns istoricas. Igl èn quai la Lituania Superiura (Aukštaitija), la gronda da las quatter regiuns che tanscha dal nordost fin tar la chapitala Vilnius. Questa regiun è ritga da collinas e lais; ed en il center sa chatta il parc naziunal Aukštaitija. Las ulteriuras regiuns èn la Lituania Inferiura (Žemaitija), la regiun Suvalkija u Sūduva en il sidvest, ch’è tradiziunalmain bainstantanta, e la regiun Dzūkija en il sid ch’è tradiziunalmain plitost povra. Ina tschintgavla regiun, la quala vegn per ordinari considerada en la Lituania sco part da la Lituania Inferiura, furma la Lituania Pitschna (Mažoji Lietuva); i sa tracta da la sdrima al vest dal pajais che tutgava fin il 1918 sco part da la Prussia da l’Ost a l’Imperi tudestg. == Economia == === Infurmaziuns generalas === La vieuta da l’economia planisada a l’economia da martgà è stada colliada cun midadas structuralas. Quellas èn anc s’intensivadas dapi l’adesiun dal pajais a l’Uniun europeica il 2004. Dapi intgins onns sa chatta l’economia lituana en expansiun (creschientscha annuala da ca. 3&nbsp;%). Il 2015 ha il product naziunal brut (PNB) dumbrà 37,2 milliardas euros, il PNB per persuna 13 282 euros. La quota da dischoccupads munta a 9,1&nbsp;% (dischoccupaziun da giuvenils ca. 17&nbsp;%). Ils pli impurtants artitgels d’export da la Lituania furman maschinas, artitgels electronics, textilias e victualias. === Turissem === Il 2011 ha il pajais dumbrà 1,79 milliuns turists da l’exteriur; la pli gronda gruppa tenor pajais d’origin han furmà ils Russ. === Bilantscha dal stadi === Il 2009 ha la bilantscha dal stadi cumpiglià expensas en l’autezza da 16,6&nbsp;milliardas dollars ed entradas da 13,1 milliardas dollars. Da quai resulta in deficit en l’autezza da 9,6&nbsp;% dal product naziunal brut. Ils debits dal stadi han muntà il 2009 a 7,6 milliardas dollars ubain 20,9&nbsp;% dal product naziunal brut. Dal product naziunal brut èn vegnids impundids il 2006 6,2&nbsp;% en la sanadad, 5,0&nbsp;% en la furmaziun e 1,7&nbsp;% en il militar.<ref>Infurmaziuns tenor [https://web.archive.org/web/20200513101013/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/lh.html ''The World Factbook''] e ''Der Fischer Weltalmanach 2010: Zahlen Daten Fakten'', Fischer, Francfurt a.M., 8 da settember 2009, ISBN 978-3-596-72910-4.</ref> == Infrastructura == === Energia === [[Datoteca:Ignalina Nuclear Power Plant Unit 1 - 20050629.jpg|thumb|200px|right|Ovra atomara Ignalina a Drūkšiai]] Durant ils onns 1990 e 2000 ha l’ovra atomara Ignalina (ch’è dal medem tip da construcziun sco [[Tschernobyl]]) per part furnì bundant 75&nbsp;% da l’electricitad dal pajais. Da quel temp aveva la Lituania sper la Frantscha la pli auta cumpart d’energia atomara en tut il mund. L’emprim dals dus reacturs han ins mess ord funcziun l’entschatta 2005; il segund la fin 2009 en connex cun las obligaziuns ch’eran vegnidas adossadas al pajais en connex en rom da l’adesiun a l’UE. Il 2008 avevan bain radund 90&nbsp;% dals votants acceptà in referendum areguard la prolungaziun dal temp da manaschi da l’ovra atomara Ignalina; quel aveva però fatg naufragi pervi da la participaziun memia bassa a las elecziuns (48,4&nbsp;%). En mintga cas n’avess la cumissiun da l’UE bain betg consentì ad ina midada dal contract d’adesiun. A mesa vista vegn l’implant d’energia a gas da Lietuvos a pudair garantir l’autoprovediment dal pajais. Questa nova situaziun munta però ina gronda dependenza da la furniziun da combustibels fossils (gas, ieli grev) or da la Russia. Per reducir questa dependenza era previs da construir l’ovra atomara da Visaginas. A chaschun d’in referendum èn però s’exprimids l’october 2012 64,8&nbsp;% dals votants cunter il return dal pajais a l’energia atomara. Ils ultims onns vegnan nizzegiadas dapli energias regenerablas, surtut a basa da biomassa. Per quai procuran surtut meds da promoziun da l’[[Uniun europeica]] sco er organisaziuns nunguvernamentalas ed associaziuns da producents d’energia. === Telecommunicaziun === La Lituania dispona da la meglra rait da fibras da vaider da l’entira [[Europa]]. Tenor in studi dal 2013 disponivan radund 32&nbsp;% da las chasadas da FTTH (Fibre To The Home). Da quels han radund 31&nbsp;% serrà in contract correspundent. Cun quai sa chattava la Lituania davant la [[Svezia]] cun stgars 23&nbsp;%. Per ordinari ha il proprietari da la colliaziun da pajar sez l’access a la rait fixa. Perquai datti, surtut en regiuns ruralas, savens be là ina rait fixa, nua che quella era vegnida bajegiada dal temp da l’occupaziun sovietica. Correspundentamain è la rait mobila (telefon ed internet) sviluppada fitg bain e funcziuna per ordinari er sin la champagna ed entamez il guaud. === Traffic === La Lituania è da gronda muntada sco pajais da transit tranter l’Europa Centrala e l’Europa dal Nord, tranter l’oblast Kaliningrad ed il coc da la [[Russia]] sco er tranter la [[Bielorussia]] e la [[Scandinavia]]. Ultra da quai gioga la Lituania in’impurtanta funcziun sco pajais da transit dad ieli. La chapitala Vilnius sa chatta fitg datiers dal cunfin exteriur da l’Uniun europeica vers la Bielorussia; perquai è la segund gronda citad Kaunas da pli gronda muntada areguard la planisaziun dal traffic. Cun radund 220 morts en il traffic stradal sin in milliun abitants vala il traffic en la Lituania sco il pli privlus en l’entira Uniun europeica. ==== Vias ==== [[Datoteca:Lithuania-roads-(E)_v2.png|thumb|180px|right|La rait da vias europeica dal pajais]] La rait da vias da la Lituania vegn amplifitgada actualmain. Las pli impurtantas colliaziuns furman las autostradas Vilnius–Kaunas–Klaipėda e Vilnius–Panevėžys sco er la via da transit E 67 ‹Via Baltica› da [[Varsovia]] sur [[Kaunas]] e [[Riga]] fin [[Tallinn]] resp. [[Helsinki]] che duai a lunga vista vegnir transfurmada en in’autostrada. ==== Navigaziun ==== A Klaipėda sa chatta in impurtant port da mar cun colliaziuns da navs-fera en l’entira regiun da la Mar da l’Ost; adina dapli daventa er il traffic da martganzia impurtant. Flums pli gronds che vegnan tratgs a niz per la navigaziun interna furman Memel e Neris. ==== Aviatica ==== La Lituania dispona da quatter plazzas aviaticas internaziunalas: las pli impurtantas sa chattan a Vilnius e Kaunas (a Karmėlava); darar resp. stagiunal vegnan er purschidas colliaziuns internaziunalas a Palanga e Šiauliai. Ultra da quai è la plazza aviatica da Riga en Lettonia d’impurtanza per la Lituania. ==== Viafier ==== Fin en ils onns 1990 manavan las colliaziuns da viafier directas tranter [[Vilnius]] e [[Varsovia]] sur territori da la Bielorussia. Suenter la fin da l’Uniun sovietica han ins – per evitar las formalitads da duana – reavert la lingia che maina sur Šeštokai (LT) e Suwałki (PL). Sco en l’entira ulteriura [[Uniun sovietica]] ed en [[Finlanda]] mesira la largezza dals binaris en Lituania 1520&nbsp;mm (en l’Europa Centrala: 1435&nbsp;mm). Perquai èn ils trens ch’arrivan nà da la [[Pologna]] en il [[Balticum]] munids cun indrizs per midar la distanza tranter las rodas. Quai succeda a moda automatica sin tschancuns endrizzads per quest intent. ==== Bus ==== Tant per il transport da persunas naziunal sco er internaziunal gioga er il traffic da bus in’impurtanta rolla (p.ex. Eurolines, Ecolines u Lux-Express). == Cultura == La Lituania è segnada d’influenzas culturalas fitg differentas. Da menziunar èn qua la lunga dependenza statala ed il fatg ch’ins ha mantegnì ditg ina religiun statala betg cristiana; alura la lunga istorgia communabla cun la Pologna, las relaziuns cun la Hansa en la Mar da l’Ost e l’appartegnientscha a l’imperi zaristic russ. Da qua derivan las baselgias ortodoxas che n’èn betg da survesair en las citads grondas. En il vest dal pajais èn visiblas fermas influenzas tudestgas, danaisas e svedaisas, per exempel en furma da la gotica da quadrels u en la construcziun cun travs. En l’ost, surtut a Vilnius, èn preschents blers elements culturals da la Pologna. Tar il patrimoni cultural e natiral mundial da l’[[UNESCO]] tutgan la citad barocca da Vilnius, las exchavaziuns archeologicas Kernavė sco er las dunas sin la Peninsla Neringa. === Litteratura === Il diever dal lituan sco lingua litterara cumenza en il 16avel tschientaner. Adina puspè è la litteratura stada segnada da las occupaziuns resp. da las cundiziuns generalas imponidas da las pussanzas d’occupaziun. Impurtants represchentants da la litteratura lituana dal 20avel tschientaner èn [[Juozas Tumas-Vaižgantas]], [[Antanas Vienuolis]], [[Bernardas Brazdžionis]], [[Vytautas Mačernis]] e [[Justinas Marcinkevičius]]. === Film === Emprims films lituans èn vegnids realisads a partir dal 1909 da Lituans ch’eran emigrads en l’America. L’entschatta dals onns 1940 han ins fundà il Lietuvos kino studija; dal temp da l’Uniun sovietica steva quel sut controlla statala e furmava la suletta centrala per l’industria da film lituana. Mintg’onn vegnivan producids trais fin quatter films dramatics e trenta fin quaranta films documentars. Suenter l’independenza l’onn 1990 è il dumber da films lituans ì fermamain enavos ed interpresas privatas han surpiglià l’industria da film. Enconuschents en rom da festivals da film internaziunals èn daventads ils cineasts [[Arūnas Matelis]] e [[Šarūnas Bartas]]. === Museums e gallarias === En l’entir pajais exista in grond dumber da museums; quai betg mo en citads pli grondas, mabain per part er en lieus isolads nua che vivevan enconuschentas persunalitads da la Lituania. Il museum naziunal è situà a [[Vilnius]] sper la catedrala. Ulteriuras filialas èn repartidas en l’entira citad. L’exposiziun è ritga d’exponats archeologics ed etnografics. A [[Kaunas]] sa chatta il museum dal diavel. En la mitologia lituana ed er sco simbol en la vita da mintgadi gioga il diavel in’impurtanta rolla. Cuntrari a l’imaginaziun en l’Europa Centrala na vala quel betg sco persunificaziun dal nausch absolut, mabain plitost sco in rampignader, il qual po er gidar ils umans. Perquai datti er en la publicitad relativamain bleras statuas ed illustraziuns dal diavel. En il lieu da cura Palanga a la Mar da l’Ost, en il chastè dal cont Tiškevičius, sa chattan collecziuns unicas dad ambra. In pitschen museum dad ambra exista er a Nida. En il center da Vilnius sa chatta il museum da l’anteriur servetsch secret da l’Uniun sovietica KGB (''Komitet gosudarstvennoy bezopasnosti'', ‹Comité per la segirtad dal stadi›). Quel è endrizzà en l’anteriura praschun dal KGB. === Simbols e sontgs === [[Datoteca:Colina_de_las_Cruces,_Lituania,_2012-08-09,_DD_27.JPG|thumb|220px|right|Collina da las cruschs]] * La vopna dal stadi mussa in chavalier che chavaltgescha vers vest. Questa vopna è cumprovada dapi il 1366. * Il patrun da la Lituania è son Kasimir. La messa da son Kasimir ha lieu mintg’onn la fin d’emna avant ils 3 da mars en la citad veglia da Vilnius. I vegnan offerts products tradiziunals ed artisanals e preschentads vegls arts e mastergns. * Savens fruntan ins sin ina sculptura da l’‹um da las dolurs› (lituan ''Rūpintojėlis''). Quella mussa Jesus Cristus en posiziun sesenta, il mintun pusà sin il maun e guardond pensiv. Questa statua n’è betg da derivanza canonica; perquai vegn tratg en consideraziun in origin precristian. Sco souvenir pon ins cumprar talas sculpturas en bleras gallarias en tut il pajais. * Ambra furma medemamain in tipic souvenir da tgi che visita il Balticum, cumbain che la gronda part da la crappa deriva da l’oblast Kaliningrad. * La muntogna da las cruschs (lituan Kryžių Kalnas) sa chatta sper la citad Šiauliai. Ella simbolisescha er il cumbat cunter la pussanza sovietica e l’occupaziun. * La ruta da vin vala sco flur naziunala, e quai cumbain ch’ella n’è betg da chasa en la Lituania. Ella era (ed è) surtut d’impurtanza centrala sco usit da nozzas. Per part la chatt’ins er en ierts e sin santeris. === Societad === Dapi l’independenza da la Lituania l’onn 1991, ch’è vegnida purtada da grondas parts da la populaziun, dispona la democrazia d’in vast sustegn. Correspundentamain èn sa sviluppadas instituziuns relativamain stabilas. Medemamain èn sa furmadas entaifer la populaziun gruppas d’interess da tut gener. La muntada dals sindicats è però – sco gia menziunà survart – plitost pitschna. En general ha la populaziun plitost ina tenuta sceptica envers las instituziuns statalas e las decisiuns dal parlament. L’influenza da la baselgia en la Lituania è creschida fermamain dapi l’independenza dal pajais il 1991. L’omosexualitad è vegnida legalisada il 1993; facticamain vegn ella però anc adina tabuisada. === Medias === En la Lituania cumparan radund diesch gasettas dal di cun derasaziun naziunala, tranter auter la ‹Lietuvos rytas› ed er la ‹Baltische Rundschau› da lingua tudestga. L’internet è derasà vastamain, e quai a basa d’in’infrastructura fitg sviluppada (cf. survart). === Sport === Il sport naziunal da la Lituania furma il ballabasket. La squadra naziunala da ballabasket tutga tar las meglras da l’Europa ed è gia daventada trais giadas campiun europeic. Gia il 1937 e 1939 ha la Lituania gudagnà il campiunadi europeic en quest sport. Questa tradiziun ha chattà sia cuntinuaziun dal temp sovietic, cur che giugaders da la Lituania han adina puspè fatg part da la selecziun sovietica. Enconuschents nums èn [[Kazys Petkevičius]], [[Modestas Paulauskas]], [[Sergėjus Jovaiša]], [[Arvydas Sabonis]], [[Rimas Kurtinaitis]] e [[Šarūnas Marčiulionis]]. Marčiulionis ha tutgà ensemen cun Sabonis tar la generaziun dad aur dal ballabasket lituan; quella ha cuntanschì a partir da l’entschatta dals onns 1980 numerus success per l’Uniun sovietica ed a partir dal 1991 per la Lituania. Omadus giugaders èn vegnids recepids en la Hall of Fame da la NBA. Tar ils emprims gieus olimpics suenter avair reacquistà l’independenza ha la squadra dals umens gudagnà il 1992 surprendentamain bronz; quest success ha pudì vegnir repetì ils onns 1996 e 2000. Suenter argient il 1995 è la nova generaziun enturn Jasikevičius ed Arvydas Macijauskas daventada il 2003 campiunadi europeic. Ulteriurs sports da squadra èn percunter main populars. Il pli grond stadion da ballape dal pajais a Kaunas tschiffa be gist 20&nbsp;000 aspectaturs. Tar ils sports olimpics ha la Lituania tradiziunalmain ferms bittaders sco er ciclists e rembladers. === Dis da festa === Il di da l’independenza statala vegn festivà ils 6 da fanadur; ulteriurs dis da festa che regordan a l’istorgia politica èn ils 16 da favrer (di da la reconstituziun dal stadi lituan) ed ils 11 da mars (di da la restauraziun da l’independenza statala). Daspera vegnan festivads ils dis da festa cristians ed il prim da matg sco di da la lavur. == Annotaziuns == <references/> == Litteratura == * Sabine Herre: ''Gebrauchsanweisung für das Baltikum''. Minca/Berlin 2014. == Colliaziuns == {{Commonscat|Lithuania|Lituania}} * [http://lietuva.lt/en// ''Lietuva.lt''] – pagina uffiziala da la Lituania * [http://www.diplo.de/Litauen ''Länderinformationen zu Litauen''] – infurmaziuns da l’Uffizi da l’exteriur da la Germania * [https://web.archive.org/web/20110814053726/http://www.litauen.li/ ''Alles Rund um Litauen''] – portal svizzer davart la Lituania * [https://web.archive.org/web/20160318142314/http://www.litauen-info.de/ ''Litauen Infobasis''] – infurmaziuns da basa cun forum, links e gallaria da fotografias * [http://www.alles-ueber-litauen.de/ ''alles-ueber-litauen.de''] – tips per viagiar e survista da l’istorgia dal pajais [[Categoria:Stadis da l'Europa]] [[Categoria:Artitgels recumandads (Stadis da l'Europa)]] {{Stadis da l'Europa}} 24969bb1l62wunt47x5qgmib59nt9qa 0 1727 163404 163163 2022-08-22T18:12:19Z InternetArchiveBot 16747 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{Infobox terra |NUM = <font size="+1">'''Republica da la Lettonia'''</font><br /> '''Latvijas Republika'''<font size="-1"> (letton)</font><br /> |MALETG-BANDIERA = Flag_of_Latvia.svg |MALETG-BANDIERA-LADEZZA = 150px |MALETG-BANDIERA-ROM = gea |ARTITGEL-BANDIERA = |MALETG-VOPNA = Coat_of_arms_of_Latvia.svg |MALETG-VOPNA-LADEZZA = 100px |ARTITGEL-VOPNA = |PAROLA = |LINGUA-UFFIZIALA = [[lingua lettona|letton]] |CHAPITALA = [[Riga]] |FURMA-DA-STADI = republica parlamentara |FURMA-DA-REGENZA = |SCHEF-DA-STADI = president [[Egils Levits]] |SCHEF-DA-REGENZA = primminister [[Krišjānis Kariņš]] |SURFATSCHA = 64&nbsp;589 |ABITANTS = 1&nbsp;950&nbsp;116 <small>(2017)</small><ref>[http://data.csb.gov.lv/pxweb/en/Sociala/Sociala__ikgad__iedz__iedzskaits/IS0010.px/table/tableViewLayout2/?rxid=a79839fe-11ba-4ecd-8cc3-4035692c5fc8 ''Central Statistical Bureau''], consultà ils 15 da fanadur 2017.</ref> |SPESSEZZA-DA-LA-POPULAZIUN = 30 |MUNAIDA = [[euro]] (€) |INDEPENDENZA = 18 da november 1918 <br /><small>21 d’avust 1991</small> |IMNI-NAZIUNAL = ''Dievs, svētī Latviju!'' |DI-DA-LA-FESTA-NAZIUNALA = |FUNDAZIUN = |ZONA-D-URARI = UTC+2 |NUMER-DA-L-AUTO = LV |INTERNET-TLD = .lv |PRESELECZIUN-TELEFON = +371 |MALETG-POSIZIUN = EU-Latvia.svg |MALETG1 = }} La '''Lettonia''' (letton ''Latvija'') è in stadi situà en il [[Balticum]]. Sco stadi d’amez dals trais stadis baltics cunfinescha el en il sid cun la [[Lituania]], en il sidost cun la [[Bielorussia]], en l’ost cun la [[Russia]], en il nord cun l’[[Estonia]] ed en il vest cun la [[Mar da l'Ost]]. La chapitala ed a medem temp la pli gronda citad dal pajais è [[Riga]]. Dapi che l’extensiun a l’ost da l’[[Uniun europeica]] è entrada en vigur l’entschatta da matg 2004, è la Lettonia commembra da l’Uniun europeica. Dapi il prim da schaner 2014 fa il pajais er part da la zona da l’[[euro]]. == Geografia == [[Datoteca:Riga_-_Latvia.jpg|thumb|200px|La chapitala Riga]] [[Datoteca:See_in_Lettgallen.jpg|thumb|200px|Tipica regiun da lais en la Letgalia]] La Lettonia sa chatta en il center dal Balticum. L’attribuziun da lezza regiun è percunter contestada e vegn influenzada, sper facturs geografics, er d’aspects istoric-culturals e politics. Uschia vegn il Balticum considerà – tut tenor il context – sco part da l’Europa dal Nord, da l’Europa Centrala, da l’Europa da l’Ost u da l’Europa dal Nordost.<ref>Cf. p.ex. ''Der neue Fischer Weltalmanach 2017.'' Fischer Verlag, Francfurt a.M., p. 278.</ref> La Lettonia consista surtut da las quatter regiuns istoricas Curlandia (letton: Kurzeme) en il vest, Livonia (letton: Vidzeme) en il nordost, Semgalia (letton: Zemgale) sco strivla graschla tranter Daugava ed il cunfin lituan sco er Letgalia (letton: Latgale) en il sidost. Per gronda part sa tracti d’ina cuntrada da collinas da morena cuvertas da guaud e ritga da lais, e d’ina regiun da costa pauc structurada. Ils pli lungs flums da la Lettonia furman la Daugava e la Gauja. Il pli grond lai dal pajais è il Lubāns cun 80,7&nbsp;km², il Lai Drīdzis è il pli profund lai dals trais pajais baltics (65,1&nbsp;m). La chapitala [[Riga]] furma er geograficamain il center dal pajais pauc colonisà. Il Golf da Riga, situà en la Mar da l’Ost, sa chatta en il nordvest dal pajais. La Republica da la Lettonia mesira ina surfatscha da 64&nbsp;589&nbsp;km². Il pajais cunfinescha en il nordost sur ina lunghezza da 343&nbsp;km cun l’[[Estonia]], en l’ost sur ina lunghezza da 276&nbsp;km cun la [[Russia]], en il sidost sur ina lunghezza da 161&nbsp;km cun la [[Bielorussia]] ed en il sid sur ina lunghezza da 588&nbsp;km cun la [[Lituania]]. La costa per lung dal Golf da Riga en il nord e la [[Mar da l'Ost]] en il vest mesira ca. 498&nbsp;km; cunfins maritims ha la Lettonia cun l’Estonia e cun la Lituania. L’autezza sur mar dal pajais furma en media 87&nbsp;m. La pli auta muntogna è il Gaiziņkalns, situà radund 120&nbsp;km en l’ost da Riga, che mesira 311&nbsp;m. Tut en tut cuvran auas (flums, lais, lais da fermada) ina surfatscha da 2543&nbsp;km². Dal terren restant servan var 40&nbsp;%, numnadamain 24&nbsp;710&nbsp;km² a l’agricultura e radund 46&nbsp;%, numnadamain 28&nbsp;855&nbsp;km², a la selvicultura. La Lettonia s’extenda en direcziun ost-vest sur ina lunghezza da 450&nbsp;km ed en direcziun nord-sid sur ina lunghezza da 210&nbsp;km.<ref>[https://web.archive.org/web/20120602190205/http://www.csb.gov.lv/en/statistikas-temas/geographical-data-key-indicators-30773.html Uffizi da statistica da la Lettonia], qua: ''Geographical Position of the Republic Latvia''.</ref> Tranter il 1920 ed il 1940 era la surfatscha da la Lettonia per radund 1300&nbsp;km² pli gronda, numnadamain cur che l’anteriura regiun Nova Letgalia enturn la citad Abrene/Pytalowo è vegnida attribuida al pajais (en rom dal Contract da pasch tranter la Lettonia e l’Uniun sovietica). Suenter l’occupaziun tras l’[[Uniun sovietica]] han ins attribuì quest territori a la Republica sovietica russa. Questa midada dals cunfins n’è betg vegnida revocada suenter la dissoluziun da l’Uniun sovietica. Per pudair ademplir las pretensiuns d’admissiun a l’[[Uniun europeica]] ed a la [[NATO]] è la Lettonia stada sfurzada da ceder questa regiun er de jure a la Russia. La Nova Letgalia era oriundamain populada surtut da Lettons. Il num russ per la citad Pytalowo deriva probablamain dal num dal lieu letton istoric ''Pie Tālavas''. === Clima === Sco tut ils stadis baltics è er la Lettonia segnada d’in clima temprà fin frestg cun envierns fraids sut 0&nbsp;°C e stads cun temperaturas betg fitg autas d’en media tranter 16 e 17&nbsp;°C. A [[Riga]] giascha la temperatura media annuala tar stgars 6&nbsp;°C; las precipitaziuns mesiran radund 600&nbsp;mm. Il pli umid èsi vers la fin da la stad, il pli sitg durant la primavaira. Il sulegl sclerescha radund 1800 fin 1900 uras l’onn, quai ch’è ina valur vaira auta. Las costas da la Mar da l’Ost èn l’enviern per ordinari libras da glatsch. L’avust cuntanscha la temperatura da l’aua fin a 17&nbsp;°C; chauds dis da stad po quella er crescher en vischinanza da la costa fin a 25&nbsp;°C. === Natira === Sper tschiervs, chavriels, lieurs, portgs selvadis e vulps cumparan er elans, lufs, lufs-tscherver, casturs e bisons europeics. L’urs brin europeic ha puspè colonisà las provinzas Latgale e Vidzeme. En la Lettonia existan bundant 700 territoris natirals protegids, tranter quels quatter parcs naziunals. Il pli pitschen ma pli vegl da quels furma il Parc naziunal Slītere che mesira 16&nbsp;145&nbsp;ha. Quel è vegnì fundà l’onn 1921, durant l’emprima independenza da la Lettonia. Cun ina surfatscha da 38&nbsp;114&nbsp;ha è il Parc naziunal Ķemeri il segund grond ed il pli giuven da tuts quatter. Quel han ins endrizzà suenter che la Lettonia ha reacquistà l’independenza (1997). Il pli grond è il Parc naziunal Gauja. Quel cumpiglia ina surfatscha da 92&nbsp;261&nbsp;ha ed è vegnì avert l’onn 1973, pia dal temp che la Lettonia appartegneva a l’Uniun sovietica. Da muntada surtut per utschels migrants è il territori natiral protegì Pape, en il qual ins ha er recolonisà bisons europeics e razzas originaras da chavals e da bovs. La Lettonia ha ina lunga tradiziun da la protecziun da la natira: emprimas ordinaziuns da protecziun èn gia vegnidas relaschadas en il 16avel tschientaner.<ref>[http://www.latvia.eu/content/nature-and-environment-latvia ''Nature and Environment in Latvia''], Latvian Institute, 2002.</ref> === Flums === La Lettonia enconuscha en tut 17 flums d’ina lunghezza da radund 100&nbsp;km u dapli. Ils tschintg flums ils pli lungs èn: Gauja (lunghezza 452&nbsp;km, sbucca en il Golf da Riga), Daugava (lunghezza totala 1005&nbsp;km, da quai 352 en la Lettonia, sbucca en il Golf da Riga), Ogre (lunghezza 188&nbsp;km, sbucca en la Daugava), Venta (lunghezza totala 346&nbsp;km, da quai 178 en la Lituania, sbucca en la Mar da l’Ost) e Iecava (lunghezza 136&nbsp;km, sbucca en la Lielupe). == Populaziun == [[Datoteca:Population-of-Latvia.svg|thumb|220px|Svilup da la populaziun dapi l’onn 1920]] Tenor la dumbraziun dal pievel da l’onn 2011 vivevan en il pajais 2,068 milliuns persunas. Tras l’immigraziun massiva nà da l’[[Uniun sovietica]] durant ils onns d’occupaziun 1944 fin 1990 era il dumber d’abitants da la Lettonia creschì da 1,9 milliuns sin bunamain 2,7 milliuns. Dapi lura è la populaziun sa sbassada fitg ferm, l’emprim pervi da la retratga da l’armada sovietica e da las famiglias dals schuldads, pli tard er pervi da las bassas quotas da naschientscha e l’emigraziun generala. Tranter il 1989 ed il 2011 è il dumber d’abitants sa sbassà per bunamain 600&nbsp;000. Ils ultims onns ha quest trend negativ cuntinuà, è crudà il 2014 sut dus milliuns e fin il 2017 sin 1,95 milliuns, quai che correspunda a la situaziun dals onns 1930. En il fratemp datti però er indizis pli positivs. Tranter il 2000 ed il 2014 è la quota da naschientschas creschida en la Lettonia da 1,24 sin 1,65 uffants per dunna, quai che munta per quest interval la pli gronda creschientscha en tut l’[[Uniun europeica]]. L’aspectativa da vita munta 68,9 onns tar ils umens e 78,7 onns tar las dunnas (media dals onns 2010 fin 2015). Sper la populaziun maioritara lettona (62,1&nbsp;%) viva en il pajais ina gronda minoritad russa (26,9&nbsp;%) e gruppas pli pitschnas da Bieloruss (3,3&nbsp;%), Ucranais (2,2&nbsp;%), Polonais (2,2&nbsp;%) e Lituans (1,2&nbsp;%). Vitiers vegnan las minoritads autoctonas dad Estons, Tudestgs, Roma e Tatars. Daspera datti anc ca. 2000 Suiti e 170 Livs (surtut a Riga ed en intgins vitgs da costa en la Curlandia).<ref>[http://www.csb.gov.lv/en/statistikas-temas/population-census-2011-key-indicators-33613.html ''Population Census 2011 – Key Indicators''].</ref> === Minoritads etnicas e betg burgais === Tenor la dumbraziun dal 2011 appartegnan stgars 38&nbsp;% da la populaziun a minoritads etnicas. La pli gronda minoritad furman ils Russ cun ca. 27&nbsp;% da l’entira populaziun. Tar quels sa tracti per gronda part da persunas emigradas tranter il 1940 ed il 1990 e da lur descendents. Parts da la minoritad russa vivan percunter gia dapi bleras generaziuns en la Lettonia; uschia furmavan ils Russ gia l’onn 1897 radund 8&nbsp;% da la populaziun dal pajais (153&nbsp;000 persunas). Tranter il 1940 ed il 1990 è la cumposiziun etnica da la populaziun sa midada a disfavur dals Lettons. Lur cumpart è sa sbassada da 77&nbsp;% l’onn 1935 sin 52&nbsp;% l’onn 1989. A medem temp è la cumpart dals Russ creschida sin 34&nbsp;%. La lingua russa ha gì durant quels onns ina posiziun dominanta en il pajais. La pussanza centrala sovietica ha promovì la russificaziun etnica e culturala da la Lettonia. Suenter ch’il pajais è puspè daventà independent, ha la lingua russa pers sia funcziun statala ed il letton è vegnì declerà sco suletta lingua uffiziala. Per la minoritad russa munta quai in problem, damai che blers avevan manchentà u refusà d’emprender durant il temp sovietic la lingua da la maioritad lettona. Fin oz furma l’integraziun da la minoritad russa ina da las sfidas da la politica interna da la Lettonia. Or dal svilup istoric tranter il 1940 ed il 1990 sa lascha er declerar la regulaziun actuala areguard il dretg da naziunalitad. Suenter avair reacquistà il 1990/91 l’independenza, è la naziunalitad lettona vegnida concedida sulettamain a quellas persunas ch’eran gia avant il 1940 burgais dal pajais sco er a lur descendents. Quasi tut las persunas ch’eran sa tratgas natiers en il fratemp, en tut radund 30&nbsp;% da la populaziun, èn vegnidas classifitgadas sco na-burgais. Il 2016 muntava la cumpart dals na-burgais a radund 12&nbsp;%. Tar ils na-burgais da la Lettonia na sa tracti de facto betg da persunas senza naziunalitad. Ad els è garantì il dretg da dimora e da lavur illimità ed er areguard la protecziun sociala vegnan els tractads tuttina sco ils burgais lettons. E cuntrari als Lettons pon els viagiar senza visum en [[Russia]]. Ma ils na-burgais na pon betg surpigliar professiuns ch’èn relevantas per la segirtad dal stadi, na pon betg daventar funcziunaris statals ed èn exclus dal dretg d’eleger activ e passiv.<ref>Daniel Krüger, Christoph Wagner: ''Aliens in Lettland.'' En: ''Die Welt Kompakt'', 23 da favrer 2015.</ref> Persunas na-burgaisas pon sa suttametter a la procedura da natiralisaziun. Quella sa cumpona d’in test linguistic sco er d’in examen en istorgia lituana ed en civica. Tgi che vul daventar burgais dal pajais sto pia cumprovar ch’el dumogna la lingua naziunala e ch’el dispona d’enconuschientschas da basa areguard la cultura e l’istorgia dal pajais. Da vart dal [[Tribunal europeic dals dretgs umans]] a Strasbourg è la Lettonia vegnida admonida repetidamain da far il pussaivel che las ratas da natiralisaziun creschian. Sper bundant 140&nbsp;000 natiralisaziuns dapi il 1995 han 240&nbsp;000 persunas anc adina il status da na-burgais. Sco impediment per augmentar la rata vegn savens fatg valair ch’ils na-burgais pon entrar en Russia senza visum sco er il fatg ch’els vegnan tractads entaifer l’Uniun europeica tuttina sco ils burgais lettons. In ulteriur punct dispitaivel furma la chapientscha da l’istorgia da la [[Segunda Guerra mundiala]] che divergescha da vart da blers russofons: Per els vala quella, confurm a la tradiziun sovietica, sco ‹gronda guerra naziunala›, entant ch’ils Lettons accentueschan plitost il Patg tranter Stalin e Hitler e l’invasiun da l’Armada cotschna, a la quala è suandà in temp d’occupaziun da 55 onns. === Linguas === ==== Varietad linguistica ==== [[Datoteca:Use of Russian language at home in Latvia (2011).svg|thumb|220px|Cumpart da las persunas che discurran russ (situaziun dal 2011)]] Tar il letton sa tracti d’ina lingua baltica orientala entaifer la famiglia da las linguas indogermanas. Quella furma la lingua materna da ca. dus terzs da la populaziun. Ella è la lingua naziunala constituziunala ed ina da las ventgaquatter linguas uffizialas da l’[[Uniun europeica]]. Sin il segund plaz sa chatta il russ che vegn discurrì da radund 37&nbsp;% dals abitants sco lingua materna. L’onn 1935 avevan be 8,8&nbsp;% dals abitants da la Lettonia ragischs russas. In’ulteriura lingua baltica minoritara è il letgalian en las parts orientalas dal pajais. Questa lingua moderna è sa furmada suenter la divisiun politica da la Letgalia da l’ulteriur pajais; magari vegn questa lingua considerada sco varietad dal letton e betg sco atgna lingua. Il 2013 è mort ora il livon. L’auta cumpart d’abitants da la Lettonia cun ragischs russas è surtut d’attribuir a l’immigraziun durant il temp d’occupaziun (1944–1990/1991), la quala è vegnida dirigida da la regenza da l’Uniun sovietica. Per ina part dals Lettons vala il russ perquai anc adina sco ‹lingua d’occupants›. En la chapitala Riga ha dapi il temp sovietic ca. mintga segund abitant ragischs russas (il 1930 eran quai be 7,86&nbsp;%); en la vita da mintgadi vegn discurrì qua tant letton sco er russ. A Daugavpils, la segund gronda citad dal pajais, è la cumpart dals Lettons anc bler pli bassa (sut 20&nbsp;%). ==== Politica da linguas actuala ==== La lingua uffiziala dal pajais è il letton. Sper las scolas statalas lettonas maina la Lettonia er scolas en set linguas minoritaras e cuntinuescha uschia cun la tradiziun da la politica da furmaziun plurilingua dal temp avant la [[Segunda Guerra mundiala]]. La pli gronda lingua minoritara è il russ. Suenter la fin da l’[[Uniun sovietica]] ha questa lingua pers ses status privilegià e na giauda oz nagina protecziun giuridica speziala. Tut las dumondas ed infurmaziuns che vegnan inoltradas als uffizis ston vegnir preschentadas en ina translaziun lettona cun autentificaziun notariala. L’excepziun furman cloms d’urgenza medicinals sco er cloms sin ils numers da telefon da la polizia, ils pumpiers e.a.<ref>Cf. Carmen Schmidt: ''Minderheitenschutz im östlichen Europa'', p. 59ss. [https://web.archive.org/web/20160304054854/http://www.uni-koeln.de/jur-fak/ostrecht/minderheitenschutz/Vortraege/Ukraine/Ukraine_Schmidt.pdf pdf].</ref> La Lettonia n’ha betg mess en vigur la [[Charta europeica da las linguas regiunalas u minoritaras]]. La sperdita dal status uffizial da la lingua russa suenter l’independenza da la Lettonia ha per part manà a tensiuns e protests. Blers abitants da lingua russa èn s’opponids a las stentas dal pajais d’etablir la lingua lettona en il spazi public sco lingua principala, per part cun refusar d’emprender letton u da far diever da questa lingua. Da l’autra vart è la politica d’integraziun er segnada cleramain da success, per exempel areguard las enconuschientschas dal letton da vart da la populaziun russa. Il 1996 avevan anc 22&nbsp;% dals na-Lettons inditgà d’avair insumma naginas enconuschientschas da la lingua lettona; il 2008 eran quai gia be pli 7&nbsp;%. Il medem onn han 57&nbsp;% dals na-Lettons inditgà d’avair bunas enconuschientschas dal letton, entant che quai eran stads il 1996 be 36&nbsp;%. La midada la pli marcanta ha gì lieu tar la generaziun giuvna: Da las persunas tranter 15 e 34 onns inditgeschan 73&nbsp;% da disponer da bunas enconuschientschas dal letton. La cumpart obligatorica d’instrucziun lettona en las scolas statalas russas munta en las classas 10 fin 12 almain 60&nbsp;%. Quai vegn per part considerà dals russofons sco discriminaziun ed ha schizunt manà ad in referendum. Il 2012 han 74,8&nbsp;% da la populaziun votà cunter l’introducziun dal russ sco segunda lingua uffiziala. Ils na-burgais (da quel temp radund 12&nbsp;% da la populaziun) n’han gì nagin dretg da votar. === Religiun === La gronda part da la populaziun da la Lettonia n’appartegna a nagina confessiun. Dapi la refurmaziun era la part centrala ed occidentala dal pajais stada prevalentamain da confessiun evangelic-luterana. A quella appartegnan oz radund 250&nbsp;000 Lettons, dals quals però be 40&nbsp;000 sa laschan confirmar, pajan taglia da baselgia e sa participeschan al servetsch divin. Sco la baselgia catolic-romana refusa er la baselgia luterana da la Lettonia tant l’omosexualitad sco er l’ordinaziun da dunnas. La regiun Letgalia situada en l’ost dal pajais è per gronda part catolic-romana, damai che quella è colliada istoricamain cun la Lituania e la Pologna. Ina minoritad catolica en il vest dal pajais furman ils Suiti. Omaduas baselgias han giugà in’impurtanta rolla durant la ‹revoluziun chantanta› ed han gudagnà da quel temp blers commembers. La part da la populaziun da derivanza russa appartegna a la baselgia russ-ortodoxa. Igl èn quai fin a 400&nbsp;000 persunas. En nov citads lettonas existan cuminanzas gidieuas. La populaziun gidieua munta a ca. 9000. Avant il [[holocaust]] giugava la religiun e cultura gidieua in’impurtanta rolla en la regiun da la Lettonia. Ultra da quai vivan en il pajais radund 6000 aderents da l’islam. Tar la gronda part da quels sa tracti da Tatars, d’Aserbeidschans e da persunas che derivan d’autras anteriuras sutrepublicas da l’Uniun sovietica.<ref>Sabine Herre: ''Gebrauchsanweisung für das Baltikum.'' Minca/Berlin 2014.</ref> == Istorgia == [[Datoteca:Araisi.jpg|thumb|220px|Parc archeologic Āraiši: abitadi dal temp da fier (reconstrucziun)]] En il segund millenni a.C. han stirpas indoeuropeicas, ils perdavants dals Lettons e Lituans da pli tard, colonisà il territori da la Lettonia. Els han stgatschà u assimilà las stirpas ungrofinnicas che vivevan là pli baud. En scrittiras anticas vegnan ils Balts numnads ''Aisti'' u ''Aesti''. A partir da l’onn 1202 ha l’Urden dals chavaliers portaspada conquistà ils pitschens principadis lettons; dapi il 1237 ha quest urden appartegnì a l’Urden teutonic. Sur tschientaners èn la burgaisia citadina ed ils gronds proprietaris da terren sa cumponids surtut da commembers da la classa sociala superiura tudestga. En rom da la refurmaziun è la Lettonia daventada luterana. Sut pressiun da las pussanzas vischinas è il territori da la Confederaziun da la Livonia vegnida en il 16avel tschientaner en dependenza da la Pologna-Lituania, quai che declera daco che parts da la Lettonia èn oz catolicas. Fin en il 18avel tschientaner èn la [[Russia]], la [[Svezia]] e la [[Pologna]] sa cumbattidas per il [[Balticum]]. Tras las numerusas guerras ed epidemias è il dumber da la populaziun sa diminuì fermamain. En consequenza da la terza partiziun da la Pologna è il territori da la Lettonia vegnì integrà l’onn 1795 en l’Imperi russ. Entant che la classa superiura baltic-tudestga ha pudì mantegnair ses privilegis, era sa furmada, sut assimilaziun da las stirpas livas, ina classa da la populaziun lettona relativamain omogena. En il 19avel tschientaner (Giuvens Lettons) e surtut a l’entschatta dal 20avel tschientaner (Nov moviment) ha cumenzà in moviment d’independenza. Suenter la Revoluziun russa e l’[[Emprima Guerra mundiala]] ha la Lettonia declerà ils 18 da november 1918 si’independenza ed ha er pudì far valair quella en rom da la Guerra d’independenza lettona. Ils onns 1920 ha la Lettonia vivì in temp da fluriziun economic e cultural. Sulettamain l’onn 1922 han ins avert 300 bibliotecas communalas. Areguard il dumber dals cudeschs publitgads (en relaziun cun il dumber d’abitants) sa chattava la Lettonia – suenter l’Islanda – sin il segund plaz en tut l’Europa. A partir da l’onn 1920 ha il stadi letton avert represchentanzas diplomaticas en blers pajais europeics sco er en China ed en ils Stadis Unids. Ils 7 da november 1922 è entrada en vigur la constituziun ch’ha anc oz vigur legala. La Lettonia è er daventada commembra da la [[Societad da las naziuns]]. La legislaziun areguard las minoritars era fitg toleranta per lez temp; il stadi manava scolas en set linguas minoritaras. Suenter in putsch tras [[Kārlis Ulmanis]] ils 15 da matg 1934 è la constituziun per part vegnida messa ord vigur ed il stadi manà a moda autoritara. Durant la [[Segunda Guerra mundiala]] ha l’[[Uniun sovietica]] occupà il 1940 la Lettonia ed in onn pli tard il [[Reich tudestg]]. Durant l’occupaziun sovietica han gì lieu ils 14 da zercladur 1941 deportaziuns en massa: bundant 15&nbsp;000 persunas èn vegnidas manadas en gulags ed en l’uschenumnada domiciliaziun speziala. Tenor lur appartegnientscha etnica eran 81,3&nbsp;% dals deportads Lettons, 11,7&nbsp;% Gidieus. 40&nbsp;% dals deportads n’han betg survivì las torturas ed èn morts ubain gia en viadi u en consequenza da la lavur inumana. 700 persunas han ins sentenzià a la mort e sajettà. Durant l’occupaziun naziunalsocialistica è vegnida assassinada quasi l’entira populaziun gidieua restanta da la Lettonia, e quai er cun agid da collavuraturs locals. Vers la fin da la Segunda Guerra mundiala ha l’Armada cotschna puspè occupà la Lettonia; cunter il dretg internaziunal han ins integrà quella sco sutrepublica da l’[[Uniun sovietica]]. Sut il reschim sovietic, surtut il mars 1949, èn vegnids deportads blers Lettons en l’Asia Centrala. Dals stadis baltics han ins manà davent dapli che 90&nbsp;000 persunas, da quellas bunamain la mesadad da derivanza lettona. La sutrepublica sovietica lettona è stada suttamessa ad ina politica da russificaziun. Ils 4 da matg 1990 ha il cussegl superiur da la sutrepublica sovietica lettona decidì da puspè metter en vigur l’independenza. De facto ha la decisiun dal parlament però pir sa laschà realisar suenter la fin da l’Uniun sovietica, numnadamain ils 21 d’avust 1991. Il 2004 è la Republica da la Lettonia daventada commembra da l’[[Uniun europeica]] e da la [[NATO]]. Il 2014 ha la Lettonia introducì sco segund stadi baltic l’euro. Il 2016 è il pajais ultra da quai daventà commember da l’Organisaziun da cooperaziun e svilup economic en Europa. == Politica == === Constituziun === [[Datoteca:Foreign_Ministers_of_Nordic_and_Baltic_countries_met_in_Helsinki,_30.08.2011_(Photographer_Eero_Kuosmanen).jpg|thumb|220px|Inscunter dals ministers da l’exteriur dals stadis nordics e baltics (2011)]] La constituziun da la Lettonia furma la versiun modernisada da quella dal 1922. Dal temp dal reschim autoritar sut [[Kārlis Ulmanis]] (1936) era quella stada parzialmain ord vigur e dapi l’occupaziun sovietica (1940) era ella de facto stada abolida dal tuttafatg. Suenter avair recuperà l’independenza ils 4 da matg 1990 è la constituziun entrada en vigur l’emprim parzialmain e dapi ils 6 da fanadur 1993 dal tuttafatg. Dapi lura han ins cumplettà repetidamain quella. La constituziun da la Lettonia è ina da las pli veglias ch’èn anc en vigur en l’Europa e vala sco la sisavel veglia constituziun republicana en tut il mund. La Lettonia furma ina democrazia parlamentara. Il dretg d’eleger da las dunnas han ins introducì il 1918.<ref>Jad Adams: ''Women and the Vote. A World History.'' Oxford University Press, Oxford 2014, ISBN 978-0-19-870684-7, p. 437.</ref> Il president nominescha e relascha la regenza elegida e represchenta il pajais envers auters stadis. El ha ultra da quai la funcziun da schef d’armada e dispona dal dretg d’iniziativa da lescha. El sa participescha regularmain a las sesidas dal cabinet e dal parlament. Il primminister è responsabel per las fatschentas da la regenza e maina il cabinet. Il primminister sto vegnir elegì d’ina maioritad da 100 deputads. Il cabinet sa cumpona da 17 ministers. === Politica exteriura === La politica exteriura da la Lettonia s’orientescha vers il vest; las relaziuns cun la Russia èn plitost tendidas. En in referendum dals 20 da settember 2003 han stgars 67&nbsp;% da las votantas e dals votants approvà l’adesiun a l’[[Uniun europeica]]. Quella è entrada en vigur il prim da matg 2004. Gia l’avrigl 2004 era la Lettonia daventada commembra da la [[NATO]] en rom da l’extensiun a l’ost da quella; dapi lura è la conferenza annuala ch’ha lieu a [[Riga]] daventada in dals forums centrals per discutar dumondas da la politica da l’exteriur e da la segirezza da l’[[Europa dal Nord]]. === Militar === Dapi il 2007 dispona la Lettonia d’in’armada da professiun. Il pajais sa participescha a diversas mesiras internaziunalas per mantegnair la pasch. Il 2017 ha la Lettonia impundì 1,7&nbsp;% dal product naziunal brut per il militar; tenor la recumandaziun che la NATO ha relaschà per ses stadis commembers duai il budget da defensiun vegnir augmentà sin 2&nbsp;%. === Bandiera === La bandiera duai represchentar il lenziel da sang, en il qual in prinzi letgalian era vegnì sepulì. Las sdrimas cotschnas da la bandiera simboliseschan la bratscha ch’el aveva stendì ora en l’agonia, il stritg alv entamez il lieu, nua che giascheva il corp dal prinzi. Questa bandiera vegn gia menziunada en il 13avel tschientaner sco standarta da guerra. === Bilantscha dal stadi === Il budget statal ha cumpiglià il 2016 expensas da 10,10 milliardas dollars ed entradas da 9,76 milliardas dollars. Da quai resulta in deficit en l’autezza da 1,2&nbsp;% da la prestaziun economica dal pajais. Ils debits dal stadi han muntà il 2016 34,3&nbsp;% dal product naziunal brut. Da las expensas statalas han ins impundì (en % dal product naziunal brut): 6,6&nbsp;% en la sanadad (2006), 5,1&nbsp;% en la furmaziun (2004) e 1,7&nbsp;% en il militar (2017).<ref name="CIA">[https://web.archive.org/web/20151016003720/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/lg.html ''The World Factbook'']</ref> == Sutdivisiun administrativa == [[Datoteca:Latvian_regions_and_latvians.png|thumb|240px|Regiuns istoricas da la Lettonia: Curlandia e Semgalia (mellen), Livonia (oransch) e Letgalia (verd)]] La Lettonia è dividida en 110 districts (''novads'') ed en nov citads ch’èn suttamessas directamain a la republica. === Citads === 49&nbsp;% da la populaziun dal pajais vivan en las set citads las pli grondas. Cun ina surfatscha totala da 664&nbsp;km² cumpiglian quellas 1&nbsp;% da la surfatscha dal pajais. Las pli grondas citads èn (situaziun dal 2015): [[Rīga]] (698&nbsp;086), [[Daugavpils]] (96&nbsp;792), [[Liepāja]] (78&nbsp;787), [[Jelgava]] (61&nbsp;961), [[Jūrmala]] (57&nbsp;671), [[Ventspils]] (40&nbsp;273) e [[Rēzekne]] (31&nbsp;886). == Economia == La Lettonia è il pli pover ed il pli pauc sviluppà dals trais pajais baltics. Il pajais è stà pertutgà tant da la crisa russa dal 1998/99 sco er da la crisa da finanzas internaziunala a partir dal 2007. Er il dumber dals dischoccupads è creschì il 2009 sin bunamain 19&nbsp;%. Tuttina èsi la finala reussì d’introducir il 2014 l’euro. Ils pajais d’export principals furmavan il 2004 la [[Gronda Britannia]] (13&nbsp;%), la [[Germania]] (12&nbsp;%) e la [[Svezia]] (10&nbsp;%); en il fratemp han ins augmentà il stgomi da martganzias cun ils stadis vischins e cun la [[Pologna]]. Ils pli impurtants products d’export èn lain e products da lain (bundant 30&nbsp;%), metals e products da metals (14&nbsp;%) sco er textilias (11&nbsp;%). === Energia === A la Daugava sa chattan trais implants idraulics; quels produceschan en tut radund 38&nbsp;% da l’electricitad dal pajais. L’ulteriura electricitad che vegn producida en l’agen pajais deriva da dus implants da combustiun situads sper Riga; quels ardan gas natiral u, sch’il gas natiral na fiss betg disponibel en cas urgents, ieli grev. Per ina pitschna part vegn l’electricitad importada da l’[[Estonia]]. Abstrahà da la forza idraulica èn las energias regenerablas anc pauc sviluppadas. Sper laina è turba il sulet material dad arder primar che la Lettonia producescha sez. Ieli mineral, gas natiral e charvun ston vegnir importads dal tuttafatg da l’exteriur (per gronda part da la [[Russia]]). Sper l’agen diever d’energia furma la Lettonia er in impurtant pajais da transit per energia. Da Polazk en la [[Bielorussia]] mainan dus conducts d’ieli a Ventspils a la Mar da l’Ost ed ina sut territori letton a Mažeikiai en la [[Lituania]]. Actualmain sa stenta la [[Russia]] però da cumplettar u remplazzar ils conducts tras pipelines che mainan a ports dad ieli situads en la Russia sezza (Primorsk sper [[Son Petersburg]], [[Kaliningrad]]). == Infrastructura == === Viafier === La viafier statala sa numna Latvijas Dzelzceļš (LDZ) e gestiunescha surtut il transport da vitgira als ports Ventspils e Liepāja. Il traffic da persunas sa concentrescha surtut sin la [[viafier urbana]] enturn la chapitala e sin las colliaziuns a lunga distanza. Pervi da la largezza dals binaris da 1520&nbsp;mm èn viadis en il vest savens colliads cun midar pliras giadas il tren. === Colliaziuns da bus === La rait da bus en la Lettonia è bundant pli spessa che quella da la viafier e sa cumpona da diversas lingias naziunalas e da bus a lunga distanza che mainan en ils stadis vischins, ma per exempel er fin a [[Berlin]] (Riga–Berlin ca. 18 uras viadi; cun l’auto ca. 12 fin 14 uras). === Traffic aviatic === La pli impurtanta societad aviatica è Air Baltic. Quella sgola surtut en l’Europa dal Nord, Europa Centrala e dal Vest sco er en Russia ed en l’ulteriura Europa da l’Ost. La societad aviatica ha sia sedia a l’eroport da Riga che furma la pli gronda plazza aviatica dals stadis baltics. === Traffic sin via === La rait da vias è organisada a trais nivels: Las 15 vias principalas èn ordinadas – sco las lingias da viafier – en furma da staila enturn la chapitala. Alura suondan vias da colliaziun statalas d’emprim e da segund rang. La Lettonia dispona d’ina da las pli spessas raits da vias en l’Europa. La cumpart da las vias statalas munta a 312&nbsp;m/km². Resguardond er vias privatas e vias champestras munta quella schizunt a 1081&nbsp;m/km².<ref>[http://www.lad.lv/en/?i=15 ''Roads in Latvia''].</ref> === Navigaziun === [[Datoteca:Ventspils osta no pils torņa - panoramio.jpg|thumb|220px|Port da Ventspils]] Impurtants ports èn Riga, Liepāja e Ventspils (per l’ieli mineral da la Russia). Daspera existan colliaziuns da navs-fera vers la [[Svezia]], il [[Danemarc]] e la [[Germania]]. === Internet === La Lettonia dispona d’ina fitg spessa e fitg svelta rait d’internet. Areguard la cumpart da cabel da fibras da vaider sa chattava il pajais il 2016 sin il segund plaz suenter il Giapun. Medemamain existan en tut il pajais dapli che 4500 hotspots da WLAN gratuits. A Riga èn quai radund trais per kilometer quadrat. == Cultura == Culturalmain è la Lettonia en emprima lingia segnada d’influenzas da l’Europa dal Nord. Las citads veglias mussan ils tipics elements ch’èn derasads en il territori da la Hansa. Er la cultura lettona actuala dispona da vastas relaziuns vers la Svezia e la Finlanda, surtut però vers la Germania dal Nord. La Lettonia è enconuschenta en spezial per sia folclora e sia musica populara, en la quala elements da la religiun lettona precristiana giogan ina rolla. Da las dainas tipicas – chanzuns senza rima che tractan ils pli differents temas – han ins gia rimnà dapli ch’in milliun. Da rimnar, sistematisar e publitgar questa tradiziun – oriundamain orala – ha inizià [[Krišjānis Barons]] vers la fin dal 19avel tschientaner. La stgaffa da dainas ch’el ha endrizzà per quest intent vala oz sco ina sort sanctuari naziunal. Bleras dainas e tradiziuns tractan la festa da mesastad Jāņi ils 23 e 24 da zercladur che furman dis da festa naziunals. A Riga (durant il temp sovietic er en divers lieus a l’exteriur occidental) han lieu mintga quatter onns grondas festas da chant. A quellas sa participeschan chors lettons, da Lettons a l’exil ed internaziunals. Sco en l’Estonia, è la cultura citadina e dals gronds proprietaris da terren stada segnada en la Lettonia sur tschientaners da Tudestgs. Questa predominanza er da la lingua tudestga entaifer l’intelligenza dal pajais è ida a fin cun la refurma agrara dal 1921 e cun il ‹clom a las minoritads tudestgas› da returnar en il Reich (1939). === Medias === En la Lettonia cumparan tschintg gasettas dal di derasadas en tut il pajais, tranter quellas ‹Diena›, ‹Neatkarīgā Rīta Avīze› e ‹Latvijas Avīze›. La Lettonia dispona mintgamai d’in emettur da televisiun e da radio statal (Latvijas Televīzija e Latvijas Radio). Tenor in’evaluaziun dal 2017 sa chatta la Lettonia areguard la libertad da pressa sin plaz 28 da 180 pajais.<ref>[https://www.reporter-ohne-grenzen.de/rangliste/2017/ ''Reporter ohne Grenzen''], consultà ils 13 d’avust 2017.</ref> === Sport === Il sport ha entaifer il pajais ina fitg gronda muntada. Gia il 1924 è la Lettonia sa participada l’emprima giada als gieus olimpics d’enviern ed ha er cuntinuà cun questa participaziun fin l’occupaziun sovietica l’onn 1940. Fin lura avevan sportists lettons gudagnà trais medaglias a chaschun da gieus olimpics. Suenter l’independenza èn las associaziuns da sport sa furmadas da nov; dapi lura han sportists lettons puspè gì divers success tar gieus olimpics. Sco sport naziunal letton vala il hockey sin glatsch. L’emprim gieu da hockey en Lettonia è gia vegnì manà tras il 1909. L’onn 2006 ha il campiunadi mundial da hockey gì lieu a Riga. Sco ulteriur sport è il ballabasket fitg popular. Il 1935 aveva la Lettonia gudagnà l’emprim campiunadi europeic, il 1939 era il pajais daventà vicecampiun mundial. Er en il sport da bob e da skeleton tutga la Lettonia tar l’elita mundiala. Il ballape percunter è pir daventà in pau pli popular cur che l’equipa naziunala è sa qualifitgada il 2004 per l’emprima giada per il campiunadi europeic. === Dis da festa === A [[Riga]] è, tenor intgins perscrutaders e legendas, cumprovà il 1510 l’emprim pignol da Nadal dal mund. Tenor auters vegn l’origin da quest usit attribuì a la citad da Strasbourg (Alsazia). Il pli impurtant di da festa è – sco menziunà survart – son Gion ils 24 da zercladur. Questa festa da solstizi da stad cumenza gia la saira avant, e quai cun sauts, tschupels da flurs, biera e chaschiel. Uschespert ch’il sulegl è ì da rendì ils 23 da zercladur envidan ins dapertut gronds fieus. Durmì na vegn betg durant quella notg, damai che quai portia apparentamain disfortuna fin il proxim solstizi da stad. Ulteriurs dis da festa, sper las festas cristianas usitadas ed il prim da matg, èn la proclamaziun da la Republica da la Lettonia il 1918 (18 da november, di da la festa naziunala) e la renovaziun da l’independenza il 1990 (4 da matg). Gronda muntada en Lettonia ha il di dal num. Per blers Lettons, surtut da la generaziun pli veglia e mesauna (en spezial en la Letgalia), è quest di pli impurtant che l’anniversari. Ins envida la famiglia, chanta chanzuns e survegn regals. == Annotaziuns == <references/> == Litteratura == * Klemens Ludwig: ''Lettland''. (''Beck’sche Reihe. Länder'', nr. 882), Beck, Minca 2000, ISBN 3-406-44782-1. * Thomas Schmidt: ''Das politische System Lettlands.'' En: Wolfgang Ismayr: ''Die politischen Systeme Osteuropas'', 3. ed. actualisada ed amplifitgada, VS Verlag für Sozialwissenschaften, Wiesbaden 2010, ISBN 978-3-531-16201-0, p. 123–170. == Colliaziuns == {{Commonscat|Latvia|Lettonia}} * [http://www.lettische-presseschau.de/ Novitads ed actualitads dal pajais] * [http://www.diplo.de/Lettland Infurmaziuns generalas davart la Lettonia] * [http://www.li.lv/index.php?lang=de Institut da la Lettonia] * [https://web.archive.org/web/20171122123951/http://eeo.uni-klu.ac.at/index.php?title=Lexikon Lettonia] en l’''Enzyklopädie des europäischen Ostens'' * [http://www.vialatvia.de/ Vialatvia&nbsp;– fotografias ed infurmaziuns davart il pajais] * [http://www.latvia.travel/de Uffizi da turissem letton] {{Stadis da l'Europa}} [[Categoria:Artitgels recumandads (Stadis da l'Europa)]] [[Categoria:Stadis da l'Europa]] rhsw3sdvu9foqu0n2g8d1jkihkfvh3r 0 1906 163417 161822 2022-08-22T19:44:23Z InternetArchiveBot 16747 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{Infobox terra |NUM = <font size="+1">'''Rumenia'''</font><br /> '''România'''<font size="-1"> (rumen)</font><br /> |MALETG-BANDIERA = Flag of Romania.svg |MALETG-BANDIERA-LADEZZA = 150px |ARTITGEL-BANDIERA = |MALETG-VOPNA = Coat of arms of Romania.svg |MALETG-VOPNA-LADEZZA = 100px |ARTITGEL-VOPNA = |PAROLA = |LINGUA-UFFIZIALA = [[lingua rumena|rumen]] |CHAPITALA = [[Bucarest]] |FURMA-DA-STADI = republica |FURMA-DA-REGENZA = sistem semipresidenzial |SCHEF-DA-STADI = president [[Klaus Johannis]] |SCHEF-DA-REGENZA = primministra [[Ludovic Orban]] |SURFATSCHA = 238&nbsp;391 |ABITANTS = 19&nbsp;870&nbsp;000 (2016) |SPESSEZZA-DA-LA-POPULAZIUN = 84,4 |MUNAIDA = 1 [[Leu rumen|leu]] = 100 bani |INDEPENDENZA = 9 da matg 1877 |IMNI-NAZIUNAL = ''Deșteaptă-te, române!'' |DI-DA-LA-FESTA-NAZIUNALA = 1. da december |FUNDAZIUN = |ZONA-D-URARI = UTC+2 EST<br />UTC+3 EEST (mars fin october) |NUMER-DA-L-AUTO = RO |INTERNET-TLD = .ro |PRESELECZIUN-TELEFON = +40 |MALETG-POSIZIUN = EU-Romania.svg |MALETG1 = Un-romania.png }} La '''Rumenia''' (rumen ''România''; [romɨˈnia]) è ina republica semipresidenziala situada al cunfin tranter l’[[Europa Centrala]] e l’[[Europa dal Sidost]]. Il pajais sa chatta a la [[Mar Naira]] e s’extenda vers vest sur las [[Carpatas]] fin en il [[Batschigl Pannonic]]. La Rumenia cunfinescha cun tschintg stadis: en il sid cun la Bulgaria, en il vest cun la [[Serbia]] e l’[[Ungaria]], en il nord ed en l’ost cun l’[[Ucraina]] e la [[Moldavia]]. Il stadi rumen modern è sa furmà l’onn 1859 tras l’uniun dals principadis da la [[Moldavia]] e da la [[Valachia]]. Suenter il 1945 ha la Rumenia fatg part durant la [[Guerra fraida]] dal [[Patg da Varsovia]]. Sco sulet pajais dal Patg da Varsovia ha la Rumenia trategnì senza interrupziun relaziuns diplomaticas cun l’[[Israel]].<ref>[http://www.zeit.de/1969/35/rumaenien-naehert-sich-israel ''Rumänien nähert sich Israel. Vertretung in den Rang einer Botschaft erhoben.''] En: ''Die Zeit'' dals 29 d’avust 1969.</ref> Dapi il 1989 è la Rumenia s’avischinada politicamain als stadis da l’Europa dal Vest ed è daventada commembra da la [[NATO]] (2004) e da l’[[Uniun europeica]] (2007). Cun 238&nbsp;391&nbsp;km² dispona la Rumenia da la novavel gronda surfatscha e cun ca. 19,9 milliuns abitants da la settavel gronda populaziun da tut ils stadis commembers da l’Uniun europeica. La chapitala rumena [[Bucarest]] è cun radund 1,84 milliuns abitants la settavel gronda citad da l’uniun europeica<ref>[http://www.recensamantromania.ro/ Institut naziunal da statistica].</ref>, be pauc davos Vienna (1,87 milliuns). Ulteriuras impurtantas citads grondas èn [[Cluj-Napoca]], [[Timișoara]], [[Iași]], [[Constanța]], [[Craiova]] e [[Brașov]]. == Etimologia == La noziun rumena ''România'' deriva da ''român'' che va enavos sin il latin ''romanus'' (Roman, roman).<ref>[http://dexonline.ro/search.php?cuv=rom%C3%A2n ''Erklärendes Wörterbuch der rumänischen Sprache'', 1998; ''Neues Erklärendes Wörterbuch der rumänischen Sprache'', 2002].</ref> En il 16avel tschientaner han viagiaturs talians rapporta ch’ils abitants dal territori da la Rumenia odierna numnian sasezs Romans. En ina brev dal commerziant Neacșu dal 1521 vegn il Principadi da la Valachia numnà ‹pajais rumen› (rumen: ''Țara românească''). Il term correspundent modern ''România'' è en diever dapi l’entschatta dal 19avel tschientaner. Per designar ils Rumens cumparan en documents istorics las scripziuns ''rumân'' e ''român'' oriundamain a moda sinonima. En il 17avel tschientaner ha ''rumân'' survegnì la muntada serv, entant che ''român'' ha mantegnì sia rolla sco designaziun dals Rumens. Suenter la fin da la serviladad vers la mesadad dal 18avel tschientaner è la furma ''rumân'' plaunsieu vegnida ord diever, ma è sa mantegnida sco tschep da ‹Rumenia›, ‹Rumänien› etc. == Geografia == === Topografia === [[Datoteca:Romania_Regions.png|thumb|240px|Las regiuns tradiziunalas da la Rumenia]] La Rumenia sa chatta en la zona da transiziun tranter l’Europa Centrala, l’Europa dal Sid e l’Europa da l’Ost.<ref>Las indicaziuns geograficas che suondan tenor Mircea Buza, Wilfried Schreiber: ''Grundzüge der räumlichen Struktur Rumäniens.'' En: Thede Kahl, Michael Metzeltin, Mihai-Räzvan Ungureanu (ed.): ''Rumänien.'' Vienna 2008, p. 25–37.</ref> Ils cunfins statals cumpiglian ina lunghezza da 3150&nbsp;km. Da quai èn bundant la mesadad (1817&nbsp;km) flums, surtut il [[Danubi]] che cunfinescha la Rumenia vers sid cunter la [[Bulgaria]] e vers sidvest cunter la [[Serbia]]. La costa rumena a la [[Mar Naira]] mesira 225&nbsp;km. Il cunfin tranter la Rumenia e l’[[Ucraina]] en il nord ed ost vegn interrut tras la [[Moldavia]]. In ulteriur cunfin exteriur sa chatta en il vest vers l’[[Ungaria]]. La cuntrada rumena sa cumpona mintgamai per circa in terz da muntognas, autas planiras e planiras.<ref>Kurt Scharr, Rudolf Gräf: ''Rumänien. Geschichte und Geografie.'' Vienna, Cologna, Weimar 2008, p. 17.</ref> La chadaina da muntognas marcanta dal pajais furman las Carpatas che spartan ina da l’autra las trais regiuns istoricas [[Moldavia]], [[Transilvania]] e [[Valachia]]. Il center geografic da la Rumenia furma l’Auta Planira Transilvana ch’è circumdada en il vest da las Muntognas Apuseni ed uschiglio da l’artg da las Carpatas. Las Carpatas da l’Ost furman il cunfin vers l’Auta Planira Moldava che sa chatta en il nordost da la Rumenia. Las Carpatas dal Sid, las Subcarpatas Geticas e l’Auta Planira Getica separan la Transilvania da la Planira da la Valachia. Questa regiun sa lascha divider en la Pitschna Valachia (Oltenia) en il vest ed en la Gronda Valachia (Muntenia) che cumpiglia las parts centralas ed orientalas. Vers vest vegn la Valachia cunfinada da las Muntognas dal Banat. Quellas furman ensemen cun las Muntognas Apuseni e cun las Muntognas Poiana Ruscă las uschenumnadas Carpatas Occidentalas Rumenas. En il vest da quellas sa chatta il Batschigl Pannonic cun las regiuns istoricas Banat (sidvest), Crișana (vest) e Maramureș (nordvest). En il nord da la Rumenia sa chatta la Bucovina. En l’ost dal pajais tanscha la regiun Dobrudscha fin a la Mar Naira. === Geologia === Bunamain l’entira mesadad meridiunala da las [[Carpatas]] sa chatta sin territori statal da la Rumenia. Questa muntogna è sa furmada en il trias en rom da l’orogenesa alpidica e tutga tar in sistem da muntognas che s’extenda da las [[Alps]] fin al [[Himalaia]]. Diesch pizs da las Carpatas cuntanschan autezzas sur 2500&nbsp;m. Il punct il pli aut da las Carpatas dal sid e da l’entira Rumenia furma il Moldoveanu cun 2544&nbsp;m. Il punct il pli aut en las Carpatas da l’ost è il Pietros cun 2303&nbsp;m, il punct il pli aut da las Carpatas Occidentalas Rumenas è il Curcubăta Mare cun 1848&nbsp;m. Las Carpatas dal Sid furman la muntogna la pli massiva, entant che las Carpatas da l’Ost e dal Vest èn segnadas da bleras foppas e pass. Parts da las Carpatas da l’Ost èn d’origin vulcanic, las ulteriuras parts da las Carpatas rumenas consistan da plattì e crap da chaltschina. La pitschna Auta Planira Dobrudscha mesira maximalmain 467&nbsp;m. Il Batschigl Pannonic e la Planira Bassa Valacha (Campia Romana) restan sut il cunfin da 200&nbsp;m. === Idrologia === Il pli impurtant flum da la Rumenia è il [[Danubi]] (rumen Dunărea) che curra dapli che milli kilometers tras la Rumania u per lung dal pajais. Il flum è er ina da las impurtantas vias da traffic dal pajais. Il Danubi furma la gronda part dal cunfin meridiunal tranter la part rumena dal Banat e la Serbia resp. tranter la Valachia e la Bulgaria. En il grond Delta dal Danubi sbucca il flum en la Mar Naira. Ils ulteriurs impurtants flums da la Rumenia appartegnan a moda directa u indirecta a l’intschess idrografic dal Danubi e mainan davent l’aua da las Carpatas da l’Ost. La Tisa cunfinescha la Rumenia per part vers nord cunter l’Ucraina, il Prut la regiun rumena Moldavia vers nordost cunter la Republica da la Moldova. Il Siret maina tras la Moldavia, l’Olt tras la Valachia, il Mureș (flum lateral da la Tisa) tras la Transilvania. Ils lais da la Rumenia cuvran 1,1&nbsp;% da la surfatscha dal pajais. Tut en tut datti 3400 lais. Ils pli gronds èn las lagunas Razim cun 41&nbsp;500 ha e Sinoie cun 17&nbsp;100 ha. === Clima === La Rumenia è situada en la zona climatica temprada e l’aura è surtut influenzada dal vent dal vest. Pervi da la barriera natirala da las Carpatas sa differenzieschan las singulas parts dal pajais però climaticamain ina da l’autra. La Transilvania (al vest da l’artg da las Carpatas) è anc segnada dal clima maritim dals vents atlantics. Las Carpatas impedeschan però che quest’aria cuntanschia l’ost ed il sid dal pajais. En la Moldavia (en l’ost da las Carpatas) regia in clima continental. Questa regiun è exposta a currents d’aria fraids nà da l’Ucraina. En la Valachia (en il sid da las Carpatas) sa fan valair influenzas mediterranas; anc pli ferm vala quai per la Dobrudscha. Las temperaturas medias annualas varieschan entaifer la Rumenia tranter 11&nbsp;°C en il sid e 8&nbsp;°C en il nord. Il mais il pli fraid è per ordinari il schaner, il mais il pli chaud il fanadur. L’enviern muntan las temperaturas en media 0&nbsp;°C a la costa da la Mar Naira e −15&nbsp;°C en l’auta muntogna. La stad creschan las temperaturas medias en las regiuns bassas dal pajais sin dapli che 25&nbsp;°C. La pli bassa temperatura ch’è insumma vegnida mesirada insacura è stà −38,5&nbsp;°C ils 25 da schaner 1942 a Bod, la pli auta 44,5&nbsp;°C ils 10 d’avust 1951 sper Brăila. Las pli fermas precipitaziuns datti tendenzialmain en il nordvest da la Rumenia, las pli flaivlas en il sidost. La pli auta rata da precipitaziuns annuala dumbra l’auta muntogna (1000&nbsp;mm), la pli bassa la costa da la Mar Naira (300–400&nbsp;mm). Quest’ultima dumbra en media 2286 uras sulegl ad onn, entant che las regiuns muntagnardas cuntanschan be 1500. === Natira === [[Datoteca:Pietrosu_Mare.jpg|thumb|220px|Parc naziunal Rodna]] 27&nbsp;% da la Rumenia èn cuverts cun guaud. La zona da guaud finescha sin in’autezza da 1800 meters, survart sa chattan pastgiras alpinas. Entaifer la zona dal guaud da coniferas (1400–1800&nbsp;m) creschan pigns, tieus, taischs e lareschs. En il guaud da faus (400–1400&nbsp;m) domineschan bain ils faus, ma daspera creschan er charpins (sco il fau alv), ulms, fraissens e badugns. La zona da guaud la pli bassa furma il guaud da ruvers (150–400&nbsp;m), nua che creschan sper ruvers er ischis, platanas, saleschs, paplas e tigls. En il Bărăgan (ina part da la Planira Bassa Valacha) ed en la Dobrudscha existan cuntradas da steppa, da las qualas la gronda part servan però a l’agricultura. Uschiglio creschan qua sper singulas plantas da feglia rosas, parmugliers e chagliastretgs. En il Delta dal Danubi sa chattan terrens da palì ch’èn segnads da channa, channatscha, squittarola tissientada da l’aua e nimfas. La fauna da la Rumenia enconuscha en tut 3600 spezias. Per part sa tracti da talas ch’èn derasadas vastamain en l’Europa, autras però cumparan be qua. En las Carpatas vivan tranter auter chamutschs, tschess barbets, urs brins (radund 6600), lufs (radund 3100), lufs-tscherver (radund 1500) e ludras. En las regiuns superiuras da la zona da guaud èn er da chasa l’evla da pizza, il tschess dal chapitsch, il tschierv e la vulp, en regiuns pli bassas il tais, il chavriel ed il portg selvadi. Il 2012 han ins recolonisà il bison europeic, suenter che quel era vegnì extirpà en la Rumenia vers il 1800. Ils radund 50 animals (situaziun dal 2017) vivan là en cumplaina libertad.<ref>[https://www.rewildingeurope.com/news/bison-boost-in-the-southern-carpathians/ ''New bison boost in the Southern Carpathians''], ed. Rewilding Europe, consultà ils 25 da favrer 2018.</ref> En la Planira Bassa Valacha cumparan populaziuns pli pitschnas da droppas grondas. Il Delta dal Danubi porscha in da chasa a bleras spezias da peschs, amfibis ed utschels migrants. Igl è quai er il sulet lieu en l’Europa nua che cumpara il pelican rosa. Ultra da quai vivan qua tranter auter l’irun cotschen ed il sturiun ch’è enconuschent per ses caviar. En la Mar Naira (Dobrudscha) è da chasa il delfin cumin. === Protecziun da la natira === En la Rumenia existan radund 150 reservats d’utschels e stgars 400 territoris da protecziun da la natira. Quai correspunda a 23,4&nbsp;% da la surfatscha dal pajais. Il Delta dal Danubi appartegna al Patrimoni mundial da l’UNESCO e cumpiglia tranter auter il pli grond territori da channa en tut il mund. La Rumenia dispona da dapli regiuns biogeograficas che mintga auter pajais da l’Uniun europeica; ma las cuntradas èn influenzadas pli e pli da la modernisaziun da l’agricultura e da la creschientscha da las citads. Il budget naziunal en il sectur da la protecziun da la biodiversitad è pitschen e savens manca la schientscha areguard il senn e las finamiras da las directivas da protecziun da la natira. La Cumissiun europeica ha er gia admonì la regenza a Bucarest da tegnair las leschas da l’Uniun europeica areguard la protecziun da la biodiversitad. In ulteriur problem furman chauns abandunads, ils quals attatgan er umans sch’els èn fomentads. Sulettamain a Bucarest vegn lur dumber stimà sin 60&nbsp;000. Tagls da laina illegals als quals na suonda nagina replantaziun smanatschan pli e pli ils guauds. Il motiv furma la dumonda internaziunala suenter lain bunmartgà, grondas firmas d’elavuraziun da laina – surtut da l’[[Austria]] – che domineschan il martgà sco er in sistem en furma da piramida entaifer il qual tut las persunas involvidas dal selvicultur sur l’elavuratur fin al politicher profitan da las entradas illegalas. == Populaziun == === Demografia === [[Datoteca:Protest_against_corruption_-_Bucharest_2017_-_Arcul_de_Triumf_-_2.jpg|thumb|220px|Demonstraziun cunter la corrupziun a Bucarest, schaner 2017]] Suenter la [[Segunda Guerra mundiala]] è la populaziun da la Rumenia creschida cuntinuadamain ed ha la finala surpassà il cunfin da 23 milliuns abitants. Dapi la revoluziun dal 1989 è questa cifra però sa sbassada in pau pervi dal deficit da naschientschas. Tenor la dumbraziun dal pievel dal 2016 vivevan en Rumenia 19,87 milliuns umans; en cumparegliaziun cun il 2002 è il dumber da la populaziun uschia sa sbassà per 8,3&nbsp;% (1&nbsp;809&nbsp;333 persunas). Sin milli Rumens datti actualmain 11,8 mortoris ad onn, ma be 9,4 naschientschas; quai maina ad ina rata da creschientscha negativa da −0,27&nbsp;%. La rata da fertilitad rumena da 1,3 uffants per dunna giascha uschia cleramain sut la rata da reproducziun netto. Quai ha er consequenzas sin la structura da vegliadetgna: be 15&nbsp;% dals abitants èn pli giuvens che 15 onns – sco ch’igl è tipic per l’Europa en general – ed ulteriurs 16,1&nbsp;% da la populaziun èn pli vegls che 65 onns. Medemamain attribuì a la sminuziun da la populaziun ha il fatg che la Rumenia è, pervi da ses problems economics, stà dapi il 1945 in pajais d’emigraziun; grazia a l’economia che daventa pli ferma è questa tendenza sa sminuida in pau dapi il 2002.<ref name="cia">Indicaziuns tenor [https://web.archive.org/web/20200515163205/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/ro.html ''CIA: The World Factbook''].</ref> Il 2011 han ins registrà 727&nbsp;500 persunas che vivevan gia pli ditg ch’in onn a l’exteriur. Da quels eran 46,2&nbsp;% tranter 20 e 34 onns vegls e radund 24,8&nbsp;% tranter 35 e 44 onns. La gronda part da questas persunas èn emigradas en l’[[Italia]] (46,9&nbsp;%) ed en [[Spagna]] (23,5&nbsp;%), alura suondan ils pajais [[Gronda Britannia]] (5,5&nbsp;%), [[Germania]] (4,5&nbsp;%), [[Frantscha]] (3,2&nbsp;%) e [[Grezia]] (2,2&nbsp;%). En cumparegliaziun cun la media da tut ils stadis da l’Uniun europeica è la spessezza da la populaziun levet sut la media (84,4 abitants per km²). Las pli bassas valurs segnan las regiuns Banat (56 abitants per km²) e Dobrudscha (57,6 abitants per km²); las pli autas la Moldavia (90,5 abitants per km²) e la Gronda Valachia inclus la regiun da la chapitala (103,2 abitants per km²). 54&nbsp;% da la populaziun rumena vivan en citads, quai che correspunda pli u main a la media europeica. Damai che blera glieud giuvna va a star en las citads, è la media da vegliadetgna però bundant pli auta sin la champagna.<ref>Kurt Scharr, Rudolf Gräf: ''Rumänien. Geschichte und Geografie.'' Vienna, Cologna, Weimar 2008, p. 27.</ref> Suenter il 1990 è il dumber d’abitants en vischinanza da las citads creschì marcantamain<ref>Wilfried Heller: ''Demographie, Migration und räumliche Entwicklung.'' En: Thede Kahl, Michael Metzeltin, Mihai-Razvan Ungureanu (ed.): ''Rumänien''. Vienna 2008, p. 40–62.</ref>; per tegnair quint da quest svilup han ins endrizzà dapi il 2005 pliras regiuns metropolitanas. En connex cun l’adesiun da la Rumenia a l’[[Uniun europeica]] l’onn 2007 èn ils process da migraziun creschids marcantamain, e quai tant entaifer la Rumenia sco er vers l’exteriur e nà da l’exteriur. === Etnias e linguas === Cun 88,9&nbsp;% han ils Rumens furmà il 2011 la gruppa da la populaziun cleramain la pli gronda. Daspera existan però diversas gruppas etnicas che furman per part la maioritad a nivel regiunal. Quai vala surtut per ils Ungarais cun 6,5&nbsp;% (ca. 1,2 milliuns umans); quels vivan oravant tut en il sidost da la Transilvania, en il Pajais dals Siculs sco er en il territori da cunfin vers l’[[Ungaria]]. La relaziun tranter ils Rumens ed ils Ungarais è per part stada segnada da tensiuns: Omaduas varts han numnadamain fatg valair en il decurs da l’istorgia lur dretg sin ils territoris numnads. Dapi la revoluziun dal 1989 è la situaziun però sa calmada. L’Uniun democratica dals Ungarais en Rumenia ha dapi lura fatg part repetidamain da la coaliziun guvernamentala dal pajais. La terz gronda gruppa da la populaziun en Rumenia furman ils Roma cun 3,3&nbsp;% (ca. 621&nbsp;000 umans). Quels n’enconuschan nagins centers regiunals, mabain sa repartan sin l’entir pajais. Socialmain ed economicamain è questa gruppa savens situada main bain che las autras. Fin la mesadad dal 20avel tschientaner era er la cumpart da las persunas da lingua tudestga vaira auta, ma en il fratemp è quella crudada sin 0,2&nbsp;% (situaziun dal 2011). I sa tracta surtut dals uschenumnads Saxons da la Transilvania; quels na furman però nagins Saxons en il senn odiern, mabain immigrants ch’èn arrivads durant il temp medieval da la regiun da la Mosel/da la Lorena sco er da Svabais dal Danubi (en il Banat ed en il nordvest da Satu Mare). Tranter il 1968 ed il 1989 èn dapli che 200&nbsp;000 persunas vegnidas ‹cumpradas libras› da la regenza da la Germania dal Vest e colonisadas en la Republica Federala Tudestga. La media da vegliadetgna dals Tudestgs en Rumenia è vaira auta, uschia che lur dumber da stgars 50&nbsp;000 vegn anc a crudar vinavant.<ref>Hannelore Baier, Martin Bottesch: ''Geschichte und Traditionen der deutschen Minderheit in Rumänien''. Mediaș 2007.</ref> Daspera existan numerusas autras minoritads sco Ucranais (0,3&nbsp;%) en la Bucovina e Maramureș; Lipovans immigrads oriundamain da la Russia (0,2&nbsp;%), Tircs (0,2&nbsp;%) e Tatars (0,1&nbsp;%) en la Dobrudscha; Serbs (0,1&nbsp;%), Slovacs (0,1&nbsp;%) e Tschecs (sut 0,1&nbsp;%) en il Banat. Tar las elecziuns en il parlament è reservà per 18 minoritads mintgamai in sez, e quai independentamain dal dumber da vuschs. La repartiziun da las linguas correspunda pli u main a la grondezza da las naziunalitads respectivas. Lingua uffiziala è tenor la constituziun il rumen (limba română), ina da las linguas romanas orientalas che vegn discurrida da 91&nbsp;% da la populaziun dal pajais. A nivel regiunal gioga er l’ungarais in’impurtanta rolla (cumpart totala 6,7&nbsp;%). En las regiuns en las qualas ina da las linguas minoritaras vegn mintgamai discurrida da dapli che 20&nbsp;% da la populaziun, furma quella la segunda lingua uffiziala en l’administraziun, davant dretgira ed en las scolas. Las linguas estras che vegnan emprendidas il pli savens en scola èn l’englais ed il franzos, en la Transilvania ed il Banat er tudestg. === Religiuns === [[Datoteca:BucarestVillageMuseum10.jpg|thumb|170px|Baselgia da lain ortodoxa en il stil gotic (Transilvania)]] Sco pajais secular n’ha la Rumenia nagina religiun statala. 86,7&nbsp;% da la populaziun decleran d’appartegnair a la baselgia rumen-ortodoxa. Igl è quai ina baselgia autonoma entaifer l’ortodoxia da l’Europa da l’Ost. La separaziun etnica e linguistica en Rumenia sa mussa er en l’appartegnientscha ecclesiastica: ils Ungarais sa decleran per gronda part sco commembers d’autras confessiuns che da la baselgia rumen-ortodoxa. Il protestantissem cumpiglia radund 6,7&nbsp;% da la populaziun. Stgars la mesadad dad els fan part da la baselgia refurmada, ils ulteriurs èn baptists, adventists e.a. 5,6&nbsp;% da la populaziun èn catolics; la gronda part da quels derivan da la gruppa etnica dals Ungarais. La cumpart dals muslims a la populaziun dal pajais munta a 0,3&nbsp;% (surtut Tircs e Tatars en la Dobrudscha). Dals numerus Gidieus che vivevan oriundamain en la Rumenia è be restada suenter la Segunda Guerra mundiala ina pitschna minoritad (oz sut 0,1&nbsp;%). Il dumber da persunas senza confessiun è, malgrà il lung domini communistic, fitg pitschen (ca. 0,2&nbsp;%). Tenor in’enquista represchentativa dal 2005 crain 90&nbsp;% en Rumenia en in Dieu, 8&nbsp;% en in’autra forza spirituala, 1&nbsp;% dals interrogads èn stads indecis. La Rumenia è stada tenor questa retschertga in dals stadis da l’Uniun europeica ils pli religius.<ref>[http://ec.europa.eu/public_opinion/archives/ebs/ebs_225_report_en.pdf ''Special Eurobarometer''], consultà ils 25 da mars 2017 (PDF).</ref> == Istorgia == === Antica === Tenor [[Herodot]] è il territori da la Rumenia odierna vegnì colonisà il pli tard en il 5avel tschientaner a.C. dals pievels tracs dals Gets e Dacs.<ref name="Urgeschichte">Alexandru Vulpe: ''Urgeschichte und Antike im Donau-Karpatenraum.'' En: Thede Kahl, Michael Metzeltin, Mihai-Răzvan Ungureanu (ed.): ''Rumänien.'' Vienna 2008, p. 171–193.</ref> En il decurs dals proxims tschientaners hai adina puspè dà conflicts militars tranter ils Gets e Dacs d’ina vart ed ils pievels che vivevan mintgamai al sid dal Danubi (Odris, Macedons, Romans). Sia pli grond’extensiun ha il Reginavel dals Dacs cuntanschì sut retg Burebista (60–44 a.C.) cun unir pliras stirpas. Suenter sia mort è quest’uniun però puspè sa schliada. Sut il retg [[Decebal]] èn las stirpas dacas danovamain s’unidas. Quel è penetrà l’onn 85&nbsp;s.C. en la provinza romana Moesia. Pir tranter il 101 ed il 106 èsi reussì a l’imperatur [[Trajan]] d’al victorisar en rom da duas campagnas militaras en il nord dal Danubi. Il domini da Decebal han ins integrà en l’Imperi roman sco provinza Dacia cun la chapitala Ulpia Traiana Sarmizegetusa e la populaziun è vegnida romanisada. La provinza cumpigliava pli u main las regiuns odiernas Transilvania, Banat ed Oltenia (Pitschna Valachia). Pervi da ses giaschaments dad aur era la Dacia interessanta per ils Romans, militarmain è la provinza però stada da l’entschatta ennà sut ferm squitsch da vart dals pievels vischins. Perquai l’han ils Romans puspè bandunà sut l’imperatur [[Aurelian]] fin l’onn 275 e colonisà parts da la populaziun en il sid dal Danubi. Durant la migraziun dals pievels èn passads in suenter l’auter Gots, Huns, Gepids, Slavs, Avars e Bulgars tras il territori da la Rumenia odierna. Il destin da la populaziun romanisada en l’anteriura provinza Dacia e l’origin dal pievel rumen ch’è collià cun quella èn dumondas che la scienza moderna tracta a moda cuntraversa. La teoria da cuntinuitad daco-romana parta dal fatg ch’i saja er sa mantegnida suenter la retratga dals Romans a lunga vista ina populaziun daco-romana al nord dal Danubi, or da la quala saja alura sa sviluppada tranter il 6avel ed il 10avel tschientaner la Rumenia odierna. La tesa da migraziun percunter è da l’avis che l’etnogenesa dals Rumens haja gì lieu en il sid dal Danubi e che questa gruppa da la populaziun saja pir immigrada suenter l’invasiun dals Ungarais (9avel tschientaner) davent da la Bulgaria en la Transilvania. === Temp medieval === A partir dal 6avel tschientaner han vastas parts da la Rumenia odierna fatg part dal Reginavel bulgar. Er la cristianisaziun e l’introducziun da l’alfabet cirillic – il qual è stà en diever en Rumenia fin l’onn 1862 – han gì lieu da quel temp. En la Transilvania han existì en il 12avel e 13avel tschientaner unitads politicas furmadas da Rumens, las qualas eran però dependentas dal Reginavel ungarais sut [[Árpád]].<ref>Ioan-Aurel Pop: ''Das Mittelalter.'' En: Thede Kahl, Michael Metzeltin, Mihai-Răzvan Ungureanu (ed.): ''Rumänien.'' Vienna 2008, p. 195–220.</ref> Da l’autra vart da las Carpatas ha l’aristocrat rumen [[Basarab I]] stabilì a l’entschatta dal 14avel tschientaner il Principadi da la Valachia. A l’entschatta era Basarab be in vasal ungarais; ma cun sia victoria sur il retg dals Ungarais è el daventà l’onn 1330 facticamain independent. Sumegliantamain è sa furmà il Principadi da la Moldavia, numnadamain cur ch’igl è reussì a l’aristocrat [[Bogdan I]] da sa far valair militarmain cunter l’Ungaria. Ils dus principadis rumens èn sa cunfinads supplementarmain vers l’Ungaria catolica cun endrizzar duas metropolas ortodoxas ad Argeș (1359) resp. Suceava (1401). La Transilvania ha medemamain cuntanschì sco principadi entaifer l’Ungaria ina tscherta autonomia. Qua vegniva la pussanza però exequida dals Ungarais e dals Saxons da la Transilvania ch’eran immigrads, entant che la populaziun rumena ortodoxa sa chattava dapi il 1366 – ed anc pli ferm dapi il 1437 – giuridicamain en ina posiziun inferiura. Dapi l’entschatta dal 14avel tschientaner è la Valachia stada segnada da sia vischinanza tar l’Imperi osmanic ch’expandeva adina dapli. Impurtants prinzis da quel temp èn stads [[Mircea cel Bătrân]] (1386–1418) e [[Vlad III Drăculea]] (1456–1462, 1476), als quals igl è per part reussì da tegnair militarmain pitg als Tircs. La Moldavia ha stuì sa defender a medem temp tant cunter pretensiuns da vart da l’Ungaria sco er da vart da la Pologna. Sut il prinzi [[Ștefan cel Mare]] (1457–1504) è per part er la Moldavia sa participada cun success al cumbat cunter ils Tircs. Vers la fin dal 15avel tschientaner èn ils dus principadis rumens però daventads tributars envers l’Imperi osmanic, cumbain ch’igl als dueva reussir da mantegnair lur independenza politica e religiusa. === Temp modern tempriv === [[Datoteca:Romania_1600.png|thumb|220px|Ils trais principadis spartids tras las Carpatas]] Vers la mesadad dal 16avel tschientaner è il Reginavel da l’Ungaria svanì sco pussanza politica independenta.<ref>Bogdan Murgescu: ''Die rumänischen Länder in der frühen Neuzeit.'' En: Thede Kahl, Michael Metzeltin, Mihai-Răzvan Ungureanu (ed.): ''Rumänien.'' Vienna 2008, p. 221–235.</ref> Quai ha gì per consequenza ch’il Principadi da la Transilvania è facticamain daventà independent. Per la Moldavia e la Valachia ha il declin da l’Ungaria muntà d’esser exponì anc pli ferm a la pressiun da vart da l’Imperi osmanic; la finala èn omadus principadis daventads vasals da quel. L’emprova da metter ad ir ina politica antitirca ha interprendì [[Mihai Viteazul]] (1593–1601), il qual ha manà l’onn 1600 dal matg fin il settember ils trais principadis abitads dals Rumens. Questa concentraziun da la pussanza ha però be durà quatter mais, damai ch’ella vegniva refusada tant dals stadis vischins sco er da las elitas a l’intern. L’Imperi osmanic è la finala s’approprià d’ulteriurs territoris ch’eran per part abitads da Rumens, numnadamain da la Dobrudscha, dal Budschak (1538) e dal Banat (1551). En il 17avel e 18avel tschientaner è la monarchia habsburgaisa s’opponida al regl d’expansiun dals Tircs. Tras quai è il grad d’independenza dals principadis rumens sa pegiurà, damai ch’ils Habsburgais han prendì sut lur controlla la Transilvania (1711), il Banat (1718), l’Oltenia (1718–1739) e la Bucovina (1775). Suenter il declin da la Pologna ha l’Imperi russ, il qual è sa fatg valair il 1812 en la Bessarabia, prendì sco terza pussanza gronda exteriura influenza sin ils principadis rumens. Er la politica interna da la Moldavia e da la Valachia è stada pertutgada da la situaziun da la politica exteriura, damai che l’Imperi osmanic ha installà fanariots da derivanza greca sco prinzis. === Independenza === Ils represchentants da la Revoluziun dal 1848 han clamà suenter in’uniun dals principadis rumens. La chaschun da far quai è sa dada suenter la [[Guerra da Crimea]] ch’aveva flaivlentà la Russia.<ref>Mihai-Răzvan Ungureanu: ''Die rumänischen Länder in der späten Neuzeit.'' En: Thede Kahl, Michael Metzeltin, Mihai-Răzvan Ungureanu (ed.): ''Rumänien.'' Vienna 2008, p. 237–250.</ref> L’onn 1859 è [[Alexandru Ioan Cuza]] (1859–1866) vegnì elegì sco prinzi tant da la Valachia sco er da la Moldavia. Ils 24 da december 1861 ha el mess en vigur in’uniun reala tras la proclamaziun dal Principadi da la Rumenia cun la chapitala Bucarest. Pervi da conflicts a l’intern han ils aristocrats, cun consentiment da las pussanzas grondas, sfurzà il 1866 Cuza d’abditgar, al remplazzond cun [[Carol I]] (1866–1914) or da la dinastia Hohenzollern-Sigmaringen. En la guerra tranter la Russia e l’Imperi osmanic dals onns 1877/78 ha la Rumenia sustegnì la Russia; sinaquai ha quella confermà en rom dal Congress da Berlin l’independenza dal pajais. Ultra da quai è vegnida attribuida a la Rumenia la Dobrudscha sco recumpensa per la part meridiunala da la Bessarabia ch’è ida a la Russia. Ils 26 da mars 1881 han ins proclamà il nov Reginavel da la Rumenia. L’onn 1907 è prorutta ina sullevaziun da purs. Il 1913 ha la Rumenia battì en la Segunda Guerra dal Balcan cunter la Bulgaria ed ha pudì segirar en la Pasch da Bucarest la part meridiunala da la Dobrudscha. Cur ch’è prorutta il 1914 l’[[Emprima Guerra mundiala]], vuleva Carol I prender partida a favur da las Pussanzas centralas, n’ha però betg pudì sa far valair a l’intern dal pajais. Sut ses nev e successur [[Ferdinand I]] (1914–1927) è la Rumenia entrada la stad 1916 en la guerra da vart da l’Entente. La Rumenia ha l’emprim pudì conquistar parts da la Transilvania, è però bainspert vegnida rebattida. Fin il december 1916 han las Pussanzas centralas conquistà ed occupà en rom d’ina cunteroffensiva la Valachia, quai ch’ha necessità Ferdinand I e la regenza da fugir en la Moldavia. Suenter la fin da l’Emprima Guerra mundiala èn ils territoris da la [[Russia]] e da l’[[Austria-Ungaria]] en ils quals abitavan maioritads rumenas s’associads a la Rumenia. Quai è succedì il prim da december 1918 e vegn commemorà fin oz sco di da la festa naziunala. Sinaquai è prorutta il 1919 la guerra tranter l’Ungaria e la Rumenia; quella è ida a fin cun l’occupaziun da Budapest tras ils Rumens. En rom dals contracts da pasch da Versailles (1919) e da Trianon (1920) ha la communitad internaziunala da stadis renconuschì ils novs cunfins da la Rumenia: Da l’anteriura Austria-Ungaria èn vegnids vitiers la Transilvania, la part orientala da la Crișana, la part meridiunala da la Marmuresch, la Bucovina e dus terzs dal Banat; da la Russia bolschevistica è vegnida vitiers supplementarmain la Bessarabia. === La Rumenia gronda === [[Datoteca:Operation Tidal Wave in 1943.jpg|thumb|220px|Bumbardaders americans sur las raffinarias da petroli a Ploiești (1943)]] Suenter l’Emprima Guerra mundiala eran tant la surfatscha dal stadi sco er il dumber da la populaziun da la nova ‹Rumenia gronda› sa dublegiads. Uschia è la Rumenia sa midada d’in stadi naziunal relativamain omogen en in stadi multinaziunal. Radund in quart dals burgais da la Rumenia appartegnevan ad ina da las minoritads naziunalas (t.a Tudestgs, Ucranais, Bulgars). Sco auters stadis en l’Europa, è er la Rumenia stada segnada en il tranterguerras d’instabilitad politica. Il 1927 è il prinzi ereditar Carol vegnì sfurzà da desister sin il tron e ses figl minoren [[Mihai I]] (1927–1930 e 1940–1947) è daventà retg. Ses bab ha però ascendì il tron l’onn 1930 sco [[Carol II]] (1930–1940). Quel ha erigì il 1938 ina dictatura roiala cun l’argument da vulair impedir uschia che la garda da fier faschistica sa participescha a la regenza. En il decurs dals onns 1930 è la Rumenia s’avischinada en sia politica exteriura adina dapli a la Germania naziunalsocialistica. Suenter l’erupziun da la [[Segunda Guerra mundiala]] e las midadas territorialas che quai ha manà cun sai (Patg tranter Hitler e Stalin, Sentenzia da cumpromiss da Vienna), ha la Rumenia pers grondas parts da ses territori statal: La stad 1940 èn la Bucovina dal Nord, il territori da Herța e la Bessarabia crudads a l’Uniun sovietica. La Dobrudscha dal Sid è ida a la Bulgaria e la part settentriunala da la Transilvania a l’Ungaria (Segunda Sentenzia da cumpromiss da Vienna). Suenter la sperdita da quests territoris è Carol II ì en l’exil. General [[Ion Antonescu]] ha installà ina dictatura militara ed è s’associà a las Pussanzas da l’axa. L’onn 1941 è la Rumenia sa participada a la campagna militara tudestga cunter l’[[Uniun sovietica]], uschia ch’ils territoris ch’eran ids a perder avant in onn èn puspè daventads rumens. A l’intern da la Rumenia ha il reschim dad Antonescu persequità ed assassinà Gidieus e Roma.<ref>Wolfgang Benz, Brigitte Mihok (ed.): ''Holocaust an der Peripherie. Judenpolitik und Judenmord in Rumänien und Transnistrien 1940–1944''. Metropol, Berlin 2009, ISBN 3-940938-34-3.</ref> Suenter l’offensiva sovietica da l’avust 1944 han ins però cupitgà Antonescu e la Rumenia ha midà la front. Suenter la fin da la Segunda Guerra mundiala ha il pajais bain survegnì enavos da l’Ungaria la Transilvania dal Nord, ma la Bessarabia, il territori da Herța e la Bucovina dal Nord èn vegnids sut domini sovietic. La gronda part da quests territoris furma oz la republica independenta Moldavia, il rest fa part da l’Ucraina. Durant la Segunda Guerra mundiala ha la Rumenia pers 378&nbsp;000 schuldads e civilists. La regenza rumena è stada participada en rom dal genocid naziunalsocialistic activamain a l’execuziun da radund 270&nbsp;000 Gidieus rumens.<ref>Deutsches Historisches Museum: ''[http://www.dhm.de/lemo/html/wk2/kriegsverlauf/rumaenien/index.html Rumänien als Verbündeter des Deutschen Reiches]'', consultà ils 16 da zercladur 2013.</ref> === Republica populara === Suenter la Segunda Guerra mundiala è la Rumenia vegnida sut influenza sovietica. Las elitas dal vegl sistem ed ils adversaris politics han ins exproprià, deportà u mazzà. Il 1947 èn tut las partidas burgaisas vegnidas scumandadas e retg [[Mihai I]] ha stuì demissiunar. Ils socialdemocrats han ins sfurzà da s’unir cun il Partidul Comunist din România (PCR) ch’era stà fin qua senza gronda muntada, furmond uschia a partir dal mars 1948 la Partida dals lavurers rumena (Partidul Muncitoresc Român, PMR). Quella ha proclamà la Republica populara da la Rumenia, entaifer la quala [[Gheorghe Gheorghiu-Dej]] furmava il politicher decisiv. Il 1948 ha gì lieu in’ultima cessiun territoriala, numnadamain cun la surdada da l’Insla da las Serps a l’Uniun sovietica. Il stadi e l’economia da la Rumenia èn vegnids transfurmads a moda sistematica tenor las ideas communisticas: il 1946 han ins introducì il dretg d’eleger da las dunnas, il 1948 è suandada la statalisaziun da l’industria, a partir dal 1950 er da l’agricultura. Vers la mesadad dals onns 1950 è il provediment economic a l’intern dal pajais sa meglierà, quai ch’ha er stabilisà la situaziun politica. Per mitigiar il cuntrast etnic cun ils Ungarais a l’intern da la Rumenia, han ins endrizzà il 1952 en lur territori da colonisaziun principal il Pajais dals Siculs. Areguard la politica exteriura è Gheorghiu-Dej sa stentà da cuntanscher precautamain ina tscherta independenza envers l’Uniun sovietica. Tuttina è la Rumenia daventada il 1949 commembra dal Cussegl per agid economic vicendaivel (COMECON) ed il 1955 dal Patg da Varsovia. === Republica socialistica === En ina perioda da marschauna politica en Rumenia ha la partida che sa numnava uss Partida communistica rumena (Partidul Comunist Român, PCR) proclamà ils 21 d’avust 1965 la Republica socialistica da la Rumenia. Nov manader politic dal pajais è daventà [[Nicolae Ceaușescu]], il qual aveva surpiglià suenter la mort da Gheorghiu-Dej il post dal secretari general da la Partida communistica. Ceaușescu è s’emancipà da Moscau ed ha rinfatschà il matg 1961 a l’Uniun sovietica da vulair infiltrar la Partida communistica rumena. Il mars 1968 ha el retratg sia delegaziun da l’inscunter consultativ da las partidas communisticas a Budapest, perquai ch’il manader dals communists en Siria, Chalid Bakdasch, aveva numnà il schef da la delegaziun rumena in «schovinist». Malgrà che la politica exteriura da Ceaușescu stueva provocar il vischin sovietic n’han quels betg chattà sco en la Tschecoslovachia a l’intern dal pajais in pretext per intervegnir. La dictatura da la Partida communistica e sia rolla predominanta entaifer la politica interna da la Rumenia era numnadamain contestada pli pauc ch’en la gronda part dals auters stadis dal bloc da l’ost. Ceaușescu ha er accentuà vinavant demonstrativamain l’autonomia naziunala dal pajais e l’independenza da quel da l’Uniun sovietica. Tranter auter ha el fatg quai cun metter ad ir en atgna reschia midadas radicalas en la societad ed en l’economia: leschas per promover famiglias cun blers uffants ed in scumond d’aborts duevan augmentar il dumber da la populaziun en la Rumenia<ref>G. Kligman: ''The Politics of Duplicity. Controlling Reproduction in Ceausescu’s Romania.'' University of California Press, Berkeley/Los Angeles 1998; Monica Lataianu: [http://www.demogr.mpg.de/Papers/workshops/010623_paper25.pdf ''The 1966 Law Concerning Prohibition of Abortion in Romania and its Consequences – the Fate of a Generation.''] (PDF; 57&nbsp;kB); Lorena Anton: [https://web.archive.org/web/20060906025140/http://www.ksu.edu/sasw/kpc/eedemo/PDF/eedemowp5.pdf ''Abortion and the Making of the Socialist Mother during Communist Romania.'']</ref>; e cun agid da credits da l’exteriur e la dischlocaziun da parts da la populaziun rurala en las citads dueva il pajais agrar vegnir industrialisà pli ferm. Questas mesiras han però, suenter in’entschatta empermettenta, betg manà al success giavischà. Il cuntrari: vers la fin dals onns 1970 è prorutta ina crisa da provediment. Pervi da la ruina da l’economia publica e la mancanza da bonitad è il reschim schizunt stà sfurzà d’exportar bains dal provediment da basa, ils quals èn uschia daventads stgars en il pajais sez.<ref>Wilfried Heller: ''Sozialistische Landesentwicklung in Rumänien: Anspruch und Wirklichkeit.'' En: ''Die Erde'', 1981, carnet 12, p. 185–196.</ref> Tuttina èsi reussì a Ceaușescu da mantegnair sia pussanza cun agid da la polizia secreta Securitate ed in cult da persuna exprimì. Suenter la crudada dal Mir a Berlin e la vieuta dal 1989 en la Republica democratica tudestga ed en ils ulteriurs stadis dal bloc da l’ost è prorutta la Revoluziun rumena. Demonstrants han pretendì la fin dal reschim da Ceaușescu che regiva cun la forza. La Securitate ha sinaquai fatg diever d’armas da fieu, entant che parts da l’armada regulara han refusà al reschim lur sustegn. Quai ha manà a cumbats sin via cun dapli che 1000 morts. Suenter ch’il commando da l’armada era sa collià cun ils demonstrants, è Ceaușescu vegnì mess ils 25 da december 1989 davant in tribunal militar. Suenter in curt process spectacular èn el e sia dunna vegnids sajettads. === La Rumenia dapi l’onn 1990 === En l’èra postcommunistica èsi be reussì plaunsieu a la Rumenia da sa revegnir da las consequenzas da la dictatura e dal dischurden economic. La forza dominanta durant ils onns suenter la Revoluziun è daventada la partida socialdemocrata (Partidul Social Democrat, PSD) sut il nov president dal stadi [[Ion Iliescu]]. La PSD è sa recrutada per gronda part da las veglias elitas communisticas. Tuttina ha la Rumenia persequità da qua davent in curs democratic ed orientà a l’economia da martgà. En la politica exteriura è il pajais s’orientà vers vest. Il 2004 è la Rumenia daventada commembra da la [[NATO]] e dapi il 2007 furma il pajais ina part da l’[[Uniun europeica]]. Ils onns 2010 èn stads segnads da diversas crisas statalas (t.a. en connex cun scandals da corrupziuns ed adattaziuns dispitaivlas da la giurisdicziun). Il schaner e favrer 2017 han gì lieu las pli grondas demonstraziuns en massa en l’istorgia dal pajais, a las qualas èn sa participadas be a Bucarest radund 500&nbsp;000 persunas. == Politica == === Sistem politic === La Rumenia è ina democrazia represchentativa cun in sistem guvernativ semipresidenzial. Chau dal stadi è il president (''președinte''), schef da la regenza il primminister (''primministru''). La pussanza legislativa sa chatta en ils mauns dal parlament che sa cumpona da duas chombras. Il president vegn elegì directamain dal pievel. Il temp d’uffizi dura tschintg onns, admessa è maximalmain ina reelecziun. Sco schef da stadi nominescha il president il primminister ed è schefcumandant da l’armada. Il parlament sa cumpona da la chombra dals deputads (''Camera Deputaților'') che dumbra actualmain (2018) 329 parlamentaris e dal senat (''Senatul'') cun 136 senaturs. Ils commembers vegnan elegids en in sistem electoral che cumbinescha elements da maiorz e da proporz. Ina perioda legislativa dura quatter onns. Partidas pon be entrar en il parlament, sch’ellas cuntanschan almain tschintg procent da tut las vuschs. Deschdotg sezs èn reservads per deputads che represchentan las partidas minoritaras. En l’index da democrazia dal 2016 sa chatta la Rumenia sin plaz 61 da 167 pajais, quai che munta ch’il pajais haja ina «democrazia defecta».<ref>[https://www.eiu.com/topic/democracy-index ''Democracy Index'' 2016], consultà ils 13 da december 2017.</ref> Tenor l’Index da percepziun da la corrupziun da Transparency International sa chattava la Rumenia il 2016 da 176 pajais sin plaz 57, ensemen cun l’[[Ungaria]] e la [[Jordania]], e quai cun 48 da maximalmain 100 puncts.<ref>Transparency International e.V.: [https://www.transparency.org/news/feature/corruption_perceptions_index_2016#table ''Perceptions Index 2016''], consultà ils 15 da favrer 2018.</ref> === Politica da l’exteriur e da segirezza === [[Datoteca:Romanian_troops.jpg|thumb|220px|Schuldads rumens en l’Afganistan (2003)]] La Rumenia è integrada en tut las impurtantas federaziuns europeicas e transatlanticas. Il prim da schaner 2007 è il pajais daventà sut resalvas commember da l’Uniun europeica. L’Uniun europeica pretenda che la Rumenia cumbattia la corrupziun, stgaffeschia ina giustia independenta ed installeschia instanzas transparentas e che funcziunan. Gia ils 29 da mars 2004 era la Rumenia daventada commembra da la NATO ed è dapi lura integrada en la structura da segirezza transatlantica. Il 2004 e 2005 è la Rumenia ultra da quai stada commembra temporara dal Cussegl da segirezza da las [[Naziuns unidas]] ed ha presidià quel dal fanadur 2004 fin l’october 2005. L’armada romana sa cumpona da 75&nbsp;000 schuldads da professiun e da 15&nbsp;000 collavuraturs civils. Il budget da defensiun cumpiglia radund dus procent dal product naziunal brut. La Rumenia ha fatg part da las missiuns da la NATO en [[Bosnia ed Erzegovina]] sco er en il [[Cosovo]]. Ultra da quai sustegna l’armada las operaziuns militaras dals [[Stadis Unids]] en l’[[Afghanistan]] e l’[[Irac]]. Ils Stadis Unids stattan per la Rumenia surtut en dumondas da la politica da segirezza sin l’emprim plaz. Ils dus pajais han fatg il 1997 in patg strategic ed actualisà quel il 2011. En vista als svilups en l’Ucraina ed en la regiun da la Mar Naira è la muntada da la cooperaziun tranter la Rumenia ed ils Stadis Unids en dumondas da la politica da segirezza anc creschida. === Politica da sanadad === Fin il 1996 ha il stadi controllà ils fatgs da sanadad. Silsuenter han ins introducì in’assicuranza da malsauns obligatorica, dapi il 2004 datti er assicuranzas supplementaras privatas. La cumpart da las expensas da sanadad vi dal product naziunal brut è fitg bassa (4&nbsp;%). Quai è però er d’attribuir al fatg ch’ils medis vegnan pajads fitg mal; perquai van blers dad els a tschertgar lavur a l’exteriur. === Dretgs umans === En rom da las tractativas d’adesiun a l’Uniun europeica ha la Cumissiun europeica constatà il 2005 che la Rumenia haja fatg progress en connex cun la protecziun dals dretgs umans. Tuttina han il stadi rumen e la populaziun rumena per part anc adina ina tenuta problematica envers minoritads, surtut envers ils Roma. Tenor [[Amnesty International]] è er la situaziun en las instituziuns per persunas cun malsognas psichicas insuffizienta e medemamain vegnian discriminadas persunas omosexualas. == Sutdivisiun administrativa == === Circuls === Las regiuns istoricas n’han en Rumenia nagina muntada administrativa. Il stadi è sutdividì en 41 circuls ed en la chapitala [[Bucarest]]. Questa structura administrativa centralistica han ins stgaffì en il 19avel tschientaner tenor il model dals Départements franzos. A l’entschatta da l’èra communistica han ins midà quest sistem, ma il 1968 è la Rumenia returnada tar la structura oriunda; pitschnas midadas hai dà il 1981 e 1997. En media dumbran ils circuls rumens (inclusiv la chapitala) radund 500&nbsp;000 abitants sin 5676&nbsp;km². Cumpareglià cun structuras federalisticas sco en Germania u en ils Stadis Unids, nua che singulas unitads èn dapli che diesch giadas pli grondas che autras, na divergeschan las cifras en la Rumenia betg fitg ferm ina da l’autra. Abstrahà da la chapitala tanscha il dumber da la populaziun dals singuls circuls da ca. 222&nbsp;000 (Covasna) fin 829&nbsp;000 (Prahova). La pli gronda surfatscha da tut ils circuls ha Timiș cun 8697&nbsp;km², la pli pitschna Ilfov cun 1593&nbsp;km². Quest ultim circumdescha Bucarest ed è cleramain pli pitschen ch’ils ulteriurs; gia il segund pitschen, Giurgiu, s’extenda sur 3526&nbsp;km². Parallelamain existan en Rumenia otg regiuns da planisaziun ch’ins ha installà il 1998 en rom da las preparativas d’adesiun a l’Uniun europeica. Quellas n’han naginas cumpetenzas realas, mabain èn relevantas en connex cun retschertgas statisticas e servan ad attribuir las contribuziuns da promoziun da l’Uniun europeica. Il 2013 han ins instradà en la Rumenia in process cumplessiv da decentralisaziun e da regiunalisaziun cun la finamira da modernisar il sistem da l’administraziun publica. Per motivs giuridics ha il tribunal constituziunal però bloccà il sboz da lescha correspundent.<ref>Alexandra Pintilie: ''Aktueller Stand der Regionalisierung in Rumänien am Beispiel Kronstadt und Hermannstadt (Stand: Januar 2014)''. En: ''Occasional Papers'', 4/2014, Institut der Regionen Europas, Salzburg 2014, p. 99–131, ISBN 978-3-902557-14-8.</ref> === Citads === [[Datoteca:Brasov_Piata_Sfatului.jpg|thumb|220px|Plazza da martgà a Brașov]] Las pli grondas citads dal pajais èn (situaziun dal 2011): Bucarest (1&nbsp;883&nbsp;425), Cluj-Napoca (324&nbsp;576), Timișoara (319&nbsp;279), Iași (290&nbsp;422), Constanța (283&nbsp;872), Craiova (269&nbsp;506), Brașov (253&nbsp;200), Galați (249&nbsp;432) e Ploiești (209&nbsp;945).<ref>Indicaziuns tenor [http://www.citypopulation.de/Romania_d.html citypopulation.de].</ref> Per lunschor la pli gronda citad da la Rumenia è la chapitala Bucarest, en la quala vivan en il fratemp (2018) dapli che 1,9 milliuns persunas. Bucarest è uschia la sisavel gronda citad da l’entira Uniun europeica. Ella furma ultra da quai il center da la Gronda Valachia (Muntenia). Tar las citads cun mintgamai radund 300&nbsp;000 abitants sa tracti per il pli dals centers istorics da las regiuns rumenas: * La citad Timișoara situada en il Banat ha furmà il punct da partenza da la revoluziun dal 1989. * Iași è la pli impurtanta citad da la Moldavia. * Cluj-Napoca en la Transilvania dispona d’ina universitad trilingua (rumen, ungarais e tudestg). * Constanța en la Dobrudscha è il pli impurtant port dal pajais e da l’Uniun europeica a la Mar Naira. * Craiova è il center da la Pitschna Valachia (Oltenia). * L’impurtant port intern Galați sa chatta a la confluenza da Danubi e Siret. * Brașov furma in dals centers istorics dals Saxons transilvans. Tut en tut han 20 citads rumenas dapli che 100&nbsp;000 ed ulteriuras 21 citads dapli che 50&nbsp;000 abitants. == Infrastructura == Tras la Rumenia mainan ils corridors da traffic paneuropeics nr. 4 e nr. 9; en pli vegn il pajais cunfinà al sid dal corridor da traffic nr. 7 (via d’aua Danubi). Il pajais avess nair basegn da far ulteriuras investiziuns en il traffic da viafier ed en il stadi da las vias. Malgrà che la Rumenia è dapi il 2007 commembra da l’Uniun europeica e po uschia far la dumonda per daners da mantegniment e d’extensiun da la rait da vias, succeda quai be en moda tardivanta. Il motiv è l’administraziun ineffizienta che n’arriva betg a metter ad ir en in temp commensurà ils projects d’infrastructura. === Traffic aviatic === Igl existan duas plazzas aviaticas sper Bucarest, en pli mintgamai ina ad Arad, Baia Mare, Craiova, Sibiu, Târgu Mureș, Constanța, Cluj-Napoca, Timișoara, Oradea, Bacău, Suceava ed Iași. Societads aviaticas rumenas èn TAROM, Carpatair e l’airline bunmartgada Blue Air. === Traffic sin via === L’entira rait da vias dumbra ca. 84&nbsp;185&nbsp;km; da quai èn asfaltads radund 49&nbsp;873&nbsp;km. La rait d’autostradas sa chatta en construcziun; dals 2710&nbsp;km planisads èn realisads 947 (situaziun dal 2021). Impurtanza speziala per colliar la Rumenia cun la rait d’autostradas da l’Europa Centrala ha la A 1. Quella duai manar sur ina lunghezza da 585&nbsp;km da Bucarest sut Pitești, Râmnicu Vâlcea, Sibiu, Deva, Timișoara ed Arad fin a Szeged en l’Ungaria. Terminads èn 404&nbsp;km (situaziun dal 2017). Percunter è la A2 (Autostrada Soarelui, ‹autostrada dal sulegl›) d’ina lunghezza da 202&nbsp;km che maina da Bucarest sur Fetești e Cernavodă a Constanța a la Mar Naira terminada dapi il 2012 dal tuttafatg. La limita da sveltezza sin las autostradas rumenas è 130&nbsp;km/h. Per far diever da las vias en Rumenia dovran ins ina vignetta. Entant che las autostradas e las grondas vias naziunalas èn en in bun stadi, sa chattan bleras vias en regiuns champestras en in stadi vaira marod. Las indicaziuns da sveltezza vegnan savens ignoradas da la populaziun indigena ed ultra da quai èn sin via blers chars cun chavals plauns e betg illuminads. Correspundentamain ha la Rumenia da tut ils stadis da l’Uniun europeica suenter la Lettonia la segund auta quota da morts da traffic en relaziun tar l’entira populaziun (situaziun dal 2014). [[Datoteca:17-buc_(1).jpg|thumb|210px|Săgeata Albastră]] === Viafier === Grondas parts da la rait da viafier e dal material rudlant da la viafier statala rumena (CFR) basegnan urgentamain ina modernisaziun. Ils ultims onns hai dà meglieraments punctuals. En il traffic a lunga distanza èn en diever dapi il 2003 trens moderns sut il num Săgeata Albastră (‹frizza blaua›). === Communicaziun === Il pli grond purschider da servetschs da telefon (rait fixa) furma Romtelecom, il successur privatisà da la posta rumena. En il fratemp datti però dapli colliaziuns da telefonia mobila. En quest martgà èn activs Orange, Vodafone e Telekom Rumenia. En la Rumenia disponivan il 2011 be 47&nbsp;% da las chasadas d’in access a l’internet; igl era quai la pli bassa procentuala da tut ils stadis da l’Uniun europeica. Il 2012 è questa cifra però creschida sin 54&nbsp;% ed il 2016 sa chattava ella gia tar 72&nbsp;%. === Medias === Entaifer la glista da la libertad da pressa, che vegn edida da Reporters senza cunfins, sa chatta la Rumenia il 2017 sin plaz 46 da 180.<ref> Reporter ohne Grenzen: [https://www.reporter-ohne-grenzen.de/rangliste/2017/ ''Rangliste der Pressefreiheit''], consultà ils 13 d’avust 2017.</ref> Adina puspè datti cas da smanatscha da violenza envers represchentants da las medias. La purschida da televisiun dominescha dapi daditg il chanal privat Pro TV, avant il chanal privat Antena 1 e la televisiun da dretg public TVR 1. La purschida da radio stat sut l’ensaina da Radio Romania, l’emettur da dretg public che porschan divers programs naziunals e regiunals. Las pli impurtantas gasettas dal di surregiunalas tutgan per ordinari ad impressaris rumens bainstants, ils quals han savens occupà avant auts posts politics. == Economia == Tar ils stgazis natirals da la Rumenia tutgan charvun (surtut charvun da terra), gas natiral, sal, aur e ieli mineral. 41&nbsp;% dal terren vegnan tratgs a niz per arar, 29&nbsp;% en furma da guaud, 21&nbsp;% sco pastgiras e 3&nbsp;% en furma da semenza permanenta. Il 2010 ha il product naziunal brut (PNB) munta a 187 milliardas dollars, quai che correspunda ad in PNB per persuna da 9465 dollars. Cumpareglià cun la media da tut ils commembers da l’Uniun europeica ha la Rumenia cuntanschì in index da 57 (EU-28&nbsp;=&nbsp;100).<ref>Tenor [http://ec.europa.eu/eurostat/tgm/table.do?tab=table&init=1&language=de&pcode=tec00114 Eurostat], consultà ils 4 da december 2016.</ref> En il Global Competitiveness Index, che mesira la cumpetitivitad economica d’in pajais, figurescha la Rumenia sin plaz 61 da 138 (situaziun dal 2016–17). En l’index per la libertad economica sa chatta il pajais sin plaz 39 da 180 (situaziun dal 2017).<ref>[http://www.heritage.org/index/ranking heritage.org].</ref> Tut en tut mussa l’economia publica in svilup general ordvart positiv. Tranter il 2001 ed il 2008 è il PNB creschì en media per 6&nbsp;%; ils proxims onns èn stads segnads d’in trend negativ (crisa da finanzas mundiala), ma gia il 2011 è il pajais puspè sa revegnì e tutga dapi lura tar las economias publicas cun la pli gronda creschientscha en l’Europa ed il 2017 – cun 7&nbsp;% – schizunt en tut il mund. Tenor stimaziuns ha il sectur da servetschs contribuì il 2011 37,8&nbsp;% al product naziunal brut, il sectur d’industria 37,8&nbsp;% ed il sectur d’agricultura 12,3&nbsp;%. === Export ed import === Ils pli impurtants stadis d’import da la Rumenia èn (situaziun dal 2016): Germania (21,5&nbsp;%), Italia (11,6&nbsp;%), Frantscha (7,2&nbsp;%), Ungaria (5,2&nbsp;%), Reginavel Unì (4,3&nbsp;%), Bulgaria (3,2&nbsp;%) e Tirchia (3,2&nbsp;%). Ils pli impurtants partenaris d’import èn: Germania (20,6&nbsp;%), Italia (10,3&nbsp;%), Ungaria (7,4&nbsp;%), Frantscha (5,6&nbsp;%), Pologna (5,2&nbsp;%), China (5,1&nbsp;%) e Pajais Bass (4,1&nbsp;%). === Occupaziun === La quota da dischoccupads sa chattava il zercladur 2018 tar 4,5&nbsp;%, quai ch’è cleramain sut la media da l’Uniun europeica. La dischoccupaziun da giuvenils muntava il 2017 a 18,4&nbsp;%. L’onn 2014 lavuravan 28,3&nbsp;% da tut las forzas da lavur en l’agricultura, 28,9&nbsp;% en l’industria e 42,8&nbsp;% en il sectur da servetschs. Il stadi prescriva ina paja minimala da ca. 150 euros. In tschintgavel da la populaziun rumena tutga tar ils working poor. Anc adina tschertgan blers Rumens lavur a l’exteriur, surtut en ils pajais mediterrans [[Italia]] e [[Spagna]]. === Industria === [[Datoteca:Salina_Turda_5.jpg|thumb|220px|Salina da Turda]] L’industria contribuescha bunamain 35&nbsp;% al product naziunal brut ed occupa ca. 20&nbsp;% da tut las forzas da lavur. En Rumenia vegn surtut producida electronica per computers, per la telecommunicaziun e per l’electronica da divertiment; daspera vehichels sco autos (Dacia), bastiments, aviuns, helicopters e chars armads. En pli products da l’industria chemica, atschal, medicaments, textilias, chalzers e mangiativas. Tar in quart dals exports rumens sa tracti da products textils. Dapi il 2013 crescha la producziun industriala en l’[[Estonia]] e la Rumenia sco en nagin auter pajais da l’[[Uniun europeica]]. === Turissem === Il 2015 ha il turissem manà ad entradas da 1542 milliuns euros. Il dumber dals giasts ha muntà il 2016 a 10,9 milliuns. === Budget statal === Il budget statal ha muntà il 2016 expensas en l’autezza da 62,1 milliardas dollars ed entradas da 56,8 milliardas dollars. Da quai è resultà in deficit en l’autezza da 2,8&nbsp;% dal product naziunal brut. Il debit statal muntava il 2016 a 73,3 milliardas dollars ubain 39,2&nbsp;% dal product naziunal brut. Tranter il 2005 ed il 2007 han ins impundì da las expensas statalas (en % dal product naziunal brut): 4,5&nbsp;% per la sanadad, 3,5&nbsp;% per la furmaziun ed 1,9&nbsp;% per il militar.<ref>Tenor ''CIA: The World Factbook'' e ''Der Fischer Weltalmanach 2010: Zahlen Daten Fakten''. Fischer, Francfurt a.M., 8 da settember 2009, ISBN 978-3-596-72910-4.</ref> === Corrupziun sco fenomen structural === Corrupziun ed abus d’uffizi a divers nivels tutga en Rumenia tar il mintgadi. La cultura da corrupziun è enragischada profundamain en il pensar da la populaziun rumena e vegn acceptada en blers cas sco strategia da schliar problems usitada. Motivs persuenter furma la povradad derasada tranter la populaziun sco er il fatg che persunas en il servetsch public survegnan pajas memia bassas. Surtut da spirituals ortodoxs, collavuraturs da l’administraziun e dals ospitals sco er da magisters spetgan ins anc adina ch’els fetschian lur da viver cun generar ulteriuras entradas. Er la mentalitad da s’enritgir è derasada vastamain tranter las elitas politicas ed economicas.<ref>Martin Krummel: ''Rumänien – Entwicklungshemmnisse.'' Dissertation, Universität Giessen 2013, p. 225.</ref> Tenor retschertgas èn 96&nbsp;% dals Rumens da l’avis che la corrupziun saja in dals pli gronds problems dal pajais. In terz da las persunas interrogadas ha pudì inditgar exempels per avair pajà sezs daners da corrupziun ils ultims 12 mais. La lingua rumena enconuscha 30 modas da dir per circumscriver daners da corrupziun. Gia en ils pli vegls texts rumens cumparan ils terms (oriundamain slavs e tircs) ''bacșiș'', ''ciubuc'', ''șperț'', ''șpagă'' e ''mită''. Il 2012 sa chattava la Rumenia en l’index da la percepziun da corrupziun, che vegn edì da Transparency International, en la cumparegliaziun mundiala sin plaz 66, anc avant l’[[Italia]] (plaz 72), la [[Bulgaria]] (plaz 75) e la [[Grezia]] (plaz 94). Bain è avant maun a l’intern dal pajais la voluntad e da vart da l’Uniun europeica er il squitsch da metter ad ir refurmas; ma las autoritads da segirezza e la giustia èn savens surdumandadas cun lur incumbensa ubain ch’ellas fan sezzas part dal problem. == Cultura == La cultura rumena è segnada tant areguard sias diversas furmas istoricas sco er en vista a sia structura odierna d’ina multifariadad ch’è unica en l’Europa. L’originalitad da la cultura rumena, tant en sias furmas tradiziunalas sco er modernas, è d’attribuir a si’abilitad da recepir las pli differentas influenzas e da colliar quellas en ina sintesa creativa. La posiziun da cunfin dal pajais tranter Occident ed Orient, las numerusas minoritads etnicas e religiusas sco er las grondas differenzas geograficas tranter las differentas parts dal pajais han giugà in’impurtanta rolla en quest connex. La cultura tradiziunala parta la Rumenia cun la [[Republica da la Moldova]]. L’onn 2007 è Sibiu stada la Chapitala culturala da l’Europa. === Architectura === [[Datoteca:Bucharest-Village_Museum-House.jpg|thumb|220px|Chasa tradiziunala en in museum regiunal en vischinanza da Bucarest]] Tar las attracziuns culturalas da la Rumenia tutgan surtut ils monuments ch’èn vegnids recepids suenter la vieuta dal 1989 en la glista dal Patrimoni cultural mundial da l’UNESCO. Igl èn quai las claustras da la Moldavia cun lur picturas a la fatschada externa, la claustra Horezu, las baselgias-fortezza en la Transilvania, la citad veglia da Sighișoara, la fortezza dals Dacs en la muntogna d’Orăștie e las baselgias da lain en la Maramureș. La Baselgia naira a Brașov è il dom gotic situà il pli en l’ost da l’Europa ed a medem temp la pli impurtanta baselgia gotica da l’entira Europa dal Sidost. Il palaz dal parlament a Bucarest è il pli grond edifizi da l’Europa ed a medem temp in dals pli gronds dal mund insumma. L’edifizi che furma dapi il 1997 la sedia da la chombra da deputads rumena è suenter il Pentagon il segund grond edifizi da l’administraziun dal mund. Stilisticamain vegn il palaz dal parlament attribuì al neoclassicissem. Sin la vart davos da l’edifizi sa chatta il museum naziunal per art modern. Entaifer l’architectura moderna en Rumenia dattan en egl surtut ils suandants edifizis: Il Circus Globus (il circus statal a Bucarest), il Complexul Expozițional Romexpo (areal da fiera internaziunal), la Sala Palatului (cun bundant 4000 plazs ina da las pli grondas salas da show, teater e congress dal mund) sco er il teater naziunal futuristic Ion Luca Caragiale a Bucarest che furma il pli grond e modern teater da l’entira Europa. === Musica === En Rumenia existan en 18 citads 28 orchesters professiunals: 18 orchesters filarmonics, 9 orchesters d’opera ed 1 orchester d’operetta. === Film === Suenter il 1989 ha l’industria da film enconuschì in svilup spectacular ch’ha manà a numerus premis per producziuns rumenas. Tranter auter èn vegnids onurads ils reschissurs ed acturs [[Cristi Puiu]] (Berlin 2004), [[Corneliu Porumboiu]] (Cannes 2005), [[Cristian Mungiu]] (Cannes 2007 e 2012), [[Marian Crișan]] (Locarno 2010) e [[Călin Peter Netzer]] (Berlin 2013). Il critichers da film discurran perquai d’ina ‹unda rumena› en l’industria da film internaziunala. === Litteratura === In dals pli enconuschents scripturs rumens dal temp preschent è [[Mircea Cărtărescu]] (t.a. titular dal premi da litteratura internaziunal Chasa da las culturas dal mund 2012). En Rumenia empleneschan prelecziuns litteraras per part entirs stadions. Ils pli enconuschents auturs da teater rumens èn ils dus auturs rumen-franzos [[Eugène Ionesco]] e [[Matei Vișniec]]. En la lirica èn tranter auter daventads enconuschents il cunfundatur dal dadaissem [[Tristan Tzara]] sco er [[Mircea Dinescu]]. === Scienza e perscrutaziun === Il sistem da perscrutaziun rumen ha gì da surpigliar dal temp socialistic gronds problems structurals che sa laschan be allontanar plaunsieu. Menziun speziala meritan l’Institut per fisica atomara ch’è integrà en divers projects da l’Uniun europeica, il New Europe College u en la filosofia la Societad rumena per fenomenologia. === Dis da festa === Sper ils dis da festa cristians usitads ed il prim da matg vegn festegià en spezial Nossadunna d’avust (15 d’avust), il di da sontg Andreas (30 da november) ed il prim da december sco di da la festa naziunala. === Sport === Dapi il 1909 è il ballape en il pajais organisà en la Federația Română de Fotbal. La liga naziunala vegn surtut dominada da Steaua Bukarest e da Dinamo Bukarest. La squadra naziunala è gia sa participada numerusas giadas a campiuns europeics e mundials. Tar il campiunadi mundial dal 1994 e tar il campiunadi europeic dal 2000 ha ella mintgamai cuntanschì il quartfinal. Dapi il 1900 sa participescha la Rumenia er als gieus olimpics. Areguard las medaglias dad aur gudagnadas sur tut ils onns tutga la Rumenia tar las ventg naziuns cun il pli grond success. L’onn 1984 a Los Angeles è la Rumenia sa participada sco sulet team dal bloc da l’ost ed ha gudagnà 20 medaglias dad aur. La suletta medaglia tar gieus olimpics d’enviern è stà bronz en il bob da dus a Grenoble il 1968. La Rumenia è surtut er famusa per sias gimnastas ch’han cuntanschì gronds success a chaschun dals gieus olimpics: [[Nadia Comăneci]] ha gudagnà il 1976 e 1980 en tut tschintg giadas aur, [[Ecaterina Szabó]] quatter giadas il 1984, [[Daniela Silivaș]] trais giadas il 1988, [[Simona Amânar]] en tut trais giadas aur il 1996 e 2000 e [[Cătălina Ponor]] trais giadas aur il 2004. Ulteriurs sports en ils quals la Rumenia è stada u è actualmain tranter las meglras squadras èn rugby union, tennis, ballamaun, scrimar e ballarait. == Annotaziuns == <references/> == Litteratura == * Ion Bulei: ''Kurze Geschichte Rumäniens''. Bucarest 1998. ISBN 973-96876-2-8. * Ronald Bachmann: ''Romania. A Country Study''. Washington 1991. * Lucian Boia: ''Romania. Borderland of Europe''. Londra: Reaktion Books, 2001. * Tom Gallagher: ''Modern Romania. The End of Communism, the Failure of Democratic Reform, and the Theft of a Nation''. University Press, New York 2008, ISBN 0-8147-3201-1. * Wilfried Heller: ''Innenansichten aus dem postsozialistischen Rumänien. Sozioökonomische Transformation, Migration und Entwicklungsperspektiven im ländlichen Raum''. Berlin 1999, ISBN 3-8305-0003-3. * Thede Kahl, Michael Metzeltin, Mihai Răzvan Ungureanu (ed.): ''Rumänien. Raum und Bevölkerung – Geschichte und Geschichtsbilder – Kultur – Gesellschaft und Politik heute – Wirtschaft – Recht – Historische Regionen''. 2 toms, LIT Verlag, 2. ed., Vienna-Berlin 2008, ISBN 978-3-8258-0069-7. * Thede Kahl, Larisa Schippel (ed.): ''Kilometer Null. Politische Transformation und gesellschaftliche Entwicklungen in Rumänien seit 1989''. (''Forum: Rumänien'', tom 10), Frank und Timme Verlag, Berlin 2010, ISBN 978-3-86596-344-4. * Michael Metzeltin: ''România. Stat – Națiune – Limbă''. Editura Univers Enciclopedic, București 2002. * Steven W. Sowards: ''Moderne Geschichte des Balkans. Der Balkan im Zeitalter des Nationalismus''. BoD, Norderstedt 2004, ISBN 3-8334-0977-0. * Kurt Scharr: ''Die Karpaten. Balthasar Hacquet und das vergessene Gebirge in Europa.'' Studien-Verlag, 2004, ISBN 978-3-7065-1952-6. * Hugo Weczerka: ''Rumänien (bis 1945)''. En: ''Literaturberichte über Neuerscheinungen zur außerdeutschen Geschichte.'' Tom 5. Oldenbourg, Minca 1973, p. 324–420. * ''Historisches Erbe – Kapital für die Zukunft? Deutsche Spuren in Rumänien''. Ed. Deutsches Kulturforum östliches Europa e.V., Potsdam 2003, ISBN 978-3-936168-10-5. == Colliaziuns == {{Commonscat|Romania|Rumenia}} * [http://www.diplo.de/Rumaenien Datas politicas e statisticas] * [http://www.rumaenien-tourismus.de/ Infurmaziuns turisticas] * [http://www.romania.org/ Portal d’infurmaziun davart la Rumenia] [[Categoria:Rumenia]] [[Categoria:Stadis da l'Europa]] [[Categoria:Artitgels recumandads (Stadis da l'Europa)]] {{Countries of Europe}} fpdf8ii3a5egyrtlttdncqic77ol8vp 0 2145 163388 161809 2022-08-22T16:14:15Z InternetArchiveBot 16747 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{Artitgel 1000|+30}} {{Infobox terra |NUM = <font size="+1">'''Republica federala da la Brasilia'''</font><br /> '''República Federativa do Brasil'''<font size="-1"> (portugais)</font> |MALETG-BANDIERA = Flag of Brazil.svg |MALETG-BANDIERA-LADEZZA = 100px |ARTITGEL-BANDIERA = |MALETG-VOPNA = Coat of arms of Brazil.svg |MALETG-VOPNA-LADEZZA = 100px |ARTITGEL-VOPNA = |PAROLA = ''Ordem e Progresso'' |LINGUA-UFFIZIALA = portugais |CHAPITALA = [[Brasília]] |FURMA-DA-STADI = republica presidenziala |FURMA-DA-REGENZA = |SCHEF-DA-STADI = [[Jair Bolsonaro]] |SCHEF-DA-REGENZA = |SURFATSCHA = 8 515 770 |ABITANTS = 211 834 000 (fanadur 2020) |SPESSEZZA-DA-LA-POPULAZIUN = 24 |MUNAIDA = 1&nbsp;real (R$) = 100&nbsp;centavos |INDEPENDENZA = 7 da settember 1822 <small>(''de&nbsp;jure'')</small><br />29 d’avust 1825 <small>(''de&nbsp;facto'')</small> |IMNI-NAZIUNAL = ''Hino Nacional Brasileiro'' |DI-DA-LA-FESTA-NAZIUNALA = 7 da settember |FUNDAZIUN = 15 da november 1889 |ZONA-D-URARI = UTC-2 .. UTC-5 BRT<br />UTC-2 .. UTC-5 BRST |NUMER-DA-L-AUTO = BR |INTERNET-TLD = .br |PRESELECZIUN-TELEFON = +55 |MALETG-POSIZIUN = Brazil_on_the_globe_(South_America_centered).svg |MALETG1 = Brazil topo.jpg }} La '''Brasilia''' (portugais Brasil, pronunzià tenor il portugais brasilian [bɾaˈziu̯]) è tant areguard la surfatscha sco er areguard la populaziun il tschintgavel grond stadi da la Terra. Cun ses bundant 200 milliuns abitants e cun sia surfatscha che cumpiglia 47,3&nbsp;% dal continent, furma la Brasilia per lunschor il pli grond stadi da l’[[America dal Sid]]. Cun excepziun dal [[Chile]] e da l’[[Ecuador]] cunfinescha la Brasilia cun mintg’auter stadi sidamerican. Ils emprims fastizs da colonisaziun umana tanschan enavos var 30&nbsp;000 onns. Suenter la scuverta europeica da l’[[America]] e la spartiziun dal continent sidamerican tras il [[Contract da Tordesillas]], è la Brasilia daventada ina colonia portugaisa. Quest temp colonial ch’ha durà dapli che trais tschientaners ha manà immigrants (voluntaris u sfurzads) da fitg differenta provegnientscha en la Brasilia, quai ch’ha attribuì decisivamain a la varietad etnica odierna. A l’independenza dal 1822 è suandada in temp sco monarchia constituziunala; l’onn 1889 è il pajais daventà ina republica. Suenter la dictatura militara a partir dal 1964 è il pajais returnà il 1985 a la democrazia cun in sistem da regenza presidenzial. == Geografia == La cuntrada da la Brasilia è segnada dals vasts guauds tropics dal batschigl da l’[[Amazonas]] en il nord e d’autas planiras, collinas e muntognas en il sid. Entant che la basa agricula dal pajais sa chatta en il sid ed en il territori da savanna dal vest central (Cerrado), viva la gronda part da la populaziun en vischinanza da la costa da l’Atlantic, nua che sa chattan er quasi tut las citads grondas. La costa ha ina lunghezza da 7491&nbsp;km, la gronda part dals quals furman rivas da sablun. La Brasilia ha diesch stadis vischins. Il pajais cunfinescha – cun excepziun da Chile ed Ecuador – cun tut ils stadis da l’America dal Sid. Dal nordost en direcziun da l’ura èn quai: [[Guayana Franzosa]] (730&nbsp;km), [[Surinam]] (593&nbsp;km), [[Guyana]] (1298&nbsp;km), [[Venezuela]] (1819&nbsp;km), [[Columbia]] (1645&nbsp;km), [[Peru]] (2995&nbsp;km), [[Bolivia]] (3400&nbsp;km), [[Paraguay]] (1290&nbsp;km), [[Argentinia]] (1132&nbsp;km) ed [[Uruguay]] (985&nbsp;km). L’entira lunghezza dal cunfin munta a 15&nbsp;887&nbsp;km; igl è quai suenter la [[Republica Populara da la China]] e la [[Russia]] il terz lung cunfin territorial da la Terra. La part continentala da la Brasilia è situada en duas zonas da temp; intginas inslas situadas davantvart appartegnan ad ina terza. === Las pli autas muntognas === Il pli aut piz furma il Pico da Neblina (2994&nbsp;m) che sa chatta en il parc naziunal da medem num en vischinanza dal cunfin vers la Venezuela e Guayana. I suondan il Pico 31 de Março (2973&nbsp;m) ed il Pico da Bandeira (2891&nbsp;m). Pli enconuschents èn percunter, a Rio de Janeiro, il Corcovado (710&nbsp;m) cun sia statua dal Salvader da 30 meters ed il Chau-zutger (395&nbsp;m) pervi da sia furma conica. === Auas === ==== Flums ==== [[Datoteca:Iguacu-004.jpg|thumb|right|160px|Cascadas d’Iguazú]] Il pli impurtant flum è l’[[Amazonas]]; cun sia quantitad d’aua da 209&nbsp;000&nbsp;m³/s è quel en tut il mund il flum che maina per lunschor il pli bler aua – dapli ch’ils flums che suondan sin ils plazs dus fin otg ensemen. Il pli lung curs da ses sistem da flums mesira 6448&nbsp;km; en quest reguard vegn el be anc surpassà dal [[Nil]] che maina però bundant damain aua. Ils pli impurtants flums laterals, il Rio Madeira ed il Rio Negro, cuntanschan gia els las dimensiuns dals gronds flums d’auters continents. I suondan il Rio Icá ed il Rio Tapajós. Il sid da la Brasilia appartegna fin ad ina pitschna strivla da costa a l’intschess idrografic dals flums Uruguay (1790&nbsp;km) e Paraná (3998&nbsp;km). Il Paraná è munì quasi sur si’entira lunghezza cun fermadas; ad Itaipú sa chatta la segund grond’ovra idraulica dal mund. In da ses flums laterals ha dà il num al stadi Paraguay; in ulteriur è enconuschent pervi da las Cascadas d’Iguazú. ==== Lais ==== La Lagoa dos Patos sper [[Porto Alegre]] è cun bundant 10&nbsp;000&nbsp;km² la pli gronda laguna da la Brasilia e la segund gronda da l’America dal Sid. Alura suonda, en il sid da la citad Rio Grande, la laguna Merín ch’è stgars mez uschè gronda. === Inslas === Tar il territori naziunal brasilian tutgan er intginas inslas en l’Atlantic, per exempel ils Grips da Son Peder e Son Paul situads radund 800&nbsp;km davant la costa, nua che sa chatta sulettamain in far, e l’anteriura colonia da praschuniers Fernando de Noronha situada betg lunsch davent da la gruppa da grips. Omaduas inslas giaschan sin la dorsala medio-atlantica. D’origin vulcanic èn las inslas Trindade e Martim Vaz ch’appartegnan al stadi federativ Espírito Santo. L’Atoll da Rocas oval s’extenda sur plirs kilometers ed è vegnì recepì pervi da sia flora e fauna extraordinaria sco Patrimoni natiral mundial. La pli grond’insla è percunter Marajó tranter la sbuccada da l’Amazonas ed il Rio Pará che tutga tar la regiun da sbuccada dal Rio Tocantin. Cun ina surfatscha da radund 48&nbsp;000&nbsp;km è quella pli gronda che per exempel la Svizra; essend che vastas parts èn però inundadas durant la perioda da plievgia, è l’insla colonisada be en intgins lieus. Damai ch’i sa tracta tar la riva nord da Marajó d’ina riva da la mar, vala l’Ilha do Bananal en il Rio Araguaia cun sia surfatscha da 20&nbsp;000&nbsp;km² sco pli grond’insla da flum dal mund. Quella sa chatta en in parc naziunal en il stadi federativ Tocantin ed è pli gronda che per exempel Jamaica. === Clima === Il clima da la Brasilia, ch’è situada tranter 5° latituda settentriunala e 34° latituda meridiunala, è per gronda part tropic cun be pitschnas variaziuns da la temperatura tranter las stagiuns. Be en il sid subtropic regia in clima pli temprà. Surtut il Batschigl da l’Amazonas è segnà da precipitaziuns abundantas; daspera datti però er regiuns relativamain sitgas cun periodas da sitgira per part vaira lungas, surtut en il nordost dal pajais. En regiuns pli autas en il sid dal pajais crodan las precipitaziuns l’enviern magari en furma da naiv. En il sid, al cunfin vers la [[Bolivia]] ed il [[Paraguay]], s’extenda ina regiun umida extendida, il Pantanal. === Flora e fauna === Anc avant la [[Columbia]], il [[Mexico]] e l’[[Indonesia]] furma la Brasilia il stadi cun la pli gronda ritgezza da spezias en tut il mund. Fin uss han ins tranter auter scuvert 55&nbsp;000 spezias da plantas da flurs, bundant 3000 spezias da peschs d’aua dultscha, radund 920 spezias d’amfibis, 750 spezias da reptils e 50 spezias da primats. Pervi da l’enorm gronda biodiversitad, il grond dumber da spezias endemicas ed ils ecosistems multifars, tutga la Brasilia tar ils uschenumnads pajais da megadiversitad dal mund. Surtut perquai che las surfatschas da guaud daventan adina pli pitschnas, è ina gronda part da las spezias d’animals en privel da vegnir extirpads. Pervi da las grondas surfatschas da cuntradas selvadias intactas n’è la diversitad da l’Amazonia però anc betg periclitada. Las ecoregiuns Mata Atlântica (guaud tropic) e Cerrado (savannas) vegnan percunter attribuidas pervi da lur aut grad da periclitaziun als hotspots da biodiversitad dal mund. Il guaud tropic semperverd da la regiun da l’Amazonas furma la pli gronda surfatscha da guaud coerenta da la Brasilia. Fin uss han ins scuvert là bundant 2500 spezias da plantas. Quasi tut questas plantas d’in’autezza da fin a 60 m creschan en in guaud schanegià d’inundaziuns, situà en la Terra Firme che cumpiglia radund 98&nbsp;% dal territori da l’Amazonas. En questa regiun creschan per exempel il gummer (caucho), divers lains da colur e lains prezius (p.ex. il palissander), plantas da fritgs (p.ex. la planta da la nusch brasiliana) e plantas medicinalas. Surprendenta è er la variaziun da bundant 1000 spezias da feleschs e d’orchideas. Sper la Terra Firme exista la Várzea che vegn inundada en cas d’aua gronda. Là creschan palmas sco jupati e miriti. Il territori numnà igapó percunter è inundà permanentamain. Sco planta tipica en questa regiun vala la palma açaí. Sin l’Amazonas e surtut sin ses flums laterals creschan nimfas, da las qualas las flurs pon cuntanscher in diameter da 30 fin 40 centimeters. Per lung da la costa da l’Amazonas (cun excepziun da la sbuccada da l’Amazonas sco tala) s’extendan vasts guauds da mangrovas, ils quals sa cumponan però da be sis differentas spezias da plantas. [[Datoteca:Jaguar_head_shot.jpg|thumb|right|200px|Jaguar]] Tranter las gruppas d’utschels las pli enconuschentas en il territori da l’Amazonas tutgan ils papagagls, ils tucans ed ils colibris. Da differentas spezias d’insects, surtut da baus e da tgirallas, è avant maun in’extrem gronda varietad da spezias. Gronds animals da guaud èn il tapir, il pekari, il jaguar ed il puma. Daspera vivan en il guaud tropic giats selvadis pli pitschens, schimgias, smarschuns, armadigls e magliafurmiclas. A las rivas ed en las auas bassas vivan anacondas, caimans e portgs da l’aua (capybaras) – ils pli gronds animals ruiders dal mund – sco er ulteriurs mammals sco la ludra giganta, delfins da flum e vatgas da mar (manatis) en auas pli profundas. Er numerusas spezias da peschs (radund 1500) vivan en l’Amazonas. Tranter quels sa chattan il pli grond pesch d’aua dultscha ch’è enconuschent, numnadamain il pirarucú d’ina lunghezza da 2 meters e d’in pais da 100&nbsp;kg. Ulteriurs peschs extraordinaris furman il gimnot u anguilla electrica cun ses culps electrics da 800 volts e las piragnas, da las qualas intginas spezias cuntanschan ina lunghezza da bundant 30&nbsp;cm. La regiun situada il pli en il nordost da la Brasilia, che furmava pli baud medemamain guaud tropic, vegn en il fratemp tratga a niz quasi exclusivamain per plantaschas da channa da zutger e da mangola. Be sporadicamain sa laschan anc chattar mangrovas e guaudets da palmas. La vegetaziun tipica da las regiuns da muntogna e da las autas planiras en il center (Cerrado) ed en il nordost dal pajais (Sertão) furma la savanna, e quai en furma da savanna da plantas e d’erva resp., vers il nordvest, da savanna da chagliom cun plantas da feglia. Abitants tipics da questas zonas sitgas èn il magliafurmiclas gigant, il luf da la coma, il tschierv da las pampas, il nandu e divers armadigls. Tut questas spezias e daspera er gronds giats da rapina sco jaguars e pumas vegnan tranter auter protegids en il parc naziunal Emas ch’appartegna al Patrimoni natiral mundial. Sin ina varietad d’animals e da plantas anc pli gronda fruntan ins en il Pantanal. Caracteristics èn qua, sper numerusas spezias d’utschels, il tapir brasilian, il tschierv da palì, il portg da l’aua ed il caiman. La regiun da palì en il vest central dal pajais sa chatta durant set mais ad onn sut l’aua. Tar territoris situads pli ad aut en questa regiun sa tracti surtut da savannas. Sco en las regiuns pli autas dal Cerrado e schizunt da l’Amazonas s’extendan là pastgiras per bovs. En vischinanza da la costa en il sid e sidost dal pajais sa chattan las regiuns ch’han furmà ils centers da l’avertura ed utilisaziun coloniala e ch’èn abitads il pli spess. Al lieu dal guaud tropic atlantic d’antruras, il spazi da viver da numerusas spezias da schimgias e d’auters animals, domineschan là plantaschas da café. La vegetaziun oriunda è be pli da chattar en intgins parcs naziunals. Il sid mussa ina vegetaziun subtropica; ils guauds d’araucarias d’antruras, las qualas cuntanschevan autezzas da fin a 40&nbsp;m, èn per gronda part vegnids destruids per gudagnar laina. Oz èn steppas cun erva bassa pli frequentas en questa regiun. === Protecziun da la natira === En l’entir pajais existan bundant 60 parcs naziunals (Parques Nacionais). Territoris da protecziun cumparegliabels a quels èn avant maun sut il num Estação Ecológica. Ultra da quai existan territoris da protecziun a nivel dals stadis federativs (Parques Estaduais) ed a nivel communal. Questas ed autras surfatschas han ins mess sut protecziun pervi da lur muntada ecologica, scientifica, turistica ed educativa. Intginas organisaziuns che s’occupan da la protecziun da la natira e da las spezias èn l’Amazon Region Protected Areas Program (ARPA), la Whale and Dolphin Conservation (WDC) e l’Instituto Onca-Pintada (IOP, protecziun dal jaguar). === Destrucziun dal guaud tropic === Entant ch’il guaud tropic a la costa da l’[[Atlantic]] è gia vegnì destruì per radund 93&nbsp;% e che las regiuns restantas èn fragmentadas fermamain, furma il guaud tropic da l’Amazonas in dals pli gronds territoris da guaud selvadi ch’èn sa mantegnids en tut il mund. Fin l’arrivada dals Europeans vegniva quel utilisà da la populaziun indigena a moda extensiva e persistenta, uschia che las midadas vi da l’ecosistem han plitost gì l’effect da promover la varietad da las spezias. Bleras da las furmas d’utilisaziun dal terren modernas fan però immens donns vi dals guauds. Igl èn quai surtut runcadas che servan a stgaffir surfatschas agriculas, la selvicultura ed agricultura en furma da plantaschas, ma er projects d’infrastructura sco vias (p.ex. la Transamazônica), minas u mirs da serra. Sper ils projects da construcziun sco tals furman er las vias d’access a quels in grond problem, damai che quellas rendan accessibels ils territoris al tagl da laina (ch’è oz per gronda part illegal). Il lain che deriva da quests guauds vegn be duvrà per part da la populaziun indigena (sco laina da brisch u per construir gia en la Brasilia plattas da lain cruschà, cellulosa u material da bajegiar). Ina gronda part vegn messa en vendita sin ils martgads internaziunals. En la Brasilia existan radund 2500 interpresas che cumpran e vendan lain dir tropic; tar la gronda part da quellas sa tracti d’interpresas grondas da l’exteriur. Bain èn intgins lains tropics – sco per exempel mahagoni – protegids en il fratemp tras la lescha, ma il commerzi illegal cuntinuescha. [[Datoteca:Araucárias_ao_fundo_Parque_Nacional_da_Serra_da_Bocaina_-_denoise.jpg|thumb|220px|Parc naziunal Serra da Bocaina]] Ils terrens dal guaud tropic cuntegnan be paucas substanzas nutritivas, perquai è la vegetaziun dependenta da pudair reutilisar las substanzas nutritivas e las substanzas mineralas or da la biomassa morta. En il clima chaud ed umid da las tropas decumponan microorganissems sternim da feglia en fitg curt temp e provedan puspè las plantas cun quel, entant che n’han strusch lieu process da furmaziun da terren. Vegn però allontanà il guaud, uschia che la stresa da humus è exposta senza nagina protecziun al sulegl ed a las precipitaziuns, alura sia quella ora ed il terren cumenza ad erodar. Han las surfatschas runcadas cuntanschì ina tscherta grondezza, na po il guaud betg pli sa regenerar là. Plinavant lian plantas dioxid carbonic, il qual effectuescha en l’atmosfera in effect da serra. Dals gas cun effect da serra che vegnan libers en la Brasilia derivan trais quarts da runcadas cun agid dal fieu ed in quart dal brischar combustibels fossils. Tenor indicaziuns da l’Organisaziun da las Naziuns Unidas per l’alimentaziun e l’agricultura (FAO) eran anc cuverts l’onn 1990 66,9&nbsp;% da la surfatscha dal pajais cun guaud; il 2010 eran quai be pli 60,1&nbsp;% (senza resguardar replantaziuns). En la perioda 2000–2005 èn ids a perder mintg’onn 32&nbsp;000&nbsp;km² guaud tropic. Dapi lura è la situaziun sa meglierada in pau. Uschia han ins per exempel fundà il 2002 en il nord da la Brasilia la pli gronda zona da protecziun dal guaud tropic en tut il mund (Tumucumaque). Ma anc adina dependan las mesiras da protecziun memia fitg da la politica da las singulas regenzas ed han las autoritads ch’èn incumbensadas cun la protecziun dal guaud tropic da cumbatter cun mancanza da daners e da persunal sco er cun corrupziun. En pli ha il pajais ina tenuta defensiva cur che organisaziuns u regenzas da l’exteriur vulan prender influenza sin sia politica areguard l’Amazonas. == Populaziun == === Structura demografica === La populaziun da la Brasilia ha enconuschì en il decurs dal 20avel tschientaner in’enorma creschientscha ed è s’augmentada da radund 52 milliuns l’onn 1950 sin bundant 212 milliuns l’onn 2020. En avegnir vegn percunter – pervi da la bainstanza creschenta – fatg quint cun in augment moderà. La populaziun da la Brasilia è anc fitg giuvna: il 2015 eran bundant 23&nbsp;% sut 15 onns vegls e be 7,8&nbsp;% sur 64 onns (vegliadetgna media 31,1 onns). L’aspectativa da vita media muntava il medem onn 74,7 onns (umens 71,0 onns, dunnas 78,4 onns).<ref>[https://esa.un.org/unpd/wpp/DataQuery/ ''World Population Prospects – Population Division – United Nations'', consultà ils 24 da fanadur 2017].</ref> L’onn 2015 vivevan 85,7&nbsp;% da la populaziun en citads. Quellas èn segnadas d’ina creschientscha rasanta e nuncontrollada; en territoris che n’eran avant betg vegnids urbarisads èn sa furmads quartiers da povers numnads favelas. === Spessezza da la populaziun === Radund 90&nbsp;% da la populaziun sa concentreschan sin ils stadis federativs a la costa orientala e meridiunala dal pajais. La spessezza da la populaziun munta là tranter 20 e sur 300 abitants/km². L’ulteriur territori da la Brasilia, cun l’Amazonas e las regiuns muntagnardas, cumpiglia bain per lunschor la pli gronda part da la surfatscha dal pajais, ma dumbra be spessezzas da la populaziun da tschintg fin 20 abitants/km². === Saldo da migraziun === Il saldo da migraziun per 1000 abitants munta a 0. Quai vul dir che quasi tuttina bleras persunas immigreschan en la Brasilia sco quai che persunas bandunan il pajais.<ref>John C. Caldwell, Bruce K. Caldwell, Pat Caldwell, Peter F. McDonald, Thomas Schindlmayr (2006): ''Demographic Transition Theory.'' Springer, Dordrecht, The Netherlands.</ref> Cumbain ch’ina gronda part da la populaziun da la Brasilia ha ragischs istoricas a l’exteriur, èn oz be 0,1&nbsp;% da la populaziun naschids ordaifer il pajais. La Brasilia ha uschia ina da las pli bassas quotas dad esters en tut il mund. Tut en tut sa chattavan l’onn 2015 ca. 713&nbsp;000 migrants en il pajais, la gronda gruppa dals quals furmavan ils Portugais. === Etnias === [[Datoteca:Young_Ashaninka_girl_in_an_Apiwtxa_village,_Acre_state,_Brazil.jpg|thumb|210px|Mattatscha dals Asháninca ad Acre]] La populaziun brasiliana sa cumpona da quatter gruppas principalas. En il fratemp èn quellas però sa maschadadas en tala moda ch’in’attribuziun clera n’è savens betg pli pussaivla. Questas gruppas èn: * ils Portugais sco colonisaturs oriunds * ils Africans ch’èn vegnids manads sco sclavs en la Brasilia (Afrobrasilians) * diversas gruppas d’immigrants, surtut da l’[[Europa]] ([[Italia]], [[Germania]], [[Spagna]], [[Pologna]] ed [[Ucraina]]) e da l’[[Asia]] ([[Giapun]], [[Corea]], [[Libanon]] e [[Siria]]) ch’èn arrivads dapi la mesadad dal 19avel tschientaner en Brasilia. * gruppas etnicas autoctonas da las famiglias da linguas tupi e guarani (radund 200 gruppas etnicas cun en tut var 500&nbsp;000 commembers). Var dudesch procent da la surfatscha da la Brasilia (surtut en l’Amazonia) èn reservadas per Indians. <ref>Dieter Gawora, Maria Helena de Souza Ide, Romulo Soares Barbosa (ed.), Mirja Annawald (transl.): ''Traditionelle Völker und Gemeinschaften in Brasilien.'' Lateinamerika-Dokumentationsstelle. Kassel University Press, Kassel 2011.</ref> Radund la mesadad da la populaziun brasiliana ha ina cumpart signifitganta da perdavants africans, ils quals èn vegnids manads dal 16avel fin il 19avel tschientaner sco sclavs africans en il pajais. En il decurs dal temp èn ils nairs però sa maschadads fitg ferm cun la populaziun da derivanza europeica. Tenor in studi genetic da l’onn 2013 èn en media ca. 60&nbsp;% da la populaziun brasiliana da derivanza europeica, ca. 25&nbsp;% da derivanza africana e ca. 15&nbsp;% da derivanza indiana. Sco gia ditg deriva però per lunschor la gronda part da la populaziun da dapli ch’ina gruppa da la populaziun: Uschia ha la derivanza europeica dals Brasilians ch’han considerà sasezs sco alvs muntà a 75&nbsp;%, e la derivanza africana da quels ch’han considerà sasezs sco nairs a 58&nbsp;%. La gronda part da la populaziun afrobrasiliana viva en il nordost dal pajais. Il maletg da sasez e la relaziun tranter las razzas n’è betg adina liber da conflicts. 70&nbsp;% da las persunas pertutgadas da povradad èn Afrobrasilians ed er tar la criminalitad e las unfrendas da quella sa tracti per gronda part da persunas da pel stgira. ==== Populaziun autoctona ==== Ils pievels autoctons da la Brasilia vivan per part sco chatschaders, pestgaders e rimnaders, per part er d’in’elavuraziun dal terren adattada a l’ecosistem fragil. Ina gronda part da la populaziun indigena è morta en rom da la colonisaziun europeica, per gronda part vi da malsognas importadas, ma er tras lavur sfurzada u sclavitid. La gronda part dals Indians che vivan ordaifer il guaud tropic, surtut en las citads, èn vegnids assimilads ed èn sa maschadads cun ils immigrants europeics. Dals tschintg fin sis milliuns Indios ch’ins stima per il temp enturn il 1500 è il dumber sa diminuì fin il 1950 sin 100&nbsp;000. En il fratemp è lur dumber puspè creschì sin radund in mez milliun, quai che correspunda a radund 0,3&nbsp;% da la populaziun. Il pli grond pievel autocton da la Brasilia furman ils Guaraní cun radund 46&nbsp;000 commembers en set stadis federativs. 100&nbsp;000 fin 200&nbsp;000 Indios vivan oz en citads, uschia che la cultura indiana sa perda plaunsieu. Bain existan divers reservats en la regiun da l’Amazonas, ma là vivan be paucs tenor lur cultura oriunda. Cun runcar il guaud tropic vegn destruì lur spazi da viver; ed ils gudogns da l’economia forestala na vegnan betg investids al lieu, mabain transferids ordaifer il territori da l’Amazonas, uschia ch’i mancan là investiziuns, nundir indemnisaziuns. Miniers e chava-aur na fan betg be donn als flums ed als terrens cun lur maschinas grevas e chemicalias toxicas, mabain mainan er cun sai malsognas e violenza. A la regenza vegn fatg la reproscha da punir a moda memia lassa crims da violenza; ultra da quai conceda quella concessiuns per l’utilisaziun economica da tscherts territoris (p.ex. per la producziun d’ieli). Pervi d’experientschas fitg negativas eviteschan var tschient pievels tant sco pussaivel il contact cun la ‹civilisaziun›. Da l’autra vart è da numnar la posiziun da dretg uffiziala dals pievels indigens: Dapi il 1988 als vegnan concedids en la constituziun (art. 231) vasts dretgs che cumpiglian la vita tradiziunala, il dretg sin autodeterminaziun sco er dretgs da proprietad e d’utilisaziun da lur terren. ==== ‹Pievels e cuminanzas tradiziunals› ==== Cumpareglià cun auters stadis è la debatta areguard uschenumnads ‹Pievels e cuminanzas tradiziunals› (Povos e Comunidades Tradicionais) fitg avanzada en la Brasilia. Questa denominaziun cumpiglia tut las cuminanzas localas che mainan ina moda da viver orientada a las tradiziuns ed a l’economia da subsistenza. Remartgabel è che la noziun n’enserra betg be gruppas indigenas, mabain er gruppas betg indigenas sco ils Quilombolas che derivan da sclavs nairs, ubain ils elavuraturs da cautschuc ch’han perdavants europeics ed indians. Entant ch’ils dretgs dals Indios giogan ina rolla en la politica dapi la fundaziun dal pajais, ha la debatta davart ils dretgs da las cuminanzas localas betg autoctonas cumenzà ils onns 1980. Il 2007 ha il president da la republica la finala suttascrit il Decret per pievels e cuminanzas tradiziunals, il qual accentuescha explicitamain lur muntada per in svilup ed in’economia segnads da persistenza. In problem resta la destrucziun dals ecosistems ch’èn da muntada fundamentala per la survivenza da las culturas localas. == Linguas == [[Datoteca:Map_of_the_portuguese_language_in_the_world.svg|thumb|280px|Il portugais en il mund]] La Brasilia è il sulet pajais da lingua portugaisa en l’America. Il portugais brasilian ha in agen caracter. Quel sa distingua da la varianta europeica tras la pronunzia e pitschnas differenzas ortograficas e grammaticalas. Il portugais (brasilian) furma la suletta lingua uffiziala ed è la lingua materna d’almain 97&nbsp;% da la populaziun. Las linguas d’Indians discurran be anc ca. 0,1&nbsp;% da la populaziun. Tar quellas tutgan guaraní, makú, tupi e gês; las duas ultimas èn surtut derasadas en il territori da l’Amazonas, nua che l’influenza dals Europeans è restada pitschna. En las regiuns da costa èn las linguas dals Indians quasi vegnidas stgatschadas dal tuttafatg. Guaraní aveva dal temp dal colonialissem ina vaira gronda muntada e fiss bunamain daventà lingua naziunala. Tut en tut vegnan discurrids en Brasilia 188 differentas linguas ed idioms. === Linguas minoritaras betg indianas === Pervi da l’immigraziun datti en Brasilia numerusas linguas minoritaras. La pli gronda da quellas furma il tudestg, la lingua materna da ca. 1,5 milliuns Brasilians. Descendents dals emigrants da la Pomarania discurran in bass tudestg ch’ha d’ina vart mantegnì numerus tratgs originars e da l’autra vart integrà pleds portugais (pomerano). Ina minoritad pomarana spezialmain gronda viva en il stadi federativ Espírito Santo. Ultra da quai discurran radund 500&nbsp;000 persunas talian, 380&nbsp;000 giapunais e 37&nbsp;000 corean. Da resguardar è però ch’ils dumbers da pledaders da questas minoritads linguisticas èn vegnids calculads a moda fitg optimistica. Questas gruppas da pievels han per part tutgà tar ils emprims colonisaturs insumma e lur descendents chapeschan bunamain be pli portugais. Bain eran sa mantegnidas fin en il 20avel tschientaner vischnancas, nua che vegniva discurrì quasi exclusivamain ‹talian brasilian› u ‹tudestg brasilian›; ma durant il reschim da l’Estado Novo (1937–1945) ha gì lieu ina campagna da naziunalisaziun, ed il fatg che talian e tudestg furmavan las linguas dals adversaris politics è stà il motiv da remplazzar quellas successivamain er en scola. === Linguas estras === L’englais n’è betg etablì tuttina ferm sco lingua estra sco per exempel en ils stadis europeics. Bain vegn l’englais er instruì en scola, ma pervi da la vischinanza geografica e collavuraziun economica cun ils stadis vischins spagnols prevala la lingua spagnola. En las regiuns da cunfin tranter la Brasilia ed ils stadis vischins, surtut vers il Paraguay, è sa furmà l’uschenumnà portunhol sco linguatg maschadà tranter portugais e spagnol. === Religiuns === Tenor la dumbraziun dal pievel dal 2010 han 64,6&nbsp;% inditgà d’appartegnair a la baselgia catolic-romana. Questa cumpart sa reducescha adina dapli: Il 1960 eran quai anc 91&nbsp;%, il 1985 83&nbsp;% ed il 2000 73,6&nbsp;%. Parts dal catolicissem brasilian èn influenzads fermamain da tradiziuns afrobrasilianas. 22,2&nbsp;% da la populaziun èn protestants. Questa confessiun è arrivada dapi il 19avel tschientaner cun emigrants tudestgs en il pajais. En il 20avel tschientaner, surtut a partir dals onns 1960, han però surtut baselgias missiunaras da l’America dal Nord gì success: oz datti en l’entir pajais betg main che 35&nbsp;000 baselgias evangelic-independentas. Daspera èn 2,0&nbsp;% aderents dal spiritissem e 0,3&nbsp;% da religiuns afro-brasilianas sco candomblé u umbanda. [[Datoteca:Christ_on_Corcovado_mountain.JPG|thumb|240px|Statua da Cristo Redentor a Rio de Janeiro]] Plinavant vivan en il pajais stgars 1,4 milliuns Testimonis da Jehova, radund 225&nbsp;000 Mormons, 245&nbsp;000 budists (per il pli descendents d’immigrants giapunais), 107&nbsp;000 gidieus, bundant 35&nbsp;000 muslims (per il pli descendents d’immigrants da la Siria e dal Libanon) e dapli che 5500 hindus. 8,0&nbsp;% han inditgà da n’appartegnair a nagina religiun. L’onn 2000 han ins dumbrà radund 17&nbsp;100 aderents da religiuns indigenas sidamericanas; igl èn quai 0,01&nbsp;% dals Brasilians e radund 4,1&nbsp;% da la populaziun autoctona. Malgrà tschertas restricziuns da vart dal stadi vegn anc adina missiunà a moda agressiva. La midada a la religiun cristiana maina però er ad ina vieuta culturala, colliada cun la destrucziun dal maletg dal mund tradiziunal (ideas moralas, relaziun tar la natira, savida tradiziunala, structuras socialas). Savens èn però er resultadas maschaidas sincretisticas tranter religiuns etnicas e ductrinas cristianas. == Fatgs socials == === Repartiziun dal terren e da la facultad === La Brasilia è segnada da grondas inegualitads areguard la repartiziuns da la facultad. Il coeffizient da Gini ha muntà l’onn 2000 0,78 (0 munta repartiziun eguala cumpletta, 1 munta che tut la facultad tutga ad in singul tegnairchasa). Quai è da vesair en connex cun la repartiziun ineguala dal terren. Uschia eran fin il 1998 2,8&nbsp;% dals purs gronds proprietaris da terren che possedevan ensemen 57&nbsp;% da la surfatscha agricula, entant che 90&nbsp;% dals purs avevan be a disposiziun 22&nbsp;% da la surfatscha. Radund tschintg milliuns famiglias na disponan da nagin terren. Dapli che 70&nbsp;% da la populaziun brasiliana possedan ina facultad en la valur da main che 10&nbsp;000 dollars. Ils Afrobrasilians, che furman set procent da la populaziun, èn represchentads surproporziunalmain en la classa sociala povra. Betg meglier vai cun ils Indios. In program d’egualitad e cunter la povradad exista dapi il 2003. === Furmaziun e scienza === La rata d’alfabetisaziun dal pajais ha muntà il 2015 92,2&nbsp;%. Tranter il 1990 ed il 2015 è la durada da la frequentaziun da la scola da tut las persunas sur 25 onns creschida da 3,8 onns sin 7,8 onns. Da frequentar la scola è obligatoric fin la vegliadetgna da 16 onns. Il pajais investescha en la furmaziun cumparts dal product naziunal brut tuttina autas sco en l’Europa; questa summa sa reparta però sin ina populaziun ch’è en media bundant pli giuvna. Las scolas statalas han in nausch num. Perquai tramettan geniturs che disponan dals meds necessaris lur uffants sin scolas privatas. En la studia da PISA dal 2015 han scolars brasilians cuntanschì il plaz 66 da 72 stadis participants. En 150 universitads vegnan instruids bunamain 2,8 milliuns students. Bundant la mesadad da las scolas autas èn instituziuns statalas; suenter avair dumagnà l’examen d’admissiun respectiv (vestibular) èn quellas accessiblas a mintgin e libras da taxas. Il dumber d’interessents surpassa però per lunschor las plazzas da studi avant maun. Perquai sa preparan aspirants suenter la fin da la scola obligatorica savens cun uschenumnads cursinhos sin il vestibular; quests curs vegnan purschids d’instituziuns da furmaziun privatas e betg tuts ch’als pon sa prestar. La perscrutaziun metta impurtants accents en l’utilisaziun d’energias regenerativs (t.a. ovras idraulicas). [[Alberto Santos Dumont]] è stà enturn il 1900 in impurtant piunier da l’aviatica ed er en la construcziun da motors ha la Brasilia cuntanschì success respectabels, t.a. il motor cun alcohol resp. methanol per autos (1979) ed aviuns (2005). === Sanadad === Cumbain che be 15&nbsp;% da las expensas da sanadad vegnan impundidas en la prevenziun da malsognas, ha la mortalitad d’uffants pitschens pudì vegnir reducida dapi l’onn 1970 per dus terzs. Er l’aspectativa da vita è creschida en media da 50,8 onns en l’interval 1950–1955 sin 74,7 onns en l’interval 2010–2015. En la Brasilia vegn mintga persuna tgirada dal medi u en l’ospital er senza in’assicuranza da malsauns. Ma al sectur da la sanadad statal stattan en general a disposiziun be paucs daners, uschia che blers ospitals avessan basegn d’ina sanaziun. Blers disponan d’in’assicuranza da malsauns privata che pussibilitescha in tractament en chasas privatas. === Segirezza interna === ==== Criminalitad ==== [[Datoteca:Favela_SP.jpg|thumb|210px|Favela a São Paulo]] La rata da criminalitad sa chatta lunsch sur la media mundiala e la quota da mazzaments tutga tar las pli autas en tut il mund. Tenor ina statistica dal 2012 èn morts almain 56&nbsp;337 umans tras murdraretsch; quai correspunda a 154 delicts da mazzament per di. La polizia ha surtut da sbatter en las citads cun mazzaments, rapinaments, assagls e cun sindicats da criminals e da drogas organisads (p.ex. il Comando Vermelho a Rio de Janeiro ed il Primeiro Comando da Capital a São Paulo). La paja dals policists è modesta, perquai vala la polizia sco spezialmain predisposta per corrupziun; er entaifer la giustia è la corrupziun derasada vastamain. Sin l’Index da la percepziun da corrupziun sa chattava la Brasilia il 2016 da 176 pajais sin plaz 79, ensemen cun l’India, la Republica Populara da la China e la Bielorussia. Sin la champagna è la vita dals purs pitschens ed Indios savens segnada da conflicts cun ils gronds proprietaris da terren e cun interpresas ch’èn en tschertga da materias primas. ==== Polizia ==== Tut ils stadis federativs disponan mintgamai da duas autoritads incumbensadas cun lavurs da polizia: la polizia militara e la polizia civila. Entant che l’emprima procura per l’urden public, vegn la segunda activa en connex cun proceduras penalas. Ultra da quai disponan intginas citads grondas d’ina polizia municipala (''guarda municipal''). La Força Nacional de Segurança sa cumpona da commembers da las polizias dals differents stadis federativs e po vegnir clamada en agid dals guvernaturs dals stadis en cas da crisa. A nivel federal è la Polícia Federal incumbensada cun la persecuziun penala e sco guardia da cunfin. Ultra da quai dispona la federaziun d’atgnas polizias per las vias e viafiers federalas. Per part vegn attestada a las autoritads buna lavur areguard la prevenziun ed il cumbat cunter la violenza; per part existan però situaziuns desolatas, sco per exempel en bleras praschuns che vegnan controlladas da bandas criminalas. == Num == Il num ‹Brasilia› deriva dal num portugais pau-brasil per la planta dal lain pernambucan (''Caesalpinia echinata'') che furmava in impurtant product d’export dal temp dals emprims colonisaturs (or dals guauds da la costa da l’Atlantic). ‹Brasa› munta en portugais ‹brastgida/burnida›; l’adjectiv ‹brasil› sa referescha a la colur dal lain, il qual glischa cotschen suenter esser vegnì taglià e vegniva duvrà en l’Europa per colurar taila. Menziun a l’ur merita en pli la suandanta remartgabladad: Dapi il 1325 è da chattar sin chartas geograficas en il vest da l’[[Irlanda]] in’insla da fantom cun num Brasil. Tenor la brev d’in agent englais a [[Cristof Columbus]] da l’onn 1498 duai quella esser vegnida scuverta vers l’onn 1480 da navigaturs da Bristol. L’autur da la brev identifitgescha quella cun il pajais ch’il navigatur venezian [[Giovanni Caboto]] ha scuvert l’onn 1497, numnadamain cun la Terranova.<ref>David B. Quinn: ''The Argument for the English Discovery of America between 1480 and 1494.'' En: ''The Geographical Journal'' 127, nr. 3 (1961), p. 277–285.</ref> == Istorgia == === Culturas indianas === Ils emprims fastizs da vita umana han ins scuvert en la Caverna da Pedra Pintada en il stadi federativ Piauí. Ils pli vegls chats derivan dal temp enturn 9700&nbsp;a.C. Vers 5560&nbsp;a.C. è vegnì duvrà là cheramica (fasa da Paituna). Medemamain tar las pli veglias culturas tutga la fasa d’Itaparica; a l’Abrigo do Sol a Mato Grosso do Sul han ins chattà fastizs quasi tuttina vegls dal temp tranter 9500 e 4000&nbsp;a.C. (tradiziun da Dourado). Chats da skelets cumprovan che las regiuns da costa da la Brasilia odierna eran abitadas enturn 8000&nbsp;a.C. L’utilisaziun da nuschers sa lascha persequitar enavos en l’Amazonia fin 8500&nbsp;a.C., in’agricultura per propi ha inizià tranter 6000 e 2700&nbsp;a.C. – qua è anc bler intschert. En blers lieus han ins promovì tras runcada cun agid dal fieu la creschientscha da plantas specificas che furnivan nutriment, sco per exempel palmas; quest process sa lascha cumprovar il pli tard en il quart u terz millenni a.C. Vitiers è vegnida la cultivaziun dad ierts ed ina moda da viver adina pli sedentara. Il segund tschientaner s.C. sto l’utilisaziun dal terren esser stada spezialmain intensiva, sco che mussa l’uschenumnada Amazonian Dark Earth. Tras cultivaziun da tschertas spezias da plantas e cun meglierar il terren han ils abitants temprivs midà dal tuttafatg l’ecosistem dal Batschigl da l’Amazonas. Er lur colonias – per exempel sin l’immensa insla da flum Marajó – èn stadas bler pli grondas che quai ch’ins ha pensà ditg. Ultra da quai han bleras gruppas erigì uschenumnads mounds, per il pli crests-fossa, ils quals vegnan designads a la costa, sch’els consistan da conchiglias, sco sambaquis. Auters furmavan centers ceremonials u residenzas. Il cumplex da mounds dad Ibibate en l’Amazonia boliviana cumpiglia 11 ha, sulettamain sin l’insla Marajo han ins gia chattà 40 mounds.<ref>Clark L. Erickson: ''Amazonia – The Historical Ecology of a Domesticated Landscape.'' En: Helaine Silverman, William Isbell (ed.): ''Handbook of South American Archaeology'', Springer, 2008, p. 157–183.</ref> En la provinza Mato Grosso han ins scuvert divers abitadis planisads, en ils quals vegniva pratitgà pestga ed agricultura fin en il temp enturn il 1500. Las citads d’ina grondezza da fin a 60 ha eran colliadas ina cun l’autra tras ina rait da vias – cumbain ch’in canu furmava en la gronda part dals territoris la moda da sa mover principala –, en pli èn vegnids a la glisch rempars e puzs artifizials. Sco en blers auters lieus en l’America vegnan ils umans al Xingu ad esser daventads l’unfrenda d’epidemias importadas nà da l’Europa, surtut da la virola. === Temp colonial portugais === [[Datoteca:Pelourinho1-CCBY.jpg|thumb|210px|Architectura dal temp colonial a Salvador da Bahia]] Gia il 1494 han il [[Portugal]] e la [[Spagna]] decidì da divider l’America dal Sid en il Contract da Tordesillas. En quel han ins, sut intermediaziun da papa [[Alexander VI]], partì tranter las duas pussanzas maritimas il mund per lung d’ina lingia imaginara d’orientaziun nord-sid che tanscheva ca. 480&nbsp;km en il vest da las Inslas dal Cap Verd. A la Spagna èn vegnids attribuids tut ils pajais che duevan anc vegnir scuverts en l’America, al Portugal percunter l’Africa e l’Asia. Damai ch’ins aveva definì questa lingia senza enconuscher il decurs precis da la costa dal Nov Mund, tutgava er il piz oriental da l’America dal Sid (ch’era da quel temp anc pli u main nunenconuschent) tar il domini portugais. Premissa per pudair sa patrunar a moda legitima da quests territoris, ha furmà la catolisaziun consequenta da la populaziun indigena.<ref>Rüdiger Zoller: ''Religion in Brasilien,'' en: Markus Porsche-Ludwig, Jürgen Bellers (ed.): ''Handbuch der Religionen der Welt'', toms 1 e 2, Traugott Bautz, Nordhausen 2012, ISBN 978-3-88309-727-5, p. 509–517.</ref> Ils 22 d’avrigl 1500 è il navigatur portugais [[Pedro Álvares Cabral]] ì a riva tar il Porto Seguro odiern (en il sid dal stadi federativ Bahia) ed ha prendì en possess il pajais per la curuna portugaisa. Il temp da 1500 fin 1530 è stà segnà dal commerzi da barat cun la curuna portugaisa. Ma per pudair tegnair a mastrin ils Franzos che consideravan il Contract da Tordesillas sco betg liant e che faschevan cun ils Tupinambá fatschentas da barat per lain cotschen, ha la curuna portugaisa decidì da trametter colonisaturs europeans en la Brasilia.<ref>Urs Höner: ''Die Versklavung der brasilianischen Indianer. Der Arbeitsmarkt in Portugiesisch-Amerika im XVI. Jahrhundert.'' Turitg 1980, p. 29.</ref> L’onn 1549 è la citad Salvador da Bahia odierna (São Salvador da Bahía de Todos os Santos) vegnida proclamada sco chapitala. A partir dal 1530 han ins manà Indios da l’intern dal pajais a la costa, nua che quels han stuì lavurar en il nordost dal pajais sin plantaschas da channa da zutger.<ref>Georg Thomas: ''Die portugiesische Indianerpolitik in Brasilien, 1500–1640.'' Berlin 1968, p. 28s.</ref> Pervi da las persecuziuns, la lavur dira e la predisposiziun dals Indios per malsognas europeicas, èn blers dad els morts. Ils signurs colonials han empruvà sinaquai da remplazzar las forzas da lavur ch’eran idas a perder tras sclavs africans. Suenter lur rapinament èn quels per ordinari vegnids suttamess ad ina conversaziun sfurzada; facticamain han els però mantegnì lur religiuns tradiziunalas. Quai ha furmà il motiv per il svilup dals cults sincretistics tipicamain brasilians candomblé ed umbanda. Fin il 1580 han ils Portugais gì facticamain l’entir pajais sut lur controlla. L’onn 1629 eran ils Ollandais sa stabilids en vischinanza da la citad da Recife odierna ed avevan conquistà il 1637 sut il commando da [[Johan Maurits van Nassau-Siegen]] ils territoris da cultivaziun portugais da lezza regiun, ils quals han sinaquai danovamain enconuschì in curt temp da fluriziun. Fin il 1654 è il nordost, surtut il territori da Pernambuco, stà sut controlla ollandaisa. En la Battaglia da Guararapes èn las truppas ollandaisas vegnidas battidas il medem onn a moda decisiva e puspè stgatschadas dal pajais. Ritgas citads baroccas èn sa sviluppadas en il 17avel tschientaner, cur ch’expediziuns d’uschenumnads bandeirantes han explorà la retroterra e scuvert sper autras ritgezzas natiralas er aur e diamants. Il medem tschientaner han sclavs ch’eran fugids erigì simplas colonias, uschenumnads Quilombos. Cur ch’èn proruts en ils Quilombos sullevaziuns cunter la suppressiun dals nairs, han ins destruì fin il 1699 tut questas colonias. L’onn 1763 è Rio de Janeiro vegnì proclamà sco chapitala, perquai ch’il center economic dal pajais è sa spustà en il sid. 25 onns pli tard ha l’uffizier e dentist Tiradentes mess ad ir ina sullevaziun, la quala ha però fatg naufragi. L’onn 1792 è quest erox naziunal da la Brasilia odierna vegnì executà. A medem temp ha cumenzà in conflict cun la Spagna, perquai che las expediziuns da bandeirantes han, cunter tuttas cunvegnas, cumenzà a spustar vers vest il cunfin occidental dal pajais. === Reginavel ed imperi Brasilia === L’onn 1807 èn truppas franzosas sut [[Napoleun Bonaparte]] penetradas en il Portugal; sinaquai è il retg portugais [[João VI]] fugì sut protecziun britannica en la Brasilia (l’emprima a [[Bahia]], pli tard a [[Rio de Janeiro]]). Là ha el lubì per l’emprima giada il commerzi cun l’exteriur ch’era fin qua scumandà strictamain. Cun la translocaziun dal retg e da l’entira curt roiala ha la Brasilia survegnì il status d’in commember cun ils medems dretgs dal pajais d’origin, e la chapitala Rio de Janeiro era facticamain daventada il center da l’imperi portugais da lezza giada, cun excepziun dal Portugal che steva sut occupaziun franzosa. A chaschun dal Congress da Vienna l’onn 1815 han ins mess a pèr la Brasilia al Portugal. [[Datoteca:DpedroI-brasil-full.jpg|thumb|170px|Pedro I da la Brasilia]] Suenter la retratga da las truppas franzosas or dal Portugal ha il retg João VI stuì returnar il 1821 cunter sia veglia en il Portugal per segirar sia pretensiun al tron. La regenza sur la Brasilia ha el surlaschà a ses figl Pedro. [[Pedro I]] ha declerà ils 7 da settember 1822 a São Paulo l’independenza da la Brasilia dal Portugal ed è sa proclamà ils 22 da settember sco emprim imperatur brasilian. Dus onns pli tard ha cumenzà l’immigraziun intenziunada da Tudestgs cun la fundaziun da l’emprima colonia São Leopoldo a Rio Grande do Sul. L’onn 1828 è la provinza Uruguay, la quala ins aveva annectà l’onn 1821 da l’Argentinia sco provinza cisplatinica, sa declerada independenta suenter trais onns guerra tranter la Brasilia e l’Argentinia. Trais onns pli tard è prorutta ina sullevaziun dal militar, uschia che l’imperatur Pedro I ha abditgà e surdà la regenza a ses figl da tschintg onns Pedro II. L’anteriur imperatur Pedro I è returnà en il Portugal, nua ch’el ha surpiglià l’ierta da ses bab sco retg portugais Pedro IV. In punct supplementar da la constituziun ch’è vegnida deliberada il 1822 ha pussibilità anc il di da la demissiun da Pedro I intginas refurmas. Uschia han ins decidì d’instituir in sulet regent. En la Revoluziun dals farrapos dal 1835 è cun Rio Grande do Sul danovamain sa spartida ina provinza, la quala furmava da qua davent la republica Piratini, fin che quella è, suenter ina guerra da 10 onns cunter las truppas da la regenza, puspè vegnida incorporada en l’imperi. Dal temp dals regents hai dà ina retscha d’ulteriuras sullevaziuns en il nord e nordost dal pajais, las qualas èn vegnidas abattidas relativamain svelt ed han surtut custà la vita a blers povers. === Segund imperi da la Brasilia === L’onn 1840, pia anc avant ch’avair cuntanschì la maiorennitad, è [[Pedro II]] vegnì curunà sco imperatur. L’onn 1864 ha il Paraguay declerà a la Brasilia la guerra. Suenter tschintg onns han la Brasilia, l’[[Uruguay]] e l’[[Argentinia]] victorisà las truppas dal [[Paraguay]] en la guerra la pli sanguinusa da l’istorgia da l’America latina. Cumbain ch’il pajais ha patì pervi dals onns da guerra, ha il boom da cautschuc procurà al pajais in bun svilup economic. La Brasilia disponiva da quel temp dal monopol sin cautschuc e pudeva perquai generar tras l’export grondas entradas. L’onn 1888 ha la princessa ereditara [[Isabella]], ina figlia da Pedro II, abolì uffizialmain la sclavaria cun la ‹lescha dad aur› (Lei Áurea). Cumbain che la sclavaria era gia vegnida bandegiada il 1853, ha il scumond manà a sullevaziuns dals gronds proprietaris da terren e da l’armada; la finala è il militar vegnì tras in putsch a la pussanza. Sinaquai è l’imperatur ì ils 15 da november 1889 a Paris en l’exil ed ha fatg libra la via a l’emprima republica. === Republica ed oligarchia === L’emprima republica brasiliana cun constituziun federativa è vegnida proclamada ils 24 da favrer 1891 dal marschal [[Manuel Deodoro da Fonseca]] sco Stadis unids da la Brasilia (República dos Estados Unidos do Brasil). Il proxim temp è s’etablì in sistem oligarchic. La bainstanza era segirada tras la gronda dumonda suenter café, e l’economia sa concentrava sin quest rom. En l’[[Emprima Guerra mundiala]] è la Brasilia entrada uffizialmain da la vart dals Alliads cunter la [[Germania]], però senza sa participar activamain a las acziuns da guerra. Durant ils onns da guerra è la dumonda suenter café sa reducida fermamain. Ils onns 1920 ha ina gronda part da la populaziun pretendì ina fin da l’oligarchia. === L’èra da Getúlio Vargas ed ils onns suenter === [[Datoteca:50º_Aniversário_da_República_Brasileira.png|thumb|210px|Vargas a chaschun d’ina parada l’onn 1939]] Cur ch’ils pretschs da café èn danovamain sa reducids massivamain ils onns 1930, ha [[Getúlio Vargas]], il ‹bab dals povers›, manà ina sullevaziun ed è schizunt daventà president. Ils emprims mais da ses temp da regenza è l’economia da la Brasilia creschida marcantamain. Il dretg da votar da las dunnas, il secret d’elecziun e l’elecziun da proporz èn vegnids introducids l’emprima giada en la Brasilia cun il dretg d’eleger dal 1932, puspè revocads il 1937 tar la proclamaziun da l’Estado Novo e reintroducids il 1945.<ref>Jad Adams: ''Women and the Vote. A World History.'' Oxford University Press, Oxford 2014, ISBN 978-0-19-870684-7, p. 437.</ref> L’onn 1937 è vegnì fixà il domini da Vargas sco «dictatur bainvulent». L’onn 1942, sut pressiun dals [[Stadis Unids]], ha la Brasilia declerà la guerra cunter las Pussanzas da l’axa. Vargas ha tramess en l’[[Italia]] in contingent da 25&nbsp;000 umens (Força Expedicionária Brasileira), ils quals èn tranter auter sa participads a la Battaglia al Monte Cassino. Suenter la fin da la [[Segunda Guerra mundiala]] ha l’armada destituì Vargas. Gia tschintg onns pli tard al ha il pievel danovamain elegì sco president. Perquai ch’ils Stadis Unids sa mettevan cunter la politica socialistica da la Brasilia, e la dretga e l’armada han sinaquai pretendì che Vargas demissiuneschia, ha quel commess l’onn 1954 suicidi. Ses successur [[Juscelino Kubitschek]] ha procurà cun agid dal Partido Trabalhista Brasileiro (PTB) per novs investiturs da l’exteriur, ils quals han dà la fin dals onns 1950 novs impuls a l’economia brasiliana. L’onn 1960 è alura [[Jânio da Silva Quadros]] daventà president. Suenter esser entrà en uffizi l’onn 1961 ha el empruvà da schliar la dependenza dals Stadis Unids e da consolidar il budget statal deficitar. Gia suenter paucs mais en uffizi è el puspè sa retratg; ses successur, il vicepresident da fin qua [[João Goulart]], è entrà en uffizi curt temp suenter che la nova chapitala [[Brasília]] era vegnida inaugurada suenter in temp da construcziun da trais onns. Er Goulart n’era betg incontestà en la populaziun, uschia che sias cumpetenzas èn stadas limitadas durant las emprimas trais elecziuns presidialas. === Temp da la dictatura militara === Tranter il 1964 ed il 1985 è la Brasilia vegnida regida dal militar. Durant quel temp han surtut ils Indios patì da violaziuns dals dretgs umans; l’economia è bain vegnida sustegnida, ma a medem temp ha il stadi mess ad ir gronds projects da prestige (Transamazônica, l’ovra idraulica Itaipú, l’ovra atomara Angra dos Reis, autostradas). La consequenza da questa politica èn stads auts debits dal stadi e manaschis statals nunrentabels. L’onn 1964 ha il militar fatg in putsch e destituì João Goulart. Il nov reschim sut marschal [[Humberto Castelo Branco]] ha supprimì l’opposiziun sanestra e retratg a radund 300 persunas ils dretgs politics. Ina lescha ch’è vegnida relaschada il 1965 ha restrenschì las libertads burgaisas, ha attribuì a la regenza naziunala dapli pudair e statuì ch’il president ed il vicepresident duain vegnir elegids tras il Congress. L’anteriur minister da guerra marschal [[Artur da Costa e Silva]] è vegnì elegì il 1966 sco president. Sin chaumas e protestas da students e dal clerus catolic ha il reschim militar reagì cun censura ed acziuns da purificaziun politica. Quai ha er cuntinuà sut ils dus presidents successurs (ed anteriurs generals) [[Emílio Garrastazu Médici]] (a partir dal 1969) ed [[Ernesto Geisel]] (a partir dal 1974). Da l’autra vart ha il reschim militar però er procurà per ina tscherta stabilitad politica e promovì intenziunadamain l’industria, quai ch’ha fatg flurir l’economia e manà en il decurs dals onns 1970 a vastas investiziuns nà da l’exteriur. L’entschatta dals onns 1980 ha la regenza militara mitigià decididamain la repressiun. Ed il 1985, per mancanza d’opziuns entaifer il cader militar e gia entamez ina crisa economica cun inflaziun galoppanta, han ins la finala admess elecziuns libras. === Democrazia dapi il 1985 === [[Datoteca:Protesto_contra_o_aumento_de_passagens_em_Recife-PE.jpg|thumb|150px|Protests a Recife l’onn 2013]] L’onn 1985 è suandada la Nova República (u sisavla republica). La regenza ha gì da batter cunter enorms debits envers l’ester, iperinflaziun e corrupziun ed è ultra da quai stada davant la sfida da stabilisar la nova democrazia. Ils 26 d’avrigl 1991 ha gì lieu la fundaziun da Mercosur (portugais Mercosul). Quest martgà communabel da la Brasilia cun ils stadis vischins Argentinia, Paraguay ed Uruguay enserra radund 230 milliuns abitants ed ha l’intent da rinforzar l’economia dals stadis commembers e tras quai la posiziun da l’America latina en il mund. L’onn 1993 ha la populaziun da la Brasilia pudì s’exprimer en in referendum tant davart la furma da stadi sco er la furma da regenza. Las votantas ed ils votants han dà cleramain la preferenza a la republica (envers la monarchia) ed al sistem da regenza presidial (enstagl parlamentar). Il 1994 è vegnida decidida ina refurma cumplessiva da la valuta, quai ch’ha pussibilità da terminar l’iperinflaziun. Ils ultims decennis è la politica da la Brasilia stada segnada differentas giadas da rinfatschas da corrupziun envers il president, quai ch’ha adina puspè sveglià la malaveglia en la populaziun (en furma da demonstraziuns, chaumas) e per part er manà a demissiuns resp. relaschadas. == Politica == La Brasilia furma ina republica federala presidiala. Ella sa cumpona da la confederaziun, dals stadis federativs e da las communas. La pussanza legislativa a nivel da la confederaziun vegn exequida tras il Congress naziunal che sa cumpona da la Chombra da deputads e dal Senat. Ils 513 deputads vegnan elegids per 4 onns, ils 81 senaturs per 8 onns. La constituziun datescha dal 1988 ed è vegnida amplifitgada pliras giadas. La regenza dal stadi consista dal president sco schef da stadi (ed a medem temp schef da la regenza), dal vicepresident sco er da radund 25 ministers. Il president vegn elegì cun ina maioritad absoluta da las vuschs per ina perioda d’uffizi da quatter onns directamain dal pievel. Il president po vegnir reelegì ina giada per in’ulteriura perioda d’uffizi. El dispona da vastas cumpetenzas executivas sco schef da stadi e schef da la regenza e metta sez ensemen il cabinet. La Brasilia sa divida en 26 stadis federativs ed en il district federal cun la chapitala [[Brasília]]. Ils stadis federativs disponan d’atgnas constituziuns e leschas, las qualas ston correspunder a las normas statuidas en la constituziun federala. Ils schefs da regenza dals stadis federativs, ils guvernaturs, vegnan elegids per quatter onns en elecziun directa. En l’Index da democrazia dal magazin britannic ‹The Economist› ha la Brasilia figurà il 2019 sin plaz 52 da 167 stadis e vala uschia sco «democrazia incumpletta».<ref>[https://infographics.economist.com/2020/democracy-index-2019/index.html ''Democracy Index 2019''].</ref> En il rapport ‹Freedom in the World 2017› da l’organisaziun nunguvernamentala Freedom House vegn il sistem politic dal pajais giuditgà sco «liber». === Parlament === [[Datoteca:Brasilia_Congresso_Nacional_05_2007_221.jpg|thumb|240px|Edifizi dal Congress naziunal a Brasília]] Il parlament brasilian, il Congresso Nacional, consista da duas chombras: Il Senat (Senado Federal do Brasil) sa cumpona da 81 senaturs. En mintgin dals 27 stadis federativs vegnan elegids tenor elecziun da maiorz trais senaturs per periodas d’uffizi dad otg onns. Il 2019 eran represchentadas en il Senat 19 differentas partidas. La chombra da deputads (Câmara dos Deputados do Brasil) dumbra 513 sezs. Ils deputads vegnan elegids tenor proporz per mintgamai quatter onns. Il 2019 dumbrava la Chombra da deputads 25 partidas. === Partidas === In problem politic da la Brasilia èn partidas relativamain flaivlas senza programs ideologics. Quellas furman coaliziuns ch’èn savens be da curta durada. Uschia ston las leschas per il pli vegnir deliberadas tras cunvegnientscha. Las bleras partidas pitschnas e la corrupziun mainan ad ina situaziun politica instabila ed ad in’administraziun publica ch’è savens sfurzada ad inactivitad. === Politica exteriura === A la Brasilia sco pli grond pajais da l’America latina (surfatscha, populaziun, economia) cumpeta ina rolla directiva regiunala e globala. Tar ils pli impurtants accents da la politica exteriura brasiliana tutgan la tgira da las relaziuns tar ils stadis da la regiun (t.a. en rom da las organisaziuns regiunalas UNASUR e MERCOSUL), e tar partenaris tradiziunals en l’America dal Nord ed en l’Europa. Ultra da quai persequitescha la Brasilia finamiras da la collavuraziun economica tranter ils uschenumnads stadis BRICS (Brasilia, [[Russia]], [[India]], [[China]] ed [[Africa dal Sid]]). Plinavant sa stenta la Brasilia da rinforzar la vusch dal sid entaifer il process da globalisaziun, tranter auter cun refurmar las Naziuns unidas (sedia permanenta per la Brasilia en in Cussegl da segirezza da l’UNO extendì) e cun occupar posiziuns da cader en organisaziuns internaziunalas. Er areguard cuntegns centrals da la politica da globalisaziun (sper la politica da finanzas ed economica t.a. la politica da l’ambient, dal clima e dal svilup) sa stenta la Brasilia da gudagnar influenza. === Militar === Suenter decennis da dictatura militara regia entaifer la politica ed en la populaziun ina tscherta sceptica envers las forzas armadas. Ultra da quai n’exista nagina smanatscha d’ordaifer per propi: Ils stadis da l’America latina èn s’alliads betg be economicamain, mabain er militarmain, quai che rinforza la segirezza e stabilitad en la regiun. Umens a partir da 18 onns èn obligads al servetsch militar. Las forzas terrestras dumbran radund 190&nbsp;000 schuldads, l’aviatica militara 73&nbsp;500 persunas ed er la marina è – sco las ulteriuras part da l’armada – bain dotada ed equipada cun material modern. La Brasilia furma il tschintgavel grond exportader d’armas en tut il mund. Durant la dictatura militara ha existì sur blers onns in project secret d’armas atomaras. Il ministeri da defensiun ha disponì il 2016 d’in budget da radund 23 milliardas dollars; dapi il 2006 muntan las expensas per il militar a radund 1,3 fin 1,5 procent dal product naziunal brut. === Sutdivisiun administrativa === [[Datoteca:Brazil,_administrative_divisions_(regions)_-_Nmbrs_-_colored.svg|thumb|220px|Las tschintg regiuns]] La Brasilia sa divida en 26 stadis federativs ed in district federal (Distrito Federal). Quels èn partids en tschintg regiuns: ;1. Nord (Região Norte): Acre, Amapá, Amazonas, Pará, Rondônia, Roraima, Tocantins Il nord cumpiglia 45,27&nbsp;% da la surfatscha da la Brasilia. A medem temp sa tracti da la regiun cun ils pli paucs abitants. Il nordvest è pauc urbarisà e strusch sviluppà industrialmain; persuenter sa chatta qua cun il Batschigl da l’Amazonas in dals pli gronds ecosistems dal mund. ;2. Nordost (Região Nordeste): Alagoas, Bahia, Ceará, Maranhão, Paraíba, Pernambuco, Piauí, Rio Grande do Norte, Sergipe Stgars in terz dals Brasilians vivan en il nordost. La regiun è culturalmain fitg variada. Ella è segnada dal domini colonial portugais, da la cultura africana dals anteriurs sclavs e betg il davos d’influenzas indianas. ;3. Regiun central-occidentala (Região Centro-Oeste): Goiás, Mato Grosso, Mato Grosso do Sul, Distrito Federal do Brasil L’impurtanza economica da questa regiun deriva surtut da ses ritgs giaschaments da materias primas. Tuttina n’è il center occidental betg fitg urbarisà; ina mesira da rinforzar la regiun ha t.a. furmà la dischlocaziun da la chapitala a Brasília. ;4. Sidost (Região Sudeste): Espírito Santo, Minas Gerais, Rio de Janeiro, São Paulo En il sidost vivan dapli umans che en mintg’auter pajais da l’America dal Sid. Cun las aglomeraziuns da São Paulo e Rio de Janeiro furma questa regiun il motor economic dal pajais. ;5. Sid (Região Sul): Paraná, Santa Catarina, Rio Grande do Sul Il sid furma la pli pitschna regiun da la Brasilia. Las relaziuns climaticas correspundan pli u main a quellas da l’Europa dal Sid. La regiun mussa cleras influenzas dals immigrants tudestgs e talians ch’èn surtut ids a star en quest territori. Radund 85&nbsp;% dals abitants èn alvs. ==== District federal ==== Dal temp da l’imperi brasilian furmava [[Rio de Janeiro]] la chapitala da la Brasilia ed aveva il status d’ina citad neutrala (Município Neutro), quai che correspunda pli u main ad in district da chapitala. Cun transfurmar il 1889 las provinzas en stadis federativs, è daventà dal Município Neutro in Distrito Federal. L’onn 1960 è la chapitala vegnida translocada a [[Brasília]], medemamain il Distrito Federal. Il district spezial enturn Rio de Janeiro è stà transfurmà per in temp en il stadi federativ Guanabara, fin che Guanabara è vegnì integrà il 1975 en il stadi federativ Rio de Janeiro. Il Distrito Federal ha ina muntada speziala. El è fixà en la constituziun ed è suttamess directamain a la regenza brasiliana. ==== Impurtantas citads ed aglomeraziuns ==== 75&nbsp;% da la populaziun da la Brasilia viva en citads (situaziun dal 2017). Las pli grondas aglomeraziuns (mintgamai cun lur citad principala) èn [[São Paulo]] cun ca. 21,4 milliuns abitants, [[Rio de Janeiro]] cun ca. 12,2 milliuns, [[Belo Horizonte]] cun ca. 5,9 milliuns, il district da la chapitala [[Brasília]] cun ca. 4,4 milliuns, [[Porto Alegre]] cun ca. 4,2 milliuns, [[Salvador da Bahia]] cun ca. 4,0 milliuns, [[Fortaleza]] e [[Recife]] cun mintgamai ca. 3,9 milliuns e [[Curitiba]] cun ca. 3,5 milliuns abitants. [[Datoteca:Centro SP2.jpg|thumb|right|220px|São Paulo]] [[São Paulo]] furma la pli gronda chapitala da la Brasilia, da l’America dal Sid ed a medem temp da l’entira emisfera meridiunala ed il motor economic da la Brasilia. Sco center industrial dal pajais attira la citad cuntinuadamain immigrants, uschia ch’il dumber d’abitants è sa dublegià entaifer 40 onns. Questa creschientscha rapida ha fatg da la citad in center da finanzas, da cultura e da scienza, ma er manà a problems da traffic, a polluziun da l’ambient ed a criminalitad. [[Rio de Janeiro]] ha furmà bunamain 200 onns la chapitala da la Brasilia, fin che Brasília è vegnì proclamà il 1960 sco chapitala. Tuttina è Rio de Janeiro restà la pli enconuschenta citad dal pajais. Turists l’apprezieschan pervi dal carnaval e las splagias che tutgan tar las pli bellas en tut il mund. Sper la muntada economica dal turissem è qua er da chasa industria producenta. Davent dals centers turistics ha Rio de Janeiro da cumbatter ils problems tipics d’ina citad gronda, surtut la criminalitad e la povradad da grondas parts da la populaziun. La chapitala [[Brasília]] è vegnida erigida ils onns 1960 entaifer trais onns. I sa tracta d’ina chapitala planisada classica, la quala [[Lúcio Costa]] ha concepì per incumbensa dal president da lezza giada [[Kubitschek]]; [[Oscar Niemeyer]] ha projectà l’edifizi da la regenza. Brasília dueva oriundamain figurar sco exempel per ina planisaziun urbanistica excellenta. En impurtants puncts n’è il svilup però betg progredì sco quai ch’igl era planisà, ed uschia è la chapitala en il fratemp medemamain segnada en ses districts exteriurs da favellas. Oz vivan en la citad stgars 200&nbsp;000 abitants, la regiun metropola dumbra ca. 4,4 milliuns. === Dretg === Sisum il sistem da giurisdicziun brasilian sa chatta il Supremo Tribunal Federal cun sedia en la chapitala Brasília. == Economia == === Svilup istoric e situaziun actuala === Fin la fin dal 19avel tschientaner viveva la populaziun surtut da l’export da products agrars. Alura ha l’industrialisaziun progredinta dal pajais manà ad ina mancanza da forzas da lavur, la quala è anc pegiurada cun la fin da la sclavaria l’onn 1888. Quai ha carmalà en il pajais in grond dumber d’immigrants, sper Portugais e Spagnols sutut Tudestgs, Talians, Polonais e Giapunais. Durant l’[[Emprima Guerra mundiala]] è il pajais vegnì en ina crisa economica, perquai ch’ils pli impurtants artitgels d’export (café, zutger etc.) èn stads pertutgads d’in’immensa crudada dals pretschs. Agid è arrivà en furma da chapital e d’immigrants or da la [[Gronda Britannia]]. Il 1917 hai dà a [[São Paulo]] e [[Rio de Janeiro]] emprimas grondas undas da chaumas, sin las qualas la regenza ha reagì cun suppressiun. Ils onns 1920 èn sa furmadas partidas da lavurants e sindicats, ma quai n’ha betg gidà a rinforzar lur posiziun en il stadi, damai ch’ils lavurants n’avevan nagins represchentants en las classas superiuras. En la segunda mesadad dal 20avel tschientaner dueva la Brasilia alura sa sviluppar a la pli ferma economia en l’America dal Sid ed er cuntanscher ina muntada respectabla en il martgà mundial. Quai surtut grazia als secturs gronds e bain sviluppads da l’agricultura, industria da minieras, producziun e servetschs sco er pervi da las grondas reservas da forzas da lavur. == Situaziun actuala == [[Datoteca:Tés_de_cafés_após_a_passagem_da_maquina_de_colheita.jpg|thumb|right|220px|Plantascha da café]] Cun in product naziunal brut da radund 1800 milliardas dollars (2016) furma la Brasilia la novavel gronda economia publica dal mund.<ref>''Der neue Fischer Weltalmanach 2017''. S. Fischer Verlag GmbH, Francfurt a.M, settember 2016, p. 642.</ref> Las entradas per chau han muntà il medem onn ca. 8700 dollars. La structura economica da la Brasilia è segnada dal sectur central servetschs cun ca. 65&nbsp;%, da l’industria cun 17&nbsp;% e da l’economia agrara cun ca. 6,7&nbsp;% dal product naziunal brut (‹agrarbusiness›/producziun ed elavuraziun da materias primas agraras: total ca. 25&nbsp;% dal PNB). Fin l’entschatta dal 21avel tschientaner han autas ratas da creschientscha e d’occupaziun garantì l’interess da l’exteriur d’investir en il pajais. Suenter la fin dal boom economic, la diminuziun dals pretschs per materias primas, ils debits creschents dal sectur privat ed ina productivitad fitg bassa, ha la regenza empruvà da mantegnair la creschientscha economica a moda artifiziala (tras expensas statalas e subvenziuns). Quai dueva la finala manar ad in deficit dal budget dramatic, far erodar la confidenza d’interpresas, investiders e consuments e manar il pajais per in temp en ina greva recessiun. Cun bundant 200 milliuns abitants furma il martgà intern il motor principal per la conjunctura (cun bundant 80&nbsp;% dal PNB). L’economia da l’exteriur gioga cun ina cumpart da radund 20&nbsp;% al product naziunal brut ina rolla relativamain pitschna. Ina sfida spezialmain gronda areguard la creschientscha economica furma la quota d’investiziuns ch’è cun cleramain sut 20&nbsp;% dal product naziunal brut er a nivel internaziunal fitg bassa. Ils pli gronds problems economics dal pajais furman il sgurdin cuntinuant dals pretschs da materias primas, la nauscha infrastructura, la bassa productivitad da las interpresas e l’auta corrupziun en il pajais. L’onn 2017 lavuravan 9,4&nbsp;% da tut las forzas da lavur en l’agricultura, 32,1&nbsp;% en l’industria e 58,5&nbsp;% en il sectur da servetschs. La quota da dischoccupads – ch’era creschida cuntinuadamain ils onns precedents – ha muntà il medem onn a 11,8&nbsp;%. L’uniun da duana sidamericana Mercosul rinforza bain il martgà en l’America latina, ma sper la Brasilia han er auters pajais da la regiun da sbatter cun problems economics (t.a. [[Argentinia]], [[Venezuela]], [[Ecuador]]). Sper ils stadis latinamericans furman la [[Republica Populara da la China]], ils [[Stadis Unids]] e l’[[Uniun europeica]] ils pli impurtants partenaris da commerzi. In stausch tut spezial per l’economia avev’ins sperà dal Campiunadi mundial da ballape dal 2014 e dals Gieus olimpics dal 2016; ma tar omaduas occurrenzas grondas han ils custs surpassà per lunschor las entradas. Perquai hai mintgamai dà avant las occurrenzas grondas protestas. En il Global Competitiveness Index che mesira la capacitad da concurrer dals stadis sa chattava la Brasilia il 2017–18 sin plaz 80 da 137. En l’Index per libertad economica è la Brasilia stada il 2017 sin plaz 140 da 180. === Agricultura === L’agricultura brasiliana è da gronda muntada betg be per il pajais sez, mabain er a nivel global. Teoreticamain pudess la Brasilia nutrir radund ina milliarda umans, uschia ch’ella vala sco ‹nutridra dal mund›. En media vegnan realisads 40&nbsp;% dal product naziunal brut cun l’agricultura ed ils roms industrials ch’èn colliads cun quella e tar radund 43&nbsp;% da tut ils exports sa tracti da bains agriculs. Tut en tut dispona la Brasilia d’ina surfatscha d’utilisaziun agricula da radund 248 milliuns hectaras; vitiers vegnan mintg’onn radund 2 milliuns hectaras terren nov. Surtut en la part centrala dal pajais datti manaschis che cultiveschan surfatschas da 100&nbsp;000 hectaras u dapli. Quai ha fatg da la Brasilia il pajais decisiv per fixar ils pretschs sin il martgà global per products agrars sco zutger, fava da soja, café, suc d’oranschas e charn (bov, portg, giaglinom). E cun quai n’è il potenzial betg exaurì: pervi da las grondas reservas da terren pudess l’agricultura anc augmentar considerablamain las racoltas. Crititgà vi da l’agricultura brasiliana vegnan las grondas quantitads da ladim artifizial e da pesticids che vegnan duvradas, la producziun per l’export en furma da monoculturas sin fitg grondas surfatschas, il fatg ch’i vegnan savens cultivadas plantas per gudagnar energia (p.ex. soja) enstagl da cultivar vivonda per la populaziun locala, sco er las relaziuns da lavur e da possess sin las plantaschas (‹baruns da zutger› e.a.). === Ritgezzas mineralas === En la Brasilia vegnan explotads fier, mangan, bauxit, nichel, zin, argient, aur, diamants, charvun, gas natiral, petroli ed uran. Il pajais furma il pli grond furnitur da fier en tut il mund; las reservas duessan bastar per cuvrir il basegn mundial dals proxims 500 onns. Mintga di vegnan explotads 1,5 milliuns barrel petroli. E cun excepziun da diamants derivan 60&nbsp;% da tut las pedras preziusas che vegnan elavuradas da la Brasilia. === Impurtantas interpresas === Impurtantas interpresas brasilianas èn Petrobras (petroli), Companhia Vale do Rio Doce (minieras), Gerdau (elavuraziun da metal), Embraer (construcziun d’aviuns), Organização Odebrecht (industria da construcziun) e BRF (victualias). Petrobras furma ina da las pli grondas interpresas d’energia dal mund; ils ultims onns ha il concern però patì pervi dal nausch pretsch d’ieli ed in grond scandal da corrupziun. Il concern da minieras Vale è il pli grond producent da minerals da fier en tut il mund. Sper minieras e ports da spediziun posseda il concern er ina gronda part da la rait da viafier dal pajais. Il 1997 è l’interpresa vegnida privatisada, ma a moda indirecta (fonds da pensiun, banca d’investiziun statala) ha il maun public mantegnì si’influenza. Er il constructur d’aviuns Embraer tutgava oriundamain al stadi, sa chatta oz però per gronda part en ils mauns d’investiders privats. Damai ch’ils concurrents Boeing ed Airbus produceschan aviuns pli gronds, furman ils jets dad Embraer oz ina part fixa da l’aviatica regiunala e da fatschenta en tut il mund. Er grondas interpresas da l’exteriur elegian la Brasilia sco lieu principal per lur activitads en l’America dal Sid, uschia per exempel Volkswagen, Fiat, Nestlé u Parmalat. === Turissem === [[Datoteca:Morro_Dois_Irmãos_-_Fernando_de_Noronha.jpg|thumb|right|220px|Fernando de Noronha]] Il turissem n’è anc betg uschè impurtant en il pajais e realisescha be var 0,5&nbsp;% dal product naziunal brut (media mundiala: 10&nbsp;%). Il dumber da turists annual munta a ca. 4,8 milliuns. Magnets turistics furman surtut las splagias ed il carnaval da Rio de Janeiro, la chapitala Brasília, il Batschigl da l’Amazonas, il nordost cun sias splagias e sia cultura multifara e las Cascadas d’Iguazú. Il motiv per il dumber da turists relativamain pitschen (en Brasilia vegnan sin in visitader 37 indigens, en Germania per exempel ca. 4,6) è d’attribuir a differents facturs. Tranter auter n’è l’infrastructura savens betg fitg favuraivla al turissem; uschia èn sgols a l’intern dal pajais ed a l’exteriur chars ed en l’entir pajais datti be paucs sgols da charter. === Budget dal stadi === Il budget dal stadi ha cumpiglià il 2015 expensas en l’autezza da bundant 641 milliardas dollars ed entradas da radund 631 milliardas dollars. Da quai resulta in deficit dal budget en l’autezza da 0,6&nbsp;% dal product naziunal brut. Ils debits dal stadi han muntà l’onn 2015 var 67,3&nbsp;% dal product naziunal brut. Il 2006 èn vegnidas impundidas da las expensas statalas 7,5&nbsp;% dal product naziunal brut en la sanadad, 4,0&nbsp;% en la furmaziun (2004) e 2,6&nbsp;% en il militar. === ‹Custs brasilians› ed autras sfidas actualas === Il motiv principal per la mancanza d’investiziuns resp. per betg pudair trair a niz a moda optimala il potenzial economic dal pajais furman ils uschenumnads ‹custs brasilians› (portugais ‹Custo Brasil›). Tar quels tutgan ils custs tras corrupziun, la nauscha infrastructura logistica, autas taglias, auts custs da finanziaziun u l’aut nivel da paja collià cun ina mancanza da persunas qualifitgadas. Da cumbatter il Custo Brasil furma ina da las finamiras centralas da la politica economica actuala; tranter auter investescha il stadi milliardas en meglierar l’infrastructura e la logistica. In problem actual da l’economia brasiliana furma l’urbanisaziun creschenta e la migraziun da la populaziun rurala en las citads. Sulettamain en la chapitala Brasília crescha quella per radund 3&nbsp;% ad onn, quai ch’ha consequenzas catastrofalas en ils quartiers dals povers. In’ulteriura sfida furma en general l’inflaziun ed il grond foss tranter ina minoritad da la populaziun bainstanta e bain scolada e la maioritad senza pli gronda furmaziun che viva per gronda part al minimum d’existenza. == Infrastructura == === Rait da traffic === ==== Traffic sin via ==== La rait da vias da la Brasilia furma cun radund 1,5 milliuns km la quart gronda dal mund; var 350&nbsp;000&nbsp;km èn asfaltads. Il num brasilian per via da transit è Rodovia. Tenor stimaziuns prendan mintg’onn var 1,2 milliardas viagiaturs la via sur las Rodovias, entant che be var 80 milliuns sgolan. Las vias sa chattan però savens en in stadi desastrus; en il nord èn ellas en general main bunas che en il sid. Tuttas vias da transit pli grondas èn perquai munidas cun Borracharias (lieus da stgamiar pneus). Bus circuleschan tranter tuttas citads pli grondas en intervals regulars ed er tranter citads pli pitschnas a moda vaira fidabla. Igl existan differentas classas da pretschs, dal simpel bus da viadi fin al bus climatisà cun televisiun ed accumpagnader da viadi. Il traffic sin via vala sco malsegir. Il 2013 hai dà en Brasilia en tut 23,4 morts en il traffic sin 100&nbsp;000 abitants (per cumparegliar: en Svizra 2,7). Tut en tut èn uschia vegnidas per la vita lez onn en il traffic sin via 41&nbsp;000 persunas. La quota da morts è anc bundant pli auta sch’ins tira en consideraziun che la rata da motorisaziun dal pajais n’è betg fitg auta (il 2016: 249 autos sin 1000 abitants). ==== Traffic da viafier ==== [[Datoteca:Comboio_Variante_Boa_Vista-Guaianã_km_169.jpg|thumb|right|200px|Traffic da viafier a Boa Vista (São Paulo)]] Las colliaziuns da viafier vegnan plitost reducidas, ma tuttina exista anc ina rait da viafier d’ina lunghezza da bunamain 30&nbsp;000&nbsp;km. A l’entschatta dal 20avel tschientaner è la viafier stada d’impurtanza speziala per il svilup economic dal pajais. Suenter che la rait da vias è vegnida extendida a moda rasanta, ha la viafier però pers sia muntada centrala. En il fratemp ha quella en Brasilia be ina pitschna fin nagina muntada pli. Il traffic da martganzia sa splega cun camiuns u navs; al traffic a gronda distanza da persunas servan per ordinari bus. Sin trajects che mainan tras regiuns muntagnardas curseschan anc trens nostalgics che servan sco attracziun turistica. ==== Traffic aviatic ==== Pervi da las fitg grondas distanzas daventan er sgols entaifer la Brasilia adina pli impurtants. Per la gronda part dals Brasilians èn ils custs però memia auts, uschia ch’els fan er viadis fitg lungs en bus. I s’etableschan percunter adina dapli societads aviaticas ch’emprovan da porscher tenor il model da las airlines bunmartgadas europeicas sgols pajabels a l’intern dal pajais. Il pli grond eroport dal pajais è l’Aeroporto Internacional de São Paulo/Guarulhos. Per distgargiar las duas plazzas aviaticas da São Paulo duai la plazza aviatica da Viracopos, en ina distanza da 80&nbsp;km da São Paulo, vegnir extendida a la pli gronda plazza aviatica da l’America latina cun ina capacitad da fin a 55 milliuns passagiers ad onn. ==== Navigaziun ==== Las vias da navigaziun interna han ina lunghezza totala da var 50&nbsp;000&nbsp;km. La flotta da commerzi e vitgira consista da var 475 navs. Ils pli gronds ports brasilians sa chattan a Belém, Fortaleza, Ilhéus, Imbituba, Manaus, Paranaguá, Porto Alegre, Recife, Rio de Janeiro, Rio Grande, Salvador, Santos e Vitória. === Telecommunicaziun === Il sistem da telefon naziunal e da telefonia mobila è fitg vast e funcziuna bain. Conversaziuns localas èn per part gratuitas. Igl existan trais cabels maritims coaxials ed er ils sistems da func e da satellit funcziunan bain. === Energia === La producziun d’electricitad sa basa en la Brasilia per gronda part sin funtaunas regenerativas, surtut sin l’utilisaziun da la forza idraulica ch’ha contribuì il 2011 radund 80&nbsp;% da l’entira producziun d’electricitad. Las ulteriuras energias regenerablas han cumpiglià il medem onn 6,6&nbsp;%, l’energia fossila ca. 10&nbsp;% e l’energia nucleara stgars 3&nbsp;%. Il potenzial da las ovras idraulicas è en il fratemp exaurì; sco problematicas èn en pli sa mussadas fasas da sitgira ch’han mussà la dependenza da la forza idraulica e manà – surtut il 2001 e 2002, cur che la cumpart da la forza idraulica muntava a bundant 90&nbsp;% – a problems socials e politics. Perquai sa stenta la regenza da diversifitgar las structuras da producziun. En quest connex vegn surtut promovida l’energia da vent, la quala duai a mesa vista curclar bundant 10&nbsp;% da la producziun d’electricitad. Daspera dispona la Brasilia da reservas d’ieli considerablas. La rait da conducts d’ieli ha ina lunghezza totala da radund 3000&nbsp;km, quella da gas natiral da bundant 4000&nbsp;km. Dapi ils onns 1980 promova il pajais la producziun d’ethanol cun channa da zutger. Sur lung temp ha la Brasilia furmà il pli impurtant producent da bioethanol en tut il mund. == Cultura == === Medias === En Brasilia existan radund 530 gasettas dal di cun in’ediziun totala stimada da 6,5 milliuns exemplars.<ref>Hans-Bredow-Institut für Medienforschung (ed.): ''Medien von A bis Z.'' Bonn 2006, p. 63.</ref> Las pli enconuschentas èn Folha de São Paulo, Estado de São Paulo, O Día ed O Globo. Quest’ultima tutga a la gruppa Globo che dominescha la cuntrada mediala brasiliana ed a la quala vegn fatg la reproscha da favurisar singulas partidas u candidats. Rede Globo è er il numer in sin il martgà quai che reguarda la producziun da Telenovelas. Var 80&nbsp;% da quellas vegnan exportadas. En il fratemp pericliteschan però concerns internaziunals e l’internet lur posiziun. Sper radund 20 emetturs da televisiun statals datti en l’entir pajais radund 250 emetturs privats; e sper il program da radio statal existan var 2900 staziuns privatas. L’onn 2002 è la constituziun vegnida midada en quel senn che la cumpart d’interpresas da l’exteriur a las medias naziunalas na dastga betg surpassar 30&nbsp;%. En la rangaziun da la libertad da pressa, che vegn edida da Reporters senza cunfins, è la Brasilia stada il 2017 sin plaz 103 da 180. In grond problem areguard l’independenza da las medias e la libertad da pressa furma il fatg che quasi tut ils gronds concerns da medias dal pajais sa chattan en ils mauns d’intginas paucas persunas. === Art === [[Datoteca:Americo-noite.jpg|thumb|180px|‹A Noite e os Gênios do Estudo e do Amor› da Pedro Américo (1886)]] L’art è sa sviluppà en la Brasilia en stretga relaziun cun la religiun. Durant il temp colonial ha dominà l’art sacral. Tranter auter èn diversas baselgias vegnidas decoradas a moda artistica. La collavuraziun tranter entagliaders, tagliacrappa e picturs era uschè stretga che er la tscherna da las colurs vegniva coordinada tranter pèr e che las baselgias tutgan oz tar las pli bellas en tut l’America. Ornadas a moda pompusa eran las baselgias gia en il 17avel tschientaner; las pli grondas e pli custaivlas ovras d’art èn alura vegnidas stgaffidas en il 18avel tschientaner. Tranter ils picturs artists dal classicissem è surtut da numnar [[Alejandro Ciccarelli]] ch’era naschì a Napoli. Als impressiunists temprivs ha appartegnì [[Giovanni Battista Castagneto]] che derivava medemamain da l’Italia. Ma pir en il 20avel tschientaner è l’impressiunissem, il qual era gia sa fatg valair en l’Europa ils ultims onns dal 19avel tschientaner, s’etablì per propi. Impurtants artists dal tranterguerras èn stads [[Anita Malfatti]], [[Manuel Santiago]] (1897–1987) e [[José Pancetti]] (1902–1958); anc pli enconuschent è però [[Cândido Portinari]] che vala sco pli impurtant artist brasilian dal 20avel tschientaner. Damai ch’el lavurava cun colurs autamain toxicas, ha el survegnì cancer ed è mort baud. Sias famusas ovras d’art embelleschan edifizis sco la centrala da las Naziuns unidas a New York. Tenor critichers d’art s’exprima en si’ovra a moda exemplarica l’originalitad da la Brasilia. Ils onns 1940 e 1950 è sa sviluppà il realissem social. Las ovras d’art da Portinari cun temas socials vegnan attribuidas a quest stil. In’impurtanta gruppa d’artists brasilians ha dà a sasezza il num Gruppa dals deschnov (grupo dos dezenove) tenor in’exposiziun l’onn 1947. Tar quella tutgan tranter auter ils pictur artists e grafichers surrealistic-expressivs [[Mario Gruber]] ed [[Otavio Araujo]]. Il graficher e dissegnader [[Marcelo Grassman]] (1925–2013), medemamain in dals deschnov, è stà influenzà dad [[Alfred Kubin]]. Il quart enconuschent commember dals deschnov è [[Lena Milliet]] che tutga tar las emprimas dunnas brasilianas ch’han chattà renconuschientscha en l’art. [[Luís Andreatini]] malegia en il stil cubistic. [[Nora Beltran]] carichescha dapi ils onns 1950 las relaziuns politicas e socialas en la Brasilia. Entaifer l’art abstract dals onns 1960 fin 1980 èn surtut dads en egl ils frars [[Thomaz ed Arcangelo Ianelli]] e la graficra [[Fayga Ostrower]]. Sco artist da multimedia da quel temp è vegnì enconuschent [[Antonio Dias]], sco creatura d’installaziuns interactivas [[Lygia Clark]]. In represchentant dal neopop è [[Romero Britto]], represchentanta d’in pop folcloristic-ornamental plain colurs [[Beatriz Milhazes]]. [[Gustavo Rosa]] (1946–2013) ha creà maletgs allegher-ironics. Ozendi è la Biennala da São Paulo il pli grond eveniment d’art en la Brasilia. En il center da l’occurrenza stattan ovras d’artists da renum internaziunal. Er Rio de Janeiro furma in center d’art. Tar experts èn però er enconuschents lieus pli pitschens, per exempel Goiás en la Brasilia Centrala. Recife è famus pervi da [[João Câmara]] e [[Gilvan Samico]], Fortaleza per [[Raimundo Cela]] ed [[Antonio Bandeira]]. Il pli famus entagliader en lain brasilian è [[Maurino Araujo]], uschia che er sia citad natala Minas Gerais è enconuschenta tranter ils amaturs da l’art. L’art dals Indians è fatg da substanzas natiralas e perquai fitg passager (colurar il corp, ornament da plimas e.a.). Numerus objects dals pievels autoctons èn exponids en il Museu de Arqueologia e Etnologia da l’Universitad São Paulo. === Musica === La musica brasiliana è vegnida influenzada da las tradiziuns musicalas dal Portugal, da l’Africa e dals pievels autoctons. Davart la musica indigena dal temp precolonial n’è strusch enconuschent insatge; l’emprima descripziun datescha da l’onn 1568. In spiritual franzos ha descrit lezza giada en ses cudesch davart ses viadi tras il pajais ils sauts e chants dals indigens originars. La musica è sa midada sut l’influenza dals colonisaturs europeics e sclavs africans. La musica d’art vegn numnada en Brasilia música erudita. Sur lung temp è quella sa restrenschida a la musica da baselgia ed è sa concentrada en quest’epoca che vegn numnada barocco mineiro sin Minas Gerais ed in pau damain sin Rio de Janeiro. Tranter il 1760 ed il 1800 vivevan a Minas Gerais bunamain 1000 musicists, blers da quels mulats libers. A quels ha appartegnì [[José Maurício Nunes Garcia]] (1767–1830), l’ovra dal qual cumpiglia surtut musica da baselgia, ma er intginas ovras secularas, ed il qual è stà influenzà da la classica viennaisa. In svilup decisiv ha la musica brasiliana enconuschì a partir dal 1808 cur che la curt portugaisa è fugida pervi da las guerras napoleonicas a Rio de Janeiro. La curt roiala ha uss occupà divers musicists indigens, e la nova residenza ha er attratg musicists europeics. En questa moda èn vegnids en il pajais novs impuls per la musica seculara. Il return da la curt portugaisa a Lissabon l’onn 1822 ha manà ad ina greva crisa per la música erudita. Dapi la mesadad dal 19avel tschientaner è la vita musicala puspè sa sviluppada tras la ferma immigraziun d’Europeans en la Brasilia. Ils onns 1830 han ins fundà a Rio diversas societads da musica ed in conservatori; sinaquai èn sa sviluppads en citads pli grondas plirs teaters, dals quals quatter avevan in agen orchester. Oravant tut en la chapitala Rio vegnivan operas europeicas, surtut talianas, gia represchentadas curt suenter lur primaudiziun. Cun ‹A Noite de São João› dad [[Elias Álvares Lôbo]] è vegnida dada il 1860 l’emprima opera brasiliana. L’onn 1870 ha l’opera ‹O Guarani› dad [[Antônio Carlos Gomes]] schizunt gì premiera en la Scala a Milaun ed è silsuenter vegnida represchentada en tut l’Europa. Ulteriuras primaudiziuns da sias operas a Milaun èn suandadas ils proxims onns. Ils onns enturn il 1900 èn ils musicists s’orientads pli ferm a la musica d’art tudestga e franzosa, cumbain che l’opera taliana è restada fitg populara tar il public. En il center steva uss la musica da chombra e musica sinfonica. Bunamain tut ils cumponists da quel temp avevan frequentà lur furmaziun en l’Europa. L’onn 1922 ha la Semana de Arte Moderna (emna dals arts moderns) manà ad ina veritabla revoluziun musicala. Cun [[Heitor Villa-Lobos]] ed auters è sa sviluppada ina gruppa da novs cumponists ch’integravan elements da la folclora brasiliana en lur chanzuns modernas. [[Datoteca:Antônio_Carlos_Jobim_(cropped).jpg|thumb|170px|Antônio Carlos Jobim]] Ils onns 1950 è alura naschì il bossa nova. Questa direcziun musicala vala sco la «varianta brasiliana dal jazz»: ella sa basa sin il jazz nordamerican, resta però influenzada fermamain da ritmus sidamericans ed africans. Sco pli enconuschent represchentant e cunfundatur dal bossa nova vala [[Antônio Carlos Jobim]]. Ensemen cun il chantadur e ghitarrist [[João Gilberto]] e l’autur da texts [[Vinícius de Moraes]] ha el manà quest stil ils onns 1960 ad in grond success internaziunal, betg il davos pervi da la pli enconuschenta chanzun da derivanza brasiliana ‹Garota de Ipanema›, englais ‹The Girl from Ipanema›. Jobim ha cuntanschì per la Brasilia ina tala muntada ch’ins ha numnà la plazza aviatica internaziunala da Rio de Janeiro tenor el. In dals pli gronds hits dal bossa nova en ils onns 1960 ha gì il bandleader e pianist [[Sérgio Mendes]] cun sia versiun da la cumposiziun da [[Jorge Ben]] ‹Mas que nada›. Quest toc è anc vegnì copià numerusas giadas. Oz vegn il bossa nova surtut tadlà dals Brasilians pli vegls. Il tropicalismo (er tropicália) è sa furmà a la fin dals onns 1960, dal temp da la dictatura militara. Musicalmain sa tracti d’ina maschaida tranter bossa nova, folk e rock; l’element essenzial è però ina schientscha politica communabla dals artists, ils quals han exprimì en ils texts lur aversiun cunter la dictatura e la restricziun dals dretgs politics. Blers artists han perquai stuì sa render en l’exil. Impurtants represchentants da quest stil èn [[Gilberto Gil]] e [[Chico Buarque]], als quals igl è schizunt reussì da cifrar cun tal inschign lur texts ch’els han pudì publitgar quels en la Brasilia sezza. Gilberto Gil è stà dal 2003 fin il 2008 minister da cultura da la Brasilia. Da la folclora dals differents pievels ch’èn immigrads en la Brasilia è sa sviluppada ina varietad regiunala da stils da musica strusch survesaivla. Tut tenor regiun e cumposiziun da la populaziun domineschan influenzas europeicas cun instruments sco accordeon u ghitarra, ubain ch’i vegn er fatg diever d’instruments d’origin african sco la berimbau (in instrument da ritmus en furma d’artg cun ina zitga chavorgia a la fin) ubain la xequerê (in instrument da scurlattar surtratg cun conchiglias). Bain il stil da musica brasilian il pli enconuschent furma il samba. Quel è sa sviluppà or da la musica da la populaziun da derivanza africana ed accentuescha fitg ferm il ritmus. Popular è il samba daventà tras il carnaval da Rio de Janeiro. Là cumbattan las pli grondas ed enconuschentas scolas da samba en immensas paradas per il titel sco meglra scola da samba da la Brasilia. === Litteratura === Tar il pli vegl document che sa lascha attribuir a la litteratura brasiliana sa tracti d’ina brev da [[Pero Vaz de Caminha]] a [[Manuel I dal Portugal]] da l’onn 1500, en la quala vegn descritta la Brasilia. Er ils proxims dus decennis è la litteratura brasiliana surtut stada segnada da descripziuns da viadi che tractan l’«America portugaisa» e ses abitants. Uschia èn per exempel vegnids enconuschents ils rapports dal schuldà tudestg [[Hans Staden]]. Ultra da quai è sa mantegnida da quel temp litteratura religiusa. Il neoclassicissem era derasà vastamain vers la mesadad dal 18avel tschientaner. Durant il temp colonial furmava il stadi federativ Minas Gerais, enconuschent per sias minas d’aur, il center da la producziun litterara. A partir da ca. 1836 ha alura la romantica influenzà la litteratura brasiliana. Da quel temp derivan las emprimas ovras da standard da la litteratura naziunala. A la romantica è suandà il realissem, entaifer il qual [[Joaquim Maria Machado de Assis]] vala sco scriptur brasilian il pli popular. Tranter il 1895 ed il 1922 na sa lascha enconuscher nagin stil unitar, ma èn gia sa fatgs valair intgins tratgs da la moderna, uschia che questa perioda vegn numnada premoderna. Dapi la Semana de Arte Moderna il 1922 (cf. survart) è la moderna daventada il stil dominant. Ils pli enconuschents auturs da quel temp èn [[Mário de Andrade]] ed [[Oswald de Andrade]]; medemamain renum mundial ha cuntanschì [[Jorge Amado]]. L’autur brasilian [[Paulo Coelho]] vala da preschent sco in dals auturs che vegnan legids il pli bler en tut il mund. === Film === Impurtants films brasilians da l’epoca tempriva èn ‹Limite› (1931) e ‹Ganga Bruta› (1933). Al Cinema Novo dals onns 1960 regordan tranter auter ‹Deus e o Diabo na Terra do Sol› (1964) e ‹Terra em Transe› (1967) da [[Glauber Rocha]]. Success internaziunals dals onns 1990 èn stads ‹O Quatrilho› ([[Fábio Barreto]], 1995), ‹O Que É Isso, Companheiro?› ([[Bruno Barreto]], 1997) e ‹Central do Brasil› ([[Walter Salles]], 1998). Ed il film ‹City of God› da [[Fernando Meirelles]] (2002) è stà nominà per quatter Oscars e vala sco in dals megliers films da la decada. === Architectura === En il Batschigl da l’Amazonas prevalan las chamonas d’Indians primitivas, en auters stadis federativs, per exempel a Minas Gerais, percunter citads baroccas pompusas cun baselgias decoradas ritgamain (Ouro Preto, Mariana, Congonhas). L’architectura coloniala dominescha en intginas citads da costa en il nordost dal pajais (Olinda). Ils pli gronds architects dal pajais [[Oscar Niemeyer]], che vala sco avrapista da l’architectura brasiliana, ses anteriur docent [[Lúcio Costa]] e [[Roberto Burle Marx]] han concepì communablamain il pli bel parc d’abitar brasilian, Pampulha a Belo Horizonte. Iniziant da quest project era stà il president da pli tard Kubitschek, il qual ha sco emprim act uffizial sco regent dal stadi danovamain clamà ensemen il medem team (Costa: planisaziun, Niemeyer: edifizis, Marx: plazzas e parcs) per realisar il project da la nova chapitala Brasília. Quella furma alura er la culminaziun da l’architectura brasiliana ed è surtut enconuschenta per ses edifizis modernistics. Tar las ovras maisterilas da la moderna brasiliana tutgan er ils edifizis da [[Paulo Mendes da Rocha]], il qual ha furmà en ils decennis dapi il 1954 il maletg da la metropola São Paulo cun il Club Athletico Paulistano (1958), la Capela de São Pedro Apóstolo a Campos de Jordão (1987) ed il Museu Brasileiro de Escultura (1988). Quest stil d’edifizis da betun avantgardistics, segnads da furmas geometricas severas, vegn designà, a moda in pau inexacta, sco ‹brutalissem brasilian›. Il 2006 è Mendes de Rocha vegnì onurà cun il Premi Pritzker. === Cuschina === Pervi da la grondezza dal pajais èsi grev da vulair definir la cuschina brasiliana. Influenzada è ella en tutta cas da la colonisaziun portugaisa. Sco spaisa naziunala vala la feijoada, in plat unì da fava naira cun da tuttas sorts charn; per ordinari vegn quel servì cun ris, farofa (farina da manioc) e talgias d’oranschas. Pervi da las grondas distanzas tranter ils singuls lieus, èn ils posts d’alimentaziun per lung da las vias da transit da grond’impurtanza. Qua vegn fatg la differenza tranter snackbars commerzialas cun ina gronda selecziun da sandwichs e d’autras tratgas simplas, e puncts da fermada pitschens, famigliars che porschan per il pli be ina tratga (ris, tartuffels u fava cun ina sort charn). === Sport === [[Datoteca:Brazil_and_Colombia_match_at_the_FIFA_World_Cup_2014-07-04_(33).jpg|thumb|220px|Campiunadi mundial da ballape ]] Il sport naziunal ed a medem temp il sport il pli popular dal pajais è il ballape. L’emprim gieu da ballape ha gì lieu l’onn 1894; radund 10 onns pli tard han dastgà sa participar per l’emprima giada giugaders che n’avevan nagins perdavants europeics. L’equipa naziunala da ballape da la Brasilia ha gudagnà tschintg giadas il campiunadi mundial e furma uschia l’equipa naziunala ch’ha gì il pli grond success en tut il mund. Ultra da quai ha la Brasilia gudagnà numerusas giadas la Copa América, il campiunadi da ballape da l’America dal Sid. Per blers amaturs da ballape vala ultra da quai [[Pelé]] sco in dals megliers giugaders en l’istorgia dal ballape insumma. Er auters ballapedists tutgavan tar ils megliers da lur temp, sco [[Arthur Friedenreich]], [[Garrincha]] e [[Zico]]. Cun la distincziun Ballapedist mundial da l’onn èn vegnids onurads [[Romário]], [[Ronaldo]], [[Rivaldo]], [[Ronaldinho]] e [[Kaká]]. Medemamain tar las meglras dal mund tutga l’equipa da ballape da las dunnas, e [[Marta Vieira da Silva]] vala sco la meglra giugadra da ballape. Ina gronda part da la populaziun gioga però ballape sut relaziuns pli simplas, per exempel en las favellas sin plazzas da sablun (campos). Per blers uffants e giuvenils en las favellas è la perspectiva da daventar profi da ballape ina da las paucas pussaivladads da mitschar da la povradad. Futsal, ina varianta populara dal ballape en halla, la quala la FIFA ha en il fratemp renconuschì sco varianta uffiziala dal ballape en halla, è vegnì sviluppà per gronda part en la Brasilia ed è là medemamain fitg popular. L’equipa naziunala tutga sco tar il ballape tar las meglras dal mund. La Brasilia ha furmà en l’interval da bun dus onns lieu d’occurrenza dals dus pli impurtants eveniments da sport dal mund: il 2014 dal campiunadi mundial da ballape, il 2016 dals gieus olimpics da stad (a Rio de Janeiro). Igl èn quai stads ils emprims gieus olimpics ch’han gì lieu en l’America dal Sid. Fitg popular è er il ballarait. La squadra naziunala dals umens è daventada repetidamain campiun mundial, quella da las dunnas campiun olimpic. Enconuschent è la Brasilia surtut per beachvolley, nua ch’il pajais ha gudagnà a chaschun da campiunadis mundials dapli medaglias che mintga auter pajais. Ultra da quai è vegnì inventà en Brasilia footvolley, ina maschaida tranter ballape e ballarait. In ulteriur sport da squadra fitg popular è ballabasket. Tant la squadra naziunala dals umens sco er quella da las dunnas èn daventadas repetidamain campiun mundial. Enconuschents giugaders brasilians che giogan en la NAB èn tranter auter [[Leandro Barbosa]], [[Nenê]] u [[Tiago Splitter]]. Medemamain ina lunga tradiziun e gronda popularitad ha il sport motorisà. Il Grond Premi da la Brasilia è actualmain ina da duas cursas ch’han lieu en l’America Latina e la suletta en l’America dal Sid. Gudagnà repetidamain il titel da campiun mundial han [[Emerson Fittipaldi]], [[Nelson Piquet]] ed [[Ayrton Senna]]; ulteriurs pilots da furmla 1 ch’han gì gronds success èn [[Rubens Barrichello]] e [[Felipe Massa]]. A gronda contristezza en la populaziun han manà il 1994 l’accident mortal e la sepultura dad [[Ayrton Senna]]. Il giugader da tennis da la Brasilia ch’ha gì il pli grond success (repetidamain victur dal French Open) è [[Gustavo Kuerten]]. Entaifer l’atletica leva ha surtut fatg furora [[Adhemar da Silva]] (sigl tripel) ch’ha cuntanschì duas giadas il titel da victur olimpic. Medemamain victur olimpic e repetidamain victur mundial è daventà il nudader [[César Cielo]]. Er en il sport a vela cuntanscha la Brasilia adina puspè impurtants success. Cun [[Rodrigo Pessoa]], victur olimpic il 2004 e campiunadi mundial il 1998, e ses bab [[Nelson]], campiunadi europeic il 1966, dispona la Brasilia er en il sport a chaval (sigl d’obstachels) da concurrents che tutgan tar l’elita mundiala. Sco tipicamain brasilian vala capoeira che sa lascha descriver meglier sco saut da cumbat che sco sport da cumbat. Capoeira vegniva pratitgà da la populaziun naira. Damai ch’i n’era betg lubì als sclavs da purtar armas, han els sviluppà capoeira sco furma d’autodefensiun che cumbinescha elements da cumbat cun acrobatica, gieu e saut. === Dis da festa === Sper ils dis da festa cristians, l’emna da carnaval, il prim da matg sco di da la lavur e diversas festas regiunalas (p.ex. festas da fundaziun u dal patrun da la citad) vegnan tranter auter commemorads en la Brasilia: ils 21 d’avrigl (commemoraziun da l’erox naziunal brasilian [[Joaquim José da Silva Xavier]], numnà Tiradentes), 7 da settember (di d’independenza da la Brasilia), 12 d’october (Appariziun da Nossadunna, patruna da la Brasilia, e festa d’uffants), 15 da november (Proclamaziun da la Republica, festa naziunala). == Annotaziuns == <references/> == Litteratura == * Ursula Prutsch, Enrique Rodrigues-Moura: ''Brasilien: eine Kulturgeschichte''. Transcript, Bielefeld 2013, ISBN 978-3-8376-2391-8. * Moritz Lamberg: ''Brasilien: Land und Leute.'' Salzwasser Verlag, Paderborn, 2011, ISBN 978-3-86195-995-3. * Christian Haußer: ''Auf dem Weg der Zivilisation. Geschichte und Konzepte gesellschaftlicher Entwicklung in Brasilien (1808–1871).'' (= ''Beiträge zur Europäischen Überseegeschichte'', tom 96), Franz Steiner Verlag, Stuttgart 2009, ISBN 978-3-515-09312-5. * Geane Alzamora, Renira Gambarato, Simone Malaguti (ed.): ''Kulturdialoge Brasilien-Deutschland: Design, Film, Literatur, Medien.'' Ed. Tranvía, Verlag Frey, Berlin 2008, ISBN 978-3-938944-19-6. * Walther L. Bernecker, Horst Pietschmann, Rüdiger Zoller: ''Eine kleine Geschichte Brasiliens.'' Suhrkamp, Francfurt a.M. 2000, ISBN 3-518-12150-2. * Robert M. Levine: ''The History of Brazil.'' St. Martin’s, New York 1999, ISBN 1-4039-6255-3. * Dietrich Briesemeister, Gerd Kohlhepp, Ray-Güde Mertin, Hartmut Sangmeister, Achim Schrader (ed.): ''Brasilien heute. Politik – Wirtschaft – Kultur.'' (= Biblioteca Iberoamericana, nr. 53), Vervuert, Francfurt a.M. 1994, ISBN 3-89354-553-0. * Uwe Holtz (ed.): ''Brasilien. Eine historisch-politische Landeskunde.'' Schöningh, Paderborn 1981, ISBN 3-506-15507-5. == Colliaziuns == {{Commonscat|Brasilia}} * [http://www.diplo.de/Brasilien Infurmaziuns generalas] * [https://web.archive.org/web/20161115083746/https://www.destatis.de/DE/ZahlenFakten/LaenderRegionen/Internationales/Land/Amerika/Brasilien.html Profil dal stadi] * [https://web.archive.org/web/20151222121846/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/br.html CIA Factbook – Brazil] * [http://www.brasilnews.de/ BrasilNews: novitads politicas ed economicas en lingua tudestga] [[Categoria:Brasilia]] [[Categoria: Artitgels recumandads (America)]] o0m5dbwpa78a58qgfqqng5yn6hqkddk 0 2155 163403 162253 2022-08-22T17:59:29Z InternetArchiveBot 16747 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{Artitgel 1000|+30}} [[Datoteca:Karl_Marx_001.jpg|thumb|240px|Karl Marx (1875; fotografia da John Mayall jun.)]] [[Datoteca:Karl_Marx_Signature.svg|frameless|right|Signatura da Marx]] '''Karl Marx''' (* 5 da matg 1818 a Trier; † 14 da mars 1883 a Londra) è stà in filosof, econom, teoreticher da la societad, schurnalist politic, protagonist dal moviment da lavurants e criticher da la societad burgaisa e da la religiun. Ensemen cun [[Friedrich Engels]] è el daventà entaifer il socialissem e communissem il teoreticher cun la pli grond’influenza. Sias teorias vegnan discutadas enfin oz a moda cuntraversa. == Vita == === Giuventetgna e cumenzaments politics (1818–1843) === [[Datoteca:Trier_BW_2014-06-21_11-11-49.jpg|thumb|210px|Chasa natala da Karl Marx a Trier]] Karl Marx è naschì il 1818 a [[Trier]] sco terz da nov uffants da l’advocat Heinrich (Heschel) Marx (1777–1838) e da Henriette Marx.<ref>Heinz Monz: ''Karl Marx: Grundlagen der Entwicklung zu Leben und Werk.'' NCO-Verlag Neu, Trier 1973, p.&nbsp;217 e 221.</ref> Da vart da la mamma era Karl Marx in basrin dal poet tudestg Heinrich Heine che derivava medemamain d’ina famiglia gidieua e cun il qual Marx ha tgirà in stretg contact durant ses temp a [[Paris]]. In cusrin da Karl Marx è stà [[Frederik Philips]] (1830–1900) ch’ha fundà il 1891 cun ses figl Gerard il concern d’electrica Philips. Heinrich Marx derivava tant da vart dal bab sco er da vart da la mamma d’ina famiglia da rabins pussanta. Ils onns 1811–1813 è el stà activ sco interpret giudizial e translatur ad [[Osnabrück]] (che fascheva da quel temp part da la [[Frantscha]]). Il 1812 è el s’associà a la loscha da framassuns ‹L’Etoile Hanséatique›. Tranter il 1816 ed il 1822 è el sa convertì al protestantissem; sco gidieu n’avess el numnadamain betg pudì cuntinuar sut la regenza prussiana cun ses uffizi d’advocat ch’el aveva surpiglià dal temp da Napoleun. Ils 26 d’avust 1824 èn ils uffants Sophia, Hermann, Henriette, Louise, Emilie, Caroline ed er Karl vegnids battegiads en l’abitaziun dals geniturs. La mamma però ha pir fatg quest pass bundant in onn pli tard, damai ch’ella aveva tema che sia famiglia, surtut ses bab, dischapprovassan quest pass. Dal 1830 fin il 1835 ha Karl Marx frequentà il gimnasi a [[Trier]]; cun 17 onns ha el fatg ensemen cun ses ami e quinà da pli tard Edgar von Westphalen l’abitur, e quai cun ina media da las notas da 2,4.<ref>Heinz Monz: ''Karl Marx: Grundlagen der Entwicklung zu Leben und Werk.'' NCO-Verlag Neu, Trier 1973, p.&nbsp;315.</ref> Speziala affecziun ha Marx resentì da quel temp envers il directur Johann Hugo Wyttenbach. Tranter ses magisters èn stads Vitus Loers e Johann Abraham Küpper. In da ses magisters è er stà Johannes Steininger, in scienzià da la natira e geolog da renum internaziunal. Steininger era in aderent dad [[Alexander von Humboldt]]. L’onn 1836 è Marx sa spusà a Trier cun la sora dad Edgar, Jenny von Westphalen (1814–1881). L’onn 1835 è Marx ì a [[Bonn]] a studegiar giurisprudenza e cameralistica.<ref>Latiers Ingrid Bodsch (ed.): ''Dr. Karl Marx. Vom Studium zur Promotion – Bonn, Berlin, Jena''. Verlag des StadtMuseum Bonn, Bonn 2013, ISBN 978-3-931878-36-8, p.&nbsp;9–28.</ref> Schebain el ha fatg part là da la ‹Landsmannschaft der Treveraner› na sa lascha betg cumprovar. En tutta cas è el però vegnì sentenzià pervi da «far canera da notg e sturnadad» ed ins ha investigà encunter el per avair purtà in sabel. A Bonn ha el visità prelecziuns giuridicas tar Ferdinand Walter, Eduard Puggé ed ulteriuras prelecziuns tar Friedrich Gottlieb Welcker ed [[August Wilhelm Schlegel]]. Tenor indicaziuns da Moriz Carrière duai Marx er avair appartegnì ad in circul litterar, dal qual faschevan part Carrière, Marx, Emanuel Geibel, Karl Grün, Karl Ludwig Bernays, Theodor Creizenach e Heinrich Bernhard Oppenheim. In onn pli tard ha Marx midà a l’Universitad da Friedrich-Wilhelm a [[Berlin]] (oz Universitad da Humboldt), nua ch’el ha visità prelecziuns giuridicas tar Eduard Gans (dretg criminal e dretg territorial prussian), [[Friedrich Carl von Savigny]] (dretg roman), Henrich Steffens (antropologia), August Wilhelm Heffter (dretg ecclesiastic, procedura civila tudestga), Georg Andreas Gabler (logica), Carl Ritter (geografia generala), Adolf August Friedrich Rudorff (dretg d’ierta), Bruno Bauer (Jesaja) e Carl Eduard Geppert (Euripides). L’accent principal da ses studis è bainspert sa spustà da la giurisprudenza vers la filosofia e l’istorgia. Qua è Marx vegnì en contact cun il circul dals giuvens hegelians u hegelians da sanestra, dal qual ils frars Bruno ed Edgar Bauer han furmà ils represchentants ils pli impurtants. Da quel temp ha el er fatg amicizia cun Karl Friedrich Köppen e cun Adolf Friedrich Rutenberg. [[Georg Wilhelm Friedrich Hegel]], ch’è mort il 1831, ha gì da ses temp ina grond’influenza sin la vita spiertala en Germania. L’establishment hegelian (er enconuschent sco vegls hegelians u hegelians da dretga) resguardava il stadi prussian sco terminaziun d’ina seria da svilups dialectics, segnada d’ina birocrazia effizienta, da bunas universitads, da l’industrialisaziun e d’in aut grad d’occupaziun. Ils hegelians da sanestra, als quals appartegneva Marx, han percunter fatg quint cun in ulteriur svilup dialectic; problems betg schliads furmavan per els la povradad, la censura statala e la discriminaziun dals umans che na sa decleravan betg sco luterans. Suenter la mort da ses bab Heinrich Marx ils 10 da matg 1838 ha Marx survegnì sco avugà uffizial Johann Heinrich Schlink, damai ch’el daventava pir maioren cun 25 onns. Ils 14 d’avrigl 1841 è Marx vegnì promovì ''in absentia'' a l’Universitad da Jena al docter da la filosofia, e quai cun ina lavur davart la differenza tranter la filosofia da la natira da Democrit ed Epicur. Sperond sin ina professura è Marx sinaquai ì a star a [[Bonn]]; ma la politica da la regenza prussiana al ha sclaus da la carriera academica – tuttina sco [[Ludwig Feuerbach]], [[Bruno Bauer]] ed auters –, valeva el gea sco in dals manaders dals hegelians da sanestra opposiziunals. Sut ses num ha el publitgà il schaner 1841 en la revista dals giuvens hegelians ‹Athenäum› duas poesias sut il titel ‹Wilde Lieder›.<ref>''Marx-Engels-Gesamtausgabe''. Partiziun I, tom 1, Berlin 1975, p.&nbsp;768–770.</ref> Da quel temp han burgais liberals fundà a [[Cologna]] la ‹Rheinische Zeitung für Politik, Handel und Gewerbe› sco organ communabel da las differentas direcziuns opposiziunalas, da monarchists liberals fin a democrats radicals. Marx è daventà in dals collavuraturs principals dal fegl. L’october 1842 ha el surpiglià la redacziun da la gasetta, la quala ha represchentà da qua davent in puntg da vista opposiziunal anc pli radical. Marx, Arnold Ruge e Georg Herwegh han gì da quel temp ina divergenza d’opiniuns cun il circul enturn lur correspundent da Berlin Bruno Bauer; a quel ha Marx fatg la reproscha da duvrar la gasetta «surtut sco vehichel per propaganda teologica ed ateissem etc. enstagl per discussiun politica ed acziun»<ref>Friedrich Engels a Franz Mehring, la fin avrigl 1895 (''Marx-Engels-Werke'', tom 39, p.&nbsp;475).</ref>. Cura che [[Friedrich Engels]], che valeva sco ami ed adherent dals hegelians da sanestra da Berlin, ha visità ils 16 da november 1842 la redacziun a Cologna, è quest emprim inscunter cun Marx perquai plitost stà reservà.<ref>Gustav Mayer: ''Friedrich Engels. Eine Biographie.'' Julius Springer, Berlin 1920, p.&nbsp;123.</ref> Pervi dals Decrets da Karlsbad era l’entira pressa suttamessa a la censura. Areguard la ‹Rheinische Zeitung› era quella spezialmain severa. Las autoritads prussianas han l’emprim tramess in censur spezial da Berlin. Vesend che quai na tanscheva betg, stueva mintga ediziun vegnir suttamessa en segunda instanza al president da la regenza da Cologna. Damai che la redacziun da Marx guntgiva regularmain questa censura dubla, è la gasetta vegnida scumandada per il prim d’avrigl 1843. Marx è sa retratg ils 17 da mars sco collavuratur e redactur, perquai ch’ils possessurs speravan da pudair cuntanscher ch’il scumond vegnia annullà sch’els midian la tendenza da la gasetta.<ref>MEGA², tom 1, 1975, p.&nbsp;1124.</ref> === Passagi al communissem (1843–1849) === [[Datoteca:Jenny_Marx_1880.jpg|thumb|180px|La dunna da Marx Jenny ch’è medemamain stada activa en il moviment da lavurants (fotografia dal 1880)]] Il 1843 ha Marx maridà a [[Kreuznach]] sia spusa Jenny von Westphalen. Da la lètg èn resortids set uffants, dals quals be las trais figlias Jenny, Laura ed Eleanor han survivì l’uffanza. Ils 11 u 12 d’october 1843 èn Marx e sia dunna arrivads a [[Paris]], nua ch’els han abità a la Rue Vanneau.<ref>Jacques Grandjonc: ''Zu Marx’ Aufenthalt in Paris: 12. Oktober 1843 bis 1. Februar 1845''. En: ''Studien zu Marx’ erstem Paris-Aufenthalt und zur Entstehung der ‹Deutschen Ideologie›''. Trier 1990. (''Schriften aus dem Karl-Marx-Haus Trier'', carnet 43), p.&nbsp;163–212.</ref> Ensemen cun Arnold Ruge ha Marx cumenzà là ad edir la revista ‹Deutsch-Französische Jahrbücher›. Il 1843 ha el emprendì a conuscher a Paris German Mäurer. En connex cun si’activitad per la revista ha er cumenzà la correspundenza cun [[Friedrich Engels]] ch’aveva contribuì dus artitgels. Da la revista è però mo cumparì in numer dubel e quel er be en lingua tudestga, damai che Louis Blanc e Proudhon n’avevan furnì nagins artitgels. La cuntinuaziun da la revista ha fatg naufragi per differents motivs: Julius Fröbel na la vuleva betg pli finanziar, ina gronda part da l’ediziun è vegnida confiscada al cunfin e tranter ils dus redacturs èn bainprest sa mussadas differenzas da princip.<ref>''Marx-Engels Gesamtausgabe''. Partiziun I, tom&nbsp;2, Berlin 1982, p.&nbsp;541–553.</ref> Ruge è restà obligà a la filosofia da Hegel ed a la democrazia burgaisa; Marx ha cumenzà a sa fatschentar cun economia politica ed a sviluppar in agen puntg da vista (surtut or da la critica envers ils socialists franzos). La fin 1843 ha Marx emprendì a conuscher a Paris il poet tudestg [[Heinrich Heine]], cun il qual el era parentà da lunsch. Per vita duranta èn els stads colliads amicablamain. Ils ‹Ökonomisch-philosophische Manuskripte› da l’onn 1844 furman l’emprima emprova da Marx da stgaffir in sistem economic e rendan a medem temp visibel en tge direcziun filosofica che l’autur sa mova. Marx sviluppa qua per l’emprima giada sia teoria da la «lavur alienada», la quala s’orientescha a Hegel. Marx n’ha però betg terminà quests uschenumnads ‹Manuscrits da Paris›, mabain ha scrit curt suenter – en rom da la culminaziun da la discussiun contemporana areguard ils giuvens hegelians – ensemen cun Friedrich Engels l’ovra ‹Die heilige Familie›. Da lur lavur communabla vi dals ‹Deutsch-Französische Jahrbücher› era sa sviluppà cun Engels – il qual al aveva er visità il settember 1844 per intgins dis – ina viva correspundenza; quella dueva la finala manar ad in’amicizia per vita duranta ed ad ina stretga collavuraziun politica e publicistica. L’emprim resultat da quella, ‹Die heilige Familie›, è stà in pamflet drizzà «cunter B.[runo] Bauer e ses cumpogns»; la cumpart dad Engels vi da quella sa restrenscha però a diesch paginas. Marx polemisescha qua cunter ils giuvens hegelians da Berlin enturn ses anteriur mentur Bruno Bauer. In impurtant commember da questa gruppa na menziunescha el a l’entschatta però betg: Max Stirner. L’october 1844 aveva quel publitgà ses cudesch ‹Der Einzige und sein Eigentum›, il qual Engels aveva l’emprim valità a moda pli u main positiva (en ina brev dals 19 da november drizzada a Marx). Marx ha giuditgà il cudesch a moda pli critica che Engels ed è vegnì da persvader quel en sia resposta da sia tenuta. Malgrà quai para el d’avair surpiglià per part la critica da Stirner envers Feuerbach ed ha scrit la primavaira 1845 sias famusas ‹Thesen über Feuerbach› ch’èn però pir cumparidas postum. Pir l’atun 1845, suenter avair prendì enconuschientscha da la reacziun da Feuerbach sin la critica da Stirner sco er da la replica da Stirner sin quella, è el sa decidì da scriver sez ina critica da l’ovra da Stirner. El ha fatg quai il 1845–1846 en furma dal chapitel ‹Sankt Max› en la scrittira communabla da Marx ed Engels ‹Die deutsche Ideologie›, il qual è però pir vegnì edì suenter la mort da Marx. En l’emprim chapitel, deditgà a la critica da religiun dal giuven hegelian [[Ludwig Feuerbach]], sviluppan Marx ed Engels en furma da model in «process dal svilup pratic» da l’istorgia umana. Cuntrari als hegelians na vesan els quella betg sco svilup dal spiert, mabain sco istorgia da la pratica umana e da las relaziuns socialas: «Nus partin d’umans e lur occupaziun per propi e represchentain a basa dal decurs real da lur vita er il svilup dals reflexs ideologics ed ecos da quest process.»<ref>MEW, tom 3, p. 26.</ref> Attenziun speziala laschan els prevegnir a la partiziun da la lavur ch’els resguardan sco factur decisiv entaifer il svilup istoric. A Feuerbach, ch’argumentescha medemamain a moda materialistica, reproschan els d’avair chapì l’uman sco esser abstract, ma betg sco subject en si’activitad sensitiva e pratica. Ils auters chapitels da la ‹Deutsche Ideologie› cumpiglian ina ferma critica dals ulteriurs giuvens hegelians sco represchentants d’ina critica da la societad che saja, uschia Marx ed Engels, oravant tut idealistica. Er als represchentants da l’uschenumnà «vair socialissem» (surtut Karl Grün) è deditgà in chapitel. Dal temp da vita da Marx han però diversas emprovas da publitgar l’ovra fatg naufragi, uschia ch’el ha la finala be pudì edir il chapitel davart Karl Grün (il 1847 en la revista ‹Das Westphälische Dampfboot›). L’ovra cumplessiva è pir cumparida il 1932 en rom da la ‹Marx-Engels-Gesamtausgabe› (MEGA). Ils fundaments d’in «materialissem istoric» che Marx ed Engels han sviluppà sa distanziond da las direcziuns socialisticas e giuven hegelianas da quel temp, accentueschan las forzas motoricas socialas e materialas da l’istorgia e furman uschia in precursur direct da la sociologia. Daspera era Marx sa participà a la redacziun da la gasetta da l’emna tudestga ‹Vorwärts!› che cumpareva a Paris. Quella attatgava l’absolutissem dals pajais tudestgs – surtut da la Prussia –, e quai sut Marx bainprest cun in’orientaziun socialistica. Pervi da quai ha la regenza prussiana mess tras si’expulsiun da la Frantscha. Uschia ha Marx stuì dischlocar l’entschatta 1845 a [[Brüssel]], nua ch’era Engels al è suandà. A chaschun d’in viadi da studi communabel en l’Engalterra la stad 1845 èn els entrads en relaziun cun l’ala revoluziunara dals chartists. Marx ha disditg il december 1845 la naziunalitad prussiana, suenter ch’el era vegnì a savair che la regenza prussiana vuleva chatschar tras tar la regenza beltga si’expulsiun. Uschia è Marx daventà ina persuna senza naziunalitad<ref>Hubert Schiel: ''Die Umwelt des jungen Karl Marx. Ein unbekanntes Auswanderungsgesuch von Karl Marx''. Trier 1954, p.&nbsp;29ss.</ref>; emprovas da pli tard da puspè restituir quella (il 1848 e 1861) n’han gì nagin success. A Brüssel ha Marx publitgà il 1847 la scrittira ‹Misère de la philosophie. Réponse à la philosophie de la misère de M. Proudhon›. I sa tracta d’ina critica da la teoria economica da [[Pierre-Joseph Proudhon]] ed ultra da quai da la societad chapitalistica sco tala. En pli ha el scrit da temp en temp artitgels per la ‹Deutsche-Brüsseler-Zeitung›. L’entschatta 1846 han Marx ed Engels fundà a Brüssel il ‹Kommunistisches Korrespondenz-Komitee›. L’intent da quel era d’unifitgar las finamiras e d’unir organisatoricamain ils communists revoluziunars e lavurants en Germania ed en auters pajais. Uschia vulevan els preparar il terren per furmar ina partida proletaria. La finala èn Marx ed Engels sa mess en contact cun il ‹Bund der Gerechten› socialistic da Wilhelm Weitling ed èn daventads commembers da quel il 1847. Anc il medem onn èsi reussì a Marx da transfurmar quest’organisaziun en la Lia dals communists (‹Bund der Kommunisten›) ed el ha survegnì l’incumbensa da scriver il manifest da quella. Quel è vegnì publitgà l’onn da la revoluziun 1848 ed è daventà famus sco ‹[[Manifest da la Partida communistica]]› u simplamain ‹Manifest communistic›<span class="noprint"> (cf. la [[Wikipedia:Cudeschs/Manifest_da_la_Partida_communistica|versiun rumantscha]])</span>. Ils 15 settember 1850 ha Marx tschentà la dumonda da transferir l’autoritad centrala a Cologna e da furmar a Londra dus circuls da la Lia. Questa proposta è vegnida acceptada cun la suletta cuntravusch da Karl Schapper.<ref>''Der Bund der Kommunisten'', tom&nbsp;2, Berlin 1982, p.&nbsp;266ss.</ref> Ils 17 da settember èn Marx, Engels, Liebknecht ed auters extrads dal ‹Londoner Arbeiterbildungsverein›. Pauc pli tard ha la Revoluziun da favrer franzosa dal 1848 manà en tut l’Europa a stremblidas politicas. Cuntanschend quellas Brüssel, è Marx vegnì arrestà e bandegià da la Belgia. Sin invit da la nova regenza provisorica da la Republica franzosa è el returnà a Paris. E suenter ch’è proruta la Revoluziun da mars tudestga è Marx ì a Cologna. Là è el stà in dals manaders dal moviment revoluziunar en la provinza renana da la Prussia ed editur da la ‹Neue Rheinische Zeitung. Organ der Demokratie›. En quella è tranter auter vegnida publitgada la scrittira ‹Lohnarbeit und Kapital› che dueva restar nunfinida. La gasetta è cumparida l’ultima giada ils 19 da matg 1849 ed è alura vegnida scumandada da la reacziun prussiana. === Exil a Londra (1849–1864) === <div class="noprint">[[Datoteca:Marx%2BFamily_and_Engels.jpg|thumb|200px|Friedrich Engels e Karl Marx; davantvart las trais figlas da Marx Laura, Eleanor e Jenny (avant il zercladur 1864)]]</div> Marx è l’emprim returnà a [[Paris]]. Ma gia suenter paucs mais ha el stuì sa decider da vegnir internà en la Bretagna ubain da bandunar il pajais. Marx è sinaquai ì cun sia famiglia en l’exil a [[Londra]], nua ch’el ha l’emprim vivì en relaziuns simplas da la lavur schurnalistica sco er dal sustegn finanzial da ses cumpogns da cumbat – surtut da vart dad Engels, il qual al è suandà en l’Engalterra. Politicamain è Marx sa fatschentà cun l’agitaziun internaziunala a favur dal communissem, teoreticamain ha el sviluppà elements essenzials da si’analisa e critica dal chapitalissem. A Londra è cumparì sco emprim l’ovra da Marx ‹Klassenkämpfe in Frankreich 1848 bis 1850› (il 1859 sco retscha d’artitgels en la ‹Neue Rheinische Zeitung. Politisch-ökonomische Revue›); e sa basond sin quai ‹Der achtzehnte Brumaire des Louis Bonaparte› (1852) areguard la praisa da la pussanza da [[Napoleun III]]. Dal settember 1850 fin il 1853 ha Wilhelm Pieper sustegnì Marx sco ses secretari privat cun translaziuns e contribuziuns per la pressa da chartists en l’Engalterra. Fin il 1853, cura ch’el ha pers questa plazza per esser sa preschentà publicamain cunter il process da communists da Cologna, aveva la famiglia Rothschild engaschà Pieper sco magister privat per il figl Alfred. A chaschun d’in viadi sin il continent ha Pieper tschertgà il contact cun aderents da la Lia ed ha rimnà a Francfurt per incumbensa dad Engels publicaziuns d’istorgia militara.<ref>''Marx-Engels-Jahrbuch 2011'', p. 210.</ref> A partir dal 1852 è Marx stà il correspundent da Londra da la ‹New York Daily Tribune› e sur blers onns er il correspundent per l’Europa continentala. Tar ils artitgels na sa tracti betg da rapports ordinaris, mabain d’analisas cumplessivas davart la situaziun politica ed economica da singuls pajais europeics, savens en furma d’entiras retschas d’artitgels. Il 1853 ha Marx publitgà en la ‹New York Daily Tribune› ed en l’Engalterra en il ‹People’s Paper› la seria d’artitgels pli lunga ‹The Story of the Life of Lord Palmerston›. Ils onns 1855/56 è quest text vegnì restampà a Londra en la ‹Free Press› da David Urquhart, in anteriur diplomat britannic a [[Constantinopel]] che s’engaschava en l’Engalterra per l’Imperi osmanic e cunter la politica da la Russia. La collavuraziun cun David Urquhart è sa dada perquai che quel manava ina champagna pli gronda cunter il politicher britannic Lord Palmerston che persequitava en il zuppà interess russ. La collavuraziun da Marx vi da la ‹Tribune› è ida a fin il mars 1862 cura che Charles Anderson Dana ha desditg quella pervi d’affars a l’intern da l’America. L’onn 1859 ha Marx scrit divers artitgels per la gasetta da lavurants ‹Das Volk›. A medem temp è el daventà correspundent da la ‹Wiener Presse› ed è s’approfundà en il studi da l’economia politica. Il 1861 ha Marx empruvà da recuperar la naziunalitad prussiana, e quai er cun meds giuridics e sustegnì da [[Ferdinand Lassalle]]. Ma la regenza prussiana ha refusà tuttas stentas. Durant la sullevaziun dal schaner 1863 ha Marx tschertgà il contact tar ils revoltants en Pologna ed ha procurà per il sustegn da la Pologna da vart dal ‹Deutscher Arbeiterbildungsverein› a Londra. === Lavur vi dal ‹Kapital› e l’Internaziunala === En il decurs dals proxims onns ha Marx scrit sias capodovras economicas. Sco emprima descripziun sistematica da sias ideas fundamentalas areguard l’economia è cumparì il 1859 ‹Zur Kritik der politischen Ökonomie›. Quest tractat era oriundamain concepì sco emprim carnet al qual duevan suandar ulteriurs. Ma Marx n’era betg anc cuntent cun la realisaziun en detagl dal plan general ed ha perquai cumenzà sia lavur da nov. Pir il 1867 è cumparì l’emprim da trais toms da si’ovra principala ‹Das Kapital›. Il medem onn è Marx sa trategnì l’avrigl ed il matg a [[Hannover]] sco giast dal medi Louis Kugelmann. Qua ha Friedrich Karl Wunder fatg intgins dals numerus purtrets fotografics da Marx ch’èn sa mantegnids. Durant elavurar ‹Das Kapital› è puspè sa purschida la chaschun da s’engaschar en la pratica a favur dal moviment dals lavurants: Il 1864 è Marx sa participà sco in dals responsabels a la fundaziun da l’Associaziun internaziunala da lavurants (curt Emprima Internaziunala). El dueva er manar quella fin la dissoluziun factica l’onn 1872 (cun dischlocar la centrala en ils Stadis Unids; la decisiun da dissoluziun formala è suandada il 1876). Marx ha formulà ils statuts ed il program general da quella, l’‹Adressa inaugurala da l’Associaziun internaziunala da lavurants›. L’organisaziun enserrava secziuns uschè disparatas sco communists tudestgs, sindicalists englais, anarchists svizzers e proudhonists franzos. A basa da dus referats ch’el ha tegnì il 1865 a chaschun da sesidas dal cussegl general ha sia figlia Eleanor publitgà il 1898 la scrittira ‹Lohn, Preis und Profit›. Entaifer ils stadis tudestgs è Marx l’emprim sa stentà vinavant da stgaffir ina partida socialistica revoluziunara. El ha fatg quai sa distanziond sapientivamain dal curs refurmatoric da l’‹Allgemeiner Deutscher Arbeiterverein› da ses anteriur scolar Ferdinand Lassalle. En contact cun Marx ed Engels steva er Wilhelm Liebknecht, quai dapi ch’el era ì a star il 1862 a Berlin. Omadus al han sustegnì en furma da contribuziuns en las gasettas ‹Demokratisches Wochenblatt› e ‹Der Volksstaat›. Il 1869 è [[Wilhelm Liebknecht]] stà cunfundatur da la ‹Sozialdemokratische Arbeiterpartei›; quella è s’unida il 1875 cun ils aderents da Lassalle a la ‹Sozialistische Arbeiterpartei Deutschlands›, la ‹Sozialdemokratischen Partei Deutschlands› (SPD) da pli tard. Er suenter la dissoluziun da l’Emprima Internaziunala è Marx restà en contact cun prest tut las impurtantas persunas dal moviment da lavurants europeic ed american; savens èn quels er sa conferids persunalmain cun el. Il zercladur 1869 è Marx vegnì elegì sco commember da la ‹Royal Society for the Encouragement of Arts, Manufactures & Commerce›. === Londra (1872–1883) === Marx ha cuntinuà a lavurar vi da sias scrittiras economicas, è però vegnì retegnì pli e pli tras sia malsanitschadad. Ils onns 1862 fin 1874 ha el patì d’ina malsogna da la pel, la quala al ha impedì fermamain. Ils onns 1874, 1875 e 1876 ha Marx fatg segiurns da cura a Karlsbad ed il 1877 a Neuenahr. Per pudair viagiar segiramain sin il continent, ha Marx dumandà l’avust 1874 da pudair daventar burgais da la Gronda Britannia. Ma quai al è vegnì refusà cun far valair ch’el saja «a notorius agitator, the head of the International Society, and an advocate of Communistic principles. This man has not been loyal to his own King and Country». L’entschatta 1879 ha sir Mountstuart Elphinstone Grant Duff tschertgà il contact tar Karl Marx per incumbensa da Victoria, la figlia la pli veglia da la regina da l’Engalterra. Da quai ha el rapportà a si’incumbensadra il prim da favrer 1879. [[Datoteca:Grave_of_Karl_Marx_Highgate_Cemetery_in_London_2016_(10).jpg|thumb|240px|Fossa da Karl Marx sin il Highgate Cemetery a Londra]] Ils 2 da december 1881 è morta sia dunna Jenny Marx, ils 11 da schaner 1883 la figlia Jenny. Marx sez è mort ils 14 da mars 1883 en la vegliadetgna da 64 onns a Londra ed è vegnì sepulì ils 17 da mars sin il Highgate Cemetery. Friedrich Engels ha tegnì il pled funeral. Las prestaziuns scientificas da Karl Marx ha Engels resumà en ses pled punctuond duas scuvertas essenzialas: «Sco che Darwin ha scuvert la lescha dal svilup da la natira organica, uschia ha Marx scuvert la lescha dal svilup da l’istorgia umana (...); numnadamain che la producziun concreta dals meds da viver materials e tras quai il stadi da svilup economic da mintga pievel u da mintga epoca istorica furman la basa sin la quala èn sa sviluppadas las structuras statalas, las concepziuns giuridicas, l’art e schizunt las imaginaziuns religiusas dals umans respectivs; tut quests champs ston perquai vegnir explitgads nà da quest fundament e betg – sco quai ch’igl è vegnì fatg fin qua – viceversa. Ma quai n’è betg tut. Marx ha er sviluppà la lescha da moviment speziala da la moda da producziun chapitalistica dad oz sco er da la societad burgaisa ch’è vegnida stgaffida tras quella. Cun la scuverta da la plivalur èn quests connexs vegnids sclerids (...).»<ref>Friedrich Engels: ''Das Begräbnis von Karl Marx'', MEW, tom 19, p. 335–339.</ref> A la fossa stevan Eleanor Marx, Carl Schorlemmer, Ray Lankester, Horatio Bryan Donkin, Wilhelm Liebknecht, Charles Longuet, Paul Lafargue, Friedrich Leßner, Georg Lochner, Edward Aveling, Helena Demuth e Gottfried Lembke.<ref>''Ihre Namen leben durch die Jahrhunderte fort''. Berlin 1983, p. 9s.</ref> Marx sez aveva giavischà che la participaziun a la sepultura sa restrenschia a la famiglia ed ils amis ils pli intims. A quai èn sias figlias Laura ed Eleanor sco er Friedrich Engels sa tegnids. L’onn 1954 ha la partida communistica da la [[Gronda Britannia]] incumbensà Laurence Bradshaw da stgaffir ina mesa statua per la fossa da Marx. Il november 1954 han ins l’emprim spustà la fossa per intgins meters en in lieu pli adattà. Il mars 1956 è alura vegnì inaugurà il bist cun il purtret da Marx e l’inscripziun «WORKERS OF ALL LANDS UNITE» or dal ‹Manifest communistic› e la 11avla tesa davart Feuerbach: «THE PHILOSOPHERS HAVE ONLY INTERPRETED THE WORLD IN VARIOUS WAYS – THE POINT HOWEVER IS TO CHANGE IT».<ref>Asa Briggs: ''Marx in London. An illustrated guide''. British Broadcasting Corporation, Londra 1982, ISBN 0-563-20076-6, p.&nbsp;80.</ref> === Descendenza === Ensemen cun sia dunna Jenny ha Karl Marx gì set uffants: * Jenny Caroline (1844–1883) * Jenny Laura (1845–1911) * Charles Louis Henri Edgar (1847–1855) * Heinrich Edward Guy (1849–1850) * Jenny Eveline Francis (1851–1852) * Jenny Julia Eleanor (1855–1898) * N.N. (1857–1857) Marx è er stà il bab dal figl illegitim Frederick Lewis Demuth da sia chasarina Helena Demuth che derivava da la Germania; quel è vegnì dà en ina famiglia da tgira. Quatter dals uffants da Marx èn morts en la vegliadetgna d’uffant; Jenny Caroline è morta il 1883 en la vegliadetgna da 38 onns, dus mais avant ses bab. Las duas figlias ch’al han survivì han omaduas terminà lur vita tras suicidi. Tuttina sco lur geniturs èn er las trais figlias Jenny, Laura ed Eleanor stadas activas en il moviment socialistic. Laura ha maridà il 1868 Paul Lafargue, Jenny il 1872 Charles Longuet, Eleanor ha vivì a partir dal 1884 ensemen cun Edward Aveling; tut ils trais schenders da Marx èn s’engaschads sco agitaturs socialistics, ils emprims dus en Frantscha, il terz en la Gronda Britannia. == Survista da la teoria da Marx == Karl Marx vala sco il teoreticher dal communissem cun la pli gronda influenza insumma. Sias scrittiras han marcà il moviment da lavurants dal 19avel e 20avel tschientaner en tut il mund – dals moviments socialistic-communistics da la [[Russia]] e da la [[Germania]] fin a quels en l’America Latina ed Asia da l’Ost – cumbain a moda fitg differenta. En rom da l’economia publica moderna vegn Marx attribuì als economs naziunals. Er la filosofia ed autras scienzas umanas sco er las scienzas socialas han recepì Marx. Savens èsi usità da resumar ils aderents da sias teorias, independentamain da la disciplina, sut il term dal marxissem. Sco blers filosofs dal 19avel tschientaner ha Marx sviluppà fitg ferm sias ideas s’occupond cun la filosofia da Hegel. Hegel, che vegn resguardà sco in dals filosofs dal temp modern cun la pli gronda influenza insumma, ha represchentà ina filosofia da l’istorgia idealistica, teleologica. Ils scolars da Hegel èn sa dividids en hegelians da sanestra e hegelians da dretga. Quests ultims consideravan il process istoric sco cumplenì e terminà en furma da la societad burgaisa; ils hegelians da sanestra percunter eran da l’avis che l’accumpliment da l’istorgia haja pir lieu en l’avegnir. La posiziun da Marx è surtut sa sviluppada en rom da las intensivas debattas ch’èn vegnidas manadas entaifer ils hegelians da sanestra; da quellas èn tranter auter sa participads [[Ludwig Feuerbach]], [[Bruno Bauer]] e [[Max Stirner]], ma er [[Michail Bakunin]]. Marx surpiglia da Hegel il model da reflexiun da la dialectica e l’idea che l’istorgia sa sviluppia tenor regularitads cun caracter da lescha. Quellas na maina el, cuntrari a Hegel, però betg enavos sin in «spiert dal mund», mabain sin relaziuns e confruntaziuns materialas e socialas entaifer la societad. Qua vegn visibel il segund grond concept filosofic ch’ha influenzà Marx: il materialissem, surtut en la furma sco ch’al ha sviluppà Feuerbach. Uschia emprova Marx da colliar la dialectica da Hegel cun il materialissem en furma d’in «materialissem didactic» e da metter uschia quella «dal chau sin ils pes»: «Mia metoda dialectica na sa differenziescha betg be da quella da Hegel, mabain furma precis il cuntrari da quella. Per Hegel è il process cognitiv – il qual el transfurma schizunt sut la noziun da l’‹idea› en in agen subject – il Demiurg che metta ad ir la realitad, la quala n’è nagut auter che si’apparientscha exteriura. Tar mai percunter è tut l’ideal nagut auter che cumparsa materiala ch’è vegnida transponida e translatada en il chau da l’uman.»<ref>2. ediziun da ‹Das Kapital› (epilog), MEW 23, p. 27.</ref> La forza motorica centrala entaifer il svilup istoric da la societad umana d’enfin qua vesa Marx – sper la confruntaziun cun la natira – en il cumbat da classas: «L’istorgia da tut las societads d’enfin qua è l’istorgia da cumbats da classa.»<ref> MEW 4, p. 462.</ref> Ina rolla tut speziala giogan en quest connex vieutas revoluziunaras: «Las revoluziuns èn las locomotivas da l’istorgia.»<ref>MEW 7, p. 85.</ref> Cun manar enavos en questa moda l’istorgia sin sias premissas materialas, tschenta Marx al lieu da l’idealissem da Hegel in «materialissem istoric». In enconuschent element teoretic da quel furma il schema da la basa e da la surstructura. Tenor quella èn las instituziuns da la societad (stadi, giustia, cultura, ideas da las valurs) da resguardar sco ina «surstructura» situada sur ina «basa» che sa cumpona da cundiziuns da producziun economicas (ed a medem temp da relaziuns da classa e da domini) sco er da forzas productivas; e malgrà lur independenza apparenta sajan las singulas parts da quest model unidas ina cun l’autra e dependentas da las caracteristicas specificas da quel. Uschia dovria per exempel la moda da producziun chapitalistica in tschert urden da dretg che lubeschia a possessurs da martganzias da stgamiar lur products al martgà. Quest ultim sto da sia vart vegnir protegì d’ina forza statala superiura etc. Surtut la furmaziun da la basa economica respectiva, uschia Marx, saja stada fin uss – sper il cumbat da classas – la pli impurtanta forza areguard il svilup da las relaziuns socialas. Il schema ‹basa-surstructura› è savens vegnì malchapì sco model fix cun l’intent da reducir tut ils fenomens politics ed ideologics sin categorias economicas. L’enconuschenta formulaziun da Marx che l’existenza determineschia la schientscha ha be anc promovì questa malchapientscha. En realitad ha Marx percunter accentuà explicitamain la dialectica da l’interacziun reciproca tranter existenza e schientscha. Er la schientscha po midar l’existenza – gist la pussaivladad da far revoluziuns sa basa gea sin questa libertad da l’uman da transfurmar sapientivamain las relaziuns vertentas, enstagl da sa laschar dominar da quellas. Cumbain ch’ella n’è betg libra da tendenzas correspundents, na sa chapescha la filosofia da l’istorgia da Marx betg sco determinissem mecanic, mabain sco emprova da realisar la libertad umana. Ma sco che Marx accentuescha, è questa libertad adina liada a ses conturn material e social. === Critica da l’economia politica === [[Datoteca:Leipzig_Gedenktafel_Erstausgabendruck_Das_Kapital_2009_02_25.jpg|thumb|200px|Tavla commemorativa che regorda a l’emprim’ediziun da ‹Das Kapital›]] Durant tut sia vita è Marx sa stentà da furnir in’analisa economica profunda da la societad chapitalistica. Per l’ina vuleva el pertschaiver uschia las premissas, pussaivladads e la moda d’agir adequata dal moviment communistic; per l’autra dueva questa lavur scientifica porscher ils arguments adequats per pudair crititgar las relaziuns existentas e cumbatter meglier quellas. Ses capodovra ‹Das Kapital› (tom 1: 1867, toms 2 e 3 postum) cumpiglia en tut 2200 paginas; en quel suttametta Marx l’economia politica ad ina critica cumplessiva. D’ina vart ha el analisà las furmas dals products, la valur, il chapital e las cundiziuns da producziun e da distribuziun chapitalisticas, en las qualas è entretschada la producziun da la facultad tenor la societad chapitalistica e burgaisa. Da l’autra vart cumpiglia la critica da l’economia burgaisa er la critica da ses teoretichers sco [[Adam Smith]] u [[David Ricardo]], ils quals Marx attatga per part a moda polemica. Ina da las tesas centralas da la teoria marxistica dal chapitalissem è quella dal cuntrast da classas tranter proletariat e bourgeoisia, sin il qual sa basia l’antagonissem insuperabel da la societad chapitalistica. Questa sutdivisiun da la societad en chapitalists e lavurants è per Marx d’ina vart ina da las premissas per la furma da producziun chapitalistica insumma – i dovra ina classa da lavurants ch’è sfurzada da vender sia forza da lavur als possessurs dals meds da producziun. Da l’autra vart è la spartiziun da la societad en duas classas er in dals resultats inevitabels d’ina moda da producziun che sa basa sin la producziun da rauba e sin la vendita da la forza da lavur sco rauba. En cuntrast cun Proudhon ed auters accentuescha Marx perquai che la sfruttaziun d’ina part da la societad ed il domini da l’autra sa laschian be surmuntar cun midar las categorias economicas fundamentalas dal chapitalissem. Pertge che quellas mainian – er independentamain da la voluntad dals singuls acturs (chapitalists, lavurants), pia quasi ‹davos lur dies› – a sfruttaziun e domini da classa. «L’autra via fiss sco da dismetter il papa e laschar exister vinavant il catolicissem.»<ref>''Das Kapital'', MEW 23, p. 102, ann. 48.</ref> Marx ed Engels han influenzà a moda decisiva las noziuns da la ‹moda da producziun chapitalistica› resp. dal ‹chapitalissem›, las qualas vegnan preschentadas il pli sistematic en l’ovra principala da Marx ‹Das Kapital›. Sco chapitalissem defineschan els in urden economic ch’è segnà da la pussaivladad d’acquistar meds da producziun en furma da possess privat, da la producziun per in martgà che decida davart il pretsch, dal sa stentar d’in cuntin da maximar il profit e da la cuntradicziun tranter lavur cunter pajament e chapital. Tenor Marx sa mida la furma da producziun da la societad bain a moda decisiva cun la transiziun dal feudalissem al chapitalissem; ma ella mantegna ses caracter da classa. Marx descriva la societad chapitalistica sco societad da la miseria, dal sfruttament e da l’alienaziun. Partind da las teorias dals represchentants da l’economia naziunala classica, surtut Adam Smith e David Ricardo, interpretescha Marx da nov la teoria da la valur da la lavur e transfurma quella en in instrument cun agid dal qual el emprova da descriver l’explotaziun dal proletariat tras il chapital. ==== Il chapitalissem sco societad da classa ==== Marx definescha duas classas principalas da la societad: * Per l’ina la bourgeoisia resp. la classa dals chapitalists, ils quals possedan ils meds da producziun (terren, fabritgas, maschinas etc.) ch’èn necessaris per la producziun. Sco «classa regenta» structurescha quella tenor Marx er ils interess da la societad e sias ideas domineschan l’opiniun ed ideologia publica: «Las ideas ch’han dominà in’epoca èn adina be stadas las ideas da la classa dominanta.»<ref>MEW 4, p. 480.</ref> * Per l’autra il proletariat, vul dir la classa dals lavurants che na disponan da nagins agens meds da producziun ed èn perquai sfurzads da prestar lavur pajada per cuntentar lur basegns elementars. Er emploiads tutgan en quest senn tar la classa dals lavurants cunter pajament. Questa paja saja calculada uschia ch’il lavurant possia «reproducir» sia forza da lavur (mangiar, abitar, recreaziun), ma betg acquistar sez meds da producziun; uschia restia el dependent da la lavur pajada. Marx numna la lavur pajada perquai savens er ina furma zuppentada da «lavur sfurzada». * Ina terza classa furma la burgaisia pitschna, vul dir la classa dals impressaris pitschens ed independents. Quella vegnia però stuschada adina dapli a l’ur tras la bourgeoisia e la finala ad ir si en il proletariat. Ultra da quai existia in subproletariat u proletariat da lumpas che sa cumpona da persunas senza tetg, murdieus e schurnaliers. Tuttina sco la burgaisia pitschna n’ha er questa gruppa tenor Marx nagina muntada sociala u schizunt revoluziunara. Formalmain èn tut ils commembers da la societad burgaisa libers ed eguals tenor il dretg. De facto, uschia Marx, pon ils proletaris però be eleger a tgi ch’els vendan lur forza da lavur, vul dir da tge chadainas ch’els vulan sa laschar enchadanar. Uschè ditg ch’igl existia in dretg burgais che permettia da posseder meds da producziun en furma da possess privat, muntia egualitad giuridica necessariamain inegualitad sociala; e cun renconuscher l’urden burgais ed il stadi burgais vegnia quella be anc reproducida e mantegnida vinavant. ==== Cuntradicziun sociala e crisa ==== Entaifer il chapitalissem succedia l’accumulaziun da la ritgezza sociala pia adina be tras explotaziun da forza da lavur estra en furma da lavur pajada. Il chapitalist paja però al lavurant be ina part da la valur effectiva da quai ch’el haja prestà entaifer il process da producziun – la plivalur reala da la lavur che vegnia prestada da la societad na giaja pia betg a favur da l’entira societad, mabain vegnia accumulada a moda privata. Questa appropriaziun privata da la plivalur, ma er da la forza da lavur creativa da l’individi insumma, condemnescha Marx sco sfruttament. Ma la rata da profits dals chapitalists sa sbassia tenor Marx adina dapli. Quai saja per l’ina d’attribuir a la muntada creschenta da las maschinas; pertge che tenor la teoria da la valur da la lavur creeschia be la forza da lavur umana ina valur agiuntada e sa sbassia quella cuntinuadamain cun remplazzar umans tras maschinas (chapital fix vs. chapital variabel). Da l’autra vart sa sbassian las ratas da profit er pervi da la concurrenza tranter ils chapitalists sezs, ils quals stoppian adina offrir ad in pretsch pli bass per pudair sa mantegnair sin il martgà. Las entradas sbassantas sforzian il chapitalist da reducir las expensas, e quai surtut cun sbassar ils custs da producziun, vul dir tras pajas pli pitschnas, prolungaziun dal temp da lavur u cun auzar la productivitad da lavur. Questa constellaziun mainia ad ina cuntradicziun inevitabla tranter ils interess d’explotaziun dal chapital ed ils basegns dal proletariat. Da qua derivia il caracter antagonistic da la moda da producziun chapitalistica, il qual saja il motiv per las crisas regularas dal chapitalissem ed il qual stoppia la finala er manar a la sullevaziun revoluziunara dals lavurants. Il chapital produceschia uschia ses agens «chavafossas» e vegnia ad ir a frusta il mument da la revoluziun communistica. ==== Alienaziun da la lavur ==== [[Datoteca:Karl-Marx-Allee_Frankfurter_Tor_Turm_Schild.jpg|thumb|180px|Alea da Karl Marx a Berlin]] Il problem dal chapitalissem consista tenor Marx betg be en l’explotaziun dal lavurant ed en in cuntrast insuperabel dals interess da classa. L’entira existenza da l’uman, ses esser uman sez, vesa el alienà da sasez e supprimì tras las relaziuns chapitalisticas. Il tratg essenzial da l’existenza umana giascha per Marx – sa referind a Hegel e Feuerbach – en l’abilitad da l’uman da furmar ses ambient a moda creativa e libra. L’element central da la filosofia da Marx è perquai la lavur, la quala Marx definescha sco «metabolissem tranter uman e natira».<ref>MEW 23, p. 57.</ref> En il chapitalissem saja la lavur però alienada e pervertida a moda fundamentala. Pertge che qua na vegnia la lavur betg fatga per stgaffir products da diever ed anc bler main cun l’intent da realisar la forza creativa, mabain sulettamain per acquistar valurs da stgomi. Il lavurant na possia betg disponer libramain da sia forza da lavur, mabain stoppia impunder quella a favur da las finamiras dal chapitalist, per il qual el lavura. Ils bains ch’el producescha en questa moda na resenta il lavurant betg pli sco ses agens, mabain sco esters; el na possia betg pli enconuscher sasez en ils resultats da si’atgna activitad. Quest process designescha Marx, er qua puspè analog a Hegel, sco «alienaziun».<ref>''Ökonomisch-philosophische Manuskripte aus dem Jahre 1844'', MEW tom supplementar I, p. 514.</ref> Schebain la categoria da l’«alienaziun» saja er anc d’impurtanza pli tard entaifer l’ovra da Marx, surtut en sias scrittiras economicas, ubain sch’el haja laschà crudar cun il temp ses concept oriund da l’«alienaziun», è ina dumonda che marxists discuteschan a moda fitg cuntraversa. In fatg èsi che Marx na discurra suenter il 1845 betg pli da l’«essenza» umana, mabain ch’el sbitta explicitamain sco svilup sbaglià da l’idealissem tudestg da vulair tractar l’uman sut l’aspect da noziuns genericas generalas.<ref>Marx / Engels: ''Die deutsche Ideologie'', MEW 3, p. 218.</ref> ==== Il caracter da fetisch da la rauba ==== Al lieu dal term da l’alienaziun (il qual è ritg da supposiziuns filosoficas ed implitgescha l’idea d’ina lavur betg alienada) dovra Marx pli tard il term dal «fetischissem da la rauba», il qual el ha sviluppà en l’emprim tom da ‹Das Kapital› en il famus chapitel davart «il caracter da fetisch da la rauba e ses misteris». Cun questa noziun manegia el la dissimulaziun da la lavur umana prestada, la quala n’è betg pli visibla vi d’in product final che circulescha sco rauba commerziala. Er qua sa tracti d’ina furma d’alienaziun, ma en il context dal chapital na serva questa metafra main a tschiffar la miseria dal lavurant, mabain plitost a chapir la structura ideologica da la societad chapitalistica. Per [[Georg Lukács]], il teoreticher marxistic ch’è sa fatschentà da rudent cun questa tematica, cuntegna il chapitel davart il caracter da fetisch da la rauba l’entir materialissem istoric. El ha elavurà quest cuntegn ‹zuppà› en ses tractat dal 1923 ‹Die Verdinglichung und das Bewusstsein des Proletariats› che vegn adina puspè cità.<ref>Georg Lukács: ''Geschichte und Klassenbewusstsein. Studien über marxistische Dialektik.'' Malik, Berlin 1923, p. 186.</ref> Pli pauc ch’ils umans enconuschan sasezs en ils products da lur lavur e pon percepir quels sco products fatgs dad els sezs, e pli agens che quests products als cumparan. Surtut en furma dals daners e dal chapital – che furman nagut auter che rauba accumulada en furma abstracta – cumparan ils products da la lavur umana sco «subjects automatics»<ref>MEW 23, p. 169.</ref>, daventads independents. La transfurmaziun da daners en adina dapli daners, sin il qual princip sa basia il chapitalissem, cumparia sco agen moviment dals daners (p.ex. en furma dal tschains che para d’esser sez activ), e betg sco resultat da la lavur umana. Tras quai, uschia concluda Marx, daventian chaussas subjects ed ils subjects umans sa transfurmian en objects impussants. Ils producents da rauba vegnian dominads da lur products: «Lur agen moviment entaifer la societad posseda per els la furma d’in moviment da rauba che controllescha els enstagl da vegnir controllada dad els.»<ref>MEW 23, p. 89.</ref> La societad chapitalistica sa basa en quest senn sin in straviament fundamental dals fatgs, ella stat quasi sin il chau. Uschia daventian ils products fetischs, vul dir rauba ch’è apparentamain magica. Ma malgrà questa parita e malgrà che la lavur na vegnia betg pli percepida, restia ella suletta l’instanza da creaziun da valur e la causa da tut moviment. Il caracter da fetisch da la rauba saja in engion, però in che na derivia betg d’in’errur, mabain ch’haja in origin pratic: la spartiziun da la societad en persunas che lavuran ed en persunas che laschan lavurar, vul dir en persunas che produceschan ils products ed en autras che possedan quests products. Questa transfurmaziun da la rauba en in fetisch analisescha Marx er sco in modus da socialisaziun ch’ha quasi lieu davos il dies dals umans. En rom da quel vegnan lavurs concretas transfurmadas en valurs pecuniaras abstractas che pussibiliteschan insumma pir la producziun da rauba betg privata, vul dir distatgada da l’individi. === Critica da la religiun === La critica da la religiun da Marx è vegnida influenzada da [[Ludwig Feuerbach]]. Sco quel s’avischina er Marx a la religiun d’ina perspectiva filosofica che va a finir en critica sociala. Ils filosofs descriva Marx en general sco producents d’ideas e vesa lur incumbensa principala en surmuntar la filosofia, vul dir en lur realisaziun pratica: «Ils filosofs han be interpretà il mund a moda differenta; quai che quinta però è d’al transfurmar.»<ref>''Thesen über Feuerbach'', MEGA partiziun IV, tom 3, p. 21.</ref> En quest senn crititgescha Marx tut las furmas d’ina filosofia idealistica e surtut la religiun; quella serva tenor el a render l’existenza dals umans pli supportabla cun siemis e confiert en l’auter mund ed uschia facticamain a legitimar la miseria en quest mund. En in famus citad designescha Marx perquai la religiun sco «opium dal pievel»<ref name>''Einleitung zur Kritik der Hegelschen Rechtsphilosophie'', MEW 1, p. 378.</ref>. La religiun na saja betg abla d’explitgar la miseria, mabain saja in’expressiun da quella ch’engionia cun fantasias ed ideas absurdas. Ella na saja pia nagut auter ch’ina faussa schientscha, ch’ina pura ideologia d’umans alienads da sasezs: «L’uman fa la religiun, la religiun na fa betg l’uman.»<ref>''Zur Kritik der Hegelschen Rechtsphilosophie'', ''Marx-Engels-Gesamtausgabe''. Partiziun I, tom 2, p. 170.</ref> A la perversiun da las relaziuns praticas correspunda tenor Marx la faussa schientscha da la religiun; quella na saja nagut auter che la ‹dretga› (vul dir adequata) expressiun d’ina faussa societad. La religiun saja la «mistificaziun»<ref>MEW 23, p. 838.</ref> d’in mund che portia sez quasi tratgs mistics. Per surmuntar las fantastarias religiusas na bastia critica teoretica però betg; i dovria ina midada fundamentala da las relaziuns materialas che fetschian insumma necessaria la religiun sco «suspir da la creatira turmentada»<ref>''Zur Kritik der Hegelschen Rechtsphilosophie'' (introducziun), MEW 1, p. 379.</ref>: «La pretensiun da dar si las illusiuns davart sia situaziun [v.d. da l’uman, red.], è la pretensiun da dar si ina situaziun che basegna illusiuns.»<ref>''Zur Kritik der Hegelschen Rechtsphilosophie'' (introducziun), ''Marx-Engels-Gesamtausgabe''. Partiziun I, tom 2, p. 171.</ref> Perquai che religiun e societad èn colliadas per el uschè stretgamain ina cun l’autra, attribuescha Marx a la critica da la religiun ina rolla ordvart centrala: «La critica da la religiun è la premissa da tutta critica.»<ref>''Zur Kritik der Hegelschen Rechtsphilosophie'' (introducziun), MEW 1, p. 378.</ref> Da crititgar questa faussa schientscha servia però be ad enconuscher il motiv per l’errur, sinaquai ch’ins daventia conscient da la pussaivladad da schliar quella a moda pratica. Schientscha da classa munta en quest senn per Marx da percepir las relaziuns socialas a moda ‹objectiva› e da vegnir conscient e crititgar che l’uman participescha a la reproducziun dal domini chapitalistic. Questa critica filosofica stoppia tschentar al lieu da la mistificaziun e da las «fantastarias»<ref>MEW 23, p. 94.</ref> religiusas ils basegns dals umans sezs, per ils basegns dals quals ella haja da cumbatter. La filosofia stoppia sa transfurmar en ina «pratica revoluziunara».<ref>MEW 3, p. 7.</ref> «L’arma da la critica na po però betg remplazzar la critica da las armas; la forza materiala sto vegnir cupitgada tras forza materiala. Ma er la teoria daventa forza materiala, numnadamain en quel mument ch’ella tschiffa las massas. La teoria è abla d’entusiasmar las massas cura ch’ella demonstrescha ''ad hominem'', ed ella demonstrescha ''ad hominem'' en quel mument ch’ella daventa radicala. Esser radical munta da prender a maun insatge per las ragischs. La ragisch per l’uman è però l’uman sez.»<ref>''Zur Kritik der Hegelschen Rechtsphilosophie'' (introducziun), Marx-Engels-Gesamtausgabe. Partiziun I, tom 2, p. 177.</ref> === Filosofia da l’istorgia === [[Datoteca:Chemnitz-Marxmonument-gp.jpg|thumb|180px|Monument da Marx a Chiemnitz]] La filosofia da l’istorgia marxistica è vegnida enconuschenta sco materialissem istoric. Sco element central che fa ir il mund na resguarda quel betg las ideas, mabain las relaziuns materialas che precedan e determineschan il svilup da las ideas. «Betg la schientscha dals umans determinescha lur esser, mabain l’esser da la societad determinescha lur schientscha.»<ref>''Kritik der politischen Ökonomie'' (prefaziun), MEW 13, p. 9.</ref> Ideas filosoficas na sajan perquai betg atemporalas e valaivlas per adina, mabain hajan in origin material-istoric. Uschespert che quest fundament sa midia, sa midian er las ideas. Las ideas filosoficas predominantas correspundian perquai en mintga epoca a las ideas da la classa dominanta; quella definescha Marx sco la classa ch’ha la pussanza da disponer davart ils meds da lavur materials. Tuttina sco che las relaziuns materialas influenzeschan las furmas da domini, uschia s’effectueschan er questas ultimas sin las relaziuns materialas. Il materialissem istoric na descriva perquai nagin determinissem da vart da l’aspect material, mabain ina relaziun reciproca dialectica tranter esser e schientscha, necessitad e libertad: «Ils umans fan lur atgna istorgia; ma els na fan quella betg a moda dal tuttafatg libra, betg sut circumstanzas ch’els han sezs elegì, mabain sut talas ch’els han chattà, ch’èn dadas avant u ch’èn vegnidas tradidas.»<ref>''Der achtzehnte Brumaire des Louis Bonaparte'', MEW 8, p. 115.</ref> Partind da la situaziun materiala e da las relaziuns da pussanza definescha Marx differentas fasas da l’istorgia da l’umanitad. En l’Europa tanscha il svilup socio-economic da la societad tempriva «libra» sur la tegnida da sclavs e la societad feudala fin a la societad bourgeoisia; da qua duai ella manar tras revoluziun en il socialissem per s’accumplir en il communissem. Favurisada vegn questa revoluziun tras ils tratgs specifics da la producziun chapitalistica che mainan ad in’accumulaziun da la pussanza e dal chapital. En medema moda sco che la classa sociala che vegn explotada s’alienescha a sasezza, s’organisescha il chapital en furma da monopols e da surstructuras repressivas; quai promova entaifer la societad industriala il cumbat da classa e la prontadad da surmuntar las relaziuns vertentas cun far revoluziun. La revoluziun sociala terminass a medem temp la «preistorgia» da l’umanitad. Da qua davent organisassan ils umans la producziun a moda sapientiva, cuminaivla e raziunala e furmassan sezs l’ulteriur andament da l’istorgia, enstagl che la societad vegnia dominada da mecanissems che sa chattan en ils mauns da paucs. === Cumbat da classa e revoluziun === La forza motorica, il subject da la transfurmaziun da la societad, vesa Marx en la classa sociala dal proletariat. Sco classa che produceschia ils meds disponia quella suletta da la pussanza, da realisar cun success la vieuta communistica. Er saja il proletariat interessà sco nagin’autra classa sociala a far questa revoluziun, damai che quel vegnia supprimì, sfruttà ed alienà tant structural sco pratic tras las relaziuns chapitalisticas. Uschia finescha il ‹[[Manifest da la Partida communistica]]› dal 1848 cun ils pleds: «Ils communists refusan da zuppentar lur ideas ed intenziuns. Els decleran avertamain che lur finamiras sa laschian be cuntanscher tras la revoluziun violenta da tut l’urden social d’enfin qua. Possian las classas regentas tremblar davant ina revoluziun communistica. Ils proletaris n’han nagut da perder en quella auter che lur chadainas. Ed els han da gudagnar in mund.»<ref>MEW 4, p. 493.</ref> L’onn 1872, a chaschun dal pled ch’el ha tegnì al Congress a Den Haag, ha Marx concedì ch’il proletariat possia sut tschertas circumstanzas er cuntanscher sia finamira a moda paschaivla: «Nus savain ch’ins sto resguardar las instituziuns, ils usits e las tradiziuns dals differents pajais e nus na snegain betg ch’i dat pajais sco l’America, l’Engalterra (...) e forsa er l’Ollanda, en ils quals ils lavurants pon arrivar a moda paschaivla tar lur intent. Sche quai è vair, sche stuain nus er renconuscher ch’il levagl per metter en moviment las revoluziuns sto esser en la gronda part dals pajais dal continent la forza; a la forza vegn ins a stuair appellar in di per eriger il domini da la lavur.»<ref>MEW 18, p. 160.</ref> Il cumbat dal proletariat cunter la bourgeoisia sa fa tenor Marx en furma d’ina «dictatura dal proletariat», vul dir sco domini da la maioritad supprimida sur la minoritad dals anteriurs oppressurs, sco «expropriaziun da quels ch’exproprieschan». La fasa transitorica da la dictatura dal proletariat metta Marx er a pèr cun il socialissem; il term dal communissem è surtut reservà per il stadi pli avanzà da la societad senza classas, en la quala il stadi e cun el tutta forza da suppressiun è daventada inutila ed è pirida e che funcziuna tenor il motto: «Mintgin tenor sias abilitads, a mintgin tenor ses basegns!»<ref>''Kritik des Gothaer Programms'', MEW 19, p. 21.</ref> === Communissem e societad senza classas === Ensemen cun ses cumbattant ed ami per vita duranta Friedrich Engels è Marx sa stentà da sviluppar in «socialissem scientific», en il qual el è surtut sa distanzià da las utopias idealisticas dal socialissem tempriv. Marx n’emprova betg da preschentar in’utopia dal communissem sviluppada a fin, mabain vesa la finamira dal communissem sco insatge che sa sviluppa or da las premissas materialas ed istoricas. Il moviment communistic chapescha Marx perquai sco «il moviment autonom da l’immensa maioritad en l’interess da l’immensa maioritad».<ref>''Manifest da la Partida communistica'', MEW 4, p. 472.</ref> Purtader da la vieuta revoluziunara inevitabla saja il proletariat organisà en furma d’ina classa da lavurants. Quel saja obligà da conquistar la pussanza politica e d’expropriar la classa dals chapitalists. D’abolir qua tras la pussaivladad da s’acquistar meds da producziun (terren, fabritgas, maschinas etc.) en furma da possess privat saja ina da las premissas centralas per che la societad possia sa sviluppar en direcziun dal communissem. Pass per pass vegnian alura ils cuntrasts da classa e las classas sezzas a svanir. Las conturas da la societad communistica, senza classas, vegnan però savens be circumscrittas a moda generala: «Al lieu da la veglia societad burgaisa cun sias classas e cuntrasts da classa passa in’associaziun, entaifer la quala il svilup liber da mintgin furma la premissa per il svilup liber da tuts.»<ref>MEW 4, p. 482.</ref> == L’ovra en survista == [[Datoteca:Marx_EighteenthBrumaire.JPG|thumb|160px|‹Der achtzehnte Brumaire des Louis Bonaparte› (1852)]] L’ovra da Marx vegn savens dividida en duas fasas: las ‹scrittiras temprivas› (fin il 1848) e ‹l’ovra madira›; igl è però contestà, schebain questas duas fasas represchentian ina ruptura effectiva en il pensar da Marx. Sur lung temp han tant la democrazia sociala sco er il marxissem-leninissem recepì be las ovras tardivas che tractan surtut tematicas economicas; la nova sanestra dal 1968 ha percunter rescuvert las scrittiras temprivas da tempra filosofica, las qualas eran per part pir vegnidas publitgadas il 1932. Las scrittiras temprivas tractan surtut tematicas ch’èn sa sviluppadas or da l’occupaziun cun la filosofia da Hegel. En il center stat la dumonda da l’alienaziun da l’uman e las pussaivladads da surmuntar quella a favur d’ina emancipaziun politica. Impurtantas ovras da la fasa tempriva da Marx – per part scrittas ensemen cun Friedrich Engels – èn: * ''Zur Kritik der Hegelschen Rechtsphilosophie'' (1844, MEW 1) * ''Ökonomisch-philosophische Manuskripte aus dem Jahre 1844'' (MEW tom supplementar I) * ''Die heilige Familie'', drizzà cunter il giuven hegelian Bruno Bauer (cun Engels, 1844, MEW 2) * las curtas indesch ''Thesen über Feuerbach'' dal 1845 (MEW 3) * ''Die deutsche Ideologie'', drizzà cunter Max Stirner (cun Engels, 1845/46, MEW 3) * ''Das Elend der Philosophie'', drizzà cunter Pierre-Joseph Proudhon (1847, MEW 4) Per part vegn er il ''Manifest der Kommunistischen Partei'' (MEW 4) che Marx ed Engels han scrit l’onn da la revoluziun 1848 attribuì a l’ovra tempriva. Cun ses caracter programmatic occupa quest’ovra però ina posiziun speziala entaifer l’ovra da Marx. Impurtantas ovras da la segunda fasa, en la quala Marx s’occupa pli e pli da dumondas economicas, furman: * ''Lohnarbeit und Kapital'' (1849, MEW 6) * ''Grundrisse der Kritik der politischen Ökonomie'' (curt: ''Grundrisse'', er: ''Ökonomische Manuskripte'', 1857/58, MEW 42) * ''Zur Kritik der politischen Ökonomie'' (1859, MEW 13) * il referat ''Lohn, Preis und Profit'' (1865, MEW 16) * e sco ovra principala ils trais toms da ''Das Kapital'', dals quals be l’emprim è cumparì dal temp da vita da Marx: ** tom 1: ''Der Produktionsprocess des Kapitals'' (1867, MEW 23) ** tom 2: ''Der Circulationsprocess des Kapitals'' (ed. dad Engels, 1885, MEW 24) ** tom 3: ''Der Gesammtprocess der kapitalistischen Produktion'' (ed. dad Engels, 1894, MEW 25) Plinavant cumpiglia l’ovra da Marx intginas scrittiras, en las qualas el s’occupa d’eveniments contemporans: * ''Die Klassenkämpfe in Frankreich 1848 bis 1850'' (1850, MEW 7) * ''Der achtzehnte Brumaire des Louis Bonaparte'' (1852, MEW 8) * ''Herr Vogt'' (1860, MEW 14) * ''Der Bürgerkrieg in Frankreich'' (1871, MEW 17, p. 313–365) davart la Comuna da Paris, en la quala Marx vesa ina furma da dictatura dal proletariat * la ''Kritik des Gothaer Programms'' (1875, MEW 19), scritta avant il di da partida cunter il Program da Gotha da la SPD. Quest tractat cuntegna intginas expectoraziuns detagliadas davart la furma da la societad socialistica e communistica. Igl existan duas ediziuns cumplessivas da las scrittiras da Marx ed Engels. L’emprima, ch’è restada incumpletta, furma la ''Marx-Engels-Gesamtausgabe'' (MEGA1) edida da David Rjasanow. Dapi il 1975 cumpara la ''Marx-Engels-Gesamtausgabe'' (MEGA2). Quest’ediziun istoric-critica cumpiglia er la correspundenza tranter Marx ed Engels e brevs da terzas persunas drizzadas ad els. Dals 114 toms (122 toms parzials) previs èn fin uss cumparids radund la mesadad. En pli è avant maun la ''Studien- und Leseausgabe Marx-Engels-Werke'' (MEW) en 43 toms (45 toms parzials). Quella è vegnida edida ils onns 1956–1990 da l’Institut für Marxismus-Leninismus che fascheva part dal Comité central da la SED. == Recepziun == Dals moviments marxistics da pli tard è la teoria da Marx vegnida interpretada a moda fitg differenta. La paletta tanscha da la politica da refurma sociala dals socialdemocrats sur l’interpretaziun dogmatica dal «realsocialissem» da l’anteriura [[Uniun sovietica]] u da la [[Republica Populara da la China]] e.a. fin ad interpretaziuns nundogmaticas da represchentants da la teoria critica e da la nova sanestra. La tendenza da surpigliar terms e concepts marxistics a moda isolada e senza consultar las funtaunas vegn savens designada sco ‹marxissem vulgar›. === Critica envers Marx === [[Eugen von Böhm-Bawerk]], in dals fundaturs da la Scola austriaca, ha gia crititgà en ‹Zum Abschluss des Marxschen Systems› (1896) che las teorias areguard il chapital sa cuntradian en l’emprim e terz tom da ‹Das Kapital›. Tenor Böhm-Bawerk stattan la rata da profits generala e la teoria dals pretschs da producziun en cuntradicziun cun la lescha da la valur en l’emprim tom.<ref>Eugen von Böhm-Bawerk: ''Zum Abschluss des Marxschen Systems''. (''Etappen Bürgerlicher Marx-Kritik, 1''). Giessen 1896.</ref> Betg da snegar è il fatg ch’il manuscrit sin il qual sa basa il terz tom è vegnì scrit anc avant che Marx ha elavurà l’emprim tom. In enconuschent criticher da Marx è stà [[Karl Popper]]. El ha fatg valair aspects filosofics e crititgà Marx or da la perspectiva da la teoria scientifica. Surtut al disturba la tendenza da Marx da s’immunisar envers critica. Per part è vegnì pretendì che Marx haja gì ina tenuta antisemitica, e quai surtut en connex cun sia scrittira ‹Zur Judenfrage› dal 1843 e sa basond sin passaschas or da brevs privatas da l’onn 1862 ch’èn drizzadas cunter Ferdinand Lassalle. Da l’autra vart aveva Marx sez ragischs gidieuas ed el ha er adina puspè tgirà il contact cun Gidieus che s’engaschavan en il moviment da lavurants.<ref>Edmund Silberner: ''Sozialisten zur Judenfrage. Ein Beitrag zur Geschichte des Sozialismus vom Anfang des 19.&nbsp;Jahrhunderts bis 1914.'' Colloquium Verlag, Berlin 1962.</ref> === Discussiuns marxisticas === [[Datoteca:Murales_Rivera_-_Treppenhaus_7_Marx.jpg|thumb|220px|Mexico City, Palacio Nacional]] La discussiun actuala sa divida en numerusas direcziuns che sa cuntradin per part dal tuttafatg. Entaifer quellas vegnan praticamain tut ils elements da la teoria da Marx discutads a moda cuntraversa. Tar ils puncts ch’èn spezialmain contestads tutgan: * la rolla da la classa dals lavurants e sia relaziun tar auters moviments socials * la definiziun (ed organisaziun) da ‹democrazia socialistica› * las premissas per ina restructuraziun da la societad en il senn socialistic * diversas dumondas en connex cun la creaziun da lavur * la relaziun tranter basa e surstructura Diversas ovras n’ha Marx betg pudì terminar (damai ch’el è mort en la vegliadetgna da 64 onns) ed er il marxissem na furma nagin sistem serrà. Quai lubescha d’interpretar l’ovra da Marx ed Engels a moda fitg differenta. Ultra da quai han ils dus auturs revedì en il decurs dal temp intginas da lur ideas. Per exempel datti parairis cuntradictorics areguard la dumonda sch’ina revoluziun socialistica stoppia necessariamain avair lieu en il stadi chapitalistic fitg sviluppà, ubain sche la fasa dal chapitalissem na possia betg vegnir sursiglida en tscherts cas, sco che Marx scriva en ina brev a Wera Sassulitsch. === Commemoraziuns === En la Republica democratica tudestga han ins attribuì a Karl Marx la rolla d’ina figura-clav politica ed ideologica. En blers lieus èn vegnids erigids monuments che regordan a Marx. La citad [[Chemnitz]] ha gì num tranter il 1953 ed il 1990 Karl-Marx-Stadt; là è situà l’enconuschent monument da Karl Marx. A [[Berlin]] sin il Marx-Engels-Forum, ch’è vegnì installà il 1986, sa chattan las statuas da Marx ed Engels. En blers lieus èn er numerusas vias e plazzas vegnidas numnadas suenter Karl Marx. Medemamain purtava la bancnota da 100 marcs da la Republica democratica tudestga il purtret da Marx. E la Medaglia da Karl Marx furmava la pli auta decoraziun d’onur dal stadi. Er en la Republica Federala Tudestga èn bleras vias e plazzas vegnidas numnadas suenter Marx, plinavant han ins adina puspè edì marcas postalas (p.ex. il 1968) e munaidas commemorativas (1983). A [[Trier]] pon ins visitar la chasa natala da Marx (Karl-Marx-Haus); en quella sa chatta oz in museum. Ils onns 1920/30 han ins erigì en diversas citads novs quartiers u abitadis che stevan sut l’ensaina da novs accents architectonics a favur da la classa da lavurants. Exempels ch’èn sa mantegnids fin oz èn tranter auter la Karl-Marx-Siedlung a [[Worms]] (1932) u il Karl-Marx-Hof a [[Vienna]] (1926–1930) cun 1382 abitaziuns per radund 5000 abitants. A [[Londra]] en il quartier Soho regorda ina tavla commemorativa a Marx ch’ha vivì là in temp cun sia famiglia. En pli sa chatta a Londra la Marx Memorial Library ch’è vegnida endrizzada il 1933. Ed en l’anteriura [[Uniun sovietica]] èn divers nums che regordan a Marx sa mantegnids er suenter la vieuta dal 1990: la citad Marx en [[Russia]], l’abitadi Karlo-Marxowe en l’[[Ucraina]], divers lieus cun il num Karla Marxa e la muntogna Pik Karl Marx en il [[Tadschikistan]]. == Annotaziuns == <references/> == Litteratura == === Bibliografias === * Maximilien Rubel: ''Bibliographie des oeuvres de Karl Marx. Avec en app. un Répertoire des oeuvres de Friedrich Engels.'' Rivière, Paris 1956. * Maximilien Rubel: ''Supplement à la bibliographie des oeuvres de Karl Marx.'' Rivière, Paris 1959. * ''Das Werk von Marx und Engels in der Literatur der deutschen Sozialdemokratie (1869–1895). Bibliographie.'' Dietz Verlag, Berlin 1979. * Bert Andréas: ''Karl Marx / Friedrich Engels. Das Ende der klassischen deutschen Philosophie. Bibliographie.'' Trier 1983, p. 155–196 (= ''Schriften aus dem Karl-Marx-Haus Trier'', carnet 28). * Hal Draper: ''The Marx-Engels register. A complete bibliography of Marx and Engels’ individual writings''. Schocken Books, New York 1985. (= ''The Marx-Engels cyclopedia'' 2) * Gernot Gabel: ''Karl Marx. Verzeichnis der Dissertationen aus westeuropäischen und nordamerikanischen Ländern 1890–2000.'' Ed. Gemini, Hürth 2009. (''Bibliographien zur Philosophie 19''), ISBN 978-3-922331-49-0. * [http://agso.uni-graz.at/lexikon/klassiker/marx/30bib.htm ''Karl Marx Bibliografie''. (''Klassiker der Soziologie''). Archiv für die Geschichte der Soziologie in Österreich, Graz]. === Biografias === * Gustav Groß: ''Karl Marx. Eine Studie.'' Duncker & Humblot, Lipsia 1885 ([http://www.archive.org/stream/karlmarxeinestu00grosgoog#page/n8/mode/2up digitalisat]). * John Spargo: ''Karl Marx. Leben und Werk. Mit vielen Porträts aus der Geschichte des Sozialismus. Autorisierte deutsche Ausgabe.'' Felix Meiner, Lipsia 1912. * Klara Zetkin: ''Karl Marx und sein Lebenswerk!'' Molkenbuhr & Co., Elberfeld 1913. * Franz Mehring: ''Karl Marx – Geschichte seines Lebens.'' Berlin 1918 ([http://www.mlwerke.de/fm/fm03/fm03_000.htm En: ML-Werke]). * Gustav Mayer: [http://library.fes.de/cgi-bin/digisomo.pl?id=01636&dok=1918/1918-05-01&f=1918_0416&l=1918_0422&c=1918_0419 ''Karl Marx’ Lebensweg.'' En: ''Sozialistische Monatshefte.'' 24 (1918), carnet 8, ed. dal prim da matg 1918, p. 416–422.] * Robert Wilbrandt: ''Versuch einer Einführung.'' B.G.&nbsp;Teubner, Lipsia/Berlin 1918. * Otto Rühle: ''Karl Marx. Leben und Werk.'' Avalun-Verlag, Hellerau bei Dresden 1926. * Siegfried Landshut: ''Karl Marx.'' Charles Coleman, Lübeck 1932. * Siegfried Landshut: ''Karl Marx. Ein Leben für eine Idee! Anläßlich seines 50. Todestages.'' Verlag des Bildungsausschusses der Sozialdemokratischen Partei, Landesorganisation Hamburg, Hamburg 1933. * Ernst Böse: ''Karl Marx. Sein Leben und sein Werk.'' Friedrich Oetinger 1948. * ''Karl Marx heute. Ein Erinnerungsbuch an den 70. Todestag.'' Verlagsbuchhandlung J.H.W. Dietz, Hannover 1953. * Leopold Schwarzschild: ''Der rote Preuße. Leben und Legende von Karl Marx.'' Scherz & Goverts, Stuttgart 1954. * J.A.&nbsp;Stepanowa: ''Karl Marx.'' Dietz Verlag, Berlin 1956. * Isaiah Berlin: ''Karl Marx. Sein Leben und sein Werk.'' R. Piper & Co, Minca 1959. * Werner Blumenberg: ''Karl Marx in Selbstzeugnissen und Bilddokumenten.'' Rowohlt Taschenbuch Verlag, Reinbek bei Hamburg 1962. * Boris Iwanowitsch Nikolajewski, O.&nbsp;Maenchen-Helfen: ''Karl Marx. Eine Biographie.'' Verlag J.H.W.&nbsp;Dietz Nachf., Berlin/Bonn-Bad Godesberg 1975, ISBN 3-8012-1086-3. * Heinz Monz: ''Karl Marx und Trier. Verhältnisse Beziehungen Einflüsse.'' Verlag Neu, Trier 1964. * Peter Stadler: ''Karl Marx. Ideologie und Politik.'' Musterschmidt-Verlag, Göttingen/Francfurt a.M./Turitg 1966. * Arnold Künzli: ''Karl Marx. Eine Psychographie.'' Europa Verlag, Vienna/Francfurt a.M./Turitg 1966. * Willem Banning: ''Karl Marx. Leben, Lehre und Bedeutung.'' Siebenstern, Minca/Hamburg 1966. * Karl Korsch: ''Karl Marx.'' Europäische Verlagsanstalt, Francfurt a.M./Vienna 1967. * John Lewis: ''Karl Marx. Leben und Lehre.'' Deutscher Verlag der Wissenschaften, Berlin 1968. * Heinrich Gemkow e.a.: ''Karl Marx. Eine Biographie.'' Dietz Verlag, Berlin 1968. * Maximilien Rubel: ''Marx-Chronik. Daten zu Leben und Werk.'' Hanser, Minca 1968. * Manfred Kliem: ''Karl Marx. Dokumente seines Lebens. 1818–1883.'' Philipp Reclam jun., Lipsia 1970. * ''Karl Marx. Chronik seines Lebens in Einzeldaten.'' makol, Francfurt a.M.1971. * Heinz Monz: ''Karl Marx. Grundlagen zu Leben und Werk.'' NCO-Verlag, Trier 1973. * David McLellan: ''Karl Marx. Leben und Werk.'' Edition Praeger, Minca 1974, ISBN 3-7796-4006-6. * Fritz J. Raddatz: ''Karl Marx. Eine politische Biographie.'' Hoffmann und Campe, Hamburg 1975, ISBN 3-455-06010-2. * Erich Fromm: ''Das Menschenbild bei Karl Marx – Marx als Mensch.'' 11. ed. 1980, Europäische Verlagsanstalt Francfurt a.M., 1963, ISBN 3-434-00421-1. * Richard Friedenthal: ''Karl Marx. Sein Leben und seine Zeit.'' Piper Verlag, Minca 1981, ISBN 3-492-02713-X. * Heinrich Gemkow: ''Unser Leben. Eine Biographie über Karl Marx und Friedrich Engels.'' Dietz Verlag, Berlin 1981. * Francis Wheen: ''Karl Marx.'' Bertelsmann, Minca 2001, ISBN 3-570-00495-3. * ''Familie Marx privat. Die Foto- und Fragebogen-Alben von Marx’ Töchtern Laura und Jenny. Eine kommentierte Faksimileausgabe''. Ed. dad Izumi Omura, Valerij Fomičev, Rolf Hecker e Shun-ichi Kubo. Cun in essai dad Iring Fetscher. Akademie-Verlag, Berlin 2005, ISBN 3-05-004118-8. * Michael Berger (ed.): ''absolute Karl Marx.'' orange press, Freiburg 2005, ISBN 3-936086-23-0. * Klaus Körner: ''Karl Marx.'' Deutscher Taschenbuchverlag dtv, Minca 2008, ISBN 978-3-423-31089-5. * Rolf Hosfeld: ''Die Geister, die er rief. Eine neue Karl-Marx-Biografie.'' Piper, Minca 2009, ISBN 978-3-492-05221-4. * Jonathan Sperber: ''Karl Marx. Sein Leben und sein Jahrhundert.'' C.H. Beck, Minca 2013, ISBN 978-3-406-64096-4. * Gareth Stedman Jones: ''Karl Marx. Greatness and Illusion.'' Allen Lane, 2016, ISBN 978-0-7139-9904-4. === Lexicons === * Michael Freund: ''Karl Marx''. En: ''Die Großen Deutschen''. Ullstein, Berlin 1956. * ''Karl Marx''. En: Franz Osterroth: ''Biographisches Lexikon des Sozialismus''. Tom I: ''Verstorbene Persönlichkeiten''. J.H.W. Dietz Nachf., Hannover 1960, p. 213–218. * ''Marx, Karl''. En: ''Lexikon sozialistischer Schriftsteller deutscher Literatur''. Bibliographisches Institut, Lipsia 1964, p. 351–356. * Karl Obermann: ''Marx, Karl''. En: Karl Obermann, Heinrich Scheel, Helmuth Stoecker e.a. (ed.): ''Biographisches Lexikon zur Deutschen Geschichte. Von den Anfängen bis 1917''. Deutscher Verlag der Wissenschaften, Berlin 1967, p. 312–318. * Richard Sperl: ''Marx, Karl''. En: ''Geschichte der deutschen Arbeiterbewegung. Biographisches Lexikon''. Dietz Verlag, Berlin 1970, p. 312–318. * Joachim Strey: ''Karl Marx und Friedrich Engels''. En: ''Männer der Revolution von 1848''. Akademie-Verlag, Berlin 1970, p. 9–38 (''Schriften des Zentralinstituts für Geschichte. Reihe I. Allgemeine und Deutsche Geschichte'', 33). * Erhard Lange: ''Marx, Karl Heinrich''. En: Erhard Lange, Dietrich Alexander (ed.): ''Philosophenlexikon''. Dietz Verlag 1982, p. 628–643. * Wolf Paul: ''Marx, Karl''. En: Michael Stolleis (ed.): ''Juristen. Ein biographisches Lexikon. Von der Antike bis zum 20.&nbsp;Jahrhundert''. C.H. Beck, Minca 1995, ISBN 3-406-39330-6, p. 412–414. * Iring Fetscher: ''Marx, Karl''. En: Manfred Asendorf, Rolf von Bockel (ed.): ''Demokratische Wege. Deutsche Lebensläufe aus fünf Jahrhunderten''. J.B. Metzler, Stuttgart, Weimar 1997 ISBN 3-476-01244-1, p. 415–417. * Hans-Friedrich Bartig: [https://web.archive.org/web/20140222043328/http://www.philosophie-woerterbuch.de/online-woerterbuch/?tx_gbwbphilosophie_main%5Bentry%5D=32&tx_gbwbphilosophie_main%5Baction%5D=show&tx_gbwbphilosophie_main%5Bcontroller%5D=Lexicon&no_cache=1 ''Karl Marx'']. En: ''UTB-Online-Wörterbuch Philosophie''. UTB, Stuttgart 2003. === Regurdientschas da contemporans === * Dawid Borissowitsch Rjasanow (ed.): ''Karl Marx als Denker, Mensch und Revolutionär. Ein Sammelbuch.'' Verlag für Literatur und Politik, Vienna e Berlin 1928. * ''Erinnerungen an Karl Marx.'' Dietz Verlag, Berlin 1947 (2. ed. 1953). * ''Mohr und General. Erinnerungen an Marx und Engels.'' Dietz Verlag, Berlin 1964 (2. ed. repassada 1965). * Marian Comyn: ''Meine Erinnerungen an Karl Marx. Übersetzt und annotiert von Frank T. Walker''. Trier 1970 (= ''Schriften aus dem Karl-Marx-Haus'', carnet 5). * ''Marx and Engels through the eyes of their contemporaries.'' Foreign Languages Publishing House, Moscau 1972. *Hans Magnus Enzensberger (ed.): ''Gespräche mit Marx und Engels. Mit einem Personen-, Elogen- und Injurienregister sowie einem Quellenverzeichnis.'' Dus toms. Insel Verlag, Francfurt a.M. 1973 (= ''Insel Taschenbuch'', tom 19/20). === Cudeschs illustrads === * ''Karl Marx Album.'' Ed. dal Marx-Engels-Lenin-Stalin Institut bei Zentralkomitee der SED. Dietz Verlag, Berlin 1953. * ''Karl Marx und Friedrich Engels. Ihr Leben und ihre Zeit''. Ed. dal Museum für Deutsche Geschichte, Berlin, Dietz Verlag Berlin, Marx/Engels-Lektorat. Dietz Verlag, Berlin 1978 * ''Κарл Μаркс Фридрих Энгельс. Собрание фотографий''. Москва 1976 (Transl.: ''Karl Marx Friedrich Engels. Sammlung von Fotografien'') (2. ed., Moscau 1983). * Boris Rudjak: ''Die Photographien von Karl Marx im Zentralen Parteiarchiv des Instituts für Marxismus-Leninismus beim ZK der KPdSU''. En: Marx-Engels-Jahrbuch 6, Berlin 1983, p. 293–310. === Belletristica === * Willy Cohn: ''Ein Lebensbild von Karl Marx. Der Jugend erzählt''. Robert Hermann, Breslau 1923. * Herrmann Mostar: ''Der Schwarze Ritter''. Vorwärts-Verlag, Berlin 1933. * Curt Falk: ''Karl Marx. Erzählt für unsere Jugend''. Nordböhmische Druck- und Verlags-Anstalt, Bodenbach a.d. Elbe 1935. * Walther Victor: ''Der Mann, der die Welt veränderte. Karl Marx, sein Leben und sein Werk''. Cun dissegns da N.N. Shukow. (''Die Welt in der Tasche'', 17). Kinderbuchverlag, Berlin 1953. (7. ed. 1964. Illustraziuns da Helmut Kloss). * Heinrich Ernst Siegrist: ''Für die Welt arbeiten. Ein Lebensbild von Karl Marx''. Tribüne, Berlin 1954. (2. ed. 1958). * Theun de Vries: ''Feuertaufe''. Volk und Welt, Berlin 1959. * Vilmos Korn: ''Mohr und die Raben von London (Roman)''. Cun illustraziuns da Kurt Zimmermann. Kinderbuchverlag, Berlin 1964. (13. ed. 1979). * Galina Serebrjakowa: ''Gipfel des Lebens. Historischer Roman''. Transl. dal russ da Gottfried Kirchner. Kultur und Fortschritt, Berlin 1967. * Vilmos ed Ilse Korn: ''Meister Hans Röckle und Mister Flammfuß''. Illustraziuns dad Erich Gürtzig. Kinderbuchverlag, Berlin 1968. (4. ed. 1976). * Günter Radczun: ''Prometheus aus Trier. Karl Marx, aus seinem Leben, seinem Forschen, seiner Lehre''. Kinderbuchverlag, Berlin 1968. (3. ed. 1969). * Helmut Meyer: ''Franziska und der Student aus Trier''. Illustraziuns da Paul Rosié. Kinderbuchverlag, Berlin 1973. (6. ed. 1979). * Rius: ''Marx für Anfänger''. Comic. Rowohlt Taschenbuch Verlag, Hamburg 1979, ISBN 3-499-17531-2. * Winfried Schwarz: ''Aufbruch. Aus dem Leben des Karl Marx. Roman''. Weltkreis Verlag, Dortmund 1982, ISBN 3-88142-273-0. * Stefan Siegert: ''Karl Marx geht um...'' Comic. Weltkreis Verlag, Dortmund 1983, ISBN 3-88142-274-9. * David Chotjewitz: ''Karl Marx. Roman aus dem Leben eines jungen Philosophen''. Alibaba Verlag, Francfurt a.M. 1996. ISBN 3-86042-197-2 * Hans-Jürgen Krysmanski: ''Die letzte Reise des Karl Marx.'' Westend Verlag, Francfurt a.M. 2014, ISBN 978-3-86489-072-7. === Ulteriura litteratura === * Louis Althusser: ''Für Marx.'' Suhrkamp, Berlin 1968, reediziun 2011. * Andreas Arndt: ''Karl Marx. Versuch über den Zusammenhang seiner Theorie.'' Bochum 1985, ISBN 3-88663-507-4. * Hans-Georg Backhaus: ''Dialektik der Wertform. Untersuchungen zur Marxschen Ökonomiekritik.'' Freiburg i.Br. 1997. * Birger P. Priddat: ''Karl Marx. Kommunismus als Kapitalismus 2ter Ordnung: Produktion von Humankapital.'' Metropolis, Marburg 2008, ISBN 978-3-89518-712-4. * Erwin Bader: ''Staat und Religion bei Karl Marx. Absterben oder Veränderung?'' Kovac, Hamburg 2009, ISBN 978-3-8300-3146-8. * Ingrid Bodsch (ed.): ''Dr. Karl Marx. Vom Studium zur Promotion – Bonn, Berlin, Jena''. Mit Beiträgen von Joachim Bauer, Ingrid Bodsch, Klaus Dicke, Margit Hartleb, Thomas Pester e Rita Seifert. Verlag des StadtMuseum Bonn, Bonn 2013, ISBN 978-3-931878-36-8. * Heinz Bude, Ralf M. Damitz, André Koch (ed.): ''Marx. Ein toter Hund? Gesellschaftstheorie reloaded.'' Hamburg 2010. * Alex Callinicos: ''Die revolutionären Ideen von Karl Marx.'' ISP-Verlag, Francfurt a.M. 2005, ISBN 3-89900-114-1. * Terry Eagleton: ''Warum Marx recht hat.'' Ullstein Verlag, Berlin 2012, ISBN 978-3-550-08856-8. * Iring Fetscher: ''Marx.'' Herder Verlag, Freiburg/Basilea/Vienna 1999, ISBN 3-451-04728-4. * Erich Fromm: ''Das Menschenbild bei Marx. Mit den wichtigsten Frühschriften von Karl Marx''. Europäische Verlagsanstalt Francfurt a.M. 1963, ISBN 3-434-00421-1. * Helmut Fleischer: ''Marx und Engels. Die philosophischen Grundlinien ihres Denkens.'' 2. ed. K.&nbsp;Alber, Freiburg/Minca 1974. * Wolfgang Fritz Haug (ed.): ''Historisch-kritisches Wörterbuch des Marxismus'' en 15 toms. Argument Verlag, Hamburg 1994ss. (Tom 1: ''Abbau des Staates bis Avantgarde''). * Michael Heinrich: ''Kritik der politischen Ökonomie. Eine Einführung.'' 2. ed. amplifitgada. Schmetterling Verlag, Stuttgart, ISBN 3-89657-588-0. * Michael Heinrich: ''Die Wissenschaft vom Wert: die Marxsche Kritik der politischen Ökonomie zwischen wissenschaftlicher Revolution und klassischer Tradition.'' 7. ed. amplifitgada. Westfälisches Dampfboot, Hamburg 2017, ISBN 978-3-89691-454-5. * Joachim Hirsch/John Kannankulam/Jens Wissel: ''Der Staat der Bürgerlichen Gesellschaft: Zum Staatsverständnis von Karl Marx.'' Baden-Baden 2008. * Christian Iber: ''Grundzüge der Marxschen Kapitalismustheorie.'' Berlin 2005. * Hans Immler e Wolfdietrich Schmied-Kowarzik: ''Marx und die Naturfrage. Ein Wissenschaftsstreit um die Kritik der politischen Ökonomie''. 3. ed. revidida e cumplettada (''Kasseler Philosophische Schriften − Neue Folge 4''), kassel university press, Kassel 2011. * Robert Kurz: ''Marx lesen – Die wichtigsten Texte von Karl Marx für das 21.&nbsp;Jahrhundert.'' Eichborn Verlag, Francfurt a.M. 2000. * Urs Lindner: ''Marx und die Philosophie. Wissenschaftlicher Realismus, ethischer Perfektionismus und kritische Sozialtheorie''. Stuttgart 2013. * Ernest Mandel: ''Entstehung und Entwicklung der ökonomischen Lehre von Karl Marx.'' Rowohlt, Reinbek bei Hamburg 1983. * Michael Quante, David P. Schweikard (ed.): ''Marx-Handbuch. Leben − Werk − Wirkung''. J.B. Metzler, Stuttgart 2015, ISBN 978-3-476-02332-2. * Helmut Reichelt: ''Neue Marx-Lektüre. Zur Kritik sozialwissenschaftlicher Logik.'' Hamburg 2008, ISBN 978-3-89965-287-1. * Roman Rosdolsky: ''Zur Entstehungsgeschichte des Marxschen ‹Kapital›''. 3 toms, EVA, Francfurt a.M. 1973/74. * Alfred Schmidt: ''Der Begriff der Natur in der Lehre von Karl Marx''. 4. ed. repassada e cumplettada, cun ina prefaziun dad Alfred Schmidt. Europäische Verlagsanstalt, Hamburg 1993, ISBN 3-434-46209-0. * Wolfdietrich Schmied-Kowarzik: ''Die Dialektik der gesellschaftlichen Praxis. Zur Genesis und Kernstruktur der Marxschen Theorie''. Alber, Freiburg/Minca 1981. * Wolfdietrich Schmied-Kowarzik: ''Das dialektische Verhältnis des Menschen zur Natur. Philosophiegeschichtliche Studien zur Naturproblematik bei Marx''. Alber, Freiburg/ Minca 1984. * Thomas T. Sekine: ''The Dialectic of Capital. A Study of the Inner Logic of Capitalism''. 2 toms. Tokio 1986. * Kohei Saito: ''Natur gegen Kapital. Marx’ Ökologie in seiner unvollendeten Kritik des Kapitalismus''. Francfurt a.M. 2016. * Predrag Vranicki: ''Geschichte des Marxismus.'' Suhrkamp, Francfurt a.M. 1974 * Dieter Wolf: ''Der dialektische Widerspruch im Kapital. Ein Beitrag zur Marxschen Werttheorie.'' Hamburg 2002, ISBN 3-87975-889-1. === Critica === * Karl Raimund Popper: ''Gesammelte Werke''. Mohr Siebeck Verlag. ** tom 4: ''Das Elend des Historizismus''. 7. ed., Tübingen 2003, ISBN 3-16-148025-2. ** tom 6: ''Die offene Gesellschaft und ihre Feinde''. Part II: ''Falsche Propheten: Hegel, Marx und die Folgen''. 8. ed., Tübingen 2003, ISBN 978-3-16-148069-0. ** tom 10: ''Vermutungen und Widerlegungen. Das Wachstum der wissenschaftlichen Erkenntnis''. 2. ed., Tübingen 2009, ISBN 978-3-16-150197-5. * Raymond Aron: ''Opium für Intellektuelle oder Die Suche nach Weltanschauung''. Kiepenheuer & Witsch, Cologna 1957. * Henry Bamford Parkes: ''Marxism − An autopsy.'' Houghton Mifflin Company, Boston 1939. * Eugen von Böhm-Bawerk: ''Zum Abschluss des Marxschen Systems''. (''Etappen Bürgerlicher Marx-Kritik'', tom 1). Giessen 1896. [http://www.marxists.org/deutsch/referenz/boehm/1896/xx/index.htm online]. * Eugen Dühring: ''Cursus der Philosophie als streng wissenschaftlicher Weltanschauung und Lebensgestaltung''. Erich Koschny, Lipsia 1875. * Roberto Marchionatti: ''Karl Marx: Critical Responses''. Londra 1998, ISBN 978-0-415-14059-1. * Paul Anthony Samuelson: ''Zum Verständnis des Marxschen Begriffs ‹Ausbeutung›: Ein Überblick über die sogenannte Transformation von Werten in Produktionspreise''. (''Die Marxsche Theorie und ihre Kritik, I''). Giessen 1974. * Joseph Schumpeter: ''Kapitalismus, Sozialismus und Demokratie''. UTB, Stuttgart 2005, 3-8252-0172-4. * Piero Sraffa: ''Warenproduktion mittels Waren. Einleitung zu einer Kritik der ökonomischen Theorie''. Suhrkamp 1976, ISBN 3-518-10780-1. * Ian Steedman: ''Marx after Sraffa''. Verso, Londra 1981, ISBN 0-86091-747-9. == Colliaziuns == {{Commonscat}} === Ovra === * [https://web.archive.org/web/20190423081745/http://www.dearchiv.de/php/mewinh.php DEA Archiv: MEW tom 1 fin tom 43. Cumplet e cun paginaziun congruenta cun l’ediziun stampada] * [http://www.mlwerke.de/me/default.htm Ovras da Karl Marx e.a. cun retschertga da text integrala] sin mlwerke.de * [http://www.marxists.org/deutsch/archiv/marx-engels/index.htm Vast archiv da Marx ed Engels] sin marxists.org * [http://www.zeno.org/Philosophie/M/Marx,%20Karl Las ovras da Marx] sin zeno.org === Ulteriur === * [http://marx200.org/ Pagina en connex cun il 200avel anniversari da Karl Marx] * [http://www.marxforschung.de ''Marx-Engels-Forschung und -Edition''] * [http://marxmyths.org/ ''Marx Myths & Legends''] * [http://www.rheinische-geschichte.lvr.de/persoenlichkeiten/M/Seiten/KarlMarx.aspx Jürgen Herres: ''Karl Marx − Portal Rheinische Geschichte''] * [https://web.archive.org/web/20170924144525/http://www.bbaw.de/forschung/mega/index.html ''Marx-Engels-Gesamtausgabe (MEGA²)''] * [http://www.marx-forum.de/ Komment. Resumaziun da ‹Das Kapital› e Lexikon en connex cun l’ovra da Marx] (pagina privata) * [https://web.archive.org/web/20160304041719/http://www.bundesarchiv.de/oeffentlichkeitsarbeit/bilder_dokumente/01067/index.html.de ''Bundesarchiv: 190. Geburtstag von Karl Marx''] * [http://karl-marx-1818-trier.blogspot.com/ Infurmaziuns davart Karl Marx a Trier] * Boris Rudjak: ''Die Photographien von Karl Marx im Zentralen Parteiarchiv des Instituts für Marxismus-Leninismus beim ZK der KPdSU.'' En: ''Marx-Engels-Jahrbuch'', ann. 6, Berlin 1983, p. 293–310. * [https://web.archive.org/web/20171010211357/https://www.landeshauptarchiv.de/service/landesgeschichte-im-archiv/blick-in-die-geschichte/archiv-nach-jahrgang/05051818/ ''Landesarchivverwaltung Rheinland-Pfalz'' (cun manuscrits)] *[http://www.juergen-herres.de/jh-marx/marxfotos.html Fotografias da Marx] * [https://archive.today/20150309164624/http://zbw.eu/beta/p20/person/11971/about.de.html Artitgels da gasetta da e davart Karl Marx] en l’archiv da pressa da la Deutsche Zentralbibliothek für Wirtschaftswissenschaften * [http://www.marx-gesellschaft.de/ ''Marx-Gesellschaft e.V.''] {{DEFAULTSORT:Marx, Karl}} [[Categoria:Persunas dal 19avel tschientaner‎]] [[Categoria:Marxissem]] [[Categoria:Filosofs]] [[Categoria:Economists]] [[Categoria:Umens]] [[Categoria:Artitgels recumandads (Filosofia)]] kvrfqw4dzka3ntkzc6fw1sny16hps9w 0 2167 163386 150340 2022-08-22T16:12:38Z InternetArchiveBot 16747 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki [[Datoteca:Flag of Bolivia.svg|thumb|right]] [[Datoteca:Salar_de_Uyuni,_Bolivia2.jpg|thumb|left|Uyuni]] La '''Bolivia''' è in pajais en l'America dal sid. Sia chapitala è [[Sucre]]. La surfatscha dal stadi munta a 1'098'581 km². La populaziun dumbra 10'800'882<ref>tenor il [https://web.archive.org/web/20110927165947/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/rankorder/2119rank.html ''CIA World Factbook'' (2015)]</ref> abitants. == Referenzas == <references/> [[Categoria:Bolivia| ]] hrtwpeoxdcr9wuq01lowhp44lunlaql 0 2452 163384 161808 2022-08-22T15:59:14Z InternetArchiveBot 16747 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{Artitgel 1000|+30}} {{Infobox terra |NUM = <font size="+1">'''Australia'''</font><br /> '''Commonwealth of Australia'''<font size="+-1"> (englais)</font> |MALETG-BANDIERA = Flag of Australia.svg |MALETG-BANDIERA-LADEZZA = 100px |ARTITGEL-BANDIERA = |MALETG-VOPNA = Coat of Arms of Australia.svg |MALETG-VOPNA-LADEZZA = 100px |ARTITGEL-VOPNA = |PAROLA = |LINGUA-UFFIZIALA = de facto [[lingua englaisa|englais]] |CHAPITALA = Canberra |FURMA-DA-STADI = monarchia parlamentara en il Commonwealth of Nations |FURMA-DA-REGENZA = |SCHEF-DA-STADI = primminister [[Scott Morrison]] |SCHEF-DA-REGENZA = regina [[Elizabeth II]] (Commonwealth)<br />represchentada entras il guvernatur general David Hurley |SURFATSCHA = 7 692 024 |ABITANTS = 23 401 892 <small>(2016)</small> |SPESSEZZA-DA-LA-POPULAZIUN = 2,8 |MUNAIDA = 1 [[dollar australian]] = 100 cents |INDEPENDENZA = 1 da schaner 1901 |IMNI-NAZIUNAL = ''Advance Australia fair'' |DI-DA-LA-FESTA-NAZIUNALA = 26 da schaner |FUNDAZIUN = 26 da schaner 1788 (Nova Valisa dal Sid) |ZONA-D-URARI = da UTC+8 ad UTC+11 |NUMER-DA-L-AUTO = AUS |INTERNET-TLD = .au |PRESELECZIUN-TELEFON = +61 |MALETG-POSIZIUN = Australia_with_AAT_(orthographic_projection).svg |MALETG1 = As-map.png }} [[Datoteca:Koala_climbing_tree.jpg|thumb|240px|Il coala – in dals animals caracteristics dal pajais che cumparan be là]] L’'''Australia''' (num uffizial englais Commonwealth of Australia) è in stadi situà en l’emisfera dal sid, il qual cumpiglia l’entira surfatscha continentala australiana, l’insla Tasmania situada en il sid da quel, l’insla subantarctica Macquarie cun sias inslas lateralas e sco territoris allontanads l’Insla Norfolk, las Inslas Cocos, l’Insla da Nadal sco er las inslas Ashmore e Cartier e las inslas Heard e McDonald en l’[[Ocean Indic]]. Dapi il contract da l’[[Antarctica]] dal 1933 emprova il pajais er da far valair ses dretgs sin il territori antarctic australian. Ils stadis vischins èn la [[Nova Zelanda]] en il sidost sco er l’[[Indonesia]], il [[Timor da l'Ost|Timor da l’Ost]] e la [[Papua Nova Guinea]] en il nord. L’Australia dumbra 25,3 milliuns abitants ed è pauc colonisada. Cun ina surfatscha da bundant 7,6 milliuns&nbsp;km² sa tracti dal sisavel grond stadi dal mund. La chapitala furma [[Canberra]], la pli gronda citad dal pajais è la metropola [[Sydney]]. Ulteriuras zonas d’aglomeraziun furman [[Melbourne]], [[Brisbane]], [[Perth]], [[Adelaide]], [[Newcastle, Nov Valisa dal Sid|Newcastle]] e [[Gold Coast]]. L’Australia appartegna als stadis bainstants dal mund. Sin l’Index dal svilup uman da las [[Naziuns unidas]] sa chattava il stadi il 2019 sin il sisavel plaz.<ref>[http://hdr.undp.org/sites/default/files/hdr_2019_overview_-_english.pdf ''Human Development Report 2019''].</ref> Il pajais dispona d’in’economia da servetschs fitg sviluppada e da grondas reservas da materias primas. Sia cultura e forza economica fan dal pajais ina finamira attractiva per migrants; la politica da migraziun e d’asil da l’Australia applitgescha però areguard l’immigraziun criteris legals ordvart severs. L’Australia è dapi il 1945 commembra da las [[Naziuns unidas]] e dapi il 1995 da l’[[Organisaziun mundiala da commerzi]]. == Noziun == Il num ‹Australia› deriva etimologicamain da la noziun latina ‹terra australis›, quai che signifitga ‹pajais meridiunal / pajais dal sid›. Gia en l’antica han ins supponì ch’igl existia in continent situà en il sid, il qual vegniva numnà ‹terra australis incognita›. La derasaziun dal num ‹Australia› va enavos sin l’exploratur [[Matthew Flinders]] (1774–1814), il qual ha, suenter esser navigà enturn il continent, integrà il num en la charta ch’el aveva designà da quel ed er en il cudesch ch’el ha publitgà l’onn 1814 davart ses viadi. A la fin dals onns 1820 era il num sa mess tras generalmain. Ozendi vegn la noziun ‹Australia› duvrada en pliras modas. Geograficamain cumpiglia quella la part centrala dal continent, senza l’insla [[Tasmania]] situada davant il piz sidost da quel. Politicamain serva la designaziun englaisa ‹Australia› sco furma curta da la denominaziun uffiziala ‹Commonwealth of Australia› ch’enserra l’insla Tasmania sco pajais federativ ed ils territoris allontanads da l’Australia. == Geografia == [[Datoteca:Az_Uluru_alkonyatkor.jpg|thumb|240px|L’Uluṟu (Ayers Rock), situà en il Northern Territory 340&nbsp;km en il sidvest dad Alice Springs en l’Outback, furma ina da las ensainas da l’Australia]] La surfatscha dal continent australian cumpiglia bunamain 7,7 milliuns&nbsp;km².<ref>Infurmaziuns generalas tenor Ernst Löffler: ''1. Einführung, 1.1 Australiens Charakterzüge.'' En: Ernst Löffler, Reinhold Grotz: ''Australien.'' (''Wissenschaftliche Länderkunden'', tom 40), Wissenschaftliche Buchgesellschaft, Darmstadt&nbsp;1995, ISBN 978-3-534-04134-3.</ref> Da quai èn circa 59&nbsp;000&nbsp;km² surfatschas d’aua. Areguard la surfatscha sa tracti dal sisavel grond stadi dal mund. La lingia da la costa mesira 25&nbsp;760 kilometers. Il punct il pli bass dal continent australian è il lai da sal Lake Eyre, situà en il pajais federativ South Australia, che sa chatta 17 meters sut il livel da la mar. Il pli aut punct da la massa da terra principala furma il Mount Kosciuszko cun 2228 meters, la pli auta muntogna da l’entir territori statal da l’Australia il Big Ben (2745&nbsp;m&nbsp;s.m.) situà sin l’insla Heard. Il territori central da l’Australia è sutdividì en trais zonas da temp. Ils territoris allontanads sa chattan per part en autras zonas da temp. L’extensiun nord-sid da l’Australia davent da la Peninsla dal Cap York fin al Cap dal Sidost sin l’insla Tasmania munta a ca. 3860&nbsp;km. L’extensiun ost-vest munta a ca. 4000&nbsp;km. === Cuntradas grondas === Geograficamain sa laschan differenziar trais cuntradas grondas: la cuntrada gronda da l’ost, mesauna e dal vest. La cuntrada gronda dal vest, il plateau da l’Australia dal Vest, cumpiglia radund 60&nbsp;% da la surfatscha da l’Australia continentala. Qua sa chattan ils gronds territoris sitgs dal Grond Desert da Sablun, dal Pitschen Desert da Sablun, dal Desert da Gibson, dal Grond Desert da Victoria e da la Planira da Nullarbor. Muntognas pli pitschnas sco ils MacDonnell Ranges ed elevaziuns isoladas sco l’[[Uluru]] datti en grond dumber. En l’ost da questa regiun suonda la cuntrada gronda mesauna, il batschigl da sediments da la foppa da l’Australia Centrala resp. da la Bassa Centrala. Qua sa chatta cun il Desert da Simpson tant la regiun la pli sitga sco er, cun la foppa da Murray Darling, er il pli grond sistem da flums dal pajais. En la cuntrada gronda mesauna hai tant lais d’aua dultschs che sientan periodicamain sco er lais da sal. Damai che tant la cuntrada gronda dal vest sco er la cuntrada gronda centrala èn per gronda part inabitablas, viva la pluralitad da la populaziun australiana en la cuntrada gronda orientala. Questa tanscha da territoris da transiziun da muntognas fin a regiuns da costa. Davant la costa dal pajais federativ Queensland sa chattan grips da curals che furman en lur totalitad il [[Great Barrier Reef]]. La muntogna che marchescha questa part dal pajais è il Great Dividing Range che s’extenda en direcziun nord-sid sur 3200&nbsp;km. En ils Snowy Mountains che tutgan tar la Great Dividing Range è situà il Mount Kosciuszko che furma cun 2229&nbsp;m il pli aut punct da l’Australia continentala. Tranter la muntogna ed il toc da costa sa chatta l’ecozona da guauds da la zona temprada. Ils territoris cun ils pli gronds deserts e mez deserts da l’Australia numnan ins Outback. === Abitadis === [[Datoteca:Sydney_(AU),_Queen_Victoria_Building_--_2019_--_3580.jpg|thumb|200px|Impressiun da Sydney]] La chapitala [[Canberra]], situada tranter [[Sydney]] e [[Melbourne]], è ina citad da l’aissa da dissegn, ina chapitala planisada. Quella è sa furmada sco cumpromiss, perquai che Sydney e Melbourne n’han betg pudì sa cunvegnir, tgenina da las duas citads che duaja esser la chapitala dal Commonwealth of Australia. Las citads cun il pli grond dumber d’abitants èn las citads da costa [[Sydney]] (5,0 milliuns abitants), [[Melbourne]] (4,7 milliuns abitants), [[Brisbane]] (2,3 milliuns abitants), [[Perth]] (2,1 milliuns abitants) ed [[Adelaide]] (1,2 milliuns abitants); la chapitala Canberra, situada a l’intern dal pajais, sa chatta cun 356&nbsp;100 abitants be sin plaz otg (suenter [[Gold Coast]] e [[Newcastle]]). === Clima === Tras il stgaudament global è creschida la probabilitad ch’i dettia en l’Australia incendis da guaud e bostgaglia. Quai conferman las analisas fatgas dal servetsch da meteorologia australian e da l’organisaziun da perscrutaziun CSIRO. Gia tar in augment da la temperatura media da pli pauc ch’in grad daventa la stagiun d’incendis da guaud pli lunga. L’onn 2019 hai dà en l’Australia incendis sin ina surfatscha da radund quatter milliuns hectaras. Quai correspunda a la grondezza da la Svizra. === Flora e fauna === La flora da l’Australia è segnada d’ina fitg auta cumpart da spezias e da geners da plantas endemics, vul dir che cumparan be qua. Perquai vegn l’Australia schizunt manada entaifer la flora sco agen reginavel Australis. Quel cumpiglia la terra franca australiana e l’insla Tasmania. Tut en tut èn vegnidas descrittas radund 20&nbsp;000 spezias da plantas da sem. Ils geners cun ils pli gronds dumbers da spezias èn eucaliptus ed acazias cun var 600 resp. 1000 spezias. Vastas parts da la vegetaziun da l’Australia èn segnadas da quests dus geners. En ils territoris arids domineschan ultra da quai pastgiras sitgas cun diversas spezias da fains (''Triodia'', ''Astrebla''). Ils differents guauds tropics cumpiglian be ina pitschna surfatscha, èn però segnads d’ina fitg gronda varietad da las spezias ed enserran surtut er bleras spezias originaras. Er la fauna da l’Australia enconuscha in grond dumber da spezias ch’èn derasadas mo sin quest continent. Tar betg main che 83&nbsp;% dals mammals, 89&nbsp;% dals reptils, 90&nbsp;% dals peschs d’aua dultscha ed insects e 93&nbsp;% dals amfibis sa tracti da spezias endemicas. Questas autas cumparts sa laschan manar enavos sin la lunga isolaziun geografica da l’Australia e sin la stabilitad geologica dal continent. Ina da las caracteristicas da la fauna australiana è il fatg ch’i cumparan relativamain paucs mammals superiurs (mammals cun placenta). La nischa ecologica che quests ultims occupan sin auters continents, empleneschan qua ils bursalins (t.a. kengurus, bursalins da la grifla, bursalins da rapina). L’Australia furma er il dachasa da las tschintg spezias da mammals da cloaca recents; quels na partureschan betg pitschens vivents, mabain mettan ovs (t.a. ornitorinc). == Istorgia == === Avant l’arrivada dals Europeans === [[Datoteca:Bradshaw_rock_paintings.jpg|thumb|220px|Dissegns sin grippa preistorics a Kimberley]] Ils [[Aborigins]] vivan dapi almain 50&nbsp;000 onns sin il continent.<ref>James F. O’Connell, Jim Allen, Martin A. J. Williams e.a.: ''When did Homo sapiens first reach Southeast Asia and Sahul?'' En: ''Proceedings of the National Academy of Sciences'', 2018.</ref> Pli baud eran ins da l’avis che quels sajan immigrads oriundamain sur [[Sulawesi]] e la [[Nova Guinea]]; chats pli novs en il [[Timor da l'Ost|Timor da l’Ost]] laschan però parair la ruta sur l’insla Timor sco pli probabla. Malgrà la posiziun isolada dal continent, stevan ils Aborigins en contact cun autras culturas. Fin che la punt da terra vers la Nova Guinea è vegnida inundada avant ca. 6000 onns, ha existì in stgomi cultural quasi senza impediment tranter la Nova Guinea ed il nord da l’Australia. Avant bundant 4200 onns èn alura immigrads umans nà dal Subcontinent Indic ed ils Aborigins èn sa maschadads cun quels; quai sa lascha deducir da l’elavuraziun da parts da plantas ch’è sa midada andetgamain sco er da la nova moda da construir utensils da crap. A medem temp è il dingo cumparì l’emprima giada sin il continent australian.<ref>Irina Pugach, Frederick Delfin, Ellen Gunnarsdóttir, Manfred Kayser e Mark Stoneking: ''Genome-wide data substantiate Holocene gene flow from India to Australia.'' En: ''PNAS'', tom 110, nr. 5, 2013, p. 1803–1808.</ref> Avant ca. 1000 onns han navigaturs melanesians colonisà las inslas da la Torres Strait ch’eran sa furmadas da nov. Sinaquai èn sa maschadadas tras l’inscunter cun la populaziun indigena da l’Australia dal Nord las duas etnias. Er pestgaders da las inslas indonaisas situadas en vischinanza da l’Australia sco er commerziants da la [[China]] e da l’[[India]] han probablamain visità dapi plirs tschientaners las costas da l’Australia. L’influenza culturala da quels sa mussa en bleras picturas sin scorsa e grippa da las stirpas d’Aborigins che vivan en il nord dal pajais, sco p.ex. ils Yolngu sin l’insla Milingimbi. === Emprimas scuvertas tras Europeans === Gia ditg avant la scuverta da l’Australia tras navigaturs europeics en il 17avel tschientaner ha il scienzià grec [[Claudius Ptolemeus]] formulà en l’antica la tesa ch’igl existia in continent meridiunal, il qual el ha numnà ‹Terra Australis incognita›. Tenor sia teoria stueva quest continent meridiunal furmar in cuntrapais a las massas da terra situadas en l’emisfera dal nord. Questa teoria è sa mantegnida tras l’entir temp medieval fin a l’expansiun europeica en il temp modern tempriv, quai ch’ha gì per consequenza ch’ils cartografs han nudà quest continent meridiunal supponì sin lur chartas dal mund. Da vart europeica han navigaturs portugais, franzos, spagnols e surtut ollandais probablamain gia cuntanschì las costas da l’Australia en il 16avel tschientaner ed èn ids là a terra. Sco emprima scuverta segira vala l’arrivada da l’Ollandais [[Willem Jansz]] l’onn 1606 a la costa da la peninsla dal Kap York situada en il nordost da l’Australia. Ses cumpatriot [[Dirk Hartog]] ha cuntanschì il 1616 la costa dal vest australiana ed ha mess pe sin l’insla situada davant la costa che porta fin oz ses num. L’onn 1619 è il navigatur ollandais [[Frederick de Houtman]] navigà sin in da ses viadis da perscrutaziun per lung da la costa dal vest da l’Australia davent da l’autezza da la citad da Perth dad oz vers nord ed è fruntà sin las Houtman Abrolhos ch’èn pli tard vegnidas numnadas tenor el. En il medem lieu ha fatg naufragi il fanadur 1629 la nav commerziala ollandaisa Batavia sut il cumandant [[François Pelsaert]]. Tuttina sco Hartog han pli tard er [[Willem de Vlamingh]] (1696) e [[William Dampier]] (1699) ‹scuvert› il punct situà il pli en il vest dal continent australian. Ils dus ultims han chartografà parts da la costa e Dampier ha dà a quella il num Shark Bay. Damai che la cuntrada a la costa dal vest pareva sitga e nunfritgaivla, era l’interess pitschen da prender en possess questa terra. Perquai n’ha nagin dals cumandants da nav ollandais attribuì a quests chats ina pli gronda muntada. Pir l’onn 1642 è la Cumpagnia da l’India Orientala ollandaisa sa decidida d’explorar las relaziuns geograficas da quest territori tras in’expediziun fatga aposta. Tar quest’expediziun è l’Ollandais [[Abel Tasman]] navigà davent da Mauritius sin in curs pli meridiunal che ses antecessurs. El ha bain fallà dal tuttafatg il continent, ha però scuvert l’insla che sa chatta davant il piz meridiunal dal continent, a la quala el ha dà l’onn 1644 il num Nova Ollanda. Quest num han ils Brits remplazzà l’onn 1824 en onur dal scuvrider europeic Abel Tasman tras il num Tasmania ch’è en vigur fin oz. Il navigatur englais [[William Dampier]] è fruntà l’onn 1688 datiers dal King Sound a la sbuccada dal Fitzroy River sin la costa settentriunala da l’Australia ed ha, sco gia menziunà survart, danovamain cuntanschì l’onn 1699 l’Australia a ses punct il pli occidental. Sin omadus viadis ha Dampier mintgamai fatg notizias areguard la fauna e flora, ils abitants ed il decurs da la costa. Avant l’onn 1770 n’ha però nagin dals Europeans ch’èn arrivads fatg pretensiuns da territori. === Colonisaziun ed ulteriura exploraziun === [[Datoteca:Australia_discoveries_by_Europeans_before_1813_de.png|thumb|250px|Scuvertas europeicas fin il 1812]] En rom da si’emprima expediziun (1768–1771)<ref>Heinrich Lamping: ''Australien.'' (''Länderprofile – Geographische Strukturen, Daten, Entwicklungen)'', Ernst Klett, Stuttgart&nbsp;1985, ISBN 978-3-12-928895-5, p.&nbsp;25s.</ref>, la quala serviva primarmain ed uffizialmain ad observar a [[Tahiti]] il transit da la Venus ils 3 da zercladur 1769, ha il chapitani britannic [[James Cook]] medemamain suandà la missiun secreta da perscrutar l’Ocean enturn il 40avel grad da latituda meridiunal per chattar il «continent dal sid» postulà. Ils 28 d’avrigl 1770 ha el cuntanschì la costa orientala da l’Australia – bundant pli fritgaivla che quella occidentala – e l’ha chartografà. En quest connex ha el constatà ch’il pajais ch’il navigatur ollandais [[Willem Jansz]] aveva gia scuvert a l’entschatta dal 17avel tschientaner e per part chartografà (e che purtava dapi lura il num Nova Ollanda) e la [[Nova Guinea]] eran separads in da l’auter. Sinaquai ha el prendì il zercladur 1770 formalmain en possess la costa orientala da la Nova Ollanda per il [[Reginavel da la Gronda Britannia]], e quai sco colonia [[New South Wales]]. Suenter ch’ils [[Stadis Unids]] eran vegnids independents da la Gronda Britannia, ha la regenza britannica tschertgà novas pussaivladads d’endrizzar colonias penitenziaras per ses praschuniers. La finamira era d’empitschnir la classa sociala bassa, ed uschia avevan gia pitschens fallaments per consequenza ch’ils delinquents vegnivan embartgads vers las colonias penitenziaras en l’Australia. Ils 26 da schaner 1788 èn uschia arrivadas las emprimas indesch navs da la First Fleet (emprima flotta) cun colonisaturs e persunas sentenziadas sut il commando dad [[Arthur Phillip]] en il Port Jackson. La nova colonia è vegnida numnada Sydney, en onur dal minister da l’intern britannic da lezza giada [[Lord Sydney]]. Fin il 1868 èn vegnids bandischads là 160&nbsp;000 praschuniers. Dal 1801 fin il 1803 è l’exploratur [[Matthew Flinders]] navigà ensemen cun auters perscrutaders e l’Aborigin [[Bungaree]] sco emprim enturn l’entir continent. ==== Fundaziun da novas colonias ==== L’onn 1792 è in’expediziun franzosa sbartgada en la Tasmania per explorar il pajais. Sinaquai èn ils Brits sa decidids, d’endrizzar er qua uschè spert sco pussaivel ina colonia. L’onn 1803 han els fundà Risdon Cove al Derwent River, in onn pli tard Hobart Town, medemamain al Derwent, e George Town al Tamar River. L’onn 1825 è il Van-Diemen’s-Land da lezza giada vegnì declerà sco colonia autonoma. L’onn 1813 èsi reussì a [[Gregory Blaxland]], [[William Lawson]] e [[William Charles Wentworth]] da traversar a New South Wales per l’emprima giada ils Blue Mountains. Il success da l’expediziun da Blaxland ha contribuì a colonisar ils territoris situads en il vest da questa muntogna. L’onn 1824 han ins endrizzà ina nova colonia penitenziara a la sbuccada dal Brisbane River. La posiziun solitaria dueva augmentar la segirezza da la colonia. Suenter che però er blers colonisaturs libers èn avanzads pli e pli en direcziun da las pastgiras fritgaivlas en il nord, han las autoritads dà liber l’onn 1842 la regiun per l’ulteriura colonisaziun. L’onn 1859 è [[Queensland]] vegnì proclamà sco colonia independenta da New South Wales. [[Datoteca:Melbourne_1839.JPG|thumb|180px|Melbourne 1839]] Il 1835 han commerziants martgadà giu dals Aborigins 240&nbsp;000 hectaras en la regiun da la citad da Melbourne dad oz ed han fundà Port Phillip. Cumbain che questa fatschenta valeva sco illegala, ha la direcziun da la colonia stuì dar suenter a la pressiun da la populaziun creschenta e dar liber il territori uffizialmain per la colonisaziun. L’onn 1851 è la nova colonia [[Victoria]] sa separada uffizialmain da New South Wales. La colonia [[New South Wales]] cumpigliava l’emprim l’entira part orientala dal continent; be il terz occidental han ils Brits pretendì vinavant per sai sco Nova Hollanda. Per prevegnir al privel d’ina colonisaziun da l’Australia dal Vest tras la Frantscha, han ils Brits fundà qua l’onn 1827 colonias al Swan River. Questa colonia aveva l’emprim num Swan River Colony; Western Australia han ins pir proclamà l’onn 1829 cun la fundaziun da [[Perth]]. A l’entschatta n’eri betg previs da manar nà qua praschuniers; l’onn 1850 han ils colonisaturs libers pretendì da midar quai, per pudair munir la nova colonia cun forzas da lavur bunmartgadas. [[South Australia]] è medemamain vegnì planisà sco colonia libra da praschuniers. En rom da la colonisaziun sistematica tenor plans dad Edward Gibbon Wakefield han ins vendì terren ed ils retgavs han servì a manar colonisaturs libers en la colonia. L’onn 1836 è vegnida fundada la citad dad [[Adelaide]] e proclamà South Australia sco provinza da la Gronda Britannia. Da quel temp èn s’augmentads ils conflicts tranter ils colonisaturs ed ils Aborigins; en divers lieus hai dà mazzacras. ==== La via vers la naziun ==== En il nordost da [[Melbourne]], en la colonia Victoria, han ins chattà ils 22 d’avust 1851 aur. Quai dueva manar sur plirs onns ad ina veritabla fevra d’aur e marcar l’istorgia da l’Australia. Miniers a Ballarat han inizià il november 1854 la sullevaziun d’Eureka-Stockade. Ils revoltants han pretendì refurmas democraticas, la sullevaziun è però vegnida abattida ils 3 da december 1854 tras schuldads britannics e forzas polizialas localas. Damai ch’adina dapli umans vegnivan uss da libra veglia en l’Australia, n’ha il pajais betg pli sa laschà utilisar bain sco colonia penitenziara e la via era libra vers in’atgna naziun. Tranter il 1855 ed il 1890 han las singulas colonias obtegnì il privilegi dal Responsible Government ed uschia ina pli grond’independenza envers l’Empire britannic. Londra ha però mantegnì l’emprim la controlla sur la politica exteriura, la defensiun ed il commerzi cun l’exteriur. Suenter ina pli grond chauma dals tundiders, è sa furmà l’onn 1898 ‹Waltzing Matilda›, l’imni naziunal secret da l’Australia. Las colonias han cumenzà a planisar in’uniun pli stretga ad in stadi singul. ==== L’Australia daventa ina federaziun ==== Il prim da schaner 1901 èn las colonias ch’eran oriundamain independentas ina da l’autra sa furmadas al Commonwealth of Australia.<ref>Albrecht Hagemann: ''Kleine Geschichte Australiens.'' (''Beck'sche Reihe'', tom 1594), C.H. Beck, Minca 2004, ISBN 978-3-406-51101-1, p. 79–80, 137.</ref> L’emprima chapitala da l’Australia è daventà Melbourne. Ils 26 da settember 1907 ha l’Australia obtegnì cun il stadi da dominion l’independenza quasi cumpletta dal pajais d’origin Gronda Britannia. L’onn 1911 han ins stgaffì l’Australian Capital Territory per recepir la nova chapitala [[Canberra]]. Pervi da las lavurs da construcziun ch’han cuzzà fitg ditg, è Melbourne però anc restà fin l’onn 1927 la sedia da la regenza. Er il Northern Territory, ch’era vegnì fundà il 1863, han ins transferì da la controlla da la provinza South Australia en il Commonwealth. [[Datoteca:Coloured_illustration_of_Anzac_troops_after_the_fighting_at_Gallipoli_during_World_War_I_(1).jpg|thumb|190px|Placat commemorativ da la Battaglia da Gallipoli]] Ord loialitad envers la Gronda Britannia ha l’Australia tramess tant en l’[[Emprima Guerra mundiala]] sco er en la [[Segunda Guerra mundiala]] truppas en l’Europa. La sconfitta da l’ANZAC a chaschun da l’emprim engaschament militar dal pajais en la [[Battaglia da Gallipoli]] l’onn 1915 vala per blers Australians sco naschientscha da la naziun. Cun il Statut da Westminster dal 1931 è vegnì concedì formalmain als Dominions da l’Empire l’independenza. Il parlament australian ha però approvà quai pir il 1942. L’emprova da secessiun da l’Australia dal Vest l’onn 1933 ha fatg naufragi. Suenter la sconfitta britannica en l’Asia l’onn 1942, surtut suenter la crudada da [[Singapur]] ed il privel d’in’invasiun da vart dal [[Giapun]], èn las activitads militaras sa spustadas a partir dal 1942 davent da l’[[Europa]] vers il continent australian. Pli e pli è l’Australia s’orientada vers ils [[Stadis Unids]] sco nov ferm allià. Quai han ins formalisà l’onn 1951 cun la cunvegna d’ANZUS (= Australia, New Zealand, United States). Suenter la [[Segunda Guerra mundiala]] han ins pratitgà ina politica d’immigraziun activa, la quala ha manà a l’immigraziun en massa nà da l’[[Europa]], e – suenter avair bandunà la politica d’immigraziun alva – er nà da l’[[Asia]] e d’autras parts dal mund. Quai ha manà entaifer curt temp a grondas midadas demograficas, ma er a prosperitad economica. L’onn 1986 ha la [[Gronda Britannia]] cedì cun l’Australia Act las ultimas cumpetenzas areguard la constituziun australiana. Cur ch’ins ha festivà l’onn 1988 il 200avel anniversari dals emprims colonisaturs alvs, è quai stà accumpagnà da protestas da vart dals Aborigins. L’onn 1999 è la populaziun sa declerada en rom d’in referendum cun ina maioritad da 55&nbsp;% cunter stgaffir ina republica ed ha uschia mantegnì la furma d’ina monarchia sut curuna britannica. == Populaziun == Dapi l’entschatta dal 20avel tschientaner è s’etablida en lingua englaisa sco designaziun per ils Australians la noziun dal linguatg da mintgadi ‹Aussie› sco er la scripziun alternativa ‹Ozzie›. === En general === L’onn 2016 vivevan en l’Australia 23&nbsp;401&nbsp;892 persunas. La cumposiziun da la populaziun australiana reflectescha ils musters d’immigraziun en il pajais. 2,4 % da la populaziun designeschan sasezs almain parzialmain d’origin indigen, radund 92&nbsp;% èn da derivanza europeica e 7&nbsp;% da derivanza asiatica. Var 85&nbsp;% dals Australians cun perdavants europeans èn d’origin britannic resp. irlandais. Ulteriurs pajais d’origin europeics furman [[Italia]] (916&nbsp;121), [[Germania]] (898&nbsp;674), [[Grezia]] (378&nbsp;270), [[Pologna]] (170&nbsp;354), [[Croazia]] (126&nbsp;270), [[Macedonia dal Nord]] (93&nbsp;570) e [[Serbia]] (69&nbsp;544). Ils immigrants asiatics derivan oravant tut da la [[China]], [[India]], [[Vietnam]], [[Pakistan]] e [[Sri Lanka]]. 79&nbsp;% da la populaziun discurran englais resp. englais australian. Mintgamai radund 2&nbsp;% discurran ubain talian ubain ina da las linguas chinaisas. Dapi ch’ins ha bandunà successivamain ils onns 1960 la politica d’immigraziun ‹alva›, è surtut s’augmentada l’immigraziun nà da pajais asiatics. Ils onns 1990 è la populaziun creschida tras immigraziun per 1,4&nbsp;% ad onn. Dapli ch’in quart da la populaziun n’èn betg naschids en il pajais. La quota da naschientschas australiana munta a 1,8 uffants per dunna. L’aspectativa da vita sa chattava tranter il 2010 ed il 2015 tar umens tar 80,2 onns, tar dunnas tar 84,4 onns; igl è quai ina da las pli autas en tut il mund. Tar Aborigins è quella per radund 20 onns pli bassa (WHO, 1999). La mortalitad dals uffants munta a 4,7 per 1000 naschientschas. L’onn 2016 era la vegliadetgna mediana 38,6 onns, uschia che la populaziun da l’Australia è ina da las pli giuvnas dal mund occidental.<ref>Central Intelligence Agency: [https://web.archive.org/web/20150703214756/https://www.cia.gov/Library/publications/the-world-factbook/geos/as.html ''The World Factbook''], consultà ils 3 d’avust 2017.</ref> L’Australia è urbanisada fitg ferm. L’onn 2018 vivevan radund 86&nbsp;% da la populaziun en citads, surtut en ils gronds centers a la costa dal sidost, sin l’insla [[Tasmania]] ed en la regiun da [[Perth]]. Il center dal pajais è quasi nunabità. === Indigens === [[Datoteca:Didgeridoo_(Imagicity_1070).jpg|thumb|210px|Impressiun da la cultura dals Aborigins]] La populaziun indigena dal continent australian sa cumpona dals Aborigins da la terra franca e dals insulars che vivan sin las inslas da la Stretga da Torres tranter [[Queensland]] e la [[Papua Nova Guinea]]. Avant l’arrivada dals Europeans muntava lur dumber tenor stimaziuns tranter 300&nbsp;000 e 750&nbsp;000 umans.<ref>Albrecht Hagemann: ''Kleine Geschichte Australiens''. (''Beck’sche Reihe'', tom 1594), C.H. Beck, Minca 2004, ISBN 978-3-406-51101-1, p. 9.</ref> Quels na furmavan però nagin pievel unitar, mabain appartegnevan ad in grond dumber da differentas gruppas che cumpigliavan tranter 100 e 1500 umans e che sa differenziavan mintgamai culturalmain ina da l’autra. In dals segns distinctivs culturals furmava la lingua. A l’entschatta da la colonisaziun tras ils Brits l’onn 1788 discurrivan ils pievels indigens tranter 500 e 600 differentas linguas e dialects, las qualas sa laschan attribuir linguisticamain a las linguas australianas ed al melanesian. Cur che la curuna britannica aveva prendì en possess l’Australia, aveva ella declerà quella sco Terra Nullius (terra da nagin), pia sco terra nunabitada. Tras quai han ins snegà als Aborigins tut ils dretgs areguard lur pajais. Pir il 1965 han ils Aborigins obtegnì il dretg da votar a nivel naziunal. Cun eriger l’onn 1972 davant l’Old Parliament House a [[Canberra]] in’ambassada en furma da tenda dueva vegnir promovì il dialog tranter la populaziun indigena e la regenza. Ma pir il 1992, cun la Sentenzia da Mabo, han ins revedì la denominaziun da l’Australia sco terra da nagin, uschia ch’igl è – sut tschertas premissas – daventà pussaivel als Aborigins ed als insulans da la Stretga da Torres da far valair dretgs sin terren. Malgrà quests meglieraments areguard il status, sa differenziescha la populaziun autoctona da l’Australia er anc oz dal rest da la populaziun, surtut en la statistica da sanadad, da criminalitad e da dischoccupaziun. Tranter il 1900 ed il 1972 han ins separà en rom d’in program statal radund 35&nbsp;000 uffants d’Aborigins da lur famiglias e manà quels en instituziuns statalas ubain laschà adoptar en famiglias alvas. Ins discurra en quest connex da las uschenumnadas «generaziuns enguladas». Planisà oriundamain sco program en l’interess da l’uffant, vala quest act oz sco etnocid empruvà e sco cuntravenziun eclatanta cunter ils dretg umans. L’attenziun creschenta da la populaziun australiana envers l’ingiustia ch’è vegnida commessa cunter ils Aborigins – surtut en rom dal Process da Mabo – ha manà l’onn 1995 a retschertgas uffizialas areguard ils uffants plazzads ed autras instituziuns u famiglias. Ils 26 da matg 1997 èn ils resultats da questas retschertgas vegnids publitgads en furma dal rapport ‹Bringing Them Home – Report of the National Inquiry into the Separation of Aboriginal and Torres Strait Islander Children from Their Families›. Dapi lura figurescha la data da publicaziun dal rapport sco di commemorativ (National Sorry Day) ed igl han mintgamai lieu en l’entir pajais occurrenzas da reconciliaziun. Oz inditgeschan radund 410&nbsp;000 Australians d’esser d’origin indigen (situaziun dal 2001), pia 2,4&nbsp;% da la populaziun. 29&nbsp;% dad els vivan a New South Wales, 27&nbsp;% a Queensland, 14&nbsp;% en il stadi federativ Western Australia e 13&nbsp;% en il Northern Territory. En quest ultim territori furman els 29&nbsp;% da l’entira populaziun, South Australia e Victoria han percunter be pitschnas cumparts da populaziun autoctona. La gronda part dals Aborigins han abandunà lur moda da viver tradiziunala, vul dir ch’els na vivan oz betg pli en la furma da stirpa oriunda, sco ch’ella aveva existì durant millennis. Dapli che 70&nbsp;% dals Aborigins vivan en citads. Fin l’onn 2005 ha surtut l’ATSIC (Aboriginal and Torres Strait Islander Commission) represchentà ils interess da la populaziun indigena envers la regenza. Suenter la dissoluziun da quella il fanadur 2005 è la cumpetenza vegnida surdada al Department of Immigration and Multicultural and Indigenous Affairs. === Religiun === [[Datoteca:St_Patrick's_Cathedral_-_Gothic_Revival_Style.jpg|thumb|200px|Baselgia catolica St Patrick’s Cathedral a Melbourne]] La gronda part dals Australians appartegna a cuminanzas religiusas cristianas. Tenor la dumbraziun dal pievel dal 2016 èn quai 22,6&nbsp;% catolic-romans, 13,3&nbsp;% anglicans e 16,3&nbsp;% commembers d’ulteriuras baselgias cristianas. Ultra da quai vivan en il pajais 2,6&nbsp;% muslims, 2,4&nbsp;% budists ed 1,9&nbsp;% hinduists. 30,1&nbsp;% dals Australians inditgeschan da n’appartegnair a nagina confessiun e 9,6&nbsp;% n’han betg respundì la dumonda areguard l’appartegnientscha religiusa. === Sistem da furmaziun === L’administraziun e finanziaziun dal sistem da furmaziun australian succeda communablamain tras la federaziun ed ils singuls pajais federativas resp. territoris. Tranter ils sistems da furmaziun dals singuls pajais federativs resp. territoris datti mintgamai be pitschnas differenzas. ==== Scola populara ==== En la vegliadetgna da sis onns frequentan uffants australians in’educaziun prescolara che dura in onn (l’uschenumnà preparatory year). Silsuenter vegn absolvida durant sis fin set onns la scola primara (primary school). Las scolas cuntinuantas (secondary schools) mainan suenter ulteriurs tschintg fin sis onns a la finiziun da scola regulara. In’obligaziun d’ir a scola exista en la gronda part dals pajais federativs fin il 15avel onn da vita, en la Tasmania fin il 16avel onn da vita. Cun ina cumpart da 72,3&nbsp;% dals scolars frequenta la maioritad dad els la scolaziun cumpletta da 13 onns (situaziun dal 1999). En il ranking da PISA dal 2015 sa chattavan ils scolars australians sin plaz 27 da 72 en matematica, sin plaz 14 en scienzas natiralas e sin plaz 15 en la chapientscha da leger. La prestaziun sa chatta uschia sur la media dals pajais da l’[[Organisaziun da cooperaziun e svilup economic]] (OECD). Programs da promoziun spezials datti per scolars da regiuns perifericas, ils quals vegnan furmads tras instrucziun a distanza. L’exempel il pli enconuschent furma l’Alice Springs School of the Air. Per auzar il standard da furmaziun da la populaziun indigena han ins deliberà il 1989 la National Aboriginal and Torres Strait Islander Education Policy (AEP). L’onn 2000 èn vegnids reformulads ils standards e relaschà in plan d’acziun per ina furmaziun pli effizienta dals Aborigins. ==== Universitads ==== Sco emprima universitad australiana è vegnida fundada il 1850 l’universitad da Sydney. Da preschent dispona l’Australia da radund 40 universitads statalas e da pliras privatas, a las qualas studegian radund 600&nbsp;000 persunas. A las universitads statalas vegn la gronda part da las plazzas da studi promovida tras la regenza. L’access a questas plazzas dependa en emprima lingia da las qualificaziuns dals students. Daspera fa l’Australia però ina politica da furmaziun fitg activa e carmala er blers students da l’exteriur a las universitads en l’entir pajais. En il fratemp discurr’ins en quest connex d’in veritabel continent da furmaziun australian; quel generescha entradas che surpassan quellas dal sectur da turissem. Surtut students da la classa sociala superiura da l’Asia dal Sidost profiteschan gugent dals sistems da furmaziun australians. Il sistem da studi universitar correspunda pli u main a quel da la [[Gronda Britannia]]. == Politica == [[Datoteca:Parliament_of_Australia.jpg|thumb|220px|Edifizi dal parlament a Canberra]] L’Australia sco federaziun odierna furma ina monarchia parlamentara sin fundament parlamentar-democratic tenor il sistem da Westminster. Il stadi ha ina structura federala; ils singuls pajais federativs disponan mintgamai d’agens parlaments cun vastas cumpetenzas legislativas. Las dunnas dastgan votar a nivel naziunal dapi il 1902; suenter la Nova Zelanda è l’Australia stà il segund stadi ch’ha introducì il dretg da votar da las dunnas. Als Aborigins (umens e dunnas) han ins percunter concedì il dretg da votar pir il 1962.<ref>Patricia Grimshaw: ''Settler anxieties, indigenous peoples and women’s suffrage in the colonies of Australie, New Zealand and Hawai’i, 1888 to 1902.'' En: Louise Edwards, Mina Roces (ed.): ''Women’s Suffrage in Asia.'' RoutledgeCurzon New York, 2004, p. 220–239.</ref> L’onn 1924 è vegnì introducì per tut ils Australians maiorens l’obligaziun da votar, e quai a nivel naziunal sco er dals pajais federativs.<ref>Barbara Barkhausen: ''Das Australien-Lesebuch. Alles, was Sie über Australien wissen müssen.'' Mana-Verlag, Berlin 2011, ISBN 978-3-934031-72-2, p. 177.</ref> En l’Index da democrazia dal 2019 figurescha l’Australia sin plaz 9 da 167 pajais e vala sco «democrazia cumpletta».<ref>[https://infographics.economist.com/2020/democracy-index-2019/index.html ''Democracy-Index 2019''].</ref> === Colurs naziunalas === Las colurs da la bandiera naziunala e da la vopna uffiziala da posts da la regenza sa fundeschan sin las insignias da la chasa roiala britannica. Fin l’avrigl 1984 na disponiva l’Australia però da naginas atgnas colurs naziunalas. Alura ha il guvernatur general Sir [[Ninian Stephen]] declerà aur e verd sco las colurs naziunalas uffizialas. Quellas sa basan sin il simbol floral da l’Australia, l’acazia d’aur (''Acacia pycnanth'') che vegn numnada en l’Australia Golden Wattle. Per exprimer lur independenza envers la chasa roiala britannica fan ils Australians savens diever en lur uniuns e clubs da sport da questas colurs naziunalas, quai ch’ins vesa bain mintgamai a chaschun da concurrenzas internaziunalas. === Imni naziunal === L’onn 1977, en rom d’ina votaziun naziunala, è ‹Advance Australia Fair› vegnì declerà sco imni naziunal da l’Australia. Gia il 1984 han ins fatg midadas vi dal text, perquai che la versiun oriunda pareva a blers burgais orientada memia fitg a la Gronda Britannia. La cumposiziun va enavos sin [[Peter Dodds McCormick]]; l’emprima represchentaziun da quella aveva gì lieu l’onn 1878. Per curt temp ha er ‹Waltzing Matilda›, che sa basa sin in text dad [[Andrew Barton Paterson]], valì sper ‹Advance Australia Fair› sco imni naziunal. A chaschun da la votaziun dal 1984 è questa chanzun vegnida segunda; ella è però anc adina fitg populara e vala per blers Australians vinavant sco imni naziunal inuffizial. === Constituziun federala === Tenor la constituziun da l’Australia sa cumpona il parlament australian da la Chasa dals represchentants sco chombra bassa, dal Senat sco chombra auta e da la regina resp. dal retg da la Gronda Britannia sco schef da stadi. Sco en mintga Commonwealth Realm sa lascha la chasa roiala represchentar tras in guvernatur general, il qual n’exequescha per ordinari però nagina pussanza sin il parlament. Ils 150 represchentants da la chombra bassa vegnan elegids mintga trais onns en circuls electorals tenor elecziun da maiorz. Ils mandats vegnan repartids sin ils pajais federativs e territoris tenor il dumber da la populaziun. En il Senat è mintga stadi represchentà cun dudesch senaturs, ils dus territoris mintgamai cun dus. Ils senaturs vegnan elegids per sis onns, mintga trais onns han lieu elecziuns per la mesadad dals sezs. Per tut las elecziuns a nivel naziunal e dals pajais federativs exista in’obligaziun d’eleger. La partida represchentada il pli ferm furma la regenza, il parsura da questa partida daventa il primminister. Las pli grondas partidas èn Liberal Party, Labor Party e National Party. === Pajais federativs, territoris e territoris exteriurs === {| class="prettytable" |- class="hintergrundfarbe5" ! Charta || Bandiera || Num rumantsch || Num ufficial || Chapitala |- | rowspan="10" | [[File:Australia, administrative divisions - de - colored.svg|300px|link=|Ils stadis e territoris australians]] |- | align="center" | [[Datoteca:Flag of Western Australia.svg|25px]] | [[Australia Occidentala]] | Western Australia | [[Perth]] |- | align="center" | [[Datoteca:Flag of South Australia.svg|25px]] | [[Australia Meridiunala]] | South Australia | [[Adelaide]] |- | align="center" | [[Datoteca:Flag of Queensland.svg|25px]] | [[Queensland]] | Queensland | [[Brisbane]] |- | align="center" | [[Datoteca:Flag of New South Wales.svg|25px]] | [[Nova Valisa dal Sid]] | New South Wales | [[Sydney]] |- | align="center" | [[Datoteca:Flag of Victoria (Australia).svg|25px]] | [[Victoria (Australia)|Victoria]] | Victoria | [[Melbourne]] |- | align="center" | [[Datoteca:Flag of Tasmania.svg|25px]] | [[Tasmania]] | Tasmania | [[Hobart]] |- | align="center" | [[Datoteca:Flag of the Northern Territory.svg|25px]] | [[Territori dal Nord]] | Northern Territory | [[Darwin]] |- | align="center" | [[Datoteca:Flag of the Australian Capital Territory.svg|25px]] | [[Territori da la chapitala australiana]] | Australian Capital Territory | [[Canberra]] |- | align="center" | | [[Territori da Jervis Bay]] | Jervis Bay Territory | |- |} L’Australia consista da sis pajais federativs ([[Queensland]], [[New South Wales]], [[Victoria]], [[Tasmania]], [[South Australia]] e [[Western Australia]]), da trais territoris interiurs ([[Australian Capital Territory]], [[Jervis Bay Territory]] e [[Northern Territory]]) e da set territoris exteriurs (inslas situadas en il vest, en l’ost resp. en il sid da l’Australia sco er territori antarctic australian). Sper l’Australia sco tala dispona er mintga singul pajais federativ d’in parlament (per ordinari da duas chombras), d’in’atgna regenza (il chau da la quala vegn medemamain numnà primminister) sco er d’in agen guvernatur sco represchentant direct dal schef da stadi dal [[Reginavel Unì]]. Ils territoris exteriurs suttastattan ubain a l’Australia sco federaziun, ad in pajais federativ ubain ad in ministeri. Ils pajais federativs disponan da la cumpetenza legislativa exclusiva sin ils secturs da la furmaziun, da la sanadad, dal traffic sco er da la polizia e giustia. I n’exista nagina divisiun uffiziala pli bassa, vul dir sutvart il nivel dals pajais federativs u territoris. Tschertins da quels èn partids en contadis, auters betg. Ils nums dals Local Government Areas midan tenor ils pajais federativs e lur caracteristicas; ins chatta regiuns (region), contadis (shire), citads (town, city), vischnancas (municipalities) u districts (boroughs). === Problems sociopolitics === ==== Rassissem e discriminaziun ==== Blers Aborigins appartegnan a la part la pli povra da la societad australiana, quai pervi da l’integraziun manglusa en la societad maioritara sco er pervi da discriminaziun. La mortalitad dals uffants è en cumparegliaziun cun la populaziun alva dubel uschè auta. Ils Aborigins han in pli grev access a la furmaziun e lur quota da dischoccupaziun è cun 20&nbsp;% bunamain trais giadas uschè auta sco la media naziunala. L’aspectativa da vita è radund diesch onns pli bassa che quella da la populaziun alva. Dapi ils onns 1960 è la dumonda dals dretgs territorials dals Aborigins daventada adina pli impurtanta; ma pir dapi la sentenzia Mabo vs. Queensland dal 1993 pon stirpas d’Aborigins accusar cun success tals dretgs. Cun la fin da la White Australia Policy ils onns 1960 è s’augmentada l’immigraziun da persunas da l’Asia Anteriura e da l’Asia dal Sidost. Dapi lura hai dà repetidamain excess rassistics, sco per exempel ils Cronulla Riots il december 2005. ==== Problems da l’ambient ==== L’onn 2007 ha la regenza ratifitgà il Protocol da Kyoto ed introducì il 2012 ina taglia da CO₂ (carbon tax). Sco reacziun sin las resalvas or da la populaziun han ins cumplettà quella tras pajaments da gulivaziun a favur da persunas main bainstantas. Cun quests signals en il senn d’in’economia da martgà ecologic-sociala han ins vulì dar in stumpel a las energias regenerablas, las qualas avevan fin qua gì grev da sa far valair envers il charvun. In auter problem ecologic ch’occupa adina puspè l’Australia èn neozeons, pia animals che na cumparevan oriundamain betg en il pajais e che sa derasan – t.a. pervi da la mancanza d’inimis natirals – fitg ferm. In exempel furma il rustg da channa toxic che smanatscha a moda existenziala entiras populaziuns d’animals pitschens. In auter cas actual è quel dals dromedars che pericliteschan parts dals ecosistems dals deserts australians. ==== Politica da migraziun actuala ==== [[Datoteca:Stop_the_boats_-_Operation_Sovereign_Borders.jpg|thumb|170px|Campagna da placats da la regenza australiana]] Las pli grondas gruppas d’immigrants en l’Australia tenor pajais da naschientscha furman (situaziun dal 2016): [[Reginavel Unì]] (1&nbsp;198&nbsp;000 persunas), [[Nova Zelanda]] (607&nbsp;200), [[Republica Populara da la China]] (526&nbsp;000), [[India]] (468&nbsp;800), [[Filippinas]] (246&nbsp;400), [[Vietnam]] (236&nbsp;700), [[Italia]] (194&nbsp;900), [[Africa dal Sid]] (181&nbsp;400), [[Malaisia]] (166&nbsp;200) e [[Germania]] (124&nbsp;300). D’ina vart enconuscha l’Australia ina politica d’immigraziun averta areguard la migraziun legala. L’onn 2016 eran 28&nbsp;% da la populaziun naschids a l’exteriur, quai che furma la pli auta quota en tut il mund. L’Australia recepescha surtut immigrants autamain qualifitgads che vegnan elegids tenor in sistem da puncts. Da l’autra vart pratitgescha l’Australia però ina politica da toleranza nulla envers fugitivs en bartga (boatpeople). Navs cun fugitivs vegnan gia retegnidas sin l’auta mar e sfurzadas da returnar ubain ch’ils fugitivs vegnan manads en champs d’internament. Fugitivs ‹ordinaris› recepescha il pajais però tuttavia, per exempel il 2015/16 8640 fugitivs da la [[Siria]] e da l’[[Irac]]. === Politica exteriura e da segirezza === En las relaziuns internaziunalas vegn l’Australia per il pli designada sco pussanza mesauna. Las resursas economicas e militaras lubeschan a Canberra da sa far udir sin la tribuna internaziunala, però betg tar mintga tematica e betg sco stadi sulet. Gugent sa posiziunescha il pajais en quest connex sco intermediatur undraivel en contractivas internaziunalas. La paisa politica da l’Australia è per exempel sa mussada en connex cun la Convenziun da las armas chemicas, cun il Contract da l’Antarctica u en rom da la Runda d’Uruguai. La politica exteriura e da segirezza da l’Australia è segnada dals tratgs cuminaivels da la cultura anglosaxona, surtut cun ils [[Stadis Unids]], ma er cun la [[Nova Zelanda]] ed il [[Reginavel Unì]]. ==== Relaziuns tar ils Stadis Unids ==== L’Australia tgira cun ils [[Stadis Unids]] ina collavuraziun cumplessiva che cumpiglia l’economia, la scienza ed il militar. Per ils Stadis Unids tutga l’Australia tar ils pli impurtants alliads ordaifer la [[NATO]]. Cun questa classificaziun giauda l’Australia privilegis entaifer la collavuraziun strategica che n’èn gnanc accessibels a blers stadis commembers da la NATO.<ref>''Der Fischer Weltalmanach 2008.'', Fischer Taschenbuch-Verlag, Francfurt a.M. 2007, ISBN 978-3-596-72008-8.</ref> ==== Relaziuns tar l’Asia ==== In’emprova d’avischinar l’Australia pli ferm a ses vischins asiatics han ins surtut fatg en ils onns 1990. La finala dueva quai far naufragi pervi d’interess divergents e differenzas culturalas. Surtut il curs proamerican da l’Australia observan ils stadis vischins per il pli cun egl critic. Uschia sa concentrescha la politica da segirezza naziunala da l’Australia vinavant sin las cunvegnas existentas cun la [[Nova Zelanda]] ed ils [[Stadis Unids]] e main en furma d’in’integraziun multilaterala regiunala. Tuttina n’è quest’ultima betg dal tuttafatg inexistenta; per part han er lieu en la regiun exercizis militars che cumpiglian plirs stadis e tranter quels truppas australianas. ==== Cuntraversas da cunfin cun il Timor da l’Ost ==== Cun il stadi vischin settentriunal [[Timor da l'Ost|Timor da l’Ost]] hai dà durant onns dispitas pervi da la fixaziun dals cunfins en la Mar da Timor e l’utilisaziun dals giaschaments d’ieli mineral e gas natiral ch’è colliada cun quai. Durant l’occupaziun dal Timor da l’Ost han l’Australia e l’[[Indonesia]] fixà ils cunfins a favur da l’Australia. Cun l’independenza dal Timor da l’Ost il matg 2002 han ins contractà da nov, ma il 2013 è vegnì enconuschent che l’Australia aveva tadlà las ultimas contractivas dal cabinet dal Timor da l’Ost cun minispiuns. Perquai ha il Timor da l’Ost accusà davant in tribunal da cumpromiss internaziunal. Il 2018 èn ins la finala sa cunvegnids ad in nov contract da cunfin tranter ils dus stadis, il qual ha midà las cunvegnas da fin qua a favur dal Timor da l’Ost.<ref>Manuel Schmitz: ''Weltpolitik transnational. Die internationale Zivilgesellschaft und die australische und amerikanische Osttimorpolitik''. Nomos, Baden-Baden 2010, ISBN 978-3-8329-5536-6.</ref> ==== Relaziuns tar l’Uniun europeica ==== En las relaziuns tranter l’[[Uniun europeica]] e l’Australia domineschan dapi decennis temas economics. En la politica dal clima sco er en la politica da segirezza naziunala ed internaziunala suonda la regenza australiana finamiras sumegliantas a l’Uniun europeica. Differenzas datti però areguard la politica agrara. Entant che l’Australia vul rinforzar l’access al martgà naziunal da l’Uniun europeica, sa cumporta l’Uniun europeica areguard l’agricultura da ses stadis commembers a moda protecziunistica envers concurrents d’ordaifer che vulan exportar en il martgà naziunal da l’Uniun europeica. === Militar e participaziun a guerras === ==== Stadi actual ==== [[Datoteca:RIMPAC_2012_120709-M-IX060-003.jpg|thumb|220px|Schuldads da l’Australian Army a chaschun d’in exercizi militar il 2012]] Las forzas armadas australianas, l’Australian Defence Force (ADF), consistan da trais parts: las forzas navalas (Royal Australian Navy), las forzas terrestras (Australian Army) e las forzas militaras aviaticas (Royal Australian Air Force).<ref>Australian Government: [http://www.australia.gov.au/information-and-services/security-and-defence/australian-defence-force-adf ''Australian Defence Force (ADF)''], consultà ils 29 da december 2016.</ref> Ils ultims decennis han ins reducì cuntinuadamain la grondezza da las truppas; malgrà la grondezza actuala relativamain modesta da ca. 51&nbsp;000 schuldads vala l’ADF, pervi da l’equipament modern e la buna furmaziun, vinavant sco pussanza da servetsch d’urden regiunala entaifer il spazi indo-pacific. Perquai maina l’Australia missiuns da pasch da las [[Naziuns unidas]], per exempel en il [[Timor da l'Ost|Timor da l’Ost]] u sin las [[Salomonas]]. L’onn 2017 ha l’Australia impundì stgars 2,0&nbsp;% da sia prestaziun economica (radund 27,5 milliardas dollars) per sias forzas armadas; en tut il mund sa chatta il pajais uschia sin plaz 13. ==== Emprima Guerra mundiala ==== Gia paucs dis suenter il cumenzament da l’[[Emprima Guerra mundiala]] han gì lieu emprimas acziuns da guerra da l’Australia sin la vart da la [[Gronda Britannia]]: A partir dals 6 d’avust 1914 ha l’Australian Naval and Military Expeditionary Force, in corps d’expediziun voluntar da 2000 umens, occupà la colonia Nova Guinea tudestga. Ils 15 d’avust 1914 han ins furmà la First Australian Imperial Force (AIF), la pli impurtanta forza armada d’expediziun australiana en l’Emprima Guerra mundiala. Ensemen cun truppas alliadas ha l’AIF fatg diever l’emprima giada ordaifer il territori asiatic da l’Australian and New Zealand Army Corps (ANZAC) a [[Gallipoli]] en la [[Tirchia]]. Questa battaglia ordvart sanguinusa ha chaschunà la mort a 8141 schuldads australians; ulteriurs 26 111 èn vegnids blessads.<ref>Peter Dennis, Jeffrey Grey, Ewan Morris e.a.: ''The Oxford companion to Australian military history.'' Oxford University Press, Melbourne/New York/Oxford 1995, ISBN 0-19-553227-9, p. 261.</ref> Fin oz ha la Battaglia da Gallipoli segnà fitg ferm la populaziun australiana areguard lur posiziun envers la guerra e l’obligaziun al servetsch militar. Suenter questa battaglia è il militar australian vegnì duvrà fin il mars 1916 a la front en [[Palestina]]. Silsuenter èn tschintg divisiuns d’infantaria da l’AIF sa participadas als cumbats a la front dal vest en [[Frantscha]] e [[Belgia]]. ==== Segunda Guerra mundiala ==== En la [[Segunda Guerra mundiala]] ha l’Australia manà duas guerras, ina cunter il [[Reich tudestg]], l’[[Italia]] e ses alliads en l’[[Europa]] sco part dal Commonwealth britannic; in’autra ensemen cun il [[Reginavel Unì]], ils [[Stadis Unids]] ed auters alliads cunter il [[Giapun]] e ses alliads en la Guerra dal Pacific fin il settember 1945. Tranter il favrer 1942 ed il november 1943 è l’Australia daventada l’unfrenda d’en tut 97 attatgas or da l’aria da las forzas aviaticas militaras dal Giapun. L’emprima da quellas, l’attatga or da l’aria sin [[Darwin]] ils 19 da favrer 1942 è stada la pli greva ed ha manà a las pli grondas sperditas; la gronda part da las ulteriuras attatgas or da l’aria èn stadas senza pli grondas consequenzas. In’emprova d’invader l’Australia n’ha il Giapun percunter mai fatg durant l’entira guerra. Suenter la retratga da la gronda part da las forzas australianas or da la regiun da la [[Mar Mediterrana]] cur ch’è prorutta la [[Guerra dal Pacific]], è la Royal Australian Air Force sa participada intensivamain a bumbardar ensemen cun ils Alliads il Reich tudestg. En la Guerra dal Pacific han las forzas armadas australianas gì tranter il 1942 e l’entschatta 1944 ina muntada centrala, essend ch’ellas furmavan da quel temp il pli grond contingent da truppas dals Alliads en questa regiun. A partir da la mesadad dal 1944 ha ils schuldads australians cumbattì surtut a fronts lateralas; fin la fin da la guerra han els manà cuntinuadamain operaziuns offensivas cunter truppas dal Giapun. ==== Suenter la Segunda Guerra mundiala ==== Ils onns 1962 fin 1972 è l’Australia sa participada cun radund 50&nbsp;000 schuldads a la [[Guerra dal Vietnam]]. Durant quel temp èn radund 2400 schuldads vegnids blessads, 520 èn morts. Ils ultims decennis è l’Australia sa participada a la [[Guerra da l'Irac|Guerra da l’Irac]] ed a diversas operaziuns en l’[[Afganistan]]. == Infrastructura == [[Datoteca:Road_Train_Australia.jpg|thumb|200px|Tipic Road Train]] Il sectur da traffic è segnà en l’Australia da las grondas distanzas a l’intern dal pajais e da l’auta spessezza da la populaziun per lung da la strivla graschla a la costa da l’ost e dal sid. Mesirà vi dal dumber d’abitants dispona il pajais da fitg blers kilometers da vias, è segnà d’in aut grad da motorisaziun e posseda ina rait da traffic aviatic fitg spessa. En il Logistics Performance Index che vegn tgirà da la Banca mundiala e che mesira la qualitad da l’infrastructura, sa chattava l’Australia il 2018 sin il 18avel plaz da 160 pajais. === Traffic aviatic === L’Australia tutga tar ils pajais cun la pli spessa rait da traffic aviatic insumma. Igl existan radund 400 plazzas aviaticas publicas u privatas. La pli impurtanta societad aviatica, la Qantas Airways, è vegnida fundada il 1920. Il pli impurtant eroport per il traffic aviatic internaziunal furma il Kingsford Smith International Airport a Sydney. Il traffic aviatic a l’intern dal pajais han ins deregulà a partir dal 1990, vul dir ch’ils pretschs vegnan fixads senza intervenziun da la regenza en concurrenza libra. Adina pli populars daventan ultra da quai sgols cun il ballun ad aria chauda, surtut er tar turists. === Traffic sin via === L’Australia enconuscha traffic a sanestra sco en il Reginavel Unì. In’impurtanta rolla gioga il traffic sin via surtut en il sidost dal pajais ch’è populà spessamain. L’emprima via en l’Australia è vegnida bajegiada ils onns 1789 fin 1791 da Sydney a Parramatta. Oz cumpiglia la rait da vias en tut 913&nbsp;000&nbsp;km, da quai èn 253&nbsp;000&nbsp;km ubain asfaltadas ubain betunadas. Ina gronda part dal traffic da rauba en l’Outback vegn fatg cun agid d’uschenumnads Road Trains. Tar quels sa tracti d’in camiun spezial cun fin a trais chars annexs. Quels cuntanschan uschia ina lunghezza da fin a 53,5&nbsp;m ed in pais da fin a 140 tonnas. Las emprimas vias da transit han ins erigì davent da las citads a la costa vers l’intern dal pajais en in muster en furma da fis, per colliar ils emprims abitadis rurals cun las chapitalas. L’onn 1955 han ins alura introducì in sistem da numeraziun da rutas naziunalas (tavlas cun scrittira naira sin fund alv) per simplifitgar la navigaziun tras il pajais. === Viafier === L’onn 1854 è circulada l’emprima viafier a vapur tranter il center da la citad ed il port da Melbourne. Silsuenter han numerusas societads privatas cumenzà ad avrir il pajais; dal temp da la furmaziun da la federaziun (1901) eran uschia avant maun trais differentas largezzas da binaris, quai ch’ha chaschunà gronds problems. Pir dapi ca. il 1970 èsi pussaivel da viagiar da Sydney a Perth senza stuair midar, perquai ch’ils sistems divergiavan. Per part existan en questa part dal pajais raits cun trais rodaglias. L’entira lunghezza da la rait da viafier statala munta a ca. 34&nbsp;000&nbsp;km; vitiers vegnan ils ca. 5500&nbsp;km da viafiers privatas. Questas ultimas servan surtut en la regiun Pilbara (Western Australia) a transportar minerals da fier ed a Queensland a transportar charvun e channa da zutger. Cumpareglià cun il traffic sin via gioga il transport da persunas e da martganzia sin la viafier en il fratemp ina rolla secundara. Tuttina han ins realisà ils ultims onns inqual nov project da viafier sco per exempel il traject dad [[Alice Springs]] fin [[Darwin]]; ultra da quai èn en planisaziun trens ad auta sveltezza. La viafier transaustraliana che maina da [[Sydney]] a [[Perth]] è da muntada per il traffic da martganzia e dad esters. En las aglomeraziuns da [[Brisbane]], [[Melbourne]], [[Perth]] e [[Sydney]], nua che viva radund la mesadad da la populaziun, existan vastas raits da viafiers urbanas. La rait da tram da Melbourne è la pli lunga dal mund; uschiglio existan relativamain paucas raits da tram. L’emprima rait da metro cumplessiva dal continent è vegnida averta il 2019 a Sydney. == Economia == === Istorgia da l’economia === [[Datoteca:The_First_Fleet_entering_Port_Jackson,_January_26,_1788,_drawn_1888_A9333001h.jpg|thumb|200px|First Fleet dal 1788 (maletg dal 19avel tschientaner)]] L’istorgia economica da l’Australia ha cumenzà cur che las indesch navs da la First Fleet èn idas a terra ils 26 da schaner 1788 cun marinars, schuldads da la marina e radund 1000 praschuniers. Avant questa data vivevan sin il continent australian ils Aborigins sco chatschaders e rimnaders. Ils Brits han declerà il pajais sco Terra nullius ed èn s’appropriads da quel. Sur decennis è l’Australia vegnida colonisada surtut en furma da colonia da praschuniers.<ref>Cf. Bernard Attard: [https://eh.net/encyclopedia/the-economic-history-of-australia-from-1788-an-introduction/ ''The Economic History of Australia from 1788: An Introduction.''] En: ''Economic History Services'', ed. da Robert Whaples, Tucson, 16 da mars 2008.</ref> ==== Colonia New South Wales (1788–1810) ==== Suenter la sbartgada dal 1788 ha la regenza coloniala britannica surdà terren ad uffiziers pli auts sco er a praschuniers cun privilegis. Quai è succedì en furma da transferiment da terren (land grant). A praschuniers senza privilegis han ins be lubì da producir sez pitschnas quantitads da bains economics. Sco furnitur da bains, daners e devisas ha il cumissariat da la regenza da la colonia New South Wales giugà ina rolla centrala entaifer la vita economica dal pajais. Cumbain che l’economia vegniva regulada en questa moda da vart dal stadi, hai dà funs en possess privat e lavur che vegniva bunifitgada a basa privata; quai vegniva tolerà e betg sancziunà. Ils uffiziers dal New South Wales Corps han tratg a niz questa situaziun e collià interess uffizials e privats. Senza scrupels han els acquistà adina dapli terren sco possess privat; e cur che las munaidas d’aur uffizialas han cumenzà a daventar stgarsas, han els introducì en la colonia rum sco valuta. Cur che la regenza coloniala britannica è intervegnida cunter quai, è prorutta la Rum Rebellion; a la fin da quella, il 1808, han numerus uffiziers stuì bandunar la colonia. ==== Ulteriuras colonias ==== D’impurtanza per l’expansiun economica dal pajais è stada la Blaxland-Expedition, la quala ha manà l’onn 1813 sur ils Blue Mountains en l’intern dal pajais. Igl èn suandadas ulteriuras exploraziuns e scuvertas, quai ch’ha pussibilità la creschientscha economica da la colonia. Sper l’emprima colonia New South Wales èn sa furmads successivamain sco colonias britannicas Western Australia (1829), South Australia (1836), Victoria (1851), Queensland (1859) e Tasmania (1856). (Il Northern Territory è vegnì separà il 1911 da South Australia e suttamess directamain al Commonwealth of Australia). Gia a partir dal 1810 èsi sa mussà che l’economia coloniala na duvrava betg sa restrenscher a l’autoprovediment, mabain pudeva er far commerzi cun l’exteriur. In export pli vast, surtut da launa, laina ed ieli da balenas, ha gì lieu a partir dals onns 1820 en direcziun da l’Engalterra e da l’ulteriura Europa dal Nordvest. A medem temp han ils colonisaturs cumenzà a stgatschar a moda violenta ils Aborigins ed a s’appropriar da lur territoris. Ils abus da quests uschenumnads squatters èn pir vegnids reglads resp. terminads l’onn 1846 tras il guvernatur [[George Gipps]]. L’onn 1831 èsi daventà pussaivel da cumprar uffizialmain terren en la colonia New South Wales. Ils onns 1840 è suandada in’emprima crisa economica, la quala ha manà al bancrut da pliras bancas. La crisa economica ha pudì vegnir surmuntada il 1851 tras ils chats d’aur a Victoria. En consequenza da la fevra d’aur èn immigradas numerusas persunas – surtut Englais, ma er d’autras naziunalitads sco Chinais. Gia ils onns 1840 han ins chalà da deportar praschuniers en il territori da colonisaziun da l’Australia da l’Ost. A lur lieu èn sa domiciliads colonisaturs libers, e las autoritads han relaschà leschas per segirar lur possess e lur dretgs da burgais. A medem temp han ins cumenzà ad endrizzar in sistem d’elecziun democratic. Ils proxims decennis ha l’industria da minieras fatg grond progress. Ils onns 1870 è vegnì exportà dapli aur che launa. Ils chats d’aur han er manà ad ina gronda activitad da construcziun surtut a Victoria. A South Australia ha cumenzà ils onns 1870 l’export da furment. A partir dals onns 1880 han ins cumenzà ad explotar sper Broken Hill zinc, plum ed argient. Alura han però ils chats d’aur stagnà e pervi da las periodas da sitgira ils onns 1890 è l’Australia crudada en ina recessiun. En il decurs da quella hai dà reducziuns da paja ch’han manà a la furmaziun dal moviment da lavurants australian ed a diversas chaumas. Ils onns 1890 han novas metodas da sfradentar pussibilità d’exportar products da charn, products da latg e fritgs. ==== Commonwealth ==== Il prim da schaner 1901 èn las colonias, ch’eran stadas fin qua independentas, s’unidas al Commonwealth of Australia. La nova regenza da quel è vegnida munida cun vasts dretgs d’intervegnir en ils martgads. Tranter auter pudeva ella fixar l’autezza da las pajas e dals pretschs. Il Commonwealth ha regulà il martgà intern e suandà la White Australia Policy, ina politica che bloccava l’immigraziun da persunas betg alvas. Questa politica è pir sa midada suenter la Segunda Guerra mundiala, cur che l’economia flurinta ha pretendì ulteriuras forzas da lavur. Dapi il 1950 èn materias primas stadas fitg dumandadas sin il martgà mundial e la regenza australiana ha promovì l’explotaziun da talas. La creschientscha economica da l’Australia è surtut stada segnada da la producziun da vehichels e da cumponentas electronicas, da l’industria chemica sco er da l’export da fier ed atschal. Sia culminaziun ha la producziun industriala cuntanschì vers la mesadad dals onns 1960. Cur che la conjunctura mundiala è sa sbassada massivamain a l’entschatta dals onns 1970, è er l’Australia stada pertutgada d’inflaziun e da dischoccupaziun ed a l’entschatta dals onns 1980 è suandada ina recessiun. Dapi ils onns 1990 ha l’Australia percunter pudì generar ina da las pli autas ratas da creschientscha da tut ils stadis da l’OECD. ==== Situaziun actuala ==== [[Datoteca:Boddington_Gold_Mine_11.jpg|thumb|200px|Mina d’aur australiana]] L’onn 2015 ha la creschientscha economica da l’Australia munta 2,4&nbsp;%. La quota da dischoccupaziun sa chattava il settember 2016 tar 5,8&nbsp;%. Impurtant en l’Australia è surtut il sectur da servetschs che cumpiglia 60 fin 65&nbsp;% da product interiur brut; ils accents furman qua surtut ils servetschs da finanzas, immobiglias ed interpresas. La cumpart da las minieras al product interiur brut munta a ca. 10&nbsp;% e quel da l’agricultura a 2&nbsp;%. Omadus secturs attribueschan però considerablamain al volumen d’export dal pajais e dependan fermamain da la creschientscha da l’economia mundiala. Tenor in studi dal 2017 furmava l’Australia il pajais cun la 9avel gronda facultad naziunala en tut il mund. La facultad cumplessiva dals Australians (immobiglias, aczias, daner contant) ha muntà a 7407 dollars. Areguard la facultad per persuna creschida sa chattava l’Australia sin il terz plaz davos l’Islanda e la Svizra. Il coeffizient da Gini tar la repartiziun da la facultad sa chattava il 2016 tar 68,2, quai che renviescha ad in’inegualitad relativamain moderada da la repartiziun da la facultad. L’Australia tutga tar las 20 pli grondas economias publicas dal mund. En il Global Competitiveness Index che mesira la capacitad da concurrer d’in pajais, sa chattava l’Australia l’onn 2017 sin plaz 21 da 137 pajais. En l’Index per la libertad economica figurava il pajais l’onn 2017 sin il tschintgavel plaz da 180 pajais. L’Australia tutga tar las economias publicas las pli liberalas dal mund. === Bilantscha dal stadi === La bilantscha dal stadi ha cumpiglià il 2015 expensas da radund 560 milliardas dollars americans ed entradas da 513 milliardas dollars americans. Da quai è resultà in deficit en l’autezza da 2,3&nbsp;% dal product interiur brut. L’onn 2017 han ils debits dal stadi muntà 41,9&nbsp;% dal product interiur brut. L’agentura da rating Standard & Poor’s valitescha ils emprests dal stadi da l’Australia cun la nota maximala AAA (situaziun dal 2018). Da las expensas dal stadi èn vegnidas impundidas (en % dal product interiur brut) en la sanadad 6,3&nbsp;% (2014), en la furmaziun 5,3&nbsp;% (2013) ed en il militar 1,9&nbsp;% (2015). === Commerzi cun l’exteriur === La gronda surfatscha dal pajais en cumbinaziun cun il pitschen martgà naziunal ed il fatg ch’igl èn avant maun bleras materias primas predestineschan l’Australia sco pajais d’export per products primars. Impurtants products d’export èn perquai products agriculs e resursas mineralas. Quai fa però er ch’il pajais è suttapost fermamain a las fluctuaziuns dals pretschs sin il martgà mundial dals bains respectivs. La bilantscha d’export da l’Australia è surtut segnada d’interpresas grondas. Las 100 pli grondas interpresas dal pajais han exportà l’onn 2001 rauba e servetschs per radund 50 milliardas dollars australians, quai che correspunda a radund in terz da tut ils exports dal pajais. L’onn 2010 era l’Australia il 21 avel grond pajais d’export e 19avel grond pajais d’import dal mund. Ils pli gronds partenaris da commerzi furman ils vischins asiatics (surtut la [[China]], il [[Giapun]], la [[Corea dal Sid]] e l’[[India]]) cun radund 60&nbsp;% (situaziun dal 2010); en l’[[Uniun europeica]] han ins exportà l’onn 2008 raubas en la valur da 25 milliardas euros (quai che correspunda a radund 17&nbsp;% da tut ils exports da l’Australia). Ils pli impurtants bains d’export han furmà minerals da fier, charvun, gas liquid, aur ed ieli mineral. Importà han ins surtut carburants, ieli mineral, autos, computers e medicaments.<ref>[http://atlas.media.mit.edu/de/profile/country/aus/ ''Australia''], OEC, consultà ils 5 da schaner 2017.</ref> === Agricultura e pestga === L’agricultura furma en l’Australia in impurtant factur economic. Dapli che 400&nbsp;000 lavurants èn engaschads en quest sectur che generescha 2&nbsp;% dal product naziunal brut. Var 80&nbsp;% dals products agriculs vegnan exportads. Grondas surfatschas dal pajais vegnan duvradas sco pastgiras, per ina buna part – surtut en l’outback – en furma da pasculaziun extensiva sin uschenumnadas sheep- u cattle-stations. Sin questas pastgiras vegnan tegnids radund 130 milliuns nursas e dapli che 25 milliuns bovs. L’Australia sa chatta sin l’emprim plaz en la producziun da launa; radund 29&nbsp;% da la producziun mundiala derivan da qua. Be sin 6&nbsp;% da la surfatscha dal pajais vegnan cultivadas plantas alimentaras (surtut furment e channa da zutger) e da pavel. Abstrahà dal sidost cun sias relaziuns climaticas pli favuraivlas, sto la gronda part dals territoris da cultivaziun vegnir sauada. L’industria da vin australiana ha in volum d’export da bundant 2,3 milliardas dollars australians. Impurtants territoris da cultivaziun èn Barossa Valley a South Australia, Hunter Valley a New South Wales e Victorian Sunraysia a Victoria. Las sorts dad ivas che vegnan cultivadas il pli savens èn Chardonnay, Shiraz e Cabernet Sauvignon. La pestga gioga ina rolla secundara. Tuttina è l’Australia commembra da la South Pacific Regional Fisheries Management Organisation (SPRFMO) che sa stenta sco organisaziun interguvernamentala da 15 commembers da survegliar e commerzialisar ils effectivs da peschs en il Pacific dal Sid. === Ritgezzas natiralas === L’Australia dispona da gronds giaschaments da resursas d’energia e da resursas mineralas.<ref>Heinrich Lamping: ''Australien.'' (''Perthes Länderprofile – Geographische Strukturen, Entwicklungen. Probleme)'', 2. ed. cumplettada, Klett-Perthes, Gotha, Stuttgart&nbsp;1999, ISBN 3-623-00687-4, p.&nbsp;145–155.</ref> Las resursas mineralas sco charvun, minerals da fier, aur, diamants ed auters minerals vegnan per il pli explotads sut tschiel avert. L’Australia è il pli grond pajais exportader da charvun da crap. Dals minerals da fier vegn la gronda part exportada en la China. E tar l’aur derivan 12&nbsp;% da la producziun mundiala da l’Australia. Plinavant dispona l’Australia da vasts giaschaments da terras raras (p.ex. ina buna part da l’exportaziun mundiala da tantal) e da pedras preziusas (t.a. 90&nbsp;% da la producziun d’opals). L’Australia furma il terz grond exportader d’uran en tut il mund. Ovras atomaras n’ha il pajais sez però naginas. Gia dapi ils onns 1960 datti adina puspè dispitas politicas pervi da l’explotaziun e l’export d’uran. Il moviment antiatomar en l’Australia emprova da cumbatter l’industria atomara cun far valair arguments da la protecziun da l’ambient e d’impurtants reservats dals Aborigins sco er dal cumbat cunter la derasaziun d’armas da destrucziun en massa. === Turissem === [[Datoteca:Gold_Coast_skyline.jpg|thumb|220px|Gold Coast, Queensland]] Il turissem realisescha radund 8&nbsp;% da la prestaziun economica dal pajais. Surtut dapi ils onns 1970 è il dumber da visitaders creschì fitg ferm. L’onn 2003 han 4,35 milliuns turists da l’exteriur visità l’Australia; il 2016 eran quai gia 8,2 milliuns. La gronda part dals turists derivan da la [[Nova Zelanda]], [[China]], [[Gronda Britannia]], [[Stadis Unids]], [[Giapun]], [[Singapur]], [[Malaisia]], [[Corea dal Sid]], [[Hongkong]], [[India]] e [[Germania]]. Las var 510&nbsp;000 persunas emploiadas en il turissem realiseschan in gudogn da radund 35 milliardas dollars australians ad onn. Il pajais è enconuschent en tut il mund per la furma da viagiar Work & Travel, la quala ins po trair a niz sch’ins è tranter 18 e 30 onns. Radund 40&nbsp;% da tut ils turists che visitan l’Australia han alura er precis quella vegliadetgna. Finamiras principalas dals visitaders da l’exteriur èn sper [[Sydney]] surtut las cuntradas natiralas unicas – oravant tut il [[Great Barrier Reef]], l’[[Uluṟu]] (Ayers Rock) ed il Parc naziunal Kakadu. Las citads las pli frequentadas èn, sper [[Sydney]], [[Melbourne]], [[Brisbane]], [[Gold Coast]], [[Cairns]], [[Perth]], [[Adelaide]] e [[Canberra]]. === Energia electrica === La producziun d’electricitad vegn fatga per gronda part cun ovras d’energia da charvun (80&nbsp;%); ils ulteriurs 20&nbsp;% sa repartan sin ovras d’energia da gas ed ovras idraulicas. Pervi dals gronds giaschaments da combustibels fossils è il pajais quasi independent d’imports; percunter maina questa producziun d’energia a bleras emissiuns cun effect da serra che contribueschan al stgaudament global. Sco in dals ultims stadis industrials ha l’Australia ratifitgà il Protocol da Kyoto che pretenda da reducir las emissiuns. Correspundentamain vegn investì ils ultims onns dapli en energias regenerablas; l’Australia dispona da fitg gronds potenzials tant d’energia solara sco er d’energia da vent. == Cultura == A l’entschatta è la cultura da l’Australia stada segnada exclusivamain dals Aborigins. Cun la colonisaziun tras ils Europeans ha dominà tranter quels l’influenza da la pussanza coloniala britannica. Sut l’influenza da las culturas da numerusas ulteriuras gruppas d’immigrants èn tut questas expressiuns culturalas sa maschadadas ad in’atgna identitad naziunala australiana. === Art === Las pli veglias perditgas da l’art figurativ en l’Australia èn gravuras sin grip dals [[Aborigins]], las qualas vegnan per part datadas sin 30&nbsp;000&nbsp;a.C. Cun midar da maletgs sin scorsas cun pigments natirals a lavurs cun acril sin taila, èn l’interess per las ovras d’art dals Aborigins e la vendita da quellas creschids fermamain a l’entschatta dals onns 1970. Ils emprims maletgs da colonisaturs europeics èn sa servids d’animals u d’Aborigins sco motivs, s’orientavan stilisticamain però als models europeics. [[Conrad Martens]] ed auters han sinaquai adattà la pictura europeica a las relaziuns australianas. Vers la fin dal 19avel tschientaner ha l’art impressiunistic australian cuntanschì reputaziun internaziunala (Scola da Heidelberg a Melbourne), en ils onns 1940 alura artists expressiunistics sco [[Sidney Nolan]] u [[Arthur Boyd]]. L’art modern è s’etablì plitost tard en l’Australia; oz è quel segnà adina dapli da furmas d’art dals stadis vischins australians, ma er da las tendenzas e tematicas generalas (problematica da l’ambient, midadas socialas e.a.). === Litteratura === Il svilup d’in’atgna litteratura australiana ha cumenzà pir vers la mesadad dal 19avel tschientaner. Las poesias e balladas dals emprims auturs sco [[Henry Lawson]] u [[A.B. ‹Banjo› Paterson]] tractan surtut da la vita en la natira selvadia dal continent. Suenter la Segunda Guerra mundiala han ins er recepì temas internaziunals e socials, quai ch’ha augmentà l’interess per la litteratura australiana a nivel internaziunal. L’onn 1973 ha [[Patrick White]] retschet il Premi Nobel da litteratura. === Film === L’onn 1896 han ins avert a Sydney l’emprim kino dal pajais. Il film ‹Soldiers of the cross›, realisà il 1901 tras l’Armada dal salit australiana, vala sco emprim film dal mund per propi. Fin ils onns 1930 èn vegnids producids bundant 250 films mits. Alura ha la distribuziun creschenta da films britannics ed americans manà l’industria da film australiana en la crisa. Tuttina ha cuntinuà la producziun da films sonors australians, tranter auter cun reschissurs sco [[Ken G. Hall]] e [[Charles Chauvel]]. A partir da la fin dals onns 1960 ha la regenza australiana extendì la promoziun dal film. Impurtants success da film australians a partir dals onns 1970 derivan da [[Peter Weir]] (t.a. ‹Picnic at Hanging Rock – Picknick am Valentinstag› e ‹Gallipoli›) u ils films da ‹Mad Max› e ‹Crocodile Dundee›. Ulteriurs success internaziunals han furmà il 1992 ‹Strictly Ballroom› da [[Baz Luhrmann]], il 1994 ‹Muriel’s Wedding – Muriels Hochzeit› da [[P.J. Hogan]] e ‹The Adventures of Priscilla, Queen of the Desert – Priscilla, Königin der Wüste› da [[Stephan Elliott]], il 1996 ‹Shine – Der Weg ins Licht› da [[Scott Hicks]], il 2002 ‹Long Walk Home› da [[Phillip Noyce]], ed il 2004 ‹Somersault› da [[Cate Shortland]]. L’onn 2008 è cumparì il film monumental ‹Australia› da [[Baz Luhrmann]] cun ils stars australians [[Hugh Jackman]] e [[Nicole Kidman]] en las rollas principalas. Ulteriurs enconuschents acturs èn [[Errol Flynn]], [[Mel Gibson]], [[Russell Crowe]], [[Geoffrey Rush]], [[Heath Ledger]], [[Guy Pearce]], [[Richard Roxburgh]], [[Miranda Otto]], [[Toni Collette]], [[Rachel Griffiths]], [[Naomi Watts]], [[Margot Robbie]] e [[Cate Blanchett]]. Dapi ch’èn vegnids averts l’onn 1999 ils Fox Studios a Sydney, è la producziun da blers films da Hollywood vegnida dischlocada en l’Australia (p.ex. ‹Mission: Impossible› II e divers films da la seria da ‹Star Wars›). === Musica === [[Datoteca:Sydney_Opera_House_-_Dec_2008.jpg|thumb|240px|Il Sydney Opera House]] Ensembles classics da renum internaziunal furman ils orchesters sinfonics da Sydney, Melbourne e da la Tasmania, l’orchester da giuvenils da l’Australia e l’orchester da chombra da l’Australia. Sco bab d’in’atgna musica d’art australiana vala il cumponist [[Alfred Hill]]. Cumponists sco [[Peter Sculthorpe]] e [[John Antill]] han integrà en lur ovra influenzas dals Aborigins e dals stadis vischins asiatics. Da la generaziun da cumponists pli giuvna han [[Brett Dean]], [[Georges Lentz]] e [[Liza Lim]] sa fatg in num a nivel internaziunal. Musica da country en il stil american è surtut populara en il sidost rural. Ed er en la scena da jazz marchescha l’Australia preschientscha. Tar ils pli enconuschents artists da la scena da rock e pop tutgan tranter auter: [[The Seekers]], [[Bee Gees]], [[INXS]], [[AC/DC]], [[Kylie Minogue]], [[Natalie Imbruglia]], [[Rose Tattoo]], [[5 Seconds of Summer]], [[Men at Work]], [[Flash and the Pan]], [[Midnight Oil]], [[The Church]], [[The Go-Betweens]], [[Silverchair]], [[The Dissociatives]], [[Parkway Drive]], [[Delta Goodrem]] e [[Nick Cave]]. Bands d’Aborigins sco [[Yothu Yindi]] u [[Archie Roach]] collian musica tradiziunala indigena cun elements da rock. A quest ultim gener sa lascha er attribuir la band [[Powderfinger]]. === Saut e teater === L’enconuschent edifizi da l’opera da Sydney (Sydney Opera House) dal 1973 è vegnì concepì da l’architect danais [[Jørn Utzon]]. Là vegnan dadas radund 300 represchentaziuns ad onn (concerts, opera, teater e.a.). L’Australian Ballett a Melbourne è vegnì fundà l’onn 1961 e vala sco in dals megliers dal mund. Sin il champ dal saut modern è surtut enconuschenta la Sydney Dance Company. Gruppas da saut sco il Bangarra Dance Theatre e l’Aboriginal and Islander Dance cumbineschan sauts tradiziunals indigens cun il saut modern. Teater classic, ma er inscenaziuns modernas vegnan represchentadas tras la Sydney Theatre Company. In dals pli enconuschents auturs da teater australians è [[David Williamson]]. === Museums === Il pli vegl museum da l’Australia è l’Australian Museum ch’è vegnì fundà l’onn 1827 en il Hyde Park a Sydney. Quel sa cumpona da vastas collecziuns da l’istorgia natirala, ma cumpiglia er collecziuns davart l’istorgia e cultura da la populaziun indigena. In ulteriur impurtant museum da la natira è il Victoria Museum ch’è vegnì fundà il 1854 a Melbourne e che dumbra dapli che 12 milliuns exponats. Art australian dal cumenzament da la colonisaziun fin artists contemporans è exponì en l’Art Gallery of New South Wales a Sydney ch’ha avert l’onn 1880 sias portas. Er ovras europeicas ed asiaticas vegnan mussadas qua. Gist daspera sa chatta la Yiribana Gallery cun la pli gronda collecziun d’art australian indigen insumma. === Medias === Nagliur en il mund èn las medias monopolisadas uschè ferm sco en l’Australia. [[Rupert Murdoch]] (NewsCorp) e las interpresas da [[Kerry Packer]] barmier partan il martgà da televisiun, Murdoch e la Fairfax Group ultra da quai las medias stampadas. ‹The Australian› e ‹The Australian Financial Review› èn las duas gasettas naziunalas, autras gasettas cun in grond dumber da l’ediziun èn ‹The Sydney Morning Herald› e ‹The Age› (Melbourne). Australian Consolidate Press è la pli gronda editura da revistas dal pajais. L’Australia ha in dals pli auts dumbers da l’ediziun per medias stampadas en tut il mund. Responsabel per la libertad da pressa è l’Australian Press Council. En la glista davart la libertad da pressa, che vegn edida da Reporters senza cunfins, figurava l’Australia il 2019 sin plaz 21 da 180 pajais. Las duas interpresas da radiotelevisiun naziunalas en l’Australia èn l’Australian Broadcasting Corporation (ABC) ed il Special Broadcasting Service (SBS). Sper quels existan bundant 50 emetturs da televisiun commerzials, da quels trais a nivel naziunal (Seven Network, Nine Network e Network Ten). === Cuschina australiana === La cuschina australiana è l’emprim sa basada sin la cuschina englaisa; en il 19avel tschientaner è la cuschina chinaisa daventada adina pli impurtanta. Suenter la fin da la Segunda Guerra mundiala èn las disas da mangiar sa midadas tras l’immigraziun da Talians e Grecs. Sut l’influenza da migrants dal Proxim Orient, da Vietnamais, Tailandais e da numerusas ulteriuras naziunalitads è sa sviluppada la Modern Australian Cuisine, ina da las cuschinas las pli multifaras dal mund. L’Australia dispona d’ina gronda variaziun da peschs e fritgs da mar, sin sias pastgiras pasculeschan grondas scossas da nursas e bovs ed en las zonas cun in clima temprà vegn cultivada in’agricultura considerabla, quai che sa mussa sin la carta da tratgas dal pajais. Fitg popular è il barbecue ch’ha ina gronda tradiziun en la cultura australiana. Blers dals vins australians han ina fitg buna reputaziun internaziunala, ultra da quai tgira il pajais cun gust la cultura da café. === Sport === [[Datoteca:Brisbane_City_versus_North_Harbour_Rays_NRC_Round_8_(47).jpg|thumb|220px|Gieu da rugby a Brisbane]] Il sport furma in’impurtanta part da la cultura australiana, betg il davos pervi dal clima che favurisescha activitads al liber. En l’Australia han gì lieu fin uss quatter giadas ils Commonwealth Games (1938, 1962, 1982 e 2006) e duas giadas ils gieus olimpics da stad (1956 e 2000). Sports da squadra populars furman las duas variantas da rugby (rugby league e rugby union). Daspera è Australian Football, en l’Australia sez enconuschent surtut sut il num Footy u Aussie Rules, il sport naziunal. Australian Rules è in sport derasà be en l’Australia che vegn giugà sin in champ oval. Ils ultims onns è er creschì – grazia ad impurtantas victorias da la squadra naziunala – l’interess per il ballape. Success internaziunals cuntanschan ils teams da cricket e netball, ma er en il ciclissem ed en la nataziun realiseschan atlets australians adina puspè prestaziuns extraordinarias. En l’Australia ha ultra da quai lieu en il tennis in dals quatter turniers da grand slam (Australian Open a Melbourne) ed en la furmla 1 ha mintgamai lieu, medemamain a Melbourne, il Grond Premi da l’Australia. === Dis da festa === Il di da la festa naziunala (Australia Day) vegn festivà ils 26 da schaner. Quel regorda a l’arrivada da la First Fleet a Sydney Cove ils 26 da schaner 1788. Quest’arrivada marchescha il cumenzament da la deportaziun da praschuniers britannics en l’Australia ed uschia da la colonisaziun da l’Australia tras ils Europeans. In ulteriur impurtant di commemorativ è l’ANZAC Day ils 25 d’avrigl. Quel regorda a l’emprima acziun militara da truppas australianas e novzelandaisas en l’Emprima Guerra mundiala, numnadamain la sbartgada a Gallipoli il 1915. Er il Melbourne Cup Day è fitg popular. Quel ha mintgamai lieu il november e furma a Victoria in di da festa uffizial. La cursa da chavals è vegnida manada tras l’emprima giada l’onn 1861 tras il Victoria Turf Club. == Annotaziuns == <references/> == Litteratura == * Wolfgang Babeck: ''Einführung in das australische Recht mit neuseeländischem Recht''. (''Schriftenreihe der Juristischen Schulung'', tom 195), C.H. Beck, Minca 2011, ISBN 978-3-406-61959-5. * Bettina Biedermann, Heribert Dieter (ed.): ''Länderbericht Australien.'' (''Schriftenreihe der Bundeszentrale für politische Bildung'', tom 1175), Bonn 2012, ISBN 978-3-8389-0175-6. * Ian Crawshaw: ''Australia walkabout. Reiseführer für das Australien der Aborigines und Torres Strait Islander.'' Ed. da Sabine Muschter, Intuitiv media, Kiel 2009, ISBN 978-3-00-029490-7. * Albrecht Hagemann: ''Kleine Geschichte Australiens.'' (''Beck’sche Reihe'', tom 1594), C.H. Beck, Minca 2004, ISBN 978-3-406-51101-1. * Robert Hughes: ''Australien. Die Besiedelung des fünften Kontinents''. (''Knaur'', tom 4866), or da l’american da Karl A. Klewer. 3. ed., Droemer Knaur, Minca 1995, ISBN 978-3-426-04866-5. * Stuart Macintyre: ''A concise history of Australia.'' (''Cambridge Concise Histories''), 3. ed., Cambridge University Press, Cambridge 2009, ISBN 978-0-521-51608-2. * Klaus Viedebantt: ''30mal Australien.'' (''Piper'', tom 5126: ''Panoramen der Welt)'', 6avla ed. cumplettada, Piper, Minca/Turitg 1991, ISBN 978-3-492-15126-9. * Johannes H. Voigt: ''Australien.'' (''Beck’sche Reihe'', tom 883: ''Länder)'', Minca 2000, ISBN 978-3-406-44783-9. * Russell Ward: ''Australia, a short history.'' Ed. cumplettada, Ure Smith Pty Ltd., Dee Why West, New South Wales, Australia 1979, ISBN 0-7254-0473-6. == Colliaziuns == {{Commonscat|Australia}} * [https://www.australia.gov.au/ Pagina uffiziala da la regenza australiana] * [https://www.auswaertiges-amt.de/de/aussenpolitik/laender/australien-node/australien/213904 Infurmaziuns generalas davart l’Australia] * [https://www.moadoph.gov.au/democracy/# Ils documents centrals che furman la basa da la naziun australiana] {{Pajais Federativ Australia}} [[Categoria:Australia]] [[Categoria:Artitgels recumandads]] awaj78nruev66sxfq53c25udviz9p8f 0 4648 163381 161830 2022-08-22T15:43:55Z InternetArchiveBot 16747 Rescuing 3 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{Infobox terra |NUM = <font size="+1">'''Republica da l’Albania'''</font><br /> '''Republika e Shqipërisë'''<font size="-1"> (albanais)</font><br /> |MALETG-BANDIERA = Flag of Albania.svg |MALETG-BANDIERA-LADEZZA = 150px |ARTITGEL-BANDIERA = |MALETG-VOPNA = Coat of arms of Albania.svg |MALETG-VOPNA-LADEZZA = 100px |ARTITGEL-VOPNA = |PAROLA = |LINGUA-UFFIZIALA = [[albanais]] |CHAPITALA = [[Tirana]] |FURMA-DA-STADI = republica parlamentara |FURMA-DA-REGENZA = |SCHEF-DA-STADI = president dal stadi [[Ilir Meta]] |SCHEF-DA-REGENZA = primminister [[Edi Rama]] |SURFATSCHA = 28&nbsp;748 |ABITANTS = 2&nbsp;886&nbsp;026 (1 da schaner 2016) |SPESSEZZA-DA-LA-POPULAZIUN = 100 |MUNAIDA = lek albanais |INDEPENDENZA = 28 da november 1912 |IMNI-NAZIUNAL = ''Himni i Flamurit'' |DI-DA-LA-FESTA-NAZIUNALA = 28 da november |FUNDAZIUN = |ZONA-D-URARI = UTC+1 (MEZ) |NUMER-DA-L-AUTO = AL |INTERNET-TLD = .al |PRESELECZIUN-TELEFON = +355 |MALETG-POSIZIUN = Europe-Albania.svg |MALETG1 = Albania-map.png }} L’'''Albania''' ([[albanais]] indefinit: Shqipëri, definit: Shqipëria), uffizial Republica da l’Albania (albanais Republika e Shqipërisë), è in pajais en l’[[Europa dal Sidost]] sin la [[Peninsla dal Balcan]]. Il territori statal cunfinescha en il nord cun il [[Montenegro]] ed il [[Cosovo]], en l’ost cun la [[Macedonia dal Nord]] ed en il sid cun la [[Grezia]]. Il cunfin dal vest natiral furma la costa da la [[Mar Adriatica]] e [[Mar Ionica]], uschia ch’il pajais tutga tar ils stadis che cunfineschan cun la [[Mar Mediterrana]]. La [[chapitala]] ed a medem temp pli gronda citad dal pajais è [[Tirana]]. L’Albania furma ina republica parlamentara democratica. Tenor l’index dal svilup uman da las [[Naziuns unidas]] tutga l’Albania tar ils pajais fitg sviluppads dal mund. Dapi la fin dal [[communissem]] han ins prendì a mauns numerusas mesiras per meglierar la situaziun economica e sociala dal pajais. Malgrà tut ils progress furma l’Albania a l’entschatta dal 21avel tschientaner in dals pli povers pajais da l’[[Europa]]. In problem è la cultivaziun e la cuntrabanda da drogas cun la quala vegnan generadas ina cumpart considerabla da las entradas. Il stadi è commember da las [[Naziuns unidas]], da la [[NATO]], da l’[[Organisaziun per la segirezza e la cooperaziun en l'Europa|Organisaziun per la segirezza e la cooperaziun en l’Europa]], dal [[Cussegl da l'Europa|Cussegl da l’Europa]], dal Cussegl da cooperaziun regiunal, da la Cooperaziun economica da la Mar Naira e da l’Organisaziun per la collavuraziun islamica. Dapi il 2014 è l’Albania ultra da quai candidat d’adesiun da l’[[Uniun europeica]]. Plinavant è il pajais commember da l’[[Organisaziun mundiala da commerzi]] e da la [[Banca mundiala]]. == Geografia == === Survista === [[Datoteca:Ksamil_Albania_._Albanian_Riviera.jpg|thumb|220px|Golf da Ksamil cun las quatter inslas]] Cun sia surfatscha da 28&nbsp;748 kilometers quadrat è l’Albania in pau pli pitschna che la [[Belgia]]; il pajais dumbra 2,8 milliuns abitants. La costa da l’Albania a l’[[Adria]] ed a la [[Mar Ionica]] ha ina lunghezza da 362&nbsp;km. Al lieu il pli stretg da l’Adria – la Via d’Otranto – è quella situada be 73 kilometers davent da l’Italia, e sper il vitg Ksamil be 2 kilometers davent da l’insla greca Corfu. A la costa èn situadas numerusas rivas natiralas da sablun e sablun grop. Enconuschents lieus da vacanzas furman Velipoja, Shëngjin, Durrës e Vlora a l’Adria sco er Dhërmi, Himara e Saranda a la Mar Ionica. Il cunfin statal vers il [[Montenegro]] ed il [[Cosovo]] (resp. la [[Serbia]]) mesira 287 kilometers, vers la [[Grezia]] 282 kilometers e vers la [[Macedonia dal Nord]] 151 kilometers. === Spazis natirals === Radund la mesadad dal territori statal da l’Albania furma territori muntagnard situà sur 600&nbsp;m&nbsp;s.m. Ina pitschna part da quel èn regiuns d’auta muntogna. Dal Lai da Scutari en il nord fin Vlora en il sid tanschan per lung da la costa terrens alluvials ch’han per part ina ladezza da be paucs kilometers e che s’extendan en l’Albania Centrala a la vasta planira Myzeqe. A la costa sa chattan numerusas lagunas e territoris umids. Be las vals, las regiuns collinusas, parts da la planira da costa ed intginas planiras autas pussibiliteschan ina colonisaziun pli spessa tras l’uman. Là è la spessezza da la populaziun relativamain auta, entant che autras parts dal pajais èn be pauc populadas. En il nord dal stadi èn situadas las Alps da l’Albania dal Nord che tutgan tar las [[Dinaridas]]. La pli auta muntogna dal pajais è il Korab (2764&nbsp;m&nbsp;s.m.) en il nordost da Peshkopia al cunfin tar la Macedonia dal Nord. In auter piz aut ed enconuschent furma la Jezerca. Quella mesira 2694&nbsp;m e furma la pli auta muntogna situada dal tuttafatg en l’Albania. === Auas === Tut ils gronds flums da l’Albania sbuccan en l’[[Adria]]. Cun ina lunghezza da 282 kilometers è il Drin il pli lung flum dal pajais. Il Drin Nair nascha en il Lai d’Ohrid. Sper Kukës en l’Albania dal Nord s’unescha quel cun il Drin Alv che vegn nà dal [[Cosovo]]. Il Drin (unì) curra alura en direcziun vest tras plirs lais da fermada e sbucca sper Shkodra en la Buna. Ils ulteriurs gronds flums da l’Albania Mat, Shkumbin, Seman cun Devoll e Vjosa culan pli u main a moda directa vers vest en direcziun da l’Adria; mintga flum rumpa però tras autras chadainas da muntognas. Il Buna, in flum plitost curt, maina l’aua dal Lai da Scutari en l’Adria e furma per part il cunfin vers il [[Montenegro]]. === Clima === En l’Albania regia in clima subtropic-mediterran cun envierns segnads da plievgia (clima mediterran). La temperatura annuala munta en media a 16&nbsp;°C, las precipitaziuns annualas a stgars 1200 millimeters. A [[Tirana]] èn dus mais da stad arids. En las regiuns muntagnardas dal nord e da l’ost èn ils envierns vaira crivs; er la stad poi esser là detg frestg. Pervi da la blera naiv èn blers lieus en questas regiuns separads l’enviern sur mais dal mund exteriur. En il sid a la Mar Ionica è il clima bundant pli miaivel. En las regiuns da costa è la quantitad da precipitaziuns l’enviern relativamain auta. A Saranda vegnan mesirads bunamain 300 dis da sulegl ad onn. === Citads === [[Datoteca:Fusha_e_Tiranës_2008.jpg|thumb|220px|Fotografia a vista d’utschè da la chapitala Albania]] Citads existan sin il territori da l’Albania odierna dapi bundant 2600 onns. Sco ina da las pli veglias vala [[Durrës]] ch’è vegnida fundada 627&nbsp;a.C. Bundant la mesadad da la populaziun (54&nbsp;%) vivan oz en citads. Las pli grondas èn situadas en la regiun da costa occidentala. Dapi l’ultim decenni dal 20avel tschientaner èn quellas creschidas fitg ferm, entant che lieus pli pitschens han pers abitants. Surtut la chapitala Tirana è s’extendida fitg ferm pervi da la fugia da la champagna dals onns 1990 e furma oz cun las aglomeraziuns e cun Durrës ina regiun metropola. Las pli grondas citads èn (situaziun dal 2011): [[Tirana]] (557&nbsp;422 resp. 895&nbsp;042 incl. aglomeraziun), [[Durrës]] (175&nbsp;110), [[Elbasan]] (141&nbsp;714), [[Shkodra]] (135&nbsp;612), [[Fier]] (120&nbsp;655), [[Vlora]] (104&nbsp;827), [[Kamza]] (104&nbsp;190), [[Lushnja]] (83&nbsp;659), [[Korça]] (75&nbsp;994) e [[Lezha]] (65&nbsp;633). == Natira ed ambient == L’Albania dispona d’ina ritga varietad da las spezias e cumbatta a medem temp cunter ina retscha da problems da l’ambient sco surpasculaziun, runcadas illegalas, fraud da chatscha e pestga. L’onn 2002 sa chattavan 3,6&nbsp;% da la surfatscha dal pajais sut protecziun da l’ambient, il 2010 eran quai 9,9&nbsp;%. Il pajais è situà en ina regiun segnada da bleras spezias, en la quala surtut la multifariadad da las plantas dat en egl. La flora albanaisa dumbra 3221 spezias. Da quai èn 489 spezias endemicas sin la [[Peninsla dal Balcan]] e 40 spezias cumparan be en l’Albania. A la costa creschan palmas, oranschers e citroners. Las valladas tagliadas dals flums profund en la muntogna vegnan dominadas da nuschers e mandlers. En ils guauds en il nord creschan tranter auter pigns, aviez, ruvers, faus ed ischis. Caracteristics èn ils guauds da ruver che furman radund in tschintgavel da tut ils guauds da l’Albania. En il sid pli chaud ed a la costa creschan surtut pinias, tigls ed ulivers. La macchia è derasada fin en in’autezza da 800&nbsp;m&nbsp;s.m., sper plantas d’eucaliptus, fighers e plantas d’arbaja. Cun blers territoris nunaccessibels porscha il pajais spazi da viver ad in grond dumber da spezias d’utschels rars e d’auters animals ch’èn uschiglio svanids en bleras regiuns. En las regiuns da muntogna giud via vivan lufs, lufs-tscherver e vulps; tschiervs, chauras daventadas selvadias e portgs selvadis èn medemamain derasads. Il dumber dals urs brins duai esser sa reducì fermamain vers la fin dals onns 1990.<ref>Eckehard Pistrick: ''In der archaischen Bergwelt Albaniens''. Cuira 2010, p. 22.</ref> Tranter las radund 350 spezias d’utschels indigenas tutgan evlas, falcuns e milans. Las regiuns umidas a la costa ed ils lais furman impurtantas staziuns per utschels migrants. En las auas albanaisas vivan ca. 260 spezias da peschs d’aua dultscha e d’aua da sal sco er diversas spezias da tartarugas. Ils ultims decennis han ins constatà ina ferma diminuziun da la biodiversitad. Duas spezias da plantas e quatter spezias da mammals èn svanidas. Tar in grond dumber da mammals, d’utschels, da peschs e da plantas han ins dumbrà ina diminuziun dals effectivs da bundant 50&nbsp;%. La regenza ha perquai relaschà repetidamain scumonds da chatscha e da runcada. En l’Albania existan 14 parcs naziunals, ils quals cuvran 6,9&nbsp;% dal territori statal sco er la zona da protecziun da la mar Karaburun-Sazan. Intgins parcs furman impurtantas destinaziuns turisticas. Il 2004 valeva l’Albania sco pajais europeica cun la pli gronda polluziun da l’ambient insumma. Anc adina furman las emissiuns e deponias veglias in problem per auas, terrens ed aria, e quai surtut en regiuns populadas fitg ferm. En la cumparaziun a lunga vista èn però er evidents meglieraments sin ils divers secturs. == Populaziun == [[Datoteca:Skadar,_stará_čtvrť.jpg|thumb|220px|Quartier da Roma a Shkodra]] Tenor la dumbraziun dal pievel dal 2011 dumbrava l’Albania 2&nbsp;800&nbsp;138 abitants. Quai correspunda ad ina diminuziun da la populaziun da bundant 8&nbsp;% en congual cun il 2001, surtut pervi dad emigraziuns. Il ministeri da l’intern ha communitgà il 2015 che bundant 4,4 milliuns persunas sajan registradas en ils registers dal stadi civil da l’Albania. Da quels vivia però ina fitg gronda part a l’exteriur. Cumbain ch’ils process d’urbanisaziun ed industrialisaziun han cumenzà en l’èra communistica, ha la maioritad dals Albanais vivì avant il 1990 sin la champagna. Quai caracterisescha fin oz la mentalitad da blers umans, pertge che la gronda part dals abitants da las citads han anc adina stretgs parents che vivan da la puraria pitschna. La burgaisia tradiziunala ha en l’Albania adina be pudì sa far valair a l’ur. Ina cultura burgaisa moderna existiva a l’entschatta dal 20avel tschientaner be a Shkodra, Korça, Durrës, Berat e Gjirokastra. Ils onns 1920 è vegnida vitiers la nova chapitala Tirana. Ils communists han refusà la schientscha burgaisa da questas citads ed han per gronda part destruì suenter il 1945 las prestaziuns culturalas da la burgaisia. Il temp suenter la vieuta dal 1990 ha manà a gronds spustaments demografics. Per l’ina èn tschientmillis Albanais emigrads a moda legala u illegala en l’Italia, Grezia, en auters stadis da l’[[Uniun europeica]] ed en l’[[America dal Nord]]; per l’autra ha gì lieu ina gronda migraziun interna, ina fugia da la champagna nà da las muntognas e dals territori rurals vers las citads ed aglomeraziuns. Il 2004 ha la regenza albanaisa stimà che in milliun persunas hajan bandunà il pajais en il decurs dals ultims 15 onns. Malgrà l’emigraziun han per exempel la chapitala [[Tirana]] e la citad da port [[Durrës]] enconuschì in’enorma creschientscha che deriva da la migraziun interna: Tirana è creschì da 250&nbsp;000 abitants l’onn 1990 sin actualmain bundant 600&nbsp;000 abitants (situaziun dal 2019). La champagna ed er diversas citads pitschnas vegnan percunter bandunada pli e pli fitg. En la muntogna ed en il sid dal pajais èn divers vitgs vegnids bandunads dal tuttafatg.<ref>Wilfried Heller: ''Abwanderungsraum Albanien – Zuwanderungsziel Tirana''. (''Praxis Kultur- und Sozialgeographie'', tom 27), Potsdam 2003, ISBN 3-935024-68-1.</ref> Avant il 1990 avevan ils Albanais la pli auta rata da naschientschas da l’Europa (cuntraceptivs eran scumandads); en il fratemp è quella crudada cun 1,51 uffant per dunna (2016) sin la media europeica. En la chapitala Tirana munta quella a be pli in uffant per dunna, bain la pli bassa valur da tut las citads europeicas pli grondas. Ils fatgs numnads vegnan a manar a mesa vista ad ina ferma inveteraziun da la populaziun. L’aspectativa da vita muntava il 2015 77,7 onns (umens 75,6, dunnas 79,9).<ref>[https://web.archive.org/web/20181224211117/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/al.html ''The World Factbook — Central Intelligence Agency''], consultà ils 3 d’avust 2017.</ref> === Etnias === Etnicamain sa preschenta la populaziun albanaisa a moda relativamain omogena. Cun 82,6&nbsp;% furman ils Albanais tenor la dumbraziun dal pievel dal 2011 per lunschor la pli gronda gruppa etnica. Tar questa dumbraziun dal pievel han radund 14&nbsp;% da la populaziun dà per differents motivs nagina resposta sin la dumonda davart lur appartegnientscha etnica. Organisaziuns da diversas minoritads avevan appellà da boicottar la dumbraziun, uschia ch’igl è grev da gudagnar in maletg represchentativ da la cumposiziun etnica da la populaziun dal pajais. Las pli grondas minoritads furman persunas che derivan dals stadis vischins (t.a. Grecs, Macedons, Montenegrins) sco er ils Roma ed ils Aromuns (ina sutgruppa dals Valachs).<ref>Dhimitër Doka: ''Die ethnischen Minderheiten in Albanien im Licht der Volkszählung 2011''. (''Albanische Hefte'', nr. 4), Bochum 2013, p. 14–16.</ref> Ils Albanais sa dividan en las duas grondas gruppas dialectalas e culturalas dals Ghegs e Toscs. Entant ch’ils Toscs en la part meridiunala dal pajais èn vegnids influenzads bler pli ferm da la cultura citadina-orientala da l’Imperi osmanic, ha dominà tar ils Ghegs en il nord fin en il 20avel tschientaner ina cultura da stirpa archaica. Excepziuns han furmà l’impurtanta citad da l’Albania dal Nord Shkodra, la quala è stada fin en il 15avel tschientaner sut domini venezian – là han il catolicissem e las relaziuns cun l’Italia influenzà er pli tard la mentalitad dals abitants – sco er Durrës ch’era bain er influenzà ferm da vart osmanica, ma ch’ha disponi da colliaziuns constantas vers l’Italia. Dapi ils onns 1990 sa lascha constatar che adina dapli umans en il sid da l’Albania sa decleran sco Grecs e barattan lur nums muslims tras nums cristians u grecs. Tras quai speran els per il pli, da survegnir in visum per la Grezia.<ref>Lars Brügger: ''Umstrittene Identitäten. Grenzüberschreitungen zuhause und in der Fremde'', en: ''Die weite Welt und das Dorf. Albanische Emigration am Ende des 20. Jahrhunderts''. (''Zur Kunde Südosteuropas: Albanologische Studien'', tom 3), Vienna 2002, ISBN 3-205-99413-2.</ref> === Religiun === [[Datoteca:Durrës_-_Great_Mosque.JPG|thumb|220px|La gronda moschea da Durrës]] Tenor la constituziun dal 1998 sa considerescha l’Albania sco «republica laicistica». Da la dumbraziun dal pievel dal 2011 è resultada la suandanta appartegnientscha a las religiuns: 56,7&nbsp;% muslims, da quai 2,1&nbsp;% bektaschi. Ils 16,9&nbsp;% cristians èn sa repartids sin 10,0&nbsp;% catolic-romans, 6,75&nbsp;% ortodox-albanais e 0,1&nbsp;% protestants/evangelicals. 13,8&nbsp;% n’han dà nagina resposta, 5,5&nbsp;% èn stads cartents che na s’attribueschan a nagina cuminanza religiusa e 2,5&nbsp;% han inditgà d’esser ateists. Avant la [[Segunda Guerra mundiala]] sa decleravan ca. 70&nbsp;% da la populaziun sco muslims. Da quels eran la gronda part sunnits e bunamain in terz aderents da l’urden dals bektaschi. Stgars 20&nbsp;% eran cristians ortodoxs, ils quals cumpigliavan quasi tut las minoritads etnicas. Radund 10&nbsp;% appartegnevan a la baselgia catolic-romana. Il 1967 han ils communists declerà l’Albania sco «stadi ateistic» e scumandà tut exercizi da la religiun. Il 1990 è quest scumond vegnì dismess. La maioritad dals Albanais n’ha bain betg renovà uffizialmain il confess, sa senta però liada ad ina cuminanza religiusa tenor la tradiziun da la famiglia.<ref>Arqile Berxholi, Dhimiter Doka, Hartmut Asche (ed.): ''Bevölkerungsgeographischer Atlas von Albanien''. Tirana 2003, ISBN 99927-907-6-8.</ref> La baselgia catolica è sa reorganisada suenter il 1990, surtut cun agid talian. L’islam è vegnì sustegnì da vart da la [[Tirchia]] e da l’[[Arabia]] ed igl èn vegnidas erigidas numerusas moscheas. En general sa lascha però constatar che la religiun organisada na gioga betg in’impurtanta rolla en il pajais. Sco gia dal temp avant il scumond da las religiuns, è la toleranza ed acceptanza vicendaivla tranter ils aderents da las religiuns tradiziunalas auta. Per part vegnan festas religiusas celebradas communablamain ed er visitads lieus religius d’autras cuminanzas. Lètgs tranter cristians e muslims eran gia dal temp dal socialissem per omaduas varts nagin problem ed èn anc adina usitadas en l’Albania. Tenor dumbraziun dal pievel dal 2011 vivan en il pajais nagins gidieus. La pitschna cuminanza gidieua oriunda dumbrava avant la Segunda Guerra mundiala bundant 200 commembers. Durant la guerra è il dumber creschì tenor stimaziuns sin 800 fin 2000. Nagins dals Gidieus ch’èn fugids en l’Albania n’èn vegnids deportads. Els èn vegnids protegids d’Albanais ch’als han dà suttetg e zuppà. Suenter la fin da la guerra han ils fugitivs puspè bandunà il pajais. L’entschatta dals onns 1990, suenter la fin da l’èra communistica, èn ils gidieus restants emigrads en l’Israel. === Linguas === Suletta lingua uffiziala furma l’[[albanais]]; sco varietad da standard vala in dialect tosc. Tenor la dumbraziun dal pievel dal 2011 discurran betg main che 98,8&nbsp;% da la populaziun albanais sco lingua materna. En l’Albania da l’Ost, a Pustec, ha il macedon il status sco lingua uffiziala. En intginas vischnancas cun ina gronda minoritad greca è er en diever il grec sco lingua uffiziala e da scola. A l’universitad da Gjirokastra vegnan medemamain purschids studis en lingua greca. Vitgs cun maioritad greca disponan d’inscripziuns en duas linguas. Blers Albanais èn plurilings. La lingua estra per lunschor la pli derasada è il [[talian]]. Medias en lingua taliana, surtut radio e televisiun, èn derasadas en tut il pajais ed èn ordvart popularas. Las linguas estras che vegnan instruidas il pli savens a las scolas autas èn englais e franzos.<ref name="Gloyer">Gillian Gloyer: ''Albania: the Bradt travel guide'', 3. ed., Chalfont St. Peter 2008, ISBN 978-1-84162-246-0, p. 44.</ref> Dals onns 1950 fin la fin dals onns 1980 è vegnì instruì a las scolas ed universitads russ, damai che quai era da lez temp la lingua franca dals stadis dal bloc da l’ost. L’Albania è ultra da quai commember cumplain da la francofonia. Liceums franzos a Korça e Gjirokastra han er existì durant l’èra communistica, cun quai ch’il schef da stadi [[Enver Hoxha]] aveva studegià a l’Universitad da Montpellier. Suenter che l’Albania era sa vieuta en rom da las cuntraversas ideologicas tranter l’Uniun sovietica e la China sin la vart da quest’ultima, han blers Albanais cumenzà a studegiar en China ed ad emprender là chinais. === Furmaziun === Il sistem da furmaziun da l’Albania ha percurrì ils ultims onns intginas refurmas e restructuraziuns. Il 2008 è l’obligaziun d’ir a scola vegnida augmentada dad otg sin nov onns, il dumber da students è quasi sa dublegià, il sistem da scol’auta è vegnì liberalisà, la quota da scolarisaziun è s’augmentada massivamain e las expensas statalas sin il champ da furmaziun èn vegnidas augmentadas. Il 2015 han ins pudì registrar ina rata d’alfabetisaziun da 97,6&nbsp;%. == Istorgia == [[Datoteca:Butrint,_Albania.jpg|thumb|220px|Ruinas anticas da Butrint]] Emprims fastizs da colonisaziun umana sin territori statal da l’Albania odierna derivan d’avant radund 100&nbsp;000 onns. Ca. vers 1000&nbsp;a.C. han ils Illirs colonisà il Balcan dal Vest. Ad intginas stirpas èsi reussì da fundar reginavels, sco per exempel quel dals Labeats ch’ha existì tranter 380 e 168&nbsp;a.C. Citads residenzialas eran Skodra (Shkodra) e Rhizon (Risan). Suenter las Guerras illiricas è il Balcan dal Vest vegnì a la fin dal terz tschientaner a.C. sut influenza romana e la romanisaziun dals Illirs ha cumenzà. Cun la spartiziun da l’[[Imperi roman]] l’onn 395&nbsp;s.C. è l’Albania odierna vegnida sut domini bizantin. L’onn 591 èn ils Slavs penetrads nà dal nord en il territori ed igl èn suandadas sblundregiadas da l’entir Balcan. Tranter 880 e 1018 han l’Albania Centrala ed Albania dal Sid fatg part dal Reginavel bulgar. L’onn 1081 èn ils Normans penetrads en l’Albania che steva sut domini bizantin. Suenter il declin da l’Imperi bizantin en consequenza da la Quarta Cruschada (1204) è il territori da l’Albania odierna vegnì successivamain sut differents dominis. Sper pussanzas estras ([[Napoli]], [[Serbia]], [[Venezia]]), èsi er reussì a nobels indigens da fundar agens principadis. Il principadi da [[Karl Thopia]] en l’Albania Centrala ha existì tranter il 1359 ed il 1388. Quasi a medem temp, dal 1360 fin il 1421, ha la famiglia Balšić dominà cun ses principadi l’Albania dal Nord ed il Montenegro. Ils onns 1443 fin 1468 ha il prinzi da Kruja, Scanderbeg, manà cun success il cumbat da defensiun cunter ils Tircs. Suenter sia mort han ils Albanais e lur alliads però stuì succumber ed a partir da la fin dal 15avel tschientaner ha il pajais furmà sur bundant quatter tschientaners ina part da l’[[Imperi osmanic]]. En il decurs dal temp è la gronda part dals Albanais sa convertida a l’islam. Il 1912, suenter l’[[Emprima Guerra dal Balcan]], è il Reginavel da l’Albania daventà independent, e quai pli u main en ils cunfins odierns. Il Tudestg [[Wilhelm zu Wied]] è stà il 1914 per sis mais prinzi da l’Albania, senza però pudair far valair si’influenza sur Durrës or. En il sid han ils Grecs proclamà il stadi Epirus dal Nord. En l’[[Emprima Guerra mundiala]] ha l’Albania pers si’independenza. Fin il 1919 è l’Albania stada occupada da las pussanzas en guerra. Dal 1919 fin il 1924 è il pajais sfundrà en scumbigls dal suenterguerra cun regenzas ch’èn sa midadas d’in cuntin. Il 1920 èsi reussì en rom dal Congress da Lushnja da far emprims pass vers ina nov’organisaziun statala. L’emprova da stabilir sut [[Fan Noli]] ina republica democratica dueva far naufragi. Il 1925–1939 è suandada la fasa dal domini autoritar dad [[Ahmet Zogu]], il qual ha proclamà il 1928 sasez sco retg. L’Albania è daventada adina pli dependenta da l’Italia faschista, quai ch’è s’exprimì en l’Emprim e Segund Patg da Tirana e dueva la finala culminar l’avrigl 1939 en l’annexiun dal pajais tras l’[[Italia]]. Durant la [[Segunda Guerra mundiala]] è l’Albania stada occupada fin il 1944 tras las [[Pussanzas da l’Axa]]. Fin il 1944 han Albanais manà ina guerra da partisans cunter ils occupants talians e pli tard tudestgs. Al stadi da marionetta albanais avevan quels er attribuì parts dal [[Cosovo]], da la Macedonia dal Nord e da l’Epirus grec. Il 1944 èsi alura reussì da liberar l’Albania dal domini ester faschistic. [[Enver Hoxha]], il manader da la partida communistica, ha erigì ina dictatura. Ils cunfins d’avant la guerra èn vegnids restabilids. Durant ils proxims quatter onns ha l’Albania fatg in patg cun la [[Jugoslavia]] da [[Tito]]. Il fanadur 1948 ha Hoxha però rut cun la Jugoslavia ed igl ha cumenzà ina fasa d’avischinaziun a l’[[Uniun sovietica]].<ref>G.F. Achminow: [https://ojs.lib.uom.gr/index.php/BalkanStudies/article/download/144/152#page=2 ''Die sowjetische Albanienpolitik''], p. 2.</ref> L’onn 1949 è l’Albania s’associada al [[Cussegl per agid economic vicendaivel]] (COMECON). Il 1955 è il pajais daventà commember dal [[Patg da Varsovia]] ed il medem onn commember da las [[Naziuns unidas]]. Il 1961 ha alura gì lieu la ruptura cun l’Uniun sovietica e sinaquai l’avischinaziun a la [[Republica populara da la China]]. Il 1967 han ins relaschà in scumond da religiun cumplet. L’Albania è vegnida declerada sco «l’emprim stadi ateistic dal mund». In onn pli tard è il pajais sortì dal Cussegl per agid economic vicendaivel e dal Patg da Varsovia ed è restà sin curs stalinistic. Per tema d’in’invasiun ostila han ins erigì en l’entir pajais a moda sparpagliada var 200&nbsp;000 refugis. Intgins onns ha existì in patg cun la Republica populara da la China; ma facticamain ha il pajais pratitgà in’autoisolaziun creschenta. L’onn 1985 è Enver Hoxha mort, ses successur è daventà [[Ramiz Alia]]. Il 1990 è il reschim communistic vegnì cupitgà ed igl ha cumenzà in’emigraziun en massa. Il process da transfurmaziun ch’è suandà ha progredì l’emprim be plaun e senza gronds success. Il 1991 han ins realisà las emprimas elecziuns libras; ils victurs èn stads ils communists. Il pajais è vegnì recepì en l’[[Organisaziun per la segirezza e la cooperaziun en l'Europa|Organisaziun per la segirezza e la cooperaziun en l’Europa]]. Il 1992 han ils democrats sut [[Sali Berisha]] surpiglià la regenza e mess ad ir refurmas. Il 1995 è l’Albania daventada commembra dal [[Cussegl da l’Europa]]. Cun l’uschenumnada Sullevaziun da lottaria dal 1997 è stà collià il collaps da las structuras statalas. A quai è suandà ina missiun da pasch e da svilup da l’Organisaziun per la segirezza e la collavuraziun en l’Europa. Il 1998 è vegnida acceptada tras votaziun dal pievel ina nova constituziun. Tras la Guerra dal Cosovo ha il pajais recepì il 1999 dieschmillis fugitivs. Il 2006 ha l’Albania segnà il patg da stabilisaziun ed associaziun cun l’[[Uniun europeica]]. Il 2009 è il pajais daventà commember da la [[NATO]]. Dapi il 2014 è l’Albania in candidat d’adesiun uffizial da l’Uniun europeica ed il 2018 han cumenzà las contractivas d’adesiun. Il 2015 ha il parlament decidì d’avrir ils archivs da l’anteriura polizia da segirezza Sigurimi. In comité decida davart l’access per persunas ed instituziuns ch’èn vegnidas survegliadas a ses temp u ch’han cooperà. == Stadi e politica == === Constituziun === [[Datoteca:Tirana,_consiglio_dei_ministri,_02.JPG|thumb|220px|Sedia dal primminister a Tirana]] L’Albania furma ina republica parlamentara. Legislatur è il Kuvendi i Shqipërisë cun ses 140 deputads che vegnan elegids mintga quatter onns. Schef da stadi è il president che vegn elegì dal parlament per tschintg onns. La regenza ch’è responsabla visavi il parlament vegn manada dal primminister. L’onn 2000 ha l’Albania installà in tribunal constituziunal, il qual è sa cumprovà en las crisas politicas da l’ultim temp sco factur stabilisant. La constituziun ch’è actualmain en vigur è vegnida acceptada da las votantas e dals votants en votaziun dals 28 da november 1998. === Elecziuns e partidas === Il dretg d’eleger da las dunnas è vegnì introducì en l’Albania l’onn 1920.<ref>Jad Adams: ''Women and the Vote. A World History.'' Oxford University Press, Oxford 2014, ISBN 978-0-19-870684-7, p. 437.</ref> Durant l’èra communistica era be ina partida admessa a las elecziuns. Il 1991 han gì lieu las emprimas elecziun libras cun pliras partidas. Fin il 2009 èn las elecziuns stadas segnadas d’irregularitads, dapi lura è la situaziun sa stabilisada. La politica vegn surtut dominada da la Partida democratica da l’Albania e da la Partida socialistica da l’Albania che furman las duas partidas las pli grondas dal pajais. === Dretgs umans e democrazia === Dapi il 1993 enconuscha l’Albania ina lescha cun libertads fundamentalas e dretgs umans. Tenor [[Amnesty International]] èn las structuras da famiglia però anc fitg patriarcalas e segnadas da violenza cunter dunnas (situaziun dal 2013). Daspera furma er la discriminaziun dals Roma in problem. En l’index da democrazia na vala l’Albania dapi il 2014 betg pli sco democrazia incumpletta, mabain sco reschim ibrid. === Politica da l’exteriur === La politica da l’exteriur da l’Albania è sa midada fitg ferm dapi la fin da la dictatura communistica il 1990/91. Il pajais na furma betg pli in’«insla isolada» sin la charta da l’Europa, mabain è daventà commember da bleras organisaziuns internaziunalas. Dapi onns sa stentan ins d’integrar il pajais en las structuras europeicas-atlanticas ([[NATO]], [[Uniun europeica|UE]] e.a.). == Segirezza == === Militar === La Republica da l’Albania posseda dapi il 1912 in’atgna armada. Il 1939 è il stadi albanais vegnì schlià en rom da la Segunda Guerra mundiala ed uschia er las forzas armadas. A medem temp èn però sa furmads en il pajais differents moviments da resistenza; il pli ferm e popular era quel sut Enver Hoxha, il dictatur da pli tard. Vers la fin da la guerra il november 1944 dumbravan ils partisans communistics radund 70&nbsp;000 umens, quai che correspundeva da lez temp a ca. 7&nbsp;% da la populaziun da l’Albania. Suenter la liberaziun dal pajais è l’armada vegnida fundada da nov il 1945 en la Republica populara socialistica da l’Albania. Dal 1950 fin il 1968 è il stadi stà commember dal Patg da Varsovia, uschia che quel vegniva provedì cun armas ed implants tecnics. Medemamain han gì lieu regularmain exercizis militars cun las forzas armadas dals auters stadis communistics. Ils onns 1970 e 1980, suenter la ruptura cun l’Uniun sovietica, èn las forzas armadas vegnidas extendidas cuntinuadamain. A la fin da l’èra communistica dumbravan quellas 61&nbsp;000 schuldads activs, 260&nbsp;000 reservists ed in aut dumber da «voluntaris». Suenter la cupitga dal dictatur communistic il 1990/91 ha l’Albania, sco blers auters stadis communistics, enchaminà ina nova direcziun ed è s’orientada pli ferm vers il vest. Per pudair daventar il 2009 commember da la [[NATO]] ha l’armada stuì vegnir refurmada da rudent. Il 2010 han ins ultra da quai abolì il duair da far servetsch militar; dapi lura dispona il pajais d’in’armada professiunala. === Polizia, giustia e criminalitad === La Policia e Shtetit furma la polizia statala ch’è suttamessa al ministeri da l’intern. Fin il 2017 è la polizia vegnida refurmada da rudent. Surtut en vista ad in’eventuala adesiun a l’Uniun europeica vegnan rinforzadas las mesiras cunter la criminalitad organisada. == Sutdivisiun administrativa == Il territori da la Republica da l’Albania sa divida en 12 qarqe (singular: qark; er numnà prefecturas). Quellas sa dividan da lur vart en 61 bashkia; il nivel da las komuna (vischnancas) han ins abolì il 2015. Cumbain ch’igl èn attribuids als dus nivels administrativs diversas incumbensas d’atgna administraziun, vegn il pajais anc adina regì a moda fermamain centralistica nà da la chapitala [[Tirana]]. La regenza elegia per mintga qark in prefect che surveglia al lieu las autoritads localas. Ultra da quai exequescha el incumbensas administrativas localas che n’èn betg vegnidas delegadas a las autoritads localas. == Economia == [[Datoteca:Korce,_bazaar_3.jpg|thumb|220px|Commerzi pitschen tipic sin il martgà a Korça]] L’Albania sa chatta en in process da transfurmaziun da l’economia planisada socialistica d’antruras a l’economia da martgà averta. Suenter grevas crisas ils onns 1990 è la situaziun sa meglierada. Bleras interpresas statalas han ins privatisà, las cundiziuns da basa giuridicas èn vegnidas meglieradas e las pajas èn creschidas. Il sectur turistic ha purtà dapli entradas e l’infrastructura è vegnida modernisada. Malgrà quests svilups datti vinavant problems structurals vaira gronds. La quota da dischoccupads è relativamain auta ed anc adina vala il pajais sco in dals pli povers da l’Europa. In dals pli gronds problems furma l’infrastructura manglusa en regiuns ruralas; perquai bandunan blers lur vitgs e van a star en la citad u emigreschan a l’exteriur. Il 2015 sa cumponiva il product naziunal brut da 21,4&nbsp;% agricultura, 19,4&nbsp;% industria e 59,2&nbsp;% servetschs; il medem onn eran però anc activs en l’agricultura 58&nbsp;% da las persunas activas, en l’industria 15&nbsp;% ed en ils servetschs 27&nbsp;%.<ref>[https://web.archive.org/web/20181224211117/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/al.html ''The World Factbook — Central Intelligence Agency''], consultà ils 3 d’avust 2017.</ref> En il Global Competitiveness Index sa chatta l’Albania sin plaz 75 da 137 (situaziun dal 2017–2018). En l’index da la libertad economica è il pajais rangà il 2018 sin plaz 65 da 18 pajais. === Commerzi === Ils exports han muntà il 2011 a 1,954 milliardas dollars ed ils imports a 5,076 milliardas dollars. Da quai resulta in deficit da commerzi da 3,122 milliardas dollars (24,3&nbsp;% dal product naziunal brut). Il pli impurtant stadi d’export e d’import furma l’[[Italia]], alura la [[Republica populara da la China|China]] e divers stadis vischins resp. stadis commembers da l’[[Uniun europeica]]. Exportà vegn surtut victualias, crom, textilias, ieli, asfalt e mangola; importà victualias, maschinas, chemicalias, textilias ed autra rauba da diever. === Finanzas === La banca centrala Banka e Shqipërisë è responsabla per la politica monetara dal pajais, ella emetta la valuta dal pajais, il lek, e surveglia las bancas. L’anteriura banca statala Banka e Kursimeve ha la [[Raiffeisen International]] austriaca acquistà il 2004 e transfurmà en l’interpresa da servetschs da finanzas la pli gronda dal pajais. === Energia === L’onn 2006, suenter che l’ovra atomara bulgara Kosloduj è vegnida messa ord funcziun, è il provediment d’energia en il pajais daventà precar: l’Albania che producescha 97&nbsp;% da l’energia cun agid d’ovras idraulicas era, sco blers stadis vischins er, dependenta d’imports or da la [[Bulgaria]]. Igl èn suandadas bleras e lungas interrupziuns dal current electric ch’han fatg grond donn a l’economia. Ils ultims onns è la situaziun sa meglierada marcantamain: La gronda part da las ovras idraulicas pli grondas als flums Drin e Mat èn vegnidas modernisadas cun agid svizzer ed austriac e plirs novs lais da fermada èn en planisaziun u en construcziun. Er las raits electricas èn vegnidas sanadas ed extendidas. === Materias primas === Il pajais dispona da numerusas materias primas. Crom furma in dals pli impurtants bains d’export da l’Albania. Daspera datti er giaschaments da nichel, arom, charvun, gip, crap da chaltschina, turba, basalt e.a. Ultra da quai dispona l’Albania da vasts giaschaments da gas e dad ieli. Per divers motivs vegnan bleras da questas materias primas però strusch explotadas. === Agricultura === [[Datoteca:Theth_Radohima_MajaArapit.jpg|thumb|220px|Regiun muntagnarda en l’Albania dal Nord]] Sco pajais agrar tradiziunal furma l’agricultura in dals pli impurtants secturs en l’Albania. Bunamain 7000&nbsp;km², radund in quart da l’entira surfatscha dal pajais, sa laschan trair a niz per l’agricultura. Il clima è da princip adattà per tuttas furmas da cultivaziun da plantas ed allevament da muvel; la qualitad dal terren variescha fermamain tenor regiun e posiziun. I dominescha surtut l’allevament da muvel; er en la cultivaziun da plantas vegn radund la mesadad da la producziun utilisada sco pavel da muvel. Sco gia menziunà survart è ina gronda part da la populaziun anc adina activa en l’agricultura. Savens sa tracti però be d’economia da subsistenza, pia per l’agen diever. La productivitad en l’agricultura è anc adina bassa. Ils problems principals èn la mancanza da chapital per investiziuns en maschinas e stabiliments sco er en il mantegniment resp. en il restabiliment da la fritgaivladad dal terren, sistems da sauaziun insuffizients, metodas da producziun antiquadas e la mancanza d’access als martgads. La ferma parcellaziun da las surfatschas da cultivaziun e relaziuns da proprietad nuncleras furman ulteriurs problems structurals che pudessan anc franar sur pli lung temp il svilup da l’agricultura albanaisa: Ils manaschis agriculs avevan anc il 2011 ina grondezza d’en media be 1,05 hectaras. E malgrà ina lescha da decollectivisaziun radicala dal 1991, la quala ha prevesì la repartiziun da la surfatscha d’utilisaziun agricula sin ils purs dals manaschis senza prender resguard sin las relaziuns da possess d’antruras, mancan anc savens ils documents da terren formals.<ref>Andreas Hemming: ''Die tückische informelle Dekollektivierung in Albanien der 1990er Jahre'', (''Albanische Hefte'', tom 4/2012), Bochum 2013, p. 14s.</ref> === Turissem === Vastas parts da l’Albania èn caracterisadas tras natira intacta e cuntradas variadas (multifariadad da l’ecosistem). Il pajais enconuscha ina flora e fauna ordvart ritga e furma in dals pajais cun la pli gronda ritgezza da las spezias en l’Europa (endemia). Cun sia cultura multifara ed il clima mediterran dispona l’Albania d’ulteriuras premissas per il svilup da differentas furmas da turissem. Il dumber dals turists crescha dad onn tar onn. L’onn 2004 han ins registrà 588&nbsp;000 pernottaziuns; l’onn 2016 eran quai gia 4,07 milliuns persunas da l’exteriur. Er en avegnir vul la regenza investir en il turissem per promover l’economia dal pajais. === Bilantscha dal stadi === Il 2016 ha la bilantscha dal stadi cumpiglià expensas en l’autezza da 3,55 milliardas dollars ed entradas en l’autezza da 3,20 milliardas dollars. Da quai resulta in deficit dal budget en l’autezza da 2,8&nbsp;% dal product naziunal brut.<ref>[https://web.archive.org/web/20181224211117/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/al.html ''The World Factbook — Central Intelligence Agency''], consultà ils 3 d’avust 2017.</ref> Ils debits dal stadi han muntà il 2016 a 71,5&nbsp;% dal product naziunal brut. Il 2012 ha la cumpart da las expensas statalas muntà a 9,7&nbsp;% en il sectur da sanadad, 11,7&nbsp;% en il sectur da furmaziun e 3,3&nbsp;% en il sectur da defensiun. === Problems === Anc adina ha l’Albania da cumbatter cun problems structurals pli gronds, ils quals stattan en via a l’economia. Tar ils pli gronds tutgan la povradad, l’infrastructura flaivla, la corrupziun, il problem social da la vendetga (kanun, cf. sutvart) e.a. Tenor l’index da corrupziun da Transparency International da l’onn 2017 sa chatta l’Albania en tut il mund sin plaz 91 da 180 pajais examinads.<ref>Transparency International (ed.): [https://www.transparency.org/news/feature/corruption_perceptions_index_2017#table ''Corruption Perceptions Index 2017''], consultà ils 2 d’avrigl 2018.</ref> Tar autoritads da segirezza dal vest vala l’Albania sco pli grond furnitur da marihuana da l’Europa. Ultra da quai furma il pajais in’impurtanta plazza da transtgargiar da la cuntrabanda da heroin e cocain. == Traffic == === Rait da vias === [[Datoteca:Mali_i_Gjallices_nga_Kalimashi.jpg|thumb|280px|Autostrada Durrës–Kosovo]] Las emprimas vias modernas en l’Albania èn vegnidas erigidas tranter il 1939 ed il 1942 dals occupants talians. Sut domini communistic n’han ins alura strusch sviluppà vinavant la rait da vias. Ins ha però er tegnì bass il basegn – fin il 1990 n’era il possess d’automobils betg admess a privats. Las cundiziuns sin via èn per gronda part anc adina nauschas, ma cun agid dal patg da stabilitad dal Balcan han intginas vias da transit gia pudì vegnir sanadas. L’emprima autostrada dal pajais, la SH 2 (Tirana–Durrës), è vegnida averta l’onn 2000; ulteriuras èn medemamain gia terminadas resp. sa chattan en planisaziun u construcziun. === Viafier === Tut las lingias da viafier dal pajais èn vegnidas construidas suenter la Segunda Guerra mundiala, savens en furma da «lavur voluntara» da la populaziun u da students. Il 2013 dumbrava la rait da viafier 346 kilometers, 101 kilometers pli pauc ch’ils onns 1990. Il 2016 eran en funcziun las lingias Durrës–Kashar, Durrës–Elbasan–Librazhd, Durrës–Shkodra e Durrës–Fier. Pervi da la liberalisaziun dal traffic privat suenter il 1990 e l’extensiun da la rait da vias ha la viafier da cumbatter ils ultims dus decennis cun cifras sbassantas, e quai tant areguard il traffic da martganzia sco er da persunas. === Navigaziun === A [[Durrës]] a la [[Mar Adriatica]] sa chatta il pli grond port da l’Albania. Impurtants ports pli pitschens sa chattan a Shëngjin, Vlora e Saranda. Da Durrës u Vlora existan colliaziuns da navs-fera a [[Brindisi]], [[Bari]], [[Ancona]], [[Triest]] e [[Venezia]] en l’[[Italia]]; Saranda en l’Albania dal Sid sa lascha cuntanscher cun la navetta nà da [[Corfu]]. === Traffic aviatic === La suletta plazza aviatica civila en funcziun sa chatta sper Tirana, en ina distanza da 17&nbsp;km en il nordvest da la chapitala. Il 2010 è er vegnì avert sper Kukës ina plazza d’aviaziun, ma quella vegn be duvrada sporadicamain. L’Albania na dispona da nagin’atgna societad aviatica. == Cultura == L’Albania è segnada d’ina cultura ritga da fassettas, la quala ha percurrì dapi l’independenza da l’[[Imperi osmanic]] (1912) in svilup fitg vast. Pervi da l’isolaziun relativa dal pajais ha la cultura pli u main pudì mantegnair sur ils tschientaners sias atgnadads tipicas. Ils Albanais en l’Albania, il [[Cosovo]], la [[Macedonia dal Nord]], la [[Serbia]] ed il [[Montenegro]] disponan d’ina cultura communabla, la quala è sa sviluppada fermamain dapi che la tenda da fier è crudada. === Cultura populara === [[Datoteca:A_traditional_male_folk_group_from_Skrapar.JPG|thumb|220px|Chant dals Toscs en l’Albania dal Sid]] La cultura populara albanaisa sa concentrescha surtut sin ils territoris, en ils quals la gronda part da la populaziun era povra e betg fitg scolada e sa manifestescha en furma da costums, sauts popularas ed epos e chanzuns. A la cultura immateriala ch’è vegnida dada vinavant a bucca sa laschan er attribuir las diversas versiuns da normas da dretg da disa (kanun). Surtut sut il reschim communistic è la cultura populara vegnida tgirada e promovida, ma er duvrada per intents ideologics. Festas da folclora han lieu regularmain en tut il pajais. La musica populara è segnada en il sid da l’isopolifonia, en il nord prevala percunter la musica omofona. La tradiziun musicala è ordvart ritga e variescha vaira ferm da regiun tar regiun. Tipics èn er ils instruments specifics, sco diversas sorts da lautas, da flautas e d’auters instruments a flad (p.ex. la cornamusa albanaisa che deriva da la gaida da la Trachia), en pli tamburins e schumbers da differentas materialias e grondezzas. L’Albania dispona però er d’ina ritga tradiziun musicala en las citads, nua ch’èn sa furmads divers orchesters e chapellas.<ref name="sokoli">Ramadan Sokoli: ''Albanische Volksmusik'', en: Werner Daum (ed.): ''Albanien zwischen Kreuz und Halbmond'', Minca/Innsbruck 1998, ISBN 3-7016-2461-5, p. 198–202.</ref> Il saut tradiziunal cumpiglia sauts epics e sauts lirics, tar ils quals ils sautunzs chantan er. La furma da saut la pli populara è, sper autras variantas, il saut da rudè. Las festas da saut èn mintgamai segnadas da costums plain colurs e da coreografias fitg variadas. Fin ils onns 1950 eran ils costums dal pajais er derasads en il mintgadi. Pli baud exprimivan quels savens la ritgezza u il status social da la persuna. Ozendi vegn la tradiziun dals costums surtut tigrada en uniuns culturalas. Ma en territoris rurals èn els tuttavia anc en diever a chaschun da nozzas u d’autras festas da famiglia. === Spazis culturals === Culturalmain sa divida l’Albania en trais regiuns grondas, las qualas sa laschan da lur vart sutdivider en spazis culturals pli pitschens. Il segn distinctiv central da las trais regiuns grondas furma il dialect resp. la gruppa da dialects. En l’Albania dal Nord vegnan discurrids dialects gegics che sumeglian quels dal Cosovo e da la Macedonia dal Nord. Il kanun dal Lekë Dukagjini ha furmà il dretg da disa tradiziunal dals Albanais gegics durant il temp osmanic ed er sur quel ora. En l’Albania dal Sid èn derasads dialects toscs, als quals ins è er s’orientà cun stgaffir la lingua da standard albanaisa. Il sid è en general enconuschent per sia musica; il chant da questa regiun è schizunt vegnì recepì sco Patrimoni cultural mundial da l’UNESCO. L’Albania Centrala furma ina zona da transiziun tranter las duas regiuns. Ils dialects varieschan qua pli fitg da regiun tar regiun che quai ch’igl è il cas en il nord u en il sid dal pajais. En il sid da l’Albania Centrala domineschan elements toscs, en il nord elements ghegs. Il cunfin dialectal tranter la gegëria en il nord e la toskëria en il sid tanscha pli u main per lung dal Shkumbin. In’ulteriura caracteristica da l’Albania Centrala, che differenziescha questa part dal pajais da las duas ulteriuras regiuns, è sia musica populara segnada da clarinetta, daira ed accordeon. === Architectura === L’architectura da l’Albania è, tuttina sco la cultura, ritga da cuntrasts. Là nua ch’han pudì vegnir mantegnids centers da citads istorics pon ins contemplar prestaziuns architectonicas surtut dal temp osmanic e venezian. Pervi da lur caracteristicas architectonicas or da l’epoca osmanica fan per exempel las duas citads Berat e Gjirokastra, situadas en il sid dal pajais, part dal Patrimoni cultural mundial da l’[[UNESCO]]. Er a Tirana ed Elbasan èn entiras vias segnadas da quest stil architectonic. Autras citads han survegnì pervi da differentas influenzas culturalas ed economicas lur cumparsa odierna; da numnar èn surtut Korça (chasas da commerziants en il stil dals fundaturs e floreal) Shkodra, Vlora, Saranda e Durrës (architectura taliana). Furmas fitg arcaicas èn oravant tut da chattar en regiuns muntagnardas. In exempel per l’architectura medievala furma il chastè da Petrela. Oz è l’architectura segnada da numerus edifizis cun plattas prefabritgadas dal temp socialistic. Quels han fatg part dals plans da la regenza dictatorica dad Enver Hoxha che preveseva ina cumparsa unitara per tut ils lieus. Ina tut autra via ha mess ad ir l’architectura moderna: L’onn 2000 ha l’artist e president da la citad da Tirana da lez temp [[Edi Rama]] (pli tard primminister) cumenzà a colurar edifizis trists en il center da la citad; en il fratemp han ins sa laschà inspirar en tut il pajais da quest’idea. Surtut citads pli grondas èn vegnidas enritgidas cun blera colur e cun in’architectura ludica. === Film === Producziuns da film albanaisas datti dapi l’onn 1952, cur ch’è vegnì realisà cun reschissurs russ l’emprim film da kino. Igl è quai stà in film davart l’erox naziunal Scanderbeg, sia vita e sia guerra cunter ils Osmans. Producids vegnivan ils films dal studio Shqipëria e Re a Tirana, il qual è vegnì serrà il 1991. Quel produciva fin a 14 films ad onn. Ozendi existan diversas firmas da producziun pli pitschnas. Dapi il 2003 ha lieu mintg’onn il Tirana International Film Festival.<ref>Bruce Williams: ''Red Shift. New Albanian Cinema and its Dialogue with the Old'', en: Anikó Imre (ed.): ''A Companion to Eastern European Cinemas'', Chichester 2012, ISBN 978-1-4443-3725-9.</ref> === Art === In exempel excellent per l’art albanais tempriv furma il pictur d’iconas [[Onufri]] ch’è stà activ en il 16avel tschientaner en l’Albania dal Sid. [[Kolë Idromeno]] vala sco emprim Albanais ch’è s’orientà a la pictura seculara, realistica. === Musica contemporana === Numerus festivals ed emissiuns da televisiun sa deditgeschan a la musica actuala, uschia per exempel il festival da musica Festivali i Këngës a Tirana che vegn manà tras dapi il 1961 mintg’onn e che furma dapi il 2003 la decisiun preliminara albanaisa per l’Eurovision Song Contest. === Litteratura === [[Datoteca:Ismail_Kadare.jpg|thumb|180px|Ismail Kadare]] Tar ils pli impurtants poets da la litteratura albanaisa dal 19avel tschientaner tutgan sper [[Gjergj Fishta]] (1871–1940) tranter auter [[Naim Frashëri]] (1846–1900) e [[Girolamo de Rada]] (1814–1903). Ils pli enconuschents represchentants da la prosa pli nova èn [[Fan Noli]] (1882–1965), [[Mimoza Ahmeti]] (* 1963) ed [[Anila Wilms]] (* 1971). Impurtants auturs albanais dal realissem socialistic e da la litteratura contemporana èn tranter auter [[Sterjo Spasse]] (1914–1989), [[Dritëro Agolli]] (* 1931) ed [[Ismail Kadare]] (* 1936) ch’è er enconuschent a nivel internaziunal. === Medias === Sper il Radio Televizioni Shqiptar statal datti divers ulteriurs emetturs privats. Sco ils meds da massa statals n’èn er blers emetturs e publicists privats politicamain betg independents. Las gasettas las pli derasadas èn Shqip e Shekulli. Cun ina circulaziun totala da 95 100 exemplars da tut las dudesch gasettas dal di ch’èn cumparidas il 2001 ha il pajais ina da las pli bassas ratas da lecturs da gasettas da l’Europa. En la rangaziun da la libertad da pressa 2017 che vegn edida da Reporters senza cunfins è l’Albania stada plazzada sco 76avel da 180 pajais. Areguard la libertad da pressa taxeschan organisaziuns nunguvernamentalas la situaziun sco «segnada da problems». === Sport === Il sport il pli popular en il pajais è il ballape. Tranter ils pli gronds success da la squadra naziunala da ballape tutgan la victoria en il Cup dal Balcan l’onn 1946 sco er la participaziun al campiunadi europeic l’onn 2016. Daspera giogan er ballabasket, ballarait, auzar pais ed il tir in’impurtanta rolla. Cun il campiunadi europeic en auzar pais ha gì lieu il 2013 a Tirana l’emprima giada ina concurrenza internaziunala pli gronda. Sper la Bosnia ed Erzegovina furma l’Albania il sulet pajais europeic senza medaglia olimpica. === Cuschina === La cuschina albanaisa è segnada d’influenzas mediterranas ed orientalas. Spezialitads albanaisas èn byrek, pite, fli, schuppa da fava, biftek, tarator, llokum, kadajif, sultjash e bakllava. Tipicas bavrondas indigenas èn boza, dhallë e raki. Bleras spezialitads èn er derasadas en auters pajais da l’Europa dal Sidost ed en il Proxim Orient. === Dis da festa === Sper divers dis da festa religius cristians (catolics ed ortodoxs) ed islamics (incl. bektaschi) ed il di da la lavur (prim da matg) vegnan er festegiads: Dita e Verës (14 da mars, ina festa da la primavaira pajauna), il di da la beatificaziun da Mamma Teresa (5 da settember), la festa naziunala (28 da november), la liberaziun dal reschim faschistic (29 da november) e la liberaziun dal reschim communistic (8 da december). == Annotaziuns == <references/> == Litteratura == * Peter Bartl: ''Albanien''. Pustet, Regensburg 1995, ISBN 3-7917-1451-1. * Marianne Graf: ''Albanien nördlich des Shkumbin. Ein Stück vergessenes Südeuropa.'' Weishaupt, Gnas 2003, ISBN 3-7059-0166-4. * Peter Jordan, Karl Kaser e.a. (ed.): ''Albanien. Geographie – Historische Anthropologie – Geschichte – Kultur – Postkommunistische Transformation''. (= ''Österreichische Osthefte'', tom spezial 17), Peter Lang, Francfurt a.M. 2003, ISBN 3-631-39416-0. * Hanns Christian Löhr: ''Die Gründung Albaniens: Wilhelm zu Wied und die Balkan-Diplomatie der Großmächte. 1912–1914''. Peter Lang, Francfurt a.M. 2010, ISBN 978-3-631-60117-4. * Christine von Kohl: ''Albanien''. Beck, Minca 2003, ISBN 3-406-50902-9. == Colliaziuns == {{Commonscat|Albania}} * [http://www.kryeministria.al/ Regenza albanaisa] * [https://web.archive.org/web/20080222184131/http://ec.europa.eu/enlargement/key_documents/reports_nov_2007_en.htm ''Wirtschaftsinformationen der Europäischen Kommission''] * [http://unesdoc.unesco.org/images/0013/001389/138967F.pdf ''UNESCO: Le patrimoine culturel dans le Sud-Est européen: Albanie. Rapport de mission''], 26 d’avrigl fin 7 da matg 2004 (PDF; 3,7&nbsp;MB) {{Stadis da l'Europa}} [[Categoria:Stadis da l'Europa]] [[Categoria:Artitgels recumandads (Stadis da l'Europa)]] g9gg697e4bj7hut6uzzqyfrdqsmhm9o 0 4669 163389 161834 2022-08-22T16:18:33Z InternetArchiveBot 16747 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{Infobox terra |NUM = <font size="+1">'''Republica da la Bulgaria'''</font><br /> '''Republika Bǎlgarija'''<font size="-1"> (bulgar)</font><br />'''Република България'''<font size="-1"></font><br /> |MALETG-BANDIERA = Flag_of_Bulgaria.svg |MALETG-BANDIERA-ROM = ja |ARTITGEL-BANDIERA = |MALETG-VOPNA = Coat_of_arms_of_Bulgaria.svg |MALETG-VOPNA-LADEZZA = 100px |ARTITGEL-VOPNA = |PAROLA = |LINGUA-UFFIZIALA = [[Lingua bulgara|bulgar]] |CHAPITALA = [[Sofia]] |SEDIA-DA-LA-REGENZA = |FURMA-DA-STADI = republica parlamentara |FURMA-DA-REGENZA = democrazia parlamentara |SCHEF-DA-STADI = president [[Rumen Radew]] (Румен Радев) |SCHEF-DA-REGENZA = primminister [[Stefan Janew]] (Стефан Янев) |SURFATSCHA = 110&nbsp;994 |ABITANTS = 7&nbsp;050&nbsp;034 <small>(2017)</small> |SPESSEZZA-DA-LA-POPULAZIUN = 64 |PNB = |PNB-EXTENDI = |PNB/ABITANTS = |HDI = |MUNAIDA = lev |INDEPENDENZA = 3 da mars 1878 / 22 da settember 1908 |FUNDAZIUN = |IMNI-NAZIUNAL = |DI-DA-LA-FESTA-NAZIUNALA = 3 da mars |ZONA-D-URARI = |NUMER-DA-L-AUTO = BG |INTERNET-TLD = .bg |PRESELECZIUN-TELEFON = +359 |REMARTGAS = |MALETG-POSIZIUN = EU-Bulgaria.svg |MALETG1 = }} La '''Bulgaria''' ([[bulgar]] България [bɤɫg’arijɐ]; denominaziun uffiziala Republica da la Bulgaria, bulgar Република България) è in stadi situà en l’[[Europa dal Sidost]] che dumbra radund 7,1 milliuns abitants. La Bulgaria è commembra da l’[[Uniun europeica]] e da la [[NATO]]. == Geografia == [[Datoteca:Bulgaria-geographic map-en.svg|thumb|280px|Charta topografica da la Bulgaria]] La Republica da la Bulgaria sa chatta en l’ost da la [[Peninsla dal Balcan]]. Il pajais cunfinescha en il nord cun la [[Rumenia]], en il vest cun la [[Serbia]] e la [[Macedonia dal Nord]], en il sid cun la [[Grezia]] e la [[Tirchia]]. En l’ost furma la [[Mar Naira]] il cunfin natiral. La chapitala e sedia da la regenza è [[Sofia]]. Ulteriurs impurtants centers economics, administrativs e culturals furman las citads [[Plovdiv]], [[Varna]], [[Burgas]], [[Russe]] e [[Stara Sagora]]. Il territori da la Bulgaria sa cumpona per dus terzs da planiras che vegnan furmadas dals flums [[Danubi]] e [[Mariza]] cun lur numerus flums laterals. Ultra da quai è il pajais segnà da duas chadainas da muntognas marcantas: la Muntogna dal Balcan e las Rodopas. Las pli autas elevaziuns da la Muntogna dal Balcan èn Botev (2376&nbsp;m) e Tschumerna (1536&nbsp;m). La planira dal Danubi situada en il nord da la Muntogna dal Balcan cunfinescha cun il Danubi che furma qua il cunfin statal vers la Rumenia. En questa planira sa chattan las citads Pleven, Razgrad, Russe e Schumen sco er Varna a la Mar Naira. En il sid da la Muntogna dal Balcan s’extenda la Planira da la Trachia Superiura, er numnada Planira da Mariza. En quest batschigl situà en il center da la Bulgaria sa chattan las citads Plovdiv e Stara Sagora sco er Burgas a la [[Mar Naira]]. Questa planira vegn cunfinada en il vest ed en il sid da las Rodopas sco er en il sid da las muntognas Sakar e Strandscha. La pli auta elevaziun da las Rodopas è il Grond Perelik (2191&nbsp;m). En il sidvest dal pajais sa chattan cun Rila e Pirin duas ulteriuras autas muntognas cun pizs tranter 2000 e 3000 meters; il Musala (2925 m) furma qua il pli aut punct da la Peninsla dal Balcan insumma. La Bulgaria dispona da trais parcs naziunals (Rila, Muntogna dal Balcan Centrala e Pirin), dad indesch parcs natirals e da 55 reservats da la natira. === Clima === En il nord da la Bulgaria regia in clima continental cun stads chaudas e sitgas ed envierns fraids cun blera naiv. D’enviern è la Muntogna dal Balcan segnada en la part settentriunala da grondas navadas, entant ch’i na croda en la part meridiunala strusch naiv. Il vest e las muntognas Rila e Pirin èn segnads da l’uschenumnà clima alpin. Bulgaria Centrala e sidvest dal pajais: En il sid da la Muntogna dal Balcan s’extenda la Planira da la Trachia Superiura, en la quala il clima continental na po betg penetrar. Qua procuran influenzas maritimas per envierns miaivels, primavairas ritgas da plievgia e stads chaudas. Al cunfin vers la Grezia e la Tirchia rinforza l’influenza da la Mar Egeica il caracter mediterran dal clima. Rodopas Bulgaras: Las trais muntognas Rila, Pirin e Rodopas cumpiglian la mesadad occidentala da la Bulgaria dal Sid. Cuntrari a las ulteriuras muntognas dal pajais èn las Rodopas segnadas be en il vest d’in clima muntagnard; en l’ost percunter sa fa gia valair la vischinanza da la costa. Mar Naira: A la costa da la Mar Naira sa mussa in clima da caracter mediterran, però cun bler vent ch’arriva nà da l’ost. Pervi da quai èn las stads main chaudas ch’en las subtropas, ed ils envierns cun fitg bleras precipitaziuns èn pli miaivels.<ref>[http://www.bulgarien.org/klima-wetter.html bulgarien.org]</ref> Dal matg fin il settember creschan las temperaturas per ordinari mintga di sur 20 °C. Il mais il pli fraid, il schaner, crodan quellas be darar sut il punct da schelira. == Populaziun == === Demografia === La Bulgaria dumbrava il 2017 radund 7,1 milliuns abitants. La gronda part da la populaziun viva en las citads en il sid da la Muntogna dal Balcan. Ils ultims onns è il svilup da la populaziun stà segnà d’in trend negativ. L’aspectativa da vita munta a 71 onns tar ils umens e 78 onns tar las dunnas. Dapi ils onns 1970 era l’aspectativa da vita sa sbassada; l’onn 2000 ha ella puspè cumenzà a crescher.<ref name="esa.un.org">[https://esa.un.org/unpd/wpp/DataQuery/ ''World Population Prospects – Population Division – United Nations''], consultà ils 12 da fanadur 2017.</ref> Suenter il 1990 e dapi l’adesiun da la Bulgaria a l’[[Uniun europeica]] han blers burgais bandunà il pajais ed èn sa chasads en l’Europa dal Vest, surtut en [[Spagna]], [[Italia]] e [[Germania]]. Pervi da l’emigraziun, la bassa quota da naschientschas e l’aspectativa da vita relativamain bassa vegn la Bulgaria er a perder ils proxims onns abitants. Fin il 2050 pudess il dumber d’abitants sa sbassar sin 5,4 milliuns.<ref name="esa.un.org" /> === Etnias === [[Datoteca:TurksInBGPercent2011.svg|thumb|240px|Cumpart dals Tircs tenor district]] Tenor la dumbraziun dal pievel dal 2011 èn 84,8&nbsp;% da la populaziun Bulgars; 8,8&nbsp;% èn Tircs, 4,9&nbsp;% Roma. La cumpart dals Roma pudess però esser pli auta che l’indicaziun uffiziala; tenor stimaziuns dal [[Cussegl da l'Europa|Cussegl da l’Europa]] vivan en la Bulgaria radund 800&nbsp;000 Roma, quai che correspunda a bunamain 12&nbsp;% da la populaziun. Ultra da quai datti minoritads (da mintgamai main che 10&nbsp;000 persunas) da Russ, Armens, Valachs (en il nord Rumens, en il Sid Aromuns) e dals Pomacs muslims da lingua bulgara. Radund in quart fin in terz da la populaziun bulgara odierna èn descendents da fugitivs bulgars oriunds da la Macedonia e da la Trachia.<ref>Uffizi naziunal da statistica da la Bulgaria: [http://www.nsi.bg/Census_e/Ethnos.htm Survista tabellara da la populaziun da la Bulgaria tenor regiuns e gruppas etnicas], consultà ils 6 da mars 2010.</ref> Ils Roma furman en Bulgaria la gruppa da la populaziun ch’è pertutgada il pli fitg da marginalisaziun. Lur situaziun sociala è segnada da povradad, in nivel da furmaziun e da gudogn plitost bass sco er da stigmatisaziun sociala. Questa situaziun è anc pegiurada tras il process da transfurmaziun dals onns 1990 e tutga surtut las dunnas dals Roma ch’han da patir tant da la mancanza da perspectivas socialas sco er da las structuras da famiglia patriarcalas. La Bulgaria vegn, sumegliant a l’[[Israel]] ed intgins auters stadis da l’Europa da l’Ost e da l’Asia, descritta sco ina democrazia, en la quala «la dominanza d’ina gruppa etnica è instituziunalisada».<ref>Oded Haklai: ''Regime transition and the emergence of ethnic minorities.'' En: Jacques Bertrand, Oded Haklai (ed.): ''Democratization and Ethnic Minorities. Conflict of Compromise?'' Routledge, 2014, p. 18–38, qua p. 18; Robert J. Kaiser: ''Czechoslovakia: the Desintegration of a Binational State.'' En: Graham Smith (ed.): ''Federalism: The Multiethnic Challenge.'' Routledge, Londra/New York 2014, ISBN 978-0-582-22578-7, p. 208–236, qua p. 228; Leo Suryadinata: ''The Making of Southeast Asian Nations. State, Ethnicity, Indigenism and Citizenship.'' World Scientific Publishing, Singapure 2015, p. 9.</ref> === Linguas === Tenor l’artitgel 3 da la constituziun dal 1991 è il [[bulgar]] lingua uffiziala. Tenor artitgel 36 èsi il dretg e l’obligaziun da mintga burgais bulgar d’emprender e da duvrar la lingua bulgara. Burgais bulgars, dals quals la lingua materna è in’autra che bulgar, han daspera er il dretg d’emprender e da duvrar lur lingua. La lescha po fixar en tge cas che be il diever da la lingua uffiziala è admess. Sco linguas minoritaras vegnan en dumonda tirc, romani ed armen. Tar la lingua tirca che vegn discurrida en Bulgaria sa tracti d’in dialect che sa differenziescha fermamain dal tirc standardisà sco ch’el è en diever en Tirchia; surtut sin il champ lexical è il dialect tirc influenzà ferm dal bulgar.<ref>Nina Janich, Albrecht Greule: ''Bulgarisch'', en: ''Sprachkulturen in Europa: ein internationales Handbuch'', Gunter Narr Verlag, 2002, p. 27.</ref> En Bulgaria è en diever uffizialmain la scrittira cirillica. === Religiuns === Tenor l’artitgel 13 da la constituziun bulgara dal 1991 è garantida la libertad da las confessiuns, accentuond però la muntada dal cristianissem ortodox sco «religiun tradiziunala da la Bulgaria». L’autocefalia (independenza) da la baselgia bulgar-ortodoxa ha il patriarcat da [[Constantinopel]] gia renconuschì l’onn 927. La constituziun prescriva plinavant la separaziun da stadi e religiun ed oblighescha il stadi da sa cuntegnair a moda neutrala e paritetica en dumondas da religiun. Tar la dumbraziun dal pievel 2011 n’han 21,8&nbsp;% dals interrogads – surtut entaifer la generaziun giuvna – betg respundì la dumonda suenter l’appartegnientscha confessiunala. 77,9&nbsp;% da las persunas ch’han dà resposta han inditgà d’esser cristians. Tut en tut appartegnan tenor questas indicaziuns 76&nbsp;% da la populaziun a la baselgia bulgar-ortodoxa, 1,1&nbsp;% a la baselgia evangelica e 0,8&nbsp;% a la baselgia catolic-romana. Ulteriuras radund 580&nbsp;000 persunas (10&nbsp;%) han inditgà d’esser muslims. Ultra da quai datti ina minoritad gidieua che daventa rapidamain pli pitschna (653 commembers il 2001, il 1992 anc 2580 e l’onn 1947 radund 50&nbsp;000). I sa tracta surtut da Gidieus sefardics. Il pli enconuschent en il territori da lingua tudestga è daventà il scriptur e titular dal Premi Nobel da litteratura [[Elias Canetti]]. La religiusadad e la fidanza en la baselgia èn en Bulgaria però bundant pli bass che per exempel en il stadi vischin [[Rumenia]], quai che sa lascha per part er attribuir a la sparpagliaziun interna da la baselgia bulgara. Uschia han be 52&nbsp;% dals Bulgars inditgà d’esser religius e be 22&nbsp;% visitan almain ina giada il mais il servetsch divin. === Citads ed urbarisaziun === L’urbarisaziun è creschida suenter la [[Segunda Guerra mundiala]] a moda rapida. Ils motivs principals han furmà la fugia da la champagna e la migraziun da fugitivs da guerra, surtut dals uschenumnads Bulgars tracs e macedons. Tranter las citads grondas èn da menziunar en spezial la chapitala [[Sofia]], Plovdiv sco ulteriur center administrativ e las citads Varna e Burgas situadas a la [[Mar Naira]]. En questas citads sa concentreschan correspundentamain er las interpresas da medias e da servetschs sco er las instituziuns culturalas dal pajais. Tut en tut datti en Bulgaria tenor la dumbraziun dal pievel dal 2011 set citads cun dapli che 100&nbsp;000 abitants: Sofia, Plovdiv, Varna, Burgas, Russe, Stara Sagora e Pleven. == Istorgia == [[Datoteca:Beglik_Tash_-_P1020607.JPG|thumb|220px|Sanctuari trac Beglik Tasch]] Ils pli vegls chats en la Bulgaria odierna derivan dal temp neolitic. Las pli enconuschentas èn la Cultura da Karanovo e surtut la Cultura da Varna, da la quala il stgazi dad aur tutga tar ils pli vegls en tut il mund. Durant il temp da bronz è il territori stà sut il domini dals Tracs indogermans. A la pli gronda stirpa dals Tracs, ils Odris, èsi reussì vers il 450 a.C. da fundar in agen reginavel, il qual s’extendeva fin al Danubi ed al Strymon. Ozendi vegnan regularmain a la glisch gronds chats, per exempel en la val dals retgs tracs, che sa refereschan a quest’epoca. Uschia han ins exchavà l’onn 2000 il sanctuari trac Perperikon en las Rodopas da l’Ost ed il 2003 il sanctuari da grippa Beglik Tasch. L’Orachel da Perperikon ha furmà sper l’Orachel da Delfi in dals pli impurtants lieus cultics da l’antica. En il temp da la colonisaziun greca èn sa furmadas a la costa da la Mar Naira pliras citads-stadi. Intginas da quellas sco Apollonia u Mesambria èn sa sviluppadas a pussanzas da commerzi, a las qualas igl è l’emprim er reussì da sa far valair cunter ils Romans. Suenter la conquista tras ils Romans l’onn 29&nbsp;a.C. ha cumenzà la romanisaziun dals abitants. La Trachia e las citads-stadi a la costa èn daventadas parts da l’[[Imperi roman]]. Dal temp roman èn enconuschents ils gronds edifizis da Karasura, Trimontium, Nicopolis ad Istrum, Ulpia Augusta Trajana, Marcianopolis, Ratiaria ed Augusta. En il quart tschientaner s.C. è vegnida scritta a Nicopolis ad Istrum la Bibla da Vulfila che furma la suletta funtauna da la lingua gotica ed uschia da la pli veglia lingua scritta germana ch’è vegnida dada vinavant. === Reginavel bulgar === Sco origin da la statalitad bulgara vegn considerada la fundaziun dal Reginavel bulgar grond l’onn 632. Dapi il 6avel tschientaner èn Slavs e dapi l’onn 678 – suenter ch’il Reginavel bulgar grond ha chalà d’exister – er Bulgars sut [[Asparuch]] avanzads sin la [[Peninsla dal Balcan]]. Ensemen cun la populaziun traca e romana restanta han els furmà l’Emprim Reginavel bulgar (679 fin 1018; renconuschì il 681 tras [[Bizanz]]). Per tscherts temps ha quest reginavel cumpiglià bunamain l’entira Peninsla dal Balcan. L’emprima chapitala ha furmà la citad Pliska. Uschia è la Bulgaria daventada il terz stadi renconuschì en l’Europa ed in dals paucs, als quals l’Imperi roman oriental era tributar. Da l’uniun dals immigrants cun la populaziun locala è sa furmà il pievel dals Bulgars. [[Boris I]] è sa convertì l’onn 864 al cristianissem bizantin. Ses figl [[Simeon I]] (893–927), il pli impurtant regent da la Bulgaria, ha victorisà ils Serbs, Ungarais e Bizantins, ha endrizzà il patriarcat bulgar e promovì la litteratura vegl bulgara. Durant ses temp da regenza è er sa sviluppà a la curt roiala la scrittira cirillica. Simeon I è stà l’emprim regent ch’ha duvrà il titel ‹zar›; el sez sa numnava «zar dals Bulgars e ‹Rhomaioi›» (= Romans da l’ost, Bizantins). Sut la dinastia dals Komitopuls è Ocrida daventà la chapitala bulgara. Dal 972 fin il 1018 è il reginavel però vegnì successivamain sut il domini da Bizanz. Dapi il temp da regenza da [[Boris I]] da la Bulgaria en il 10avel tschientaner è il pajais vegnì cristianisà nà da Constantinopel, uschia che la gronda part dals Bulgars appartegnan fin oz a la cretta ortodoxa. La cristianisaziun ha manà ad in emprim temp da fluriziun culturala en il reginavel dal zar. A Preslav, Pliska ed Ocrida èn sa sviluppadas scolas, nà da las qualas la lingua e cultura vegl bulgara è er sa derasada sin ils ulteriurs pievels slavs. Cumbain che la cultura bulgara era segnada fermamain da la cultura bizantina, discurr’ins da l’emprima influenza dal sid dal territori slav e dal slav da baselgia vegl. La Bulgaria è stada sur lung temp in reginavel pussant che pudeva sa mesirar militarmain cun l’Imperi bizantin. Durant il temp da zar [[Petar I]] è sa furmada la cuminanza religiusa dals Bogomils, la quala vala cun sia litteratura sco propugnatura cunter la dogmatica da la baselgia e ch’ha influenzà il moviment dals cathars en l’Europa dal Vest.<ref>Gerhard Ecker: ''Bulgarien. Kunstdenkmäler aus vier Jahrtausenden von den Thrakern bis zur Gegenwart''. DuMont Buchverlag, Cologna 1984, ISBN 3-7701-1168-0.</ref> Ils frars [[Ivan]] e [[Teodor]] or da la chasa Assen han erigì en il dudeschavel tschientaner il Segund Reginavel bulgar cun Tarnovo en la Muntogna dal Balcan sco nova chapitala. Sia pli gronda extensiun ha quest reginavel, ch’ha existì tranter il 1186 ed il 1393, cuntanschì sut il zar [[Ivan Assen II]]. La chapitala Tarnovo è daventada il center cultural, spiertal e politic da l’Europa dal Sidost. Per ils contemporans valeva Tarnovo «a medem temp sco nov Jerusalem, Roma e Constantinopel».<ref>Gerhard Podskalsky: ''Theologische Literatur des Mittelalters in Bulgarien und Serbien 815–1459.'' Beck, Minca 2000, ISBN 3-406-45024-5, p. 74.</ref> Da la segunda influenza dal sid dal territori slav discurr’ins cur che blers scienziads slavs, surtut bulgars da la Scola da Tarnov (sco per exempel il metropolit [[Kiprian]] da pli tard) èn ids a star en la Rus da [[Moscau]] che daventava adina pli ferma; lur fugia stat en connex cun il fatg ch’ils Osmans penetravan dapi la fin dal 14avel tschientaner adina pli profund en il Balcan. === Domini osmanic, independenza === [[Datoteca:Shipka_Memorial.jpg|thumb|170px|Monument che regorda als crudads en la Guerra tranter la Russia e la Tirchia dal 1877/78]] Tranter il 1393 ed il 1396 è l’entira Bulgaria vegnida sut domini osmanic; quest temp d’occupaziun dueva durar bunamain 500 onns. Il 1444, en rom da la Battaglia da Varna, ha l’emprova d’in’armada polonais-ungaraisa sut [[Vładysłav III]], il retg da la [[Pologna]] e da l’[[Ungaria]], da liberar la Bulgaria fatg naufragi. Parts da la populaziun bulgara èn sinaquai sa convertids a l’islam. Vers il 1800 è sa furmada ina resistenza spiertala cun la pretensiun suenter independenza. En la Bulgaria hai dà ina renaschientscha naziunala. Tuttina sco en l’Europa dal Vest è er quest moviment sa referì a tradiziuns anticas ed ha gì l’intenziun da laschar reviver veglias tradiziuns bulgaras e bizantinas; ella ha però cumbattì la tendenza da hellenisar la societad. Il fatg ch’ils Tircs han abattì l’onn 1876 sanguinusamain la Sullevaziun d’avrigl e l’indignaziun ch’è suandada en l’entira Europa, ha manà a la Guerra tranter la Russia e la Tirchia dal 1877/78. Quella è vegnida manada cun tutta direzza ed ha chaschunà dad omaduas varts grondas sperditas. Suenter avair surpassà da mez enviern il Danubi e la Muntogna dal Balcan han las truppas russas survegnì il suramaun ed èn avanzadas fin curt avant Constantinopel. La Pasch da San Stefano ha mess il fundament per il stadi bulgar modern. === Principadi e zarissem === Suenter il Contract da Berlin, il qual è stà in cumpromiss tranter las pussanzas grondas, han ins furmà dus stadis bulgars. En il nord da la Muntogna dal Balcan ed en il sid dal Danubi è sa furmà il Principadi da la Bulgaria ch’era tributar envers l’Imperi osmanic ed il qual cumpigliava er il territori enturn la nova chapitala [[Sofia]]. En il sid da la Muntogna dal Balcan han ins fundà la provinza Rumelia da l’Ost cun Plovdiv sco sedia da la regenza; quella appartegneva nominalmain a l’[[Imperi osmanic]], ma disponiva d’in’atgna constituziun e vegniva regida d’in guvernatur bulgar-cristian instituì dal sultan osmanic, ma sut consentiment da las pussanzas grondas. La [[Macedonia]], che figurava anc en il Contract da San Stefano sco part dal stadi bulgar, è restada dal tuttafatg sut domini osmanic. Ils 16 d’avrigl 1879 han ins relaschà a Veliko Tarnovo l’emprima constituziun democratica. Il prinzi [[Alexander I]] (1879–1886) ha empruvà da chatschar tras refurmas internas, ha unì ils dus stadis bulgars e victorisà la [[Serbia]]; ma la finala è el vegnì detronisà tras in putsch che la [[Russia]] ha inscenà. L’onn 1887 è [[Ferdinand von Coburg-Gotha]] daventà prinzi; quel ha declerà il 1908 il distatgament absolut da l’Imperi osmanic ed ha surpiglià il titel da zar, uschia ch’il principadi è sa transfurmà en il zarissem bulgar. Ils success da las truppas bulgaras en l’[[Emprima Guerra dal Balcan]], tranter auter cun la conquista dad Adrianopel, na duevan betg sa repeter durant la [[Segunda Guerra dal Balcan]]. Entant che las forzas armadas bulgaras eran liadas a la front greca e serba, èn ils Rumens penetrads fin a Sofia. Ed ils Tircs han reconquistà Adrianopel. En l’Emprima ed en la Segunda Guerra mundiala ha la Bulgaria battì da vart da las Pussanzas Centralas resp. Pussanzas da l’axa. La chasa roiala e la populaziun èn s’opponids cun success cunter la deportaziuns dals Gidieus che vivevan entaifer ils cunfins dal 1941. En ils territoris occupads èn però vegnids extradids 11 343 Gidieus als Tudestgs.<ref>Raul Hilberg: ''Täter, Opfer, Zuschauer. Die Vernichtung der Juden 1933–1945.'' Fischer-Taschenbuch-Verlag, Francfurt a.M. 1990, ISBN 3-596-24417-X, p.&nbsp;807.</ref> === Èra socialistica – Republica populara da la Bulgaria === Ils 8 e 9 da settember 1944 ha l’Armada cotschna occupà la Bulgaria, e quai cumbain che quella n’è betg sa participada a l’invasiun da l’[[Uniun sovietica]] e na sa chattava uffizialmain betg en stadi da guerra cun l’Uniun sovietica. Suenter la fin da la [[Segunda Guerra mundiala]] è la Bulgaria vegnida sut influenza sovietica ed è daventada commembra dal [[Patg da Varsovia]]. Entant ch’igl è adina puspè sa furmà en auters pajais malaveglia u resistenza cunter il domini socialistic, hai dà en Bulgaria be fitg pauca resistenza organisada u individuala cunter il reschim da la partida communistica. Questa partida era arrivada a la pussanza suenter l’invasiun da l’Uniun sovietica il settember 1944. Sut controlla sovietica han gì lieu tranter il december 1944 ed il favrer 1954 ‹process› cunter las anteriuras elitas politicas. Dapli che 2700 umans èn vegnids sentenziads a la mort ed in dumber nunenconuschent han ins chatschà en champs, dischlocà u simplamain laschà svanir. Il prim da favrer 1945 han ins cumenzà ad exequir las painas da mort. Da quel temp è il dumber da commembers da la partida communistica creschì sin bundant 250&nbsp;000. Finamiras centralas eran il svilup d’ina societad communistica che dueva sa distinguer «sco societad senza classas, segnada da giustia, egualitad, umanitad en las relaziuns socialas, la brama da cuntanscher dapli, bainstanza e modernitad».<ref>Brunnbauer, p. 16s.</ref> Quai è stà ina gronda sfida, damai che la societad bulgara sa cumponiva per gronda part da structuras da purs pitschens ed era be pauc industrialisada. Suenter che l’Armada cotschna ha occupà il settember 1944 la Bulgaria, è [[Kimon Georgiev]] stà a la testa d’in putsch da la Front patriotica, il qual ha cupitgà ils 9 da settember 1944 la regenza transitorica sut [[Konstantin Vladov Muraviev]]. Sco successur da quel è Kimon Georgiev daventà per la segunda giada, suenter in curt temp d’uffizi ils onns 1934–1935, primminister ed ha segnà cun Moscau ina cunvegna d’armistizi. Ils 15 da settember 1944 è [[Vassil Kolarov]] daventà president provisoric da la nova Republica populara da la Bulgaria. Ils november 1945 è alura [[Georgi Dimitrov]] returnà suenter 22 onns exil en la Bulgaria; suenter l’aboliziun da la monarchia en rom d’ina votaziun dal pievel, è el daventà il nov primminister dal pajais. Durant ses temp d’uffizi è sa stabilisada la pussanza da la partida communistica. Tranter auter ha el laschà executar il politicher da l’opposiziun [[Nikola Petkov]] pervi d’auttradiment. En pli ha el segnà la nova constituziun da la Republica da la Bulgaria che s’orientava fitg ferm a quella da l’Uniun sovietica e preveseva en il paragraf 12 l’economia planisada. Dapi il 1947 è Dimitrov s’avischinà al schef da stadi jugoslav [[Josip Broz Tito]] ed ha fatg cun quel in contract d’amicizia. La finamira era da furmar ina federaziun tranter ils dus pajais, a la quala Dimitrov ha envidà il 1948 uffizialmain er la [[Rumenia]]. Quests plans n’eran betg coordinads cun Moscau ed han manà a ferma critica da vart da [[Stalin]], il qual ha fatg vegnir Tito e Dimitrov il favrer 1948 a Moscau. Georgi Dimitrov è mort ils 2 da fanadur 1949 en il sanatori Barvicha sper Moscau. Sia bara è vegnida embalsamada e sepulida a Sofia en in mausoleum erigì aposta per quest intent. Il 1949 ha sinaquai [[Valko Tschervenkov]] surpiglià las fatschentas da la regenza ed a partir dal favrer 1950 ha el er occupà il post dal schef da stadi. Tschervenkov era in grond aderent da Stalin ed ha er surpiglià il stil da regenza da quel. Suenter la mort da Stalin ils 5 da mars 1953 è Tschervenkov vegnì crititgà adina dapli e la finala sfurzà il 1956 da sa retrair. Sinaquai ha [[Anton Jugov]] mess ad ir la destalinisaziun dal pajais. Il politicher da la Bulgaria che dueva segnar il pli ferm l’èra socialistica dueva alura daventar [[Todor Schivkov]]; quel ha surpiglià il 1962 l’uffizi dal primminister e dueva restar sin quest post fin la vieuta l’onn 1989. Duas giadas (il 1963 ed il 1973) è il Comité central sa stentà en rom d’inscunters secrets da schliar la Republica populara da la Bulgaria sco stadi suveran e d’integrar quel sco 16avla republica socialistica en l’Uniun sovietica, ma adina adumbatten.<ref>Brunnbauer, p. 295.</ref> === La vieuta politica === Ils ultims onns dal reschim socialistic ha surtut la populaziun muslima stuì patir. Tut en tut èn fin a 370&nbsp;000 persunas vegnidas expulsadas en direcziun da la [[Tirchia]]. Resistenza da vart da la populaziun cunter il reschim n’hai però – sco gia ditg – strusch dà. Pir pervi da pressiun a l’intern da la partida è Todor Schivkov sa retratg ils 10 da november 1989, in di suenter la crudada dal [[Mir da Berlin]]. A l’intern da la partida avevi gia dà ils onns precedents intgins conflicts, damai ch’il curs da refurma ch’era vegnì instradà il 1988 avanzava memia plaun. Ils 18 da november 1989, suenter ch’ins ha vis che la partida na vuleva betg refurmar da rudent las structuras statals, han alura gì lieu a Sofia ed en autras grondas citads dal pajais demonstraziuns. Quellas èn l’emprim vegnidas organisadas da sindicats e da diversas uniuns; a partir dals 7 da december è il moviment d’opposiziun alura er sa furmà sin il plaun politic (en furma da l’Uniun da las forzas democraticas, SDS). === Suenter la vieuta === La fin da l’èra communistica è la finala vegnida sigillada en furma d’elecziun libras. Ils proxims onns han ins mess ad ir refurmas politicas ed economicas. Per part han regì ils anteriurs communists, per part represchentants da l’anteriur moviment d’opposiziun SDS ed il 2001 hai schizunt dà in intermezzo cun l’anteriur zar bulgar Simeon II da Sachsen-Coburg e Gotha ch’era returnà suenter 55 onns or da l’exil spagnol. El è stà dal 2001 fin il 2005 primminister e furma uschia en l’istorgia europeica il sulet monarc destituì ch’ha reacquistà la pussanza politica en rom d’ina elecziun democratica. Il 2004 è la Bulgaria daventada ensemen cun sis auters stadis commembra da la [[NATO]]. Il prim da schaner 2007 è il pajais daventà, ensemen cun la [[Rumenia]], commember da l’[[Uniun europeica]]. == Politica == Il sistem da partidas ch’è sa manifestà l’emprima giada suenter la Constituziun da Tarnovo dal 1878 cumulescha duas lingias da conflict sociopoliticas, las qualas èn restadas preschentas fin oz en il sistem politic da la Bulgaria. Per l’ina il conflict tranter la dretga e la sanestra resp. tranter partidas conservativas e liberalas, per l’autra il cuntrast tranter represchentants da tenuta prorussa e tals orientads pli ferm vers il vest. Ina terza lingia da conflict, quella tranter champagna e citads, è sa transfurmada suenter las [[Guerras dal Balcan]] dals onns 1912/13 e l’[[Emprima Guerra mundiala]] en il conflict tranter chapital e lavurants, il qual exista medemamain fin oz. Percunter n’èn mai sa manifestadas en la Bulgaria discrepanzas pli grondas tranter baselgia e stadi; probablamain è quai d’attribuir al fatg che la baselgia bulgar-ortodoxa ha giugà in’impurtanta rolla tar la fundaziun da la Bulgaria odierna e disponiva perquai d’ina vasta legitimitad. En l’index da democrazia dal 2016 è la Bulgaria stada sin plaz 47 da 167 stadis; las structuras dal pajais vegnan giuditgadas sco «incumplettas».<ref>[https://www.eiu.com/topic/democracy-index ''Democracy Index 2016''], consultà ils 13 da december 2013.</ref> === Parlament e regenza === [[Datoteca:Sofia_Parliament.JPG|thumb|220px|Edifizi dal parlament a Sofia]] Il parlament che sa cumpona da 240 represchentants vegn elegì mintga quatter onns. Per pudair entrar en il parlament sto ina partida cuntanscher almain 4&nbsp;% da las vuschs. Il pajais enconuscha la funcziun dal president sco chau dal stadi. Quel ha en emprima lingia funcziuns represchentativas. El è però a medem temp schefcumandant da l’armada. Las fatschentas da la regenza vegnan exequidas dal primminister cun ses ministers. === Politica exteriura === Sper las commembranzas gia menziunadas ([[Uniun europeica]] e [[NATO]]), fa la Bulgaria part da l’[[Organisaziun mundiala da commerzi]], dal [[Cussegl da cooperaziun per l'Europa dal Sidost]] e da la [[Cooperaziun economica da la Mar Naira]]. == Medias == Areguard la libertad da pressa è la Bulgaria vegnida rangada il 2017 da l’organisaziun Reporters senza cunfins sin plaz 109 da 180 stadis. Tenor il rapport correspundent è la situaziun da la libertad da pressa en il pajais «difficila» e la pli problematica en tut l’Uniun europeica. L’independenza da la pressa è surtut periclitada perquai che las medias, la politica e persunas da fatschenta èn entretschadas fitg ferm. La Bulgaria dispona mintgamai d’in emettur da radio e d’in emettur da televisiun statal (BNR e BNT) sco er da divers emetturs privats (bTV, Nova televizija, SKAT, TV Evropa e.a.). Tranter ils emetturs da radio privats dominescha Darik Radio. Il 2016 disponivan 58,5&nbsp;% da la populaziun d’in access a l’internet. == Sutdivisiun geografica == Tenor l’artitgel 2 da la constituziun bulgara dal 1991 vala il pajais sco «stadi unitar cun administraziun autonoma locala», en il qual n’èn admess nagins territoris autonoms. L’unitad territoriala ed administrativa da basa furma la vischnanca (Община/obschtina), en la quala ils organs da l’administraziun autonoma locala represchentan ils interess communals e furman la politica. Cuntrari a las vischnancas na vegn la segunda unitad territoriala, ils districts (област/oblast), betg administrada tras agens organs che vegnan elegids dal pievel. Tar l’oblast sa tracti il cuntrari d’in’unitad territoriala che vegn controllada d’in administratur statal elegì dal cussegl dals ministers en l’interess da l’administraziun statala. Tenor l’artitgel 143 da la constituziun ha l’administratur da procurar per la realisaziun da la politica statala ed el è responsabel per la protecziun dals interess naziunals e per l’urden public. == Militar == Las forzas militaras bulgaras sa cumponan da las forzas terrestras, da la marina e da l’aviatica militara e disponan en tut da 45&nbsp;000 schuldas. L’armada era resp. è involvida en operaziuns en divers pajais (t.a. [[Cambodscha]], [[Angola]], [[Tadschikistan]], [[Croazia]], [[Bosnia ed Erzegovina]], [[Eritrea]] ed [[Afghanistan]]). En pli ha la Bulgaria sustegnì ils [[Stadis Unids]] en la [[Guerra da l'Irac|Guerra da l’Irac]]. == Economia == === Istorgia da l’economia === La Bulgaria tutga tar ils pajais ch’èn entrads sco stadis agrars en il [[Cussegl per agid economic vicendaivel]] (COMECON) e ch’han per gronda part d’engraziar a quel lur industrialisaziun. Ins ha surtut augmentà l’industria greva che basegna grondas quantitads da materias primas e d’energia; a tschertas branschas sco la farmaceutica, la construcziun da maschinas e l’electronica èsi tuttavia reussì d’agir cun success en ils anteriurs martgads. Las marcas da computer Pravez, Izot, IMKO ed ES EVM producivan per tscherts temps fin a 40&nbsp;% da tut ils computers che vegnivan stgamiads entaifer il territori dal Cussegl per agid economic vicendaivel. Suenter ch’ils martgads da l’[[Uniun sovietica]] èn crudads davent è l’economia vegnida en ina gronda crisa, da la quala ella è pir sa revegnida dapi il 2004. L’industria da computers ch’era bain sviluppada è svanida dal tuttafatg. Ils onns 1989 fin 1995 èn las entradas effectivas ed il standard da viver ids enavos. Il sistem social, surtut il sistem da las assicuranzas da malsauns e da rentas, è quasi collabà dal tuttafatg. La regenza socialistica sut [[Schan Videnov]] n’è betg vegnida da schliar la crisa, mabain ha plitost satisfatg als interess da l’anteriura nomenclatura. La primavaira 1996 èn ils debits statals s’augmentads talmain ch’igl è prorutta ina greva crisa economica. Diversas bancas èn quasi daventadas insolventas sur notg; ed il stadi sez è vegnì en difficultads envers ses creditaders da l’exteriur. Sperond sin il sustegn da la [[Banca mundiala]] e dal [[Fond monetar internaziunal]] ha la regenza socialistica deliberà in program da spargn. 134 manaschis statals deficitars duevan vegnir serrads e cun privilegis fiscals han ins empruvà d’attrair investiders, surtut da l’exteriur. Ma per il Fond monetar internaziunal progrediva la privatisaziun memia plaun; per la concessiun d’ulteriurs credits ha el pretendì ch’i vegnia endrizzà in cussegl monetar e ch’il lev bulgar vegnia lià al marc tudestg en relaziun 1:1. Dapi l’introducziun da l’[[euro]] è il lev bulgar lià a quel en relaziun 1:1,95583. En il fratemp èn intginas interpresas internaziunalas sa stabilidas en Bulgaria. === Datas da basa === [[Datoteca:Neftohim.jpg|thumb|210px|Raffinaria sper Burgas]] L’economia da la Bulgaria è surtut concentrada en il sid dal pajais. Las regiuns las pli sviluppadas èn [[Sofia]], [[Burgas]], [[Stara Zagora]] sco er, en la Bulgaria dal Nord, [[Varna]]. La Bulgaria dal Nordvest è la regiun la pli pauc sviluppada (situaziun dal 2008). La Bulgaria sezza ha il pli bass product naziunal brut per abitant e la pli auta quota da povradad (21,8&nbsp;%) da tut ils pajais da l’[[Uniun europeica]] (situaziun dal 2009). La cumpart da l’economia privata al product naziunal brut è creschida successivamain e cumpigliava il 2004 72,7&nbsp;%. Cun stgaffir il cussegl monetar, consolidar las finanzas statalas, reducir l’indebitament vers l’ester e realisar vastas refurmas structuralas èsi reussì da stabilisar las relaziuns macroeconomicas. Tranter il 1998 ed il 2008 è il product interiur brut (PIB) creschì cuntinuadamain, en media per 5&nbsp;%. Tenor stimaziuns dal Fond monetar internaziunal ha il product interiur brut bulgar gì il 2016 ina valur da 52,4 milliardas dollars, quai che correspunda ad ina cumpart da 7369 dollars per persuna. Resguardond la paritad da la capacitad da cumpra è la valur schizunt dubel auta e correspunda a 144,6 milliardas dollars u 20 227 dollars per persuna.<ref name="IMF2010">Las datas statisticas surtut tenor [http://www.imf.org ''IMF, World Economic Outlook Database''].</ref> La quota da dischoccupads ha muntà il zercladur 2018 a 4,8&nbsp;% e sa chatta uschia sut la media da l’Uniun europeica. La dischoccupaziun da giuvenils ha muntà il 2017 a 14,4&nbsp;%. Il 2016 lavuravan 6,8&nbsp;% da tut las forzas da lavur en l’agricultura, 26,6&nbsp;% en l’industria e 66,6&nbsp;% en il sectur da servetschs. Il dumber total da las persunas occupadas vegn stimada sin 3,6 milliuns (2017); da quai èn 46,4&nbsp;% dunnas. Las pajas èn las pli bassas da l’entira Uniun europeica. Cumpareglià cun il product naziunal brut da l’Uniun europeica, exprimì en standards da la capacitad da cumpra, ha la Bulgaria cuntanschì il 2014 in index da 47 (EU-28:100).<ref name="eurostat">Tenor [http://appsso.eurostat.ec.europa.eu ''Eurostat''], consultà ils 2 da december 2016.</ref> En il Global Competitiveness Index che mesira la cumpetitivitad economica d’in pajais, ha la Bulgaria cuntanschì il 2017 il 49avel plaz da 137. En l’Index per libertad economica sa chattava il pajais il medem onn sin plaz 47 da 180.<ref>[http://www.heritage.org/index/ranking ''Ranking''], sin: heritage.org.</ref> === Import ed export === Ils pli impurtants bains d’export èn products chemics, electricitad, maschinas ed equipaments, victualias e products da giudiment, products da metal e d’atschal e textilias. Ils pli impurtants bains d’import èn products chemics, artitgels da consum, maschinas ed equipaments, products e combustibels minerals (surtut petroli criv e gas or da la [[Russia]]) sco er materias primas. === Economia d’energia === La dependenza d’energia da la Bulgaria è in pau pli bassa che la media da l’Uniun europeica. Il 2008 ha il pajais retratg 52,3&nbsp;% da si’energia da l’exteriur (media europeica 54,8&nbsp;%). Sin fundament da sia posiziun strategia sco er dal basegn a l’intern dal pajais ha la Bulgaria mess ad ir ils ultims onns numerus projects da muntada strategica che servan a la segirezza da provediment regiunala, naziunala ed europeica (planisaziun da conducts da gas natiral e d’ieli sco er d’ina segunda ovra atomara a Belene). Prioritad ha surtut il project da lingia da gas Nabucco, e quai tant per la Bulgaria sco er per l’Uniun europeica. Quel gida a moda essenziala a schliar divers problems da diversificaziun areguard las funtaunas e las vias da furniziun. Il nov conduct serva a segirar l’access als giaschaments da gas natiral situads en la regiun da la [[Mar Caspica]] e dal [[Proxim Orient]]. ==== Producziun d’electricitad ==== La producziun d’electricitad succeda surtut cun agid da l’ovra atomara Kosloduj (2000 MW; capacitad maximala oriundamain 3760 MW) e cun implants per producir energia termica (per ina buna part a basa da cotgla). Sper numerusas ovras idraulicas pli pitschnas vegn er investì en l’energia solara e da vent. Parcs da vent existan per gronda part en l’ost dal pajais (capacitad totala da l’energia da vent il 2013: 677 MW). === Relaziuns economicas === Il pli impurtant partenari da commerzi da la Bulgaria è la [[Germania]]. Bundant 5000 firmas tudestgas èn activas en il commerzi cun il pajais, da quai èn 1200 represchentadas al lieu. La Bulgaria ha anc adina in aut basegn d’investiziuns; ensemen cun il persunal bain scolà e las pajas relativamain bassas porscha il pajais bunas schanzas per investiziuns a lunga vista. Il investiturs principals furman l’[[Austria]], ils [[Pajais Bass]] e la [[Germania]] (situaziun dal 2008). === Agricultura === La Bulgaria èn in dals pajais principals per la cultivaziun da tubac oriental. Pli baud era il pajais schizunt il pli grond exportader da tubac en tut il mund. Dapi il 2010 na promova l’[[Uniun europeica]] però betg pli la cultivaziun da tubac, damai che quai na fiss betg cumpatibel cun las directivas da sanadad. En la val da rosas en la Bulgaria Centrala sa chatta la pli gronda regiun da cultivaziun da feglia da rosas (''Rosa damascena'') en tut il mund per gudagnar ieli da rosas. === Polluziun da l’ambient === Suenter l’onn 1950 han ins realisà en rom da l’economia planisada l’industrialisaziun dal pajais ed intensivà l’agricultura; quai è savens succedì a donn e cust da l’ambient. La promoziun surtut da l’industria greva, dal sectur d’energia e da las minieras, e quai a basa da tecnologias antiquadas, ha per part manà a polluziuns considerablas da l’aria, dal terren e da l’aua. Cun serrar blers lieus da producziun industrials en il decurs dals onns 1990 è la polluziun da l’ambient sa reducida cuntinuadamain. Tuttina èn anc necessarias grondas investiziuns per meglierar la situaziun. Gia il 1990 han ins stgaffì per quest intent in ministeri da l’ambient ed il 1991 è la protecziun da l’ambient vegnida definida en la constituziun sco finamira statala. === Corrupziun === La corrupziun furma en Bulgaria in grond problem. Per part ha l’Uniun europeica reducì contribuziuns da promoziun cun l’argument che las raschuns da quella vegnian cumbattidas memia pauc da vart dal stadi. Sin l’Index da percepziun da la corrupziun da Transparency International sa chattava la Bulgaria il 2017 sin plaz 75 da 172 pajais, ensemen cun la [[Tunesia]], il [[Kuwait]] e la [[Tirchia]].<ref>[https://www.transparency.org ''Corruption Perceptions Index 2016''], consultà ils 9 da favrer 2018.</ref> === Turissem === [[Datoteca:Sunny-Beach-BDimitrov.jpg|thumb|350px|Ressort da vacanzas sper la Mar Naira]] Il turissem è gia dapi ils onns 1970 in’impurtanta resursa da devisas dal pajais. Cun 8,2 milliuns turists sa chattava la Bulgaria l’onn 2016 sin plaz 41 dals pajais ils pli frequentads en tut il mund. Las entradas generadas tras il turissem han muntà il medem onn a 3,6 milliardas dollars. En Bulgaria datti en tut 10 lieus dal Patrimoni mundial da l’[[UNESCO]]. === Budget statal === Il budget statal ha cumpiglià il 2016 expensas en l’autezza da 17,89 milliardas dollars ed entradas da 18,44 milliardas dollars. Da quai è resultà in surpli da 1,3&nbsp;% dal product naziunal brut. Ils debits statals han muntà il 2016 a 9,6 milliardas dollars u 27,3&nbsp;% dal product naziunal brut. La Bulgaria tutga uschia tar ils pajais da l’Uniun europeica cun ils pli bass debits statals. Da las expensas statalas han ins impundì il 2005/06 (en % dal product naziunal brut): Per la sanadad 7,2&nbsp;%, per la furmaziun 4,5&nbsp;% e per il militar 2,6&nbsp;%.<ref name="CIA">Indicaziuns tenor [https://web.archive.org/web/20161001195751/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/bu.html ''The World Factbook''], consultà ils 13 da mars 2010.</ref> == Infrastructura == === Traffic === La Bulgaria furma in impurtant pajais da transit tranter l’[[Europa Centrala]] ed il Proxim Orient. Tras la Bulgaria mainan ils corridors da traffic paneuropeics IV ([[Dresden]]–[[Budapest]]–[[Craiova]]–[[Sofia]]–[[Thessaloniki]]), VII ([[Danubi]]), VIII ([[Durrës]]-[[Tirana]]–[[Skopje]]–[[Sofia]]–[[Burgas]]) e IX ([[Helsinki]]–[[Moscau]]–[[Bucarest]]–[[Dimitrovgrad]]–[[Alexandropolis]]). Il pajais dispona d’ina rait da traffic relativamain vasta. Quella cumpiglia la rait da viafier (viafier statala bulgara), la rait da vias (che cumpiglia però fin qua be paucas autostradas), quatter eroports (a Sofia, Varna, Burgas e Plovdiv), dus ports d’auta mar (a Burgas e Varna) e plirs ports pli pitschens (t.a. Sosopol, Baltschik sco er per lung dal Danubi). Fin il temp medieval tardiv è la navigaziun interna sin il flum Mariza stà d’impurtanza. La navigaziun sin il Danubi è percunter bundant main impurtanta per la Bulgaria che per auters pajais situads per lung dal flum. Il traffic sa splega en Bulgaria surtut sin via. Tranter las citads grondas curseschan bus da differentas interpresas; da las chapitalas da las provinzas en citads pli pitschnas existan colliaziuns regiunalas. La stad vegnan ultra da quai purschidas colliaziuns da las citads grondas en la gronda part dals lieus turistics a la costa da la Mar Naira. L’infrastructura da la viafier è in pau main buna. Uschia dura per exempel in viadi en tren da Sofia a Burgas (ca. 400&nbsp;km) radund sis uras e mez, entant ch’il bus dovra per quest tschancun be 5 uras. Sin intgins trajects è la viafier però pli bunmartgada ch’ils bus. Intginas citads da la Bulgaria (surtut Sofia e Burgas) furman la staziun finala da pliras colliaziuns europeicas; er l’Orient Express percurra la Bulgaria. En collavuraziun cun l’Uniun europeica è previs da colliar las lingias principalas a la rait europeica da trens ad auta sveltezza. == Cultura == === Art ed architectura === L’art enconuscha en la Bulgaria ina lunga tradiziun. Dal segund millenni a.C. èn sa mantegnids numerus crests-fossa e lavurs d’aurers dals Tracs. ==== Temp medieval e renaschientscha ==== [[Datoteca:Saint_Theodore_(Ceramic_icon).jpg|thumb|190px|Icona en la cheramica da Preslav]] Sco pli impurtant monument or da l’istorgia tempriva da la Bulgaria vala il reliev en grip Chavaltgader da Madara dal 8avel tschientaner che fa part dal Patrimoni cultural mundial da l’[[UNESCO]]. L’emprima chapitala Pliska era anc vegnida circumdada tenor l’exempel bizantin-roman cun fortezzas, ma disponiva a medem temp da palazs, baselgias, bogns e d’auters edifizis publics che renvieschan per part en lur furmas e tecnicas da construcziun a l’Asia Centrala ed al Proxim Orient. Quai n’ha però betg satisfatg als basegns egemonials dals zars bulgars, e zar [[Simeon I]], numnà il Grond, ha dischlocà l’onn 863 la chapitala en la citad Preslav ch’era medemamain fortifitgada fitg ferm. Da las baselgias e claustras da la citad è surtut da numnar la Baselgia radunda (u Baselgia dad aur) cun sias ritgas decoraziuns e las plattas da terracotga cun glasura (cheramica da Preslav), la quala è tipica per l’art bulgar da questa perioda. Cun la cristianisaziun dal reginavel bulgar han ins er erigì edifizis sacrals en autras citads, sco che mussan las perditgas impurtantas ad Ocrida (oz en la [[Macedonia dal Nord]]) u a Nessebar. Cuntrari a l’architectura da baselgia bizantina è gia sa manifestada qua avant la mesadad dal 10avel tschientaner la tendenza da revestgir ils mirs a moda decorativa. Cun il domini bizantin (1018–1185/86) èn er las influenzas nà da Bizanz daventadas pli fermas entaifer l’art bulgar. E la restauraziun dal reginavel bulgar l’onn 1185 ha fatg renascher l’art da l’emprim reginavel bulgar. A Tarnovo, la nova chapitala, è sa furmà in nov tip da baselgia pli pitschen, per ordinari ad ina nav, che mussa influenzas bizantinas, ma che cuntinuescha – cuntrari a l’art bizantin – cun la tendenza da decorar ritgamain ils mirs. Pli gronda independenza ha la pictura cuntanschì en ils frescos da Bojana (1259). Quels tutgan tar las perditgas da l’art figurativ las pli bain mantegnidas da l’entira Europa dal Sidost ed èn segnads d’in stil prest renaschimental. Dapi il 13avel e 14avel tschientaner è la Bulgaria er enconuschenta per sias iconas; quellas surpassan las reglas da las scolas tradiziunalas e duevan sa sviluppar a la represchentaziun d’iconas la pli individuala entaifer l’entir art da la baselgia ortodoxa. ==== Renaschientscha bulgara ==== Suenter la conquista da la Bulgaria tras ils Osmans è l’art cristian bulgar bunamain mo pli vegnì tgirà en claustras giud via. Artists bulgars èn però stads involvids en la vasta activitad da construcziun osmanica da quel temp. Dal 15avel fin il 18avel tschientaner dueva l’art da la republica da muntgs Athos esser decisiv. Cun la renaschientscha bulgara a la fin da l’occupaziun osmanica èn sa sviluppadas en las singulas parts da la Bulgaria blers novas scolas d’art (dapli che 40 èn enconuschentas), las qualas tutgan tuttas tar l’uschenumnà stil renaschimental. A medem temp è er l’entagl en lain sa sviluppà ad in art bulgar specific. Las pli impurtantas scolas d’art da quel temp èn quellas da Tschiprovzi, Debar e Samokov. Da quest’ultima duevan resortir blers dals artists ch’han ornà dal quel temp las baselgias e claustras dal pajais cun picturas. La pli famusa da quellas è la claustra da Rila ch’appartegna en il fratemp al Patrimoni cultural mundial da l’Unesco. ==== Temp modern ==== In impurtant artist dal temp modern è stà [[Jules Pascin]] (atgnamain Julius Pinkas) ch’è naschì il 1885 a Vidin. El ha vivì blers onns en [[Frantscha]], nua ch’el è er mort l’onn 1930, e vegn considerà sco pictur e graficher bulgar-franzos. Dal temp dal socialissem han ins erigì en bleras citads bulgaras edifizis monumentals a favur da la filosofia statala u da ses represchentants. Il pli famus bulgar insumma è [[Christo Javaschev]] ch’è daventà enconuschent sut ses prenum ed ensemen cun sia dunna Jeanne-Claude. El ha tranter auter zuglià en l’edifizi dal [[Reichstag]] a [[Berlin]] ed il Pont Neuf a [[Paris]]. === Musica === [[Datoteca:Bulgarischer_Dudelsack_Gajda_20100625.JPG|thumb|220px|Musicists da la Bulgaria da l’Ost sunan sin lur gajda fatga a maun]] La Bulgaria dispona d’ina lunga tradiziun dal chant choral. Il Chor statal ha gì grond success tras in agen stil; nundumbraivels chors da dunnas bulgars, sco per exempel [[Angelite]], èn oz enconuschents en tut il mund. L’instrument naziunal è, sper la flauta a trais parts kaval, la cornamusa gajda. En la gronda part dal pajais vegn sunada la djura gajda traca (a tuns auts), surtut per sautar, entant che la Muntogna Rhodopa sa serva oravant tut da la kaba gajda (a tuns bass) per accumpagnar balladas tristas. Pl raras èn las flautas da pasturs pli pitschnas svirka e duduk. La zurna, in’oboa a dratguir, sunan tradiziunalmain ils Roma e la minoritad tirca. Il pli enconuschent instrument a cordas è la lauta ad artg gadulca. Ultra da quai vegnan duvrads en la musica populara tradiziunala da la Bulgaria la lauta tambura, l’instrument ad artg gusle sco er ils schumbers tapan e tarambuka. Impurtants chantadurs bulgars èn tranter auter il tenor [[Ari Leschnikoff]] ch’ha appartegnì dal 1928 fin viaden en ils onns 1930 als Comedian Harmonists ed il chantadur d’operas [[Boris Christov]] che valeva sco in dals megliers bassists insumma. La chantadura d’origin bulgar [[Vesselina Kassarova]] tutga oz tar las mezzosopranistas las pli dumandadas. Cun [[Anna-Maria Ravnopolska-Dean]] deriva ina da las pli enconuschentas arpistas dal temp preschent da la Bulgaria. Ma er las chanzuns popularas bulgaras èn vegnidas famusas en tut il mund tras las chantaduras da [[Le Mystère des Voix Bulgares]] e [[Valja Balkanska]]. La chantadura da chanson e da pop franzosa [[Sylvie Vartan]] è medemamain oriunda da la Bulgaria. La musica populara bulgara dispona d’ina gronda varietad ritmica. Tacts nunusitads sco 5/8, 7/8 e 9/8 fan questa musica difficila da sunar. Blers musicists moderns en ils pli differents stils sa servan d’elements da la musica populara bulgara resp. da l’Europa dal Sidost. === Litteratura === Ils origins da la litteratura bulgara èn da chattar en il 8avel e 9avel tschientaner. A l’entschatta sa tracti surtut da cronicas sco er d’inscripziuns da fossa e d’edifizis da regents ed aristocrats bulgars en lingua greca, excepziunalmain er en la lingua dals Bulgars originars. La litteratura scritta en bulgar vegl è vegnida nudada en la scrittira cirillica ch’è sa furmada en la Bulgaria suenter la cristianisaziun en il 10avel tschientaner. A Pliska, en la residenza dal prinzi [[Boris I]], ad Ocrida situà en il vest sco er a Veliki Preslav, nua che [[Simeon I]] aveva spustà la chapitala bulgara, eran activs intgins dals scolars dals apostels slavs [[Kyrillos e Methodios]], tranter quels Kliment dad Ocrida, Konstantin da Preslav, Ioan Exarch e Tschernorizec Hrabar. Quest ultim ha scrit il tractat ch’è er vegnì enconuschent en la Serbia e la Russia per defender la scrittira slava ‹O Pismenach› (‹Davart las letras›). Il temp da regenza da Boris I e Simeon I vala sco ‹epoca dad aur› da la litteratura bulgara. La litteratura scritta en bulgar mesaun (er numnà slav da baselgia) cumpiglia apocrifas, biografias e cronicas; ina part da quests texts han ins translatà dal grec en il bulgar mesaun. In segund temp da fluriziun ha la litteratura bulgara enconuschì durant il 13avel e 14avel tschientaner; il center cultural furmava da quel temp la claustra ch’è vegnida fundada il 1350 en vischinanza da Tarnovo. A questa scola appartegnevan tranter auter il muntg Ciprian, Grigorij Camblak e Constantin Kostenezki; suenter la conquista da la Bulgaria han ils numnads er manà ils princips formals da la litteratura bulgara en il territori da la [[Serbia]], [[Rumenia]] e [[Russia]] odierna. Intgins dals pli impurtants auturs durant il temp dal domini osmanic èn stads [[Vladislav Gramatik]], [[Païssi da Hilandar]], [[Sophronius da Vraza]] ed ils frars [[Miladinovi]]; lur ovras èn surtut segnadas da la tschertga suenter l’identitad bulgara. En il 18avel tschientaner èn sa furmads dus geners, l’istoriografia e l’autobiografia. En rom da la renaschientscha bulgara ha la litteratura dal pajais cuntanschì in’ulteriura culminaziun. Las poesias patrioticas dals revoluziunars sco [[Christo Botev]], [[Ljuben Karavelov]] e las ovras da [[Jordan Jovkov]] e dal patriarc da la litteratura bulgara [[Ivan Vasov]] han influenzà decisivamain il temp dal cumbat per ina Bulgaria libra ed ils onns sequents. La litteratura en furma da regurdanzas dueva culminar en las ovras da [[Sachari Stojanov]] e [[Simeon Radev]]. L’access a la litteratura mundiala moderna dals onns enturn 1900 ha la litteratura bulgara chattà tras scripturs simbolistics sco [[Nikolai Liliev]], [[Dimtscho Debeljanov]], [[Pejo Javorov]], [[Christo Jassenov]], [[Teodor Trajanov]] e [[Nikolai Rainov]]. Impurtant en quest connex è er stà l’engaschament da l’expressionist e translatur [[Geo Milev]], il qual è però vegnì assassinà il 1925 tras forzas che stevan datiers da la regenza. Suenter auturs sco [[Atanas Daltschev]], [[Fani Popova-Mutafova]], [[Elin Pelin]] u [[Nikola Vapzarov]] marcheschan oz tranter auter [[Nedjalko Jordanov]], [[Jordan Raditsckov]], [[Nikolai Haitov]] e [[Georgi Markov]] la litteratura bulgara. === Folclora ed usits === Ina fitg impurtanta rolla entaifer l’istorgia culturala da la Bulgaria giogan la folclora ed ils usits; durant il domini osmanic-tirc n’han quels betg be gidà a mantegnair l’identitad naziunala, mabain han er promovì l’ulteriur svilup da l’art e da la litteratura. Colliadas stretgamain cun la moda da viver da lez temp e cun ils cumbats cunter ils Osmans èn surtut las chanzuns popularas (chanzuns d’eroxs, da festa, da rituals, d’amur ed epicas). Pervi da la multifariadad da lur texts e ritmus e la melodica originala (t.a. tonalitad dorica e frigica) èn quellas er oz popularas. En la Bulgaria vegn fatg la differenza tranter sauts en gruppa e solistics (choro resp. ratscheniza), ils quals èn oravant tut segnads da pass da saut cumplexs. Per ordinari vegnan ils sauts accumpagnads da la flauta da pasturs kaval, da la cornamusa gajda, dal schumber tapban sco er dals instruments ad artg gadulka e gusla. [[Datoteca:Martenitsa_Е21.JPG|thumb|220px|Martenizas]] In usit popular èn las Martenizas, pitschens penderliez u bratschlets da colur cotschen-alva ch’ins regala in a l’auter il prim da mars per l’entschatta da la primavaira. Per che las Martenizas portian fortuna las duai ins purtar fin ch’ins vesa l’emprima cicogna. Alura las pendan ins vi d’in rom d’ina planta (sche pussaivel dal cornal mastgel) e giavischa insatge. En la Bulgaria dal Sidost, en la regiun Strandscha, è ultra da quai derasà il currer sur fieu. Plinavant existan en las periodas sitgas vers la fin da la primavaira e la stad dus rituals da plievgia: German è ina poppa fallica che dunnas sepuleschan e cumplanschan a moda rituala en la Bulgaria dal Nord. En la Bulgaria da l’Ost van mattatschas da plievgia (Paparuda) da porta a porta e chantan chanzuns che supplitgeschan per plievgia. En tut las regiuns èn enconuschents ils gieus da carnaval dals Kukeri che represchentan ina sort da teater popular. En la Bulgaria da l’Ost sa preschentan quels durant l’emna avant il temp da curaisma ortodox, en l’ulteriura Bulgaria tranter Nadal e Bavania. Fitg sviluppà era en il temp medieval er l’artisanadi, il qual ins chatta oz surtut en ils costums naziunals creads cun bler fantasia (tailas da colur cun retgamadas, grev cliniez da metal, diversas cuvridas-chau). L’interess per la folclora e l’artisanadi existiva gia durant la renaschientscha naziunala. Dal temp dal domini communistic han ins promovì il mantegniment da la tradiziun cun organisar divers festivals da folclora, cun orchesters folcloristics, gruppas da saut, ina scol’auta a Kotel ed autras iniziativas. Percunter èn ids a perder elements che na sa cumportavan betg cun il maletg cumplessiv da la societad socialistica per motivs ideologics (t.a. visitar la messa da Nadal u da Pasca). Dapi la democratisaziun han ins però laschà reviver questas veglias tradiziuns. Cuntrari a la convenziun ch’è uschiglio derasada en l’entira Europa vala en Bulgaria il dar dal chau sco ‹na› ed il scurlattar il chau sco ‹gea›. Tenor la ditga va quai enavos sin in cumbattant per la libertad che saja vegnì dumandà cun il piz d’ina spada sut il mintun sch’el veglia restar en vita. === Cuschina === Ina tipica tschavera bulgara cumenza cun ina salata (schopska u thrakijska) tar in rakija (vinars) e la stad cun la schuppa fraida tarator. Sco spaisa principala vala la kebaptscheta u in brassà d’agnè, il kscheverme, kavarma ed autras spezialitads dal gril. A la fin suonda la baniza, ina pastizaria da pasta sfegliada. En la cuschina bulgara è ultra da quai fitg derasada la saturegia tschubriza e la ljuteniza che consista surtut da puré da paprica e da tomatas sco er las duas spezialitads da liongia lukanka e sucuk. === Dis da festa === Sper ils dis da festa religius (tenor il chalender gregorian) ed il prim da matg ([[di da lavur]]) vegnan commemorads en spezial: Il prim da favrer sco di da regurdientscha per las unfrendas dal reschim communistic; ils 3 da mars sco di da la liberaziun da la Bulgaria da l’[[Imperi Osmanic]] il 1878 (di da la festa naziunala); ils 6 da matg sco di da la valurusadad e da l’armada bulgara; ils 24 da matg sco di da l’illuminissem bulgar e da la cultura e litteratura slava; ils 6 da settember sco di da la reuniun da la Bulgaria cun la Rumelia da l’Ost il 1885; ils 22 da settember sco di da l’independenza bulgara il 1908; il prim da november sco di dal moviment da resvegl naziunal. Ultra da quai vegn regurdà ils 18 e 19 da favrer al di da la mort dal revoluziunar ed ideolog [[Vassil Levski]] ed ils 2 da zercladur a las 12 da mezdi resunan tut las sirenas en il pajais per commemorar la vita ed ovra dal cumbattant da libertad [[Christo Botev]]. == Societad == === Scienza/invenziuns === Il pli enconuschent scienzià da derivanza bulgara è probablamain [[John Vincent Atanasoff]] ch’è naschì en ils Stadis Unids. El è l’inventader dal calculatur digital electronic ed ha instruì fisica matematica. Medemamain in famus scienzià american-austriac-bulgar è [[Carl Djerassi]] che vala sco bab da la pirla anticonceptiva. === Sport === Avant la vieuta valeva il sport sco politica statala e blers sportists bulgars han fatg furora en tut il mund (surtut en disciplinas individualas). Suenter la vieuta è crudà davent il sustegn statal, uschia ch’han be pli pudì sa far valair sportists ch’avevan fitg grond talent e che derivavan per ordinari da famiglias da sportists. Il pli enconuschent exempel furman las soras Maleeva en il tennis, las qualas èn tuttas stadas en ils top-10 e da las qualas l’ultima, [[Magdalena Maleeva]], è sa retratga il 2005. En la Bulgaria exista ina lunga tradiziun en ils suandants sports: schah, lutga, auzar pais, boxar, volley, atletica leva e gimnastica ritmica. Il lutgader [[Nikola Stantschev]] è stà l’emprim victur olimpic bulgar. La squadra naziunala da ballape ha cuntanschì il 1994 en ils [[Stadis Unids]] il quart plaz. == Annotaziuns == <references/> == Litteratura == * L. Häfner: ''Zeittafel.'' En: K. Grothusen: ''Bulgarien.'' Vandenhoeck & Ruprecht, Göttingen 1990, p. 688–703. * H. Härtel, R. Schönfeld: ''Bulgarien: vom Mittelalter bis zur Gegenwart.'' Pustet, Regensburg 1998, p. 191–278. * Hans-Joachim Hoppe: ''Bulgarien: Hitlers eigenwilliger Verbündeter. Eine Fallstudie zur nationalsozialistischen Südosteuropapolitik.'' Stuttgart 1979. * Hans-Joachim Hoppe: ''Bulgarien.'' En: Wolfgang Benz (ed.): ''Dimension des Völkermords. Die Zahl der jüdischen Opfer des Nationalsozialismus.'' Minca 1991, p. 275–310. * Konstantin Jireček: ''Das Fürstenthum Bulgarien, seine Bodengestaltung, Natur, Bevölkerung, wirthschaftliche Zustande, geistige Cultur, Staatsverfassung, Staatsverwaltung und neueste Geschichte.'' 1891. * J. Jocov: ''Charakteristische Züge, Etappen und Unterscheidungsmerkmale der faschistischen Diktatur in Bulgarien 1923–31.'' En: ''Etudes Historiques'', tom II, Sofia 1965, p. 395–412. * Ana Karlsreiter: ''König Boris III. von Bulgarien und die bulgarische Außenpolitik 1938–43.'' Minca 2001. * G. Knaus: ''Bulgarien.'' Beck, Minca 1997, p. 76–91. * Reinhard Lauer (ed.): ''Die Bulgarische Literatur in alter und neuer Sicht.'' En: ''Opera Slavica.'' Nova retscha 26, Harrassowitz Verlag, Wiesbaden 1997. * Boris Marinov: ''Das bulgarische Parteiensystem im Wandel. Parlamentarische Tätigkeit und außerparlamentarische Entwicklung.'' Verlag Dr. Müller, Saarbrücken 2008, ISBN 3-639-06733-9. * Georgi Markov: ''Die Kulturexpansion des Dritten Reiches in Bulgarien: Wissenschaft, Hochschulbildung und Verbreitung der deutschen Sprache (1934–1939).'' En: ''Etudes Historiques'', tom VIII, Sofia 1978, p. 329–347. * Georgi Markov: ''Die nationalsozialistische ideologische Propaganda in Bulgarien (1933–1940).'' En: ''Etudes Historiques'', tom X, Sofia 1980, p. 273–292. * Marshall Lee Miller: ''Bulgaria during the Second World War.'' Stanford 1975. * Nissan Oren: ''Revolution Administered. Agrarianism and Communism in Bulgaria.'' Baltimore/Londra 1973. * Wolf Oschlies: ''Der Volksbund Zveno – Nahtstelle der bulgarischen Parteiengeschichte.'' Cologna 1971. * Wolf Oschlies: ''Bulgariens Juden in Vergangenheit und Gegenwart.'' En: ''Bulgarische Jahrbücher'', tom 2, Minca/Vienna 1974, p. 129–176. * Wolf Oschlies: ''Bulgarien – Land ohne Antisemitismus.'' Erlangen 1976. * Jürgen Plöhn (ed.): ''Sofioter Perspektiven auf Deutschland und Europa.'' Berlin 2006, ISBN 3-8258-9498-3. * Sabine Riedel: ''Bulgarien zwischen Subsistenzwirtschaft und Weltmarkt. Überlegungen zum Gestaltungsspielraum der Wirtschafts- und Sozialpolitik.'' En: ''Osteuropa'', 2003, 1, p. 58–76. * Sabine Riedel: ''Das politische System Bulgariens.'' En: Wolfgang Ismayr (ed.): ''Die politischen Systeme Osteuropas.'' VS Verlag für Sozialwissenschaften, 2010, ISBN 978-3-531-16201-0, p. 677–729. * Robert Schmitt: ''Kleines Handbuch Bulgarien.'' Baltic Sea Press, Rostock 2012, ISBN 978-3-942654-55-5. * Steven W. Sowards: ''Moderne Geschichte des Balkans. Der Balkan im Zeitalter des Nationalismus.'' BoD, Seuzach 2004, ISBN 3-8334-0977-0. * Rumiana Stoilova: ''Ethnische Differenzen unter Frauen am Beispiel Bulgariens.'' 2005. * Ilija Trojanow: ''Die fingierte Revolution. Bulgarien, eine exemplarische Geschichte.'' dtv, Minca 2006, ISBN 3-423-34373-7. * Daniel Ziemann: ''Vom Wandervolk zur Grossmacht: die Entstehung Bulgariens im frühen Mittelalter (7.–9. Jahrhundert).'' Böhlau Verlag, Cologna/Weimar 2007, ISBN 3-412-09106-5. == Colliaziuns == {{Commonscat|Bulgaria}} * [http://www.government.bg/ Pagina da la regenza da la Republica da la Bulgaria] * [http://www.nsi.bg/ Uffizi da statistica da la Bulgaria] * [http://www.diplo.de/Bulgarien Infurmaziuns davart il pajais] [[Categoria:Stadis da l'Europa]] [[Categoria:Artitgels recumandads (Stadis da l'Europa)]] {{Countries of Europe}} lsn25o5yr1syx01i1ysr21xbe22umpj 0 5556 163414 159713 2022-08-22T19:26:22Z InternetArchiveBot 16747 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki [[File:Karte_Bezirk_Porrentruy_2007.png|thumb|300px|District dal Porrentruy]] [[File:Porrentruy district.gif|thumb|Vopna]] Il '''District da Porrentruy''' ([[Lingua franzosa|franzos]]: District de Porrentruy; [[Lingua tudestga|tudestg]]: Bezirk Pruntrut) è in district dal [[chantun Giura]]. == Geografia == === Districts cunfinants === {{Cunfins |Nord = Doubs (FRA-I)<br/>Territoire de Belfort (FRA-I) |Nordost = Haut-Rhin (FRA-A) |Ost = |Sidost = [[Delémont (district)|Delémont]] |Sid = [[Franches-Montagnes (district)|Franches-Montagnes]] |Sidvest = |Vest = |Nordvest = }} == Vischnancas == {| class="boxshadow" cellpadding=5 style="margin:1em 1em 1.5em 1em; padding:5px; border:1px solid #aaa" |- ! style="text-align:center; background:#E00000; color:#fff" | Vopna ! style="text-align:center; background:#E00000; color:#fff" | Num da la vischnanca ! style="text-align:center; background:#E00000; color:#fff" | Abitants<br /><small>({{EWD|CH-JU}})</small> ! style="text-align:center; background:#E00000; color:#fff" | Surfatscha<br /><small>in km²</small> |- | style="text-align:center; background:#f0f0f0" | [[File:Alle-coat of arms.svg|25px|Alle]] | style="background:#f0f0f0" | [[Alle]] | style="text-align:right; background:#f0f0f0" | {{EWZ CH|CH-JU|6771}} | style="text-align:right; background:#f0f0f0" | 10,60 |- | style="text-align:center; background:#f0f0f0" | [[File:Ecubasseallaine.jpg|25px|Basse-Allaine]] | style="background:#f0f0f0" | [[Basse-Allaine]] | style="text-align:right; background:#f0f0f0" | {{EWZ CH|CH-JU|6807}} | style="text-align:right; background:#f0f0f0" | 23,05 |- | style="text-align:center; background:#f0f0f0" | [[File:Beurnevésin-coat of arms.svg|25px|Beurnevésin]] | style="background:#f0f0f0" | [[Beurnevésin]] | style="text-align:right; background:#f0f0f0" | {{EWZ CH|CH-JU|6773}} | style="text-align:right; background:#f0f0f0" | 5,09 |- | style="text-align:center; background:#f0f0f0" | [[File:Boncourt.jpg|25px|Boncourt]] | style="background:#f0f0f0" | [[Boncourt]] | style="text-align:right; background:#f0f0f0" | {{EWZ CH|CH-JU|6774}} | style="text-align:right; background:#f0f0f0" | 9,01 |- | style="text-align:center; background:#f0f0f0" | [[File:Bonfol-coat of arms.svg|25px|Bonfol JU]] | style="background:#f0f0f0" | [[Bonfol]] | style="text-align:right; background:#f0f0f0" | {{EWZ CH|CH-JU|6775}} | style="text-align:right; background:#f0f0f0" | 13,59 |- | style="text-align:center; background:#f0f0f0" | [[File:Bure.blason.png|25px|Bure]] | style="background:#f0f0f0" | [[Bure]] | style="text-align:right; background:#f0f0f0" | {{EWZ CH|CH-JU|6778}} | style="text-align:right; background:#f0f0f0" | 13,69 |- | style="text-align:center; background:#f0f0f0" | [[File:GW-JU-Clos du Doubs.png|25px|Clos du Doubs]] | style="background:#f0f0f0" | [[Clos du Doubs]] | style="text-align:right; background:#f0f0f0" | {{EWZ CH|CH-JU|6808}} | style="text-align:right; background:#f0f0f0" | 61,77 |- | style="text-align:center; background:#f0f0f0" | [[File:Coeuve-blazon.svg|25px|Coeuve]] | style="background:#f0f0f0" | [[Coeuve]] | style="text-align:right; background:#f0f0f0" | {{EWZ CH|CH-JU|6781}} | style="text-align:right; background:#f0f0f0" | 11,63 |- | style="text-align:center; background:#f0f0f0" | [[File:Cornol.jpg|25px|Cornol]] | style="background:#f0f0f0" | [[Cornol]] | style="text-align:right; background:#f0f0f0" | {{EWZ CH|CH-JU|6782}} | style="text-align:right; background:#f0f0f0" | 10,44 |- | style="text-align:center; background:#f0f0f0" | [[File:Courchavon-coat of arms.svg|25px|Courchavon]] | style="background:#f0f0f0" | [[Courchavon]] | style="text-align:right; background:#f0f0f0" | {{EWZ CH|CH-JU|6783}} | style="text-align:right; background:#f0f0f0" | 6,19 |- | style="text-align:center; background:#f0f0f0" | [[File:Courgena.jpg|25px|Courgenay]] | style="background:#f0f0f0" | [[Courgenay]] | style="text-align:right; background:#f0f0f0" | {{EWZ CH|CH-JU|6784}} | style="text-align:right; background:#f0f0f0" | 18,43 |- | style="text-align:center; background:#f0f0f0" | [[File:Courtedoux.ch.png|25px|Courtedoux]] | style="background:#f0f0f0" | [[Courtedoux]] | style="text-align:right; background:#f0f0f0" | {{EWZ CH|CH-JU|6785}} | style="text-align:right; background:#f0f0f0" | 8,22 |- | style="text-align:center; background:#f0f0f0" | [[File:Damphreux.jpg|25px|Damphreux]] | style="background:#f0f0f0" | [[Damphreux]] | style="text-align:right; background:#f0f0f0" | {{EWZ CH|CH-JU|6787}} | style="text-align:right; background:#f0f0f0" | 5,66 |- | style="text-align:center; background:#f0f0f0" | [[File:Fahy.Jura.CH.png|25px|Fahy]] | style="background:#f0f0f0" | [[Fahy]] | style="text-align:right; background:#f0f0f0" | {{EWZ CH|CH-JU|6789}} | style="text-align:right; background:#f0f0f0" | 7,78 |- | style="text-align:center; background:#f0f0f0" | [[File:Fontenais.blason.png|25px|Fontenais]] | style="background:#f0f0f0" | [[Fontenais]] | style="text-align:right; background:#f0f0f0" | {{EWZ CH|CH-JU|6790}} | style="text-align:right; background:#f0f0f0" | 20,00 |- | style="text-align:center; background:#f0f0f0" | [[File:Grandfontaine-coat of arms.svg|25px|Grandfontaine]] | style="background:#f0f0f0" | [[Grandfontaine]] | style="text-align:right; background:#f0f0f0" | {{EWZ CH|CH-JU|6792}} | style="text-align:right; background:#f0f0f0" | 8,98 |- | style="text-align:center; background:#f0f0f0" | [[File:Sin escudo.svg|25px|Haute-Ajoie]] | style="background:#f0f0f0" | [[Haute-Ajoie]] | style="text-align:right; background:#f0f0f0" | {{EWZ CH|CH-JU|6809}} | style="text-align:right; background:#f0f0f0" | 36,47 |- | style="text-align:center; background:#f0f0f0" | [[File:LaBaroche-Blazono.png|25px|La Baroche]] | style="background:#f0f0f0" | [[La Baroche]] | style="text-align:right; background:#f0f0f0" | {{EWZ CH|CH-JU|6810}} | style="text-align:right; background:#f0f0f0" | 31,06 |- | style="text-align:center; background:#f0f0f0" | [[File:Lugnez-coat of arms.svg|25px|Lugnez]] | style="background:#f0f0f0" | [[Lugnez]] | style="text-align:right; background:#f0f0f0" | {{EWZ CH|CH-JU|6793}} | style="text-align:right; background:#f0f0f0" | 5,10 |- | style="text-align:center; background:#f0f0f0" | [[File:CHE Porrentruy COA.png|25px|Porrentruy]] | style="background:#f0f0f0" | '''[[Porrentruy]]''' | style="text-align:right; background:#f0f0f0" | {{EWZ CH|CH-JU|6800}} | style="text-align:right; background:#f0f0f0" | 14,75 |- | style="text-align:center; background:#f0f0f0" | [[File:Rocourt-coat of arms.svg|25px|Rocourt]] | style="background:#f0f0f0" | [[Rocourt]] | style="text-align:right; background:#f0f0f0" | {{EWZ CH|CH-JU|6803}} | style="text-align:right; background:#f0f0f0" | 4,47 |- | style="text-align:center; background:#f0f0f0" | [[File:Vendlincourt-coat of arms.svg|25px|Vendlincourt]] | style="background:#f0f0f0" | [[Vendlincourt]] | style="text-align:right; background:#f0f0f0" | {{EWZ CH|CH-JU|6806}} | style="text-align:right; background:#f0f0f0" | 9,18 |- | style="text-align:center; background:#D8D8D8" | &nbsp; | style="background:#D8D8D8" | '''Total (2015)''' | style="text-align:right; background:#D8D8D8" | {{EWZ CH|CH-JU|B2603}} | style="text-align:right; background:#D8D8D8" | 335,12 |- |} == Toponimia == {| class="boxshadow" cellpadding=5 style="margin:1em 1em 1.5em 1em; padding:5px; border:1px solid #aaa" |- ! width="170" style="text-align:center; background:#E00000; color:#fff" | Franzos ! width="170" style="text-align:center; background:#E00000; color:#fff" | Patua ! width="170" style="text-align:center; background:#E00000; color:#fff" | Tudestg |- | style="background:#f0f0f0" | [[Alle]] | style="background:#f0f0f0" | (Alle) | style="background:#f0f0f0" | Hall |- | style="background:#f0f0f0" | [[Basse-Allaine]] | style="background:#f0f0f0" | ... | style="background:#f0f0f0" | ... |- | style="background:#f0f0f0" | [[Beurnevésin]] | style="background:#f0f0f0" | Beurnevéjin (D) | style="background:#f0f0f0" | Birschwiler |- | style="background:#f0f0f0" | [[Boncourt]] | style="background:#f0f0f0" | Boncouét (D) | style="background:#f0f0f0" | Bubendorf |- | style="background:#f0f0f0" | [[Bonfol]] | style="background:#f0f0f0" | Bonfô (D) | style="background:#f0f0f0" | Pumpfel |- | style="background:#f0f0f0" | [[Bure]] | style="background:#f0f0f0" | Bure (D) | style="background:#f0f0f0" | Burnen |- | style="background:#f0f0f0" | [[Clos du Doubs]] | style="background:#f0f0f0" | les Chôs-di-Doubs | style="background:#f0f0f0" | ... |- | style="background:#f0f0f0" | [[Coeuve]] | style="background:#f0f0f0" | Tieûve (D) | style="background:#f0f0f0" | Kufen |- | style="background:#f0f0f0" | [[Cornol]] | style="background:#f0f0f0" | Cornô (D) | style="background:#f0f0f0" | Gundelsdorf |- | style="background:#f0f0f0" | [[Courchavon]] | style="background:#f0f0f0" | Cortchavon (D) | style="background:#f0f0f0" | Vogtsburg |- | style="background:#f0f0f0" | [[Courgenay]] | style="background:#f0f0f0" | Cordgenaie (D) | style="background:#f0f0f0" | Jennsdorf |- | style="background:#f0f0f0" | [[Courtedoux]] | style="background:#f0f0f0" | Codgedoux (D) | style="background:#f0f0f0" | Ludolfsdorf |- | style="background:#f0f0f0" | [[Damphreux]] | style="background:#f0f0f0" | Daimfreux (D) | style="background:#f0f0f0" | ... |- | style="background:#f0f0f0" | [[Fahy]] | style="background:#f0f0f0" | Faihyi (D) | style="background:#f0f0f0" | ... |- | style="background:#f0f0f0" | [[Fontenais]] | style="background:#f0f0f0" | Fontenais (D) | style="background:#f0f0f0" | ... |- | style="background:#f0f0f0" | [[Grandfontaine]] | style="background:#f0f0f0" | Graindfontaine (D) | style="background:#f0f0f0" | ... |- | style="background:#f0f0f0" | [[Haute-Ajoie]] | style="background:#f0f0f0" | (Hâte-Aîdjoûe)<ref>https://web.archive.org/web/20220209131828/http://www.image-jura.ch/djasans/IMG/pdf/p28paiyisAidjolats3.pdf</ref> | style="background:#f0f0f0" | ... |- | style="background:#f0f0f0" | [[La Baroche]] | style="background:#f0f0f0" | ... | style="background:#f0f0f0" | ... |- | style="background:#f0f0f0" | [[Lugnez]] | style="background:#f0f0f0" | Niungnéz (D) | style="background:#f0f0f0" | ... |- | style="background:#f0f0f0" | [[Porrentruy]] | style="background:#f0f0f0" | Porreintru (D) | style="background:#f0f0f0" | Pruntrut |- | style="background:#f0f0f0" | [[Rocourt]] | style="background:#f0f0f0" | Rôcouét (D) | style="background:#f0f0f0" | ... |- | style="background:#f0f0f0" | [[Vendlincourt]] | style="background:#f0f0f0" | Veindlïncouét (D) | style="background:#f0f0f0" | Wendelinsdorf |- |} == Annotaziuns == <references/> {{Jura}} [[Category:Districts dal chantun Giura]] ilyp059o7dy7fpz87im9hu3cy02247v 0 5899 163423 161770 2022-08-22T20:13:43Z InternetArchiveBot 16747 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{Infobox terra |NUM = <font size="+1">'''Reginavel da la Svezia'''</font><br /> '''Konungariket Sverige'''<font size="-1"> (svedais)</font><br /> |MALETG-BANDIERA = Flag of Sweden.svg |MALETG-BANDIERA-LADEZZA = 150px |ARTITGEL-BANDIERA = |MALETG-VOPNA = Great coat of arms of Sweden.svg |MALETG-VOPNA-LADEZZA = 100px |ARTITGEL-VOPNA = |LINGUA-UFFIZIALA = [[lingua svedaisa|svedais]] <small>(sco er diversas linguas regiunalas e minoritaras)</small> |CHAPITALA = [[Stockholm]] |FURMA-DA-STADI = monarchia parlamentara |FURMA-DA-REGENZA = |SCHEF-DA-STADI = retg [[Carl XVI Gustaf]] |SCHEF-DA-REGENZA = primminister [[Stefan Löfven]] |SURFATSCHA = 438&nbsp;575,8<ref>[http://www.scb.se/statistik/_publikationer/OV0904_2013A01_BR_00_A01BR1301.pdf Annuari statistic da la Svezia 2013.]</ref> |ABITANTS=9&nbsp;906&nbsp;331<ref name="population">{{cite web|url=http://www.scb.se/en_/Finding-statistics/Statistics-by-subject-area/Population/Population-composition/Population-statistics/ |title=Population Statistics |publisher=[[Statistics Sweden]] |accessdate=21 January 2016}}</ref> (dec. 2015) |SPESSEZZA-DA-LA-POPULAZIUN = 22 |MUNAIDA = [[crona svedaisa]] (SEK) |IMNI-NAZIUNAL = ''[[Du gamla, Du fria]]'' |DI-DA-LA-FESTA-NAZIUNALA = 6 da zercladur |FUNDAZIUN = |ZONA-D-URARI = UTC+1 MEZ<br />UTC+2 MESZ (dal mars fin l’october) |NUMER-DA-L-AUTO = S |INTERNET-TLD = .se |PRESELECZIUN-TELEFON = +46 |MALETG-POSIZIUN = EU-Sweden.svg |MALETG1 = Sw-map,_CIA_World_Factbook.png }} La '''Svezia''' (svedais ''Konungariket Sverige'' u simplamain ''Sverige'') è ina monarchia parlamentara situada en l’[[Europa dal Nord]]. Il territori dal stadi cumpiglia la part orientala da la [[Peninsla Scandinava]] sco er las inslas [[Gotland]] ed [[Öland]]. La Svezia fa part dal [[Cussegl dal Nord]] e tutga dapi il 1995 tar l’[[Uniun europeica]]; cuntrari a la [[Norvegia]] ed al [[Danemarc]] n’è la Svezia dentant betg commembra da la [[NATO]]. == Geografia == La Svezia cunfinescha cun il [[Kattegat]] – la mar situada en il vest en direcziun dal Danemarc –, cun la [[Norvegia]] e la [[Finlanda]] sco er cun la [[Mar da l’Ost]]. Tar la Svezia tutgan radund 221 800 inslas; las trais grondas èn [[Gotland]] (2994 km²) ed [[Öland]] (1347 km², situadas omaduas en la [[Mar da l’Ost]]) sco er [[Orust]] (346&nbsp;km², al nord da [[Göteborg]]). L’extensiun maximala dal pajais dal nord al sid munta a 1572&nbsp;km, da l’ost al vest a 499 km. Il cunfin statal situà sin la terra ha ina lunghezza da 1619&nbsp;km vers la Norvegia, resp. da 586 km vers la Finlanda.<ref>[http://www.scb.se/statistik/_publikationer/OV0904_1750I05_BR_03_A01SA0601.pdf Tuttas indicaziuns tenor: ''SCB – Geografiska uppgifter'', p. 20] (datoteca pdf 733&nbsp;kB).</ref> Grondas parts dal pajais èn planivas u collinusas. Vers il cunfin norvegiais munta il [[Massiv Scandinav]] percunter fin a 2000&nbsp;m sur mar. Il pli aut punct dal pajais furma il [[Kebnekaise]] (2111&nbsp;m&nbsp;s.m.). Sur l’entir pajais èn repartids 29 parcs naziunals; ils gronds dad els giaschan en il nordvest. === Topografia === La Svezia dal Sid e Svezia Centrala ([[Götaland]] e [[Svealand]]) cumpiglian radund dus tschintgavels dal pajais ed èn partidas dal sid al nord en trais cuntradas grondas. La Svezia dal Nord ([[Norrland]]) cumpiglia ils ulteriurs trais tschintgavels ed è partida dal vest a l’ost en trais cuntradas grondas. Ils flums ils pli lungs dal pajais èn [[Klarälven]], [[Torne älv]], [[Dalälven]], [[Ume älv]] ed [[Ångermanälven]]. Ils pli gronds lais èn [[Vänern]], [[Vättern]], [[Mälaren]] e [[Hjälmaren]]. ==== Svezia dal Sid e Svezia Centrala ==== [[Datoteca:Öresundsbron_i_solnedgång_2.jpg|thumb|210px|La punt dad Öresund che collia la Svezia cun il Danemarc]] La part il pli al sid dal pajais, la provinza istorica [[Skåne]], furma ina prolungaziun da la planira da la [[Germania dal Nord]] e dal [[Danemarc]]. Qua giascha er il punct il pli bass dal pajais (2,4&nbsp;m sut il spievel da la mar) ed il punct situà il pli al sid ([[Smygehuk]]). Vers nord suonda l’auta planira da la Svezia dal Sid, ina regiun che cumpiglia in grond dumber da lais lunghents ch’èn sa furmads en il temp da glatsch tras erosiun. La terza cuntrada gronda furma la foppa da la Svezia Centrala. I sa tracta d’ina cuntrada planiva, sfendagliusa ch’enserra grondas planiras, muntognas a plateaus, fiords e lais. ==== Svezia dal Nord ==== En il vest da la Svezia dal Nord giaschan las Muntognas Scandinavas che furman il cunfin vers la Norvegia. Ils singuls pizs da questa chadaina da muntognas cuntanschan autezzas tranter 1000 e 2000 meters sur mar. Il punct il pli al nord dal pajais giascha al cunfin dals trais pajais Norvegia, Svezia e Finlanda ([[Treriksröset]]). Vers ost suonda l’avantterren che cumpiglia la pli gronda surfatscha da tut las regiuns grondas da la Svezia. Vers la muntogna èn situadas autas planiras sin in’autezza da 600 fin 700 meters. A quellas suondan regiuns collinusas che sa sbassan vers l’ost. Qua èn er situads ils gronds giaschaments da metals dal pajais (fier, arom, zinc e plum). Ils gronds flums da la Svezia naschan en il Massiv Scandinav e culan quasi parallel in sper l’auter en valladas profundas vers la [[Mar da l’Ost]]. Per lung la riva da la Mar da l’Ost è situada la regiun da costa che vegn interrutta tranter [[Härnösand]] ed [[Örnsköldsvik]] d’in bratsch da l’avantterren che tanscha fin a la mar ([[Höga Kusten]], parc naziunal). === Geologia === Grondas parts da la Svezia consistan da grip primitiv sco gnais e granit. En il [[Jämtland]] ed en parts da la Svezia Centrala e Svezia dal Sid (uschia per exempel era sin las inslas [[Öland]] e [[Gotland]]) èn per part avant maun vastas stresas che derivan dal silur. Durant ils temps da glatsch era la Peninsla Scandinava cuverta dal tuttafatg cun glatsch. La pressiun ed il moviment da las massas da glatsch han furmà a moda decisiva vastas parts da la cuntrada. Il grond glatscher scandinav dal davos temp da glatsch ha dissegnà la cuntrada odierna cun ses numerus lais, flums e cascadas. Il regress dal glatscher è stà accumpagnà da process da mular e stgavorgiar ch’han manà – sper las morenas – als deposits caracteristics da crappels e crappa radunda che vegnan numnads en svedais ''åsar''. In factur ch’è anc oz impurtant, è l’auzament dal terren. Durant il temp da glatsch avevan las massas da glatsch smatgà giu la crusta da la terra; dapi ch’il glatsch è luà (ca. 10&nbsp;000&nbsp;a.C.), è quella s’auzada successivamain per radund 800 meters. Anc oz munta l’auzament annual tut tenor regiun 6 fin 11 mm. === Clima === Il clima da la Svezia è relativamain miaivel per la posiziun geografica dal pajais. Il factur climatic dominant furma il Current dal Golf nà da l’[[Atlantic]]. Grondas parts da la Svezia èn perquai segnadas d’in clima umid cun bleras precipitaziuns e differenzas da temperatura relativamain pitschnas tranter stad ed enviern. I dat dentant er regiuns ch’enconuschan in clima continental caracterisà da precipitaziuns bassas e da grondas differenzas da temperatura tranter la stad e l’enviern. Igl èn quai en emprima lingia las autas planiras da la Svezia dal Sid, plinavant parts da l’avantterren dal Massiv Scandinav. In clima polar datti be en l’auta muntogna al nord dal pajais. La Svezia s’extenda dal 55avel al 69avel grad da latituda, uschia ch’ina part dal pajais giascha al nord dal circul polar. Perquai enconuscha il pajais ina differenza considerabla tranter ils lungs dis da stad e la lunga stgiradetgna d’enviern. === Flora e fauna === [[Datoteca:Moose-Gustav.jpg|thumb|200px|Elan en il parc natiral da Grönåsen]] La Svezia dal Nord è segnada da vasts guauds da coniferas boreals. Vers sid prendan lura ils guauds maschadads suramaun. Ils guauds da feglia en il sid dal pajais han ins per part runcà per gudagnar terren cultivà; per part èn els er vegnids remplazzads tras guauds da coniferas che creschan pli spert. Las inslas Gotland ed Öland èn segnadas da cundiziuns climaticas e geologicas in pau spezialas ed enconuschan perquai ina flora ordvart ritga e rara. Tranter auter creschan qua plantas che cumparan uschiglio be sin il [[Balcan]]. Menziun speziala meritan las numerusas spezias d’orchideas. Entaifer la fauna han surtut il tschierv ed il portg selvadi puspè pudì sa sviluppar en il sid dal pajais a vastas populaziuns, suenter che questas spezias eran quasi vegnidas extirpadas dal tuttafatg en il 18avel e 19avel tschientaner. Il chavriel arriva in pau pli lunsch vers nord ch’il tschierv, ma er ses territori da derasaziun è limità sin la Svezia dal Sid e la Svezia Centrala. La Svezia è dentant enconuschenta surtut pervi dal pli grond dumber d’elans en tut l’Europa. Quels muntan in privel considerabel per il traffic sin via: l’onn 2006 hai dà bunamain 5000 accidents cun elans. Ils davos onns è plinavant il dumber dad urs, lufs e lufs-tscherver creschì considerablamain. Il 1909 ha la Svezia endrizzà sco emprim pajais en l’Europa parcs naziunals. Fin oz èn radund 11&nbsp;% da la surfatscha dal pajais protegids sco parcs e reservats da la natira resp. en furma dals 29 parcs naziunals. En avegnir èsi previs d’anc augmentar considerablamain questa surfatscha.<ref>[https://web.archive.org/web/20080302103340/http://www.naturvardsverket.se/sv/Arbete-med-naturvard/Skydd-och-skotsel-av-vardefull-natur/Forslag-till-nya-nationalparker/Forslag-om-13-nya-nationalparker/ ''Förslag om 13 nya nationalparker''] (versiun dals 2 da mars 2008).</ref> == Populaziun == La Svezia dumbra radund 9,906 milliuns abitants. 90,8&nbsp;% èn Svedais, 2,5&nbsp;% uschenumnads Finais da la Svezia (l’entira Finlanda ha appartegnì sur tschientaners a la Svezia). Finais furman ina gronda gruppa a [[Tornedalen]], ils blers dad els vivan però en la Svezia Centrala. Suenter la [[Segunda Guerra mundiala]] èn blers immigrants da la Finlanda arrivads en Svezia; ils uffants da quests lavurers esters discurran savens anc finais sco lingua materna. Oz vivan radund 20&nbsp;000 [[Sams]] en Svezia. Ils blers dad els èn s’assimilads: be paucs vivan da la tratga da rens e la chatscha e pestga che furmavan las professiuns tradiziunalas dals Sams na giogan praticamain nagina rolla pli. La tratga da rens ha cumenzà pir vers la mesadad dal 17avel tschientaner, cura ch’il management da guerra da [[Gustav II Adolf]] consumava adina dapli daners da taglia. Giond en tschertga da novas funtaunas da gudogn, han ins er fatg tributars ils Sams. Damai che la chatscha tradiziunala na purtava betg avunda entradas, han quels cumenzà a dumestitgar ed allevar ils rens. Radund 14&nbsp;% da la populaziun svedaisa è naschida a l’exteriur. La gruppa la pli gronda furman ils [[Fins]] cun radund 175&nbsp;000 persunas. Ulteriuras gruppas pli grondas derivan da l’[[Irac]] (109&nbsp;000), da l’anteriura [[Jugoslavia]] (72&nbsp;000; vitiers vegnan anc 55&nbsp;000 persunas da la [[Bosnia-Erzegovina]]), da la [[Pologna]] (63&nbsp;000) e da l’[[Iran]] (57&nbsp;000).<ref>''Statistics Sweden'': [http://www.scb.se/statistik/_publikationer/BE0101_2008A01_BR_BE0109TEXT.pdf ''Beskrivning av Sveriges befolkning 2008''], p. 46.</ref> Menziun speziala meritan plinavant ils radund 90&nbsp;000–120&nbsp;000 [[Assirs]] cristians. Be enturn la citad [[Södertälje]], al sidvest da [[Stockholm]], vivan radund 20&nbsp;000 dad els. La gronda part appartegna a la baselgia ortodoxa da la [[Siria]]. L’onn 2008 dumbrava la Svezia 562&nbsp;100 persunas ch’eran burgaisas d’auters stadis (radund 6&nbsp;% da la populaziun dal pajais). La gronda part dad els derivava dals pajais vischinants [[Finlanda]] (77&nbsp;000), [[Danemarc]] (39&nbsp;000) e [[Norvegia]] (35&nbsp;000). La pli gronda gruppa d’ordaifer la Scandinavia furmavan ils [[Iracais]] (48&nbsp;000).<ref>''Statistics Sweden'': [http://www.scb.se/statistik/_publikationer/BE0101_2008A01_BR_BE0109TEXT.pdf ''Beskrivning av Sveriges befolkning 2008''], p. 64.</ref> Bleras persunas da pajais dal [[Proxim Orient]] èn arrivadas en ils onns 1990 pervi da la politica d’asil liberala dal pajais. Il dumber da naschientschas giascha cun 1,85 uffant per dunna (2006) sut la sava da reproducziun (2,1 uffant per dunna), ma tuttina marcantamain sur la media da l’Uniun europeica che muntava il 2005 a 1,52 uffants. === Lingua === [[Datoteca:Distribution-sv.png|thumb|200px|Derasaziun da la lingua svedaisa]] Dapi il fanadur 2009 n’è il [[svedais]] betg be de facto, mabain er de jure la lingua uffiziala dal pajais. A [[Tornedalen]], per lung il cunfin svedais-finais, discurra radund la mesadad da la populaziun [[finais da Tornedalen]] (''Meänkieli''). Il [[sami]] vegn anc duvrà d’intginas milli persunas sco lingua principala; els tuts fan dentant er diever dal svedais. En Svezia èn il [[finais]], il [[finais da Tornedalen]], il [[jiddic]], il [[romani]], il [[sami]] e la [[lingua da segns svedaisa]] renconuschids sco linguas minoritaras. Bunamain 80&nbsp;% da la populaziun svedaisa discurra [[englais]] sco lingua estra. Per l’ina furma l’englais l’emprima lingua estra en scola; per l’autra vegnan films englais per regla emess a la televisiun senza sincronisaziun (be cun suttitels svedais). Sco segunda lingua estra elegia la gronda part dals scolars il spagnol. Er il [[tudestg]] ed il [[franzos]] vegnan purschids sco segundas linguas estras; fin il 1945 era il tudestg en Svezia ed en tut la [[Scandinavia]] l’emprima lingua estra. Il [[norvegiais]] ha fermas sumeglientschas cun il svedais e vegn perquai chapì detg bain. Per il danais vala quai damain, en spezial ordaifer las anteriuras regiuns danaisas [[Halland]], [[Blekinge]] e [[Schonen]]. Il [[finais]] na furma percunter betg ina lingua indogermana e sa differenziescha perquai fermamain da las linguas scandinavas. === Religiun === Il 2009 appartegnevan 71,3&nbsp;% da la populaziun svedaisa a la [[baselgia evangelic-luterana]]. Quella ha furmà dal 1527 al 1999 la baselgia naziunala dal pajais. Dapi il 2000 sa diminuescha il dumber da commembers marcantamain. La segund gronda cuminanza religiusa furman ils [[muslims]] cun radund 250&nbsp;000 cartents (2,7&nbsp;%). La [[baselgia roman-catolica]] ha 150&nbsp;000 commembers (1,6&nbsp;%) e la [[baselgia ortodoxa]] radund 100&nbsp;000 (1,1&nbsp;%). Daspera datti en Svezia radund 23&nbsp;000 [[Testimonis da Jehova]] (0,25&nbsp;%) e radund 10&nbsp;000 persunas ch’appartegnan a la [[cuminanza religiusa gidieua]]. === Sistem da furmaziun === Il sistem da furmaziun svedais cumpiglia quatter partiziuns: sectur prescolar, scola, scolas autas ed universitads, furmaziun da creschids. La scola obligatorica dura nov onns (dal 7avel al 16avel onn da vita). Silsuenter pon ins frequentar ina furmaziun gimnasiala facultativa che dura trais onns. Radund 30&nbsp;% dals giuvenils ch’han terminà il gimnasi cumenzan entaifer tschintg onns cun in studi. === Vita sociala === Ils onns 1970 è il term ‹model svedais› daventà enconuschent lunsch enturn sco furma dal stadi d’assistenza sociala cun purschidas fitg vastas. Quest model ha furmà il resultat d’in svilup da radund tschient onns. Emprims fundaments dal sistem social eran vegnids mess tranter il 1890 ed il 1930. Suenter che la partida dals lavurers socialdemocratica è vegnida al timun il 1932, è il svilup dal stadi social alura vegnì declerà sco project politic prioritar. Il sistem social svedais cumpigliava la finala tut las vegliadetgnas, da l’uffant pitschen (en furma da l’assistenza per uffants communala) fin als pensiunads (en furma dal provediment d’attempads communal). Ils davos onns èn dentant stadas necessarias grondas midadas: Per l’ina ha ina gronda crisa economica a l’entschatta dals onns 1990 manà a reducziuns da las prestaziuns socialas. Per l’autra ha il svilup demografic actual necessità ina restructuraziun radicala dal sistem da rentas; quel è oz lià al svilup economic. == Istorgia == La Peninsla Scandinava vegn menziunada l’emprima giada en la ''Naturalis historia'' da [[Plinius il Vegl]] l’onn 79&nbsp;s.C. L’onn 98 descriva [[Tacitus]] en si’ovra ''Germania'' ils Sueons che duain viver «en l’Ocean sez» e ch’hajan in’immensa flotta. Sin la charta dal mund da [[Ptolemeus]] da l’onn 120 è la Scandinavia vegnida chartografada per l’emprima giada. Durant il temp medieval tempriv (radund 800 fin 1000) han ils [[Vikings]] dominà las mars e costas europeicas. Ils Vikings svedais s’orientavan en emprima lingia vers ost, en direcziun da la [[Russia]] odierna. A partir dal 9avel tschientaner èn els sa participads a l’erecziun dal Reginavel da Kiev che dueva furmar il stadi precursur da la [[Russia]], [[Ucraina]] e [[Bielorussia]] odierna. L’emprim contact cun il cristianissem è resultà da l’activitad missiunara da sontg [[Ansgar]], l’archuvestg da [[Hamburg]] e [[Brema]]. Enturn ils onns 830 e 853 ha el fatg dus viadis da missiun ch’èn l’emprim stads senza grond success. Ma l’onn 1008 ha [[Olof Skötkonung]], il retg da la Svezia, sa laschà battegiar. Tuttina èn grondas parts da la populaziun restadas pajaunas anc fin viaden en il 12avel tschientaner. Il retg [[Erik IX]] è schizunt vegnì assassinà il 1160 da ravugls anticristians suenter ch’el aveva visità la messa. L’onn 1397 ha la regina dal Danemarc [[Margarethe I]] furmà l’[[Uniun da Kalmar]]. Tras ierta e maridaglia aveva ella retschet avant tant la curuna norvegiaisa sco er la svedaisa. Quest’uniun da trais reginavels sut ils retgs d’uniun danais ha existì fin il 1523, cumbain ch’i n’als è betg reussì da metter tras ina pussanza centrala. Vers la fin da si’existenza è l’Uniun da Kalmar vegnida tribulada pli e pli fitg tras cumbats interns ch’han gì lieu en spezial tranter la pussanza roiala centrala e la noblezza auta. Per tscherts temps èn ils retgs d’uniun er stads renconuschids en Svezia, ma tranteren ha regì il retg svedais [[Karl Knutsson]] (1448−57, 1464−65 e 1467−70) resp. administraturs dal Reginavel da la Svezia. Il conflict ha culminà sut il regent dal stadi svedais [[Sten Sture il Giuven]]. Il retg d’uniun danais [[Christian II]] ha battì ses adversari svedais il 1520 ed ha fatg exequir il november dal medem onn radund tschient opponents en l’uschenumnada [[Mazzacra da Stockholm]]. [[Datoteca:Gripsholms_slott_1.jpg|220px|thumb|Il chastè da Gripsholm è vegnì erigì il 1537 sut Gustav I Wasa]] Questa direzza da vart dal retg d’uniun danais ha provocà la revolta da [[Gustav Wasa]], ch’è vegnì numnà il 1521 regent dal stadi, ed ha la finala manà a la fin da l’Uniun da Kalmar. L’onn 1523 è Gustav I Wasa vegnì elegì sco retg. Suenter la revolta pativa il Reginavel da la Svezia sut auts daivets e Gustav I ha tschertgà pussaivladads da megliurar la situaziun finanziala. Ina mesira è stada la reorganisaziun dal monopol da pestga. Medemamain colliada cun la situaziun finanziala precara da quel temp è stada la refurmaziun dal pajais. Ils frars [[Olavus]] e [[Laurentius Petri]] avevan fatg en Germania l’enconuschientscha da [[Martin Luther]]. Damai ch’il luteranissem steva en opposiziun cun las claustras, ha quai purschì la chaschun da megliurar las finanzas statals. Per quest motiv ha il retg sustegnì ils frars Petri. Uschia è la refurmaziun vegnida introducida pass per pass, a l’entschatta per part senza che la populaziun fiss vegnida en contact cun las ideas protestantas. Bleras tradiziuns che duevan vegnir dissolvidas en il protestantissem tudestg èn perquai sa mantegnidas. Il 1544 è la Svezia vegnida declerada sco reginavel evangelic. En spezial il 17avel tschientaner da l’istorgia svedaisa è marcà da las emprovas da vart da la chasa roiala da cuntanscher ina posiziun egemoniala en l’Europa. Tras la guerra civila en [[Russia]] ha la Svezia pudì surpigliar la controlla sur l’[[Estonia]]. Tranter il 1611 ed il 1613 ha gì lieu la [[Guerra da Kalmar]] tranter il Danemarc e la Svezia. Quella è ida a fin cun la victoria dals Danais; sinaquai ha la Svezia stuì surdar la [[Finnmark]] a la Norvegia che steva sut domini danais. Pli tard ha [[Gustav II Adolf]] intervegnì a moda activa en la [[Guerra da trent’onns]] ed ha conquistà vastas parts da la Germania dal Nord, tranter auter [[la Pomarania Occidentala]], l’archuvestgieu [[Brema]] e l’uvestgieu [[Verden]]. Il 1632 è el però crudà en la [[Battaglia sper Lützen]]. Il 1648 èn vegnidas attribuidas a la Svezia a chaschun da la [[Pasch da Vestfalia]] vastas regiuns da costa situadas sin il territori dal [[Sontg Imperi roman]]. Suenter ina guerra cunter il Danemarc èn anc vegnids vitiers il 1658 en la [[Pasch da Roskilde]] la Svezia dal Sid odierna inclus l’impurtanta provinza [[Schonen]]. Sut [[Karl XIII]] han quests siemis da la pussanza gronda dentant chattà ina fin andetga. En la [[Gronda Guerra nordica]] è el vegnì battì dals Russ e Danais. Sinaquai ha la Svezia stuì rumir sias possessiuns en il Balticum. En la medema epoca egemonistica crodan er diversas emprovas da fitgar pe ordaifer l’Europa. Tranter auter è la Svezia sa spruvada da fundar colonias en l’[[America dal Nord]] (1638–1655) ed en l’[[Africa dal Vest]] (1650–1659), ma omaduas emprovas han la finala fatg naufragi. Il 1809 ha la Svezia pers la Finlanda a la Russia zaristica; suenter la fin da las [[Guerras napoleonicas]] è percunter vegnì cedì a la Svezia il reginavel norvegiais ch’aveva appartegnì fin là al Danemarc. Cun quai è ida a fin l’epoca en la quala la Svezia era involvida en guerras ed acziuns militaras pli grondas. A partir da quel mument ha la Svezia suandà ina politica da neutralitad; fin viaden en il 20avel tschientaner na furmava quella dentant betg ina doctrina statala, mabain era expressiun d’ina politica pragmatica. Uschia avevan ins gia mobilisà l’armada a chaschun da la sullevaziun en il [[Schleswig-Holstein]] (1848–1851) e durant la [[Guerra tudestg-danaisa]] (1864) per defender il ducadi [[Schleswig]] resp. il [[Jutland]] dal Sid a favur dal Danemarc. Il medem è succedì il 1905 cun la finamira d’impedir che la Norvegia sa decleria independenta (quai ch’ins ha alura tuttina acceptà). Ulteriuras situaziuns da crisa èn sa dadas en il decurs da la Segunda Guerra mundiala: En l’uschenumnada [[Guerra d’enviern tranter la Finlanda e l’Uniun sovietica]] (1939/40) ha la Svezia sustegnì la Finlanda cun voluntars e cun rauba d’agid. E l’occupaziun germana dal Danemarc e da la Norvegia il 1940 (''Unternehmen Weserübung'') ha mess in’ulteriura giada en privel l’independenza statala. Sco in dals paucs pajais da l’Europa n’è la Svezia la finala betg vegnida occupada dals naziunalsocialists. In politicher carismatic da la segunda mesadad dal 20avel tschientaner ha furmà [[Olof Palme]] (1927–1986). Il socialdemocrat è stà duas giadas primminister (1969–1976 e 1982–1986). En tut il mund era el enconuschent sco impurtanta vusch cunter la concurrenza d’armament; el è s’engaschà a favur da la chapientscha tranter ils pievels e per il Terz Mund. Palme è vegnì assassinà il favrer 1986, senza ch’ils delinquents han pudì vegnir tschiffads. En tut il mund han ins cumplanschì sia mort, erigì monuments en si’onur ed al deditgà vias e plazzas. == Politica == === Sistem politic === [[Datoteca:King Carl XVI Gustaf at National Day 2009.jpg|180px|thumb|Retg Carl XVI Gustaf a chaschun da la festa naziunala il 2009]] [[Datoteca:Sveriges_riksdag_fr_vasabron.JPG|180px|thumb|Edifizi dal parlament naziunal a Stockholm]] La Svezia furma ina monarchia parlamentara e democratica. Schef da stadi è dapi il 1973 retg [[Carl XVI Gustaf]]. Las incumbensas dal schef da stadi sa restrenschan ad aspects represchentativs e ceremonials. Il retg n’ha nagina pussanza politica e na sa participescha betg a la vita politica. Il parlament d’ina chombra (''Riksdag'') sa cumpona da 349 represchentants e vegn elegì da nov mintga quatter onns. En il parlament èn represchentadas stgars ina dunsaina da partidas che cuvran l’entir spectrum politic. Il parlament elegia il primminister (''statsminister''), il qual nominescha da sia vart ils ulteriurs ministers (''statsråd'') da la regenza. Cuntrari a las bleras democrazias ha la Svezia in sistem politic en il qual ils ministers, vul dir la regenza, n’ha betg la cumpetenza da manar directamain ils organs administrativs. Las lavurs che vegnan normalmain exequidas da ministeris u d’administraziuns statalas giaschan en ils mauns da radund 200 uffizis centrals (''ämbetsverk'') ch’ageschan a moda independenta. L’incumbensa dals ministeris è d’elavurar sbozs da leschas; la lavur dals uffizis centrals pon els sin il pli influenzar tras ordinaziuns. Al segund nivel statal è la Svezia sutdividida en 21 provinzas (''län''). Qua vegn l’administraziun statala exequida d’in president da la regenza (''landshövding'') e d’ina regenza provinziala (''länsstyrelse''). L’autonomia communala sa manifestescha medemamain sin dus nivels, numnadamain en las stgars 300 vischnancas (''kommun'') ed en furma da las dietas provinzialas (''landsting''). Questas ultimas èn ina sort da corporaziuns da vischnancas (e n’èn betg da confunder cun las ''länsstyrelse'' endrizzadas dal nivel statal surordinà). Las vischnancas exequeschan las lavurs communalas sco ils fatgs da scola, ils servetschs socials, la tgira d’uffants e d’attempads u l’infrastructura communala; ellas èn dentant liadas a las cundiziuns generalas che vegnan formuladas dals uffizis centrals. Las dietas provinzialas èn responsablas per las incumbensas che surpassan las forzas da las singulas vischnancas, sco per exempel il sistem da sanadad, la tgira da malsauns, il traffic regiunal u la planisaziun da traffic. Las vischnancas e las dietas provinzialas finanzieschan lur activitads tras taglias d’entrada, taxas e cun sustegn dal stadi. En Svezia vala il princip da transparenza, quai vul dir che documents administrativs èn accessibels cun paucas excepziuns a las medias ed a tut las persunas interessadas. Nagin na sto inditgar in motiv per pudair prender invista en in document ed ins na sto er betg sa legitimar. Quest princip è renconuschì dapi il 1766 en la constituziun e furma uschia la pli veglia determinaziun constituziunala davart la libertad d’infurmaziun en tut il mund. Er areguard la protecziun da datas, che furma quasi il pendant da la libertad d’infurmaziun, tutga la Svezia tar ils piuniers: il 1973 è ida en vigur l’emprima lescha da protecziun da datas naziunala. In’ulteriura atgnadad scandinava è il sistem dals mediaturs publics. Quels duain proteger ils dretgs da las singulas persunas en lur contact cun las autoritads e garantir ch’impurtantas leschas vegnian observadas. Sur lung temp ha la Svezia valì sco stadi socialdemocratic da model. Per bleras partidas europeicas da la sanestra valeva la Svezia sco exempel cumprovà per ina terza via tranter socialissem ed economia da martgà. Il pli tard suenter las refurmas dals onns 1990 ha quest’opiniun stuì vegnir curregida. Il 2003 ha la Svezia decidì davart l’introducziun da l’euro sco valuta statala. Suenter discussiuns cuntraversas èn sa mess tras ils sceptichers che temevan che la politica monetara da la Svezia vegniss controllada memia ferm tras la Banca centrala europeica. L’index da democrazia dal magazin ''The Economist'' enumerescha la Svezia avant la Norvegia e l’Islanda sco stadi il pli democratic en tut il mund. === Divisiun administrativa === [[File:Sveriges_län.png|thumb|150px|Divisiun administrativa]] ==== Administraziun statala ==== L’administraziun statala da la Svezia sa divida en 21 provinzas (''län''). Quellas èn per part sa sviluppadas or da las provinzas istoricas (''landskap'') ch’èn stadas en vigur fin il 1634. Actualmain ha dentant lieu ina refurma cumplessiva da la divisiun administrativa. La finamira è da reducir il dumber da las provinzas odiernas sin 8 fin 10 provinzas grondas. ==== Dietas provinzialas u regiuns ==== Actualmain sa cuvran ils territoris da las dietas provinzialas u regiuns cun quels da las provinzas. Uschia ha era mintga provinza ina dieta provinziala. En il decurs da las refurmas actualas po quai dentant sa midar: en l’avegnir po ina provinza cumpigliar ina u pliras regiuns; lur surfatscha totala sto dentant esser congruenta cun il territori da la provinza. ==== Vischnancas ==== Las vischnancas furman il nivel administrativ sut las dietas provinzialas. En l’entira Svezia datti actualmain (2014) radund 290 vischnancas. ==== Citads ==== Las pli grondas citads da la Svezia èn: la chapitala [[Stockholm]] (1&nbsp;372&nbsp;565 abitants, situaziun dal 2010), [[Göteborg]] (549&nbsp;839), [[Malmö]] (280&nbsp;415) ed [[Uppsala]] (140&nbsp;454). Tut questas citads èn situadas en la part meridiunala dal pajais: Stockholm ed Uppsala en il sidost, Malmö e Göteborg en il sidvest. === Polizia e militar === La polizia svedaisa (''Polisen'') sa cumpona da ca. 26&nbsp;000 collavuraturs, dals quals bundant 18&nbsp;000 patruglieschan sco policists.<ref>[http://www.bmi.gv.at/cms/BMI_OeffentlicheSicherheit/2009/09_10/files/Schweden.pdf ''Beskrivning''] (Indicaziuns dal 2009).</ref> Sper l’uffizi da polizia statal existan 21 autoritads polizialas en las provinzas. Las forzas armadas da la Svezia sa dividan en las forzas terrestras, la marina, l’aviatica militara e la defensiun da la patria (situada tranter militar e servetsch civil). Damai che l’armada svedaisa è organisada formalmain sco autoritad administrativa, n’è ella betg suttamessa al minister da defensiun, mabain directamain a la regenza. L’obligaziun al servetsch militar è vegnida abolida il 2010.<ref>[http://www.nzz.ch/nachrichten/politik/international/schweden_schafft_die_wehrpflicht_ab_1.6342965.html ''Schweden schafft die Wehrpflicht ab''], tenor: ''Neue Zürcher Zeitung'', prim da fanadur 2010, consultà ils 19 da schaner 2012.</ref> === Politica europeica === Pervi da la [[Guerra fraida]] è la Svezia stada fin il 1989 da l’avis che l’adesiun a la [[Communitad europeica]] na saja betg cumpatibla cun la politica da neutralitad statala. Il 1995 è la Svezia la finala daventada commembra da l’[[Uniun europeica]] en rom da la quarta runda d’engrondiment da quella.<ref>Infurmaziuns dal [http://www.swedenabroad.com/Page____34829.asp Consulat svedais].</ref> La regenza svedaisa s’engascha a favur d’ina Uniun europeica che lavura a moda transparenta, che promova l’egualitad dals dretgs e che s’engascha a favur d’ina globalisaziun paschaivla. Il pajais è s’exprimì a favur da l’extensiun en l’Europa Centrala e da l’Ost, inclusiv ils stadis baltics. En pli s’engascha la Svezia fermamain per l’adesiun da la [[Tirchia]] a l’Uniun europeica.   == Economia == Fin il 1850 era la Svezia segnada fermamain da l’agricultura: bundant 90&nbsp;% da la populaziun era activa en l’emprim sectur. Pir en il decurs da la segunda mesadad dal 19avel tschientaner ha inizià ina vasta industrialisaziun, la quala dueva furmar fin la crisa economica dal 1929 la basa per la modernisaziun dal pajais e da la societad. A l’entschatta sa basava l’industrialisaziun sin il bun access dal pajais a materias primaras e sin l’elavuraziun da quellas al lieu (p.ex. minerals da fier u laina). Pir a partir dal 1890 è sa sviluppada – surtut en la Svezia Centrala – in’industria d’ufficina fitg progressiva (p.ex. [[Nobel AB]], [[ASEA]]/[[ABB]], [[Bahco]], [[LM Ericsson]], [[Alfa Laval]], [[SKF]]). Suenter la Segunda Guerra mundiala è la Svezia sa sviluppada ad ina da las naziuns industrialas las pli cumpetitivas en tut il mund. Questa fasa da conjunctur’auta ha culminà vers la mesadad dals onns 1960. A partir dals onns 1970 sa diminuescha il dumber da las persunas engaschadas en il sectur industrial, entant ch’il sectur da servetschs è creschì. L’onn 2000 cumpigliava l’agricultura be pli 2&nbsp;% dal product naziunal brut, il sectur secundar 28&nbsp;% ed il sectur terziar 70&nbsp;%. La quota da dischoccupaziun uffiziala munta a 9,5&nbsp;% (zercladur 2010) – questa cifra è dentant contestada, damai ch’ina buna part dals dischoccupads figurescha en la statistica sco students u sco malsauns da lunga durada. === Agricultura e selvicultura === L’agricultura svedaisa è marcada da las cundiziuns da basa geologicas e climaticas. 10&nbsp;% da la surfatscha dal stadi vegnan cultivads; 90&nbsp;% da quest terren agricul è situà en la Svezia dal Sid e Svezia Centrala. La gronda part dals manaschis agriculs sa chattan en possess da famiglia. Cultivads vegnan per il pli furment, tartuffels e plantas d’ieli; 58&nbsp;% da las entradas agriculas derivan dentant da l’allevament da muvel, en spezial da la producziun da latg. Il grad da subvenziun da l’agricultura svedaisa tras l’Uniun europeica munta a 24&nbsp;% da las entradas. Trais quarts dals manaschis purils possedan er guaud e cumbineschan agricultura e selvicultura. Quest’ultima ha mantegnì fin oz ina tscherta muntada, damai che la Svezia è in dals pajais cun il pli bler guaud en tut il mund: 56&nbsp;% da la surfatscha dal stadi èn cuverts cun guaud. === Minieras ed industria === [[File:Stora_stöten.jpg|thumb|210px|Miniera d’arom a Falun]] La Svezia posseda grondas ritgezzas mineralas che vegnan explotadas gia dapi il temp medieval. Dapi la crisa da l’industria da fier en ils onns 1970 vegn il mineral da fier dentant be pli elavurà en la regiun da [[Norrland]]. Er l’explotaziun d’arom, plum e zinc surpassa l’agen diever, uschia che questas materias vegnan medemamain exportadas. L’industria svedaisa è caracterisada d’ina auta cumpart d’interpresas grondas. Ils pli gronds secturs industrials furman la construcziun da vehichels (cun interpresas sco [[Volvo]], [[Scania]] u [[Saab]]), l’industria da laina e palpiri, la construcziun da maschinas (t.a. [[Electrolux]], [[SKF]], [[Tetra-Pak]] ed [[Alfa Laval]]), l’electroindustria ed industria d’electronica ([[Ericsson]] ed [[ABB]]). === Energia === ==== Funtaunas d’energia principalas ==== Igl existan duas funtaunas d’energia centralas: la forza idraulica e la forza atomara. Radund 51&nbsp;% da l’energia che vegn producida en Svezia deriva d’ovras idraulicas situadas als gronds flums en il nord dal pajais, 43&nbsp;% d’ovras atomaras. Be radund 4&nbsp;% da la producziun da forza electrica deriva da funtaunas d’energia fossilas. Da tut ils stadis commembers da l’Uniun europeica contribuescha la Svezia la pli gronda cumpart da forza idraulica a las funtaunas d’energia regenerablas: il 2011 èn vegnidas producidas 66&nbsp;TWh – quai correspunda a 20&nbsp;% da tut l’energia da forza idraulica ch’è vegnida generada en l’Uniun europeica.<ref>''Bundesministerium für Umwelt, Naturschutz und Reaktorsicherheit'': ''Erneuerbare Energien in Zahlen. Nationale und internationale Entwicklung''. Berlin 2013.</ref> ==== Abandun da l’energia nucleara ==== Suenter la fusiun parziala en in reactur nuclear a [[Three Mile Island]] en ils [[Stadis Unids]] (1979) è vegnida realisada en Svezia cun success ina votaziun dal pievel cunter l’energia atomara. En consequenza da quai ha il parlament decidì il 1980 d’eriger naginas novas ovras atomaras e da metter ord funcziun las dudesch ovras existentas fin l’onn 2010. Quests plans d’abandunar l’energia nucleara èn vegnids realisads be a moda parziala. L’industria ha tema ch’ils custs da l’electricitad s’augmentassan e che quai avess effects negativs sin la cumpatibilitad internaziunala da l’economia svedaisa. Da resguardar è ch’in augment da la producziun da forza idraulica è vegnì pli difficil dapi ch’il parlament ha mess il 1998 numerus flums sut protecziun da la natira. Ed in import d’energia nà da l’exteriur vischin fiss danovamain lià a la producziun d’energia atomara (stadis baltics) respectivamain d’energia da charvun (Danemarc). Entant ch’intginas ovras atomaras da la Svezia èn vegnidas messas ord funcziun, ha il parlament annullà il 1997 la decisiun da vulair serrar tut las ovras fin il 2010; il 2009 è schizunt vegnì decidì d’installar novs reacturs en las ovras existentas.<ref>''Der Spiegel'': [http://www.spiegel.de/politik/ausland/0,1518,605678,00.html ''Schweden baut wieder Atomkraftwerke''] (6 da favrer 2009).</ref> La rolla da l’energia nucleara vegn er vinavant discutada a moda cuntraversa, tant en la politica sco en la populaziun. ==== Abandun da l’ieli ==== L’onn 2006 ha la regenza svedaisa annunzià da vulair midar fin il 2020 cumplettamain sin energias regenerablas per pudair sa deliberar dal tuttafatg da la dependenza da materias primas fossilas. Igl è previs da reducir successivamain il consum d’ieli en il traffic sin via ed en l’industria. Tar chasas novas duai vegnir desistì dal tuttafatg da stgaudaments d’ieli, en pli duain chasas d’energia bassa e sanaziuns d’edifizis vegls augmentar l’effizienza energetica. Suenter che la regenza socialdemocrata n’è betg pli vegnida reelegida èsi intschert, schebain las finamiras ambiziusas vegnan realisadas fin il 2020. Il project resta dentant vinavant en il focus da l’interess internaziunal.<ref>[http://www.sweden.gov.se/sb/d/2031/a/67096 ''Making Sweden an OIL-FREE Society''], en: ''Prime Minister’s Office Commission on Oil Independence'' (21 da zercladur 2006).</ref> === Servetschs === Il sectur da servetschs cuntanscha oz 70&nbsp;% dal product naziunal brut. Per gronda part è quest augment d’attribuir al sectur public ch’è creschì fitg ferm en il decurs dals davos decennis. Malgrà quai cumpiglia la cumpart privata dal sectur da servetschs bundant dus terzs da la producziun. === Commerzi cun l’exteriur === L’economia svedaisa è dependenta fermamain dal commerzi internaziunal. Ils stadis d’export ils pli impurtants èn ils Stadis Unids (11,9&nbsp;%, situaziun dal 2004), la Germania (10,2&nbsp;%), la Norvegia (8,3&nbsp;%) e la Gronda Britannia (7,8&nbsp;%). Ils pli impurtants products d’export furman maschinas, products electronics ed automobils. La Svezia è in dals pli gronds exportaders da l’industria d’armaziun en tut il mund.<ref>[http://sverigesradio.se/sida/artikel.aspx?programid=2108&artikel=4399273 ''Sveriges Radio''] (14 da mars 2011).</ref> Ina marca d’origin svedaisa ch’è enconuschenta en tut il mund è plinavant il center da mobiglias [[IKEA]]. [[Datoteca:Redswedenred.sommar.jpg|210px|miniatura|Stuga (chasa da vacanzas) en la colur tradiziunala]] === Turissem === Il turissem contribuescha radund 3&nbsp;% al product naziunal brut da la Svezia. Be in tschintgavel dals turists derivan d’ordaifer la Svezia. Da quels èn 23&nbsp;% da la Germania, 19&nbsp;% dal Danemarc, 10&nbsp;% da la Norvegia e mintgamai 9&nbsp;% da la Gronda Britannia e dals Pajais Bass (cifras dal 1998). === Budget dal stadi === Il budget dal stadi cumpigliava il 2009 expensas en l’autezza da 221,1 milliardas dollars ed entradas che correspundan a radund 217,9 milliardas dollars. Da quai resulta in deficit dal budget dal stadi en l’autezza da radund 0,8&nbsp;% dal product naziunal brut (PNB). Il sectur da sanadad importa radund 9,2&nbsp;% da las expensas statalas, la furmaziun 7,1&nbsp;% ed il militar 1,5&nbsp;% (situaziun dal 2005/2006). Ils daivets statals muntavan il 2006 a 144,1 milliardas dollars, quai che correspunda a 35,8&nbsp;% dal PNB.<ref>Tenor [https://web.archive.org/web/20200519210928/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/sw.html ''The World Factbook''].</ref>   == Traffic == === Viafier === La Svezia posseda ina rait da viafier extendida. Quella collia en spezial las citads impurtantas en il sid dal pajais ch’è populà il pli ferm. La pli gronda societad da viafier furman las Statens Järnvägar (SJ). Daspera existan pliras societads pli pitschnas da muntada locala. Ils trens ad auta sveltezza X2000 collian Stockholm, Göteborg, Malmö/Kopenhagen e pliras citads pli pitschnas. Cun il Danemarc è la Svezia colliada tras la [[Colliaziun d’Öresund]]. === Traffic sin via === La Svezia posseda ina rait da traffic fitg vasta e bain sviluppada. Autostradas collian surtut las trais regiuns d’aglomeraziun Stockholm, Göteborg e Malmö. Sur la Punt d’Öresund maina medemamain in’autostrada vers il Danemarc. Las vias da transit possedan savens trais vials; quel amez è reservà sco vial da surpassar. Questas vias furman in’alternativa pli bunmartgada en cumparegliaziun cun las autostradas e porschan tuttina bundant dapli confort e segirezza ch’ils straduns ordinaris. Enfin il 1967 valeva en Svezia il traffic a sanestra. Ils 3 da settember 1967, l’uschenumnà ''Dagen H'', è vegnì midà sin il traffic a dretga. === Bus interregiunals === Bus interregiunals furman in med da traffic popular, perquai ch’els èn bunmartgads e ch’igl exista ina rait ordvart spessa. === Traffic aviatic === Il traffic aviatic è da grond’impurtanza per las colliaziuns a lunga distanza a l’intern dal pajais, en spezial vers la Svezia dal Nord. Praticamain mintga citad da grondezza mesauna e gronda posseda ina plazza d’aviaziun. Las pli grondas plazzas d’aviaziun èn quellas da Stockholm-Arlanda, Göteborg-Landvetter, Stockholm-Skavsta sco er la plazza d’aviaziun da Malmö. === Navigaziun === Sco pajais cun ina fitg lunga costa e blers ports natirals è la navigaziun sviluppada da vegl ennà fitg ferm. D’impurtanza è en spezial la navigaziun per lung las costas e cun navettas. Gronds ports èn situads a [[Göteborg]], [[Malmö]], [[Helsingborg]], [[Trelleborg]], [[Karlshamn]], [[Karlskrona]] ed en la regiun da [[Stockholm]]. La pli gronda societad da navigaziun (transport da persunas e da vehichels cun navettas) furma la ''Stena Line''.   == Meds da massa == === Radio e televisiun === Las societads da radio e da televisiun da dretg public Sveriges Television AB (SVT) e Sveriges Radio han lur sedia a Stockholm. Là sa chatta er l’emettur privat TV4 ch’è vegnì fundà a l’entschatta dals onns 1990. Gia avant era sa staziunà a [[Londra]] l’emettur privat TV3 per guntgir il monopol da la SVT ch’è stà en vigur fin la fin dals onns 1980. === Meds da massa stampads === Da muntada surregiunala èn las suandantas gasettas quotidianas che cumparan tuttas a Stockholm: ‹Dagens Nyheter›, ‹Svenska Dagbladet› e ‹Dagens Industri›. == Cultura == === Litteratura === [[Datoteca:Strindberg_eldh.png|thumb|150px|Statua a Stockholm deditgada ad August Strindberg]] Abstrahà dals craps da runas (che cuntegnan per regla be curtas inscripziuns) furman documents da dretg dal 13avel tschientaner ils pli vegls texts da la litteratura svedaisa. Sco en autras parts da l’Europa stat la producziun litterara dals proxims tschientaners sut l’influenza da la refurmaziun e dal baroc; pli tard da l’illuminissem e da la romantica. Duas persunas che duevan daventar enconuschentas lunsch sur la Svezia ora èn stadas activas vers la fin dal 19avel tschientaner, durant l’epoca dal natiralissem e da la fin de siècle. Igl èn quai [[August Strindberg]] (1849–1912) e [[Selma Lagerlöf]] (1858–1940). Strindberg è vegnì enconuschent il 1879 cun ses roman ‹Röda rummet› (‹Das rote Zimmer›). Suenter in per ovras pli pitschnas è el sa deditgà al teater. Cun ‹Fadren› (‹Der Vater›) 1887 e ‹Fröken Julie› (‹Fräulein Julie›) 1888 ha el cuntanschì in public internaziunal, medemamain cun si’ovra tardiva simbolica ‹Ett drömspel› (‹Ein Traumspiel›) 1902 e ‹Spöksonaten› (‹Die Gespenstersonate›) 1907. Selma Lagerlöf, ch’ha retschavì il Premi Nobel da litteratura, è vegnida enconuschenta cun ses roman ‹Gösta Berlings saga› (‹Gösta Berling›) dal 1891. Ella è plinavant l’autura dal cudesch d’uffants ‹Nils Holgerssons underbara resa genom Sverige› (‹Nils Holgerssons wunderbare Reise durch Schweden›) ch’è vegnì scrit il 1906–1907 sco cudesch da scola. In’ulteriura autura svedaisa ch’è daventada enconuschenta en tut il mund è [[Astrid Lindgren]] (1907–2002). Da sia plima derivan classichers da la litteratura d’uffants sco ‹Pippi Långstrump› (‹Pippi Soccalunga›, 1945–48), ‹Alla vi barn i Bullerbyn› (‹Wir Kinder aus Bullerbü›, 1947–66), ‹Lillebror och Karlsson på taket› (‹Karlsson vom Dach›, 1955–68), ‹Emil i Lönneberga› (‹Michel aus Lönneberga›, 1963–86) e ‹Ronja rövardotter› (‹Ronja Räubertochter›, 1981). === Musica === ==== Musica populara ==== La pli veglia musica populara furman probablamain las melodias da las pasturas da vatgas svedaisas (''vallåt''). Tar quellas sa tracti da cloms da signal che sa drizzan ad autras pasturas (pers u chattà in animal e.a.) u directamain a la muntanera sezza (paus, chanzun da durmir, chanzun da pascular e.a.). Schebain las melodias vegnivan accumpagnadas oriundamain d’instruments (corns da vatgas, liras) u be chantadas sco pli tard, na sa lascha betg eruir cun segirtad. Bleras melodias da pasturs èn vegnidas transfurmadas en musica da saut u èn vegnidas duvradas pli tard sco funtaunas en la musica classica da la romantica naziunala ([[Alfvén]], [[Atterberg]]). En la musica da saut ch’è sa sviluppada en spezial durant il baroc domineschan la gìa sco er las furmas da saut da la polca (che deriva oriundamain da la [[Boemia]]), dal menuet e da la polska (d’influenza polaca). Avant che la gìa è vegnida populara en il decurs dal 16avel e 17avel tschientaner, vegniva la musica da saut dominada da la cornamusa e da la nyckelharpa (in instrument a cordas cun tastas per variar l’autezza dal tun e cordas da resonanza sco tratgs caracteristics). Tras ils moviments pietistics e bigots è la musica populara vegnida sut squitsch en il decurs dal 19avel tschientaner. Ils instruments populars valevan sco rauba da cobolds e dal diavel. A l’entschatta dal 20avel tschientaner han concurrenzas da musica populara gidà a far reviver la musica tradiziunala. Er la musica dals Sams era vegnida discreditada en il decurs dal 17avel e 18avel tschientaner sco musica dal diavel. Ils missiunaris han empruvà da supprimer il joik (in chant parentà cun il jodel) ed ils schumbers caracteristics che vegnivan er duvrads per rituals da schaman (divinar, unfrendas, predir e.a.). ==== Classica ==== [[Johan Helmich Roman]] (1694–1758), che s’orientava a [[Georg Friedrich Händel]], vala sco bab da la musica classica svedaisa. [[Franz Berwald]] (1796–1868) ed [[Adolf Fredrik Lindblad]] (1801–1878) han stgaffì musica sinfonica sut l’influenza da la classica e romantica tudestga. Ad els èn suandads [[Ludvig Norman]] (1831–1855) ed [[Andreas Hallén]] (1846–1925). Il ritg stgazi da melodias da la musica populara è vegnì rescuvert dad [[August Söderman]] (1832–1876). En furma da suitas da saut, musica da scena ed ovras da chor ha el empruvà da stgaffir ina lingua musicala da caracter naziunal. Sias tentativas duevan furmar la funtauna d’inspiraziun per la romantica tardiva (en spezial [[Hugo Alfvén]]). Ulteriurs cumponists da quest’epoca – influenzads da [[Brahms]], [[Wagner]], [[Grieg]], [[Debussy]] e [[Strauss]] – èn [[Wilhelm Stenhammar]], [[Wilhelm Peterson-Berger]] e [[Kurt Atterberg]], pli tard er [[Hilding Rosenberg]]. ==== Rock e pop ==== [[Datoteca: ABBA_Rotterdam_1979.jpg|thumb|220px| ABBA il 1979]] La musica moderna svedaisa enconuscha adina puspè furmaziuns a las qualas i reussescha d’avair success en tut l’Europa u schizunt en tut il mund (p.ex. [[Roxette]], [[Ace of Base]] u [[Army of Lovers]]). La band svedaisa la pli enconuschenta e populara è dentant stà [[ABBA]] ch’ha existì dal 1972 al 1982. La gruppa sa cumponiva dals dus pèrs [[Agnetha Fältskog]] e [[Björn Ulvaeus]] sco er [[Benny Andersson]] ed [[Anni-Frid Lyngstad]]. Hits sco ‹SOS› (1975), ‹Mamma Mia› (1975), ‹Dancing Queen› (1976), ‹Fernando› (1976), ‹Take a Chance on Me› (1977), ‹Gimme! Gimme! Gimme!› (1979) e ‹The Winner Takes It All› (1980) han fatg populara la band en prest tut las parts dal mund. Cun 380 milliuns albums vendids furma ABBA schizunt ina da la bands da pop cun il pli grond success insumma.<ref>[https://web.archive.org/web/20101127232401/http://skandinavien.de/Magazin/Musik/schweden-export.html ''THANK YOU FOR THE MUSIC. Schwedens Musikbranche als Exportschlager''], en: skandinavien.de (consultà ils 12 d’avust 2014).</ref> === Film === Enturn il 1910 han ins cumenzà a producir films en Svezia. Gia baud ha il film svedais cuntanschì ina qualitad ch’al ha rendì enconuschent a nivel internaziunal. Ils reschissurs [[Victor Sjöström]] e [[Mauritz Stiller]] sco er l’actura [[Greta Garbo]] han acquistà renum mundial. Ma cun l’entschatta dal film sonor èn las producziuns svedaisas stadas limitadas al martgà naziunal ed èn pegiuradas ad in nivel plitost provinzial. Cun [[Ingrid Bergman]] ha la Svezia tuttina gia gì il segund grond star da [[Hollywood]]. Suenter la Segunda Guerra mundiala è il film svedais sa refatg, en spezial en furma dal film d’autur dad [[Ingmar Bergman]], [[Jan Troell]] e [[Bo Widerberg]]. Bergman (1918–2007) ha cuntanschì cun films sco ‹Smultronstället› (‹Wilde Erdbeeren›, 1957), ‹Scener ur ett äktenskap› (‹Szenen einer Ehe›, 1973), ‹Det sjunde inseglet› (‹Das siebente Siegel›, 1957), ‹Höstsonaten› (‹Herbstsonate›, 1978) e ‹Fanny och Alexander› (‹Fanny und Alexander›, 1978) in status legendar. Grond success han dentant er gì numerusas producziuns da films d’uffants e giuvenils. Menziun speziala meritan las serias da films realisads dad [[Olle Hellbom]] tenor ils cudeschs dad [[Astrid Lindgren]] (‹Pippi›, ‹Michel›, ‹Die Kinder von Bullerbü›, ‹Karlsson auf dem Dach› e.a.). === Patrimoni cultural mundial === En Svezia appartegnan 15 lieus al Patrimoni mundial (13 al patrimoni cultural, in al patrimoni natiral, in ulteriur tant al patrimoni cultural sco natiral). L’emprim bain cultural è vegnì inscrit il 1991, numnadamain il chastè [[Drottningholm]] sin l’insla [[Lovön]] sper [[Stockholm]]. Dapi lura èn vegnids vitiers bains fitg divers sco lieus da chat archeologics dals Vikings, abitadis istorics, fundarias, ports e schizunt ina staziun da radio istorica. En discussiun sco ulteriur bain cultural èn ils lieus d’activitad dal perscrutader da la natira svedais [[Carl von Linné]] (1707–1778). Cun sia nomenclatura binara ha el stgaffì il fundament da la taxonomia botanica e zoologica sco ch’ella vegn applitgada fin oz. === Sport === Sports da squadra sco hockey sin glatsch, ballamaun, unihockey u ballape èn ordvart populars en Svezia. Daspera vegnan er pratitgads sports d’enviern (en spezial passlung). Ils teams da hockey e da ballamaun da la Svezia tutgan tar ils megliers dal mund. Ils pli enconuschents sportists dal ski alpin èn [[Ingemar Stenmark]], [[Pernilla Wiberg]] ed [[Anja Pärso]]n. Entaifer il ski nordic èn quai [[Gunde Svan]], [[Thomas Wassberg]] e [[Torgny Mogren]] (passlung) sco er [[Jan Boklöv]] (segl cun skis). [[Magdalena Forsberg]] è stada la biatleta ch’ha gudagnà las pli bleras concurrenzas en l’istorgia dal cup mundial. Er en il patinadi artistic hai adina puspè dà success svedais. L’equipa da ballape da la Svezia ha giugà il 1958 en l’agen pajais il final dal campiunadi mundial cunter la [[Brasilia]]. Ils onns 1950 e 1994 èn ils Svedais daventads terzs al campiunadi mundial. Er en il tennis han giugaders svedais adina puspè fatg part da l’elita mundiala. Quai èn surtut [[Björn Borg]] (indesch titels da Grand Slam), [[Mats Wilander]] (set titels da Grand Slam) e [[Stefan Edberg]] (sis titels da Grand Slam). === Cuschina svedaisa === La cuschina svedaisa vala sco nuncumplitgada e simpla. Ella vegn dominada da la cuschina da chasa (paun, chaschiel, liongia), da tratgas da pesch, charn manizzada, selvadi (charn da ren u d’elan) e d’ina gronda varietad da spaisas dultschas e da pastizarias. Tar las atgnadads da la cuschina svedaisa ch’èn las pli enconuschentas ordaifer il pajais tutgan il paun croccant e la ''Prinsesstårta'', la turta da princessa u turta svedaisa. Quella vegn fatga cun ovs, zutger e groma e dat en egl tras sia cuverta da marzipan (verd). Medemamain vegnan stimads en l’entir pajais ils ''Chokladbollar'', ina sort pralina a basa da flocs d’avaina e garnida cun nusch da cocos. En cumparegliaziun cun l’Europa Centrala èn las stads svedaisas bundant pli curtas ed ils envierns pli lungs. Quai influenzescha tant la cuschina da mintgadi sco er ils usits e las tratgas da festa. La vasta paletta da spezialitads regiunalas resplenda la posiziun geografica dal pajais e sia varietad culturala. === Festas ed usits === [[Datoteca:Mittsommer-skansen.jpg|thumb|180px|Planta dal ''Midsommarfest'']] Ils 6 da schaner vegn festivà ''Trettondedag jul'' (il tredeschavel di da Nadal). Quest di correspunda a la festa dals Trais Sontgs Retgs e furma in firà statal. La saira avant ''Påsk'' (Pasca) van ils uffants vestgids sco strias da Pasca (''påskhäxor'') e rimnan dultscharias e daners. Il ''Valborgsmässoafton'' vegn festivà ils 30 d’avrigl e correspunda a la notg dal barlot (''Walpurgisnacht''). Il pievel sa rimna enturn gronds fieus e chanta chanzuns da primavaira. En las duas grondas citads d’universitad Lund ed Uppsala ha lieu la saira avant il prim da matg la festa da students ''Valborg'' u ''Siste april''. Ad Uppsala vegn manada tras quel di ina cursa da bartgas da fantasia. Ils 6 da zercladur è il di da la festa naziunala svedaisa, ''Svenska flaggans dag''. Questa festa è vegnida iniziada il 1916; ella furma dentant pir dapi il 1983 la festa naziunala ed è daventada pir il 2005 in firà uffizial. Entaifer la populaziun na vegn quest di betg resentì sco fitg impurtant. Tut auter è quai cun la festa dal solstizi da stad (Notg Son Gion) il ''Midsommarfest'' ch’ha lieu l’emprima notg sin la sonda suenter ils 21 da zercladur. Sper Nadal è quai la festa la pli impurtanta en il ciclus da l’onn. En il nord dal pajais resta la glisch dal sulegl vesaivla da quel temp durant ventgaquatter uras. La festa furma ina tradiziun vegliandra d’origin preistoric. Enturn ina planta da matg – bain il simbol naziunal il pli enconuschent – ornada cun dascha e flurs vegn sautà e chantà en tut las parts dal pajais. In’ulteriura tradiziun naziunala è la Festa da Lucia (''Luciatåg''), il di da la regina da las glischs, ch’ha lieu la damaun dals 13 da december. En tut il pajais vegnan scolas e lieus da lavur visitads da giuvnas mattatschas vestgidas cun lungas rassas alvas ed ornadas cun chandailas sin il chau; ellas vegnan accumpagnadas da giuvens umens e chantan ensemen chanzuns d’advent e da Nadal. === Premi Nobel === Il Premi Nobel è vegnì fundà da l’inventader ed industrial [[Alfred Nobel]] (1833–1896) e vegn surdà dapi il 1901 mintg’onn. Nobel aveva testamentà da transferir sia facultad en ina fundaziun e da duvrar ils tschains da quella «sco premi per quellas persunas ch’han fatg en il decurs da l’onn il pli grond servetsch a favur da l’umanitad». Plinavant aveva Nobel fixà ch’ils daners sajan da reparter en tschintg parts egualas sin las domenas fisica, chemia, fisiologia u medischina, litteratura ed activitads en favur da la pasch. Il Premi Nobel vala sco pli auta distincziun en las disciplinas che vegnan resguardadas e vegn surdà mintg’onn ils 10 da december (il di da la mort dad Alfred Nobel). La festa da surdada ha lieu a [[Stockholm]], cun excepziun dal Premi Nobel da la pasch che vegn surdà ad [[Oslo]]. Enfin il 1905 eran la Svezia e la Norvegia anc colliads en uniun persunala; la politica da l’exteriur vegniva exequida da la Dieta svedaisa. Perquai – uschia suppon’ins – ha Nobel considerà il parlament norvegiais sco pli neutral ed ha surdà ad in comité da quel da tscherner il purtader dal Premi Nobel da la pasch. [[Datoteca:Idrepan01.jpg|thumb|center|600px|Foto panoramica dal flum Österdalälven sper Idre en vischinanza dal cunfin norvegiais]] <div class="noprint"> == Annotaziuns == </div> <references/> == Litteratura == * Findeisen, Jörg-Peter: ''Schweden. Von den Anfängen bis zur Gegenwart''. 2. ed. Verlag Friedrich Pustet, Regensburg 2005, ISBN 3-7917-1561-5. * Schlich, Anemone: ''Das Bild der Europäischen Union in der schwedischen Öffentlichkeit''. Der Andere Verlag, Osnabrück 2004, ISBN 3-89959-243-3. * Tuchtenhagen, Ralph: ''Kleine Geschichte Schwedens.'' Verlag C.H. Beck, Minca 2008, ISBN 3-406-53618-2. <div class="noprint"> == Colliaziuns == {{Commonscat|Sverige|Svezia}} * [http://www.sweden.se/ Portal uffizial dal pajais] * [http://www.diplo.de/Schweden Infurmaziuns generalas davart la Svezia] * [https://web.archive.org/web/20120130163502/http://www.destatis.de/jetspeed/portal/cms/Sites/destatis/Internet/DE/Content/Publikationen/Fachveroeffentlichungen/Laenderprofile/Content75/Schweden,property=file.pdf Profil dal pajais] * [http://www.si.se/ Institut svedais] </div> {{Stadis da l'Europa}} [[Categoria:Svezia| ]] [[Categoria:Artitgels recumandads (Stadis da l'Europa)]] 8try18uvqisdl6p359l5gj65jv9y9uq 0 5900 163398 160675 2022-08-22T17:12:35Z InternetArchiveBot 16747 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{Infobox terra |NUM = <font size="+1">'''Republica da la Finlanda'''</font><br /> '''Suomen tasavalta'''<font size="-1"> (finlandais)</font><br />'''Republiken Finland'''<font size="-1"> (svedais)</font><br /> |MALETG-BANDIERA = Flag of Finland.svg |MALETG-BANDIERA-LADEZZA = 150px |MALETG-BANDIERA-ROM = gea |ARTITGEL-BANDIERA = |MALETG-VOPNA = Coat_of_arms_of_Finland.svg |MALETG-VOPNA-LADEZZA = 100px |ARTITGEL-VOPNA = |PAROLA = |LINGUA-UFFIZIALA = [[finlandais]] e [[svedais]] |CHAPITALA = [[Helsinki]] |FURMA-DA-STADI = republica parlamentara |FURMA-DA-REGENZA = democrazia parlamentara |SCHEF-DA-STADI = Sauli Niinistö (president) |SCHEF-DA-REGENZA = Sanna Marin (primministra) |SURFATSCHA = 338&nbsp;432 |ABITANTS = 5&nbsp;488&nbsp;543 <small>(2016)</small> |SPESSEZZA-DA-LA-POPULAZIUN = 16,04 |MUNAIDA = [[euro]] (€) |INDEPENDENZA = |IMNI-NAZIUNAL = ''Maamme – Vårt land'' |DI-DA-LA-FESTA-NAZIUNALA = 6 da december |FUNDAZIUN = 1917 |ZONA-D-URARI = UTC+2 OEZ<br />UTC+3 OESZ (dal mars fin l’october) |NUMER-DA-L-AUTO = FIN |INTERNET-TLD = .fi |PRESELECZIUN-TELEFON = +358 |MALETG-POSIZIUN = EU-Finland.svg }} La '''Finlanda''' (finlandais ''Suomi'' [ˈsuɔmi], svedais ''Finland'' [ˈfɪnland]), uffizialmain Republica da la Finlanda, è ina republica parlamentara en l’[[Europa dal Nord]] e dapi il 1995 in stadi commember da l’[[Uniun europeica]]. La Finlanda cunfinescha cun la [[Svezia]], la [[Norvegia]], la [[Russia]] e la [[Mar da l’Ost]]. Cun radund 5,4 milliuns abitants sin ina surfatscha ch’è be per pauc pli pitschna che la [[Germania]] tutga la Finlanda tar ils pajais da l’[[Europa]] ch’èn abitads il pli pauc spess. Ina gronda part da la populaziun sa concentrescha sin il sid dal pajais cun la chapitala [[Helsinki]]. Las duas linguas uffizialas èn il finlandais ed il svedais. 92&nbsp;% da la populaziun discurran finlandais, 6&nbsp;% svedais. La gruppa d’inslas [[Åland]], nua ch’i vegn discurrì svedais, dispona d’in vast statut d’autonomia. Il territori da la Finlanda è da vegl ennà stà pauc populà; en il temp istoric è quel entrà cun si’incorporaziun en il Reginavel svedais (a partir dal 12avel tschientaner). Sur lung temp è il pajais restà ina part integrala da la [[Svezia]]. Il 1809 è el alura vegnì cedì a la [[Russia]]; sut lez domini è la Finlanda plaunsieu sa furmada ad ina naziun. Il 1917 ha il pajais cuntanschì l’independenza statala. == Geografia == [[Datoteca:Finland_map.gif|thumb|200px|Geografia dal pajais]] Cun ina surfatscha da 338&nbsp;432&nbsp;km² è la Finlanda in pau pli gronda che la [[Norvegia]] ed in pau pli pitschna che la [[Germania]]; ella appartegna uschia als stadis europeics ils pli gronds. Situà tranter il 60avel ed il 70avel grad da latituda, sa tracti d’in dals pajais situads il pli al nord da la Terra. In terz da la Finlanda giascha en il nord dal circul polar. L’extensiun nord-sid da la terra franca munta a 1160&nbsp;km (da [[Nuorgam]] fin a [[Hanko]]), la pli gronda distanza ost-vest munta a 540&nbsp;km (d’[[Ilomantsi]] fin a [[Närpes]]). Tar la divisiun dal territori dal pajais vegn gia discurrì a partir da l’autezza da l’Oulujärvi (en il nordvest da la citad [[Kajaani]]) da ‹Finlanda dal Nord›. Uschia po [[Oulu]], ch’è situà precis entamez il pajais, gia vegnir designà sco citad da la Finlanda dal Nord. Medemamain sa numna la cuntrada enturn [[Jyväskylä]] ‹Finlanda Centrala›, e quai malgrà sia posiziun vaira meridiunala. Il pli lung cunfin statal è cun 1269&nbsp;km quel vers la [[Russia]], situà en l’ost. En il nord cunfinescha la Finlanda sur 716&nbsp;km cun la [[Norvegia]]; il cunfin vers la [[Svezia]] d’ina lunghezza da 536&nbsp;km vegn furmà dals flums Könkämäeno, Muonionjoki e Tornionjoki. En il vest e sid cunfinescha la Finlanda cun mars secundaras da la [[Mar da l’Ost]], en il vest cun il [[Golf da Botnia]], en il sid cun il [[Golf Finlandais]]. Praticamain tut ils flums e lais finlandais appartegnan a l’intschess da la [[Mar da l’Ost]], sulettamain il nordost situà da l’autra vart dal Maanselkä maina l’aua en l’[[Ocean Arctic]]. Pervi da las bassas svapurisaziuns e l’afflussiun permanenta d’aua dultscha èn las mars enturn la Finlanda bundant pli pauc saladas ch’ils oceans mundials. Cun ina salinitad da main che 0,3&nbsp;% è la Bottenwiek, la part nordica dal Golf da Botnia, schizunt adattada per peschs d’aua dultscha. La caracteristica centrala da la cuntrada finlandaisa è sia ritgezza da lais. Pervi da quella vegn la Finlanda er numnada ‹il pajais dals milli lais›. Tenor dumbraziun uffiziala vala in’aua a l’intern dal pajais cun ina surfatscha d’almain 5 aras sco lai, uschia ch’il ministeri da l’ambient inditgescha il dumber da lais finlandais cun 187 888; da quels han radund 56&nbsp;000 ina grondezza d’almain ina hectara.<ref>[https://web.archive.org/web/20070930024241/http://www.ymparisto.fi/default.asp?node=8103&lan=fi ''Suomen Järvet''] – Ministeri da l’ambient finlandais.</ref> La lunghezza totala da las rivas dals lais finlandais munta a 186 700 km, il dumber da las inslas situadas a l’intern dal pajais a 98&nbsp;050. === Divisiun en spazis natirals === La Finlanda sa lascha divider en tschintg spazis natirals: las planiras da costa en la Finlanda dal Sid, las planiras da costa da l’Ostrobotnia, la platta da lais finlandaisa a l’intern dal pajais, la regiun collinusa en l’ost e la Laponia en il nord. [[Datoteca:Lempisaari,_Naantali,_Finland..jpg|thumb|200px|Inslas grippusas en la mar davant Naantali]] [[Datoteca:Syväri1.jpg|thumb|200px|Regiun da lais sper Nilsiä en la Finlanda da l’Ost]] La planira da costa da la Finlanda dal Sid tanscha da Satakunta sur Uusimaa fin al cunfin russ. Questa regiun ha relativamain paucs lais ed è segnada da la producziun agrara. A la costa dal vest suonda lura la regiun gronda da l’Ostrobotnia. Quest territori planiv vegn traversà da numerus flums e vegn medemamain tratg a niz intensivamain tras l’agricultura. Tar la costa da la Finlanda sa tracti d’ina costa grippusa structurada ritgamain cun ina lunghezza totala da bunamain 40&nbsp;000 km e cun bundant 73&nbsp;000 inslas d’ina grondezza d’almain 500&nbsp;m². Resguardond lur dumber furman las inslas grippusas davant Turku il pli grond archipel dal mund. Las inslas da la gruppa d’inslas autonoma Åland sa chattan en ina distanza tranter 15 e 100&nbsp;km davent da la terra franca finlandaisa. Ils dus dies da morenas Salpausselkä en il sid e Suomenselkä en il vest furman ils dus sparta-auas principals dal pajais e spartan ils territoris da costa da la platta da lais finlandaisa (''Järvi-Suomi'') a l’intern dal pajais. Quest territori ritg da palids e guaud furma cun ses ca. 42&nbsp;200 lais la pli gronda platta da lais da l’Europa. Auas internas cuvran qua radund 18&nbsp;% da l’entira surfatscha. Qua naschan er ils pli impurtants flums da la part meridiunala dal pajais, il Kokemäenjoki, il Kymijoki ed il Vuoksi. Il pli grond lai dal pajais è il Lai da Saimaa, situà en il sidost, che cumpiglia ina surfatscha fitg sparpagliada da radund 4400&nbsp;km². La regiun collinusa da la Finlanda (''Vaara-Suomi'') s’extenda en l’ost da la Carelia dal Nord sur Kainuu fin en las parts meridiunalas da la Laponia. Caracteristicas èn las numerusas collinas, da las qualas però be singulas – sco il Koli (347&nbsp;m) en la Carelia dal Nord – sa distinguan en furma da muntognas da lur ambient. Vers nord suonda a la regiun collinusa il territori grond da la Laponia. En la [[Laponia]] domineschan grondas cuntradas da guaud e da palì, da las qualas vargan ora muntognas u planiras autas senza plantas – ils uschenumnads ''tunturi'' (finlandais) u ''fjälls'' (svedais) – sco il Pallastunturi (807&nbsp;m), il Yllästunturi (718&nbsp;m) u il Pyhätunturi (540&nbsp;m). La regiun enturn il Inarijärvi en il nordost da la Laponia è segnada d’ina gronda spessezza da lais. Il pli lung flum da la Finlanda è cun radund 560&nbsp;km il Kemijoki, en il qual sbucca la gronda part dals flums da la Laponia finlandaisa. Sco ils auters gronds flums da la Finlanda dal Nord (Tornionjoki, Iijoki ed Oulujoki) nascha er il Kemijoki en las autezzas situadas al cunfin dal nord e da l’ost da la Finlanda. En il nord da la Laponia s’auza il terren vers las Muntognas Scandinavas. Cun la tschima principala da quellas cunfinescha la Finlanda però be en il nordvest en la vischnanca Enontekiö. Qua èn er situads tut ils pizs dal pajais che tanschan sur milli meters; la pli auta muntogna da la Finlanda furma il Haltitunturi (1324&nbsp;m&nbsp;s.m.) che giascha al cunfin cun la [[Norvegia]]. === Geologia === Il fundament grippus da la Finlanda consista surtut da crap precambric dal scut baltic (gnais, granit e plattamorta). L’ultima furmaziun da las muntognas è succedida en la Finlanda avant radund ina milliarda onns, uschia ch’il reliev sa preschenta oz vaira planiv. Be en singuls cas han quarzits spezialmain dirs pudì resister tant enavant a l’erosiun ch’els sa distinguan sco muntognas da lur ambient. [[Datoteca:Soderskar-rocks_and_water.jpg|thumb|160px|Grips da granit ch’èn vegnids mulads giu tras glatschers (Söderskär, davant la costa dal sid)]] La cuntrada odierna è vegnida influenzada a moda decisiva tras la cuverta da glatsch dal temp da glatsch. Fin avant radund 10&nbsp;000 onns han glatschers cuvert l’entira surfatscha da la Finlanda odierna, han erodà il grip ed han furmà en il decurs da lur retratga vastas cuntradas da morenas, las qualas èn da lur vart vegnidas transfurmadas tras auas da glatschers. Tipicas furmas da la cuntrada d’origin glazial èn crests smuttads sco furma d’erosiun sco er drumlins ed esker sco furmas d’emplenida. Sin ils dies da las morenas sco il Suomenselkä en il vest u il Salpausselkä en il sid cuntanschan ils sediments glazials grossezzas da bundant 100&nbsp;m. Cun la fin dal temp da glatsch ha l’aua da glatschers furmà il Lai d’Ancylus, l’antecessur da la Mar da l’Ost odierna, ed ha cuvert vastas parts dal pajais. Avant 7000 onns èn questas auas rutas tras vers la Mar dal Nord. Damai ch’il spievel da l’aua è sa sbassà e la terra è s’auzada successivamain, han ils proxims millennis manà adina dapli terra a la surfatscha da la mar. A l’intern dal pajais è aua da glatschers sa rimnada en foppas da glatschers e ruttadiras pli veglias, quai ch’ha manà a la furmaziun dals lais finlandais. L’elevaziun da la terra è in process da furmaziun da la cuntrada che perdura fin oz. Uschia s’auza per exempel la costa da la mar da l’Ostrobotnia mintg’onn per radund 8 mm or da la Mar da l’Ost. Quai è er il motiv daco ch’i dat là bunamain mintga primavaira inundaziuns, damai ch’ils flums n’han praticamain nagina pendenza vers la costa e l’aua da naiv vegn uschia stagnada vers l’intern dal pajais. Medemamain han citads sco [[Pori]] u [[Vaasa]] stuì vegnir spustadas en il decurs dals ultims tschientaners per plirs kilometers vers vest, cunquai che lur ports s’enterravan. Il sediment ch’è derasà il pli vast a la surfatscha è il tillit che deriva medemamain dal temp da glatsch. Damai ch’i dat en la Finlanda be en paucs lieus crap da chaltschina u marmel, èn ils sediments glazials savens libers da chaltschina. Ils terrens ch’èn sa sviluppads londerora han perquai la tendenza da vegnir aschs. En regiuns pli bassas, ch’eran situadas en la fasa dal Lai d’Ancylus e dals antecessurs da la Mar da l’Ost sut il livel da la mar, èn ils sediments glazials savens vegnids surcuverts da sediments da lais. Pervi da quests terrens d’arschiglia fritgaivels, ma er pervi dal clima relativamain miaivel, sa concentrescha la cultivaziun da granezza sin las regiuns da costa situadas en il vest e sid da la Finlanda. A l’intern dal pajais è l’agricultura dependenta da chaltschina en furma da ladim; quella vegn gudagnada en pliras chavas da chaltschina sco a Pargas, Lohja e Lappeenranta. Entant ch’ils giaschaments da minerals da fier èn praticamain explotads cumplettamain, existan anc reservas pli grondas d’arom, nichel, zinc e crom. Durant ils onns 1860 è vegnì chattà aur en il sablun dal flum Kemijoki, quai ch’ha manà ad ina veritabla fevra d’aur en la Laponia. Fin oz vegn lavà aur als flums da la Laponia, per part a maun, per part a moda industriala. Giaschaments d’aur che n’èn per gronda part anc betg vegnids explotads èn ultra da quai distribuids en l’entir pajais; anc il 1996 han ins chattà en vischinanza da [[Kittilä]] in giaschament che vegn stimà sin ca. 50 tonnas aur. Ultra da quai è la Finlanda il pli grond exportader da talc, in mineral che vegn surtut duvrà en l’industria da palpiri.<ref>[https://web.archive.org/web/20120118213421/http://en.gtk.fi/ExplorationFinland/Commodities/IndustrialMinerals.html ''Industrial Minerals and Rocks''] – Centrala da perscrutaziun geologica da la Finlanda.</ref> === Clima === [[Datoteca:Ev24856_Scandinavia.A2003050.1025.250mFINLANDONLY.jpg|thumb|140px|Plattas da glatsch en la Mar da l’Ost (maletg da satellit dal favrer 2013)]] Il clima finlandais è fraid-temprà. La Finlanda è situada al cunfin tranter la zona climatica maritima e continentala. Las zonas da pressiun bassa influenzadas dal vent dal vest pon manar cun sai cundiziuns meteorologicas umidas e variablas. Da l’autra vart protegian las Muntognas Scandinavas la Finlanda da l’Atlantic; tras quai procuran zonas da pressiun auta continentalas per envierns fraids e stads relativamain chaudas. La Mar da l’Ost, ils lais interns e surtut il [[Current dal Golf]] han in’influenza tempranta sin il clima, uschia ch’igl è en la Finlanda bundant pli miaivel ch’en auters lieus dal medem grad da latituda. [[Kuopio]] giascha per exempel sin la medema latituda sco [[Jakutsk]] en la [[Sibiria]], ha però ina temperatura media annuala ch’è bunamain 13&nbsp;°C pli auta. La summa da las precipitaziuns munta en la Finlanda dal Sid a 600–700&nbsp;mm. En il nord è ella bundant pli bassa, quai che vegn però cumpensà tras svapuraziuns minimalas (pervi da las temperaturas bassas). La pli pitschna quantitad da precipitaziuns croda en l’entir pajais il mars, la pli gronda il fanadur ed avust. Tranter la Finlanda da l’Ost e dal Vest na datti naginas isotermas; pervi da la gronda extensiun en direcziun nord-sid èsi però marcantamain pli fraid en il nord dal pajais. En il sid munta la temperatura media annuala 5&nbsp;°C, en il nord da la Laponia però be −2&nbsp;°C.<ref>[https://web.archive.org/web/20100427064439/http://www.fmi.fi/weather/climate_6.html Finnish Meteorological Institute: ''Climate in Finland''] (englais).</ref> Er la durada da las stagiuns variescha correspundentamain: en il sidvest da la Finlanda dura l’enviern be 100 dis, en la Laponia però fin 200 dis.<ref name="seasons">[https://web.archive.org/web/20100728051305/http://www.fmi.fi/weather/climate_4.html ''Finnish Meteorological Institute: The Seasons''] (englais).</ref> Durant il schaner e favrer, ils mais ils pli fraids, giascha la temperatura media tranter −4 e −14&nbsp;°C. La pli fraida temperatura ch’è insumma vegnida mesirada en la Finlanda èn stads −51,5&nbsp;°C a Pokka sper [[Kittilä]] ils 28 da schaner 1999.<ref name="sääennätyksiä">[http://www.fmi.fi/saa/tilastot_34.html Ilmatieteen laitos: ''Suomen ja maapallon sääennätyksiä''] (finlandais).</ref> La cuverta da naiv cuntanscha en il sid ina grossezza da ca. 20–30 cm, en l’ost e nord da ca. 60–90 cm. Ils lais schelan il november/december e sdreglian savens pir il matg/zercladur.<ref>[http://www.fmi.fi/saa/tilastot_10.html Ilmatieteen laitos: ''Talven lumista ja lumisuudesta''] (finlandais).</ref> Durant envierns propi fraids pon ils Golfs da Botnia e da la Finlanda schelar quasi dal tuttafatg e ston vegnir tegnids averts cun agid da rumpaglatschs. La stad è la differenza da temperatura tranter il sid ed il nord main marcanta che l’enviern. En la Finlanda dal Sid e Centrala datti 10 fin 15 dis cun temperaturas sur 25&nbsp;°C, en il nord 5 fin 10 dis. La pli auta temperatura ch’è insumma vegnida mesira en la Finlanda èn stads 37,2&nbsp;°C a [[Liperi]] ils 28 da fanadur 2010.<ref>Helsingin Sanomat: [https://web.archive.org/web/20100801170037/http://www.hs.fi/kotimaa/artikkeli/Kaikkien+aikojen+l%C3%A4mp%C3%B6enn%C3%A4tys+on+nyt+372+astetta/1135258900242 ''Kaikkien aikojen lämpöennätys on nyt 37,2 astetta''], 28 da fanadur 2010.</ref> En ils territoris al nord dal circul polar glischa la stad il sulegl da mesanotg, l’enviern percunter regia la notg polara. Dal temp dal solstizi da stad na vegni schizunt en il sid dal pajais betg dal tuttafatg stgir la notg (uschenumnadas ‹notgs alvas›). Ad [[Utsjoki]] ch’è situà il pli al nord da la Finlanda na va il sulegl durant 73 dis betg da rendì; l’enviern percunter na cumpara el insumma betg a l’orizont, e quai durant 51 dis. Er en la Finlanda dal Sid vesan ins il sulegl durant ils pli curts dis be durant sis uras. Surtut en il nord dal pajais cumparan l’enviern glischs polaras. == Natira == [[Datoteca:Punkaharju_forest.JPG|thumb|200px|Guaud da tieus sper Punkaharju]] [[Datoteca:Patvinsuo_kohosuota.jpg|thumb|200px|La palì auta Patvinsuo]] [[Datoteca:Peltojärvi_Muotkatuntureilla.jpg|thumb|200px|Regiun da ''fjälls'' ad Inari, Laponia]] En la Finlanda èn da chasa radund 42&nbsp;000 spezias d’animals, da plantas e da bulieus, da quai 65 spezias da mammals. Tut en tut è la varietad da las spezias pli bassa ch’èn territoris situads pli en il sid; percunter porschan las cuntradas selvadias da la Finlanda spazis da viver per blers animals ch’èn da chattar be darar en l’ulteriura Europa. En la Finlanda pon ins sa mover, cun intginas restricziuns, libramain en la natira. Igl è er lubì da cleger coclas selvadias e bulieus e d’ir a pestga. La pestga e la chatscha vegnan pratitgadas vastamain en tut il pajais. Radund sis procent da la populaziun finlandaisa è en possess d’ina patenta da chatscha.<ref>[http://www.riista.fi/?group=00000096&mag_nr=1 Associaziun centrala dals chatschaders] (finlandais).</ref> === Flora e vegetaziun === La Finlanda è il pajais cun la pli auta cumpart da guaud en tut l’Europa: 86 % da la surfatscha dal pajais èn cuverts cun guaud. Dal nord vers il sid cumparan trais zonas da vegetaziun. La gronda part da la Finlanda appartegna a la zona boreala dals guauds da coniferas (taiga). Quella è caracterisada tras curtas periodas da vegetaziun, tras terrens segnads d’ina bassa cumpart da substanzas nutritivas (che permettan a las plantas da crescher be plaun), tras la predominanza da coniferas e tras in bass dumber da spezias da plantas. I domineschan surtut tieus (50&nbsp;%) e pigns (30&nbsp;%); la planta da feglia la pli frequenta è il badugn (16,5&nbsp;%).<ref>[http://www.metla.fi/suomen-metsat/index-de.htm Metla (Institut finlandais per la perscrutaziun dal guaud)].</ref> Il terren è cuvert cun chaglias d’izuns e mistgels, vers nord era cun litgens. Be a la costa dal sidvest e sin las inslas grippusas situadas davantvart predomineschan guauds maschadads. Qua creschan er spezias da planta che na cumparan uschiglio nagliur en la Finlanda, sco per exempel il ruver. En la part settentriunala da la Laponia na datti praticamain nagin guaud; be en regiuns situadas pli a bass datti anc in u l’auter badugn, en regiuns pli autas sa preschenta ina vegetaziun da tundra. In terz da la surfatscha da la Finlanda consistiva pli baud da palids; radund la mesadad da questa surfatscha è vegnida drenada en il decurs dals ultims tschientaners per gudagnar terren productiv.<ref>[http://www.borealforest.org/world/world_finland.htm borealforest.org: ''Finland – Forests and Forestry''].</ref> En il sid domineschan palids autas ritgas da turba, vers nord palids ombrotrofas (tar las qualas l’aua deriva exclusivamain da las precipitaziuns). La gronda part da las cuntradas da palì èn cuvertas da guauds da palì. === Fauna === [[Datoteca:Käsivarsi_porot_1.JPG|thumb|200px|Rens en la Laponia dal Nordvest]] Malgrà ch’i vegn fatg intensivamain chatscha sin ils elans, cumparan quels en grond dumber en tut il pajais. Mintg’onn vegn sajettà radund in terz da l’entir effectiv; ma a la fin da la stagiun da chatscha sa stabilisescha quel danovamain sin ca. 100 000 animals. Per il traffic sin via munta la gronda populaziun d’elans in privel; adina puspè datti grevs accidents cun ils animals. En il nord dal pajais entaup’ins dapertut rens. La populaziun da radund 200 000 animals viva a moda mez dumestitgada. Durant l’onn sa movan ils animals libramain; vers la fin d’atun chatschan ils possessurs ensemen lur scossas e tschernan ils animals da maz. Bundant pli pauc derasà è il ren da guaud selvadi. Pli baud era quel da chasa en vastas parts da la Finlanda; la fin dal 19avel tschientaner è el vegnì extirpà ed a partir dals onns 1950 è el puspè immigrà en pitschnas populaziuns nà da la [[Russia]] a [[Kainuu]] e la [[Carelia dal Nord]]. En la Finlanda dal Sid e dal Vest èn da chasa grondas populaziuns da tschiervs da Virgina ch’èn vegnids importads da l’[[America]]. Las populaziuns d’animals da rapina creschan gia dapi onns grazia al success da las mesiras da protecziun; il dumber dals urs brins e dals lufs-tscherver surpassa mintgamai 1000 individis, quel dals lufs giascha tar ca. 200. En il fratemp dastga per part schizunt puspè vegnir fatg chatscha sin questas spezias d’animals. En la part finlandaisa da la Laponia ha pudì sa mantegnair ina populaziun da radund 150 gulatschs. La vulp polara era oriundamain preschenta en l’entir pajais; pervi da la chatscha da pails è ella bunamain vegnida extirpada a l’entschatta dal 20avel tschientaner. Fitg derasada è però vinavant la vulp cumina, dapi in pèr decennis er il chaun-vulp ch’è immigrà nà da la Russia. La foca d’anels da Saimaa cumpara en tut il mund be en il territori da lais da Saimaa. Questa sutspezia d’aua dultscha da la foca d’anels è fitg rara. Grazia a mesiras da protecziun ha ella pudì vegnir preservada da svanir dal tuttafatg; ella furma perquai l’animal da simbol da la protecziun da la natira en la Finlanda. Speziala protecziun giauda er il sabrin che cumpara en l’[[Uniun europeica]] be en la Finlanda ed en l’[[Estonia]]. Al mund dals utschels finlandais appartegnan radund 430 spezias, tranter auter l’evla da la pizza e l’evla da mar, daspera diversas giaglinas selvadias sco la giaglina da taus, la giaglina da draussa, la giaglina da guaud e l’urblauna nordica, ultra da quai numerusas spezias d’utschels da l’aua. Sco utschè naziunal da la Finlanda vala il cign selvadi, e quai pervi da sia rolla centrala entaifer la mitologia dal pajais. Er questa spezia ha pudì vegnir salvada grazia ad in scumond da chatscha rigid: ils onns 1950 existivan be pli 15 pèrs che cuan; oz èn quai puspè radund 1500. == Istorgia == === Istorgia tempriva === [[Datoteca:Astuvansalmi_tellervo.jpg|thumb|160px|Pictura sin crap d’Astuvansalmi (ca. 2000 a.C.)]] La pli veglia colonisaziun cumprovada sin il territori da la Finlanda odierna deriva dal temp suenter la fin dal davos temp da glatsch (vers 8500 a.C.). L’origin e la lingua dals emprims abitants da la Finlanda n’èn betg sclerids. Tras immigraziun èn suandadas en il decurs dals proxims millennis novas culturas ed il pli tard vers 5000 a.C. discurriva la populaziun surtut linguas ungrofinnicas temprivas. Vers 3200 a.C. èn arrivads immigrants nà dal territori baltic che discurrivan linguas indogermanas temprivas; cun il temp èn quels sa maschadads cun il pievel resident ed han adoptà lur lingua. L’influenza linguistica da quest’unda d’immigraziun ha attribuì a furmar la differenza tranter la lingua finlandaisa originara en las regiuns da costa e la lingua samica a l’intern dal pajais. L’origin da la populaziun finlandaisa è adina puspè vegnì discutà a moda cuntraversa e n’è fin oz betg sclerì dal tut. Tenor l’opiniun tradiziunala valan il territori a l’ost da l’[[Ural]] u la regiun dal Meander da la [[Volga]] sco patria oriunda dals Finlandais. Entaifer la perscrutaziun pli nova èn ins però per gronda part da l’avis ch’ils antenats dals Finlandais sajan immigrads avant millennis en pliras undas nà da differentas varts, ch’els hajan manà cun sai ina cultura da chatscha ed agricultura e ch’els hajan stgatschà vers nord ils Sams – ch’eran chatschaders e rimnaders – u sajan cun il temp s’unids cun quels. Durant il temp da crap na para la populaziun finlandaisa betg anc d’avair fatg il pass vers l’agricultura. En il sidvest dominava la cultura da Suomusjärvi; tranter ca. 5000 e 4200 a.C. è quella vegnida remplazzada da la Cultura da la cheramica perfurada. A partir da ca. 3200 a.C. vegn schizunt quintà ch’influenzas da la Cheramica da cordas sajan sa fatgas valair a la costa dal sidvest; a partir da ca. 2300 a.C. è suandada a quella la Cultura da crests-fossa da crap da Kiukainen. Dal temp da bronz, vers il 1700 a.C., ha cumenzà a sa derasar nà da las regiuns da costa la cultivaziun dad ers e l’allevament da muvel. A partir da 100 a.C. è creschì il commerzi cun l’Europa Centrala. Durant il temp da la migraziun dals pievels è sa fatg valair en las regiuns da costa finlandaisas ina tscherta bainstanza grazia al commerzi en la Mar da l’Ost; quella è anc s’augmentada durant il temp dals [[Vikings]] (a partir dal 8avel tschientaner). Vers l’onn 1000 èn s’intensivads ils contacts da la Finlanda da l’Ost cun [[Nowgorod]]. Sur quests divers contacts da commerzi è la populaziun finlandaisa er vegnida en contact cun il cristianissem: en il vest cun la cretta roman-catolica, en l’ost cun quella ortodoxa. === La Finlanda sco part da la Svezia === [[Datoteca:Grand_duchy_of_finland_1662.jpg|thumb|200px|Charta da la Finlanda da l’onn 1622]] L’annexiun da la Finlanda dal Vest a la Svezia è stà in process a lunga durada. Per motivs politics, economics e religius han las duas pussanzas Svezia e Nowgorod cumenzà a concurrer per ils territoris abitads dals Finlandais. Omadus stadis han interprendì a partir dal 12avel tschientaner en la regiun pliras cruschadas da caracter pli u main militar. Il cunfin tranter las duas pussanzas e tras quai il cunfin da l’ost da la Finlanda è vegnì fixà l’emprima giada il 1323 en il Contract da Nöteborg. L’activitad da la baselgia, ils moviments da colonisaziun da vart dals immigrants svedais sco er la legislaziun ed administraziun roiala han attribuì a liar ils novs territoris a la Svezia, e quai sut il num Österland e sco ina da las quatter parts integralas dal pajais. A partir dal 1362 è vegnì admess a l’Österland il dretg da sa participar a l’elecziun dal retg svedais. La cristianisaziun da la Finlanda è stada terminada formalmain cun la fundaziun dal chapitel catedral da [[Turku]] l’onn 1276; la veglia mitologia ha però anc pudì sa mantegnair durant plirs tschientaners sper il cristianissem. En il decurs dal temp medieval è sa furmada en la Finlanda ina societad feudala tenor l’exempel da l’ulteriura Europa, in urden da citads e l’organisaziun da la baselgia catolica. Da la fin dal 14avel tschientaner fin a ses declin l’entschatta dal 16avel tschientaner ha la Finlanda appartegnì, sco part da la [[Svezia]], a l’[[Uniun da Kalmar]]. Durant il temp da regenza da [[Gustav I Wasa]] (1523–1560) è la Svezia sa sviluppada ad in ferm stadi centralistic, il qual ha furmà la basa da la posiziun da pussanza gronda dal reginavel en il 17avel tschientaner. Medemamain sut Gustav Wasa è la cretta catolica vegnida remplazzada en rom da la refurmaziun tras il cristianissem evangelic-luteran. Sco pussanza gronda èsi reussì a la Svezia da schlargiar ses territori enturn la Mar da l’Ost, e quai en rom da guerras cunter il [[Danemarc]], la [[Pologna]] e la [[Russia]]. La Finlanda, ch’è stada schanegiada da quel temp d’acziuns da guerra, è vegnida integrada pli ferm en l’administraziun dal reginavel. Sut la direcziun dal guvernatur general [[Per Brahe il Giuven]] èn vegnidas fundadas pliras citads novas; a Turku èn vegnidas installadas l’academia e la dretgira da la curt sco er in servetsch postal. Durant il 18avel tschientaner è la posiziun da pussanza da la Svezia sa sminuida. Quai è surtut stà il cas en rom da la Gronda Guerra nordica (1700–1721) ch’ha gì per consequenza che la Finlanda è vegnida occupada tras la [[Russia]] (1714–1721). Cun la Pasch da Nystad è bain ì a fin il status d’occupaziun, ma a medem temp er la posiziun da la Svezia sco pussanza gronda. En in’ulteriura guerra russa-svedaisa, l’uschenumnada Guerra dals chapels (1741–1743), è la Finlanda vegnida occupada danovamain e la pasch ch’è suandada ha fatg avanzar il cunfin vest da la Russia fin al flum Kymijoki. === La Finlanda sco principadi grond entaifer l’Imperi russ === [[Datoteca:Diet_of_Porvoo.jpg|thumb|200px|1809: Ils stans da la Finlanda prestan davant il zar il sarament da fidaivladad]] En rom da la Quarta Guerra da coaliziun è la [[Russia]] sut zar [[Alexander I]] s’unida cun la [[Frantscha]] cunter l’[[Engalterra]] e ses allià [[Svezia]]. Il 1808 ha la Russia attatgà la Svezia e cumenzà uschia la Guerra finlandaisa. En consequenza da quella ha la Svezia stuì ceder il 1809 en rom dal Contract da Fredrikshamn vasts territoris a la Russia. Sper la part centrala da la Finlanda, che cumpigliava da quel temp la mesadad meridiunala da la Finlanda odierna, èn stadas pertutgadas da quai las Inslas Åland sco er parts da la Laponia e da Västerbotten. Or da quests territoris e las regiuns ch’eran gia vegnidas conquistads il 1721 ed il 1743 è vegnì furmà il principadi grond da la Finlanda che tutgava tar l’Imperi russ, ma che disponiva d’ina vasta autonomia politica. Cunzunt han pudì vegnir mantegnidas las leschas svedaisas da fin qua sco er vastas pars da la constituziun vertenta. Il 1812 ha [[Helsinki]] substituì [[Turku]] sco chapitala. L’emprima mesadad dal 19avel tschientaner è stada segnada d’ina tscherta immobilitad politica. Tranter il 1809 ed il 1863 è la Dieta, sco represchentanza dal pievel corporativa, betg vegnida convocada dals zars; la politica è sa concentrada sin acts administrativs, senza midar grondamain la basa legala. Durant quest temp è però er sa svegliada ina schientscha naziunala finlandaisa ed igl èn vegnidas interprendidas diversas stentas per rinforzar l’identitad naziunala, senza che quellas fissan sa drizzadas a l’entschatta cunter il domini zaristic. Durant la segunda mesadad dal 19avel tschientaner ha la politica finlandaisa cumenzà a vegnir en moviment, surtut pervi da la pli gronda toleranza sut zar [[Alexander II]]. Ina part da las restricziuns economicas èn vegnidas dismessas, quai ch’ha dà nov schlantsch a l’economia. Durant ils onns 1860 ha inizià l’industrialisaziun, surtut en furma dal grond dumber da resgias ch’èn vegnidas installadas da quel temp e las qualas han furmà la basa per la prosperitad da l’economia da laina. Quest svilup è er vegnì favurisà tras il fatg che la Dieta è puspè sa radunada regularmain a partir dal 1863 ed ha stgaffì la legislaziun necessaria. A la schientscha naziunala finlandaisa che vegniva adina pli ferma èn s’opponidas vers la fin dal 19avel tschientaner las tendenzas da centralisaziun da l’Imperi e da russificaziun dals territoris cumpigliads. L’uschenumnà Manifest dal favrer da zar [[Nicolas II]] ha restrenschì marcantamain ils dretgs d’autonomia da la Finlanda. Quai ha manà ad in conflict politic ch’è escalà en l’assassinat dal guvernatur general [[Nikolai Bobrikow]] l’onn 1904 ed en ina chauma generala l’atun 1905 (en connex cun la Revoluziun russa). En consequenza da la chauma generala ha Nicolas consentì da restituir l’autonomia e da stgaffir ina represchentanza dal pievel betg corporativa. Per las votaziuns dal nov parlament l’onn 1906 èn vegnids admess a tut ils Finlandais – e per l’emprima giada en l’Europa er a las dunnas – dretgs d’elecziun eguals. Las tensiuns politicas e socialas ch’eran sa manifestadas durant la chauma generala n’han però betg pudì vegnir superadas. Il 1909 èn las stentas da russificaziun vegnidas reprendidas. La vita politica ha chattà ina fin abrupta cun l’erupziun da l’[[Emprima Guerra mundiala]], a la quala schuldads finlandais n’han però, cun excepziuns da singuls voluntaris, betg prendì part. === Independenza e guerras === [[Datoteca:Pariisin_rauha_de.png|thumb|160px|Territoris da la Finlanda ch’èn ids a perder a l’Uniun sovietica en il decurs da la Segunda Guerra mundiala]] Suenter las revoluziuns da favrer e d’october 1917 en Russia ha il parlament finlandais declerà l’independenza da la Finlanda (ils 6 da december 1917). Il schaner 1918 è quella vegnida renconuschida da la Russia bolschevistica e silsuenter da numerus auters stadis. Il process da distatgament da la Russia è stà accumpagnà da grevs conflicts interns, ils quals èn ids a finir ils 27 da schaner 1918 en in’emprova da cupitga socialistica. Durant ina guerra civila ch’ha durà trais mais han la finala ils ‹alvs› burgais pudì mantegnair il suramaun. L’onn 1919 ha la Finlanda dà a sasez ina constituziun republicana. Cun la Russia sovietica è vegnida suttascritta il 1920 in contract da pasch e da cunfin ch’ha fixà ils cunfins da la Finlanda sin l’autezza da l’anteriur principadi grond, consentind però supplementarmain il territori da Petsamo cun ses access a la Mar dal Nord. Cun la Svezia è prorut in conflict per las Inslas Åland ch’eran d’impurtanza strategica. Ina decisiun da la Societad da las naziuns ha la finala attribuì quellas a la Finlanda cun l’obligaziun da conceder a quellas ina vasta autonomia. Il patg da nunagressiun ch’è vegnì serrà l’onn 1939 tranter la [[Germania]] e l’[[Uniun sovietica]] ha attribuì la Finlanda a la sfera d’influenza sovietica. Cun l’attatga da l’Uniun sovietica sin la Finlanda ils 30 da november 1939 ha cumenzà la Guerra d’enviern. Malgrà che la Finlanda ha gì il suramaun en numerusas battaglias da defensiun, steva l’armada finlandaisa curt avant la fin, cura che la guerra è vegnida terminada ils 13 da mars 1940 cun il Contract da pasch da Moscau. La Finlanda ha stuì surlaschar a l’Uniun sovietica grondas parts da la [[Carelia]] – tranter auter [[Vyborg]] che furmava da quel temp la segund gronda citad dal pajais – sco er ulteriurs territoris statals. Ils 22 da zercladur 1941 ha la Germania rut il patg da nunagressiun ed ha attatgà l’Uniun sovietica. En quel mument è la Finlanda entrada en cooperaziun cun la Germania en la guerra che vegn numnada en la Finlanda ‹Guerra da cuntinuaziun›. L’armada finlandaisa n’ha betg be reconquistà ils territoris ch’eran ids a perder, mabain è er penetrada lunsch viaden en il territori da la Carelia da l’Ost che tutgava tar l’Uniun sovietica. La finamira era quella da reunir las gruppas etnicas parentadas en ina ‹Finlanda gronda›. Suenter ils success da l’Armada cotschna l’onn 1944 ha la Finlanda però stuì sa retrair dals territoris occupads ed è danovamain stada confruntada cun la smanatscha d’ina occupaziun sovietica. Ils 19 da settember 1944 è vegnida serrada cun l’Uniun sovietica la Pasch separada da Moscau ch’ha terminà la Guerra da cuntinuaziun. Las sperditas territorialas da la Guerra d’enviern èn vegnidas confermadas; ultra da quai ha la Finlanda stuì surlaschar a l’Uniun sovietica il territori da Petsamo. La Pasch separada ha obligà la Finlanda da stgatschar las truppas tudestgas dal pajais. Uschia è suandada la Guerra da la Laponia finlandais-tudestga, en il decurs da la quala las truppas tudestgas che sa retiravan han destruì cumplettamain grondas parts da la Laponia. La guerra è ida a fin ils 27 d’avrigl cun la retratga dals davos schuldads tudestgs da Kilpisjärvi. Il stadi da guerra cun ils alliads è vegnì terminà definitivamain cun il Contract da pasch da Paris da l’onn 1947. === Suenterguerra ed istorgia pli nova === Il suenterguerra e surtut ils decennis da la [[Guerra fraida]] èn stads segnads en la Finlanda d’ina posiziun particulara en il champ da tensiun tranter ils dus blocs. Igl era bain reussì al pajais da far valair si’independenza statala e l’urden economic da martgà liber; ma l’Uniun sovietica ha mantegnì ina grond’influenza sin la politica finlandaisa. La Finlanda sezza ha suandà ina politica da neutralitad stricta, ha da l’autra vart – surtut sut il president [[Juho Kusti Paasikivi]] – però er empruvà da sa reconciliar cun l’Uniun sovietica. Il 1948 è vegnida firmada cun l’Uniun sovietica ina cunvegna d’amicizia e da cooperaziun ch’è vegnida prolungada repetidamain fin la fin da l’era sovietica. Conflicts cun il vischin a l’ost han pudì vegnir impedids tras contacts intensivs e savens er inuffizials da la politica finlandaisa cun Moscau. Questa politica, ch’ha per part sveglià en il vest l’impressiun d’ina obedientscha precipitanta, è magari vegnida titulada – surtut da vart da politichers da la Germania dal Vest – a moda discreditanta sco ‹finlandisaziun›. [[Datoteca:Urho_Kekkonen_1961.jpg|thumb|160px|Urho Kekkonen]] Il politicher finlandais cun la pli gronda influenza dal suenterguerra è stà [[Urho Kekkonen]] ch’è stà en uffizi dal 1956 fin il 1982 sco president dal pajais. Da quel temp preveseva la constituziun vastas cumpetenzas presidialas; quellas ha Kekkonen tratg a niz per manar in stil da guvernar vaira autocratic. Da tgirar ils contacts cun l’Uniun sovietica resguardava el per gronda part sco ses affar privat. Il 1973 ha el laschà prolungar il parlament ses temp d’uffizi tras ina lescha excepziunala (e quai cumbain ch’i n’avess dà nagin dubi ch’el vegnia reelegì en rom da las elecziuns ordinarias). Tut en tut vegn attestà al temp d’uffizi da Kekkonen in deficit da democrazia. Tuttina ston ins er dir ch’il president pudeva esser segir durant tut sia perioda d’uffizi da giudair il sustegn da la maioritad dals votants. In da ses pli gronds success ha furmà la Conferenza per la segirezza e la collavuraziun en l’Europa ch’è vegnida manada tras il 1975 a Helsinki. Quella n’ha betg be contribuì a la chapientscha vicendaivla tranter ils stadis europeics, mabain ha er rinforzà la posiziun da la Finlanda sco stadi neutral. Cun la fin da l’Uniun sovietica è l’economia finlandaisa stada pertutgada a l’entschatta dals onns 1990 d’ina greva crisa, damai che l’economia sa basava per gronda part sin il commerzi cun l’ost. A medem temp è però creschì il spazi d’agir dal pajais areguard la politica da l’exteriur. L’onn 1992 ha la Finlanda mess ad ir tractativas davart in’adesiun a la Communitad europeica; quellas han manà il 1995 a la commembranza a dretg cumplain en l’[[Uniun europeica]] odierna. Il 2002 ha l’euro remplazzà la marc finlandaisa sco valuta dal pajais. == Populaziun == La Finlanda ha ina populaziun da radund 5,4 milliuns abitants (situaziun dal 2015). Cun ina spessezza da radund 15,5 abitants per kilometer quadrat è il pajais pauc populà. La populaziun è repartida a moda fitg ineguala. La provinza settentriunala Laponia è bunamain inabitada (1,9 abitants per kilometer quadrat). Radund 40 % da la populaziun viva en la provinza Finlanda dal Sid (62,6 abitants per kilometer quadrat); 1,233 milliuns abitants cumpiglia be la regiun gronda da [[Helsinki]]. Ulteriuras aglomeraziuns furman las citads da [[Tampere]], [[Turku]] ed [[Oulu]]. === Svilup demografic === Il svilup da la populaziun è segnà fin oz d’ina fugia da la champagna cuntinuanta. Surtut glieud giuvna va a star en las citads (per motivs da furmaziun e professiun); quai maina en la Finlanda da l’Ost e Centrala a depopulaziun sco er ad ina quota creschenta da glieud veglia. Il 2005 era radund 38 % da la populaziun pli giuvna che 30 onns; en la vischnanca da la Finlanda da l’Ost Suomussalmi eran quai percunter be 28 %.<ref>[https://web.archive.org/web/20061004133601/http://pxweb2.stat.fi/Dialog/varval.asp?ma=000_vaerak_004_1980_001&ti=V%E4est%F6+i%E4n+%281-v.%29+ja+sukupuolen+mukaan+alueittain+1980-2005&path=..%2FDatabase%2FV%E4est%F6%2FV%E4est%F6rakenne%2F&lang=3 Centrala da statistica finlandaisa].</ref> La cumpart da las persunas da l’exteriur munta a radund 4 %.<ref>[http://www.stat.fi/tup/suoluk/suoluk_vaesto_en.html Centrala da statistica finlandaisa].</ref> Quai è bain pauc en cumparegliaziun cun ils stadis vischins Norvegia e Svezia; ma dapi la fin da la Guerra fraida è la quota dals esters daventada quatter giadas pli auta ch’avant. Il motiv per questa cifra plitost bassa è d’ina vart la politica d’immigraziun vaira restrictiva dal stadi finlandais; da l’autra vart però er il fatg che la Finlanda era dal temp da la gronda immigraziun da lavurants durant il suenterguerra economicamain relativamain flaivla. Suenter il 1945 èn emigrads bundant in mez milliun Finlandais, e quai surtut en la Svezia.<ref>Jan Saarela: [http://www.vasa.abo.fi/users/jsaarela/manuscripts/Hyvinvointikatsaus,%202006,%20(3),%2051-56.pdf ''Muuttoliiketutkimuksessa otetaan kansainvälisiä edistysaskeleita''] (PDF; 325&nbsp;kB).</ref> La culminaziun ha quest svilup chattà vers il 1970; oz vegn l’emigraziun da radund 10 000 fin 15 000 persunas l’onn pli che cumpensada tras l’immigraziun da radund 20 000 persunas.<ref>[http://www.stat.fi/til/vamuu/2004/vamuu_2004_2005-01-20_kuv_003.html Centrala da statistica finlandaisa].</ref> === Gruppas da la populaziun e linguas === [[Datoteca:Finland_swedish-speaking_municipalities.png|thumb|160px|Regiuns cun in’auta cumpart da populaziun da lingua svedaisa]] La Finlanda è uffizialmain bilingua. En tut il pajais inditgeschan 91,7&nbsp;% da la populaziun il finlandais e 5,5&nbsp;% il svedais sco lingua materna. La populaziun da lingua svedaisa sa concentrescha surtut sin las regiuns da costa en il sid ed en l’Ostrobotnia sco er en la provinza Åland. Il svedais da la Finlanda sa differenziescha surtut areguard la pronunzia ed il stgazi da pleds da la varietad linguistica che vegn discurrida en la Svezia sezza. La politica da linguas da la Finlanda è stada segnada dapi il 19avel tschientaner da cumbats per part vaira vehements en connex cun la relaziun tranter la lingua finlandaisa e svedaisa. Oz èn omaduas linguas fixadas en la constituziun sco linguas uffizialas. Mintga vischnanca sa declera ubain sco finlandaisa, svedaisa u bilingua. Sco bilingua vala ina vischnanca sche la minoritad linguistica cumpiglia almain 8&nbsp;% da la populaziun ubain represchenta almain 3000 abitants. Tenor la sutdivisiun tradiziunala dal pajais (ch’è stada en vigur fin il 2012) èn 19 vischnancas sa decleradas sco svedaisas (da quai 16 en la provinza Åland) e 31 sco bilinguas. Las ulteriuras 292 appartegnan al territori linguistic finlandais. Ina protecziun particulara sco minoritad etnica giaudan ils Sams, ils quals abiteschan surtut en las regiuns nordicas da la Laponia. Las linguas dals Sams, a las qualas appartegnan il sami dal nord, il sami inari ed il sami skolt, vegnan anc discurridas oz da radund 1750 Sams finlandais sco lingua materna; in status uffizial giaudan ellas en las vischnancas Enontekiö, Inari ed Utsjoki sco er en la part settentriunala da la vischnanca da Sodankylä.<ref>Lescha da linguas samica (1086/2003).</ref> En questas vischnancas vivan radund 4000 fin 7000 Finlandais che vegnan attribuids da l’administraziun samica als Sams etnics. Per survegliar la posiziun dal sami e per pudair realisar in’administraziun autonoma en connex cun dumondas linguisticas e culturalas, è vegnida fundada il 1996 in’atgna represchentanza parlamentara dals Sams. Dapi radund 500 onns èn er sesentas en la Finlanda gruppas pli pitschnas da Roma che resortan savens tras lur vestgadira plain colurs. Pli baud vegnivan els numnads da parts da la populaziun finlandaisa a moda discreditanta ''Mustalaiset'' (‹ils nairs›). Oz ha lur lingua, romani, il status d’ina lingua minoritara uffiziala.<ref>Renconuschientscha sco lingua d’instrucziun tenor §&nbsp;10 da la lescha da l’emprendissadi fundamental (628/1998).</ref> Ultra da quai vivan en il pajais radund 800 Tatars, dals quals ils perdavants èn arrivads en la Finlanda tranter il 1870 ed il 1920. Tras immigraziun èn er represchentadas oz numerusas autras etnias, senza giudair però in status spezial. Cun radund 49 000 persunas furman ils Russ la pli gronda minoritad linguistica en il pajais. Ad els appartegnan er ils numerus immigrants derivants da la Carelia e da l’Ingria, als quals è vegnì concedì dapi ils onns 1990 il dretg da ‹returnar› en la Finlanda. === Religiun === [[Datoteca:Turku_cathedral_26-Dec-2004.jpg|thumb|200px|La Catedrala da Turku furma il center religius da la baselgia evangelic-luterana]] La libertad da religiun è garantida dapi il 1923 en la constituziun finlandaisa. La baselgia evangelic-luterana e la baselgia ortodoxa èn fixadas en la lescha sco baselgias popularas e giaudan tras quai tscherts privilegis. Ils commembers da questas duas baselgias pajan taglia da baselgia; ultra da quai vegnan ellas sustegnidas dal stadi per pudair ademplir lur incumbensas socialas e caritativas. Cumbain che la societad finlandaisa è secularisada vastamain, sa senta radund 80 % da la populaziun liada ad ina confessiun.<ref>[http://tilastokeskus.fi/tup/suoluk/suoluk_vaesto_en.html Centrala da statistica finlandaisa].</ref> Per lunschor la gronda part dals Finlandais (radund 77&nbsp;% da l’entira populaziun) appartegnan a la baselgia evangelic-luterana. La cifra dals commembers da la baselgia sa diminuescha però cuntinuadamain. A la baselgia ortodoxa da la Finlanda, la quala è dapi il 1932 autonoma, appartegnan radund 60&nbsp;000 cartents, pia radund 1,1&nbsp;% da la populaziun. Il cristianissem ortodox era sa derasà dapi il temp medieval nà da Nowgorod, e quai surtut en la Carelia. Dapi il 1990 ha l’emigraziun da Russ manà ad in augment considerabel dals commembers da la baselgia ortodoxa. La baselgia catolica dumbra radund 10 000 commembers, dals quals la gronda part deriva da la Pologna.<ref name="Statistics Finland">[http://www.tilastokeskus.fi/til/vaerak/2009/01/vaerak_2009_01_2010-09-30_tau_008_fi.html ''Statistics Finland''].</ref> En la Finlanda existan ultra da quai duas vischnancas gidieuas cun radund 1500 commembers. Ils Tatars èn da cretta muslima. Dapi ils onns 1990 è il dumber dals muslims che vivan en la Finlanda creschì cuntinuadamain. == Dretg == Il sistem giuridic finlandais è segnà fermamain dal dretg svedais, il qual è restà en vigur suenter che la Finlanda è sa schliada il 1809 da l’uniun cun la Svezia. Fin en il temp pli nov è la legislaziun stada marcada d’ina gronda cuntinuitad. L’adesiun a l’Uniun europeica il 1995 ha pretendì da suttametter il sistem giuridic a numerusas novaziuns e refurmas. Oz existan bundant 50 dretgiras districtualas che furman l’emprima instanza; cunter decisiuns da quellas po vegnir appellà ad ina da las sis dretgiras da la curt. Sco terz stgalim exista in tribunal suprem, il qual n’ademplescha però betg la funcziun d’ina dretgira constituziunala. == Politica == === Sistem politic === [[Datoteca:Eduskuntatalo_(Finnish_Parliament_building).JPG|thumb|160px|Edifizi dal parlament a Helsinki (erigì il 1931)]] Dapi il 1919 è la Finlanda ina republica democratica parlamentara. La constituziun vertenta datescha da l’onn 2000; cun si’entrada en vigur è sa spustada la pussanza politica dal president vers il parlament e la regenza.<ref name=Eurolex>Wolf D. Gruner, Woyke Wichard: ''Europa-Lexikon: Länder, Politik, Institutionen,'' tom 1506. C.H. Beck, 2004, p. 104s.</ref> L’organ legislativ furma il parlament (finlandais ''eduskunta'', svedais ''riksdagen''). I sa tracta d’in parlament d’ina chombra cun 200 deputads che vegnan elegids mintga quatter onns. La regenza dal pajais, il cussegl dal stadi (''valtioneuvosto''), è responsabel dapi la revisiun da la constituziun directamain envers il parlament. Il primminister vegn elegì dal parlament, ils ulteriurs ministers dal president sin proposta dal primminister. Tradiziunalmain vegnan furmadas en la Finlanda grondas coaliziuns er sche quai na fiss betg necessari per cuntanscher ina maioritad absoluta. Il president da la republica vegn elegì per sis onns. Dapi la refurma dal 1999 maina el la politica da l’exteriur ensemen cun la regenza. El è il schefcumandant da l’armada ed ha la cumpetenza da nominar auts funcziunaris dal stadi e derschaders. === Partidas === La politica vegn dominada en la Finlanda da trais partids ch’èn pli u main tuttina fermas: la Partida da l’uniun naziunala (''Kansallinen Kokoomus''), la Partida dal center (''Suomen Keskusta'') e la Partida socialdemocrata (''Suomen Sosialidemokraattinen Puolue''). Per ordinari furman duas da questas partidas, sustegnidas d’ina u da pliras partidas pli pitschnas, ina regenza da coaliziun ch’enserra ina gronda maioritad dals commembers dal parlament. === Divisiun administrativa === L’autonomia communala vegn exequida en la Finlanda da radund 300 vischnancas (''kunta''). Mintga vischnanca dispona d’in cussegl sco gremi legislativ e d’ina regenza sco gremi executiv. Las vischnancas en il sid dal pajais sa laschan cumparegliar en lur dimensiun cun vischnancas da l’Europa Centrala; en il nord dal pajais han ellas però per part in’extensiun bundant pli gronda. La pli pitschna vischnanca da la Finlanda, Kauniainen, cumpiglia ina surfatscha da be 6&nbsp;km²; la pli gronda vischnanca dal pajais, Inari, mesira percunter 17&nbsp;000&nbsp;km². Las vischnancas èn s’unidas a radund 70 corporaziuns, las qualas realiseschan communablamain incumbensas da muntada surordinada. Daspera existan sis administraziuns regiunalas ch’èn responsablas per exequir en las singulas regiuns la surveglianza statala. Per incumbensas specificas existan ultra da quai tschintg centers da commerzi, traffic e protecziun da l’ambient. La sutdivisiun tradiziunala da la Finlanda en provinzas è vegnida schliada l’onn 2010. Dal temp che la Finlanda appartegneva a la Svezia existan però anc 19 cuntradas che disponan – cuntrari a las regiuns administrativas d’ozendi – d’ina identitad regiunala tradiziunala. === Politica da l’exteriur e da defensiun === [[Datoteca:Suomalainen_sotilasvala.jpg|thumb|200px|Schuldads finlandais prestan il sarament]] La politica da segirezza e da defensiun da la Finlanda è segnada fitg ferm da las experientschas ch’il pajais ha fatg durant la [[Segunda Guerra mundiala]]. En la memoria collectiva è ragischada l’opiniun ch’ins na possia betg sa fidar d’alliads e che la defensiun dal pajais en cas da guerra stoppia vegnir organisada d’atgna forza.<ref>Klaus Törnudd: ''Finnish Neutrality During the Cold War'', en: ''SAIS Review of International Affairs'' vol. XXXV nr.&nbsp;2, 2005, p.&nbsp;46.</ref> La politica da defensiun da la Finlanda stat sut l’ensaina da la ‹defensiun totala› da la suveranitad statala, da l’integritad territoriala e da la constituziun democratica. Durant la [[Guerra fraida]] è la Finlanda sa stentada da trategnair bunas relaziuns cun l’Uniun sovietica, ma da tegnair a medem temp sin distanza il vischin pussant ed anteriur adversari da guerra. Ils dus stadis avevan bain concludì il 1948 in contract «d’amicizia, collavuraziun ed agid vicendaivel»; ma a la Finlanda èsi adina puspè reussì da spustar ils inscunters suprems tranter ils dus stadis. En il decurs da la furmaziun dals dus blocs è il pajais sa focusà adina pli ferm sin il princip da la neutralitad, quai ch’ha marcà la politica da l’exteriur da la Finlanda a partir dals onns 1950. Cun stuair prender permanentamain resguard sin ils interess da Moscau è l’abilitad d’agir dal pajais bain stada restrenschida; ma en mintga cas èsi reussì da far valair da tut temp la prontezza da defensiun statala. Er suenter il declin da l’Uniun sovietica e la fin da la Guerra fraida ha la Finlanda mantegnì il princip da betg s’associar ad allianzas militaras. La doctrina d’ina neutralitad stricta ha però fatg plazza ad ina politica dal vest activa. Dapi il 1994 cooperescha la Finlanda cun la [[NATO]] e dapi l’adesiun a l’[[Uniun europeica]] fa il pajais part da la politica da segirezza communabla dals stadis commembers. Il budget militar cumpiglia stgars 6&nbsp;% dal budget dal stadi u 1,6 % dal product social brut, quai ch’è cleramain sut la media europeica. En temp da pasch dumbran las forzas militaras finlandaisas radund 35 000 schuldads (26&nbsp;000 forzas terrestras, 5000 marina e 4000 aviatica militara). En cas da guerra pon però vegnir mezs sut las armas entaifer curt temp fin a 520&nbsp;000 umens.<ref>[https://web.archive.org/web/20100420074027/http://www.mil.fi/perustietoa/esittely/tehtavat/index_3_en.dsp Finnish Defence Forces: ''Continuous Training''].</ref> Plinavant po la guardia da cunfin metter sut commando militar ulteriurs 30&nbsp;000 umens. === Politica sociala === Dapi il suenterguerra sa chapescha la Finlanda decididamain sco stadi da bainstar social. Persunas dischoccupadas vegnan sustegnidas cun diarias che na dependan betg da l’autezza da las entradas da pli baud. En il medem senn exista er ina vasta rait da rentas per vegls e survivents. Er il sectur da la sanadad sa basa sin in provediment da basa statal. Ils servetschs medicals vegnan finanziads cun daners da taglia ed organisads dal stadi. Per quest intent mantegnan las vischnancas centers da sanadad, en ils quals lavuran medis spezialisads. Il dischavantatg da quest sistem: Perquai che las resursas èn limitadas, ston pazients savens spetgar plirs mais sin operaziuns che n’èn betg d’impurtanza vitala. Daspera existan numerusas staziuns da medis ed ospitals privats; il tractament è qua però bundant pli char. L’egualitad dad um e dunna vegn promovida tras ina vasta politica da famiglia. Ils emprims sis mais suenter la naschientscha d’in uffant po in genitur (u omadus a moda alternanta) prender congedi nunpajà e vegn sustegnì durant quest temp or da l’assicuranza da malsauns. Silsuenter han tut ils uffants il dretg sin ina plazza en ina canorta communala, e quai fin ch’els entran en scola; geniturs che tgiran ils uffants a chasa han il dretg sin sustegn finanzial. Il resultat da questa politica sa mussa en l’auta cumpart da las dunnas che lavuran: Gia il 2005 muntava quella a 66,5&nbsp;%, entant che la media entaifer l’Uniun europeica giascha tar 57,5&nbsp;%. Ina da las tematicas sociopoliticas che dat adina puspè da discutar en la Finlanda furma la politica d’alcohol. L’onn 2005 ha l’alcohol furmà la raschun da la mort la pli frequenta tar ils Finlandais en la vegliadetgna da lavurar. La vendita da bavrondas alcoholicas è suttamessa a numerusas restricziuns legalas. Bavrondas cun ina cumpart d’alcohol sur 4,7&nbsp;% dastgan be vegnir vendidas en las fatschentas da monopol statalas. Er la taglia sin l’alcohol è auta en cumparegliaziun cun l’ulteriura Europa. Areguard la statistica da criminalitad tutga la Finlanda tar ils pajais ils pli segirs da l’Europa. En tut datti en il pajais radund 7700 policists. Sper la partiziun da polizia entaifer il ministeri da l’intern existan la direcziun da polizia a Helsinki ed ils commandos da polizia provinzials; l’ultim stgalim furma la polizia locala en ils districts d’administraziun. En l’entir pajais datti radund 280 posts da polizia. === Protecziun da l’ambient === Radund in dieschavel da la surfatscha dal pajais stat – pli u main ferm – sut protecziun da la natira.<ref>[https://web.archive.org/web/20071013173850/http://virtual.finland.fi/netcomm/news/showarticle.asp?intNWSAID=25730&intSubArtID=14724 Virtual Finland: ''Naturschutz – ein weites Arbeitsfeld''].</ref> En il nord, nua che la spessezza da la populaziun è bassa ed ina gronda part dal terren è en possess statal, è la cumpart anc bler pli auta. Tut en tut datti 35 parcs naziunals cun ina surfatscha totala da 8150&nbsp;km² (2,5&nbsp;% da l’entira surfatscha da la Finlanda), tranter auter en la Laponia ils parcs naziunals Lemmenjoki ed Urho-Kekkonen ch’han mintgin ina grondezza da bundant 2500&nbsp;km². L’emissiun da gas cun effect da serra per persuna è in dals pli auts dal mund (stgars 16 tonnas equivalent da CO₂). Tranter il 1990 ed il 2004 èn las emissiuns creschidas per 14,5&nbsp;%. En rom dal Protocol da Kyoto era la Finlanda s’obligada da betg laschar crescher las emissiuns fin il 2008–12 sur la quota dal 1990.<ref name="UNFCCC 2006">United Nations Framework Convention on Climate Change (2006): ''GHG Data 2006 – Highlights from Greenhouse Gas (GHG) Emissions Data for 1990–2004 for Annex&nbsp;I Parties'', [http://unfccc.int/files/essential_background/background_publications_htmlpdf/application/pdf/ghg_booklet_06.pdf online (PDF; 387&nbsp;kB)].</ref> == Furmaziun == [[Datoteca:Helsingin_yliopiston_päärakennus.jpg|thumb|200px|L’Universitad da Helsinki]] L’obligaziun d’ir a scola vala en la Finlanda per tut ils uffants e giuvenils tranter set e sedesch onns. Suenter la scola fundamentala che dura nov onns po la furmaziun vegnir cuntinuada ubain ad ina scola professiunala u ad in gimnasi. La durada da la furmaziun gimnasiala n’è betg definida a moda fixa, mabain dependa – tuttina sco il studi universitar – da la prestaziun persunala dal singul scolar. La gronda part dals giuvenils fan la matura suenter dudesch onns da scola. Tant questa furmaziun sco er la scola professiunala terminada qualifitgeschan da princip ils scolars per ina furmaziun ad ina scola auta; a las singulas scolas dal stgalim terziar èn però usitads examens da recepziun cun ina selecziun vaira severa. En rom da divers studis da PISA èn ils scolars finlandais dads en egl cun fitg buns resultats. Sco in dals motivs vegnan consideradas las diversas iniziativas da furmaziun ch’han gì lieu dapi il 1996, surtut per promover l’instrucziun da matematica e da scienzas natiralas. Ultra da quai vegn renvià a la scolaziun unitara per tut ils scolars, independentamain da lur ambient socio-economic, quai che maina a megliers resultats tar ils scolars pli flaivels.<ref>Jouni Välijärvi e.a.: '' The Finnish Success in PISA – and some Reasons Behind It''. Universitad Jyväskyla, 2002, ISBN 951-39-1377-5.</ref> La bilinguitad uffiziala sa mussa er en il sistem da scola. Tut las vischnancas, en las qualas vivan tant abitants da lingua finlandaisa sco er da lingua svedaisa, èn obligadas tenor la lescha da porscher in’instrucziun scolastica separada per omaduas gruppas linguisticas. Tar las atgnadads da l’instrucziun da linguas estras e tar las tematicas che dattan adina puspè da discutar tutga l’obligaziun da tut ils scolars d’emprender mintgamai er l’autra lingua naziunala. Surtut da vart da la maioritad finlandaisa vegn la discussiun davart quest obligatori savens manada sut il term dal ‹svedais sfurzà›. Las scolas autas sa dividan en universitads e scolas autas professiunalas. Entant che las emprimas èn responsablas per la perscrutaziun ed instrucziun academica, sa concentreschan las ultimas sin la furmaziun orientada a la professiun. La lingua d’instrucziun è per ordinari il finlandais. Per la minoritad svedaisa vegnan medemamain purschidas pussaivladads da studi; intginas scolas autas, surtut l’Åbo Akademi, vegnan schizunt manadas dal tuttafatg per svedais. Per la furmaziun ad ina scola auta na ston vegnir pajadas naginas taxas da studi. Ultra da quai pon ils students retrair emprests statals cun tschains favuraivel e daner d’abitar. Radund 40 % dals giuvenils termineschan in studi da scola auta, quai ch’è in’auta quota cumpareglià cun auters stadis. == Economia == La Finlanda appartegna oz als pajais bainstants entaifer l’Uniun europeica. L’onn 2005 ha l’index da la capacitad da cumpra cuntanschì 111 puncts en cumparegliaziun cun la media da l’entira UE (= index 100). La bilantscha dal commerzi cun l’exteriur preschenta in lev surpli: il 2006 èn vegnidas exportadas martganzias en la valur da 61,40 mrd. € ed importadas raubas en la valur da 55,89 mrd. €. Ils pli impurtants partenaris da commerzi furman la Germania (11,3&nbsp;%), la Svezia (10,5&nbsp;%) e la Russia (10,1&nbsp;%).<ref>[https://web.archive.org/web/20090830215200/http://www.stat.fi/tup/suoluk/suoluk_kotimaankauppa_de.html#Außenhandel Centrala da statistica finlandaisa].</ref> === Svilup economic === [[Datoteca:Euro_accession_Eurozone_as_single_entity.svg|thumb|180px|Entaifer l’Uniun europeica fa la Finlanda part da la zona da l’euro (blau)]] Fin lunsch viaden en il 20avel tschientaner ha la Finlanda tutgà tar ils pajais europeics ils pli povers. Bain èn gia sa sviluppads a partir da la segunda mesadad dal 19avel tschientaner manaschis industrials, surtut mulins da palpiri, filandarias da mangola e ferreras; ma la vita da la gronda part dals Finlandais è stada segnada fin suenter la [[Segunda Guerra mundiala]] da l’agricultura. Pir suenter la guerra è l’industrialisaziun progredida pli ferm, e quai betg il davos per pudair dumagnar las vastas pretensiuns da reparaziun sovieticas. En il decurs da ventg onns è sa sviluppada in’economia diversifitgada cun l’accent principal en l’electroindustria, en la petrochemia, sco er en la construcziun da maschinas, da vehichels e da bastiments. La gronda creschientscha dal suenterguerra è stada colliada cun in vast commerzi cun l’ost; suenter la fin da l’[[Uniun sovietica]] l’onn 1991 è quel vegnì interrut andetgamain. Quai ha manà en la Finlanda ad ina greva crisa economica. Il product social brut è sa sbassà per 13&nbsp;%, la quota da dischoccupads è creschida da 3,4 il 1990 a 18,4 il 1994. La crisa ha manà ad ina restructuraziun rigurusa da l’economia finlandaisa. Per stabilisar la bilantscha dal stadi èn diversas interpresas statalas vegnidas privatisadas. A medem temp ha il stadi investì fermamain en la furmaziun al nivel da scola auta ed en la tecnica da gronda precisiun. Uschia dueva lura era la branscha da la microelectronica (surtut cun la firma da telefonins [[Nokia]]) daventar il motor dal nov svilup economic. L’adesiun a la Communitad europeica l’onn 1995 ha gidà supplementarmain a stabilisar la situaziun economica. Grazia a la reorientaziun da la structura economica è la quota da dischoccupads sa sbassada fin il 2001 sin 9,2&nbsp;%, ha cuntanschì il 2008 6,4&nbsp;% ed è alura sa stabilisada tar radund 8 %.<ref>[http://www.indexmundi.com/g/g.aspx?c=fi&v=74&l=de Finlanda – dischoccupaziun – datas istoricas].</ref> Dapi il 1999 appartegna la Finlanda a la zona da l’euro. Fin il 2001 aveva la Finlanda in’atgna valuta (il marc finlandais), dapi il 2002 edescha il pajais atgnas munaidas dad euro. === Provediment d’energia === La producziun d’energia da la Finlanda sa cumpona da las suandantas cumparts: 27,9&nbsp;% energia atomara, 15,6&nbsp;% forza idraulica, 15&nbsp;% import d’electricitad, 15 % energia da charvun, 11,4&nbsp;% gas natiral, 10 % biomassa e 5,4&nbsp;% turba. La quantitad restanta vegn cuverta cun implants per arder ruments restants, energia eroelectrica ed ieli.<ref>[http://www.tvo.fi/uploads/File/2010/Pocket_guide_2010.pdf ''TVO – Pocket Guide 2010''] (PDF; 461&nbsp;kB).</ref> La Finlanda dispona da duas ovras atomaras ad Olkiluoto e Loviisa cun mintgamai dus blocs da reacturs; ulteriurs reacturs sa chattan en la fasa da planisaziun. Ad Olkiluoto è planisà da metter en funcziun in dals emprims deposits finals per rument radioactiv.<ref>[https://web.archive.org/web/20200224214915/http://www.posiva.fi/en/final_disposal/general_time_schedule_for_final_disposal ''Posiva – General Time Schedule for Final Disposal''].</ref> === Industria === [[Datoteca:Nokia_6280_phone.jpg|thumb|160px|Fin il 2011 è l’interpresa da telefonia mobila Nokia stada in’impurtanta pitga da l’industria finlandaisa pli nova]] Ils guauds furman la pli impurtanta materia prima da la Finlanda. Correspundentamain è l’industria da laina e da palpiri stada fin avant paucs onns il pli impurtant sectur economic dal pajais. Gia en il 17avel tschientaner era la Finlanda il pli grond exportader da catram; en il 19avel tschientaner han resgias furmà en blers lieus las emprimas interpresas industrialas. Anc en ils onns 1970 ha l’industria da laina e palpiri cumpiglià dapli che la mesadad dals exports finlandais. Oz contribuescha questa branscha anc radund 12 % a la producziun industriala dal pajais.<ref name="statindustrie">[http://www.stat.fi/tup/suoluk/suoluk_teollisuus_en.html Centrala da statistica finlandaisa].</ref> Mintg’onn vegnan pinads bundant 75 milliuns meters cubic laina radunda. Ca. in terz vegn elavurà a moda mecanica a laina da tagl ed a laina da stalizzas, dus terzs vegnan elavurads a moda chemica a cellulosa. En il decurs dals ultims onns han las branschas da metal e d’electronica però surpassà l’industria da palpiri. Mintgina dad ellas cumpiglia oz radund 20&nbsp;% da l’entira producziun naziunala. La producziun da l’industria d’electronica è sa quadruplada tranter il 1995 ed il 2006. Per lunschor la gronda part è stada d’attribuir al concern da telecommunicaziun Nokia e ses furniturs. Entaifer l’industria da metal cumpiglian ils manaschis da furniziun da la selvicultura radund 20 %. === Agricultura e selvicultura === L’agricultura gioga anc adina in’impurtanta rolla entaifer l’economia e la societad finlandaisa. Radund 300&nbsp;000 persunas èn occupadas en l’agricultura ed en ils manaschis d’elavuraziun ch’èn colliads cun quella.<ref>[https://web.archive.org/web/20120730133916/http://www.mmm.fi/en/index/frontpage/agriculture.html Ministeri d’agricultura finlandais]</ref> Quai è tant pli remartgabel sch’ins tira en consideraziun che las relaziuns climaticas n’èn betg propi favuraivlas a la cultivaziun dad ers. La curta perioda da vegetaziun, precipitaziuns irregularas e terrens da palì acids furman plitost impediments per ina cultivaziun dal terren intensiva. Be 2,2 milliuns hectaras, pia strusch 6,5&nbsp;% da l’entira surfatscha dal pajais, vegnan cultivadas. Las regiuns da costa en il sid ed en il vest dal pajais èn segnadas da la cultivaziun da granezza (ierdi, avaina, furment) e l’engrasch da portgs. En la part centrala ed orientala dal pajais dominescha l’allevament d’arments; products da latg cumpiglian bundant 40&nbsp;% da l’entira producziun agricula. En la Laponia sco er en parts da l’Ostrobotnia e da Kainuu datti radund 5500 allevaturs da rens; quels possedan tut en tut radund 200&nbsp;000 animals. Cuntrari a la situaziun en ils pajais vischins Svezia e Norvegia na sa tracti tar l’allevament da rens betg d’in privilegi da la minoritad samica; er commembers da la populaziun maioritara èn tuttavia activs sin quest champ. L’adesiun a l’[[Uniun europeica]] ha surtut furmà per l’agricultura finlandaisa ina cesura cun grondas consequenzas. Avant profitava il martgà agrar d’ina politica da duana protecziunistica; suenter il 1995 èn ils pretschs dals producents crudads andetgamain per bundant in terz. La politica agrara communabla da l’Uniun europeica prevesa però da mantegnair l’agricultura en tut las regiuns e da gulivar dischavantatgs structurals e natirals; perquai profiteschan ils purs finlandais oz fermamain da daners da promoziun da l’UE. Sut questas novas cundiziuns da basa è s’augmentada ils ultims onns la concentraziun da terren: il dumber dals manaschis purils è crudà da 80&nbsp;000 l’onn 2000 sin radund 69&nbsp;000 l’onn 2006; a medem temp è la grondezza dal singul bain creschida da 28 sin 33 hectaras. Da la selvicultura sco furnitura da l’elavuraziun da laina profitescha ina considerabla cumpart da la populaziun sco lavurants, ma er sco possessurs da guaud: radund 58&nbsp;% dals guauds finlandais sa chattan en possess da persunas privatas, mintga tschintgavla famiglia finlandaisa posseda parcellas da guaud. Mintg’onn vegnan fatgs dapli che 100&nbsp;000 contracts da culpida tranter persunas privatas e l’industria forestala.<ref>Tenor [http://www.borealforest.org/world/world_finland.htm borealforest.org].</ref> En ils guauds finlandais vegnan pinads mintg’onn radund 60 milliuns meters cubic laina. Tenor calculaziuns dal Ministeri d’agricultura finlandais basta la creschientscha annuala cleramain per cumpensar questa quantitad.<ref>[https://web.archive.org/web/20070629022105/http://www.mmm.fi/fi/index/etusivu/metsat/talousmetsat.html Pagina d’internet dal ministeri].</ref> Ils ultims onns èn las runcadas en guauds selvadis da la Finlanda dal Nord però vegnidas crititgads vehementamain da vart d’organisaziuns per la protecziun da la natira, e quai per part er en furma d’acziuns militantas.<ref>Cf. p.ex. [http://www.greenpeace.org/finland/fi/kampanjat/metsa Greenpeace Finlanda].</ref> === Turissem === [[Datoteca:Mummonmökki.jpg|thumb|200px|Tipica idilla da vacanzas]] Dapi ils onns 1990 è la muntada dal turissem creschida. L’onn 2013 han las interpresas d’alloschament finlandaisas nudà radund 20,2 milliuns pernottaziuns (da quai 14,4 milliuns da turists indigens e 5,9 milliuns da giasts da l’exteriur). Radund in quart da las pernottaziuns èn vegnidas generadas en la provinza Uusimaa cun la regiun da [[Helsinki]], en la quala sa concentrescha il turissem da citad finlandais.<ref>[http://tilastokeskus.fi/til/matk/2013/matk_2013_2014-05-30_tie_001_en.html Centrala da statistica finlandaisa].</ref> La provinza Laponia pauc populada ha generà 2,4 milliuns pernottaziuns. Per questa regiun structuralmain flaivla porscha il turissem oz in’impurtanta perspectiva economica. La gronda part dals giasts arrivan qua ils mais d’enviern e visitan in dals 13 centers da sport d’enviern sco Ruka, Levi u Ylläs. En las ulteriuras regiuns ruralas sa concentrescha il turissem percunter sin ils mais da stad. Ses zenit cuntanscha quel mintgamai il fanadur, cura che giasts da l’intern e da l’exteriur passentan lur vacanzas en ina chasa da stad (''mökki'') sper in dals millis lais finlandais. Radund in quart dals giasts che visitan la Finlanda derivan da l’exteriur. La pli gronda gruppa han furmà il 2013 ils Russ cun stgars 1,62 milliuns pernottaziuns. Alura suondan ils turists da la Svezia, da la Germania e da la Gronda Britannia. === Preventiv statal === Il preventiv statal ha cumpiglià il 2009 expensas en l’autezza da radund 122,6 milliardas dollars ed entradas da 115,7 milliardas dollars. Da quai resulta in deficit statal en l’autezza da 2,9 % dal product naziunal brut.<ref name="CIA">[https://web.archive.org/web/20150919130804/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook//geos/fi.html ''The World Factbook''].</ref> Ils debits dal stadi han muntà il medem onn a 98,6 milliardas dollars u 41,4 % dal product naziunal brut. Il 2005/06 han las expensas dal stadi cumpiglia (en % dal product naziunal brut): 6,4 % furmaziun, 8,2 % sectur da furmaziun e 2,0 % militar.<ref name="Fischer">''Der Fischer Weltalmanach 2010: Zahlen Daten Fakten, Fischer'', Frankfurt, 8 da settember 2009, ISBN 978-3-596-72910-4.</ref> == Traffic == === Traffic sin via === Considerond la bassa spessezza da la populaziun posseda la Finlanda ina rait da vias vaira vasta. Ils straduns han ina lunghezza totala da bundant 78 000 km; da quels èn però be radund 65 % fortifitgads.<ref name="straßenstatistik">Tut las indicaziuns tenor [https://web.archive.org/web/20080619152712/http://www.tiehallinto.fi/pls/wwwedit/docs/14469.PDF l’Administraziun da vias finlandaisa].</ref> En pli existan radund 26 000 kilometers vias communalas e radund 350 000 kilometers vias privatas e d’economia. Las vias statalas e principalas che collian las citads dal pajais han ina lunghezza totala da 13 000 kilometers. Las autostradas han ina lunghezza da 700 kilometers; ulteriuras sa chattan en planisaziun (surtut en direcziun da la Russia). Pervi dals blers lais e flums cumpiglian ils straduns betg main che 14 000 punts. Ed en ils territoris d’inslas grippusas davant la costa da la Finlanda maina l’administraziun da vias bundant 40 navettas gratuitas che surmuntan distanzas tranter 170 meters e 9,5 kilometers. Sur ils lais schelads vegnan mantegnidas l’enviern vias da glatsch uffizialas. Praticamain mintga abitadi en tut il pajais sa lascha er cuntanscher cun il bus. Igl existan interpresas da bus regiunalas e talas che provedan las lingias intercommunalas. === Traffic da viafier === La rait da viafier finlandaisa cumpiglia ina lunghezza plitost modesta da total 5944 kilometers.<ref name="eisenbahn">Situaziun dal 2012, [https://web.archive.org/web/20141028121001/http://portal.liikennevirasto.fi/sivu/www/f/liikenneverkko/rautatiet Uffizi da traffic finlandais].</ref> L’emprima lingia da viafier è vegnida averta il 1862 tranter Helsinki e Hämeenlinna. L’ulteriura amplificaziun da la rait da viafier ha per gronda part gì lieu dal temp dal domini russ, uschia che la rait da viafier finlandaisa dispona dals binaris lads russ. I sa tracta per gronda part da trajects a binari simpel e be la mesadad da l’entira rait è electrifitgada. Tranter las citads las pli grondas curseschan trens ad auta sveltezza (Pendolinos) cun fin a 220 km/h. Medemamain vegn il traject da [[Helsinki]] a [[S. Petersburg]] extendì ad ina lingia ad auta sveltezza. En la regiun da Helsinki cursescha plinavant in sistem da trams, il sulet da l’entira Finlanda. Er tar la suletta metro dal pajais sa tracti da quella da Helsinki. === Navigaziun === [[Datoteca:MSMariella_in_Helsinki_2005.jpg|thumb|200px|La MS Mariella en il port da Helsinki]] Da gronda muntada è la navigaziun a la costa, per il commerzi cun la Russia ultra da quai la navigaziun interna sur il Canal da Saimaa. Ils pli gronds lais dal pajais èn colliads sur vias navigablas (per part natiralas, per part creadas a moda artifiziala), uschia che la navigaziun interna cuntanscha er lieus situads lunsch en l’intern dal pajais. Il pli grond port da mar è quel da [[Helsinki]], suandà da [[Turku]], [[Kotka]], [[Hanko]], [[Naantali]], [[Rauma]] e [[Porvoo]].<ref>[http://www.finnports.com/statistics.php?table_id=16&series=2006&sb=5&so=a Associaziun da ports finlandaisa].</ref> La flotta da commerzi trategna bunamain 100 bastiments cun bundant 1000 tonnas registradas brutto. Damai che las auas territorialas schelan l’enviern, tegna in grond dumber da rumpaglatsch liber ils access als ports. Tant per il traffic da persunas sco er da martganzias curseschan navs-fera tranter la Finlanda, la Svezia, la Russia, l’Estonia e la Germania. Tar ils Finlandais èn surtut populars viadis cun las navs-fera en las duas chapitalas da [[Stockholm]] ([[Svezia]]) e [[Tallinn]] ([[Estonia]]). Grazia a catamarans dura il viadi da Helsinki a Tallinn be pli stgars duas uras. === Traffic aviatic === Pervi da la vasta extensiun dal pajais è il traffic aviatic a l’intern dal pajais da gronda muntada. Igl exista ina spessa rait da sgols naziunals che collia tut ils lieus pli gronds, ma er lieus isolads situads en la Laponia. En l’entir pajais èn en funcziun bundant 150 plazzas aviaticas; da quellas vegnan radund 20 frequentadas regularmain d’aviuns da lingia. Per lunschor la pli impurtanta plazza aviatica – tant per il traffic aviatic internaziunal sco er naziunal – furma quella da Helsinki-Vantaa. La societad aviatica naziunala Finnair è vegnida fundada il 1923; ella sa chatta per radund 60 % en possess statal. == Cultura == [[Datoteca:Smoke_sauna.JPG|thumb|200px|La sauna – ina da las pli veglias tradiziuns finlandaisas]] La cultura finlandaisa ha absorbà dapi temps preistorics tant influenzas da l’Europa dal Vest sco er da la Russia. Grond’impurtanza ha surtut gì la Svezia, a la quala la Finlanda ha appartegnì durant tschientaners, sco er la Germania, cun la quala èn vegnidas trategnidas da tut temp stretgas relaziuns commerzialas. En la Finlanda da l’Ost ed en la Carelia, ch’èn adina puspè stadas dal tut u parzialmain sut occupaziun russa, è er sa fatg valair il tschertgel cultural ortodox. Suenter las guerras mundialas è sa derasada en la Finlanda la cultura populara internaziunala dal vest. Ma malgrà che l’urbanisaziun dal pajais è avanzada fitg ferm, han la vita rurala, la natira e veglias tradiziuns – sco il diever quotidian da la sauna – mantegnì lur rolla entaifer l’identitad dals Finlandais. === Litteratura === Gia en il temp precristian disponivan ils Finlandais d’ina vasta poesia populara orala. Quella tractava surtut motivs da la mitologia finlandaisa ‹pajauna›. La producziun litterara ha pir cumenzà cun la cristianisaziun en il 13avel tschientaner. Fin la refurmaziun è quella però restada fitg limitada ed ha surtut cumpiglià texts sacrals latins. Ils emprims texts en lingua finlandaisa derivan dal temp suenter la refurmaziun en il 16avel tschientaner, cura ch’ins ha cumenzà a transponer tenor la ductrina luterana il pled da Dieu en la lingua dal pievel. Il refurmatur [[Mikael Agricola]] ha mess il 1548 cun sia translaziun dal Nov Testament il fundament dal svilup da la lingua scritta finlandaisa. En ils proxims tschientaners èn be suandadas singulas activitads litteraras, surtut da caracter religius; d’ina cultura litterara na pon ins betg anc discurrer en quest’epoca.<ref>Petri Lassila: ''Geschichte der finnischen Literatur'' (transl. da Stefan Moster). Franke, Tübingen/Basilea 1996, p.&nbsp;19.</ref> Sut l’influenza da l’umanist [[Henrik Gabriel Porthan]] ha la romantica fitgà pe a l’entschatta dal 19avel tschientaner en furma da l’uschenumnada ‹romantica da Turku›. Il pli enconuschent represchentant da quella è stà il poet [[Frans Michael Franzén]] (che scriveva svedais). Suenter che la Finlanda è vegnida il 1809 sut domini russ, ha cumenzà a sa furmar ina schientscha finlandaisa, a la quala ha attribuì a moda essenziala il scriptur [[Johan Ludvig Runeberg]] (che scriveva er el en lingua svedaisa). L’ovra principala da Runeberg è stà ‹Fänrik Ståls sägner› (‹Ils raquints dal bandierel Stahl›,1848/1860), da la quala deriva er l’imni naziunal finlandais. [[Johan Vilhelm Snellman]], il pli impurtant pensader finlandais da quel temp, ha accentuà la muntada da la lingua finlandaisa per il svilup d’ina identitad naziunala. Sut si’influenza han ins resguardà sco in’incumbensa centrala da la litteratura finlandaisa da contribuir a la furmaziun d’ina schientscha naziunala.<ref>Lassila, p.&nbsp;64, 71.</ref> A medem temp ha la romantica sveglià l’interess per la poesia populara finlandaisa. En rom da plirs viadis en la Carelia da l’Ost ha [[Elias Lönnrot]] nudà chanzuns ch’eran vegnidas tradidas a moda orala ed ha stgaffì a basa da quellas l’epos naziunal finlandais ‹Kalevala› (emprima versiun 1835, segunda 1849) sco er l’ovra lirica ‹Kanteletar› (1840). Il ‹Kalevala› è vegnì resguardà sco l’expressiun d’in agen patrimoni cultural ed ha dà in immens stausch a l’identitad finlandaisa; fin oz è la cultura dal pajais segnada da quest’ovra.<ref>Lassila, p.&nbsp;57s.</ref> Sco fundatur da la litteratura finlandaisa moderna vala [[Aleksis Kivi]]. El ha stgaffì cun ‹Seitsemän veljestä› (‹Ils set frars›, 1871) il roman finlandais; ultra da quai ha el scrit ils emprims dramas en lingua finlandaisa. Cun Kivi ha la litteratura dal pajais cumenzà a s’orientar a las tendenzas dominantas europeicas. Ils pli impurtants represchentants dal realissem sociocritic èn stads [[Minna Canth]], [[Juhani Aho]] ed [[Arvid Järnefelt]]. A partir da quel mument ha la litteratura finlandaisa, ch’era avant pauc sviluppada, tuttavia pudì concurrer cun ils pajais vischins scandinavs.<ref>Lassila, p.&nbsp;11, 95.</ref> Il pli impurtant scriptur dal temp tranter las guerras è stà [[Frans Eemil Sillanpää]]. Ils onns 1930 ha el cuntanschì cun ‹Nuorena nukkunut› (‹Silja, la fantschella›) attenziun internaziunala ed ha retschet il 1939 sco emprim e fin uss sulet scriptur finlandais il Premi Nobel da litteratura. Dals auturs da teater dal tranterguerra è surtut da menziunar [[Hella Wuolijoki]]. In da ses tocs da teater ha servì a [[Bertolt Brecht]] sco model per ‹Herr Puntila und sein Knecht Matti› (1940). Suenter la guerra ha [[Väinö Linna]] gidà la populaziun finlandaisa cun ses roman ‹Tuntematon sotilas› (‹Cruschs en la Carelia›, 1954) a sa confruntar cun la guerra persa. A medema moda elavura el en sia segunda gronda ovra, ‹Täällä Pohjantähden alla› (‹Qua sut la staila polara›, 1959–1962), la guerra civila finlandaisa. Quest’ovra, cumparida en furma d’ina trilogia, è restada fin oz il cudesch finlandais cun la pli auta cifra da vendita.<ref>Lassila, p.&nbsp;190.</ref> L’autur ch’è vegnì legì il pli bler a l’exteriur è percunter [[Mika Waltari]]. Sia pli enconuschenta ovra, il roman istoric ‹Sinuhe egyptiläinen› (‹Sinuhe, l’Egipzian›, 1945), è vegnida translatada en numerusas linguas; il 1954 è schizunt suandada a Hollywood ina versiun cinematografica. Betg main enconuschent a nivel internaziunal èn daventads ils cudeschs d’uffants dals Mumins da l’autura (da lingua svedaisa) [[Tove Jansson]]. === Musica === [[Datoteca:Larin_Paraske.jpg|thumb|150px|La chantadura Larin Paraske vala sco ‹memoria› da la poesia populara finlandaisa]] La musica populara finlandaisa deriva da duas funtaunas. La pli veglia furman las melodias, en las qualas vegn recitada la poesia populara finlandaisa. Quellas vegnan er numnadas ‹musica da Kalevala› ed èn vegnidas dadas vinavant a bucca da generaziun a generaziun. Igl èn quai chanzuns che sa basan savens sin simplas melodias pentatonicas; ellas vegnan chantadas ubain d’in solist ubain en furma da chant alternà ed accumpagnadas da la kantele, ina citra a chascha che vala sco ‹instrument naziunal› finlandais. Tar il segund element da la tradiziun musicala sa tracti da l’uschenumnada musica da ''pelimanni'' (u svedais ''spelman'', ‹musicant›). Quella è sa derasada a partir dal 17avel tschientaner nà da l’Europa Centrala e nà da l’ost vers la Finlanda. Cuntrari a la ‹musica da Kalevala› sa tracti qua da musica tonala che sa tegna vi da la furma da strofas e rimas usitada. L’onn 1968 ha gì lieu l’emprim festival da stad a Kaustinen, il qual ha mess ad ir ina renaschientscha da la musica populara e da folk. En il decurs dals onns 1990 han bands da folk sco Värttinä cuntanschì – en rom da la world music – in public internaziunal. En quest context è er il chant da joik guttural dals Sams vegnì enconuschent ad in public pli vast (t.a. tras [[Nils-Aslak Valkeapää]]). Sco bab da la musica classica finlandaisa vala [[Fredrik Pacius]]. El era oriund da Hamburg, ha instruì a partir dal 1834 a Helsinki e gidà a derasar en la Finlanda ils princips musicalas da la romantica tudestga. Pacius ha er cumponì il 1848 – tar in text da [[Johan Ludvig Runeberg]] – l’imni naziunal finlandais dad oz (‹Maamme›). Er l’ovra tempriva da [[Jean Sibelius]] (1865–1957) è segnada a moda decidida da la romantica tudestga e d’influenzas da la musica populara finlandaisa; al pli enconuschent cumponist finlandais a nivel internaziunal dueva el però avanzar pli tard grazia a sias ovras d’orchester e ses concert da violina che mussan vers la moderna. Per la populaziun finlandaisa è il patos romantic da Sibelius daventà in impurtant factur d’identificaziun naziunala; e per ils cumponists finlandais pli giuvens è el stà ina sort surbab cun u cunter il qual els han definì lur agen operar. La generaziun giuvna da musicists classics vegn scolada a l’Academia da Sibelius che furma la suletta scola auta da musica dal pajais. Cun bundant 30 orchesters sinfonics dispona la Finlanda d’ina spessezza surprendenta d’orchesters.<ref>Tim Howell: ''After Sibelius: Studies in Finnish Music''. Ashgate, Aldershot 2006, p.&nbsp;xii.</ref> Strusch enconuschent a nivel internaziunal è il schlagher finlandais ch’è daventà ordvart popular a partir da l’entschatta dal 20avel tschientaner. In’atgnadad furma il tango finlandais ch’ha surtut gì gronds success ils onns 1940 e 1950 cun il ‹retg dal tango› [[Olavi Virta]]. En spezial la cumposiziun dad [[Unto Mononen]] ‹Satumaa› (‹pajais da las paraulas›) represchenta la melanconia finlandaisa. Schlager, tango e humppa vegnan sunads tradiziunalmain en ils numerus pavigliuns da saut situads ordaifer las citads a la riva dals lais. Entaifer la musica da rock e pop è surtut il metal ordvart popular. Enconuschentas bands èn [[Children of Bodom]], [[HIM]], [[The Rasmus]], [[Sunrise Avenue]] e [[Nightwish]]. Il 2006 ha la band da hardrock [[Lordi]] gudagnà l’[[Eurovision Song Contest]], e quai per l’emprima giada dapi che la Finlanda sa participescha (1961). Cun ses costums da monsters represchenta questa band ina tscherta scurilitad ch’è tipica per bleras bands finlandaisas. In tal exempel furman er ils [[Leningrad Cowboys]] ch’èn enconuschents per lur frisuras e chalzers imposants sco er per lur interpretaziuns particularas d’enconuschents songs da rock e pop. === Art figurativ === [[Datoteca:Gallen-Kallela_The_defence_of_the_Sampo.png|thumb|200px|‹La defensiun dal Sampo› dad Akseli Gallen-Kallela (1896) furma in dals pli enconuschents maletgs da la Finlanda]] Suenter cumenzaments plitost modests en rom da l’art sacral medieval, è pir sa sviluppà en il 19avel tschientaner in art finlandais per propi. A l’entschatta da quest svilup èn artists sco [[Robert Wilhelm Ekman]], ils frars [[Magnus, Wilhelm e Ferdinand von Wright]], [[Werner Holmberg]] u [[Fanny Churberg]] anc stads sut influenza tudestga. Cun las ovras da [[Carl Eneas Sjöstrands]] e [[Walter Runebergs]] è er sa furmada da quel temp ina sculptura finlandaisa. Il temp tranter il 1880 ed il 1910 vala alura sco epoca dad aur da l’art finlandais. Artists sco [[Albert Edelfelt]], [[Akseli Gallen-Kallela]], [[Eero Järnefelt]], [[Pekka Halonen]] e [[Helene Schjerfbeck]] u il sculptur [[Ville Vallgren]] han uss surtut laschà s’inspirar da Paris ed èn er daventads enconuschents ordaifer il pajais. Pervi da la schientscha naziunala finlandaisa ch’era londervi da sa furmar ed en vista a las emprovas da russificaziun da vart dals zars russ è l’art s’orientà da quel temp a temas naziunals. La fascinaziun per il Kalevala e la Carelia sco lieu d’origin da quel è sa manifestada en in moviment che vegn numnà carelianissem. Surtut las ovras dad [[Akseli Gallen-Kallela]] han influenzà fin oz l’imaginaziun visuala dal Kalevala ed han fatg dad el il pli enconuschent artist finlandais insumma. S’orientava el a l’entschatta anc al realissem, è el sa deditgà pli tard adina pli ferm al simbolissem, al qual sa laschan er attribuir [[Magnus Enckell]] e [[Hugo Simberg]]. Durant il 20avel tschientaner han ils differents stils da la moderna dominà entaifer l’art finlandais. Ils onns 1920 e 1930 è [[Wäinö Aaltonens]] sa sviluppà cun sias sculpturas monumentalas al pli impurtant sculptur dal pajais. Ils onns 1960 è il stil convenziunal entaifer la plastica vegnì stgatschà da plasticas abstractas sco per exempel il Monument da Sibelius dad [[Eila Hiltunen]]. A medem temp ha gì lieu entaifer la pictura ina vieuta radicala en furma da l’art informal. Il design finlandais giauda in bun renum internaziunal grazia als success dal funcziunalist [[Alvar Aaltos]] en ils onns 1930 e da [[Tapio Wirkkala]], [[Timo Sarpaneva]] e [[Kaj Franck]] en ils onns 1950. Enconuschentas marcas da design finlandaisas èn il producent da ceramica Arabia, la fabrica da vaider Iittala, la firma da mobiglias Artek ed il producent da textilas Marimekko. La pli impurtanta collecziun d’art dal pajais furma la Galaria naziunala finlandaisa. Quella è vegnida iniziada vers la mesadad dal 19avel tschientaner tras la societad d’art finlandaisa e consista oz da quatter museums situads en la chapitala Helsinki: l’Ateneum, il museum Kiasma per art contemporan, il Museum Sinebrychoff e l’Archiv central per art figurativ. === Architectura === [[Datoteca:VanhaRauma1.jpg|thumb|200px|Chasas da lain en la citad veglia da Rauma]] [[Datoteca:Lutheran_Cathedral_Helsinki.jpg|thumb|200px|Il Dom da Helsinki, in exempel per l’architectura classicistica]] Tar ils pli vegls edifizis ch’èn sa mantegnids en la Finlanda sa tracti da baselgias da crap e da chastels medievals. Il pli vegl edifizi profan è il chastè Turku che deriva dal 13avel tschientaner tardiv. Las 73 baselgias da crap medievalas ch’èn sa mantegnidas dateschan dal 14avel fin il 16avel tschientaner; ellas èn quasi tuttas vegnidas erigidas da term (pia facticamain da craps erratics che derivan dal temp da glatsch), èn plitost pitschnas, han nagin clutger e disponan sin il pli d’ina modesta ornamentica da quadrels. Sulettamain il Dom da Turku cuntanscha las proporziuns da las catedralas da l’Europa Centrala. Chasas d’abitar ed edifizis funcziunals èn da vegl ennà vegnids erigids plitost en lain, surtut en furma da construcziuns cun laina radunda. Pli gronds quartiers da chasas da lain pon ins contemplar fin oz en las citads veglias da Rauma, Porvoo e Naantali. En il 17avel e 18avel tschientaner han ins er cumenzà ad eriger edifizis sacrals en furma da construcziuns en lain. Sco exempel tipic per questa tradiziun architectonica è la baselgia veglia da Petäjävesi (1765) vegnida recepida en la glista dal Patrimoni cultural mundial da l’Unesco. Suenter che la Finlanda è vegnida sut il domini russ, è la chapitala dal nov principadi vegnida transferida il 1812 a Helsinki. Questa citad era stada fin qua senza pli gronda impurtanza; ussa però è ella vegnida transfurmada sut l’egida da l’architect tudestg [[Carl Ludwig Engel]] en ina chapitala represchentativa en il stil dal classicissem. Menziun speziala merita surtut l’ensemble d’edifizis enturn la Plazza dal senat cun il Dom. Er en ulteriuras citads dal pajais èn vegnids construids edifizis en il stil classicistic. Vers la fin dal 19avel tschientaner è l’architectura stada segnada d’influenzas da la neogotica e da la neorenaschientscha. Da pli lunga durada è percunter stada la romantica naziunala dal temp enturn il 1900 cun sias influenzas dal jugendstil. Exempels per l’architectura da la romantica naziunala furman las chasas d’abitar en ils quartiers da Helsinki Katajanokka ed Eira sco er la staziun principala da Helsinki (1919) ch’è vegnida projectada dad [[Eliel Saarinen]]. Ils onns suenter che la Finlanda ha cuntanschì l’independenza statala èn stads segnads da l’uschenumnà classicissem nordic che sa chapiva sco cuntramoviment al jugendstil. In exempel marcant per quest’architectura dals onns 1920 furma l’edifizi dal parlament a Helsinki. Durant ils onns 1930 è alura sa fatg valair in funcziunalissem, dal qual [[Alvar Aalto]] dueva daventar il pli impurtant represchentant. === Film === Sco il pli enconuschent reschissur e producent dal temp dal film mit vala [[Erkki Karu]] (1887–1935). La pli gronda derasaziun ha il film finlandais cuntanschì tranter l’introducziun dal film sonor ils onns 1930 e la vasta derasaziun da la televisiun a partir dals onns 1950. Da quest temp ha mintga film finlandais cuntanschì radund 10 % da la populaziun. Sco reacziun sin la cifra d’auditurs tschessanta è vegnida endrizzada la fin dals onns 1950 la fundaziun da film naziunala. Quella sustegna oz la gronda part dals radund diesch films da kino che vegnan producids mintg’onn en la Finlanda. A l’entschatta dals onns 1980 è cumparida ina nova generaziun da cineasts, dals quals ils frars [[Aki e Mika Kaurismäki]] èn ils pli enconuschents. Surtut Aki Kaurismäki è avanzà a nivel internaziunal ad in reschissur da cult. Ses film ‹Leningrad Cowboys Go America› (1989) è daventà in dals pli enconuschents films finlandais insumma e ‹Mies vailla menneisyyttä› (tudestg: ‹Der Mann ohne Vergangenheit›, 2002) ha gudagnà a Cannes il Grond premi da la giuria ed è stà nominà per l’Oscar sco meglier film da lingua estra. Acturs finlandais ch’èn vegnids onurads cun distincziuns internaziunalas èn [[Matti Pellonpää]] (1951–1995) e [[Kati Outinen]] ch’han omadus fatg part da la distribuziun da las rollas usitada en ils films da Kaurismäki. A l’entschatta dals onns 1990 èsi reussì a [[Renny Harlin]] da sa far valair sco emprim reschissur finlandais a Hollywood. En la Finlanda vegn surdà dapi il 1944 mintg’onn il premi naziunal da film. Ultra da quai han lieu dus festivals da film internaziunals: dapi il 1970 il Tampere International Short Film Festival e dapi il 1986 il Midnight Sun Film Festival ch’ils frars Kaurismäki han creà sco concurrenza da cuntrast al glamour dal Festival da film a Cannes; quest ultim ha lieu a [[Sodankylä]] ch’è situà prest 100 kilometers al nord dal circul polar. === Cuschina === [[Datoteca:Karjalanpiirakka-20060227.jpg|thumb|160px|La piroga da la Carelia, ina spezialitad finlandaisa]] Istoricamain è la cuschina finlandaisa sa sviluppada or d’ina societad purila e vaira povra; ella sa preschenta damai sco cuschina dal pievel plitost simpla. En il vest dal pajais èn sa fatgas valair cun il temp influenzas nà da la Svezia, entant che la cuschina da l’ost è segnada pli ferm da la Russia. Sco ulteriura differenza da las cuschinas regiunalas prevalan en il vest tratgas cotgas, entant che l’ost preferescha tratgas fatgas en furnel. En la cuschina moderna, ch’è pli u main internaziunalisada, na giogan questas differenzas praticamain nagina rolla pli. Sper bov e portg vegn er consumada – surtut en regiuns ruralas – charn-elan e charn-ren. Ils lais e flums furneschan ina gronda variaziun da peschs. Agiuntas tipicas èn tartuffels ed il paun-seghel tradiziunal. Ultra da quai porscha la natira dal pajais ina vasta paletta da bulieus e coclas. Tratgas tradiziunalas èn per exempel ''leipäjuusto'' (‹chaschiel-paun›) u en la Finlanda da l’ost ''kalakukko'', pesch cuschinà en paun. Da Pasca vegn servì ''mämmi'', in puding da malt, e da Nadal divers scuflads (''laatikko''). Sco en Svezia èsi er usit en Finlanda da servir la gievgia schuppa d’arveglia e silsuenter omlettas. === Firads === [[Datoteca:Seurasaari-2005-johannus2.jpg|thumb|200px|Festa da mesastad sin l’insla Seurasaari (Helsinki)]] Il di da la festa naziunala è ils 6 da december, la data da la decleraziun d’independenza l’onn 1917. Quest di d’independenza è collià cun rituals patriotics sco per exempel la visita da fossas da guerra. Il retschaviment d’onuraris e prominents en il palais dal president vegn emess a la televisiun e cuntanscha mintgamai la pli auta quota d’aspectaturs da l’entir onn. Sco en auters pajais cristians valan er en la Finlanda Nadal e Pasca sco dis da festa centrals. Son Niclà, che porta la notg dals 24 da december ils regals, abitescha tenor la cretta populara sper la muntogna Korvatunturi situada en la Laponia. Da Pasca van ils uffants vestgids sco strias da chasa tar chasa e rimnan, munids cun roms da saleschs, dultscharias. En questa tradiziun relativamain giuvna èn da chattar elements tant da tradiziuns russas sco era svedaisas. L’emprim da matg vegn festivà sco di da la lavur, ma er sco di dals students. La sonda tranter ils 20 e 26 da zercladur, cura ch’i na vegn praticamain betg stgir en la Finlanda, ha lieu la festa da mesastad. Cumbain ch’il num finlandais per la festa, ''juhannus'', sa referescha a son Gion Battista, èn ils rituals da la festa per gronda part d’origin pajaun. Independentamain dals dis da festa cumandads datti ultra da quai dis commemorativs, uschenumnads ‹dis da bandieras›, durant ils quals la gronda part da las chasas èn ornadas cun bandieras finlandaisas. Igl èn quai per exempel il di da la cultura finlandaisa (28 da favrer), il di da la lingua finlandaisa (9 d’avrigl), il di dal finlandissem (12 da matg), ma er il di dal svedissem (6 da november). == Medias == La Finlanda tutga tar las societads d’infurmaziun las pli avanzadas en tut il mund. Tenor il ‹Press Freedom Index›, ina glista che vegn edida da l’organisaziun independenta Reporters senza cunfins, sa chatta la Finlanda regularmain sin las emprimas plazzas.<ref>Reporters Without Borders: [https://web.archive.org/web/20101124050702/http://en.rsf.org/press-freedom-index-2010,1034.html ''Press Freedom Index 2010''], [https://web.archive.org/web/20150930230930/http://en.rsf.org/press-freedom-index-2009%2C1001.html ''Press Freedom Index 2009''].</ref> Sco en auters pajais ha er lieu en la Finlanda ina deregulaziun dal martgà ed ina concentraziun da las medias stampadas. Malgrà quai cumparan bundant 150 gasettas dal di e var 150 ulteriuras gasettas en ina ediziun totala da 3,3 milliuns exemplars, quai ch’è la pli auta quota per abitant da tut ils pajais da l’Uniun europeica.<ref>[http://www.sanomalehdet.fi/index.php?valittu_id=3&valittu_aid=51&aaotsikko_id=57&paaotsikko_id=3&sisalto_id=31&kieli=englanti ''Sanomalehtien liitto''] (Associaziun da gasettas finlandaisa).</ref> Radio e televisiun vegnan dominads da l’emettur da dretg public Yleisradio (curt YLE) ch’appartegna al stadi. Si’entira purschida vegn finanziada sur taxas ed è libra da reclamas. Il program da televisiun sa cumpona da TVI e TV2 sco er da YLE24 (novitads) YLE Teema (furmaziun) e dal program cumplain en lingua svedaisa YLE FST5. Daspera existan singuls emetturs da radio e da televisiun privats da dimensiun pli pitschna. == Sport == La Finlanda vala sco pajais da sportists passiunads, e quai tant areguard il sport da massa sco er areguard l’interess dals aspectaturs per il sport d’elita. Radund 1,1 milliun Finlandais (pia bundant in tschintgavel da la populaziun) èn commembers d’uniuns da sport. Occurrenzas da sport popularas cuntanschan a la televisiun finlandaisa regularmain cifras d’aspectaturs da fin a 1,4 milliuns. [[Datoteca:Paavo_Nurmi_(Antwerp_1920).jpg|thumb|150px|Paavo Nurmi]] D’avair success tar concurrenzas sportivas fa part tar ils Finlandais da l’identitad naziunala. Sportists ch’han gì success vegnan resguardads sco eroxs naziunals. Surtut durant ils onns 1920 han Finlandais pudì brigliar en l’atletica leva. A chaschun dals gieus olimpics l’onn 1924 a Paris ha la Finlanda schizunt cuntanschì il segund grond dumber da medaglias da tut las naziuns. Paavo Nurmi, il ‹Finlandais sgulant›, ha gudagnà nov medaglias d’aur ed è uschia in dals atlets cun il pli grond success en l’entira istorgia dals gieus olimpics. Dad el vegn ditg ch’el haja «currì la Finlanda sin la charta mundiala» – quai che mussa quant impurtants che success en il sport eran per la giuvna naziun. Fin oz han surtut ils bittalantschas pudì sa mantegnair a la testa da l’elita mundiala, sco per exempel Tero Pitkämäki ch’è daventà campiun mundial il 2007. Da vegl ennà exista ina rivalitad sportiva surtut cun il stadi vischin Svezia; tranter ils dus pajais vegn manà tras mintg’onn ina cumpetiziun sportiva. In impurtant term en l’istorgia dal sport finlandais han furmà il 1952 ils gieus olimpics da stad a Helsinki. Quels eran gia stads planisads per il 1940, ma han stuì vegnir spustads pervi da l’erupziun da la guerra. Uschia ha quest eveniment internaziunal purschì al pitschen pajais, ch’era gist londervi da sa revegnir da las consequenzas da guerra, la chaschun da sa preschentar al mund. Il sport vegn savens er resguardà sco persunificaziun da l’uschenumnada virtid naziunala finlandaisa ''sisu'' (‹perseveranza›). In exempel che vegn gugent menziunà è il currider [[Lasse Virén]] ch’ha gudagnà quatter giadas aur a l’olimpiada: a chaschun dals gieus olimpics dal 1972 a Minca ha el, malgrà ch’el è cupitgà, gudagnà la medaglia d’aur sur 10&nbsp;000 meters en nov record mundial. Tant pli schoccant è lura era stà il scandal a chaschun dal campiunadi mundial da ski nordic a Lahti il 2001, cura ch’igl è sa mussà ch’ils curriders da passlung finlandais avevan prendì sistematicamain doping. Sper l’atletica leva han surtut las differentas disciplinas da sport d’enviern ina lunga tradiziun. Ils curriders da passlung [[Veikko Hakulinen]], [[Eero Mäntyranta]], [[Marja-Liisa Kirvesniemi]] e [[Mika Myllylä]] èn daventads campiun olimpic u mundial. A l’elita da sigl lung han appartegnì pli baud [[Janne Ahonen]] e [[Matti Hautamäki]] ed en il temp pli nov [[Matti Nykänen]] e [[Toni Nieminen]]. En il biatlon ha [[Kaisa Mäkäräinen]] gudagnà sco emprima Finlandaisa il classament general dal cup mundial ed ultra da quai ina medaglia d’aur al campiunadi mundial dal 2011. Il sport da squadra il pli popular è hockey sin glatsch. Giugaders sco [[Teemu Selänne]], [[Saku Koivu]] e [[Jere Lehtinen]] èn stars en la NHL. E la SM-liiga finlandaisa tutga tar las meglras ligas europeicas. Ils pli gronds success da la squadra naziunala da hockey sin glatsch èn stads ils titels da campiun mundial il 1995 e 2011. Sco sport naziunal finlandais vala pesäpallo, ina sort baseball finlandais ch’è quasi nunenconuschent a l’exteriur. Bler main impurtant ch’en auters pajais è percunter il ballape. A la squadra naziunala n’èsi anc mai reussì da sa qualifitgar per in campiunadi mundial u europeic. Fitg popular è en la Finlanda il sport motorisà. Las cursas da furmla 1 cuntanschan regularmain autas quotas d’aspectaturs, e quai grazia a campiuns mundials sco [[Kimi Räikkönen]] e pli baud [[Mika Häkkinen]] e [[Keke Rosberg]]. La rallye vala schizunt en general sco domena finlandaisa: quasi la mesadad da tut ils campiuns mundials da fin qua derivan da la Finlanda. <div class="noprint"> == Annotaziuns == </div> <references/> == Litteratura == * Olli Alho (ed.): ''Kulturlexikon Finnland''. Finnische Literaturgesellschaft, Helsinki 1998. * Ingrid Bohn: ''Finnland – Von den Anfängen bis zur Gegenwart''. Friedrich Pustet, Regensburg 2005, ISBN 3-7917-1910-6. * Astrid Feltes-Peter: ''Baedeker Allianz-Reiseführer Finnland''. 2. ed., Karl Baedecker, Ostfildern 2002, ISBN 3-89525-478-9. * Matti Klinge: ''Geschichte Finnlands im Überblick''. 4. ed. surlav., Otava, Helsinki 1995, ISBN 951-1-13822-7. * Ekkehard Militz: ''Finnland''. Or da la retscha ''Perthes Länderprofile''. Klett-Perthes, Gotha/Stuttgart 2002, ISBN 3-623-00698-X. * Pentti Virrankoski: ''Suomen historia,'' SKS, Helsinki 2001, ISBN 951-746-321-9. * ''OECD Territorial Reviews Finland.'' OECD Publishing 2005, [http://books.google.com/books?id=BJ_r2j8NlMcC&dq=Kauhajoki&num=100&as_brr=3 text cumplessiv] tar ''Google Book Search''. <div class="noprint"> == Colliaziuns == {{Commons|Suomi – Finland|Finlanda}} * [http://finland.fi/ finland.fi, pagina dal ministeri da l’exteriur finlandais] (englais) * [http://www.visitfinland.de/ Pagina d’internet da la centrala da turissem finlandaisa] * [http://www.auswaertiges-amt.de/Finnland Infurmaziuns generalas davart il pajais] </div> {{Countries of Europe}} [[Categoria:Finlanda]] [[Categoria:Artitgels recumandads (Stadis da l'Europa)]] 7mfx2zcvr8n71t380k8p6wyw91i6e0y 0 6104 163418 162320 2022-08-22T19:49:25Z InternetArchiveBot 16747 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{Infobox terra |NUM = <font size="+1">'''Republica da San Marino'''</font><br /> '''Repubblica di San Marino'''<font size="-1"> (talian)</font><br /> |MALETG-BANDIERA = Flag of San Marino.svg |MALETG-BANDIERA-ROM = ja |ARTITGEL-BANDIERA = |MALETG-VOPNA = Coat of arms of San Marino.svg |MALETG-VOPNA-LADEZZA = 100px |ARTITGEL-VOPNA = |PAROLA = |LINGUA-UFFIZIALA = [[Lingua taliana|talian]] |CHAPITALA = [[citad da San Marino]] |SEDIA-DA-LA-REGENZA = |FURMA-DA-STADI = republica |SCHEF-DA-STADI = Capitani Reggenti Francesco Mussoni ed Giacomo Simoncini |SCHEF-DA-REGENZA = minister da l’exteriur Luca Beccari |SURFATSCHA = 60,57 |ABITANTS = 33&nbsp;230 <small>(2017)</small> |SPESSEZZA-DA-LA-POPULAZIUN = 543,1 |PNB = |PNB-EXTENDI = |PNB/ABITANTS = |HDI = |MUNAIDA = euro |INDEPENDENZA = 3 da settember 301 |FUNDAZIUN = |IMNI-NAZIUNAL = ''Inno Nazionale della Repubblica'' |DI-DA-LA-FESTA-NAZIUNALA = 3 da settember |ZONA-D-URARI = |NUMER-DA-L-AUTO = RSM |INTERNET-TLD = .sm |PRESELECZIUN-TELEFON = +378 |REMARTGAS = |MALETG-POSIZIUN = Location San Marino Europe.png }} '''San Marino''' (talian ''Repubblica di San Marino'', surnum ''La Serenissima''; rumantsch er Son Marin) è la pli veglia republica dal mund ch’exista fin oz. Si’istorgia sa lascha apparentamain persequitar enavos fin l’onn 301. Il stadi furma in’enclava ch’è circumdada dal tuttafatg da l’[[Italia]]; el è situà tranter las regiuns [[Emilia-Romagna]] (provinza [[Rimini]]) e [[Marche]] (provinzas [[Pesaro]] ed [[Urbino]]), en vischinanza da la costa adriatica sper Rimini. Sin la collina grippusa Monte Titano sa chattan las turs De La Fratta, Montale e la fortezza La Guaita. San Marino cumpiglia en tut nov vischnancas. Dapi il 2008 appartegnan il center istoric da San Marino ed il Monte Titano al Patrimoni cultural mundial da l’UNESCO. == Geografia == [[Datoteca:Towers_San_Marino.jpg|thumb|left|160px|Las trais turs sin il Monte Titano]] [[Datoteca:San marino flagge.jpg|thumb|160px|La bandiera da San Marino]] [[Datoteca:Parliament San Marino.jpg|thumb|160px|Il palaz da la regenza]] Savens vegn il pajais titulà sco stadi-citad; en realitad na correspunda el però betg a las caracteristicas d’in tal stadi. La republica San Marino sa chatta sin las spundas orientalas da las [[Apenninas]] etruscas. L’extensiun nord-sid da dudesch kilometers vegn quasi percurrida cumplettamain dal dies chaltschinus dal Monte Titano. Cun 756 m furma el a medem temp il punct il pli aut da la Republica. Il punct il pli bass è il Torrente Ausa cun 55&nbsp;meters. La surfatscha dal stadi correspunda pli u main ad in quadrangul irregular ed è per gronda part collinusa. Ella cumpiglia en tut 60,57&nbsp;kilometers quadrat. La lunghezza dal cunfin cun l’Italia munta a 39&nbsp;kilometers. Dus gronds flums naschan sin il territori statal: l’Ausa ed il Fiumicello; en pli percurran ils dus flums San Marino e Marano il pajais. Las duas regiuns talianas che cunfineschan cun San Marino èn Emilia-Romagna en il nordost e Marcas en il sidvest. La chapitala San Marino giascha sin la spunda sidvest dal Titano. === Clima === Il stadi è segnà d’in clima mediterran; pervi da la posiziun pli auta èsi in pau pli frestg ch’a la costa vischinanta. La stad sa movan las temperaturas tranter 20&nbsp;°C e 32&nbsp;°C, l’enviern tranter −2&nbsp;°C e 10&nbsp;°C. Mintgatant poi dar in pau naiv sin il Monte Titano. La plievgia croda en parts gulivas sur l’entir onn (en tut ca. 550&nbsp;mm). === Flora e fauna === Las spundas stippas dal Monte Titano e la cuntrada collinusa enturn quest massiv èn cuvertas d’in guaud spess e segnadas da la tipica vegetaziun mediterrana. I dat guauds da feglia cun ischis ed ulms e plantas semperverdas sco ruvers e tieus. La bostgaglia semperverda, la macchia, cumpiglia saleschs d’arbaja, saleschs dentads, chaglioms da lavandra sco er plantas cun frajas e plantas d’ulivas. La fauna sa cumpona surtut da spezias che suondan la cultura e ch’èn perquai da chattar en vischinanza da lieus abitads da l’uman. Igl èn quai tranter auter la vulp, la lieur, l’erizun e la fiergna. Autras spezias sco il chavriel e la mustaila prefereschan sco spazi da viver la protecziun dals guauds. Er ils utschels èn avant maun en gronda variaziun. En la grippa e sin autas plantas cuan falcuns, dals utschels chantadurs èn per exempel represchentads la luschaina, il pirol, il chardelin, il serin ed il chanvalin. == Populaziun == Ils abitants da San Marino èn da derivanza taliana. Oz vivan a San Marino 83,1&nbsp;% indigens e 12&nbsp;% Talians. L’entir stadi dumbra 32 471 abitants (situaziun dal 2012). Da quels vivan 4214 en la chapitala San Marino. Il pli grond abitadi è [[Serravalle]] cun 10 571 abitants. I suondan [[Borgo Maggiore]] (6609), [[Domagnano]] (3256), [[Fiorentino]] (2548), [[Acquaviva]] (2096), [[Faetano]] (1180), [[Chiesanuova]] (1087) e [[Montegiardino]] (910).<ref>[http://www.statistica.sm/contents/instance15/files/document/14055282tav_popolazione_.pdf Statistica da la populaziun, december 2012].</ref> Ultra da quai vivan radund 12 800 burgais da San Marino a l’exteriur, surtut en l’[[Italia]], en ils [[Stadis Unids]], en la [[Frantscha]] ed en l’[[Argentina]].<ref>[https://web.archive.org/web/20120130155356/http://www.statistica.sm/contents/instance15/files/document/14043554SammarinesiResid.pdf Uffizi da statistica da San Marino: ''San Marino citizens living abroad by nation'' (04/2011)].</ref> La spessezza da la populaziun munta a 527,5 abitants per kilometer quadrat. La quota da naschientschas sa muventava tranter il 2000 ed il 2004 tar 10,6 per 1000 abitants, la quota da mortoris tar 6,8. L’aspectativa giascha tar 78,6 onns tar ils umens ed 84,9 onns tar las dunnas, quai ch’è ina da las quotas las pli autas dal mund. Lingua naziunala è il talian. Damai ch’il stadi è orientà fermamain vers il turissem, discurran bunamain tut ils abitants ina lingua estra, per il pli englais, tudestg u franzos. Surtut entaifer la generaziun pli veglia è anc derasà il dialect romagnol, influenzà per part da la regiun vischina Marcas. == Religiun == Il cristianissem catolic-roman furma la religiun statala da San Marino. Il territori dal stadi fa part da l’uvestgieu San Marino-Montefeltro che suttastat a l’archuvestgieu Ravenna-Cervia 92,3&nbsp;% da la populaziun èn catolics, 4,7&nbsp;% fan part d’autras cuminanzas religiusas e 3&nbsp;% n’appartegnan a nagina religiun. {{Panorama|San Marino panorama 2.jpg|640|Vista panoramica da San Marino en direcziun da l’Adria}} == Istorgia == L’istorgia da San Marino tanscha enavos fin en il quart tschientaner. Dals cumenzaments èn surtut tradits mitus e legendas; a San Marino vegnan quests raquints però resguardads fin oz sco autentics. === Cumenzaments === Enturn l’onn 300 duai [[Marinus]], in tagliacrappa da l’insla dalmatica Rab, esser vegnì en la citad da Rimini che sa chattava en cumplain svilup. L’onn 303 ha cumenzà sut l’imperatur [[Diocletian]] la davosa persecuziun dals cristians en l’Imperi roman. Marinus, ch’era sez cristian, è sinaquai fugì sin il Titano. In pau a la giada èn er auters persequitads s’alliads cun el, uschia ch’igl è sa furmada in’emprima cuminanza cristiana sin la muntogna. Sco data da fundaziun uffiziala vegn inditgà oz ils 3 da settember 301. L’onn 311 è la persecuziun tschessada grazia a l’Edict da toleranza da Nikomedia. Gaudenzio, l’uvestg da Rimini, ha numnà Marinus diacon e Donna Felicissima, ina patriziana romana ch’era convertida al cristianissem, al ha regalà il Titano. Ils davos pleds da Marinus avant sia mort il 366 duain esser stads: «Relinquo vos liberos ab utroque homine» («Jau as lasch enavos libers dad omadus umans», vul dir tant da l’imperatur sco dal papa). L’emprima cumprova istorica davart la cuminanza cristiana sin il Monte Titano deriva da l’onn 511. En sia ‹Vita Sancti Severini› menziunescha Eugippius er in muntg che viveva sin questa muntogna e numna il territori gia da quel temp San Marino. Documents posteriurs sco per exempel la Sentenza feretrana da l’onn 885 dattan perditga d’ina vita publica bain organisada e superbia. Tenor questa sentenzia n’èsi betg reussì ad uvestgs vischins da far valair lur pretensiuns sin il territori da San Marino. Durant ils emprims tschientaners era l’existenza da la pitschna cuminanza be enconuschenta a paucs, quai che furmava la meglra protecziun cunter inimis. A partir dal 10avel tschientaner han ins lura cumenzà a fortifitgar la muntogna. Quai resorta d’in document da retg [[Berengar II]] da l’onn 951 sco er d’ina bulla da papa [[Honorius II]] da 1126. Il 1371 ha cardinal [[Angelico]] scrit che la citad sa chattia «sin in fitg aut grip, sisum il qual s’auzan trais grondas turs». En il decurs dal temp èn questas trais turs vegnidas engrondidas cuntinuadamain. Ultra da quai han ins empruvà da daventar independent areguard il provediment d’aua; per quest intent han ins pitgà en il grip immensas cisternas per arcunar l’aua da plievgia. Sut il palaz da la regenza chatt’ins anc oz cisternas che dateschan dals onns 1472 fin 1478. === Avanzament da la Republica === [[Datoteca:San Marino tron kapitanow regentow.jpg|thumb|150px|Il tron dals Capitani Reggenti en la basilica da San Marino]] Enturn l’onn 1200 era la populaziun creschida talmain ch’igl è stà necessari d’engrondir il territori. Quai han ins fatg cun cumprar dus chastels e terrens situads en vischinanza da la muntogna. Da quel temp era San Marino gia ina republica citadina cun agens cudeschs da leschas. Il pli vegl da quels datescha da l’onn 1295. En il decurs dals proxims 300 onns è la legislaziun vegnida precisada adina pli fitg; il sisavel e davos cudesch da leschas datescha dal 1600 e dat perditga en betg main che 314 rubricas d’ina activitad legislativa fitg detagliada. Las leschas vegnivan relaschadas d’in cussegl dals chaus da las famiglias (l’uschenumnà ''Arengo''), e quai per incumbensa dal pievel. Mazzament u tradiment vegniva chastia cun paina da mort. E schizunt la dismessa d’aua tschuffa e da rument sin vias publicas era scumandada – bainchapì d’in temp che questa pratica era usitada en tut l’Europa. Per proteger la Republica devi gia da quel temp in’armada bain instruida; mintga um tranter 14 e 60 onns pudeva vegnir engaschà da far servetsch militar. L’onn 1243 èn vegnids elegids per l’emprima giada dus Capitani Reggenti. Quests dus schefs dal stadi tenor il model dals consulars romans eran mintgamai en uffizi per sis mais. Il sistem è sa mantegnì fin oz. === Cumbat per l’independenza === A San Marino vivevan [[Ghibellins]] e [[Guelfs]] ensemen paschaivlamain; ma en consequenza dal conflict tranter la baselgia e l’imperatur ch’è prorut en l’Italia vers la mesadad dal 13avel tschientaner han ils Ghibellins imperials bandischà ils Guelfs. Il fatg che la gronda part da la populaziun simpatisava cun l’imperatur, è d’attribuir a las emprovas cuntinuantas dals uvestgs vischinants d’incassar taglias u d’incorporar il territori da San Marino en lur agen domini. Il conflict ha culminà il 1247 en l’excommunicaziun da la populaziun da San Marino tras papa [[Innocenz IV]]. Dus onns pli tard è quella bain vegnida revocada, ma ils burgais da San Marino n’han betg chattà ruaus ed en il decurs dals proxims tschient onns duevan suandar trais ulteriuras excommunicaziuns. La segunda mesadad dal 13avel tschientaner è en general stada in grev temp per San Marino. La republica guelfa Rimini, che steva sut il despotissem da la famiglia [[Malatesta]], ha empruvà repetidamain da conquistar San Marino. Be grazia ad ina lia cun il ghibellin [[Guido da Montefeltro]] e pli tard cun ses figl [[Federico]] èsi reussì da parar questas tentativas. Ma ils cumbats han cuntinuà. L’onn 1291 ha il canoni [[Teodorico]] empruvà da suttametter San Marino al papa e d’obligar la populaziun da pajar taglia a quel. Quai ha be pudì vegnir impedì grazia ad ina sentenzia da l’enconuschent giurist [[Palamede da Rimini]] ch’era vegnì incumbensà d’intermediar tranter las partidas. Tschintg onns pli tard, il 1296, han ils curaturs da la citad [[Feretrani]] empruvà da subordinar il territori. Qua ha puspè gidà la sentenzia da Palamede, a la quala papa [[Bonifazi VIII]] ha danovamain attribuì vigur legala. La finala ha il papa renconuschì la libertad e suveranitad cumplaina da San Marino. Silsuenter han las regiuns cunfinantas adina puspè empruvà da conquistar la Republica, ma mintga giada senza success. L’onn 1303 èn vegnids arrestads intgins mess da la baselgia feretrana ch’eran entrads en il territori da San Marino, uschia ch’il conflict tranter vischins è danovamain escalà. Grazia a l’armada da San Marino ch’era furmada excellentamain èsi reussì d’imponer a l’uvestg [[Uberto]] in contract da pasch. Ils inimis da San Marino han la finala stuì realisar ch’il territori na sa laschia betg occupar militarmain; perquai han els empruvà da cuntanscher questa finamira sin la via diplomatica. A la Republica è vegnida purschida la remischun ecclesiastica, l’exemziun da taglia ed auters privilegis sco il dretg commerzial. Sco recumpensa dueva San Marino extrader intgins fugitivs d’Urbino. Damai che quest’offerta è vegnida refusada, han las ostilitads, surtut cun la famiglia Malatesta, cuntinuà fin la fin dal 14avel tschientaner. Perdend gist questa famiglia 100 onns pli tard la favur tant dal papa sco er dal retg, ha San Marino profità da la chaschun e reprendì il 1461 la guerra da la vart dal papa. Il 1463 èn ils cumbats ids a fin a favur da San Marino; perquai ha papa [[Pius II]] surdà a la Republica ils trais castelli (vischnancas) [[Fiorentino]], [[Montegiardino]] e [[Serravalle]]. Il medem onn è er [[Faetano]] s’associà voluntarmain a la pitschna Republica. Cun quai è ida a fin la davosa guerra e la davosa extensiun territoriala da San Marino. Il 1503 è [[Cesare Borgia]], il figl da papa [[Alexander VI]], penetrà en la Republica ed ha regì sco despot. Ma sia pussanza n’è betg stada da lunga durada; quasi a medem temp è l’armada da Borgia vegnida battida en il ducadi d’Urbino a chaschun d’ina sullevaziun a la quala er l’armada da San Marino era participada. === Declin e nova luschezza === [[Datoteca:San_Marino_constitution_1600.jpg|thumb|150px|Constituziun dal 1600]] Ils 8 d’october 1600 è entrada en vigur ina nova constituziun; ils tratgs da quella èn anc da chattar en la constituziun odierna. Er da quel temp han ils abitants da San Marino adina puspè stuì sa defender cunter conquistaders. L’onn 1602 è vegnì segnà cun la baselgia in contract da protecziun che dueva la finala entrar en vigur il 1631. Malgrà quest success ha la Republica fatg tras quels onns ina crisa. Persunalitads renumadas èn emigradas, famiglias aristocratas èn mortas ora ed il nivel cultural è sa sbassà en il decurs dals proxims decennis. Pir ina nova conquista dal pajais ha fatg renascher il patriotissem dals abitants da San Marino. L’october 1739 è il cardinal [[Giulio Alberoni]], da quel temp legat papal da la Romagna, penetrà en la Republica. Quella è danovamain sa drizzada al papa. Lez ha tramess il cardinal [[Enrico Enriquez]] a San Marino per sa far in maletg da la situaziun. A basa da ses rapport ha il papa cumandà al cardinal Alberoni da sa retrair da la Republica, uschia che quella era gia puspè liberada suenter in mez onn (ils 5 da favrer 1740). A partir dal 1796 ha [[Napoleun]] cumenzà a sa patrunar pass per pass da l’entira peninsla taliana ed ha fundà diversas republicas. Cun quellas ha San Marino immediat fatg cunvegnas da commerzi per exprimer si’attaschadadad envers il general franzos. Da la champagna en l’Italia vegni rapportà che Napoleun haja cumandà a sia schuldada da sa fermar als cunfins da San Marino e da betg surpassar quels. Napoleun era numnadamain in admiratur dal stadi pitschen che n’era mai stà subdit d’insatgi auter. En l’euforia da sias numerusas victorias haja Napoleun schizunt vulì renconuscher il spiert da resistenza istoric da la Republica cun furnir dus chanuns e pliras chargias granezza e cun conceder a San Marino l’extensiun territoriala fin a la mar. Ils abitants hajan però desistì sapientivamain da la chaschun unica da schlargiar il territori da lur pajais, bain savend ch’els na pudessan uschiglio mai pli viver en pasch cun lur vischins. Er ils chanuns hajan els tramess enavos, ma acceptà gugent las furniziuns da granezza sco regal paschaivel. Suenter la sconfitta da Napoleun ha il [[Congress da Vienna]] fixà il 1815 ch’i duaja vegnir restabilì en l’Italia l’urden d’avant l’èra napoleonica. Quai ha muntà ch’ils [[Bourbons]] spagnols han survegnì enavos il sid da la peninsla ed ils [[Habsburgais]] il nord, ma er che San Marino ha pudì mantegnair sia suveranitad. === Unificaziun taliana === Durant la fasa dal risorgimento hai dà en tut las parts da l’Italia moviments da libertad ed er la libra Republica da San Marino ha sustegnì quest svilup cun dar asil a fugitivs. Suenter la suppressiun da las revoluziuns dal 1848/49 è [[Giuseppe Garibaldi]] fugì a San Marino; il 1861 al è vegnì concedì il dretg da naziunalitad da San Marino. En rom da votaziuns popularas èn tant la [[Sicilia]] sco er l’Italia dal Nord s’exprimidas cun gronda maioritad a favur d’ina adesiun al [[Reginavel da Sardegna-Piemunt]]. Medemamain avevan truppas piemuntaisas conquistà il stadi pontifical fin a la regiun da [[Latium]] odierna. A basa da quests svilups è vegnì proclamà ils 17 da mars 1861 il Reginavel da l’Italia. San Marino, sco libra republica da vegl ennà, n’ha mai resentì il basegn da sa participar a l’unificaziun taliana ed ha perquai mantegnì sia suveranitad. [[Abraham Lincoln]], il burgais d’onur da San Marino da pli tard, ha scrit en quest connex als Capitani Reggenti: «Cumbain ch’il territori da voss stadi è pitschen: voss stadi è in dals pli autstimads da tut l’istorgia.» Gia ils 22 da mars 1862 ha la Republica fatg vasts contracts cun il nov Reginavel, ils quals han statuì ils dus stadis sco partenaris cun ils medems dretgs. Questa convenziun è vegnida renovada il 1872. Sco emprim stadi europeic aveva San Marino plinavant abolì l’onn 1865 la paina da mort.<ref>Funtauna: [https://web.archive.org/web/20111103043435/http://www.ksta.de/html/artikel/1162473231639.shtml ksta.de].</ref> Gia dapi l’onn 1468 n’avevan pli gì lieu naginas execuziuns enconuschentas.<ref>Funtauna: [https://web.archive.org/web/20090311183501/http://www.amnesty.org/en/death-penalty/countries-abolitionist-for-all-crimes ''Amnesty International''].</ref> === Faschissem e guerras mundialas === Durant l’[[Emprima Guerra mundiala]] è San Marino l’emprim sa declerà neutral. Il matg 1915 ha la Republica però segnà in contract stipulà da l’Italia, tenor il qual San Marino è s’obligà da sustegnair durant la guerra naginas tenutas che pudessan far donn a l’Italia. Uschia n’ha San Marino per exempel betg dastgà dar suttetg a deserturs talians. Da l’autra vart èn las autoritads talianas s’obligadas da sequestrar nagins bains da burgais da San Marino per intents da guerra; burgais da l’Italia na giudevan nagina protecziun en quest reguard. En la mesadad dal 1915 èn radund 10 fin 15 students da San Marino ids en guerra; plinavant è vegnì fundà il Comitato pro fratelli combattenti, in’organisaziun che furniva agid umanitar a fugitivs da guerra. Cura che questa organisaziun ha cumenzà ad eriger in lazaret champester, ha l’[[Austria-Ungaria]] declerà a San Marino la guerra. Cun questa decleraziun da guerra è colliada ina curiusitad europeica: Il 1915 sa chattava San Marino uffizialmain er en guerra cun la [[Germania]] (sco stadi allià da l’Austria-Ungaria). Ils dus stadis n’han però mai fatg uffizialmain pasch, uschia che San Marino sa chattava a l’entschatta da la [[Segunda Guerra mundiala]] uffizialmain anc adina en stadi da guerra cun la Germania.<ref>[http://www.spiegel.de/spiegel/print/d-41123102.html ''Kleine Republik – große Replik''], en: ''Der Spiegel'' nr. 31, 1947, p. 12.</ref> [[Datoteca:San Marino in World War II.jpg|thumb|200px|Neutralitad durant la Segunda Guerra mundiala]] Enfin il 1906 vegnivan ils 60 commembers dal parlament da San Marino elegids per vita duranta; lur successiun reglavan ils commembers en atgna reschia. A partir da quel onn èn alura vegnidas realisadas elecziuns che duevan atgnamain rinforzar la democrazia. Ma davent dal 1923 èn stadas colliadas cun il dretg da votar consequenzas negativas per quella. Gia il prim d’avrigl 1923 avevan dus Capitani Reggenti faschistics cumenzà lur uffizi; ils 4 d’avrigl 1923 ha la partida faschistica (Partito Fascista Sammarinese) lura er cuntanschì la maioritad absoluta a chaschun da las elecziuns en il parlament. Malgrà la vischinanza ideologica da la Republica tar il dictatur talian [[Benito Mussolini]] n’ha quella mess a disposiziun nagina schuldada a l’armada taliana. E cumbain che la regenza da San Marino era faschistica, è il stadi tuttina s’obligà durant ils onns da guerra a la neutralitad. Il 1941/42 èsi puspè reussì a forzas da l’opposiziun da fitgar pe en il parlament. Quai ha dà schlantscha a la resistenza antifaschistica. Ils 28 da fanadur 1943 è il Partito Fascista Sammarinese sa schlià – trais dis suenter la cupitga da Mussolini. Sinaquai ha San Marino retschavì fin 100&nbsp;000 fugitivs. Malgrà la neutralitad e la marcaziun dal territori statal tras grondas cruschs alvas, han bumbardaders britannics bittà giu ils 26 da zercladur 1944 pliras tschient bumbas sur San Marino, quai ch’ha chaschunà la mort a 60 persunas e blessà pliras tschient persunas. Pli tard ha la regenza britannica concedì che quest’attatga saja stada dal tuttafatg nungiustifitgada. Il settember 1944 èsi vegnì tar ulteriurs cumbats, cura che truppas tudestgas ed alliadas èn fruntadas ina sin l’autra sin territori da San Marino. Ils 19 da settember èsi reussì a la 8avla armada britannica da conquistar il territori. Ils alliads èn restads fin il november 1944 a San Marino, tranter auter per gidar a repatriar ils numerus fugitivs. === Suenterguerra === La cupitga da la regenza faschistica n’ha betg necessità d’adattar la constituziun u la legislaziun. Uschia hai be da pitschnas midadas politicas en il suenterguerra. Tranter auter è vegnì introducì il 1960 il dretg d’eleger activ per las dunnas ed il 1973 er il dretg d’eleger passiv. In fatg che vegn savens survesì è che la Republica è vegnida regida tranter il 1947 ed il 1957 e danovamain tranter il 1978 ed il 1986 d’ina front populara sanestra che cumpigliava er ils communists. Quai ha gì per consequenza che la Spagna sut il reschim da Franco, ch’aveva ina tenuta extremamain anticommunistica, refusava a turists ed a viagiaturs da fatschenta da San Marino l’entrada en il pajais. La fin dals onns 1980 ha la partida communistica da San Marino midà ses num en Partida democratic-progressiva. Dapi la fin dals onns 1950 ha il turissem cumenzà a giugar ina rolla adina pli impurtanta a San Marino. Il 2005 han betg main che 2 milliuns turists visità il stadi cun ses bundant 30&nbsp;000 abitants.<ref>[https://web.archive.org/web/20120130155359/http://www.statistica.sm/contents/instance15/files/document/14043668Tav_Afflusso_tur.pdf Uffizi da statistica da San Marino: ''Tourists flows''].</ref> Las entradas da taglia èn creschidas talmain che l’entir provediment medicinal po vegnir purschì dapi il 1975 gratuitamain. Oz derivan radund 60 procent da las entradas da la Republica directamain u indirectamain dal turissem. La gronda part dals turists arriva per excursiuns d’in di dals centers turistics situads a l’[[Adria]], per exempel da [[Rimini]] u da [[Pesaro]]. La Republica – ch’è dapi il 1992 commembra da las Naziuns unidas – è libra da debits. == Politica == [[Datoteca:Captains_Regent_Tomassoni,_Rossi,_Mancini_and_Selva.jpg|thumb|180px|Anteriurs Capitani Reggenti]] Il sistem politic da San Marino è quel d’ina democrazia represchentativa parlamentara. Questa furma è vegnida fixada en la constituziun da San Marino ch’è la pli veglia constituziun republicana dal mund (quella è entrada en vigur anc avant la constituziun dals [[Stadis Unids]]). San Marino vegn adina regì da dus schefs dal stadi. Igl èn quai ils dus Capitani Reggenti<ref>[http://www.reggenzadellarepubblica.sm/on-line/home/la-reggenza/capitani-reggenti-in-carica.html Pagina d’internet da la Reggenza della Repubblica di San Marino].</ref> ch’exequeschan lur uffizi a moda collegiala e quai per mintgamai sis mais. Els vegnan elegids dal parlament ed introducids en lur uffizi mintg’onn il prim d’avrigl ed il prim d’october. Quest reglament deriva d’ina lescha da l’onn 1200. Ella ha la finamira d’impedir che las persunas a la testa dal stadi sajan munidas memia ditg cun memia bler pussanza; ultra da quai è garantida ina controlla vicendaivla a l’intern dal gremi.<ref>[https://web.archive.org/web/20120804065409/http://www.visitsanmarino.com/on-line/en/home/discover/political-system.html Infurmaziuns uffizialas da San Marino davart il sistem politic], consultà ils 23 d’avust 2012.</ref> La divisiun da la pussanza è cun quai cumparegliabla a quella dals consuls dal temp da la Republica romana avant bundant 2000 onns. La veglia instituziun da l’Arengo, oriundamain l’assamblea da tut ils chaus da famiglia, ha surdà pli tard sias cumpetenzas al Consiglio Grande e Generale. Oz vegn il term ‹Arengo› duvrà per designar la totalitad da las votantas e dals votants. Questa cuminanza vegn convocada duas giadas l’onn, mintgamai suenter l’introducziun en uffizi dals dus novs Capitani Reggenti. A chaschun da questas radunanzas han ils burgais da San Marino la pussaivladad d’inoltrar al Consiglio Grande dumondas e propostas d’interess general. La pussanza legislativa furma il Consiglio Grande e Generale. Quel sa cumpona da 60 commembers e vegn elegì dals burgais sur 18 onns per in temp d’uffizi da tschintg onns. Quest gremi approvescha er il budget statal e nominescha ils Capitani Reggenti. L’autoritad executiva è il Congresso di Stato. El consista da diesch ministers (Segretari di Stato) che vegnan elegids dal Consiglio Grande e Generale per mintgamai tschintg onns. Il minister da l’exteriur è mintgamai a medem temp il schef da la regenza.<ref>[http://www.auswaertiges-amt.de/DE/Aussenpolitik/Laender/Laenderinfos/01-Nodes_Uebersichtsseiten/SanMarino_node.html Infurmaziuns davart l’executiva da San Marino], consultà ils 23 d’avust 2012.</ref> La giudicativa vegn exequida dal Consiglio dei XII. Quest gremi vegn elegì dal Consiglio Grande e Generale mintgamai per ina perioda da legislatura. Il Consiglio dei XII è a medem temp in organ dal dretg administrativ sco er la pli auta instanza giudiziala da la Republica. Dus delegads da la regenza (Sindaci di Governo) represchentan il stadi avant dretgira sco er en cas da dispitas areguard dumondas da finanzas e da facultad.<ref>[https://web.archive.org/web/20120804065409/http://www.visitsanmarino.com/on-line/en/home/discover/political-system.html Infurmaziuns uffizialas da San Marino davart il sistem politic], consultà ils 23 d’avust 2012.</ref> Il territori statal da San Marino è dividì en nov castelli (vischnancas) che correspundan a l’intschess da las anteriuras plaivs. Mintga castello ha in cussegl da vischnanca (giunta) che vegn elegì dals abitants e che vegn manà d’in capitano ch’è elegì per mintgamai tschintg onns. La Republica San Marino sa chatta da preschent en relaziuns diplomaticas u consularas cun radund 90 stadis. Las represchentanzas diplomatics da la Republica a l’exteriur han per regla la posiziun da consulats u da consulats generals. San Marino è commember da numerusas organisaziuns internaziunals, tranter auter da l’[[UNO]], da l’[[UNESCO]], dal [[Cussegl da l’Europa]], dal [[Fond monetar internaziunal]], dal Tribunal internaziunal, da l’[[Organisaziun mundiala da la sanadad]], da l’[[Organisaziun mundiala dal turissem]] e schizunt da la [[Cumissiun internaziunala cunter la chatscha da balenas]]. La Republica tgira er relaziuns uffizialas cun l’[[Uniun europeica]] – cumbain ch’ella n’è betg commembra da quella – e participescha a las sesidas da l’Organisaziun per la segirezza e la collavuraziun en l’Europa. == Militar == Damai ch’il territori da San Marino vegn circumdà dal tuttafatg da l’Italia, vegn la defensiun garantida en cas da guerra tras l’Italia. Per simbolisar l’independenza mantegna il stadi però ina pitschna armada cun incumbensas da duana e polizia sco er funcziuns represchentativas. == Divisiun administrativa == [[Datoteca:San marino map.png|thumb|240px|Survista geografica]] Sco gia menziunà è San Marino dividì en nov castelli che furman a medem temp vischnancas autonomas. La [[Citad da San Marino]] furma la chapitala da la pitschna Republica. Edifizis e monuments da renum mundial sco il palaz da la regenza (Palazzo Publico) ed ils trais chastels, numerus museums, las bundant 1000 butias ed in panorama unic fan da la citad in center turistic che vegn visità mintg’onn da radund 2 milliuns persunas. Ils 31 da december 2012 vivevan en la citad 4214 abitants. Il num dal castello Acquaviva deriva d’ina impurtanta funtauna che sa chatta al pe dal Montecerreto, ina muntogna ch’è cuverta cun in guaud da pinias. Tenor la ditga è situada qua la grotta che duai avair servì a s. Marino sco emprim refugi. En quest quartier sa chatta in dals enconuschents trajects da motocross ed in pau aval l’impurtant center industrial Gualdicciolo. Dumber d’abitants il 2012: 2096. Il vitg Borgo Maggiore è situà en il nord al pe dal Monte Titano. Quest lieu aveva pli baud num Mercatale (lieu da martgà) ed è restà fin oz ina da las plazzas da martgà las pli impurtantas da San Marino. Cun agid d’ina pendiculara arriv’ins da qua directamain sin il Monte Titano en la Citad da San Marino. Cun 6609 abitants (2012) è Borgo Maggiore il segund grond abitadi da la Republica. Il castello Chiesanuova en il sidvest da la Republica è s’associà il 1320 voluntarmain a San Marino. Fin il 16avel tschientaner sa numnava il territori Busignano. L’economia da questa pitschna vischnanca cun 1087 abitants (2012) è segnada fermamain da l’agricultura. Sco castello porta Chiesanuova er il num Penna Rossa e porta en la vopna ina plima da colur cotschna. Domagnano cun ses 3256 abitants (2012) è in pitschen vitg ch’era gia abità dal temp dals Romans. Da qua pon ins fotografar bain il Monte Titano e la mar. Sco castello sa numna il lieu Montelupo e porta en la vopna in luf alv davant ina muntogna da colur verda. La vischnanca Faetano tutga dapi il 1463 tar il territori da San Marino. Cun 1180 abitants (2012) è Faetano in dals pitschens castelli che porscha persuenter bler verd ed in grond lai. Las trais vischnancas Fiorentino (2548 abitants il 2012), Montegiardino (910) e Serravalle (10571) èn tuttas vegnidas conquistadas il 1463. A Serravalle sa chatta la pli gronda citad dal pajais, Dogana, che furma il lieu d’entrada per l’Italia. == Economia == === Secturs === San Marino na posseda naginas resursas mineralas. La surfatscha dal pajais vegn en emprima lingia tratga a niz per l’agricultura e la selvicultura. Fin viaden ils onns 1960 viveva la populaziun surtut da la cultivaziun dal terren, da l’allevament da muvel e da l’explotaziun da las crapperas indigenas. Dapi lura ha gì lieu in svilup cuntinuant en ils secturs da la mastergnanza e dal commerzi, ma er en l’industria (surtut grazia al turissem). A San Marino vegnan cultivads granezza, vin, ulivas e puma; l’allevament da muvel sa concentrescha en emprima lingia sin arments e portgs. Ils pli impurtants products da l’artisanadi e da l’industria da la classa mesauna èn products da cheramica, plattinas, mobiglias, dultscharias, liquors, colurs e vernisch, textilias (saida) e vestgadira. Exportà vegn surtut vin e launa, products artisanals e marcas postalas. Il stadi sa finanziescha tras la vendita da marcas postalas (10&nbsp;% dal product naziunal brut) e tras ulteriuras entradas or dal turissem. A moda directa ed indirecta sa laschan attribuir radund 60&nbsp;% da tut las devisas ch’arrivan en il pajais al sectur turistic. Taglias na vegnan praticamain incassadas naginas. Importads vegnan surtut products finids e da consum, ma er aur per ils numerus aurers e giuveliers. L’entrada media per persuna l’onn 2008 ha muntà a 50&nbsp;670 dollars.<ref>Funtauna: [http://data.worldbank.org/country/san-marino Banca mundiala].</ref> 52&nbsp;% da la populaziun lavuran en il sectur da servetschs, 41&nbsp;% en l’industria e 7&nbsp;% en il sectur primar. === Politica da finanzas === Avant l’uniun monetara europeica era en diever la lira a San Marino. Tuttina sco la lira dal Vatican furmava quella nominalmain ina valuta independenta; facticamain era ella però liada cun in curs da stgomi fix a la lira taliana. Suenter in’interrupziun da 34 onns ha San Marino er cumenzà l’onn 1972 ad edir puspè atgnas munaidas. Pli tard èn suandadas atgnas munaidas dad aur ch’eran però be valaivlas a l’intern dal stadi. Dapi il prim da schaner 2002 vala a San Marino l’euro. La Republica edescha atgnas munaidas cun ina battida specifica naziunala sin la vart davos. Avant il 2010 valeva San Marino uffizialmain sco oasa fiscala. Resguardond ils novs standards stipulads da l’Organisaziun da cooperaziun e svilup economic en l’Europa è la Republica dapi lura londervi da s’adattar a las novas directivas da taglia internaziunals che duajan impedir la fugia fiscala.<ref>[http://www.oecd.org/dataoecd/26/28/44431965.pdf ''Promoting transparency and exchange of information for tax purposes''], OECD, 19 da schaner 2010.</ref> En il fratemp han burgais talians retratg da las bancas da San Marino radund 5,7 milliardas euros u radund la mesadad da tut ils deposits da questas bancas. Malgrà quai n’è la sanaziun structurala anc betg terminada. L’Italia presta pajaments da gulivaziun per recumpensa che la Republica n’utilisescha betg memia ferm l’independenza economica e fiscala e per garantir che quella na fetschia betg diever da sia suveranitad a disfavur da l’Italia. Las nov bancas ch’èn activas a San Marino sez èn surtut focusadas sin fatschentas a l’intern; transacziuns internaziunalas vegnan per regla exequidas sur bancas talianas. === Bilantscha dal stadi === Il 2009 ha il quint statal nudà entradas da 652,9 milliuns dollars ed expensas da 690,6 milliuns dollars. Da quai resulta in surpli d’entradas en l’autezza da 3,6&nbsp;% dal product naziunal brut (PNB).<ref>Funtauna: [https://web.archive.org/web/20200501044303/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/sm.html ''The World Factbook''].</ref> Quest quint annual è represchentativ er per auters onns (cun excepziun da la crisa finanziala dal 2011), uschia ch’i na fa betg surstar che San Marino n’ha nagins daivets statals.<ref>''U.S. Department of State'': [http://www.state.gov/r/pa/ei/bgn/5387.htm ''Background Note: San Marino''].</ref> Il 2006 sa laschavan las expensas statalas attribuir als suandants secturs (en % dal PNB): sanadad 7,2&nbsp;%, furmaziun (naginas indicaziuns), militar (naginas indicaziuns).<ref>Tenor ''Der Fischer Weltalmanach 2010: Zahlen Daten Fakten'', Fischer, Francfurt, 2009, ISBN 978-3-596-72910-4.</ref> == Traffic == [[Datoteca:Funivia di San Marino.jpg|thumb|200px|Pendiculara sin il Monte Titano]] Fin il 1944 possedeva San Marino ina lingia da viafier electrifitgada che colliava la chapitala cun Rimini; da là era garantida la colliaziun cun l’entira rait da viafier taliana. Sin il territori da la Republica eran situadas sis staziuns da viafier: Dogana, Serravalle, Domagnano, Valdragone, Borgo Maggiore e San Marino. Tras bumbardaments durant la Segunda Guerra mundiala è la lingia da viafier vegnida destruida parzialmain e messa silsuenter ord funcziun. Ina pendiculara da radund 1,5&nbsp;km lunghezza collia San Marino cun Borgo Maggiore. Il traffic regiunal vegn provedì d’in servetsch da bus che collia tut las vischnancas. Tranter la chapitala e la staziun dal tren a Rimini datti er colliaziuns da bus regularas cun fermadas supplementaras a Borgo Maggiore, Domagnano, Serravalle e Dogana. La rait da vias ha ina lunghezza da radund 220&nbsp;km. Ina via directa libra da taxas collia il cunfin dal stadi sper Dogana cun Borgo Maggiore. Ultra da quai exista ina via da sviament che maina al pe dal Titano enturn la citad da San Marino. Sur la rait da vias da San Marino sa laschan cuntanscher spertamain ports, plazzas d’aviaziun e staziuns dal tren en la regiun Emilia-Romagna. Ina via directa collia San Marino cun la citad da Rimini situada en ina distanza da 24&nbsp;km. === Traffic aviatic === La plazza d’aviaziun da Rimini giascha bain sin territori talian, ma ella furma a medem temp l’eroport per il traffic aviatic da lingia da la Republica. Sin il territori da San Marino è situada ina plazza d’aviaziun da sport (a Torraccia en la vischnanca da Domagnano). == Cultura == La cultura da San Marino è segnada da si’istorgia e dal regl da libertad da ses abitants. Mintg’onn han lieu dis dal temp medieval, e l’installaziun dals Capitani Reggenti mintga mez onn è medemamain ina gronda ceremonia. In’impurtanta rolla gioga en quest connex la Guardia del Consiglio Grande e Generale. Questa garda è vegnida installada il 1740 suenter la liberaziun da la Republica or dals mauns dal cardinal [[Giulio Alberoni]]. Fin oz è questa pitschna armada da voluntaris cun sias unifurmas istoricas caracteristicas responsabla per la protecziun dals chaus dal stadi e dal parlament e gioga in’impurtanta rolla a chaschun da festas statalas. Talas festivitads dattan er chaschun da sunar l’imni naziunal da San Marino. Quel è vegnì scrit il 1894 dal cumponist e violinist [[Federico Consolo]] e na posseda nagin text. Il temp da fluriziun da la musica da San Marino ha furmà il 17avel tschientaner. En lezza epoca ha per exempel [[Francesco Maria Marini da Pesaro]] cumponì a San Marino ses Concerti Spirituali, ina collecziun da 27 concerts. Er la festa naziunala dals 3 da settember ha lieu en furma d’ina festa populara che lascha reviver veglias tradiziuns. Tranter auter èn mintgamai da vesair las producziuns dal corp da balestrers I balestrieri ch’exista dapi il 1295. [[Datoteca:Basilica del Santo.jpg|thumb|200px|Basilica del Santo, 19avel tschientaner]] En la citad da San Marino existan numerus museums. En il palaz Pergami Belluzzi è situà il museum statal (Museo di Stato) cun millis d’exponats davart l’istorgia da San Marino: chats archeologics, documents istorics, munaidas e maletgs. En l’uschenumnada ‹Segunda tur› è situà in museum per armas anticas (Museo delle Armi Antiche). Quel mussa radund 1500 armas, surtut dal 15avel al 17avel tschientaner. Dals ulteriurs museums sajan be numnads intgins: in dals pli gronds museums d’autos da [[Ferrari]], il museum d’armas da l’Emprima e Segunda Guerra mundiala, il cabinet da figuras da tschaira cun scenas or da l’istorgia da la Republica ed il museum da la tortura. Ulteriuras attracziuns furman la baselgia San Francesco e la basilica San Marino ch’è vegnida erigida il 1836 en il stil neoclassic. En quest’ultima sa chattan las reliquias dal sontg patrun Marinus. En pli il Palazzo del Governo, il palaz da la regenza gotic-toscanic a la Piazza della Libertà. Da las fortezzas ch’èn vegnidas erigidas en il 11avel e 13avel tschientaner sin las tschimas dal Monte Titano han ins ina vista magnifica fin a la mar e vers l’intern da l’Italia. == Furmaziun == San Marino enconuscha in’obligaziun d’ir a scola da diesch onns; quella sa divida en tschintg onns scola primara, trais onns scola secundara inferiura e dus onns scola secundara superiura. Per cuntanscher la maturitad sto la scola vegnir visitada per trais ulteriurs onns. Alternativamain datti la pussaivladad d’absolver ina furmaziun professiunala che cuzza dus onns. Dapi il 1985 posseda San Marino ina pitschna universitad, l’Università degli Studi della Repubblica di San Marino. Il Center internaziunal per studis semiotics e cognitivs che fa part da quella è vegnì fundà il 1988 da l’enconuschent autur talian [[Umberto Eco]]. El sez ha docì a l’universitad fin il 1995. == Telecommunicaziun e medias == === Posta e telecommunicaziun === La posta da San Marino operescha independentamain da la posta taliana. Be areguard ils numers postals vegnan ils uffizis postals da San Marino tractads sco sch’els fissan uffizis da la provinza taliana vischinanta Rimini. Da muntada èn surtut las marcas postalas da San Marino che vegnan stimadas dals filatelists. La rait da telecommunicaziun è integrada dal tuttafatg en la rait taliana e vegn er administrada tras la Telecom Italia. Sco provider d’internet è preschent a San Marino Intelcom che maina er il top-level-domain ‹.sm›. === Radio e televisiun === San Marino RTV, l’emettur da dretg public ch’è vegnì fundà il 1991, maina tant in emettur da radio sco er in da televisiun.<ref>[http://www.sanmarinortv.sm/ sanmarinortv.sm].</ref> Ultra da quai datti dus emetturs da radio privats. === Pressa === Las duas pli impurtantas gasettas dal di èn ‹La Tribuna Sammarinese› e ‹San Marino Oggi›. Las duas gasettas ‹Corriere di Informazione Sammarinese› e ‹Resto del Carlino› vegnan bain producidas en l’Italia, ma cuntegnan paginas d’infurmaziun specificas davart San Marino. == Sport == Il sport il pli popular a San Marino è il ballape. Malgrà ses pitschen dumber d’abitants enconuscha la Republica in campiunadi naziunal cun 15 squadras. La squadra naziunala sa participescha er a turniers internaziunals. Ils giugaders da ballape da San Marino èn però quasi tuts amaturs, uschia ch’igl è grev per la Republica da concurrer cun ils profis d’autras naziuns. Tranter il 1981 ed il 2006 è vegnì manà tras ad [[Imola]] (Provinza da [[Bologna]], ca. 100&nbsp;km en il nordvest da San Marino) il Grond premi da San Marino da la furmla 1. L’onn 1980 era il grond Premi da l’Italia vegnì transferì da [[Monza]] ad Imola; pervi da gronda critica è questa decisiun però gia vegnida revocada in onn pli tard. Per betg stuair desister sin Imola – la cursa da chasa da Ferrari ch’ha sia sedia en la vischinanza – è naschida l’idea da realisar il Grond premi da San Marino. Per motivs da termin è vegnida stritgada il 2007 tant la segunda cursa en l’Italia sco er la segunda cursa en Germania. Il 1994 eran vegnids per la vita ad Imola – en dus differents accidents – ils pilots da furmla 1 [[Roland Ratzenberger]] ([[Austria]]) ed [[Ayrton Senna]] ([[Brasilia]]) ch’era stà trais giadas campiun mundial. Igl è quai stà ina da las fins d’emna las pli desastrusas en l’istorgia da la furmla 1. Dapi il 2007 ha puspè lieu a [[Misano]] sper Rimini il Grand Prix da San Marino per motos che fa part dal campiunadi mundial da motociclissem. Il motociclist da San Marino [[Manuel Poggiali]] è daventà il 2001 e 2004 campiun mundial. <div class="noprint">{{Panorama|San_marino_panorama_2.jpg|1120|Vista panoramica da San Marino vers nord}}</div> == Annotaziuns == <references/> == Litteratura == * Fabio Foresti: ''Quella nostra sancta libertà. Lingue, storia e società nella Repubblica di San Marino.'' Biblioteca e ricerca. Quaderni della Segretaria di Stato per la Pubblica Istruzione, Affari Sociali. Istituti Culturali e Giustizia 6. Aiep, San Marino 1998. ISBN 88-86051-66-2. * Günter Weitershagen: ''San Marino und die Einführung des Euro.'' Libertas Paper, tom 33. Libertas, Sindelfingen 2000. ISBN 3-921929-37-7. * Friedrich Kochwasser: ''San Marino. Die älteste und kleinste Republik der Welt.'' Erdmann, Herrenalb im Schwarzwald 1961. == Colliaziuns == {{Commonscat|San Marino}} * [http://www.sanmarino.sm/ Pagina d’internet uffiziala da San Marino] * [http://www.esteri.sm/ Portal dal ministeri da l’exteriur da San Marino] * [http://www.consigliograndeegenerale.sm/ Portal dal Consiglio Grande e Generale] * [http://www.guardiadelconsiglio.sm/ Portal da la Guardia del Consiglio Grande e Generale] * [http://www.federazionebalestrieri.sm/ Portal da la Federazione Balestrieri Sammarinesi] * [http://www.unirsm.sm/ Portal da l’Università degli Studi] * [http://www.i-fewo.com/newsletter/2007_08.php Istorgia da fundaziun da San Marino] * [http://www.goethezeitportal.de/index.php?id=san_marino San Marino en vegls guids da viadi e sin veglias illustraziuns] {{Stadis da l'Europa}} [[Categoria:Stadis da l'Europa]] [[Categoria:Artitgels recumandads (Stadis da l'Europa)]] 736vuccntkzv99yf4vmrayj5zcy5dyu 0 6111 163421 161851 2022-08-22T20:00:09Z InternetArchiveBot 16747 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{Infobox terra |NUM = <font size="+1">'''Republica da la Slovenia'''</font><br /> '''Republika Slovenija'''<font size="-1"> (sloven)</font><br /> |MALETG-BANDIERA = Flag_of_Slovenia.svg |MALETG-BANDIERA-LADEZZA = 150px |MALETG-BANDIERA-ROM = gea |ARTITGEL-BANDIERA = |MALETG-VOPNA = Coat_of_arms_of_Slovenia.svg |MALETG-VOPNA-LADEZZA = 100px |ARTITGEL-VOPNA = |PAROLA = |LINGUA-UFFIZIALA = sloven <small>regiunal er talian ed ungarais</small> |CHAPITALA = [[Ljubljana]] |FURMA-DA-STADI = republica parlamentara |FURMA-DA-REGENZA = democrazia parlamentara |SCHEF-DA-STADI = president dal stadi [[Borut Pahor]] |SCHEF-DA-REGENZA = primminister [[Janez Janša]] |SURFATSCHA = 20&nbsp;273 |ABITANTS = 2&nbsp;064&nbsp;241 <small>(2016) |SPESSEZZA-DA-LA-POPULAZIUN = 102 |MUNAIDA = 1 [[euro]] = 100 cents |INDEPENDENZA = 25 da zercladur 1991 (da la Jugoslavia) |IMNI-NAZIUNAL = ''Zdravljica'' (settavla strofa) |DI-DA-LA-FESTA-NAZIUNALA = |FUNDAZIUN = |ZONA-D-URARI = UTC+1 MEZ <br />UTC+2 MESZ (mars-october) |NUMER-DA-L-AUTO = SLO |INTERNET-TLD = .si |PRESELECZIUN-TELEFON = +386 |MALETG-POSIZIUN = EU-Slovenia.svg }} La '''Slovenia''' (sloven ''Slovenija''), uffizial Republica da la Slovenia (sloven ''Republika Slovenija''), è in stadi europeic situà tranter l’[[Italia]], l’[[Austria]], l’[[Ungaria]], la [[Croazia]] e l’[[Adria]]. La chapitala e pli gronda citad dal pajais è [[Ljubljana]] che giascha en il center dal pajais. Il 2004 è la Slovenia daventada commembra da l’[[Uniun europeica]] e da la [[NATO]]. Dapi l’onn 2007 fa il pajais part da la zona da l’euro. Il stadi furma ina republica parlamentara a basa d’ina constituziun democratica. Il territori da la Slovenia odierna è vegnì populà l’entschatta dal 6avel tschientaner dals Slavs. Igl è sa furmà il Principadi da Carantania. L’onn 788 è la regiun vegnida conquistada dals [[Francs]] è missiunada nà dals uvestgieus d’[[Aquileia]] e da [[Salzburg]]. En il 11avel tschientaner han ins integrà la Slovenia en il [[Sontg Imperi roman]] e fatg dal territori in ducadi. Ils proxims tschientaners ha il pajais appartegnì a la monarchia habsburgaisa, pli tard a l’[[Austria-Ungaria]]. Suenter la dissoluziun da la monarchia dubla l’onn 1918 è la Slovenia daventada ina part dal nov [[Reginavel da la Jugoslavia]]. Cun la fin da la [[Segunda Guerra mundiala]] ha la Slovenia existì sco stadi commember da la Jugoslavia socialistica. Suenter la proclamaziun da l’independenza ils 25 da zercladur 1991 e la Guerra da diesch dis è la Slovenia daventada in stadi naziunal independent ed a partir dals 22 da matg 1992 in commember autonom da las [[Naziuns unidas]]. == Geografia == === Flums === [[Datoteca:General_map_of_slovenia.svg|thumb|280px|Survista generala dal pajais]] Ils pli impurtants flums da la Slovenia furman dal vest a l’ost: Soča (curs superiur: Isonzo), Sava, Drava e Mura. Soča e Sava naschan en las Alps Giulianas, Drava e Mura afflueschan nà da l’[[Austria]]. En il sidost furma ultra da quai la Kolpa, che nascha en la [[Croazia]], sur radund 100 km il cunfin cun la Croazia. Tut ils flums numnads n’èn da princip betg navigabels; pli baud èn els però per part vegnids utilisads da flottaders (p.ex. la Drava sper Maribor). La Soča sbucca en l’Adria. Sava e Drava furman flums laterals dal Danubi (e fineschan en quel en la [[Serbia]] resp. [[Croazia]]). La Mura è in flum lateral da la Drava (confluenza al cunfin tranter l’Ungaria e la Croazia) e la Kolpa da la Sava (confluenza en la Croazia). === Regiuns === Malgrà sia pitschna extensiun è la Slovenia segnada da furmas topograficas fitg differentas. Bundant la mesadad da la surfatscha dal pajais è cuverta cun guaud.<ref>Franc Perko, Aleksander Golob: [https://web.archive.org/web/20130410090346/http://www.waldwissen.net/lernen/weltforstwirtschaft/wsl_waelder_sloweniens/index_DE ''Die Wälder Sloweniens''] waldwissen.net dals 5 da december 2006.</ref> En il nordvest sa chattan las chadainas da muntognas Alps Giulianas, Caravancas ed Alps da Kamnik che tutgan geologicamain tar las Alps da chaltschina meridiunalas. En il Parc naziunal Triglav sa chatta il piz da medem num (2864&nbsp;m&nbsp;s.m.) che furma la pli auta elevaziun dal pajais; il Triglav è er represchentà a moda simbolica sin la vopna dal pajais. Il nordost dal pajais è segnà da muntognas mesaunas e da regiuns collinusas: Pohorje (cun bratschs da las Alps Centralas fin a 1500&nbsp;m&nbsp;s.m.) Haloze (fin 880 m) e Slovenske Gorice (350&nbsp;m) che fineschan en il nordost da la Mura en la planira e las collinas da Prekmurje, entant che la regiun da sbuccada da Drava e Mura, la regiun Međimurje d’ina surfatscha da 50 sin 20 kilometers, sa chatta per gronda part gia sin territori croat. Omaduas planiras fineschan da l’autra vart dal cunfin ungarais en la Planira Pannonica. La part centrala dal pajais ed il sid èn segnads da vastas surfatschas da carst caracteristicas. En il sidvest sa chatta la costa da l’Adria (Riviera slovena) d’ina lunghezza da 46,6&nbsp;kilometers. Quella marchescha er geograficamain il punct dal pajais situà il pli a bass. Dapi la fin da la Jugoslavia è vegnì dispità cun la Croazia davart il decurs dal cunfin en il Golf da Piran. En rom da l’adesiun da la Croazia a l’Uniun europeica èn ins sa cunvegnids da schliar quest conflict davant ina cumissiun da cumpromiss internaziunala.<ref>[http://ec.europa.eu/commission_2010-2014/fule/headlines/news/2012/01/20120117_2_en.htm ''Internationale Schiedskommission''] (situaziun dals 2 da schaner 2012).</ref> === Cunfins === [[Datoteca:Triglav_National_Park_(7892861178).jpg|thumb|160px|Il flum Soča en il Parc naziunal Triglav]] Il pli lung cunfin internaziunal sparta la Slovenia da la [[Croazia]] (670&nbsp;km). Quel tanscha per gronda part per lung da flums (Kupa, Sotla, Čabranka) u en regiuns muntagnardas. Il cunfin sloven-austriac en il nord ha ina lunghezza da 330&nbsp;km e tanscha per gronda part medemamain tras muntognas (p.ex. Caravancas). Il cunfin cun l’[[Ungaria]] en l’ost dal pajais mesira 102&nbsp;km. En il vest cunfinescha la Slovenia sur 232 km cun l’[[Italia]].<ref>[http://www.laenderdaten.de/geographie/grenzen.aspx www.laenderdaten.de].</ref> Survart Triest passa il cunfin l’emprim parallel a la costa adriatica per lung da las muntognas. Il cunfin tar la Croazia ha gia furmà dapi la fundaziun da la segunda Jugoslavia la lingia da separaziun administrativa tranter las duas sutrepublicas; il 1991, cun la decleraziun da l’independenza dals dus pajais, è quella daventada in cunfin internaziunal. === Clima === La Slovenia è segnada dal clima transitoric illirc ch’è derasà tranter las Alps Dinaricas, la Mar Mediterrana e la Pannonia. En il sidvest dal pajais regia gia in clima cleramain mediterran cun stads chaudas ed envierns miaivels ed umids (regiun da viticultura). L’enviern e la primavaira mainan però a la costa savens a vents che crodan, la bora temida che porta aria fraida e naiv en las autezzas. A l’intern dal pajais regia in clima continental, en il nordvest il tipic clima da las Alps dal Sid (favugn, plievgia d’enviern e relativamain pauca naiv). L’ost è gia segnà cleramain d’in clima pannonic cun stads chaudas ed envierns fraids. === Natira e protecziun da la natira === La Slovenia è in dals stadis da l’Uniun europeica cun la pli gronda biodiversitad: mintga tschuncantavla spezia d’animal e da planta da la terra che populescha tut il mund vegn avant en la Slovenia.<ref>DEŠNIK (2008): ''Management der Naturparke in Slowenien'', 8 pp.</ref> Il pajais sa stenta da mantegnair questa varietad da la fauna, da la flora e dals habitats. Ina natira intacta munta er ina valur per il turissem, il qual s’orientescha a persunas che tschertgan ruaus, che vulan giudair la cuntrada e che mussan interess per il mund da las plantas e dals animals.<ref>Slowenisches Ministerium für Umwelt und Raumordnung (2010): ''Naturparks in Slowenien'', 40 pp.</ref> La Slovenia dispona d’in parc natiral. Cun ina surfatscha da 83&nbsp;982 hectaras cumpiglia quel radund 4,1&nbsp;% dal territori dal pajais. Quel è a medem temp renconuschì sco reservat d’utschels tenor ils criteris da Natura 2000 e sco reservat da biosfera da l’[[Unesco]]. Ultra da quai datti trais parcs regiunals, 52 territoris natirals protegids, 44 parcs da la natira e 25 ulteriurs reservats d’utschels. Tut en tut èn protegids en la Slovenia bundant 35&nbsp;% da la surfatscha dal stadi. (Per cumparegliar: en l’entira Uniun europeica èn quai en media bundant 18&nbsp;%). En ils territoris da Natura 2000 en Slovenia vegnan protegids 312 spezias d’animals e da plantas (da quai 109 spezias d’utschels) e 60 differents spazis vitals. == Populaziun == [[Datoteca:View_of_Celje_(28189851435).jpg|thumb|260px|Celje, la terz gronda citad slovena]] Il 2016 dumbrava la Slovenia ina populaziun da 2&nbsp;064&nbsp;241.<ref>[http://www.stat.si/StatWeb/en/show-news?id=6291&idp=17&headerbar=13 ''Populaziun, Slovenia, prim da fanadur 2016''], consultà ils 16 da november 2016.</ref> Las pli grondas citads dal pajais han il suandant dumber d’abitants (situaziun dal 2015): [[Ljubljana]] 287&nbsp;218, [[Maribor]] 112&nbsp;325, [[Kranj]] 55&nbsp;857, [[Koper]] (talian Capodistria) 50&nbsp;902 e [[Celje]] (Cilli) 48&nbsp;773. === Etnias === Tenor la dumbraziun dal pievel dal 2002 eran 83&nbsp;% da la populaziun Slovens; i suondan 2&nbsp;% Serbs, 1,8&nbsp;% Croats ed 1,1&nbsp;% Bosniacs, entant che 8,9&nbsp;% n’han fatg nagina indicaziun areguard lur appartegnientscha etnica. Sco minoritads èn renconuschidas duas pitschnas populaziuns autoctonas da Talians en la regiun dal vest Primorska (0,11&nbsp;%) sco er Magiars en la regiun da l’ost Prekmurje (0,32&nbsp;%). Ultra da quai viva ina fitg pitschna gruppa da lingua tudestga en la Gottschee, la quala n’è però betg renconuschida sco minoritad etnica. === Linguas === Tenor l’artitgel 11 da la constituziun dal 1991 è il sloven (''Slovenščina'') lingua uffiziala. L’artitgel 64 definescha ultra da quai ils territoris cun minoritads autoctonas en ils quals il talian e l’ungarais giaudan ina protecziun speziala. Romani n’è nagina lingua protegida; l’artitgel 65 da la constituziun prevesa bain ina protecziun specifica per ils Roma; quella n’è però betg anc vegnida messa en vigur. En scola vegn instruì sper l’englais er tudestg u talian sco linguas estras, uschia che numerus Slovens èn abels da communitgar en pliras linguas. Cun l’adesiun a l’EU è il sloven er daventà ina lingua uffiziala da l’Uniun europeica. === Religiun === Tar la dumbraziun dal pievel dal 2002 han 57,8&nbsp;% dals Slovens inditgà d’appartegnair a la baselgia catolic-romana; 2,5&nbsp;% èn muslims, 2,3&nbsp;% ortodox, 0,9&nbsp;% protestants. 3,5&nbsp;% han inditgà d’esser «crettaivels senza appartegnientscha ad ina confessiun» e 10,1&nbsp;% vesan sasezs sco ateists. 22,8&nbsp;% n’han betg respundì la dumonda areguard l’appartegnientscha religiusa. La gronda part dals muslims e cristians ortodoxs che vivan en Slovenia derivan dals ulteriurs territoris da l’anteriura Jugoslavia sco la [[Bosnia]] u la [[Serbia]]. Ins suppona che blers aderents da la baselgia ortodoxa inditgeschan dapi las [[Guerras dal Balcan]] d’esser senza confessiun u desistan d’inditgar lur appartegnientscha religiusa. == Istorgia == === Dal temp medieval a l’entschatta dal 20avel tschientaner === Ils perdavants slavs dals Slovens èn probabel immigrads en il 6avel tschientaner en il territori da la Slovenia odierna. Durant il 7avel tschientaner è sa furmà il principadi slav Carantania. En il decurs dals proxims dus tschientaners è la Carantania l’emprim vegnida sut pussanza bavaraisa, alura sut domini francon. En la mesadad dal 10avel tschientaner ha la victoria dal retg ed imperatur da pli tard [[Otto I]] en la Battaglia dal Lechfeld (sper [[Augsburg]]) fatg libra la via per la colonisaziun da l’ost dal Sontg Imperi roman. Ils [[Ungaria|Ungarais]] che faschevan avant expediziuns da sblundregiada en il territori odiern da la Slovenia, [[Austria]], [[Germania|Germania dal Sid]] ed [[Italia]] èn sinaquai sa domiciliads en la Planira Pannonica. Tras quai èn ils territoris da colonisaziun dals Slavs alpins en la Tschechia, Slovachia (Slavs dal vest) e Slovenia (Slavs dal sid) vegnids separads. La Carantania han ins integrà en il Ducadi da Baviera e tras quai en il [[Reginavel dals Francs|Reginavel ostrofrancon]]. Entaifer il [[Sontg Imperi roman]] ha questa regiun fatg part a partir da l’onn 976 dal Ducadi da la Carinzia. Il Marchesat Krain è vegnì sur ils ducas da la Stiria, ils Babenberger ([[Friedrich II]]) ed [[Ottokar]] da la Boemia als Habsburgais (austriacs). En rom da la pussanza creschenta dals Habsburgais èn grondas parts da la Slovenia odierna daventadas habsburgaisas. In’excepziun ha furmà il contadi dals Sanegg a Cilli, als quals igl è reussì tras ina politica da maridaglias inschignusa da sa far valair cunter l’egemonia habsburgaisa fin che la dinastia è morta ora l’onn 1456. Silsuenter è il territori sloven da pli tard stà fin la fin da l’[[Emprima Guerra mundiala]] – abstrahà d’ina curta interrupziun durant las Guerras da coaliziun – sut domini habsburgais. === Suenter l’Emprima Guerra mundiala === [[Datoteca:KongressfallofAH.jpg|thumb|220px|Proclamaziun dal stadi dals Slovens, Croats e Serbs il 1918 a Ljubljana]] La schientscha naziunala ch’era gia sa manifestada en il 19avel tschientaner e la dissoluziun da l’Austria-Ungaria vers la fin da l’Emprima Guerra mundiala han manà ils 6 d’october 1918 a la furmaziun d’in cussegl naziunal dals Slovens, Croats e Serbs. Cur che truppas talianas èn avanzadas en regiuns da costa slovenas ed han cumbattì en il nord per la Carinzia, ha il cussegl naziunal dumandà il Reginavel da la Serbia per agid militar. Or da questa cooperaziun è sa furmà il prim da december 1918 il Reginavel dals Serbs, Croats e Slovens. Il Contract da Saint-Germain dal 1919 ha attribuì al nov Reginavel la Stiria Inferiura cun la chapitala Marburg (sloven: Maribor) sco er ils territoris da la Carinzia Inferiura ch’eran per gronda part da lingua slovena. Tras il Contract da Trianon dal 1920 cun l’Ungaria è vegnida vitiers en il nord la regiun da Prekmurje. La regiun da costa occupada è percunter vegnida attribuida a l’Italia (en rom dal contract da cunfin da Rapallo dal november 1920). Il 1929 – nov mais suenter in culp da stadi dal retg Alexander Karađorđević – è il stadi vegnì renumnà en Reginavel da la Jugoslavia. Tras quai è la predominanza dals Serbs entaifer il nov stadi be anc creschida; en pli han ils Slovens patì pervi da la sperdita da lur regiun da costa. Sgurdinà adina pli fitg tras ils conflicts a l’intern dal pajais, ha il Reginavel mantegnì la neutralitad. === Segunda Guerra mundiala === Ils 25 da mars 1941 han las Pussanzas da l’axa sfurzà prinzi Paul da collavurar. Quel manava las fatschentas da la regenza, entant che ses nev minoren Petar II era dapi il 1934 schef da stadi. Gia dus dis pli tard ha la generalitad però fatg in putsch ed instituì il prinzi ereditar Petar II sco suveran. Quests svilups a la flanca dal sidost da lur sfera da pussanza han las Pussanzas da l’axa resguardà sco privlus, uschia ch’els han occupà l’avrigl 1941 l’entira Jugoslavia. La Slovenia è vegnida partida tranter l’[[Italia]], l’[[Ungaria]] ed il [[Reich tudestg]]. Gia paucs dis suenter l’occupaziun da la Slovenia è sa furmada in’organisaziun da resistenza sut l’egida dals communists (la Front da liberaziun ''Osvobodilna Fronta''). Igl èn sa constituidas numerusas furmaziuns da partisans; l’emprim da vart dals roialists e suenter il cumenzament da la guerra tudestga cunter l’[[Uniun sovietica]] er da vart dals opponents communistics (sut il commando da Tito). A l’entschatta da la [[Segunda Guerra mundiala]] han ins deportà radund 80&nbsp;000 Slovens or dal territori ch’era vegnì occupà dal Reich tudestg. La gronda part dad els ha stuì prestar lavur sfurzada en [[Germania]], per part er en [[Rumenia]] e [[Bulgaria]].<ref>Erich Huppertz: [http://www.taz.de/1/nord/kultur/artikel/?ressort=ku&dig=2008/09/18/a0090&cHash=392b8bff6f ''Die Rechnung der Opfer''], en: ''taz, die Tageszeitung'', 18 da settember 2008.</ref> Daspera han ils naziunalsocialists tramess en Germania uffants da partisans slovens; sco mesira da retorsiun eran quels vegnids separads sut sforz da lur famiglias. A la fin da la Segunda Guerra mundiala è quasi l’entira minoritad da lingua tudestga fugida u è vegnida stgatschada, internada u assassinada. Forzas armadas slovenas e croatas ch’avevan battì sin la vart da las Pussanzas da l’axa e ch’han anc cuntinuà suenter ils 8/9 da matg 1945 ils cumbats cunter l’armada jugoslava èn fugidas en Carinzia ed èn sa rendidas sut la protecziun da las truppas d’occupaziun englaisas. Quellas han però surdà ils praschuniers da guerra e civilists slovens e croats als partisans da [[Tito]]; sinaquai è la gronda part dad els vegnida per la vita en rom da marschs da la mort u da mazzacras. === Regenza communistica === Suenter la guerra è sa constituida ils 29 da november 1945 la [[Jugoslavia]] (sco republica populara federativa democratica, a partir dal 1963 republica federativa socialistica). La Slovenia furmava sco Republica socialistica Slovenia ina sutrepublica da la Jugoslavia. Il territori liber da Triest cun ina gronda part da l’Istria sa chattava dapi il 1947 teoreticamain sut administraziun da las Naziuns unidas. Il 1954, en connex cun il Memorandum da Londra, è la regiun vegnida partida provisoricamain tranter l’Italia e la Jugoslavia; ma pir il 1975 han ins sigillà questa spartiziun en il Contract dad Osimo. En rom da questa fixaziun dals cunfins è la Slovenia vegnida en possess da Koper (Capodistria) e Portorož (Portorose) cun ina strivla da costa da stgars 50 kilometers. La lingia da cunfin tranter las duas anteriuras sutrepublicas jugoslavas Slovenia e Croazia a la costa adriatica n’è percunter anc adina betg sclerida dal tuttafatg. === Independenza === [[Datoteca:Teritorialci_so_z_armbrustom_zadeli_tank_v_križišču_pred_MMP_Rožna_Dolina..jpg|thumb|220px|Cumbats tranter unitads slovenas e chars armads jugoslavs (1991)]] En il decurs dals onns 1980 è la malcuntentientscha cun la direcziun politica a [[Belgrad]] daventada adina pli gronda. Ils 25 da zercladur 1991 è la Slovenia sa declerada independenta. Sinaquai è l’armada jugoslava penetrada en il pajais; ma suenter l’uschenumnada Guerra da diesch dis èn las truppas sa retratgas. Ils 23 da december 1991 ha la Slovenia relaschà ina constituziun democratica tenor l’exempel dals stadis commembers da la Communitad europeica. Gia entaifer in mais han tut quels renconuschì il nov stadi. La populaziun relativamain omogena e las paucas acziuns da guerra cun be pitschnas destrucziuns han pussibilità al nov stadi da sa stabilir spert e da sviluppar structuras democraticas consistentas. Quai è vegnì onurà il november 1998 cun metter ad ir tractivas per l’adesiun a l’Uniun europeica. Ils 23 da mars 2003 ha la populaziun slovena votà cun cleras maioritads (89,6&nbsp;% resp. 66,1&nbsp;%) per l’adesiun a l’Uniun europeica ed a la NATO. Il prim da matg 2004 è la Slovenia daventada ensemen cun nov ulteriurs pajais ([[Estonia]], [[Lettonia]], [[Lituania]], [[Pologna]], [[Slovachia]], [[Tschechia]], [[Ungaria]] sco er [[Malta]] e [[Cipra]]) commembra da l’Uniun europeica. Il medem di è il pajais daventà commember da la Cunvegna da Schengen, uschia che las controllas da cunfin vers l’Austria, l’Ungaria e l’Italia èn crudadas davent. Dapi il 2007 è l’euro la valuta uffiziala da la Slovenia; quel ha remplazzà il tolar. == Politica == Schef da stadi da la Republica slovena furma il president ch’ha ina funcziun plitost represchentativa e che vegn elegì mintga tschintg onns directamain tras il pievel. Daspera sa cumpona la pussanza executiva dal primminister e dal cussegl dals ministers che vegnan elegids tuts dus da l’assamblea naziunala. Il parlament sloven consista da duas chombras: l’assamblea naziunala (''Državni zbor'') ed il cussegl naziunal (''Državni svet''). L’assamblea naziunala sa cumpona da 90 deputads; quels vegnan elegids per part a moda directa, per part en furma da dretg d’elecziun proporziunala. Las minoritads autonomas dals Talians ed Ungarais han in mandat d’etnia garantì. En dumondas che concernan exclusivamain ils dretgs da las minoritads respectivas han quels in dretg da veto absolut. En il cussegl naziunal vegnan delegads 40 represchentants da gruppas d’interess socialas, economicas e regiunalas. Las elecziuns en il parlament han lieu mintga quatter onns. Sco gia menziunà, è la Slovenia dapi il 2004 commembra da l’Uniun europeica e da la NATO. Dapi il 2010 fa ella er part da l’Organisaziun da cooperaziun e svilup economic en Europa (OECD). == Militar == Las forzas armadas slovenas disponan d’unitads terrestras sco er da forzas aviaticas e marinas; quellas n’èn però betg organisadas sco singulas partiziuns autonomas. En tut èn activs ca. 7500 schuldads. Las expensas statalas per l’armada han muntà il 2014 a 486 milliuns dollars, quai che correspunda a 1,0&nbsp;% dal product naziunal brut. == Sutdivisiun == === Divisiun administrativa === [[Datoteca:Borders_of_the_Historical_Habsburgian_Lands_in_the_Republic_of_Slovenia.svg|thumb|240px|Las cuntradas istoricas da la Slovenia]] La Slovenia è dividida en radund 200 vischnancas (sloven ''občine'', sing. ''občina''), da las qualas 11 han il status da citad. Tranter il nivel da las vischnancas e quel dal stadi cumplessiv na datti nagina ulteriura sutdivisiun administrativa. === Regiuns da coesiun da l’UE === Tenor la sistematica dal svilup regiunal che l’UE applitgescha per tut ses territori è la Slovenia sutdividida en duas regiuns da coesiun (Slovenia dal Vest e Slovenia da l’Ost), las qualas n’han però nagina muntada administrativa. La Slovenia dal Vest cumpiglia ils territoris enturn [[Ljubljana]], [[Kranj]] e [[Koper]] cun la pli gronda forza economica, entant che la Slovenia da l’Ost è segnada da regiuns ch’èn economicamain pli flaivlas. === Cuntradas === Ultra da quai exista la sutdivisiun en tschintg cuntradas istoricas. Quellas correspundan a la divisiun administrativa dal temp da l’Austria-Ungaria, èn oz anc fitg frequentas e fan part da l’identitad regiunala. Surtut la Steiermark slovena è segnada d’ina ferma identificaziun regiunala che vegn duvrada per sa cunfinar da la chapitala Ljubljana. Tar questas cuntradas istoricas sa tracti concretamain da: #Primorska (il territori dal pajais situà a la costa adriatica) #Kranjska (ch’appartegneva pli baud a la Carniola/Krain) #Koroška (ch’appartegneva pli baud a la Carinzia/Kärnten) #(Spodnja) Štajerska (ch’appartegneva pli baud a la Stiria/Steiermark) #Prekmurje (regiun situada en il nordost dal pajais) == Traffic == === Traffic sin via === La Slovenia dispona d’ina buna infrastructura stradala e d’ina rait d’autostradas moderna. Ils centers furman la chapitala Ljubljana e Maribor. Bunas colliaziuns datti er en direcziun da las regiuns da turissem e da skis en las Alps Giulianas e vers la costa adriatica. Per pudair duvrar las autostradas dovri ina vignetta (da set dis, d’in mais u d’in onn). === Traffic aviatic === [[Datoteca:Koper_(161)_(3957525441).jpg|thumb|220px|Il port da Koper]] La pli gronda plazza aviatica dal pajais sa numna Letališče Jožeta Pučnika Ljubljana ed è situada sper Brnik en vischinanza da la chapitala Ljubljana. Daspera existan duas plazzas aviaticas pli pitschnas a Maribor ed a Portorož. === Port da mar === Sur il port da mar da Koper (tal. Capodistria) trategna la Slovenia relaziuns commerzialas en tut il mund e furma er in pajais da transit per raubas da e vers l’Europa Centrala. === Viafier === La viafier statala Slovenske železnice dispona d’ina rait da 1229 km (da quai 504 km viafier electrifitgada). La viafier collia bleras citads slovenas e tanscha er fin al port da mar. == Economia == === Survista === La Slovenia è segnada d’in’economia maschadada cun cumparts relativamain equilibradas d’agricultura, industria, servetschs e turissem. Impurtants patruns da lavur èn tranter auter l’interpresa dad ieli ed energia Petrol, il furnitur da products per il tegnairchasa Gorenje, l’interpresa farmaceutica Krka e la fabrica d’autos Revoz ch’appartegna al concern Renault. Las entradas per chau correspundan pli u main a la media europeica. Tenor il standard da la capacitad da cumpra cuntanschevan quellas il 2012 in index da 82 (EU-27= 100).<ref>[http://www.bpb.de/nachschlagen/zahlen-und-fakten/europa/70546/bip-pro-kopf ''Bruttoinlandsprodukt (BIP) pro Kopf''], publitgà da bpb ils 11 d’october 2013.</ref> Sco emprim dals diesch stadis ch’èn daventads il 2004 novs commembers da l’Uniun europeica ha la Slovenia pudì midar il 2007 a l’euro. Il product naziunal brut muntava il 2013 a 23 289 dollars per persuna. Uschia era la Slovenia posiziunada anc avant il Portugal e marcantamain avant tut ils ulteriurs stadis da l’ost che fan part da l’Uniun europeica sco Tschechia, Pologna u Estonia. Tranter il 1997 ed il 2014 ha la creschientscha economica muntà en media a 2,53&nbsp;%.<ref>[http://www.tradingeconomics.com/slovenia/indicators ''Slovenia, Economic Indicators''], consultà ils 3 d’avrigl 2015.</ref> === Agricultura === En l’agricultura ha l’independenza dal pajais instradà ina fasa da restructuraziun. Il dumber dals manaschis agriculs è sa diminuì rapidamain – in svilup ch’è pir sa franà in pau a l’entschatta dals onns 2000. L’onn 2005 cumpigliava il total dal terren agricul dal pajais 648&nbsp;113&nbsp;ha ed il dumber total dals manaschis 77&nbsp;000, da quai 85&nbsp;% cun damain che 10 hectaras surfatscha utilisada. La valur totala da la producziun agricula ha muntà il 2005 a stgars 2&nbsp;% dal product naziunal brut. In problem furma la structura da vegliadetgna dals purs: be stgars 20&nbsp;% èn pli giuvens che 45 onns, radund 57&nbsp;% percunter pli vegls che 55 onns. [[Datoteca:Krstenica.jpg|thumb|220px|Chamona da pasturs sper Bohinj]] L’allevament da muvel importa bundant 50&nbsp;% da la prestaziun da producziun (2005: 511 milliuns euros). Correspundentamain è la cumpart da pastgiras (60&nbsp;%) e da surfatschas da cultivaziun da pavel (20&nbsp;%) fitg auta. L’effectiv da muvel sa cumpona surtut d’arments e da portgs; creschida è però er la cumpart da chauras, nursas e chavals. L’industria da victualias da la Slovenia ha stuì supportar entaifer radund 20 onns gist duas crisas: Per l’ina èn crudads davent a l’entschatta dals onns 1990 ils martgads da vendita en l’anteriura Jugoslavia; per l’autra è sa fatga valair il 2004 la gronda concurrenza dals concerns gronds europeics. D’avantatg è l’adesiun a l’UE stada per l’agricultura en il territori da muntogna ed autras regiuns dischavantagiadas. Tut en tut profiteschan en la Slovenia 440&nbsp;349 ha da mesiras da promoziun speziala che duain impedir che la cultivaziun dal terren vegnia smessa en regiuns che fissan uschiglio nunrentablas. In grond potenzial economic posseda la selvicultura. Bunamain 60&nbsp;% dal pajais èn cuverts cun guaud, quai che munta en l’Europa ina valur che be la Svezia e la Finlanda surpassan. Malgrà la vasta dimensiun dals guauds da la Slovenia contribuescha la selvicultura be 0,2&nbsp;% al product naziunal brut. Quai è d’attribuir al fatg ch’ils guauds èn fragmentads fitg ferm areguard las relaziuns da possess. 72&nbsp;% da la surfatscha da guaud sa chattan en possess privat da ca. 489&nbsp;000 possessurs. Questa parcellaziun difficultescha l’utilisaziun optimala dals guauds. Ina cumpart relativamain gronda da la surfatscha agricula vegn tratga a niz per la viticultura. Radund 40&nbsp;000 viticulturs privats e professiunals tgiran la viticultura, e quai savens gia en la tschintgavla u sisavla generaziun. En il decurs dals ultims onns ha pudì vegnir meglierada la qualitad e cuntanschida la quantitad dal temp habsburgais e precommunistic. === Industria === Radund 40&nbsp;% da las persunas che lavuran èn activas en l’industria. A l’export contribuescha surtut l’industria d’autos (20&nbsp;%). Daspera èn er l’industria electronica (ca. 10&nbsp;%), la metallurgia e construcziun da maschinas (10&nbsp;%) sco er l’industria chemica e farmaceutica da gronda muntada (9&nbsp;%). Il mastergn contribuescha 27&nbsp;% al product naziunal brut. === Servetschs === Dapi si’independenza l’onn 1991 ha la Slovenia pudì extender vastamain il sectur da servetschs; quel cumpiglia en il fratemp bundant 50&nbsp;% dals plazs da lavur. La Slovenia dispona d’ina fitg buna rait da traffic, e quai er en congual cun las relaziuns da l’Europa Centrala en general. Sper ils centers culturals ed economics [[Ljubljana]] e [[Maribor]] exista surtut en las Alps Giulianas, en las taunas da Postojna ed a la costa da la Mar Adriatica in turissem cun l’infrastructura correspundenta. En il nordost dal pajais, che vala sco ‹regiun da las termas›, crescha ultra da quai la muntada dal turissem da sanadad. === Budget statal === Il budget statal dumbrava il 2012 expensas en l’autezza da 22,59 milliardas dollars ed entradas da 20,5 milliardas dollars. Da quai è resultà in deficit en l’autezza da 4,6&nbsp;% dal product naziunal brut. Ils debits dal stadi muntavan il 2012 85,3 milliardas dollars u 53,3&nbsp;% dal product naziunal brut. Per la sanadad èn vegnids impundids 9,1&nbsp;% dal product naziunal brut (situaziun dal 2009), per la furmaziun 5,2&nbsp;% (2007) e per il militar 1,0&nbsp;% (2014).<ref>[https://web.archive.org/web/20200424112304/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/si.html ''The World Factbook''].</ref> == Cultura == [[Datoteca:Prešern-Goldenstein.jpg|thumb|160px|France Prešeren]] Il pli enconuschent autur da la Slovenia è [[France Prešeren]] (1800–1849). Sia poesia romantic-naziunalistica ha inspirà blers poets ed auturs da pli tard ed è daventada in impurtant element da la cultura e schientscha naziunala slovena. == Sport == Sper il ballape gioga en la Slovenia surtut il ballabasket in’impurtanta rolla entaifer ils sports da squadra. Plinavant è il ballamaun vegnì adina pli popular suenter che la Slovenia è daventada il 2004 vicecampiun europeic. Il sport d’enviern ha en la Slovenia ina muntada tuttina auta sco per exempel en l’Austria u en Svizra, quai er grazia als success da skiunz(a)s sco [[Tina Maze]]. A Planica sa chatta er la segund gronda sigliera da skis dal mund. Enconuschenta è plinavant la firma da skis Elan che deriva da la Slovenia. == Dis da festa == Dis da festa ch’èn colliads specificamain cun la cultura ed istorgia da la Slovenia èn ''Prešernov dan, slovenski kulturni praznik'' (il di da la mort dal poet naziunal [[France Prešeren]] e di da la cultura slovena) ils 8 da favrer, il di da la resistenza durant la Segunda Guerra mundiala (27 d’avrigl), il di da la suveranitad statala 1991 (25 da zercladur), il di da la refurmaziun (a la quala ils Slovens han d’engraziar lur lingua scritta e l’emprima menziun dal num ‹Slovens› insumma) ils 31 d’october sco er il di da l’independenza ed unitad (proclamaziun dal resultat dal referendum d’independenza en il parlament 1990) ils 26 da december. == Annotaziuns == <references/> == Litteratura == * ''MERIAN Slowenien.'' Jahreszeiten Verlag GmbH, Hamburg. * Peter Štih, Vasko Simoniti, Peter Vodopivec: ''Slowenische Geschichte. Gesellschaft – Politik – Kultur.'' Leykam, Graz 2008, ISBN 978-3-7011-0101-6. * Joachim Hösler: ''Slowenien. Von den Anfängen bis zur Gegenwart.'' Pustet, Regensburg 2006, ISBN 3-7917-2004-X. * Marco Kranjc: ''Kulturschock Slowenien''. Reise-Know-How Rump, Bielefeld 2009, ISBN 978-3-8317-1746-0. * Petra Rehder: ''Slowenien.'' Beck, Minca 1999, ISBN 978-3-406-39879-7. * Steven W. Sowards: ''Moderne Geschichte des Balkans. Der Balkan im Zeitalter des Nationalismus.'' Translatà, commentà e cumplettà da Georg Liebetrau. Books on Demand, Norderstedt 2004, ISBN 3-8334-0977-0. * Dieter Blumenwitz: ''Okkupation und Revolution in Slowenien (1941–1946). Eine völkerrechtliche Untersuchung,'' Böhlau, Vienna 2005, ISBN 3-205-77250-4. * Tamara Griesser-Pečar: ''Das zerrissene Volk. Slowenien 1941–1946. Okkupation, Kollaboration, Bürgerkrieg, Revolution.'' Böhlau, Vienna / Cologna / Graz 2003, ISBN 978-3-205-77062-6. * Joachim Hösler: ''Von Krain zu Slowenien. Die Anfänge der nationalen Differenzierungsprozesse in Krain und der Untersteiermark von der Aufklärung bis zur Revolution 1768 bis 1848.'' (= ''Südosteuropäische Arbeiten'', tom 126), Oldenbourg, Minca 2006, ISBN 978-3-486-57885-0. * Fabian Prilasnig: ''Der slowenische Weinbau – Sitten und Bräuche,'' Grin, Minca 2008, ISBN 978-3-640-17164-4. == Colliaziuns == {{Commonscat|Slovenia}} * [http://www.gov.si/en/ Pagina uffiziala da la Republica da la Slovenia] * [https://web.archive.org/web/20160304115812/http://www.ukom.gov.si/fileadmin/ukom.gov.si/pageuploads/dokumenti/Publikacije/facts-german.pdf ''Fakten über Slowenien'' dal servetsch da communicaziun da la regenza da la Slovenia] (PDF; 6,3&nbsp;MB) * [http://www.stat.si/ ''Statistični urad Republike Slovenije'' – Uffizi da statistica da la Slovenia] * [http://www.slovenia.info/ www.slovenia.info] – Centrala da turissem da la Slovenia {{Countries of Europe}} [[Categoria:Artitgels recumandads (Stadis da l'Europa)]] [[Categoria:Stadis da l'Europa]] eramdvq0dr39m878ttwua9i2ryq2ebm 0 6758 163412 163148 2022-08-22T19:23:52Z InternetArchiveBot 16747 Rescuing 2 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{Artitgel 1000|+30}} {{Infobox terra |NUM = <font size="+1">'''Republica da la Pologna'''</font><br /> '''Rzeczpospolita Polska'''<font size="-1"> (polonais)</font> |MALETG-BANDIERA = Flag of Poland.svg |MALETG-BANDIERA-ROM = gea |MALETG-BANDIERA-LADEZZA = 150px |ARTITGEL-BANDIERA = |MALETG-VOPNA = Herb Polski.svg |MALETG-VOPNA-LADEZZA = 100px |ARTITGEL-VOPNA = |PAROLA = |LINGUA-UFFIZIALA = [[lingua polonaisa|polonais]] |CHAPITALA = [[Varsovia]] |FURMA-DA-STADI = republica parlamentara |FURMA-DA-REGENZA = |SCHEF-DA-STADI = president dal stadi [[Andrzej Duda]] |SCHEF-DA-REGENZA = primminister [[Mateusz Morawiecki]] |SURFATSCHA = 312&nbsp;679&nbsp; |ABITANTS = 38&nbsp;562&nbsp;000 (2015)<ref>[http://www.ethnologue.com/country/PL Pologna] tar ethnologue.com.</ref> |SPESSEZZA-DA-LA-POPULAZIUN = 123 |MUNAIDA = złoty |INDEPENDENZA = 11 da november 1918 |IMNI-NAZIUNAL = ''[[Mazurek Dąbrowskiego]]'' |ZONA-D-URARI = +1 |NUMER-DA-L-AUTO = PL |INTERNET-TLD = .pl |PRESELECZIUN-TELEFON = +48 |MALETG-POSIZIUN = EU-Poland.svg |MALETG1 = Polandmap_cia.png }} La '''Pologna''' (polonais ''Polska'' [ˈpɔlska]), uffizial Republica da la Pologna (polonais ''Rzeczpospolita Polska'' [ʐɛʈ͡ʂpɔsˈpɔlita ˈpɔlska]) è ina republica parlamentara situada en l’[[Europa Centrala]]. Chapitala ed a medem temp la pli gronda citad dal pajais è [[Varsovia]] (polonais Warszawa); la pli gronda aglomeraziun furma la regiun metropola enturn Katowice. La Pologna è in stadi unitar ch’è dividì en 16 voivodias. Cun ina grondezza da 312&nbsp;679 kilometers quadrat è la Pologna il sisavel grond pajais da l’[[Uniun europeica]] e cun 38,5 milliuns abitants medemamain il stadi cun la sisavel gronda populaziun. En il nord e vest dal pajais regia surtut in clima oceanic, en il sid ed ost in clima continental. En il temp medieval tempriv èn sa domiciliads en rom da la migraziun dals pievels stirpas dals Polans dal vest en parts dal territori dal stadi odiern. L’emprima menziun documentada deriva dal 966; da quel temp ha l’emprim duca polonais ch’è cumprovà istoricamain, [[Mieszko I]], avert il pajais al cristianissem. L’onn 1025 han ins fundà il Reginavel da la Pologna. Quel è s’unì il 1569 tras l’Uniun da Lublin cun il gronducadi da la Lituania a la Republica roiala Pologna-Lituania ch’è sa sviluppada ad in dals pli gronds e pussants stadis da l’Europa.<ref>Norman Davies: ''Europe: A History.'' Pimlico 1997, p. 554.</ref> Da quel temp è naschida l’emprima constituziun moderna da l’Europa (1791). Tras las trais spartiziuns dal territori statal la fin dal 18avel tschientaner han ils stadis vischins privà la Pologna da sia suveranitad. Pir il 1918, en rom dal [[Contract da Versailles]], ha la Pologna puspè cuntanschì si’independenza statala. L’occupaziun dal pajais tras truppas tudestgas e sovieticas durant la [[Segunda Guerra mundiala]] ha custà la vita a milliuns burgais da la Pologna, oravant tut a gidieus polonais. Dapi il 1952 è la Republica da la Pologna stada sut l’influenza da l’Uniun sovietica. Il 1989, surtut sut l’influenza dal moviment da [[Solidarność]], ha gì lieu ina midada da sistem politica ed economica. Dapi il 2005 è la Pologna commembra da l’Uniun europeica e furma in’impurtanta forza economica en l’Europa Centrala. Areguard il product naziunal brut sa chatta la Pologna sin il 22avel plaz da tut ils stadis dal mund; areguard la paritad da la capacitad da cumpra sin il 21avel plaz. Er en l’Index dal svilup uman cuntanscha la Pologna ina posiziun vaira auta (2016: plaz 35 cun la valur d’index 0,855). Situà tranter ils spazis culturals da l’Europa dal Vest e da l’Ost è il pajais segnà d’ina istorgia fitg variada, en il decurs da la quala è sa sviluppada ina ritga ierta culturala. Sper la commembranza en l’[[Uniun europeica]] fa il pajais er part da las Naziuns unidas, da l’[[OSCE]], da la [[NATO]] e dal [[Cussegl da l'Europa]]. == Num dal pajais == Il num cumplet dal pajais, ''Rzeczpospolita Polska'', sa referescha explicitamain a la republica aristocratica ch’ha existì fin il 1795 e na furma betg be ina translaziun dal term modern ‹republica› (polonais ''Republika''). Entant che la muntada latina da quest ultim term è ‹chaussa dal pievel› u ‹chaussa publica›, munta la noziun ''Rzeczpospolita'' verbalmain ‹chaussa communabla›. Il num Pologna deriva dals Polans, ina stirpa dals Slavs dal vest, ch’è sa domiciliada en il 5avel tschientaner en il territori da las regiuns odiernas Poznań e Gniezno, tranter ils flums Odra e Wisła. Ils Polans, la denominaziun dals quals cumpara pir vers l’onn 1000, vivevan per gronda part da l’agricultura; lur num è sa sviluppà dal term ‹pole›, per rumantsch ‹champ/funs›. == Geografia == === Topografia da la Pologna === [[Datoteca:Poland_topo.jpg|thumb|250px|Topografia dal pajais]] Il territori statal da la Pologna cuvra ina surfatscha da 312&nbsp;679&nbsp;km². En il nord cunfinescha il pajais cun la [[Mar da l'Ost]] e l’oblast russa [[Kaliningrad]], en l’ost cun la [[Lituania]], la [[Bielorussia]] e l’[[Ucraina]], en il sid cun la [[Slovachia]] e la [[Tschechia]] ed en il vest cun la [[Germania]]. Il cunfin dal stadi mesira tut en tut 3583 kilometers (da quai Tschechia 796&nbsp;km, Slovachia 541&nbsp;km, Ucraina 535&nbsp;km, Germania 467&nbsp;km, Bielorussia 418&nbsp;km, Russia 210&nbsp;km, Lituania 104&nbsp;km, en pli 524&nbsp;km vers la Mar da l’Ost). Il punct situà il pli al nord è il cap Rozewie, il punct il pli al sid è il piz da l’Opołonek en la muntogna Bieszczady. La distanza tranter quests dus puncts mesira 649 kilometers. Il punct situà il pli al vest è la citad Cedynia, il pendant a l’ost la storta dal flum Bug en la vischnanca Horodło en ina distanza da 689 kilometers. Il territori da la Pologna sa lascha divider en sis intschess geografics. Dal nord vers il sid èn quai: ils territoris da costa, las cuntradas dorsalas, la bassa, las planiras autas, ils premunts e la muntogna. La costa tanscha en il nord da la Pologna per lung da la Mar da l’Ost. La regiun dorsala è sa furmada durant l’ultim temp da glatsch ed è segnada da morenas da basa e lateralas. La bassa consista dal Batschigl da Varsovia e da la Bassa da la Podlachia. Er las planiras autas sa cumponan da duas parts principalas, Wyżyna Małopolska e Wyżyna Lubelska. Als premunts vegnan attribuidas la Bassa Silesiana e las Precarpatas. En il sid dal pajais sa chattan diversas muntognas, numnadamain las Muntognas Mesaunas Polonaisas, il Giura da la Cracovia, las Muntognas da Świętokrzyskie, las Beskidas, las Beskidas Orientalas e las Sudetas. La pli auta elevaziun dal pajais, l’Auta Tatra, furma in’auta muntogna d’ina structura geologica fitg variada. La muntogna sin territori polonais ch’è geologicamain la pli giuvna furman las [[Carpatas]], la segund giuvna las Sudetas. Visiblas èn las structuras geologicas pli veglias be en il sid dal pajais; en las ulteriuras parts dal pajais vegn la cuntrada dominada da sediments pli giuvens. Surtut en la part centrala dal pajais è il fund geologic sa sbassà a partir dal perm, uschia che las stresas da sediment cuntanschan per part in’autezza da fin a 10&nbsp;km. === Flums === [[Datoteca:Zamek_Królewski_w_Warszawie_widok_przez_Wisłę.jpg|thumb|200px|La Wisła a Varsovia]] Ils pli lungs flums èn Wisła cun 1022&nbsp;km, Odra cun 840&nbsp;km, Warta cun 795&nbsp;km e Bug cun 774&nbsp;km. Il Bug furma il cunfin oriental dal pajais. La Wisła e l’Odra mainan, sco blers flums pli pitschens en la Pomarania, en la Mar da l’Ost. Quests dus flums domineschan las relaziuns idrografic-fluvialas dal pajais. Intgins flums mainan lur aua en la Mar dal Nord, auters sur il Danubi ed il Dnister en la Mar Naira. Ils flums polonais èn gia vegnids duvrads fitg baud per la navigaziun. Gia ils [[Vikings]] han fatg diever per lur expediziuns da sblundregiada tras l’Europa da talas vias d’aua (surtut Wisła ed Odra). En il temp medieval e temp modern tempriv, cur che la Pologna e la Lituania tutgavan tar las pli impurtantas furnituras da granezza en tut l’Europa, èn products agrars vegnids manads sur la Wisła en direcziun Gdańsk e vinavant en l’Europa dal Vest. Da quai dattan fin oz perditga blers gronds magazins e graners da la renaschientscha e dal temp baroc en las citads situadas per lung dal flum.<ref>Friedhelm Pelzer: ''Polen: eine geographische Landeskunde.'' Darmstadt 1991, ISBN 3-534-09160-4, p. 8s. Er las ulteriuras expectoraziuns areguard la geografia sa basan sin la medem’ovra.</ref> === Lais === [[Datoteca:3_Wigry_10.jpg|thumb|200px|Il lai Wigry en la Podlachia]] Cun radund 9300 auas serradas da las qualas la surfatscha surpassa ina hectara, tutga la Pologna tar ils pajais dal mund cun ils pli blers lais. En l’Europa ha be la Finlanda dapli lais per&nbsp;km² che la Pologna. Ils pli gronds lais, cun ina surfatscha da bundant 100&nbsp;km², èn Śniardwy e Mamry en la Masuria sco er Jezioro Łebsko e Jezioro Drawsko en la Pomarania. Sper las plattas da lais en il nord (Masuria, Pomarania, Caschubia, Gronda Pologna) datti er in grond dumber da lais alpins en la Tatra, dals quals il Morskie Oko è il pli grond. Tar ils emprims lais, dals quals las rivas èn vegnidas populadas, tutgan quels da la Platta da lais da la Gronda Pologna. Il vitg da palissadas da Biskupin, en il qual abitavan bundant 1000 persunas, è vegnì fundà gia avant il 7avel millenni a.C. ed appartegneva a la Cultura da la Lusacia. Ils perdavants dals Polonais odierns, ils Polans, han construì lur emprimas turs sin inslas situadas en lais. Il prinzi legendar Popiel duai avair regì en il 8avel tschientaner a Kruszwica al Lai da Gopło. Er [[Mieszko I]], l’emprim regent da la Pologna ch’è documentà istoricamain, aveva ses palaz sin in’insla situada en il flum Warta a Poznań. === Costa === [[Datoteca:Slowinski_National_Park.jpg|thumb|200px|Dunas en il Parc naziunal da Słowiński]] La costa da la Mar da l’Ost ch’appartegna a la Pologna s’extenda sur ina lunghezza da 528&nbsp;km e tanscha da Świnoujście sin las inslas Usedom e Wolin en il vest fin a Krynica Morska en l’ost. Tar la costa polonaisa sa tracti per gronda part d’ina costa sablunusa ch’è, pervi dal current e dal vent, segnada d’in moviment cuntinuant dal sablun. Tras quai sa furman bleras costas stippas, dunas e lieungas da terra. La pli gronda insla polonaisa en la Mar da l’Ost è Wolin. Las pli grondas citads da port èn Gdynia, Gdańsk, Szczecin e Świnoujście. Ils pli enconuschents lieus da bogn a la Mar da l’Ost èn Świnoujście, Zoppot, Międzyzdroje, Kołobrzeg, Łeba, Władysławowo e Jurata. === Muntognas === Las trais pli impurtantas chadainas da muntognas en Pologna èn, dal vest a l’ost, las Sudetas, las Carpatas e las Muntognas da Świętokrzyskie. Tuttas trais muntognas sa dividan puspè en chadainas pli pitschnas. Las Sudetas èn caracterisadas da surfatschas miaivlas, gulivas en las autezzas e da furmas fitg stippas vers il fund da las vals. La pli auta part da las Sudetas furman las Muntognas dals Gigants cun il Śnieżka (1602&nbsp;m). [[Datoteca:Morskie_Oko_o_poranku.jpg|thumb|200px|Impressiun da l’Auta Tatra]] La pli gronda part da las Carpatas polonaisas cumpiglian las Beskidas. Cun 1725&nbsp;m è il Babia Góra la pli auta muntogna mesauna en tut l’Europa Centrala. Ulteriuras chadainas da las Carpatas polonaisas furman Gorce e Pieniny. En il sidost dal pajais èn situadas las Baskidas Orientalas cun la chadaina da muntogna Bieszczady. La Tatra al cunfin tranter la Pologna e la Slovachia furma sper las Alps la suletta auta muntogna en l’Europa Centrala. Dals radund 70 pizs da la Pologna ch’èn pli auts che 2000 meters sa chattan tuts en l’Auta Tatra u en la Tatra dal Vest. Il pli aut punct dal pajais furma in piz lateral dal Rysy cun 2499&nbsp;m. === Depressiun === Fin il 2013 valeva il lieu Raczki Elbląskie en il delta da la Wisła sco il punct il pli bass dal pajais (1,8&nbsp;m sut il livel da la mar). Novas mesiraziuns han mussà che quest record tutga al vitg Marzęcino che sa chatta medemamain en il delta da la Wisła. === Utilisaziun dal terren === 27&nbsp;% dal pajais èn cuverts cun guaud. Grondas parts da la Pologna èn segnadas da guauds da tieus e da faus. En il nordvest domineschan surtut ils faus, vers nordost crescha la cumpart da tieus. En las muntognas da la Pologna dal Sid prevalan guauds maschadads da ruvers e faus resp. da pigns e faus. Bundant la mesadad da la surfatscha da la Pologna vegn cultivada; la surfatscha totala dals ers sa sminuescha da preschent in pau, entant ch’il terren cultivà restant vegn utilisà a moda pli intensiva. L’allevament da muvel è surtut derasà vastamain en las regiuns muntagnardas. Bundant in procent dal territori statal (3145&nbsp;km²) vegnan protegids en furma da 23 parcs naziunals. En quest reguard sa chatta la Pologna sin l’emprim plaz en tut l’Europa. Vitiers vegnan numerus reservats e territoris da protecziun da la natira. === Flora e fauna === [[Datoteca:Wisent.jpg|thumb|200px|Bison europeic en il parc naziunal da Białowieża]] Il dumber da las spezias d’animals e da plantas en la Pologna è il pli aut da l’entira Uniun europeica<ref>Dieter Bringen, Krzysztof Ruchniewicz (ed.): ''Länderbericht Polen.'' Bundeszentrale für politische Bildung, Bonn 2009, ISBN 978-3-593-38991-2, p. 322.</ref>; medemamain na dat nagin auter pajais dimora ad in uschè aut dumber da spezias smanatschadas. Uschia vivan qua anc animals ch’èn gia morts ora en vastas parts da l’Europa sco il bison europeic, l’urs brin, il luf, il luf-tscherver, l’elan u il castur. Ultra da quai datti en l’ost da la Pologna guauds selvadis che n’èn mai vegnids runcads (p.ex. il guaud selvadi da Białowieża). La Pologna furma er il pli impurtant territori da cuar dals utschels migrants europeics. Radund in quart da tut ils utschels migrants che vegnan la stad en l’Europa cuan en Pologna. Quai vala surtut per las plattas da lais e per las palids che stattan savens sut protecziun da la natira. === Clima === La Pologna è segnada d’in clima transitoric. Qua frunta l’aria sitga dal continent eurasian sin l’aria umida da l’Atlantic. En il nord e vest prevala surtut in clima maritim moderà, en l’ost e sidost in clima continental. Sco lingia da cunfin vala l’axa tranter la part superiura da la Warta e la part inferiura da la Wisła.<ref>Friedhelm Pelzer: ''Polen: eine geographische Landeskunde.'' Darmstadt 1991, ISBN 3-534-09160-4, p. 47–49.</ref> Dal fanadur fin il settember suflan ils vents per ordinari nà dal vest; l’enviern, surtut il december e schaner, domineschan vents nà da l’ost. La primavaira e l’atun mida la direcziun dal vent tranter vest ed ost. En la Tatra datti las pli autas precipitaziun annualas (en media 1700 mm), entant che quellas cumpiglian al nord da Varsovia, al Lai da Gopło, en il vest da Poznań e sper Bydgoszcz be gist 500 mm. Ils mais cun las pli grondas precipitaziuns èn l’avrigl ed il settember. Il schaner è il mais il pli fraid. L’enviern croda savens naiv en las differentas parts dal pajais. La temperatura media annuala munta tut tenor regiun a 5 fin 7 °C resp. 8 fin 10 °C; en las regiuns da las Carpatas e da las Sudetas situadas il pli ad aut croda la media annuala fin ca. 0 °C. == Populaziun == === Structura demografica === Cun radund 38 milliuns abitants (situaziun dal 2016) dumbra la Pologna la otgavel gronda populaziun en l’Europa e la sisavel gronda entaifer l’Uniun europeica. La spessezza da la populaziun munta a 122 abitants per kilometer quadrat. La rata da naschientschas giascha tar 1,34 uffants per dunna. L’aspectativa da vita ha muntà tranter il 2010 ed il 2015 77,6 onns (umens: 73,7, dunnas 81,7). La vegliadetgna media muntava il 2016 40,4 onns. Fin la mesadad dal tschientaner quintan ins che la vegliadetgna media creschia marcantamain e ch’il dumber da la populaziun pudess sa sbassar sin 33 milliuns abitants. Ils motivs èn la quota da naschientschas relativamain bassa sco er l’emigraziun.<ref>[https://web.archive.org/web/20190818041414/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/pl.html ''The World Factbook – Central Intelligence Agency''], consultà ils 2 d’avust 2017.</ref> === Etnias === [[Datoteca:Bilingual_Polish-Belarusian_Street_Sign_Dydule.JPG|thumb|200px|Tavla da traffic bilingua polonais-bieloruss sper Białystok]] Ord vista etnica furma la Pologna odierna in stadi ordvart omogen, quai ch’è nunusità per l’istorgia dal pajais. Tenor la dumbraziun dal pievel dal 2011 èn 99,7&nbsp;% da la populaziun burgais polonais; da quels sa designeschan 95,53&nbsp;% sco Polonais (2,17&nbsp;% cun inditgar supplementarmain in’ulteriura identitad). Suenter la [[Segunda Guerra mundiala]] èsi stà ina da las finamiras dal reschim communistic da cuntanscher omogenitad tranter auter cun translocaziuns sfurzadas u cun assimilar minoritads etnicas. En la constituziun dal 1947 era vegnida garantida l’egualitad dals burgais senza resguard sin la naziunalitad; l’onn 1960 han ins però pussibilità dretgs spezials per minoritads.<ref>Dieter Bringen, Krzysztof Ruchniewicz (ed.): ''Länderbericht Polen.'' Bundeszentrale für politische Bildung, Bonn 2009, ISBN 978-3-593-38991-2, p. 362.</ref> Dapi il 1997 è la protecziun da minoritads francada en la constituziun. A las minoritads naziunalas appartegnan ils Tudestgs (0,28&nbsp;%), Bieloruss (0,12&nbsp;%), Ucranais (0,12&nbsp;%) e Russ (0,03&nbsp;%), sco er Lituans, Tschecs, Slovacs ed Armens. Minoritads etnicas furman ils Caschubs (0,59&nbsp;%), Roma (0,04&nbsp;%), Lemkos (0,03&nbsp;%) sco er Tatars, Caraits e Gidieus. Plinavant vivan en la Pologna radund 2,1&nbsp;% Silesians; quels considereschan sasezs per part sco Tudestgs, per part sco Polonais. Ina lescha areguard las minoritads naziunalas ed etnicas sco er davart las linguas regiunalas han ins relaschà il 2005. En quella vegn tranter auter statuì che vischnancas, en las qualas dapli che 20&nbsp;% appartegnan ad ina minoritad, pon far diever da la lingua respectiva sco lingua auxiliara. La suletta lingua regiunala renconuschida furma il caschub; ma er en territoris cun ina minoritad da lingua tudestga èn las tavlas dal lieu scrittas en duas linguas. La gronda part da las persunas da l’exteriur ch’èn idas a star ils ultims onns en la Pologna derivan da stadis commembers da l’[[Uniun europeica]] (surtut [[Germania]], [[Italia]], [[Frantscha]] e [[Bulgaria]]). Ulteriuras gruppas da migraziun pli grondas derivan dals stadis vischins [[Ucraina]], [[Bielorussia]] e [[Russia]] sco er dal [[Vietnam]], da la [[Republica Populara da la China]], da la [[Tirchia]], dal [[Kasachstan]] e da la [[Nigeria]]. Il dumber da Polonais che vivan a l’exteriur vegn stimà en tut il mund sin fin a 20 milliuns. === Linguas === [[Datoteca:Polish-alphabet.png|thumb|220px|Alfabet polonais]] La lingua naziunala da la Pologna è il polonais ch’appartegna a la gruppa da las linguas slavas dal vest. Il 1990 duvravan en Pologna da 38 milliuns abitants radund 37 milliuns il polonais sco lingua da mintgadi.<ref>Władysław Lubaś, Monika Molas, Imke Mendoza (transl.): ''Polnisch.'' En: ''Wieser-Enzyklopädie des europäischen Ostens'', tom 10: ''Lexikon der Sprachen des europäischen Ostens'', p. 367–389 ([https://web.archive.org/web/20170320081939/http://wwwg.uni-klu.ac.at/eeo/Polnisch.pdf PDF]; 689&nbsp;kB).</ref> Daspera existan las linguas minoritaras ch’appartegnan a las minoritads naziunalas et etnicas menziunadas survart. Cumbain ch’il polonais dominava gia pli baud en la vita da mintgadi, ha il latin furmà fin il 18avel tschientaner la lingua administrativa, da baselgia e da scola. Tar las pli veglias perditgas da la lingua polonaisa en furma scritta sa tracti da nums e glossas cuntegnids en documents latins, surtut en la Bulla da Gniezno da papa Innocent II da l’onn 1136, en la quala cumparan bunamain 400 singuls nums da lieus e da persunas en lingua polonaisa. L’emprima construcziun cumpletta en polonais è cuntegnida en ina cronica dal 1270, ed en la litteratura è il polonais vegnì plaunsieu en diever a partir dal 14avel tschientaner. A partir dal 16avel tschientaner, cur che la lingua è er vegnida en diever a moda pli intensiva sco lingua litterara, è sa sviluppà il polonais da standard. Durant las spartiziuns dal pajais da la fin dal 18avel fin l’entschatta dal 20avel tschientaner è il polonais vegnì stgatschà tras il russ resp. tudestg. Cur ch’il stadi polonais è sa constituì da nov l’onn 1918 è la lingua polonaisa daventada la lingua uffiziala. Da quel temp discurrivan radund 65&nbsp;% polonais sco lingua materna; l’ulteriura populaziun discurriva ucranais, bieloruss, tudestg, jiddic ed autras linguas. Dapi ch’ins ha spustà vers vest ils cunfins dal pajais (la fin dals onns 1940), furma la Pologna per l’emprima giada in stadi ch’è etnicamain relativamain omogen. Radund 95&nbsp;% fin 98&nbsp;% da la populaziun èn Polonais e correspundentamain dominanta è er la preschientscha da la lingua polonaisa en il mintgadi. L’ortografia polonaisa sa basa sin l’alfabet latin. Quel han ins cumplettà cun bustabs e segns diacritics sco , Ć, Ę, Ł, Ń, Ó, Ś, Ź e Ż. Ils bustabs Q, V e X fan bain part da l’alfabet polonais, ma cumparan be en pleds esters. Ils dialects polonais sa dividan tradiziunalmain en tschintg gruppas: polonais grond, polonais pitschen, masov, silesian e caschub. Vitiers vegnan dialects maschadads en ils territoris ch’èn sa furmads en rom da las translocaziuns da Polonais suenter la Segunda Guerra mundiala. Il caschub vegn er resguardà sco atgna lingua. Radund 8 milliuns persunas dovran il polonais ordaifer il territori statal da la Pologna sco lingua da famiglia. Suenter il russ è il polonais la lingua slava la pli frequenta. === Religiuns === [[Datoteca:Świątynia_Wang,_Karpacz_-_44.jpg|thumb|170px|Baselgia evangelica a Karpacz]] Dapi la [[Segunda Guerra mundiala]] e la spustada da la Pologna vers vest è il pajais per gronda part catolic. 87&nbsp;% da la populaziun appartegnan a la baselgia catolic-romana (situaziun dal 2011); avant il 1939 eran quai 66&nbsp;%. En enquistas actualas inditgeschan bundant la mesadad dals catolics da pratitgar lur cretta. La segund gronda cuminanza religiusa è la baselgia ortodoxa (0,5 milliuns il 2006, quai che correspunda a 1,3&nbsp;% da la populaziun). Avant il 1939 appartegnevan anc 11&nbsp;% da la populaziun a la baselgia ortodoxa. Ulteriuras confessiuns cristianas ed autras religiuns (gidieus, muslims etc.) furman minoritads fitg pitschnas. Las regiuns dal stadi polonais odiern ch’èn situadas il pli al vest (Silesia Inferiura, Brandenburg da l’Ost, Prussia dal Vest, Pomarania Davos) eran oriundamain per gronda part da confessiun evangelic-luterana. Quai è sa midà en quel mument che la populaziun indigena (tudestga) è emmigrada vers vest suenter la fin da la Segunda Guerra mundiala. Percunter era la populaziun da lingua tudestga ch’è vegnida stgatschada a partir dal 1945 da las regiuns Silesia Superiura e Varmia surtut da confessiun catolica. In’auta stima giauda en la Pologna papa [[Gion Paul II]] (1920–2005). Avant si’elecziun sco papa (1978) è el stà sco Karol Wojtyła archuvestg da Cracovia. Ils onns 1980 e 1990 ha el giugà in’impurtanta rolla durant la fin dal bloc da l’ost.<ref>Robert Żurek, Markus Krszoska (transl.): ''Karol Wojtyła.'' En: Dieter Bringen, Krzysztof Ruchniewicz (ed.): ''Länderbericht Polen.'' Bundeszentrale für politische Bildung, Bonn 2009, ISBN 978-3-593-38991-2, p. 400–403.</ref> Avant che las stirpas polonaisas èn vegnidas cristianisadas han quellas enconuschì, sco auters pievels dals Slavs dal vest er, in sistem religius politeistic. Il dieu principal furmava Świętowit; statuas da quest dieu cun quatter chaus han ins chattà tranter la Pomarania e l’Ucraina. Parzialmain ha questa religiun pudì sa mantegnair fin en il 14avel tschientaner. Surtut en il nordost dal pajais han ins ultra da quai pratitgà in cult dals perdavants ch’è per part sa mantegnì fin en il 19avel tschientaner, ed al qual la litteratura romantica è puspè sa referida (p.ex. Adam Mickiewicz). Probablamain èn las stirpas polonaisas vegnidas en il decurs dal 9avel tschientaner en contact cun la cretta cristiana (sur il Reginavel da la Gronda Moravia). Sco ch’intgins cronists rapportan, duai il cristianissem tenor il ritus bizantin gia esser vegnì introducì en la regiun da Cracovia dal temp dals apostels slavs Kyrillos e Methodios. L’onn 965 ha alura il duca da la Pologna, Mieszko I, maridà la princessa boemiana Dubrawka ed ha sa laschà battegiar l’onn proxim tenor il ritus latin. Uschia han er ses subdits gì da s’orientar tenor il cristianissem occidental. En il temp medieval n’è la Pologna però mai stada omogena areguard la cretta. Anc avant ch’il cristianissem sa possia insumma metter tras dapertut, èn immigrads suenter l’Edict da toleranza da Kalisz dal 1265 gidieus da l’Europa dal Vest e hussits da la Boemia. E tras l’uniun cun la Lituania ils onns 1386 e 1569 èn cristians ortodoxs da lingua bielorussa ed ucranaisa vegnids sut il domini dals reginavels polonais. Il luteranissem (a partir dal 16avel tschientaner) ha surtut chattà buna accoglientscha entaifer la populaziun tudestga da las citads da la Pologna dal Nord, entant ch’il calvinissem è vegnì recepì da l’aristocrazia pitschna, la Szlachta. Il 1555 han ins debattà davart la dumonda da stgaffir en la Pologna ina baselgia naziunala protestanta. Quest pass na duev’ins la finala bain betg far, ma ils ‹Articuli Henriciani› dal 1573 han segirà en la constituziun polonaisa la libertad da cretta individuala, uschia ch’i n’èn mai proruttas guerras religiusas en la Pologna. Il 1596 è sa constituida la baselgia catolic-greca; ma en il decurs dal 17avel tschientaner èsi reussì a la cuntrarefurmaziun da manar la gronda part da las persunas d’autra confessiun sin la vart catolic-romana. Vers la fin dal 17avel tschientaner ha il retg polonais colonisà tatars muslims en la Podlachia. Ina minoritad muslima relativamain gronda viveva er enturn Kamieniec Podolski en la Podolia ch’ha appartegnì tranter il 1672 ed il 1699 a l’Imperi osmanic. Ils gidieus polonais èn dividids dapi il 18avel tschientaner en duas direcziuns da cretta dominantas, ils haskala illuminads ed ils chassids ortodoxs. == Istorgia == === Istorgia tempriva e fundaziun dal ducadi da la Pologna === [[Datoteca:West_slavs_9th-10th_c..png|thumb|230px|Repartiziun dals Slavs dal vest en il temp medieval tempriv]] Ils Romans han gia menziunà enturn la naschientscha da Cristus las duas citads Kalisz e Truso. In pau avant l’onn 200&nbsp;a.C. avevan stirpas germanas colonisà vastas parts da la Pologna odierna. Funtaunas scrittas rapportan da Gots, Vandals, Lugiens e Burgognais. Perditgas archeologicas da quel temp furman la Cultura da Przeworsk (a partir da 250 ni 200&nbsp;a.C.) e la Cultura da Wielbark (a partir da ca. 100&nbsp;a.C.). Tranter 250&nbsp;s.C. e 450&nbsp;s.C. èn ils Germans da l’Ost ids vinavant en l’Italia, en Germania, Frantscha, Spagna e Tunesia ed èn sa maschadads cun la populaziun indigena. A medem temp ha la migraziun dals pievels manà auters pievels en la Pologna odierna, tranter quels ils Balts ed ils Slavs. A lunga vista èn sa domiciliads dapi il 5avel tschientaner ils Slavs dal Vest en il territori da la Pologna. Avant la fundaziun dal ducadi da la Pologna han Vikings, Ungarais e Moravs fatg invasiuns da rapina en la Pologna. Cun quest temp èn er colliadas las ditgas enturn ils emprims prinzis legendars da la Pologna Popiel, Piast, Lech e Siemowit. Il Ducadi da la Pologna è vegnì fundà a l’entschatta dal 10avel tschientaner nà da Poznań e Gniezno. Il num da quel deriva dals Polans, ina stirpa dals Slavs dal Vest. Ils onns 960–992 ha il duca [[Mieszko I]] or da la dinastia dals Piasts regnà il Ducadi; pass per pass ha el suttamess las ulteriuras stirpas dals Slavs dal Vest tranter ils flums Oder e Bug. L’onn 966 ha Mieszko I sa laschà battegiar tenor il ritus catolic-roman. Sut Mieszko I e ses figl Bolesław il Valurus ha l’extensiun territoriala cuntanschì dimensiuns che correspundan fitg ferm als cunfins statals odierns. Vers l’onn 997 ha la Pologna fatg in’allianza politic-militara cun il Reginavel ostrofrancon. Durant l’Act da Gniezno l’onn 1000 han il regent da la Pologna Bolesław I e l’imperatur Otto III confermà quella. Cun la curunaziun da Bolesław l’onn 1025 è la Pologna vegnida auzada en il stadi d’in reginavel. === Temp medieval e temp modern tempriv === [[Datoteca:Rzeczpospolita.png|thumb|230px|Republica roiala Pologna-Lituania (1569–1795)]] Durant il temp da regenza dal Piast [[Kazimierz I]] han ins translocà la chapitala l’onn 1040 da Gniezno a [[Cracovia]]. Suenter la mort da Bolesław III han ins introducì la constituziun da seniorat, tenor la quala ils figls da Bolesław III regivan las singulas parts dal pajais sut il seniorat dal pli vegl represchentant da la dinastia. Quest particularissem ha durà fin l’onn 1295 ed ha manà ad ina ferma sparpagliaziun da las forzas politicas en Pologna: Il 1138 è il pajais dà dapart en sis ducadis independents: Pitschna Pologna, Gronda Pologna, Pomarania, Pomerelia, Silesia e Masovia. Ils proxims onns èn singuls da quests ducadis anc sa dividids da lur vart en ducadis pli pitschens. Dus ducadis èn sa spartids dal tuttafatg dal territori dal reginavel ed èn ids lur atgna via, numnadamain la Pomarania il 1181 e la Pomerelia il 1227. La Silesia è daventada il 1348 ina part da la Boemia ed ha uschia fatg part dal Sontg Imperi roman. Ultra da quai han conquistas da vart da divers stadis (Boemia, Brandenburg, Urden teutonic) flaivlentà en il decurs dals proxims decennis la Pologna. Er la sconfitta cunter ils Mongols l’onn 1241 e las grondas spogliaziuns tras ils Tatars ch’èn suandadas han manà ad ina diminuziun dal dumber da la populaziun en ils ducadis parzials da la Pologna. A l’entschatta dal 14avel tschientaner ha [[Władysław I]] puspè reunì la Pologna. Ses figl, [[Kasimir il Grond]], ha cuntinuà la lavur da ses bab ed ha mess ad ir refurmas socialas ed economicas che duevan far da la Pologna ina pussanza dominanta entaifer l’Europa Centrala. L’onn 1386 ha il gronduca Jagiełło da la Lituania maridà la regina polonaisa Jadwiga. El, [[Władysław II Jagiełło]], ha stgaffì uschia il stadi dubel da la Pologna e Lituania che dueva influenzar durant ils proxims 400 onns a moda decisiva l’istorgia da l’Europa Centrala e da l’Ost. Suenter la Battaglia sper Grunwald (1410) e la gronda sconfitta da l’Urden teutonic ch’è stada colliada cun quella, è il stadi dubel da la Pologna e Lituania schizunt avanzà ad ina da las pussanzas continentalas las pli impurtantas. Sur lung temp ha la sfera d’influenza da quest pli grond stadi europeic tanschì da la Mar Baltica a la Mar Naira e da l’Adria fin avant las portas da Moscau. Sin iniziativa da l’ultim retg polonais da la dinastia dals Jagellons, Zygmunt August, è l’uniun persunala tranter la Pologna e la Lituania vegnida transfurmada l’onn 1569 a Lublin en in’uniun reala. Dapi lura furmavan la Pologna e la Lituania l’uschenumnada republica aristocratica ed uschia l’emprim stadi modern da l’Europa cun in sistem republican aristocratic e cun separaziun da las pussanzas. === Spartiziuns – suppressiun e cumbat d’independenza === [[Datoteca:Partitions_of_Poland.png|thumb|230px|Ils cunfins da la Pologna dal 1772 e las spartiziuns dals onns 1772, 1793 e 1795]] En il 17avel e 18avel tschientaner è la republica crudada en ina crisa cuntinuanta ch’è stada segnada da diversas guerras (cun la [[Svezia]], l’[[Imperi osmanic]], la [[Russia]], la [[Prussia]] e la [[Transilvania]]), la mancanza da refurmas politicas e tumults a l’intern. Igl èn sa furmads magnats (uschenumnadas confederaziuns cunter ils interess dal stadi e dal retg), sullevaziuns da cosacs e confruntaziuns permanentas cun ils Tatars da la Crim en il sidost dal pajais. A flaivlentar vinavant il stadi han attribuì dus svilups: per l’ina l’elecziun da dinasts da l’exteriur sco retgs polonais (che na disponivan da nagina pussanza dinastica en la Pologna e dependevan perquai da la bainvulientscha da l’auta aristocrazia); per l’autra il fatg che l’aristocrazia polonaisa, la Szlachta ed ils magnats eran sezs en dischuniun. Ord vista polonaisa vegn surtut l’influenza da l’uschenumnà temp dals Saxons considerada sco ordvart negativa per l’ulteriur svilup dal stadi polonais. Er il fatg ch’ins ha ratifitgà l’onn 1791 l’emprima constituziun europeica moderna insumma n’ha betg pudì franar la fin da la republica aristocratica. En las trais spartiziuns da la Pologna ils onns 1772, 1793 e 1795 han ils vischins profità da la flaivlezza interna da la Pologna: la Prussia, l’Austria e la Russia han attatgà a medem temp il pajais e la finala parti quel tranter pèr. La Pologna è uschia vegnida privada da sia suveranitad e stratga dapart en trais differents stadis. Sut insistenza da l’imperatur franzos [[Napoleun]] è sa furmà l’onn 1807 – or da las acquisiziuns che la Prussia aveva fatg en rom da la segunda e terza spartiziun – in ducadi da Varsovia relativamain pitschen. A quest stadi vasal da la [[Frantscha]] èsi reussì il 1809 da reconquistar da l’[[Austria]] parts da la Pitschna Pologna (Galizia dal Vest). Pervi da la sconfitta da l’allianza franzos-polonaisa en rom da la campagna militara en Russia l’onn 1812 ed en la Battaglia dals pievels sper Lipsia l’onn 1813 n’ha la suveranitad statala da la Pologna betg pudì vegnir restabilida; en rom dal Congress da Vienna, che vegniva dominà da las pussanzas da las anteriuras spartiziuns, han ins danovamain dividì il ducadi. Grondas parts da la Gronda Pologna èn puspè crudadas a la Pologna (sco provinza Poznań). Cracovia è daventà ina citad-stadi, la Republica Cracovia. Ils territoris restants, l’uschenumnada ‹Pologna dal Congress›, han ins attribuì il 1815 en uniun persunala a l’Imperi russ. Abstrahà dal regent communabel era quest Reginavel da la Pologna formalmain independent. Fin il 1831 ha quel giudì ina vasta autonomia. Il fatg che l’administraziun zaristica ha alura empruvà da dismetter pass per pass quest’autonomia ha manà a la sullevaziun da november da l’onn 1830. Quella dueva però far naufragi ed ha gì per consequenza che la populaziun polonaisa en las zonas respectivas è vegnida germanisada resp. russifitgada pli e pli fitg. Quest process è anc s’intensivà suenter in’ulteriura emprova da sullevaziun l’onn 1863: Il num Pologna è vegnì scumandà ed il pajais renumnà da las autoritads russas en Territori da la Wisła; svilups cumparegliabels han gì lieu sut ils Hohenzollern en las regiuns Pomerelia e Gronda Pologna. Be en la Galizia, la part da la Pologna che steva sut domini austriac, han las refurmas politicas che la chasa Habsburg-Lothringen ha mess ad ir dapi il 1867 lubì da mitschar da la suppressiun spiertala e naziunala. En la part russa ha alura la revoluziun dal 1905 muntà ina vieuta; en rom da quella dominavan l’emprim pretensiuns socialisticas, pli tard però er la dumonda da l’independenza naziunala.<ref>Cf. Wiktor Marzec: ''Die Revolution 1905 bis 1907 im Königreich Polen – von der Arbeiterrevolte zur nationalen Reaktion.'' En: ''Arbeit – Bewegung – Geschichte'', carnet III/2016, p. 27–46.</ref> === Independenza e Segunda Republica (1918–1939) === [[Datoteca:Polen_administrativ_1921-1939.png|thumb|210px|Sutdivisiun administrativa 1921–1939]] En il decurs da l’[[Emprima Guerra mundiala]] han la [[Germania]] e l’[[Austria-Ungaria]] decidì da fundar in agen stadi polonais or dal territori da la Pologna dal Congress ch’els avevan prendì davent da la Russia. Questa mesira dueva plitost restrenscher la sfera d’influenza russa che renconuscher il dretg da tut ils Polonais sin in agen stadi. Pervi dals eveniments da guerra n’han quests plans però betg pudì vegnir realisads. Suenter l’Emprima Guerra mundiala ha la Pologna puspè recuperà sia suveranitad. Il Contract da pasch da Versailles ha confermà l’onn 1919 l’independenza da la Republica da la Pologna tenor il dretg internaziunal. La Pologna è uschia daventada in stadi fundatur da la Societad da las naziuns. A medem temp han ins concludì il zercladur 1919 en rom dal Contract da minoritads polonais da proteger la minoritad tudestga en Pologna. Las pussanzas victuras avevan previs per l’Europa Centrala e da l’Ost cunfins statals tenor las maioritads da la populaziun correspundentas. La Republica da Weimar è uschia stada sfurzada da desister per gronda part da las provinzas prussianas Prussia dal Vest e Poznań; quellas aveva la Prussia annectà a ses temp en rom da las spartiziuns da la Pologna. Immediat suenter questa decisiun da las pussanzas victuras han 200&nbsp;000 Tudestgs bandunà ils territoris ch’eran vegnids attribuids a la Republica da la Pologna ed èn sa rendids en Germania. En la fasa da consolidaziun dal nov stadi hai dà divers conflicts cun ils stadis vischins. Per gronda part èn quels resultads da las relaziuns politicas nuncleras suenter la fin da las monarchias dals Hohenzollern (Germania) e dals Romanow (Russia). A partir dal mars 1919 èsi reussì a la Pologna en la Guerra polonais-sovietica da conquistar vastas parts da l’Ucraina e da la Bielorussia. Igl è suandada ina cunteroffensiva sovietica ch’ha l’emprim gì success. En la Battaglia sper Varsovia l’onn 1920 ha l’Armada cotschna però subì grondas sperditas ed ha stuì sa retrair fin en l’Ucraina. Suenter la victoria dal marschal Józef Piłsudski cunter ils Bolschevics a la Wisła è il cunfin oriental da la Pologna vegnì fixà il mars 1921 radund 250&nbsp;km a l’ost da la lingia da Curzon. La lingia da Curzon marcava il cunfin oriental dal territori da colonisaziun polonais serrà. Ils territoris pli a l’ost (Kresy) eran segnads d’ina structura da la populaziun maschadada cun Polonais, Ucranais, Bieloruss, Lituans, Gidieus e Tudestgs, per il pli però cun ina predominanza polonaisa. Entant che la maioritad da la populaziun en las citads era per ordinari catolic-romana u gidieua, era la populaziun rurala per gronda part ortodoxa. Tuttina na dueva la finamira da Piłsudski d’etablir l’Ucraina sco ‹stadi neutral› independent tranter la Pologna e la Russia sovietica betg reussir. A Riga ha la Pologna renconuschì l’Ucraina sco part da l’Uniun sovietica da pli tard sut Mykola Skrypnyk. En ils territoris che la Russia sovietica ha concedì a la Pologna, a l’ost dal Bug Occidental, furmavan ils Polonais l’onn 1919 25&nbsp;% da la populaziun. Il 1939, suenter ina politica da colonisaziun ch’ha favurisà ils Polonais, eran quai gia 38&nbsp;%. Inslas linguisticas polonaisas en regiuns ucranaisas u bielorussas han furmà las regiuns da Pinsk, Łuck, Stanisławów e Lwów. Tut en tut eran en quest territori il 1939 da 13,5 milliuns abitants radund 3,5 milliuns Polonais. La regiun enturn Vilnius è restada fin oz per gronda part da lingua polonaisa e la citad da Vilnius sez furma, suenter che ses abitants polonais èn vegnids translocads suenter la guerra, in’insla linguistica lituana. La consolidaziun interna dal nov stadi è sa mussada sco ordvart difficila pervi da la dischuniun tranter las partidas politicas ed ils differents sistems d’administraziun, d’economia, da furmaziun e da giustia ch’eran sa furmads durant la spartiziun dal pajais sco er pervi da la preschientscha da fermas minoritads etnicas (31&nbsp;% da l’entira populaziun). Areguard la politica exteriura fascheva la Pologna l’emprim part dal sistem d’allianzas franzos. Ina cooperaziun cun ses dus pli gronds stadis vischins na vegniva betg en dumonda per la Pologna. Las relaziuns cun la Germania eran bloccadas per divers motivs: Per l’ina pervi da la politica restrictiva da la Pologna cunter la minoritad tudestga ch’ha manà a l’emigraziun da ca. 1 milliun burgais tudestgs, per l’autra pervi da la refusaziun da la regenza Stresemann d’acceptar il nov cunfin tudestg a l’ost e terzio pervi d’ina ‹guerra da duana› areguard la cotgla da la Silesia Superiura. En l’ost era en pli s’etablì cun il sistem sovietic in cuntrast politic-ideologic. Ils 12 da matg 1926, suenter in culp da stadi, è marschal Piłsudski vegnì a la pussanza (1926–1928 e 1930 sco primminister, 1926–1935 sco minister da guerra). Per segirar ils cunfins vers ils stadis vischins han ins fatg patgs da nunagressiun cun l’Uniun sovietica (1932) e cun il Reich tudestg (1934). Il minister da l’exteriur Józef Beck aveva en egl l’avanzament da la Pologna ad ina pussanza egemoniala en la part orientala da l’Europa Centrala, da la Mar da l’Ost fin a l’Adria. Ses plans duevan però far naufragi pervi da la situaziun geopolitica. Curt temp avant che la Pologna vegnia attatgada da la Germania naziunalsocialistica, ha ella tschentà en rom da la Cunvegna da Minca pretensiuns territorialas envers la Tschecoslovachia. Cunter la voluntad da la regenza tscheca ha la Pologna annectà l’october 1938 il territori dad Olsa ch’era populà per gronda part da Polonais ed il qual era vegnì occupà il 1919 da la Tschecoslovachia. Il prim da settember 1939 ha il Reich tudestg attatgà la Pologna. Er truppas dal stadi vasal tudestg Slovachia èn avanzadas sin territori polonais. Suenter che las parts occidentalas dal pajais eran idas a perder als invasurs tudestgs, ha cumenzà ils 17 da settember l’occupaziun sovietica da la Pologna da l’Ost. Quella avev’ins fatg sut il pretext da «proteger» la populaziun bielorussa ed ucranaisa. L’annexiun e spartiziun dal territori statal polonais avevan ils dus dictaturs decidì en in protocol supplementar secret al Patg da Hitler-Stalin. Cun quai è vegnida messa ad ir la Segunda Guerra mundiala, en il decurs da la quala tranter 5,62 e 5,82 milliuns burgais polonais (radund la mesadad da derivanza gidieua) èn vegnids per la vita. === Segunda Guerra mundiala (1939–1945) === [[Datoteca:Obwieszczenie_1944-03-21.jpg|thumb|200px|Mesiras da retorsiun tudestgas a Varsovia (1944)]] [[Datoteca:Curzon-Linie.svg|thumb|230px|Midaments territorials dal 1945]] Cun l’attatga da la Germania sin la Pologna il prim da settember 1939 ha cumenzà la [[Segunda Guerra mundiala]]. Ils 17 da settember 1939 è marschada l’Armada Cotschna en la part orientala dal pajais. La notg dals 17 sin ils 18 da settember 1939 ha la regenza polonaisa bandunà il pajais ed è sa rendida en la Rumenia neutrala, pli tard a Paris ed il 1940 a Londra per organisar nà da là la resistenza. [[Hitler]] ha fatg cler da l’entschatta ennà ch’el veglia liquidar la classa regenta polonaisa. Be en il decurs dals emprims quatter mais dal domini d’occupaziun èn vegnidas sajettadas pliras 10&nbsp;000 persunas. A l’entschatta dals onns 1940 han ils naziunalsocialists erigì plirs champs da concentraziun sin territori polonais, tranter quels ils champs da concentraziun e d’extirpaziun Auschwitz, Majdanek e Treblinka. Per grondas parts da la populaziun civila polonaisa ha il temp d’occupaziun gì consequenzas catastrofalas. En intgins cas èn er Polonais sa participads a la privaziun dals dretgs e deportaziun dals gidieus polonais. Tar las finamiras centralas da la politica d’occupaziun en l’entir territori han tutgà: 1) eliminar ed extirpar ils gidieus polonais e l’intelligenza polonaisa; 2) spustar il cunfin tudestg vers ost ed extender il «spazi da viver en l’ost»; 3) rinforzar l’economia da guerra tudestga cun explotar il potenzial da forzas da lavur (en furma da lavur sfurzada) e las resursas materialas da la Pologna. La Gronda Pologna, las parts da la Prussia dal Vest ch’ins aveva stuì surlaschar il 1919 a la Pologna sco er la part orientala da la Silesia Superiura ha la Germania annectà. Las regiuns Pitschna Pologna, Masovia e Galizia cun radund 10 milliuns abitants han ins suttamess sco Guvernament general al minister dal Reich Hans Frank. Quel ha dirigì la politica da destrucziun nà dal Wawel, la sedia roiala dals anteriurs retgs polonais a Cracovia. Er ils Polonais ch’èn vegnids sut domini sovietic èn stads pertutgads da mesiras violentas. Ins stima che radund 1,5 milliuns anteriurs burgais polonais sajan vegnids deportads. 300&nbsp;000 schuldads polonais han stuì ir en praschunia da guerra sovietica; be 82&nbsp;000 dad els han survivì. La gronda part dals uffiziers, ca. 30&nbsp;000 persunas, èn vegnids assassinads l’onn 1940 da truppas sovieticas en la Mazzacra da Katyn ed en ils champs da praschuniers da guerra da Starobelsk, Koselsk ed Ostaschkow. Il 1941 è sa furmada en la retroterra da l’Uniun sovietica da schuldads polonais l’Armada Anders che cumpigliava sis divisiuns. Pervi da mancanza d’equipament ed alimentaziun han ins però dischlocà questas unitads sur la Persia en il Proxim Orient, nua ch’ellas èn vegnidas subordinadas al commando britannic. Pli tard han ellas battì sco segund corps polonais en l’Italia. Schuldads polonais han battì da la vart dals Alliads a praticamain tuttas fronts da la Segunda Guerra mundiala, da la Battaglia aviatica per l’Engalterra, en l’Africa, en l’Uniun sovietica ed a chaschun da l’invasiun en l’Italia ed en la Normandia. Ils schuldads polonais han uschia furmà, anc avant ils Franzos, la quart gronda armada dals Alliads sin il continent europeic. Gruppas da partisans polonais, las qualas han furmà il pli grond moviment da resistenza en l’Europa occupada, han er cumbattì en la Pologna sez. Suenter che l’Armada cotschna aveva surpassà il schaner 1944 il cunfin polonais dal 1939, han ins discharmà las truppas da l’Armada da la patria; ils uffiziers da quella èn vegnids sajettads u tramess en il gulag sovietic. Il cumbat da singulas unitads clandestinas cunter il reschim communistic ch’era dependent da l’Uniun sovietica ha cuntinuà fin la fin dals onns 1940. Il prim d’avust 1944 ha cumenzà sin cumond da la regenza d’exil a Londra la Sullevaziun da Varsovia. L’Uniun sovietica, las truppas da la quala sa chattavan gia a la riva orientala da la Wisła, n’han praticamain betg sustegnì las unitads da l’Armada da la patria. E pervi da la gronda distanza n’era in agid effectiv da vart dals Alliads dal vest betg pussaivla. Uschia èsi reussì a las truppas d’occupaziun tudestgas d’abatter la pli gronda sullevaziun ch’è vegnida fatga en l’Europa cunter ils naziunalsocialists. Il dumber dals morts vegn stimà sin 180&nbsp;000 fin 250&nbsp;000. Silsuenter han ils Tudestgs destruì cun material explosiv quasi l’entir center da la citad da Varsovia. === Republica populara (1945–1989) === <div class="noprint">[[Datoteca:Westverschiebung.Polens.gif|thumb|230px|Posiziun dal territori statal avant (blau) e suenter la Segunda Guerra mundiala (cotschen)]]</div> Suenter la fin da la Segunda Guerra mundiala han ins, tenor la Cunvegna da Potsdam, spustà ils cunfins da l’anteriur territori statal da la Pologna vers vest. Uschia ha la Pologna pers a l’Uniun sovietica il terz oriental da ses anteriur territori statal ch’era etnicamain maschadà, cun maioritads ucranaisas e bielorussas. La populaziun polonaisa ch’era sesenta en quests territoris, radund 1,5 milliuns umans, han ins sfurzà da dischlocar. Gia ils onns 1943/44 eran dieschmillis Polonais vegnids assassinads en las mazzacras a Volhynia e tschientmillis avevan stuì fugir. En il vest ed en il nord han ins attribuì a la Pologna ils territoris situads a l’ost dals flums Oder e Neisse. Radund 5 milliuns Tudestgs eran fugids da là vers la fin da la guerra; cun in scumond d’entrar han ins impedì ch’els returnian. Suenter la guerra èn vegnids stgatschads 3,5 milliuns ulteriurs umans. Las pitschnas minoritads tudestgas ch’èn restadas enavos han survegnì nums polonais; il diever da la lingua tudestga han ins scumandà en Pologna.<ref>''Dokumentation der Vertreibung der Deutschen aus Ost-Mitteleuropa.'' Bundesministerium für Vertriebene, Bonn 1953, p.&nbsp;78, 155.</ref> En ils territoris «recuperads» en il vest èn ids a star trais milliuns burgais da la Pologna Centrala, radund in fin dus milliuns repatriants or da las regiuns da l’ost (Kresy) e l’onn 1947 ca. 150&nbsp;000 Ucranais ch’èn vegnids stgatschads tras l’Acziun Wisła or dal territori da cunfin cun l’[[Uniun sovietica]]. Ils novs cunfins èn vegnids reglads l’avust 1945 en rom da la Conferenza da Potsdam. En rom da la Cunvegna da Görlitz dal fanadur 1950 ha la Republica democratica tudestga renconuschì questa fixaziun dal cunfin, ed en rom da la cunvegna ch’è vegnida fatga il december 1970 a Varsovia er la Republica federala tudestga. A l’occupaziun tudestga durant la Segunda Guerra mundiala è suandada la dictatura communistica. Il pajais è vegnì en la sfera d’influenza da l’Uniun sovietica ed è daventà sco Republica populara da la Pologna ina part dal bloc da l’ost. A partir dal 1956, suenter diversas sullevaziuns, han ins inizià in process da destalinisaziun sut il parsura da la partida communistica Władysław Gomułka. Fin l’onn 1989 è la Pologna stada integrada en il Cussegl per agid economic vicendaivel ed en il Patg da Varsovia. Il 1968 ha la Pologna gidà ad abatter la Primavaira da Prag. En furma da pliras sullevaziuns ha però er la populaziun polonaisa adina puspè exprimì sia malaveglia envers la regenza communistica (p.ex. en la Sullevaziun da Poznań, il 1970 a Gdańsk u il 1976 a Radom ed Ursus sper Varsovia). Pir la fundaziun dal sindicat Solidarność sut [[Lech Wałęsa]] ha la finala mess ad ir la vieuta en la politica ed en la societad dal pajais che dueva culminar en ils eveniments revoluziunars dal 1980 fin 1989. En rom da quels han ins l’emprim proclamà il dretg da guerra, silsuenter han gì lieu discurs a la maisa radunda e la finala il zercladur 1989 las emprimas elecziuns libras en l’entir bloc da l’ost. === Terza Republica (dapi il 1989) === Tar las elecziuns en il parlament dal zercladur 1989 ha il Comité da burgais Solidarność, l’organisaziun politica dal sindicat Solidarność, gudagnà tut ils 161 (da 460) sezs en il Sejm ch’èn stads a libra elecziun e 99 da 100 sezs en il Senat ch’era vegnì reintroducì. Tadeusz Mazowiecki è daventà l’emprim primminister betg communistic da la Pologna dapi il 1945 e l’emprim schef da regenza betg communistic dals stadis dal Patg da Varsovia insumma. Ils 29 da december 1989 han ins midà la constituziun. Las disposiziuns areguard l’allianza cun l’Uniun sovietica ed ils stadis dal bloc da l’ost sco er la rolla dominanta da la partida communistica èn vegnidas stritgadas or da la constituziun. Ultra da quai han ins reintroducì l’anteriur num dal stadi ''Rzeczpospolita Polska'' (Republica da la Pologna) cun la veglia vopna. En gronds pass è er l’economia polonaisa vegnida transfurmada dapi il 1989 en in’economia da martgà (tenor il Plan Balcerowicz). Il december 1990 è l’anteriur parsura da la Solidarność Lech Wałęsa vegnì elegì en ina votaziun dal pievel sco president dal stadi. Il 1991 è la commembranza en il Patg da Varsovia ida a fin cun la dissoluziun da l’allianza militara. Il december 1995 è [[Aleksander Kwaśniewski]] daventà successur da Wałęsa sco president dal stadi. Durant il temp d’uffizi da Kwaśniewski è la Pologna daventada il 1999 commembra da la NATO ed il 2004 da l’Uniun europeica (sco stadi il pli grond ed il pli ferm populà da tut ils 13 novs commembers). == Politica == === Sistem politic === [[Datoteca:PL_Sejm_hall.jpg|thumb|220px|Sala plenara dal parlament polonais]] La Republica da la Pologna furma ina democrazia parlamentara. Il parlament sa cumpona da duas chombras: il Sejm (460 deputads) ed il Senat (100 senaturs). Il Sejm è in dals pli vegls parlaments dal mund; el exista en diversas furmas e cun interrupziuns dapi l’onn 1493. Las partidas ch’èn represchentadas en il parlament sa gruppeschan sco fracziuns en la regenza ed en l’opposiziun. L’executiva sa cumpona dal primminister e dal cussegl dals ministers e vegn nominada dal president dal stadi. Ensemen cun quel parta ella tschertas cumpetenzas (defensiun naziunala, politica da l’exteriur), ma tuttas duas instanzas han la finala da dar pled e fatg al parlament. Il president vegn elegì mintga tschintg onns directamain dal pievel; ina giada è admessa ina reelecziun. La politica da l’intern è stada segnada ils onns 1990 da gronda dinamica entaifer il sistem da partidas. En il fratemp èn s’etablidas fermas structuras or da las partidas postcommunisticas e las forzas politicas dal moviment da Solidarność ch’èn dadas dapart. A l’intern drizza il pajais l’attenziun surtut sin las refurmas ch’al duain render abel da concurrer en l’economia globala. === Politica da l’exteriur === La politica exteriura da la Terza Republica è segnada da l’istorgia dal pajais e da sia posiziun geopolitica. Entaifer l’Uniun europeica sa stenta il pajais da mantegnair in aut grad d’autonomia. Entaifer l’Europa da l’Ost vesa la Pologna sasezza sco advocata da l’Ucraina areguard las relaziuns da quella envers la NATO e l’Uniun europeica. Envers ils anteriurs partenaris dal bloc da l’ost sa stenta la regenza da la Pologna da tgirar relaziuns stabilas ed amicablas, quai che serva er a l’economia polonaisa. Ultra da quai furma la Pologna in fitg stretg allià dals Stadis Unids. Sin territori polonais èn er staziunadas truppas americanas. == Militar == Il president è il cumandant superiur da las forzas armadas polonaisas. Directamain è il militar però suttamess al minister da defensiun e consista da las forzas armadas terrestras, da la marina e da l’aviatica militara. La Pologna ha actualmain radund 120&nbsp;000 schuldads e 500&nbsp;000 reservists. La pitga principala da las forzas armadas furman ils radund 1000 chars armads da cumbat. Blers da quels derivan però anc da producziun sovietica ed èn antiquads. Las forzas militaras aviaticas disponan da ca. 200 aviuns da cumbat, per gronda part medemamain models pli vegls. Actualmain è la Pologna londervi da modernisar sias forzas armadas. Quest process han ins intensivà en vista a la crisa en l’Ucraina e vegn er sustegnì dals Stadis Unids. == Administraziun == === Sutdivisiun administrativa === Dapi il 1999 è la Pologna dividida en 16 voivodias (''województwo''). Damai che la Pologna furma in stadi central, na disponan questas unitads territorialas da nagina qualitad statala. I suonda ina survista da las voivodias cun il dumber d’abitants (situaziun dal 2016): [[Datoteca:Wojewodztwa.jpg|thumb|240px|Sutdivisiun administrativa]] * Województwo warmińsko-mazurskie (1&nbsp;436&nbsp;367) * Województwo wielkopolskie (3&nbsp;481&nbsp;625) * Województwo świętokrzyskie (1&nbsp;252&nbsp;900) * Województwo podkarpackie (2&nbsp;127&nbsp;656) * Województwo małopolskie (3&nbsp;382&nbsp;260) * Województwo kujawsko-pomorskie (2&nbsp;083&nbsp;927) * Województwo lubuskie (1&nbsp;017&nbsp;376) * Województwo łódzkie (2&nbsp;485&nbsp;323) * Województwo lubelskie (2&nbsp;133&nbsp;340) * Województwo mazowieckie (5&nbsp;365&nbsp;898) * Województwo dolnośląskie (2&nbsp;903&nbsp;710) * Województwo opolskie (993&nbsp;036) * Województwo podlaskie (1&nbsp;186&nbsp;625) * Województwo pomorskie (2&nbsp;315&nbsp;611) * Województwo śląskie (4&nbsp;559&nbsp;164) * Województwo zachodniopomorskie (1&nbsp;708&nbsp;174) Mintga voivodia dispona, sco autoritad autonoma, d’in’atgna represchentanza dal pievel, d’in’atgna suprastanza e d’in marschal sco parsura. Tar il voivod sa tracti percunter d’in represchentant da la regenza centrala a Varsovia ch’è responsabel per la controlla da l’autonomia da las voivodias e dals plauns statals inferiurs. Las voivodias sa dividan en 380 circuls (''powiat''), ils quals sa cumponan da lur vart da radund 2500 vischnancas (''gmina'') (situaziun dal 2016). === Citads === Las pli grondas citads da la Pologna èn Varsovia, Cracovia, Łódź, Wrocław, Poznań, Gdańsk, Szczecin, Bydgoszcz e Lublin. Las pli grondas aglomeraziuns furman Varsovia, la zona industriala da la Silesia Superiura e la regiun che cumpiglia las trais citads Gdańsk, Sopot e Gdynia. == Economia == [[Datoteca:Warsaw7ob.jpg|thumb|220px|Ils sgrattatschiels a Varsovia sco segn dal svilup economic da la Terza Republica]] L’economia da la Pologna sa chattava il 2016 sin il 24avel plaz mundial, e quai tant areguard il product naziunal brut (467&nbsp;647 milliuns dollars) sco er resguardond la paritad da la capacitad da cumpra (1&nbsp;054&nbsp;319 milliuns dollars). Dapi la fin dal socialissem è l’economia polonaisa sa sviluppada relativamain bain. Ils ultims onns ha la Pologna pudì nudar ina creschientscha economica respectabla. Quella vegn promovida tras ina politica favuraivla a l’economia, stabilitad areguard la politica fiscala, in dretg da lavur flexibel, l’utilisaziun consequenta dals meds da promoziun da l’Uniun europeica per schlargiar l’infrastructura e betg il davos er tras investiziuns directas nà da l’exteriur. En congual cun il product naziunal brut da l’entira Uniun europeica ha la Pologna cuntanschì il 2015 in index da 69 (EU-28:100). A nivel regiunal è il product naziunal brut repartì a moda fitg irregulara. Las regiuns las pli ritgas èn la Masovia (133&nbsp;% da la media naziunala) e la Silesia Inferiura (114&nbsp;%). Las regiuns las pli povras èn Lublin (68&nbsp;%), las Subcarpatas (71&nbsp;%) e Świętokrzyskie (74&nbsp;%).<ref>[http://stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/regiony_polski_2009.pdf ''Regiony Polski – Regions of Poland.''] (PDF; 2,5&nbsp;MB) Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2009, consultà ils 22 da zercladur 2017.</ref> La dischoccupaziun muntava il 2016 a ca. 10,3&nbsp;%. En il Global Competitiveness Index, che mesira la cumpetitivitad d’in pajais, sa chattava la Pologna il 2016/17 sin il 36avel plaz da 139 pajais. La Pologna vala sco in’economia publica fitg averta che profitescha fitg ferm dal commerzi liber entaifer l’Uniun europeica. La Pologna è stà il sulet pajais europeic che n’è betg stà pertutgà d’ina recessiun durant la crisa globala dal 2008. Ils onns 2013 e 2014 era l’economia sa revegnida dal tuttafatg; entant che l’inflaziun muntava il 2010 2,581&nbsp;%, regia dapi il 2014 deflaziun.<ref>Indicaziuns davart l’economia tenor [https://web.archive.org/web/20190818041414/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/pl.html ''CIA World Factbook.'']</ref> === Bilantscha dal stadi === Il budget statal cumpigliava il 2016 expensas da 86,6&nbsp;milliardas dollars ed entradas da 73,4 milliardas dollars. Da quai resulta in deficit en l’autezza da 2,8&nbsp;% dal product naziunal brut. Ils debits dal stadi muntavan il 2016 a radund 253&nbsp;milliardas dollars u 54,2&nbsp;% dal product naziunal brut. Da tut las expensas statalas ha la Pologna impundì il 2006 6,2&nbsp;% per la sanadad, 5,5&nbsp;% per la furmaziun e 1,7&nbsp;% per il militar. === Commerzi cun l’exteriur === L’export ha cumpiglià l’onn 2016 183,0&nbsp;milliardas euros e l’import 178,2&nbsp;milliardas euros. Damai che la Pologna furma in lieu da producziun favuraivel per interpresas da l’exteriur, è la bilantscha commerziala en il fratemp positiva. Cun 27,4&nbsp;% dals exports e 28,3&nbsp;% dals imports furma la [[Germania]] il pli impurtant partenari commerzial. Ulteriurs impurtants partenaris da commerzi èn ils stadis commembers da l’Uniun europeica [[Italia]], [[Frantscha]], [[Reginavel Unì]], [[Pajais Bass]] e [[Tschechia]], en pli la [[Russia]], la [[China]] ed ils [[Stadis Unids]]. === Martgà da lavur === La quota da dischoccupaziun ha muntà ils ultims onns tranter 7 e ca. 10&nbsp;%. Quella è però derasada a moda fitg irregulara sin las singulas parts dal pajais. En las citads Poznań e Varsovia regia praticamain occupaziun cumplaina, en las regiuns ruralas da Varmia-Masuria percunter savens in dumber da dischoccupads tranter 10 e 15&nbsp;%. Radund 12&nbsp;% da las persunas occupadas lavuravan il 2013 en l’agricultura, quai ch’è ina quota fitg auta en cumparegliaziun cun la media en l’Uniun europeica (5&nbsp;%). 30,3&nbsp;% lavuravan en l’industria e 57,8&nbsp;% en il sectur da servetschs. Radund in terz da tut las plazzas da lavur fan part dal servetsch public. === Provediment d’energia === La producziun d’electricitad brutta da tut las ovras electricas en Pologna ha muntà l’onn 2012 ca. 160&nbsp;TWh. Per gronda part vegnan transfurmads charvun da crap e charvun da terra en energia (il 2012 88,6&nbsp;% da tut la producziun d’electricitad). In dals motivs daco che la cumpart da la cotgla è uschè auta en Pologna, è da vesair en las stentas da la politica d’esser uschè independents sco pussaivel d’imports d’energia. Perquai sa metta la politica er cunter finamiras da protecziun dal clima memia ambiziusas, damai che quellas pudessan esser colliadas cun auts custs. Tuttina ha l’energia regenerabla pudì fitgar pe e crescha cuntinuadamain (surtut biomassa, energia da vent e forza idraulica). Il pajais na posseda nagin’ovra atomara, mabain be in reactur d’emprova; dapi che quel aveva cuntanschì valurs criticas l’onn 1974 vegn el be manà cun dus terzs da la prestaziun. La planisaziun da novas ovras atomaras è vegnida sistida il 2013; ins ha argumentà questa renunzia cun ils custs che fissan memia auts. == Infrastructura == [[Datoteca:B787_Dreamliner_SP-LRA_(8239516410).jpg|thumb|220px|Aviun da la societad aviatica polonaisa LOT]] === Traffic === La Pologna è in impurtant pajais da transit, e quai tant en direcziun nord-sid sco er vest-ost e viceversa. Gia en l’antica ed en il temp medieval manavan bleras vias da commerzi tras la Pologna odierna. ==== Traffic sin via ==== La rait da vias ha ina lunghezza totala da 382&nbsp;000&nbsp;km. Da quai èn radund 1400&nbsp;km autostradas ed ulteriurs bundant 1000&nbsp;km vias directas. La rait d’autostradas e da vias directas vegn schlargiada a moda rasanta. Malgrà che la cumpart dal traffic individual crescha cuntinuadamain, ha il traffic public anc adina ina muntada extraordinaria. Quel sa splega surtut sur ina spessa rait da bus. ==== Viafier ==== Sper la rait da bus gioga er la viafier vinavant ina rolla centrala entaifer l’infrastructura da traffic da la Pologna. Cun 23&nbsp;430&nbsp;km trategna la societad naziunala PKP PLK ina da las pli grondas raits da viafier en tut l’Europa. Al cunfin da l’ost frunta la viafier a binari normal sin il sistem russ ch’è pli lad. ==== Aviatica ==== La Pologna dispona da 14 plazzas aviaticas (t.a. Varsovia, Cracovia, Katowice, Gdańsk, Wrocław). Ultra da quai datti 123 plazzas aviaticas naziunalas e trais basas da helicopters. Dapi che la Pologna ha avert il traffic en l’aria per societads aviaticas a pretsch bass, crescha il dumber da passagiers a moda rasanta. ==== Navigaziun ==== La Pologna dispona da 3182 kilometers flums e chanals navigabels. La flotta commerziala d’ultramar sa cumpona da bundant 100 bastiments. Ils pli impurtants ports da la Pologna èn Gdańsk, la gruppa da ports Szczecin-Świnoujście e Gdynia. A l’intern dal pajais èn surtut ils ports da Varsovia, Gliwice e Wrocław d’impurtanza. === Furmaziun === ==== Sistem da scola ==== Il sistem da furmaziun da la Pologna sa cumpona da las scolinas, scolas elementaras, scolas medias, scolas cuntinuantas e scolas autas. Da las scolas cuntinuantas fan part ils gimnasis da furmaziun generala, ils gimnasis professiunals, las scolas professiunalas superiuras e la scolaziun professiunala da basa. En Pologna frequentan quasi dus milliuns students scolas autas. L’onn 2008 devi en l’entir pajais 130 scolas autas statalas e 315 scolas autas betg statalas. Il studi a scolas autas statalas è da princip gratuit, sche quel ha lieu a temp cumplain. === Scienza === [[Datoteca:Marie_Curie.jpg|thumb|160px|Marie Skłodowska-Curie]] Gia a partir da la fundaziun dals uvestgieus enturn l’onn 1000 han ins installà successivamain en las sedias episcopalas novas scolas da baselgia. Cun l’urden dals cisterziens è er la scienza occidentala arrivada en la Pologna. L’onn 1364 ha Casimir il Grond fundà l’universitad da Cracovia, la segund veglia da l’entira Europa Centrala. Ella è stada l’emprima universitad che disponiva d’ina atgna professura per matematica ed astronomia. Il rectur da quella Paweł Włodkowic – in dals pli impurtants scienziads da dretg internaziunal da quel temp – ha formulà a chaschun dal Concil da Trient (1415) la tesa che era pievels pajauns hajan il dretg da disponer d’in agen stadi e che quels na dastgian betg vegnir cristianisads cun la spada. Ch’el n’ha betg stuì subir il medem destin sco ses collega da Prag [[Jan Hus]] ha el gì d’engraziar als numerus chavaliers polonais ch’eran preschents al concil. La scienza en Pologna ha cuntanschì sia culminaziun dal temp da l’umanissem. In dals students da Cracovia era [[Nicolaus Copernicus]]; qua ha el tranter auter s’acquistà ils fundaments matematics ed astronomics ch’al duevan pussibilitar pli tard da sviluppar la concepziun dal mund heliocentrica. Suenter las guerras dal 17avel tschientaner n’ha la scienza però betg pli cuntanschì il nivel d’antruras. A l’entschatta dal 19avel tschientaner han ins organisà da nov il sistem da furmaziun. Cun crear l’emprim ministeri da furmaziun dal mund ha la Pologna schizunt prestà lavur da pionier sin quest sectur. La fundaziun da novas instituziuns a Varsovia (academia da las scienzas ed universitad) ha mess ad ir in nov svilup sin il sectur da las scienzas e da la perscrutaziun. Vers il 1850 ha [[Ignacy Łukasiewicz]] scuvert ina metoda da destillar petroli. [[Napoleon Cybulski]] e [[Władysław Szymonowicz]] han stgaffì l’endocrinologia (scienza da las glondas) moderna. A [[Zygmunt Wróblewski]] e [[Karol Olszewski]] èsi reussì l’emprima giada da condensar oxigen e nitrogen. [[Stefan Banach]] e [[Hugo Steinhaus]] èn stads ils fundaturs da l’analisis funcziunala. Il medi [[Casimir Funk]] è stà in pionier sin il champ dals vitamins. [[Marie Skłodowska-Curie]] ha perscrutà la radioactivitad ed ha scuvert il polonium ed il radium. Ella è stada l’emprima dunna ch’è vegnida onurada cun in Premi Nobel ed ultra da quai l’emprim uman insumma ch’ha retschet dus Premis Nobels (fisica e chemia). Durant la Segunda Republica han ins puspè introducì la lingua polonaisa a las universitads dal pajais e tant l’instrucziun sco er la perscrutaziun han enconuschì in temp da fluriziun. Il giurist [[Roman Longchamps de Bérier]] ha unifitgà il dretg civil dal pajais e creà in urden da dretg exemplaric. La Segunda Guerra mundiala è stà in temp desastrus per la scienza polonaisa, damai ch’ils naziunalsocialists han empruvà d’assassinar sistematicamain las elitas polonaisas. Gia durant las emprimas emnas da guerra èn tschients professurs polonais vegnids assassinads u deportads en champs da concentraziun (p.ex. en rom da l’‹acziun speziala› da Cracovia u da la mazzacra dals professurs da Lwiw). Er l’Uniun sovietica ha manà tras talas acziuns; tranter las unfrendas da la Mazzacra da Katyn sa chattavan 21 docents d’universitads, plirs tschients magisters, radund 300 medis sco er auters academichers. Durant la guerra èn er las bibliotecas universitaras da la Pologna vegnidas sblundregiadas ed ils effectivs destruids a moda sistematica, uschia ch’ins ha stuì cumenzar il 1945 quasi da nulla. Ultra da quai èn blers dals scienziads ch’han survivì la guerra fugids dals communists en l’exteriur occidental ed ils gidieus ch’han survivì èn emigrads en l’Israel. Da tut quai è la scienza e furmaziun en Pologna be sa revegnida plaunsieu. Entant ch’ils restauraturs dal pajais han bainprest puspè cuntanschì renum mundial, mancava a las ulteriuras scienzas il stgomi internaziunal. Quai è pir sa midà suenter il 1989. == Cultura == La cultura da la Pologna è fitg multifara, quai che resulta da l’istorgia variada dal pajais. En il temp medieval e temp modern tempriv ha la republica aristocratica multiculturala furmà in punct da cruschada da las differentas culturas e religiuns ch’han tuttas gì – ed han anc adina – lur influenza sin la ierta culturala dal pajais. Suenter las spartiziuns da la Pologna han artists polonais adina puspè empruvà da sustegnair il cumbat d’independenza sut il motto ‹Per elevar ils cors›. Sco exempels pon valair las poesias ed ils epos dad [[Adam Mickiewicz]], la prosa dal titular dal Premi Nobel [[Henryk Sienkiewicz]], la pictura istorica da [[Jan Matejko]] u ils mazurkas, polcas, krakowiaks e polonaisas da [[Frédéric Chopin]]. Oz è la cultura multifara da la Pologna – sco en tut ils stadis occidentals – segnada da tendenzas da globalisaziun. Da l’autra vart la reusseschi tuttavia, surtut en la scena culturala da las grondas citads u sin la champagna, da mantegnair si’atgna identitad. Menziun speziala meritan il simbolissem polonais e la pictura da placats. Placats d’artists polonais cun lur caracteristicas distinctivas èn enconuschents en tut il mund. Er il film polonais chatta renconuschientscha mundiala, quai cun reschissurs sco [[Roman Polański]], [[Andrzej Wajda]], [[Krzysztof Kieślowski]], [[Krzysztof Zanussi]], [[Agnieszka Holland]] e [[Jerzy Hoffman]]. === Litteratura polonaisa === [[Datoteca:Warsaw_-_Adam_Mickiewicz_monument.jpg|thumb|160px|Monument per Adam Mickiewicz a Varsovia]] ==== Temp medieval ==== Il pli vegl manuscrit en lingua polonaisa è il regest ‹Dagome Iudex› da l’onn 991. Sco praticamain tut las ovras polonaisas dal temp medieval è el scrit en latin. A quellas appartegnan surtut las cronicas da [[Gallus Anonymus]], [[Wincenty Kadłubek]], [[Janko z Czarnkowa]], [[Jan Długosz]] e [[Jan Łaski]] sco er las annalas da Świętokrzyskie ed ils privilegis da l’aristocrazia ch’èn vegnids fixads en furma scritta; ultra da quai ils predis da la Sontga Crusch (ils pli vegls documents scrits cumplettamain en polonais), la Bibla da la regina Zofia (l’emprima translaziun da la Bibla en polonais), il psalteris da Puławy e da David, l’emprim imni naziunal polonais Bogurodzica sco er diversas uraziuns e legendas da sontgs. L’onn 1488 è sa constituida a l’universitad da Cracovia l’emprima uniun da scripturs insumma (tranter il Tudestg Conrad Celtis ed il Talian Kallimachus); al medem lieu sa chattava gia l’emprima stamparia polonaisa. ==== Renaschientscha ==== En il decurs da la renaschientscha ha la lingua polonaisa pudì sa far valair definitivamain, e quai cumbain che blers auturs publitgavan er anc en latin u en omaduas linguas. L’emprim poet ch’ha scrit be en lingua polonaisa è stà [[Mikołaj Rej]] che vala sco bab da la lingua polonaisa. Il pli impurtant scriptur polonais da la renaschientscha è stà [[Jan Kochanowski]]; cun l’emprim drama en lingua polonaisa e diversas poesias è el vegnì enconuschent lunsch sur la Pologna ora. A medem temp vala [[Klemens Janicki]] sco pli talentà poet da la renaschientscha che scriveva en lingua latina. ==== Baroc ==== Il baroc polonais è segnà – betg il davos pervi da las bleras guerras desastrusas – dal motto ‹memento mori›; cuntrari a la tschertga d’armonia da la renaschientscha polonaisa exprima el il malruaus da ses temp. Menziun speziala meritan las brevs d’amur dal prinzi-poet [[Jan Sobieski]] sco er las memorias da guerra da [[Jan Chryzostom Pasek]]. ==== Illuminissem ==== L’illuminissem è surtut segnà dals litterats politics ch’eran colliads cun las refurmas dal retg Poniatowski. Blers dad els èn s’engaschads per la constituziun dals 3 da matg 1791. Da menziunar èn tranter auter [[Ignacy Krasicki]], [[Adam Naruszewicz]] e [[Wojciech Bogusławski]]. ==== Romantica ==== Suenter l’ultima spartiziun da la Pologna èn sa furmadas duas direcziuns poeticas concurrentas, la classica e la romantica. L’onn 1822, cur che [[Adam Mickiewicz]] ha edì ses emprim tom da poesias, vala sco victoria definitiva da la romantica. Uschia è la romantica sa sviluppada en la Pologna in quart tschientaner pli tard ch’èn l’ulteriura Europa; persuenter è quella stada fitg intensiva ed ha furmà il fundament da la lirica polonaisa ch’è spezialmain impurtanta. La romantica polonaisa ha enconuschì ses zenit tranter la sullevaziun da november dal 1830 e la sullevaziun da schaner dal 1863. Sper Mickiewicz èn surtut da menziunar [[Juliusz Słowacki]], [[Zygmunt Krasiński]] e [[Cyprian Kamil Norwid]]. ==== Positivissem ==== A la dischillusiun da la sconfitta dal 1864 è suandà il temp dal positivissem; la litteratura è s’orientada pli ferm a la prosa, surtut al roman realistic. [[Henryk Sienkiewicz]], in dals pli impurtants represchentants da quest’epoca, è vegnì onurà sco emprim Polonais cun il Premi Nobel da litteratura. ==== Giuvna Pologna ==== Sco reacziun neoromantica è sa sviluppada a partir dal 1890 la Giuvna Pologna. Quest moviment è segnà d’ina mistificaziun da la realitad che s’orientescha al simbolissem. Il pli impurtant scriptur da quest temp è stà [[Stanisław Wyspiański]]. ==== Tranterguerras ==== En il tranterguerras ha la Pologna enconuschì ina retscha da fitg impurtants litterats ch’han experimentà en diversas direcziuns e furmà diversas uniuns da scripturs. A questa generaziun han appartegnì [[Bruno Jasieński]], [[Jarosław Iwaszkiewicz]], [[Maria Kuncewiczowa]], [[Bolesław Leśmian]] ed auters. Durant la Segunda Guerra mundiala èn stads activs [[Krzysztof Kamil Baczyński]], [[Tadeusz Borowski]] e [[Tadeusz Gajcy]], tut auturs ch’èn morts fitg giuvens e ch’han tematisà quest presentiment en lur poesias. ==== Suenterguerra ==== La litteratura polonaisa dal suenterguerra ha fitg bleras fassettas. Ella tanscha dal realissem socialistic dad [[Jerzy Andrzejewskis]] fin al science fiction da [[Stanisław Lem]]. A l’entschatta ha l’elavuraziun da la Segunda Guerra mundiala furmà il tema central; pli tard èn il litterats s’orientads a la nova realitad. I pudevan er vegnir publitgadas ovras ch’eran criticas envers il sistem.<ref>Brigitte Jäger-Dabek: ''Polen – Eine Nachbarschaftskunde.'' Bonn 2006, ISBN 3-89331-747-3, p. 73.</ref> Impurtant(a)s auturas ed auturs èn tranter auter [[Witold Gombrowicz]], [[Sławomir Mrożek]], [[Miron Białoszewski]], [[Kazimierz Brandys]], [[Ernest Bryll]], [[Zbigniew Herbert]], [[Leszek Kołakowski]], [[Andrzej Stasiuk]], [[Olga Tokarczuk]] e [[Dorota Masłowska]]. Fin uss han quatter scripturs polonais retschet il Premi Nobel da litteratura: [[Henryk Sienkiewicz]] (1905), [[Władysław Reymont]] (1924), [[Czesław Miłosz]] (1980) e [[Wisława Szymborska]] (1996). Oriund da la Pologna è er l’American [[Isaac Bashevis Singer]] ch’è vegnì onurà cun il Premi Nobel l’onn 1978. === Musica === [[Datoteca:Koncert_pomnik_Fryderyka_Chopina_w_Warszawie_2014_01.JPG|thumb|220px|Concert al liber sper il monument da Chopin a Varsovia]] L’emprim musicist da la Pologna ch’è enconuschent cun num è stà il dominican [[Wincenty z Kielczy]]. El ha scrit en l’emprima mesadad dal 13avel tschientaner l’imni ‹Gaude mater Polonia›. L’autur da la pli veglia chanzun polonaisa ch’è sa mantegnida, ‹Bogurodzica›, n’è percunter betg enconuschent. Sper imnis è la musica polonaisa medievala segnada da sauts. [[Mikołaj Radomski]] ha nudà quels a l’entschatta dal 15avel tschientaner. Dal temp da la renaschientscha èn blers musicists talians vegnids a la curt polonaisa. [[Mikołaj Gomółka]] è stà il pli enconuschent cumponist polonais dal 16avel tschientaner. L’onn 1628 è vegnida represchentada a Varsovia l’emprima opera ordaifer l’Italia: ‹Galatea›. Dal temp dal baroc èn ils cumponists d’operas talians [[Luca Marenzio]], [[Giovanni Francesco Anerio]] e [[Marco Scacchi]] stads activs a Varsovia. Durant il temp da regenza da [[Władysław IV Wasa]] (1634–1648) èn suandadas a Varsovia dapli che diesch represchentaziuns d’operas, uschia che la citad è avanzada al pli impurtant center dad operas ordaifer l’Italia. Ils cumponists polonais dal temp dal baroc han surtut scrit musica sacrala; lur represchentant il pli enconuschent è [[Adam Jarzębski]]. En il temp dal baroc è er sa sviluppada la polonaise sco saut a las curts polonaisas, entant che la societad purila ha sviluppà sauts regiunals (mazurkas, krakowiaks e chodzony) sco er las polcas ch’eran medemamain enconuschentas en Tschechia. Il punct culminant en il svilup da cumposiziuns per sautar polonaises dueva però furmar [[Frédéric Chopin]] a l’entschatta dal 19avel tschientaner. El vegn considerà sco in dals pli gronds cumponists polonais insumma. En il decurs dal 19avel tschientaner ha [[Stanisław Moniuszko]] sviluppà l’opera polonaisa moderna. [[Oskar Kolberg]] ha cumenzà da quel temp a rimnar ed edir la musical populara polonaisa. Impurtants cumponists dal tranterguerras èn p.ex. stads [[Arthur Rubinstein]], [[Ignacy Jan Paderewski]] e [[Grażyna Bacewicz]]. E la musica contemporana vegn represchentada da [[Stanisław Skrowaczewski]], [[Roman Palester]], [[Andrzej Panufnik]], [[Tadeusz Baird]], [[Hanna Kulenty]] e.a. Ils musicists da jazz da la Pologna tutgan tar ils megliers en l’Europa. Gia ils onns 1950 è il jazz sa sviluppà ad in’impurtanta direcziun musicala en il pajais. Il Jazz Jamboree ha lieu dapi il 1958 e gia dal temp da la Republica populara da la Pologna èn sa preschentads en Pologna musicists americans sco [[Miles Davis]]. === Art figurativ === Dal temp pajaun han artists dals Slavs dal vest stgaffì las figuras da crap da Światowit ed autras divinitads. Er dal temp da la cristianisaziun ha l’art mantegnì l’emprim ses caracter ritual. Impurtantas ovras temprivas da l’art sacral cristian furman las portas da bronz da las catedralas da Gniezno e Płock en il stil da la romantica. Dal temp da la gotica ha tranter auter l’entagl en lain cuntanschì sia fluriziun. L’altar grond da Cracovia da Veit Stoss, oriund dal territori tudestg, furma il pli grond entagl da la gotica insumma. Sper ulteriurs artists tudestgs ch’èn stads activs en tut il pajais è sa sviluppada a Cracovia sez in’atgna scola d’entagl en lain. Durant la renaschientscha èn stads activs en la Pologna blers artists talians da Firenza, Padua e Milaun. Menziun speziala merita la Chapella da Sigismund sper la Catedrala da Wawel; quella furma l’exempel il pli genuin da la renaschientscha taliana ordaifer l’Italia. La predominanza taliana en Pologna è er sa mantegnida dal temp dal manierissem e dal baroc. Sper accents d’artists indigens èn alura er sa fatgas valair pli ferm influenzas saxonas ed ucranaisas. Il pli impurtant represchentant dal classicissem en Pologna è stà il danais [[Bertel Thorvaldsen]], dal qual derivan blers monuments a Varsovia e Cracovia. La pictura romantica è sa sviluppada en la Pologna suenter las spartiziuns; ella tracta temas politics ubain mistics. Dal temp dal positivissem dominava la pictura istorica cun ils represchentants [[Juliusz Kossak]], ils frars [[Maksymilian ed Aleksander Gierymski]] e [[Jan Matejko]]. [[Józef Mehoffer]] e [[Stanisław Wyspiański]] han sviluppà la direcziun da la Giuvna Pologna entaifer l’art figurativ. Dals artists dal tranterguerras èn da numnar [[Bruno Schulz]] e [[Wojciech Weiss]]. Durant la Segunda Guerra mundiala han ils naziunalsocialists e soviets engulà blers stgazis d’art or dals museums polonais. In grond dumber da questas ovras, sco per exempel il ‹Purtret d’in giuven› da Raffael, èn restadas sparidas fin oz. Dal temp da la Republica populara ha dominà il realissem socialistic. Tuttina han artists sco [[Tadeusz Kantor]], [[Piotr Potworowski]], [[Władysław Hasior]] u [[Nikifor Krynicki]] pudì dar agens accents. === Architectura === [[Datoteca:Wawel_Krakow_June_2006-2.jpg|thumb|220px|Curt d’arcadas da la renaschientscha (Wawel, Cracovia)]] [[Datoteca:Rynek Starego Miasta We Wroclawiu (152991773).jpeg|miniatura|[[Wrocław]]]] Tar ils pli vegls monuments architectonics ch’èn sa mantegnids en la Pologna sa tracti da crests-fossa e da circuls da crappa cun funcziun cultica. L’architectura cristiana è arrivada en il pajais en il decurs dal 9avel tschientaner en furma da la preromanica. En quest stil han ins erigì ils chastels e las baselgias dals Polans. Dal temp da la romanica èn suandadas las emprimas catedralas (a Gniezno, Cracovia, Wrocław, Kołobrzeg e Poznań) e claustras (p.ex. a Tyniec). Dal temp da la gotica ha dominà en il nord la gotica da quadrels ed en il sid ina cumbinaziun da quadrels e crap da chaltschina. Il pli grond edifizi da quadrels da la gotica insumma furma il chastè da Malbork; la pli gronda baselgia da quadrels dal mund è la baselgia da Nossadunna a Gdańsk. Il temp dad aur da l’architectura polonaisa ha cumenzà cun la gotica antica e tanscha sur la renaschientscha ed il manierissem fin en il baroc tempriv. Da quest temp (1350–1650) derivan ils pli impurtants edifizis da la Pologna, e sco culminaziun insumma il chastè roial Wawel a Cracovia. Quel è vegnì reproducì da l’aristocrazia en tut il pajais. Il center da la renaschientscha ha furmà la Pologna dal Sid, surtut las regiuns enturn la Pitschna Pologna e Lwiw. A medem temp è sa sviluppada en il temp da transiziun da la gotica tardiva a la renaschientscha l’architectura burgaisa citadina ch’ha manà, sper bleras baselgias, a chasas-cumin represchentativas e blers auters edifizis publics. Da quel temp èn blers architects talians vegnids en Pologna, adattond surtut il stil da Firenza a las relaziuns climaticas da l’Europa Centrala. Bleras da questas ovras èn però vegnidas disfatgas dal temp da las guerras svedaisas en il 17avel tschientaner. Dal temp dal baroc è alura la nova chapitala Varsovia sa sviluppada ad in nov center architectonic. Il pli impurtant architect da quel temp è stà [[Tylman van Gameren]], oriund dals Pajais Bass, ch’ha projectà tschients chastels en tut il pajais. Gronds palazs en il stil da Versailles han ins erigì a Varsovia, en la Masovia ed en la Pologna da l’Ost. Il baroc tardiv ed il rococo èn segnads dal temp dals retgs saxons e da l’ultim retg polonais [[Stanisław Poniatowski]]. Gia durant ils ultims onns da regenza da Poniatowski ha cumenzà l’epoca dal classicissem. En quest stil ha [[Antonio Carozzi]] erigì il teater a Varsovia ch’era da quel temp il pli grond en tut il mund. Vitiers èn vegnids ils edifizis da la bursa da Varsovia e da la banca da la Pologna. Ils centers da l’architectura polonaisa dal 19avel tschientaner èn stads las citads da Varsovia e Łódź, nua ch’èn vegnids erigids blers chastels en il stil da l’istorissem e pli tard da la secessiun. Er en la Pologna dal Sid han ins construì blers edifizis en quest stil; l’Emprima Guerra mundiala ha però manà qua a vastas destrucziuns. Blers edifizis èn vegnids reconstruids en il stil da l’Art déco (p.ex. l’edifizi dal Sejm u ils museums naziunals a Varsovia e Cracovia). A la pli gronda destrucziun da substanza architectonica insumma ha però manà la Segunda Guerra mundiala. La citad da Varsovia han ins destruì sistematicamain, ils edifizis en la Pologna da l’Ost èn vegnids sut domini sovietic e tut las grondas citads da la Pologna cun excepziun da Cracovia han subì donns considerabels tras acziuns da guerra. Ils projects da reconstrucziun dal suenterguerra han ins mess ad ir a moda exemplarica – ils restauraturs polonais giaudan renum mundial – ma n’èn anc ditg betg terminads. La citad veglia e nova da Varsovia sco er il quartier da la Wisła Mariensztat èn vegnids refatgs en ils onns 1970; il chastè roial è suandà en ils onns 1980. Intgins ulteriurs palazs han ins reconstruì a partir dals onns 1990 u sa chattan anc en reconstrucziun. La substanza architectonica dal 19avel tschientaner en il center da Varsovia para però dad esser persa per adina. A ses lieu han ins erigì edifizis monumentals en il stil dal realissem socialistic (il Palaz da cultura, la Plazza da la constituziun ed il quartier MDM). En ils onns 1990 ha inizià in boom da construir sgrattatschiels, ils quals han concepì architects da renum sco Norman Foster u Daniel Libeskind. Quels sa gruppeschan surtut enturn l’Alea da Gion Paul II. === Medias === ==== Televisiun e radio ==== Sper ils chanals da televisiun da dretg public (Telewizja Polska, TVP) datti dus ulteriurs emetturs privats: TVN e Polsat. Analog al svilup en auters pajais èn las purschidas vegnidas cumplettadas ils ultims onns cun chanals da novitads, da cultura, da documentaziun, da sport e da films. Polskie Radio emetta trais programs da dretg public naziunals e maina ina spessa rait da 17 emetturs statals regiunals. A partir dals onns 1990 èn vegnids vitiers ils emetturs privats Radio Zet e RMF FM. Ina spezialitad dal mund da las medias en Pologna furma la ferma preschientscha d’emetturs d’orientaziun religiusa (TV Trwam, Radio Maryja) ch’èn derasads en circuls catolic-conservativs.<ref>Indicaziuns tenor Andrzej Chwalba: ''Kurze Geschichte der Dritten Republik Polen 1989 bis 2005.'' Wiesbaden 2010, p. 121.</ref> ==== Print ed internet ==== Las gasettas dal di cun il pli grond dumber da l’ediziun èn las gasettas da boulevard ‹Fakt› e ‹Super Express› sco er ‹Gazeta Wyborcza› e ‹Rzeczpospolita›. Impurtants magazins emnils èn ‹Gość Niedzielny›, ‹Polityka›, ‹Newsweek Polska› e ‹Sieci›. Ils pli enconuschents portals online en Onet.pl, Wirtualna Polska ed Interia.pl. Il 2016 faschevan ca. 28 milliuns Polonais diever da l’internet (72,4&nbsp;% da la populaziun). === Usits === [[Datoteca:Icon_03030_Svt._Nikolaj_s_zhitiem._Konec_XV_-_nachalo_XVI_v._Polsha.jpg|thumb|160px|Icona da Son Niclà (15avel tschientaner)]] Ils usits naziunals e regiunals vegnan surtut tgirads en las regiuns ruralas. Blers dad els èn colliads cun la confessiun catolic-romana, ina part er cun la baselgia ortodoxa. Ulteriuras tradiziuns sa refereschan a las stagiuns. Artisanadis ch’èn colliads cun usits u tradiziuns religiusas furman l’iconografia, l’entagl en lain e las retgamadas. Enconuschents èn er ils costums tradiziunals che vegnan tgirads vinavant. In tipic element architectonic che regorda a la tradiziun religiusa èn las bleras chapellas sper via, surtut en las Beskidas ed en la Masovia. Medemamain part da l’ierta culturala fa la musica tradiziunala (klezmer gidieu, musica da chombra, mazurkas, polonaisas, krakowiaks e polcas), en pli il saut, il teater tradiziunal e la poesia dialectala dals Gorals, Caschubs e Silesians. === Mangiar e baiver === La cuschina polonaisa è surtut colliada cun las cuschinas dals stadis vischins a l’ost da la Pologna; daspera datti er influenzas nà da l’ulteriura Europa Centrala e da la Scandinavia. Tar las tratgas naziunalas tutgan pierogi, gołąbki, bigos e barszcz. Las bavrondas betg alcoholicas las pli derasadas èn té e café; tar las bavrondas alcoholicas èn quai vodka e biera. La producziun da vodka è cumprovada l’emprima giada l’onn 1405 a Sandomierz en il sidost dal pajais. === Temp liber, turissem e sport === Pervi dals blers lais e la lunga riva da sablun a la Mar da l’Ost èn divers sports d’aua fitg populars en la Pologna (t.a. navigar a vela, surfar, sfunsar, cajac, nudar e pestgar). Dapi ch’ins ha revitalisà las vias fluvialas, è il far vacanzas sin bartgas-chasa sa sviluppà ad in factur economic. En la muntogna è derasà il viandar, il ski alpin e snowboard. Fitg popular è il sigl cun skis, en pli vegn pratitgà il passlung ed il sport cun schlitta da chauns. Abstrahà da questas atgnadads colliadas cun la topografia dal pajais èn ballape, ballarait, ballamaun e ballabasket ils sports ils pli derasads e populars. Il 2012 han la Pologna e l’Ucraina realisà communablamain il campiunadi europeic da ballape. === Dis da festa === Sper ils dis da festa dal chalender liturgic vegnan festivads il di da la constituziun dal 1891 (3 da matg) ed il di da l’independenza da la Pologna suenter l’Emprima Guerra mundiala (11 da november). == Annotaziuns == <references/> == Litteratura == * Bundeszentrale für politische Bildung BpB, Bonn: ''[https://web.archive.org/web/20171011055647/http://www.bpb.de/system/files/pdf/10GHR0.pdf ''Polen. Informationen zur politischen Bildung''] (PDF; 5,8&nbsp;MB)''. * Deutsches Polen-Institut, Darmstadt: ''[https://web.archive.org/web/20161207125554/https://www.harrassowitz-verlag.de/category_369.ahtml Jahrbuch Polen]''. * Manfred Alexander: ''Kleine Geschichte Polens.'' Reclam, Stuttgart 2008, ISBN 978-3-15-017060-1. * Dieter Bingen, Krzysztof Ruchniewicz (ed.): ''Länderbericht Polen. Geschichte, Politik, Wirtschaft, Gesellschaft, Kultur.'' Campus, Francfurt 2009, ISBN 978-3-593-38991-2 e BpB, Bonn 2009. * Dieter Bingen e.a. (ed.): ''Erwachsene Nachbarschaft. Die deutsch-polnischen Beziehungen 1991 bis 2011.'' Harrassowitz, Wiesbaden 2011, ISBN 978-3-447-06511-5. * Włodzimierz Borodziej: ''Geschichte Polens im 20. Jahrhundert.'' Beck, Minca 2010, ISBN 978-3-406-60648-9. * Andrzej Chwalba: ''Kurze Geschichte der Dritten Republik Polen. 1989 bis 2005.'' Harrasowitz, Wiesbaden 2009, ISBN 978-3-447-05925-1. * Norman Davies: ''Im Herzen Europas. Geschichte Polens.'' 4. ed., Minca 2006, ISBN 978-3-406-46709-7. * Jürgen Heyde: ''Geschichte Polens.'' 3. ed., Minca 2011, ISBN 978-3-406-50885-1. * Brigitte Jäger-Dabek: ''Polen. Ein Länderporträt.'' 3. ed., Berlin 2012, ISBN 978-3-86153-701-4. * Matthias Kneip / Manfred Mack (ed.): ''Polnische Gesellschaft.'' Berlin 2012, ISBN 978-3-06-064113-0. * Matthias Kneip et al.: ''Polnische Geschichte und deutsch-polnische Beziehungen.'' Berlin 2009, ISBN 978-3-06-064215-1. * Radek Knapp: ''Gebrauchsanweisung für Polen.'' Minca 2005, ISBN 978-3-492-27536-1. * Steffen Möller: ''Viva Polonia. Als deutscher Gastarbeiter in Polen.'' 4. ed., Francfurt 2009, ISBN 978-3-596-18045-5. * Stefan Muthesius: ''Kunst in Polen – Polnische Kunst 966–1990. Eine Einführung.'' Königstein im Taunus 1994, ISBN 3-7845-7610-9. * Jacek Raciborski / Jerzy J. Wiatr: ''Demokratie in Polen. Elemente des politischen Systems'', Opladen 2005, ISBN 3-938094-15-X. * Klaus Ziemer: ''Das politische System Polens. Eine Einführung.'' Springer Fachmedien, Wiesbaden 2013, ISBN 978-3-531-94028-1. == Colliaziuns == {{Commonscat|Polska|Pologna}} * [https://web.archive.org/web/20141101033604/http://www.polen.gov.pl/ Pagina d’internet da la regenza polonaisa] * [http://www.stat.gov.pl/ Uffizi da statistica da la Pologna] * [http://www.bpb.de/themen/SKSN6I Dossier tematic davart la Pologna] * [http://www.laender-analysen.de/polen/ Analisa da svilups actuals en Pologna (politica, economia, societad e cultura)] {{Stadis da l'Europa}} [[Categoria:Pologna]] [[Categoria:Stadis da l'Europa]] [[Categoria:Artitgels recumandads (Stadis da l'Europa)]] snv76l7ib4g3fuavp99z6rvy68wkm47 0 6759 163427 161810 2022-08-22T20:37:18Z InternetArchiveBot 16747 Rescuing 2 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{Infobox terra |NUM = <font size="+1">'''Ungaria'''</font><br /> '''Magyarország'''<font size="-1"> (ungarais)</font><br /> |MALETG-BANDIERA = Flag of Hungary.svg |MALETG-BANDIERA-LADEZZA = 150px |MALETG-BANDIERA-ROM = gea |ARTITGEL-BANDIERA = |MALETG-VOPNA = Coat of Arms of Hungary.svg |MALETG-VOPNA-LADEZZA = 100px |ARTITGEL-VOPNA = |PAROLA = |LINGUA-UFFIZIALA = |CHAPITALA = [[Budapest]] |FURMA-DA-STADI = republica parlamentara |FURMA-DA-REGENZA = sistem parlamentar |SCHEF-DA-STADI = president dal stadi [[János Áder]] |SCHEF-DA-REGENZA = primminister [[Viktor Orbán]] |SURFATSCHA = 93&nbsp;030 |ABITANTS = 9&nbsp;830&nbsp;485 (2016) |SPESSEZZA-DA-LA-POPULAZIUN = 106 |MUNAIDA = Forint (HUF) |INDEPENDENZA = |IMNI-NAZIUNAL = Himnusz |DI-DA-LA-FESTA-NAZIUNALA = |FUNDAZIUN = |ZONA-D-URARI = |NUMER-DA-L-AUTO = |INTERNET-TLD = .hu |PRESELECZIUN-TELEFON = +36 |MALETG-POSIZIUN = EU-Hungary.svg |MALETG1 = Hu-map.png }} L’'''Ungaria''' (dapi il 2012 uffizialmain ungarais ''Magyarország'' [ˈmɒɟɒrorsaːɡ], avant uffizialmain ''Magyar Köztársaság'' per Republica da l’Ungaria) è in stadi continental situà en l’[[Europa Centrala]]. Il territori dal pajais sa chatta per gronda part en il Batschigl Pannonic. Ils pajais vischins èn l’[[Austria]], la [[Slovachia]], l’[[Ucraina]], la [[Rumenia]], la [[Serbia]], la [[Croazia]] e la [[Slovenia]]. Dapi il 1999 è l’Ungaria commembra da la [[NATO]] e dapi il 2004 da l’[[Uniun europeica]]. La chapitala dal pajais è [[Budapest]]; ulteriuras citads grondas èn Debrecen, Miskolc, Szeged, Pécs e Győr. == Num dal stadi e dal pajais == === Origin === [[Datoteca:Urheimat_des_ungarischen_Volks_(Magyaren).png|thumb|220px|Territori d’origin dals Magyars]] L’autodenominaziun dals Ungarais divergescha fermamain dals nums per l’Ungaria che derivan da l’exteriur. La noziun ''magyar'' (pronunzia /madjar/ da ungarais ''magyar'' [ˈmɒɟɒr]; pli baud ''magyeri'') cumpara gia en il 9avel e 10avel tschientaner en funtaunas islamicas. Probablamain sa tracti d’in pled cumponì or da ''magy'' (< ugric *''mańćε'' = ‹uman, um, schlatta›) ed ''er(i)'' (medemamain ‹uman, um, schlatta›). A l’entschatta designava il num be ina da set stirpas meznomadas che faschevan en il 9avel ed a l’entschatta dal 10avel tschientaner attatgas da rapina en l’Europa (fin sur las Pireneas). Questas stirpas sa numnavan Megyer (Magyar), Tarján, Jenő, Kér, Keszi, Kürt-Gyarmat e Nyék; ellas èn er enconuschentas sut il num da la lia da las stirpas hétmagyar. Vers la fin dal 10avel tschientaner èsi reussì a la stirpa dals Magyars – vul dir als descendents dad Árpád – d’unir las ulteriuras stirpas sut ses domini. Da qua davent sa lascha discurrer dals Magyars. Il num ‹Ungaria› è probablamain arrivà dal slav en las ulteriuras linguas europeicas. Il term slav sa lascha deducir da la denominaziun da stirpa bulgarotirca ''onogur'' (''on'' = ‹diesch› + ''ogur'' = ‹stirpas›). Quella è sa furmada perquai ch’ils perdavants dals Ungarais vivevan en il 5avel e 6avel tschientaner en stratga relaziun cun ils Onogurs. Il ‹H-› en il num latin ''hungarus'' (e tras quai er en intginas autras linguas) deriva da quai ch’il num vegniva mess a pèr per sbagl cun ils Huns (''Hunni''). === Diever dal num === Il Reginavel da l’Ungaria ch’ha existì – entaifer cunfins variabels – dal 1001 fin il 1946 sa numnava per ungarais ''Magyar Királyság'', damai che ''magyar'' designescha en la lingua ungaraisa tant il stadi sco er il pievel. L’Ungaria odierna sa numna en la lingua naziunala ''Magyarország'' (‹pajais ungarais›). En la gronda part da las linguas dal mund vegnan però duvradas per il pajais e ses pievel denominaziuns che derivan dal term latin ''hungarus''. Sco gia menziunà è quel collià cun ils Onogurs, in pievel da chavaliers da l’antica tardiva ch’era sesent a la Mar Naira; en il decurs dal temp medieval è quel – probablamain per sbagl – vegnì mess a pèr cun ils Magyars. Ils Slovacs, Slovens, Croats e Serbs che vivevan fin il 1918 per part u dal tuttafatg en l’Ungaria multietnica, differenzieschan però tar la denominaziun dal stadi e dal pievel tranter ‹ungarais› e ‹magyar›. Per la part ungaraisa da l’anteriur stadi multinaziunal [[Austria-Ungaria]] vegnan duvrads nums che sa basan sin ''hungarus''. Per il stadi ch’è sa furmà l’onn 1920 suenter il Contract da Trianon vegnan percunter duvradas denominaziuns che derivan dal term etnic ‹Magyars›. == Geografia == [[Datoteca:Hortobágy.jpg|thumb|200px|Hortobágy en la Gronda Planira Ungaraisa]] [[Datoteca:Kekesteto1.JPG|thumb|200px|Il Kékes (1014 m)]] [[Datoteca:Plattensee_in_Ungarn_S3000086.jpg|thumb|200px|Sguard sur il Balaton]] [[Datoteca:Budapest_Panorama_R01.jpg|thumb|200px|Panorama da Budapest]] Il cunfin exteriur dal pajais ha ina lunghezza da 2009 kilometers. Da quai cunfineschan 355 cun l’[[Austria]], 515 cun la [[Slovachia]], 103 cun l’[[Ucraina]], 443 cun la [[Rumenia]], 151 cun la [[Serbia]], 329 cun la [[Croazia]] e 102 kilometers cun la [[Slovenia]].<ref>[http://www.laenderdaten.de/geographie/grenzen.aspx www.laenderdaten.de].</ref> L’Ungaria consista da 19 comitats (resp. da 20 resguardond [[Budapest]] sco agen comitat). En il vest, al cunfin cun l’Austria, èn situads ils comitats Győr-Moson-Sopron e Vas. Questa part occidentala dal pajais è segnada da collinas prealpinas. In pau pli vers ost, sper il Lai Balaton, sa chattan Veszprém, Somogy e Fejér sco er, pli vers nord, Komárom-Esztergom. Questa regiun è surtut enconuschenta pervi da la muntogna Bakony. Alura suonda la chapitala Budapest, cun il comitat circumdant Pest e pli vers sid Bács-Kiskun. Questa regiun vegn dominada da la muntogna Pilis e dal Danubi. Anc pli en l’ost giaschan ils comitats Heves, Jász-Nagykun-Szolnok e Csongrád. Questa regiun furma il spazi tranter il Danubi e la Tisza. En il sid da questa regiun sa chattan pitschnas steppas; en il nord è situada la muntogna Mátra cun il pli aut piz da l’Ungaria, il Kékes. A l’ur oriental dal pajais suondan ils comitats Borsod-Abaúj-Zemplén, Szabolcs-Szatmár-Bereg, Hajdú-Bihar e Békés. Questa regiun vegn dominada da la Puszta en il sid sco er da la muntogna Bükk a Borsod-Abaúj-Zemplén. === Planira === Il Danubi divida l’Ungaria en la Transdanubia occidentala cun la Pitschna Planira Ungaraisa (ungarais Kisalföld) e la Gronda Planira Ungaraisa (ungarais Alföld) che furma la part centrala ed orientala dal pajais e vegn percurrida da la Tisza. La Pitschna Planira Ungaraisa en il nordvest dal pajais è ordvart fritgaivla e consista per gronda part dal batschigl da Győr. La cuntrada è variada e segnada d’in terren levamain ondulà, da pitschnas collinas e plattas enchavadas. Grazia al clima miaivel sa lascha pratitgar sin ils terrens da pulvra da crappa fritgaivels in’agricultura intensiva. La Gronda Planira Ungaraisa cumpiglia bunamain la mesadad da l’entir territori statal. I sa tracta d’ina vasta planira dal tuttafatg planiva ch’è cuverta cun glera e sablun che deriva d’epocas preistoricas. Per lung da la Tisza è la regiun segnada da cuntradas alluvialas e d’intginas inslas da guaud. Cun drenar las palids e runcar ils guauds èn ils terrens ensalads. Uschia è sa furmada la tipica puszta cun bigls-cisterna, bains singuls ed ina cultivaziun da las pastgiras extensiva. Las vastas mesiras da sauaziun han manà a terrens fritgaivels che pussibiliteschan da cultivar tubac, tirc e flurs-sulegl. Il parc naziunal da Hortobágyi è vegnì stgaffì per preservar l’anteriura cuntrada da la puszta. === Muntognas === Las Muntognas Mesaunas ungaraisas tanschan da la muntogna Zemplén en il nordost fin en il guaud Bakony en il vest. Prest tut las muntognas mesaunas en l’Ungaria èn cuvertas en l’autezza cun spess guauds da feglia. Las spundas ed ils batschigls èn cuverts cun terrens fritgaivels che pussibiliteschan da pratitgar l’agricultura, pumicultura e viticultura. Funtaunas termalas che cumparan als urs da las muntognas mesaunas dattan perditga che questa regiun era pli baud segnada d’in intensiv vulcanissem. Quai cumprovan er ils craps vulcanics dal guaud Bakony e da la muntogna Mátra en il nord. Abstrahà da questas excepziuns consistan las ulteriuras muntognas mesaunas en l’Ungaria da dolomit e crap da chaltschina. La muntogna Mecsek, situada en il sidvest dal pajais, s’auza sco in’insla cuverta cun guaud fin en in’autezza da 682 m. En la muntogna Mátra sa chatta er la pli auta elevaziun da l’Ungaria, il Kékes cun 1014 m. Relaziuns d’autezza: * Autezza maximala: Kékes en la muntogna Mátra, comitat Heves, fin 1014&nbsp;m. * Part dal pajais situada il pli a bass: Sper la Tisza, en il comitat Csongrád, 78&nbsp;m * Radund la mesadad dal pajais è situada pli bass che 120 meters. === Citads === Per lunschor la pli gronda citad dal pajais furma la chapitala Budapest cun ca. 1,7 milliuns abitants (situaziun dal 2017). Uschia vivan radund 17&nbsp;% da la populaziun en la chapitala. Alura suondan, tenor il dumber da la populaziun, las suandantas citads: [[Debrecen]] (ca. 225&nbsp;000 abitants), [[Miskolc]] (ca. 180&nbsp;000), [[Szeged]] (ca. 165&nbsp;000), [[Pécs]] (ca. 160&nbsp;000) e [[Győr]] (ca. 130&nbsp;000). Ulteriuras citads cun dapli che 100&nbsp;000 abitants èn [[Nyíregyháza]] (ca. 116&nbsp;000), [[Kecskemét]] (ca. 110&nbsp;000) e [[Székesfehérvár]] (ca. 102&nbsp;000). === Flums e lais === Il pli lung flum da l’Ungaria è il [[Danubi]] (ungarais ''Duna''), dal qual l’intschess idrografic cumpiglia l’entir pajais. Al curs dal flum èn situadas las impurtantas citads Komárom, Esztergom, la chapitala Budapest, Dunaújváros, Baja e Mohács. Il Danubi cuntanscha l’Ungaria en il nordvest e maina l’emprim sco flum da cunfin vers la [[Slovachia]] en direcziun ost. Suenter il Schanugl dal Danubi, ina vieuta da 90° dal flum sper Visegrád, cula il flum dal nord vers il sid e banduna l’Ungaria en direcziun dal [[Balcan]]; là furma il Danubi l’emprim il cunfin tranter la [[Croazia]] e la [[Serbia]], maina lura a travers la Serbia e cuntinuescha vers la [[Rumenia]]. Il segund flum principal da l’Ungaria è la Tisza. Quella cuntanscha il pajais en il nordvest, arrivond nà da l’[[Ucraina]], e cula en l’ulteriur decurs parallel al Danubi vers sid per la finala sbuccar en la Serbia en il Danubi. Citads pli grondas a la riva da la Tisza èn Tokaj, Tiszaújváros, Szolnok, Csongrád e Szeged. Ulteriurs impurtants flums en l’Ungaria èn Dráva, Hernád, Körös, Mura, Rába, Sajó e Zala. Tut ils flums pli gronds han lur funtauna ordaifer l’Ungaria: il Danubi nascha en la Germania dal Sid, la Teisz en l’Ucraina, Mur e Rába en l’Austria, la Dráva en il Tirol dal Sid, la Zala en la Slovenia, il Hernád en la Slovachia, la Körös en la Rumenia dal Vest. Il pli grond flum da l’Ungaria è il Balaton, situà en l’Ungaria dal Vest collinusa. El furma a medem temp il pli grond lai da l’Europa Centrala insumma. La regiun dal Balaton è sper la chapitala Budapest la pli impurtanta regiun turistica da l’Ungaria, surtut pervi da sias splagias e funtaunas termalas. En vischinanza sa chatta il Lai da Velence. Quel furma medemamain in lai da far bogn apprezià e cumpiglia in impurtant territori da protecziun d’utschels. Il Neusiedler See (ungarais Fertő-tó) è situà be per part en l’Ungaria; 75&nbsp;% da la surfatscha da l’aua sa chattan sin territori statal da l’Austria. Il parc naziunal Fertő-Hanság cumpiglia la part ungaraisa dal lai sco er las palids situadas en il sid da quel e la cuntrada da palì Hanság; ensemen cun il parc naziunal austriac Neusiedler See-Seewinkel è quel vegnì recepì sco Patrimoni mundial da l’Unesco. Il pli grond lai ch’è vegnì stgaffì a moda artifiziala è il Lai da Tisza en la planira al sidost dal pajais. === Clima === [[Datoteca:Klimadiagramm-deutsch-Budapest-Ungarn.png|thumb|220px|Diagram climatic da Budapest]] Pervi da la posiziun a l’intern dal continent e l’effect da la muntogna vischinanta è l’Ungaria segnada d’in clima continental relativamain sitg cun envierns fraids e stads chaudas. Las temperaturas medias giaschan il schaner tranter −3&nbsp;°C e −1&nbsp;°C ed il fanadur tranter +21&nbsp;°C e +23&nbsp;°C. L’entschatta da la stad croda la pli blera plievgia; la quantitad da precipitaziuns annuala cumpiglia en il vest, nua che vents dal vest portan pli tgunsch plievgia, radund 800 millimeters, entant che las parts orientalas dal pajais ston quintar durant onns sitgs cun quantitads sut 500 millimeters. === Flora e fauna === En l’Ungaria vivan radund 45&nbsp;000 spezias d’animals e 2200 spezias da plantas. Per gronda part sa tracti da spezias da l’Europa Centrala, per part er da spezias da l’Europa dal Nord, da l’Ost e dal Sidost. 855 spezias d’animals e 535 spezias da plantas èn protegidas. Spezias da plantas protegidas èn per exempel la starnidella mediterrana, la peonia selvadia e la mulaina ungaraisa. En ils guauds ungarais cumparan portgs selvadis, tschiervs, chavriels e vulps. Sin las surfatschas cultivadas ed en la planira vivan surtut lieurs, fasans, pernischs e quacras. La primavaira migreschan grondas rotschas d’utschels dal sid vers il nord. Da quellas fan part las randulinas e las cicognas che passentan l’enviern en l’Africa. Spezias d’utschels protegidas èn per exempel il gambun pitschen, la droppa ed il gambun grond. En ils flums ungarais vivan differentas spezias da peschs en fitg grond dumber. Sper bramas, carpas e glischuns sa tracti per part er da spezias ch’èn vegnidas importadas da lais e flums esters sco anguillas e silurs. Tut en tut existan nov parcs naziunals, 38 territoris sut protecziun da la cuntrada e 142 territoris natirals protegids che cumpiglian ina surfatscha totala da bundant 816&nbsp;000 hectaras. == Populaziun == === Structura demografica === [[Datoteca:Hungarian_woman_in_traditional_dress.jpg|thumb|200px|Dunna ungaraisa en costum]] Sco en autras naziuns industrialas sa mussa er en l’Ungaria ina quota creschenta d’envegliament. Il 2015 eran 15,9&nbsp;% da la populaziun pli giuvna che 15 onns, la maioritad tranter 15 e 65 onns (68,6&nbsp;%) e 15,5&nbsp;% sur 65 onns. La rata da fertilitad è, sco en praticamain l’entira Europa Centrala, fitg bassa e cumpiglia 1,4 uffant per dunna. L’aspectativa da vita muntava il 2015 a 71,7 onns tar ils umens e 78,9 onns tar las dunnas. Tenor dumbraziun dal pievel dal 2001 dumbrava il pajais stgars 10,2 milliuns abitants; damai ch’il trend negativ ch’ha inizià ils onns 1980 cuntinuescha, vivan en il fratemp en l’Ungaria stgars 9,89 milliuns umans.<ref name="Schätzung der CIA">[https://web.archive.org/web/20090610082839/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/HU.html ''The World Factbook''], consultà ils 17 da zercladur 2016.</ref> === Etnias === La gruppa etnica per lunschor la pli gronda furman ils Magyars (tenor dumbraziun dal pievel dal 2001 92,3&nbsp;% da la populaziun). Sco pli gronda minoritad etnica en l’Ungaria valan ils Roma. Tenor la dumbraziun dal pievel uffiziala furman els radund 2&nbsp;% da l’entira populaziun; tenor autras stimaziuns è lur cumpart però bundant pli gronda. Ulteriuras minoritads furman t.a. ils Tudestgs da l’Ungaria (0,6&nbsp;%), Slovacs (0,2&nbsp;%) e Croats (0,15&nbsp;%). Ordaifer l’Ungaria vivan en la Planira da las Carpatas ca. 2,4 milliuns Magyars. Pervi dal Contract da Trianon (en consequenza da l’[[Emprima Guerra mundiala]]) sa chattan lur territoris ordaifer ils cunfins statals odierns. Quai maina per part fin oz a dissonanzas politicas tranter l’Ungaria e ses stadis vischins. === Religiuns e confessiuns === Il 2011 han 39&nbsp;% da la populaziun inditgà d’appartegnair a la baselgia catolic-romana ed a la baselgia catolic-greca da l’Ungaria. 11,6&nbsp;% eran calvinists, 2,2&nbsp;% luterans. Avant il holocaust vivevan en l’Ungaria radund 800&nbsp;000 gidieus. Dals gidieus che vivan oz en l’Ungaria han stgars 11&nbsp;000 inditgà en rom da la dumbraziun da la populaziun d’appartegnair a la cretta gidieua. 18,2&nbsp;% da la populaziun èn senza confessiun u ateists e 27,2&nbsp;% n’han fatg nagina indicaziun. L’Ungaria n’enconuscha nagina commembranza da la baselgia sco tala ed er nagina taglia da baselgia. Ils pajataglia pon però inditgar da vulair laschar prevegnir 1&nbsp;% da la taglia sin las entradas ad ina cuminanza religiusa.<ref>[http://www01.apeh.hu/data/cms52601/kegyh_PM_OKM_SZMM_aug_csokkeno.pdf Indicaziuns tenor l’Uffizi da statistica] (PDF; 61&nbsp;kB).</ref> === Lingua === La lingua usitada en il pajais è l’ungarais. Questa lingua appartegna al rom ungrofinnic da las linguas uralicas. Da quel fan part bunamain tut las linguas betg indogermanas che vegnan discurridas en l’Europa Centrala. En l’entir intschess da l’ungarais vegnan differenziadas nov gruppas da dialects; ils singuls dialects na sa differenzieschan però betg fitg ferm in da l’auter. Or dal temp dal domini habsburgais (1699 fin 1867 e 1918) è er sa mantegnida en l’ungarais ina tscherta influenza da la lingua tudestga. == Istorgia == === 9avel fin 15avel tschientaner === [[Datoteca:Aftnn_King_Stephen,_who_we_reckon_was_responsible_for_Christianity_in_eastern_Europe.jpg|thumb|160px|Statua da Steffan I a Budapest]] Ils Magyars, manads da lur gronduca [[Árpád]], èn arrivads vers la fin dal 9avel (apparentamain l’onn 896) en la Planira da las Carpatas. Da là anora han els fatg expediziuns da sblundregiada tras tut l’Europa. Cun questa pratica han er cuntinuà ils successurs dad Árpád fin ch’i dueva reussir l’onn 955 ad [[Otto I]] da rebatter las attatgas dals Ungarais en rom da la [[Battaglia da Lechfeld]]. Il Reginavel da l’Ungaria è vegnì fundà ils 20 d’avust 1000 da [[Steffan I]] (István). Cunter la resistenza da la veglia aristocrazia ha el refurmà il pajais tenor model carolingic (installaziun dal sistem da comitats ch’è sa mantegnì fin oz). En rom d’attatgas da vart da la Horda dad aur mongola sut [[Batu Khan]] ils onns 1241 e 1242 è il pajais vegnì devastà e depopulà en vastas parts; 50&nbsp;% da la populaziun da l’Ungaria èn vegnids per la vita. Per recolonisar las parts desertas ha il retg [[Béla IV ]] clamà en il pajais colonisaturs nà dal [[Sontg Imperi roman]] (Svevia); cun l’ir dal temp èn quels per part s’unids dal tuttafatg cun ils Magyars. L’onn 1301 è mort [[Andreas III]], l’ultim regent da la chasa dad Árpád. Ils onns 1370–1386 e 1440–1444 han ils Anjou e Jagiellons regì l’Ungaria en uniun persunala cun la Pologna. Silsuenter ha l’Ungaria gì be pli in retg ungarais, [[Matthias Corvinus]], ch’ha regì il pajais tranter il 1458 ed il 1490. Sut quest regent fitg cultivà è l’Ungaria avanzada ad ina pussanza gronda politica ed ha furmà in center da la cultura da la renaschientscha e da l’umanissem. Sco prinzi da la renaschientscha ha Matthias attratg a sia curt scienziads ed artists da l’[[Italia]], ha fundà l’universitad da Pozsony (oz Bratislava) e la Biblioteca Corvina. Suenter sia mort è ses imperi grond dà dapart. Tranter il 1490 ed il 1526 han ils Jagiellons polacs-lituans regì l’Ungaria e la Boemia en uniun persunala. === 16avel fin 19avel tschientaner === Vers la mesadad dal 16avel tschientaner, cun las conquistas da vart da l’[[Imperi osmanic]], è l’independenza da l’Ungaria ida a fin. Ils 29 d’avust 1526 ha sultan [[Süleyman I]] victorisà sper Mohács retg [[Ludivic II]] da la Boemia ed Ungaria, il qual è najà en fugia. La gronda part da l’Ungaria è vegnida sut domini tirc; las parts betg conquistadas èn per part vegnidas sco Ungaria roiala sut domini habsburgais (t.a il vest da l’Ungaria Superiura) ubain messas sut supremazia osmanica sco principadi da Transilvania. Suenter 145 onns occupaziun tirca en l’Ungaria è la citad da Buda crudada l’onn 1686 ed ils Habsburgais han conquistà l’entir pajais. Ils Ungarais han però dischapprovà lur domini ordvart sever, uschia ch’è prorutta tranter il 1703 ed il 1711 la Sullevaziun dals Kurucs sut prinzi Ferenc II Rákóczi, in aristocrat da la Transilvania. Las tensiuns tranter l’aristocrazia ungaraisa e la curt da [[Vienna]] n’han betg pudì vegnir dismessas ed èn danovamain proruttas en la Revoluziun dal 1848/49. Malgrà concessiuns apparentas da vart da l’imperatur è quella la finala vegnida abattida sanguinusamain cun agid da la Russia (sa referind a la sontga Allianza). Tras quai dueva il clima en la monarchia pegiurar a lunga vista. Suenter che las tensiuns en il pajais han cuntinuà, è l’Ungaria daventada tras il Cumpromiss austriac-ungarais dal 1867 ina part cun ils medems dretgs entaifer la monarchia dubla Austria-Ungaria. [[Franz Joseph I]] sa numnava uss a medem nivel retg apostolic da l’Ungaria (el sa laschava curunar a Buda) ed imperatur da l’Austria (fin qua era il titel da retg ungarais stà subordinà al titel d’imperatur). Quest’uniun persunala, che sa basava de jure sin la Sancziun pragmatica, è daventada in’uniun reala tras in tractament egual da l’Austria e da l’Ungaria areguard la legislaziun, la politica da l’exteriur, l’armada e las finanzas. Igl è suandada in’uniun da duana e da commerzi voluntaria ed er la valuta communabla è sa mantegnida. Al success dal Cumpromiss da vart da l’Ungaria han contribuì a moda essenziala [[Ferenc Deák]] ed il cont [[Gyula Andrássy]]. Da la ‹mesadad da l’imperi› ungaraisa (sco ch’ins scheva en l’Austria; l’Ungaria percunter evitava la noziun ‹imperi› per la monarchia dubla) faschevan part ils pajais dal Reginavel Croazia e Slavonia (vul dir ils stadis odierns [[Croazia]] – senza la Dalmazia – e [[Slovenia]]), la Vojvodina, ina gronda part da la Rumenia (la Transsilvania e la part dal Banat che fa oz part da la Rumenia) sco er parts pli pitschnas da la [[Pologna]] e da l’[[Ucraina]]. Questas midadas han effectuà in svilup economic respectabel en l’entir pajais e surtut en sia chapitala, quai ch’è sa manifestà a chaschun da la festa millennara da l’arrivada dals Magyars l’onn 1896. Il Reginavel da l’Ungaria furmava però in stadi multinaziunal ch’era adina puspè segnà a l’intern da tensiuns (tentativas d’autonomia dals pajais betg magyars, conflicts da naziunalitad en rom da la politica da magyarisaziun). La rolla dominanta en connex cun l’industrialisaziun dal pajais han bain savens giugà represchentants da minoritads (Austriacs e Gidieus), ils quals tendevan pli tgunsch a sa laschar magyarisar voluntarmain; ma per la populaziun slava e rumena en la part ungaraisa da l’imperi na valeva quai insumma betg. Uschia è il construct statal eterogen vegnì dissolvì suenter avair spers l’Emprima Guerra mundiala. Las decisiuns da las pussanzas victuras (Contract da Trianon) han gì per consequenza ch’i vivevan en la Tschecoslovachia (oz Slovachia), en Rumenia sco er en il Reginavel dals Serbs, Croats e Slovens (oz surtut en Serbia) minoritads ungaraisas. Da l’autra vart èn er sa mantegnidas en l’Ungaria minoritads slovacas, rumenas e tudestgas. === Dal 1918 al 1945 === [[Datoteca:Österreich-Ungarns_Ende.png|thumb|240px|Contract da Trianon (1920)]] Ils 31 d’october 1918 ha l’Ungaria declerà da sortir da l’uniun reala cun l’Austria ed ha clamà enavos las truppas magyaras da la front taliana. Quest pass ha muntà la fin da la monarchia dubla. Suandond ina pretensiun urgenta dals impurtants politichers da l’Ungaria, ha il retg habsburgais [[Karl IV]] declerà ils 13 da november 1918 sin il chastè Eckartsau (Austria Bassa) da vulair desister da tutta participaziun a las fatschentas statalas da l’Ungaria (tuttina sco ch’el aveva fatg quai dus dis avant sco imperatur Karl I per l’Austria). In’abdicaziun formala n’ha però betg gì lieu. Ils 16 da november 1918 ha il primminister [[Mihály Károlyi]] proclamà la Republica da l’Ungaria democratica ed il schaner 1919 è el vegnì elegì sco emprim president dal pajais. Ils problems socials èn consequenza da la guerra persa han però cuntinuà. Suenter la demissiun da Károlyi ils 21 da mars 1919 han ils communists sut [[Béla Kun]] surpiglià la pussanza ed han fundà ina republica da cussegls. Per pudair reconquistar ils territoris ch’eran ids a perder suenter l’[[Emprima Guerra mundiala]] (la Transilvania e la Slovachia) ha l’Ungaria attatgà ses vischins cun forzas militaras. En la Guerra tranter l’Ungaria e la Rumenia è l’‹armada cotschna› ungaraisa però vegnida spert en la defensiva. Cun l’occupaziun da vastas parts dal pajais tras truppas rumenas è la republica socialistica dada ensemen il prim d’avust 1919 e Béla Kun ha stuì fugir. Suenter la fin da la republica da cussegls ha l’archiduca [[Joseph August]] da l’Austria, ch’è stà administratur dal pajais dals 7 fin ils 23 d’avust, fatg naufragi cun l’emprova da furmar ina regenza, e quai pervi da la resistenza dals Alliads. La finala è l’anteriur admiral imperial [[Miklós Horthy]], ch’aveva furmà avant a Szeged ina cunterregenza conservativa, entrà ils 16 da november 1919 a Budapest cun sias truppas. Elegì da l’assamblea naziunala sco regent da l’imperi, ha Horthy introducì il prim da mars 1920 formalmain puspè la monarchia, è però restà facticamain schef da stadi. Nà da ses exil en Svizra ha Karl IV empruvà duas giadas da puspè sa patrunar da la pussanza en l’Ungaria; omaduas giadas ha Horthy però refusà d’al surdar la pussanza. En rom da las contractivas da pasch a Paris han ins scumandà a l’Ungaria da restaurar la monarchia habsburgaisa (Contract da Trianon). Ils 6 da november 1921, cun l’uschenumnada Lescha da detronisaziun, ha la Dieta destituì formalmain la dinastia Habsburg-Lothringen. Sinaquai ha la regenza renconuschì il Contract da pasch da Trianon, en rom dal qual l’Ungaria ha pers dus terzs da ses territori a la Tschecoslovachia, a la Rumenia, als stadis slavs dal sid ed a l’Austria. De facto era la gronda part da quests territoris gia sa schliada il 1918/19 da l’Ungaria ed era s’unida cun ils novs stadis successurs da la monarchia dal Danubi (resp. è vegnida prendida en possess da quels). Il Burgenland da pli tard è però vegnì pir l’atun 1921 tar l’Austria. A partir da l’onn 1933, sut il primminister [[Gyula Gömbös]], è l’Ungaria s’avischinada adina dapli a la Germania naziunalsocialistica. Dus dals motivs principals per quest svilup han furmà las crisas economicas e la propaganda revisiunistica. En rom da las Sentenzias da cumpromiss da Vienna – ch’èn vegnidas dictadas dal Reich tudestg – han ins restituì a l’Ungaria las parts en la Slovachia dal Sid abitadas d’Ungarais (1938) e vastas parts da la Transilvania (1940). Il 1945 ha l’Ungaria però puspè stuì dar enavos quests territoris a la Tschecoslovachia resp. Rumenia. Sco recumpensa per questas extensiuns territorialas è Horthy entrà ils 27 da zercladur 1941 en guerra da vart da las Pussanzas da l’axa. Perquai che las truppas ungaraisas eran equipadas be mal, han ils cumbats cunter ils Soviets manà a grondas sperditas. L’Ungaria ha uschia tschertgà il contact cun ils Alliads dal vest, ils quals han però renvià a l’Uniun sovietica. Vegnind la Germania a savair da quests contacts, ha la Wehrmacht occupà a partir da mez mars 1944 il pajais ed ha installà ina regenza da collavuraziun sut Döme Sztójay. Quella ha immediat cumenzà a deportar la populaziun gidieua. Dapli che 200&nbsp;000 dals gidieus che vivevan il 1937 en l’Ungaria èn vegnids per la vita en champs da concentraziun e d’extirpaziun. Ulteriuras 200&nbsp;000 unfrendas derivan dals territoris che l’Ungaria aveva occupà suenter las Sentenzias da cumpromiss da Vienna. Suenter la capitulaziun da la Rumenia è Horthy sa decidì ils 28 da settember 1944 da trametter a Moscau ina delegaziun cun ina proposta da capitulaziun. Las tractativas han manà ils 15 d’october a la proclamaziun d’in armistizi. Suenter che Horthy è vegnì mess a ferm l’atun 1944 ha cuntinuà la participaziun a la guerra sut il moviment faschistic da la Partida da las cruschs a frizzas da Ferenc Szálasi. Per l’Ungaria èn ils cumbats da la [[Segunda Guerra mundiala]] ids a fin cun l’occupaziun tras l’Armada cotschna, la quala è stada accumplida ils 4 d’avrigl 1945. === Bloc da l’ost, sullevaziun ungaraisa e vieuta === [[Datoteca:Kossuth_Lajos_tér%2C_a_Munkásmozgalmi_Intézet_(egykor_Kúria%2C_ma_Néprajzi_Múzeum)_épülete._Fortepan_24361.jpg|thumb|220px|Sullevaziun dal 1956]] Sin fundament dal Contract da Jalta è l’Ungaria vegnida attribuida a la sfera d’influenza sovietica. Ils 20 d’avust 1949 è entrada en vigur ina constituziun tenor exempel sovietic. Fin il 1953 ha l’Ungaria sut Mátyás Rákosi suandà in curs stalinistic. Ils 23 d’october 1956 è prorutta ina sullevaziun dal pievel, en rom da la quala [[Imre Nagy]] – ch’era gia stà ils onns 1953–1955 primminister – ha danovamain occupà quest uffizi. El ha furmà ina regenza da pliras partidas ed è s’engaschà a favur da la democrazia parlamentara e da la neutralitad da l’Ungaria. La sullevaziun è però vegnida abattida a moda sanguinusa tras l’armada sovietica. Blers Ungarais han sinaquai bandunà il pajais ed èn emigrads en l’Europa dal Vest u en l’America dal Nord. Nagy è vegnì executà (sia tschendra è pir vegnida sepulida festivamain il 1989). [[János Kádár]] ch’era stà fin qua il substitut da Nagy, è vegnì installà sco secretari general da la partida da lavurants socialistica da l’Ungaria e sco primminister. A las persunas cumpigliadas en la sullevaziun han ins la finala concedì amnestia tranter ils onns 1959 e 1963, uschia che quels han pudì bandunar las praschuns. Il 1968 è l’Ungaria sa participada a l’intervenziun militara dals stadis dal Patg da Varsovia en la Tschecoslovachia (ch’era daventada memia liberala ord vista dal bloc da l’ost). Dapi ils onns 1960 ha Kádár, il qual è restà fin il 1988 secretari general da la partida da lavurants socialistica e primminister ils onns 1956–1958 e 1961–1968, concedì tschertas liberalisaziuns politicas, economicas e culturalas ch’èn vegnidas enconuschentas sut il num ‹communissem da gulasch›. Il 1987/88 èn sa furmadas gruppas d’opposiziun ch’han promovì la vieuta paschaivla e mess en dumonda la predominanza sovietica (facticamain russa). En vista als svilups actuals è Kádár sa retratg il 1988 sco schef da partida; ses successur è daventà [[Károly Grósz]]. Er entaifer la partida devi uss vuschs opponentas che clamavan suenter elecziuns libras e la retratga da las truppas sovieticas. Quai ha promovì l’avertura dals cunfins vers l’Austria: Ils 27 da zercladur 1989 ha [[Gyula Horn]], il minister da l’exteriur da l’Ungaria, taglià tras ensemen cun ses collega d’uffizi austriac [[Alois Mock]] en in act simbolic la saiv da filfier cun spinas al cunfin tranter l’Austria (Klingenbach) e l’Ungaria (Sopron). Burgais da la Republica federala tudestga ch’eran en vacanzas en l’Ungaria han profità da questa chaschun per emigrar sur l’Austria en la Germania dal Vest. L’emprima fugia en massa ha gì lieu en rom dal ‹Picnic paneuropeic› sper Sopron ed a partir dals 11 da settember 1989 ha l’Ungaria lubì uffizialmain a burgais da la Republica federala tudestga d’emigrar en l’Austria.<ref>Cf. p.ex. Manfred Görtemaker: ''Geschichte der Bundesrepublik Deutschland. Von der Gründung bis zur Gegenwart''. 1999, p. 725.</ref> L’Ungaria ha giugà ina rolla essenziala en connex cun la revoluziun da l’onn 1989 en ils anteriurs stadis dal bloc da l’ost ed ha uschia er contribuì a la revoluziun paschaivla en la Republica federala tudestga che dueva fular via a la reuniun da la Germania. === Istorgia dapi il 1989 === Suenter il 1989/90 è l’Ungaria daventada – ord vista politica – ina part dal sistem da stadis dal vest. Suenter la crudada da la tenda da fier è er l’urden statal da l’Ungaria sa constituì da nov. Ils 23 d’october 1989 – l’anniversari da la Sullevaziun ungaraisa dal 1956 – han ins proclamà la Republica da l’Ungaria e mess en vigur ina versiun modifitgada da la constituziun socialistica dal 1949. La regenza è responsabla envers il parlament, la responsabladad per la lavur da la regenza porta il primminister. Per garantir ina stabilitad da la regenza uschè gronda sco pussaivel, han ins stgaffì l’instituziun dal votum da disfidanza constructiv. Il mars 1990 han gì lieu las emprimas elecziuns dal parlament libras dapi il 1947. Primminister è daventà [[József Antall]], president dal stadi [[Árpád Göncz]]. Il mars 1999 è l’Ungaria daventada commembra da la NATO, suenter ch’il parlament aveva votà ils 9 da favrer cun gronda maioritad per l’adesiun. Il pajais ha uschia furmà in dals emprims stadis da l’anteriur bloc da l’ost ch’è daventà commember da l’allianza. Il parlament ungarais elegia il president da la republica, il primminister, ils commembers dal tribunal constituziunal, il mediatur public da las minoritads, il president dal tribunal suprem ed il procuratur general. Il parlament d’ina chombra dumbra 386 deputads che vegnan mintgamai elegids per quatter onns. Dapi l’introducziun da las elecziuns libras e secretas è la politica ungaraisa segnada da midadas cuntinuantas da las relaziuns da maioritad. Il schaner 2012 è entrada en vigur la nova constituziun. En quest connex è il num uffizial vegnì midà da Republica da l’Ungaria (''Magyar Köztársaság'') en Ungaria (''Magyarország''). La furma statala vegn però designada vinavant sco republica. == Politica == === Sistem politic === [[Datoteca:Budapest-Parliament-0001.jpg|thumb|220px|Edifizi dal parlament a Budapest]] Tenor la constituziun vertenta furma l’Ungaria ina republica parlamentara. Schef da stadi è il president che vegn mintgamai elegì per in temp d’uffizi da tschintg onns. L’executiva en il pajais furma la regenza cun il primminister sco chau. La regenza è responsabla envers il parlament (ungarais ''Országgyűlés''). Quel vegn manà dal president dal parlament che vegn elegì or dal ravugl dals deputads. Tenor ils divers indexs internaziunals che tractan dumondas da la democrazia, libertad e corrupziun vegn l’Ungaria resguardada sco stadi liber, bain cun ina democrazia per part manglusa, ma betg fitg corrupta. === Politica da l’exteriur === Cun l’adesiun da l’Ungaria a la [[NATO]] (1999) ed a l’[[Uniun europeica]] (2004) – cun approvaziun d’ina clera maioritad da la populaziun – èn stadas cuntanschidas duas finamiras centralas da la politica da l’exteriur dal pajais. Il 2007 ha l’Ungaria ratifitgà sco emprim pajais il Contract da Lissabon, suttastritgond uschia sia tenuta pro-europeica. Per part sa fan però er valair en il parlament partidas cun ina tenuta pli sceptica envers l’Uniun europeica. L’Ungaria è interessada a la stabilitad economica e politica da ses vischins en il sid. Gia avant la cupitga da [[Slobodan Milošević]] ha il pajais sustegnì l’opposiziun democratica en la Jugoslavia. L’infrastructura che collia l’Ungaria cun ses vischins, surtut las autostradas, duai vegnir extendida vinavant e las relaziuns economicas intensivadas. Entaifer l’Uniun europeica s’engascha il pajais en spezial en la gruppa da Visegrád (ch’intenda d’intensivar la collavuraziun tranter l’Ungaria, la Tschechia, la Slovachia e la Pologna). ==== Minoritads magyaras ==== Dals radund 12,5 milliuns Magyars autoctons en il Batschigl da las Carpatas vivan en consequenza dal Contract da Trianon (1920) e da la Conferenza da pasch da Paris dal 1946 radund trais milliuns ordaifer ils cunfins statals. Dapi che la constituziun ungaraisa è vegnida renovada il 1989 è la regenza ungaraisa obligada da s’occupar dals basegns da las minoritads magyaras da l’autra vart dals cunfins sco er da promover il stgomi cultural ed economic sur cunfin.<ref>Zsolt K. Lengyel: ''Ungarn und seine Nachbarn.'' En: ''Aus Politik und Zeitgeschichte'', nr. 29–20/2009.</ref> Da quai èn resultads conflicts cun ils stadis vischins ch’èn surtut s’articulads suenter il 2000. En spezial la [[Slovachia]], nua ch’ils Magyars furman bunamain 10&nbsp;% da la populaziun, ha reagì a moda sensibla. Tranter auter han ins limità il diever uffizial da la lingua ungaraisa en la Slovachia. Ed a tgi che vuleva acceptar il dretg da naziunalitad ungarais han ins smanatschà d’als privar dal dretg da burgais slovac. === Militar === L’Ungaria dispona d’in’armada professiunala da radund 30&nbsp;000 schuldads (forzas terrestras, aviatica militara e servetschs centrals). Vitiers vegnan 12&nbsp;000 schuldads truppa da cunfin ed ina reserva da 60&nbsp;000 schuldads. Truppas ungaraisas èn u èn stadas staziunadas – en rom d’engaschaments da la NATO u da las Naziuns unidas – en l’Irak, en l’Afganistan e sin il Balcan. == Sutdivisiun administrativa == [[Datoteca:Hungary, administrative divisions - de - colored.svg|thumb|240px|Comitats]] L’Ungaria è dividida en 19 comitats e la chapitala [[Budapest]]. Entaifer ils comitats datti 24 citads cun dretg da comitat. Il 1999 han ins er sutdividì il pajais en set regiuns per correspunder ad ina pretensiun da l’Uniun europeica. == Infrastructura == === Traffic sin via === L’infrastructura vegn extendida cuntinuadamain. Bleras autostradas u vias directas sa chattan en planisaziun u en realisaziun. Tschintg autostradas mainan en direcziun Budapest. En l’Ungaria sa lascha quasi mintga vischnanca cuntanscher cun il bus. La pli gronda societad da bus è Volán che transporta mintga di 1,6 milliuns passagiers. === Viafier === Sco il traffic sin via mainan er las lingias da viafier en furma da staila vers la chapitala ch’è situada en il center dal pajais. La societad da viafier sa numna MÁV (Magyar Államvasutak Rt.), en l’Ungaria dal Vest curseschan plinavant trens dal consorzi ungarais-austriac GySEV/Raaberbahn. En il traffic da viafier internaziunal curseschan trens da la MÁV sco EuroCity (a Vienna, Prag, Berlin, Hamburg e.a.) u sco InterCity (p.ex. a Zagreb u Bukarest). Set giadas a di collia il Railjet da la ÖBB Budapest cun Vienna e vinavant vers destinaziuns en la Germania dal Sid ed en Svizra (Turitg). === Traffic aviatic === Plazzas aviaticas internaziunalas èn il Budapest Liszt Ferenc e dapi il 2006 la plazza aviatica Balaton sper Sármellék en l’Ungaria dal Sidvest. Daspera existan numerusas plazzas aviaticas per il traffic a l’intern dal pajais (p.ex. a Debrecen). === Provediment d’energia === Malgrà la fitg buna disponibladad d’energias regenerativas sco geotermia, sulegl e vent sa basa il provediment d’energia anc fitg ferm sin la forza atomara (il 2010/11 ca. 42&nbsp;%) e funtaunas d’energia fossilas. Cumpareglià cun auters stadis situads al curs dal Danubi na fa l’Ungaria er betg grond diever d’implants electrics da flums. Impuls decisivs a favur da la midada sin il sectur da l’energia pudessan surtut derivar da la geotermia. === Provediment d’aua === Pervi da sia structura da batschigl dispona l’Ungaria da relativamain grondas resursas d’aua (ca. 120 milliardas meters cubic ad onn). Da quai crodan però 90&nbsp;% sin flums che naschan ordaifer il territori statal (Danubi, Drava, Tisza). Quai signifitga che la qualitad da quest’aua sa lascha be influenzar per part cun mesiras naziunalas. En l’Ungaria derivan 90&nbsp;% da l’aua da baiver da resursas d’aua sutterrana. Pervi da las bleras deponias da rument selvadias e perquai che l’aua restanta na vegn betg adina nettegiada u a moda manglusa, è l’aua anc adina contaminada en tscherts lieus cun diversas substanzas problematicas. == Economia == === Datas generalas === [[Datoteca:Kenesei Piac.jpg|thumb|220px|Martgà local en la regiun dal Balaton]] Il product naziunal brut dal pajais ha muntà il 2016 a 112,4 milliardas euros (11&nbsp;500 euros per persuna). Il medem onn è l’economia creschida per 2,0&nbsp;%. 5,3&nbsp;% dal product naziunal brut èn vegnids generads il 2004 en l’agricultura, 32,8&nbsp;% en l’industria e 61,9&nbsp;% en il sectur da servetschs.<ref>Areguard l’economia cf. [http://reports.weforum.org/global-competitiveness-index-2017-2018/at-a-glance-global-competitiveness-index-2017-2018-rankings/ ''At a Glance: Global Competitiveness Index 2017–2018 Rankings''], consultà ils 6 da december 2017.</ref> La quota da dischoccupads en l’Ungaria è relativamain bassa, e quai betg be en cumparegliaziun cun auters stadis en l’ost da l’Europa Centrala, mabain entaifer l’Uniun europeica insumma. Damai ch’i vegnan applitgadas atgnas metodas d’eruir questas cifras, sa laschan ellas però be cumparegliar parzialmain cun la situaziun en auters stadis. Ils imports han muntà il 2009 a 55&nbsp;518 milliuns euros, ils exports a 59&nbsp;467 milliuns euros. Cun ina quota d’export da 65&nbsp;% (exports en procent dal product naziunal brut) è l’economia fitg averta. Radund in terz dals exports van en [[Germania]], ca. 8&nbsp;% en l’[[Austria]] e mintgamai 6&nbsp;% en l’[[Italia]], la [[Frantscha]] e la [[Gronda Britannia]]. Bundant la mesadad dals exports derivan da l’industria da maschinas e da vehichels. In’impurtanta rolla sco funtauna d’entradas gioga er il turissem a Budapest, en la Puszta ed al Balaton. A moda turistica vegnan er tratgas a niz adina dapli las bundant 350 funtaunas termalas dal pajais. === Budget statal === Il 2016 ha il budget statal da l’Ungaria cumpiglià expensas da 60,1 milliardas dollars ed entradas da 57,3 milliardas dollars. Da quai è resultà in deficit en l’autezza da 2,4&nbsp;% dal product naziunal brut. Da las expensas statalas han ins impundì il medem onn 8,3&nbsp;% en la sanadad, 5,5 en la furmaziun e 1,75 en il militar.<ref name="Fischer">''Der Fischer Weltalmanach 2010: Zahlen Daten Fakten.'' Fischer, Francfurt a.M. 2009, ISBN 978-3-596-72910-4.</ref> Ils debits dal stadi han muntà il 2016 a 75,1&nbsp;% dal product naziunal brut. L’auta quota da debits da l’Ungaria ha adina puspè franà il svilup economic ed ha per part fatg dependent il pajais da credits dal Fond monetar internaziunal e da l’Uniun europeica. Il budget statal dominescha savens er la discussiun politica a l’intern dal pajais. == Sistem da scola == Il sistem da scola ungarais sumegliava en l’emprima mesadad dal 20avel tschientaner fitg ferm quel da l’Austria ed è alura vegnì adattà suenter la Segunda Guerra mundiala al sistem russ. Il 1989 han ins stritgà l’instrucziun da russ (ch’era obligatorica a partir da la 5avla classa), uschia ch’i vegn uss surtut emprendì englais e tudestg sco linguas estras. Il sistem oriund dad otg classas scola fundamentala e trais fin quatter onns scola cuntinuanta han ins liberalisà ils ultims onns, uschia ch’i dat uss er il gimnasi da lunga durada resp. il stgalim superiur cun secundara e reala che correspunda adina dapli al sistem dal territori da lingua tudestga. Ils examens da maturitad vegnan fatgs en l’entir pajais a moda unitara e centralisada. La pli enconuschenta scola auta dal pajais è l’Universitad Eötvös-Loránd a Budapest che dispona d’ina facultad filosofica e d’ina giuridica. Ina fitg buna reputaziun a nivel internaziunal giauda la furmaziun medicinala en l’Ungaria. L’Universitad da Semmelweis è enconuschenta en tut il mund sco center da la medischina umana. Tuttina sco las universitads a Pécs e Szeged porscha er ella la furmaziun medicinala en lingua ungaraisa, tudestga ed englaisa. == Cultura == === Architectura === [[Datoteca:Apátsági_templom_(8941._számú_műemlék)_7.jpg|thumb|220px|Baselgia romanica a Ják]] Intgins dals pli impurtants edifizis dal pajais èn construids en il stil da la romantica tardiva. Quels èn segnads da fermas influenzas da l’Europa dal Vest (Renania/Cologna), per exempel las baselgias a Zsámbék e Ják dal 13avel tschientaner. Per la gotica èn surtut caracteristicas grondas baselgias a duas u trais navs dal 15avel tschientaner. Retg [[Zsigmond]] ha erigì a Buda ina residenza roiala, la quala il retg [[Matthias Corvinus]] ha laschà extender en il stil florentin. Ina da las impurtantas ovras architectonicas da quel temp è il chastè dal prinzi [[Esterházy]] a Fertőd ch’è concepì tenor l’exempel da Versailles. [[Mihály Pollack]], in dals maister constructurs dal classicissem en l’Ungaria, derivava da Vienna. [[Miklós Ybl]], ch’ha surtut construì en il stil da la renaschientscha, ha anc laschà reviver ina giada quest’epoca en l’Ungaria (p.ex. tar l’opera da Budapest). [[Imre Steindl]] ha erigì ils onns 1885–1902 l’edifizi dal parlament a Budapest en il stil neogotic, uschia che quel è vegnì per curt temp puspè en moda en l’Ungaria. Vers il 1900 han ins surtut erigì en la chapitala blers edifizis en il jugendstil, p.ex. l’Institut per ils tschorvs. A Kecskemét furma il Cifra Palota da l’onn 1902 in bel exempel per il jugendstil (erigì tenor plans da [[Géza Márkus]], cun decoraziuns da fatschada or da cheramica da Zsolnay). Il stil architectonic da las chasas d’abitar a Budapest a la sava dal 20avel tschientaner è segnà da chasas cun curt interna e sulers averts. Ils onns 1930 han ins erigì divers abitadis da model, surtut en il quartier Svábhegy. In giuvel architectonic da quel temp è en pli la viafier sutterrana che maina da Vörösmarty tér a Mexikói út. Igl è quai stà l’emprima viafier sutterrana da l’Austria-Ungaria insumma, erigida pia anc avant quella da Vienna. Suenter la Segunda Guerra mundiala han architects ungarais construì surtut confurm al realissem socialistic, uschia ch’èn er vegnids erigids intgins dals edifizis tipics cun plattas prefabritgadas. Quests edifizis duevan porscher svelt ina schliaziun en vista a la mancanza d’abitaziuns. Oz sa chattan els però en in nausch stadi. L’influenza da las tendenzas internaziunalas è silsuenter creschida successivamain, damai ch’igl era uss pussaivel d’avrir biros d’architectura privats e ch’il pajais è s’avert economicamain adina dapli. [[Imre Makovecz]] e [[Dezső Ekler]] han construì ils onns 1980 en in stil organic, antroposofic. Auters architects èn s’avischinads a trends internaziunals u èn s’orientads a l’architectura da l’avantguerra. In trend actual è quel d’eriger ‹parcs d’abitar›, cumplexs da chasas d’abitar cun buna infrastructura, che sumeglian quels dals pajais da l’Europa dal Vest. In interessant project ha furmà la construcziun dal nov teater naziunal a Budapest tenor plans da [[Mária Siklós]]; l’avertura ha gì lieu il 2002. L’architectura rurala tradiziunala sa lascha anc scuvrir oz en intgins lieus a moda autentica, uschia per exempel a Hollókő che fa part sco vitg da museum al Patrimoni cultural mundial da l’Unesco. Las chasas cuvertas cun strom a Tihany al Balaton stattan medemamain sut protecziun da monuments – en il center dal lieu dastgan las chasas be vegnir erigidas tenor la moda da construir tradiziunala. La varietad da la cultura da bajegiar rurala sa lascha er admirar en il museum al liber a Szentendre. === Art figurativ === Il pli enconuschent pictur artist ungarais dal 15avel tschientaner è stà [[Michele Ongaro]] (er numnà Pannonio). El ha lavurà a la curt a Ferrara en l’Italia. Ils picturs ungarais dal 17avel e 18avel tschientaner han medemamain lavurà surtut a l’exteriur. En il decurs dal 19avel tschientaner è sa fatga valair la pictura istorica naziunala (cun enconuschents artists sco [[Gyula Benczúr]], [[Bertalan Székely]] e [[Mór Than]]). A [[Miklós Barabás]], in purtretist, èsi reussì sco emprim da chattar la renconuschientscha en l’agen pajais. Ils maletgs da [[Mihály Zichy]] e [[Géza Mészöly]] stattan surtut sut l’ensaina da la romantica. [[Mihály Munkácsy]] ha cumbinà en maletgs da la vita purila l’impressiunissem cun elements realistics. En medema moda èn er structuradas las ovras da [[Pál Szinyei Merse]]. Vers il 1900 èn la colonia d’artists Nagybánya, che vegniva manada da [[Károly Ferenczy]], sco er intginas ulteriuras gruppas daventadas impurtantas, spezialmain sco artists d’ina pictura da la natira romantisanta da tempra realistica. La pictura da gener ed istorica socialistic-realistica è surtut stada en moda ils onns 1950 e 1960. Silsuenter èn sa fatgas valair tendenzas internaziunalas, surtut l’art multimedial sco er la pictura abstracta e realistica (p.ex. [[Imre Bak]] u [[Dóra Maurer]]). Cun [[Victor Vasarely]], [[Zsigmond Kemény]] e [[László Moholy-Nagy]] derivan impurtants artists dal 20avel tschientaner che lavuravan a l’exteriur da l’Ungaria. Da la scena d’art contemporana èn da numnar [[István Szőnyi]], [[Jenő Barcsay]], [[László Lakner]] ed [[Aurél Bernáth]]. === Litteratura === [[Datoteca:Kertész Imre (Frankl Aliona).jpg|thumb|180px|Imre Kertész]] Dal temp ch’ils Magyars n’eran anc betg cristianisads (fin ca. 950–1000) èn sulettamain sa mantegnidas intginas inscripziuns en runas ungaraisas. Dapi la cristianisaziun tras [[Steffan I]] (Szent István) han ins fatg diever da l’alfabet latin. La lingua litterara ha medemamain furmà il latin. Il pli vegl text sacral ch’è sa mantegnì dal tuttafatg è il ‹pled da funeral› (‹Halotti beszéd›) ed in’uraziun agiuntada che derivan da ca. 1200. En il 13avel e 14avel tschientaner ha dominà l’istoriografia latina. Qua è surtut da menziunar la ‹Gesta Hungarorum› dal 13avel tschientaner. Silsuenter è daventada impurtanta la poesia en furma dad imnis. L’emprima poesia en lingua ungaraisa ch’è sa mantegnida dal tuttafatg è la ‹Lamentaschun da Maria› vegl ungaraisa (‹Ómagyar Máriasiralom›) ch’ins ha scuvert pir il 1922. Cun il retg da la renaschientscha [[Matthias Corvinus]] (1458–1490) ha l’Ungaria enconuschì ina fluriziun culturala e per la Bibliotheca Corviniana han ins redigì divers codices represchentativs cun passaschas ungaraisas. Impurtants auturs ungarais ch’han scrit latin èn stads [[Janus Pannonius]] (1434–1472) e [[Bálint Balassi]] (1554–1594). Il pli impurtant represchentant da la cuntrarefurmaziun è stà [[Péter Pázmány]] (1570–1637), el ha gì ina funcziun d’exempel per l’ulteriur svilup da la prosa ungaraisa. Sia capodovra, il ‹Guid a la vardad divina› (1613), ha furmà in impurtant pass vers ina lingua filosofica ungaraisa. Pir da quel temp è l’ungarais sa fatg valair definitivamain sco lingua da scrittira. [[Miklós Zrínyi]] (1620–1664) ha scrit l’epos naziunal ‹L’assedi da Sziget› (‹Szigeti veszedelem›, 1645/46) che furma l’emprim epos en lingua ungaraisa insumma. Sper [[Sándor Baróczi]] (1735–1809) ed [[Ábrahám Barcsay]] (1742–1806) ha surtut [[György Bessenyei]] (ca. 1747–1811) sa fatg in num dal temp da l’illuminissem e da la romantica e tegnì pass cun ils svilups europeics. Pest è daventà il center litterar da l’Ungaria. La curt viennaisa n’è però betg stada laschenta ed ha endrizzà ina spessa rait da censurs. [[Mihály Csokonai Vitéz]] (1773–1805) è stà in grond poet ch’ha introducì en l’Ungaria novas furmas liricas sco per exempel las emprimas poesias jambicas. El ha scrit l’emprim epos ironic, ‹Dorottya› (1795), en il qual el carichescha la moda da viver da l’aristocrazia. Ils onns tranter il 1823 ed il 1848 han furmà in temp da fluriziun da la litteratura ungaraisa. Cun [[Mihály Vörösmarty]] (1800–1855), [[János Arany]] (1817–1882) e [[Sándor Petőfi]] (1823–1849) èn stads activs da quel temp in’entira retscha d’impurtants poets. La poesia ‹Szózat› (1838) da [[Mihály Vörösmarty]], ch’ha servì durant la Revoluziun dal 1848 sco imni naziunal ungarais, ha furmà ina da las impurtantas ovras da ses temp. [[Mór Jókai]] (1825–1904) è medemamain stà in represchentant da la romantica. E [[Ferenc Kölcsey]] ha scrit il 1823 l’imni naziunal ‹Himnusz›. L’ovra la pli impurtanta dad [[Endre Adys]] (1877–1919) èn las ‹Novas poesias› dal 1906. El è stà la persuna centrala da la litteratura ungaraisa a l’entschatta dal 20avel tschientaner. [[Gyula Krúdy]] (1878–1933) è stà il prosaist ch’ha fullà via a la moderna ungaraisa; si’ovra litterara cumpiglia radund 100 toms cun romans e raquints. [[Géza Csáth]] vegn considerà sco in dals impurtants represchentants da la litteratura moderna en l’Ungaria en il 20avel tschientaner. En sias novellas, raquints e diaris ha el rut cun ils tabus da ses temp e tematisà er las varts sombras da la psica umana. Si’ovra dueva influenzar numerus scripturs ungarais. [[Mihály Babits]] (1883–1941) ha translatà la ‹Divina Commedia› da Dante e scrit romans, lirica ed essais. [[Dezső Kosztolányi]] (1885–1936) ha translatà ovras contemporanas da la litteratura mundiala. [[Ferenc Molnár]] (1878–1952), il pli impurtant dramaticher ungarais, è surtut vegnì enconuschent cun ses toc da teater ‹Liliom› (1909). Il 1937 ha el stuì ir en l’exil en ils Stadis Unids. [[Sándor Márai]] (1900–1989) è stà sfurzà suenter la Segunda Guerra mundiala da viver en l’exil. Suenter ch’ils communists èn arrivads a la pussanza, han numerus scripturs ungarais taschì, ubain ch’els èn emigrads. Al dogma dal realissem socialistic n’èn betg tut ils scripturs stads pronts da dar suatientscha. Sa confruntads en lur ovra a moda critica cun il communissem èn [[Péter Nádas]], [[Tibor Déry]] e [[Magda Szabó]]. [[Imre Kertész]] (1929–2016) ha elavurà sias experientschas sco survivent dal holocaust en ils champs da concentraziun dad Auschwitz-Birkenau e Buchenwald en ses roman ‹Sorstalanság› (1975), per il qual el è vegnì undrà il 2002 cun il Premi Nobel da litteratura. Ulteriurs auturs contemporans èn [[Ferenc Juhász]] e [[György Konrád]] e lirichers sco [[László Nagy]], [[Sándor Weöres]] e [[János Pilinszky]]. [[István Eörsi]] e [[László Krasznahorkai]] èn sa confruntads suenter la fin dal reschim communistic en l’Ungaria cun la moda e maniera co che vegn exequida la pussanza en sistems totalitars. Spezialmain enconuschent è daventà l’autur [[Péter Esterházy]] (1950–2016) cun sia ‹Harmonia Caelestis› e l’‹Ediziun revedida› da quella. === Musica === [[Datoteca:Bartók_Béla_1927.jpg|thumb|200px|Béla Bartók (1927)]] L’Ungaria ha contribuì a moda essenziala a l’istorgia da la musica europeica. Da menziunar èn en spezial cumponists sco [[Franz Liszt]], [[Imre Kálmán]], [[Franz Lehár]], [[Leó Weiner]], [[Ernst von Dohnányi]], [[Béla Bartók]], [[Zoltán Kodály]] e [[György Ligeti]]. Ultra da quai ils dirigents [[Antal Doráti]], [[Ferenc Fricsay]], [[Georg Solti]] e [[György Széll]], ils enconuschents pianists [[Géza Anda]], [[György Cziffra]], [[Andor Foldes]], [[Zoltán Kocsis]], ed [[András Schiff]] sco er ils solists da chant [[Sylvia Geszty]] (sopran) e [[Sándor Kónya]] (tenor). Enconuschents nums entaifer la musica da pop èn [[Katalin Karády]], [[Omega]], [[Piramis]], [[Kati Kovács]], [[Locomotiv GT]], [[Sarolta Zalatnay]], [[Illés]], [[Ákos Kovács]] e [[Magdi Rúzsa]]. Er la musica populara moderna enconuscha intgins interprets da renum sco [[Márta Sebestyén]], [[Muzsikás]] e [[Bea Palya]]. Tar ils impurtants festivals da musica tutgan Sziget e Balaton Sound. === Film === A l’entschatta dal 20avel tschientaner han tranter auter [[Michael Curtiz]] ed [[Alexander Korda]] inscenà en l’Ungaria lur emprims films. Durant ils onns turbulents suenter l’Emprima Guerra mundiala èn blers Ungarais fugids en l’exteriur – per il pli en l’Austria vischina. Er numerus cineasts han enritgì da quel temp il film austriac: sper ils dus reschissurs gia menziunads Michael Curtiz ed Alexander Korda – che duevan pli tard vegnir enconuschents a Hollywood ed en la Gronda Britannia – èn er da numnar acturas ed acturs sco [[Lucy Doraine]], [[María Corda]], [[Oskar Beregi]], [[Vilma Bánky]], [[Marika Rökk]], [[Marta Eggerth]] u il teoreticher da film [[Béla Balázs]]. Medemamain da derivanza ungaraisa era il star da film american [[Tony Curtis]]. === Gastronomia === En congual cun auters pajais europeics vegnan las tratgas ungaraisas consideradas plitost sco ‹grevas›. Ina da las spaisas preferidas – che vegn savens titulada sco spaisa naziunala – è pörkölt (betg da confunder cun gulyás). Pörkölt vegn savens numnà en il vest per sbagl gulasch. En l’Ungaria datti questa spaisa tant sco disznó-pörkölt (cun charn-portg) sco er sco marhapörkölt (cun charn-bov). Pörkölni è la designaziun per la moda da preparaziun da la charn (pergialar en tschagulas, paprica e grass). Las garnituras tar questa spaisa varieschan da regiun tar regiun. Tar il gulyás che vegn cuschinà en l’Ungaria sa tracti, cuntrari al pörkölt, d’ina schuppa. La denominaziun ‹schuppa da gulasch› è pia correcta (ungarais gulyásleves). Tradiziunalmain vegn la schuppa preparada en l’avnaun. Questa moda da preparaziun va enavos sin il temp dals nomads ed è parentada cun la versiun chinaisa da l’avnaun: il wok. La charn vegn l’emprim pergialada sco tar pörkölt; suenter in temp vegn però agiuntada aua, tocs da tartuffels e puletg. Per questa tratga sa servan ins tradiziunalmain be da charn-bov. Che quai è uschia sa dat gia or dal num ‹gulyás›: Il term ''gulya'' signifitga scossa da bovs ed il ''gulyás'' è il paster da vatgas. Sper il paprica che vegn duvrà, er en furma mieuta, sco spezaria en la cuschina ungaraisa ed en il fratemp er en cuschinas da l’exteriur, è famus en tut il mund il Tokaj, in vin che deriva da la regiun Tokaj-Hegyalja. Per quest vin vegnan be utilisadas spezias da vit tardivas, uschia che las ivas na profitan betg be da las stads sitgas e fitg chaudas, mabain er dals atuns lungs, miaivels e ritgs da tschajera. == Medias == === Pressa === En l’Ungaria cumparan 40 gasettas dal di cun in’ediziun totala da 1,6 milliuns. Las pli enconuschentas èn ‹Népszabadság› (socialdemocratic), ‹Magyar Nemzet› (conservativ da dretga), ‹Magyar Hírlap› (pli baud liberal, oz conservativ), ‹Népszava› (tradiziunalmain socialdemocratic). Las pli enconuschentas gasettas emnilas èn ‹Élet és Irodalom› (litteratura e politica, da tenuta liberala), ‹Heti Világgazdaság› (economia), ‹Heti Válasz› e ‹Demokrata› (gasettas politicas da tenuta burgais-conservativa) ‹168 óra› e ‹Beszélő› (gasettas politicas da tenuta liberala), en pli la gasetta da boulevard ‹Blikk›.<ref>[http://www.pressreference.com/Gu-Ku/Hungary.html ''Hungary – Basic Data''], sin: pressreference.com.</ref> === Radio e televisiun === MTV (Magyar Televízió) e Duna Televízió AG sa numnan las societads da televisiun ungaraisas da dretg public. Quellas mainan ils chanals m1 e m2 resp. Duna TV e Duna II. Daspera datti numerus emetturs privats (Magyar ATV, TV2, RTL Klub, Viasat 3, Hálózat Televízió) e chanals da sparta. Magyar Rádió è la societad da radio da dretg public (cun ils chanals MR1 fin MR6). Ultra da quai existan numerus radios privats, regiunals e da sparta. == Sport == Il sport il pli popular en l’Ungaria è ballape. Tranter ils onns 1940 e 1960 tutgava la squadra naziunala tranter las meglras dal mund. Tut en tut è l’Ungaria sa participada sis giadas al campiunadi mundial ed ha gudagnà trais giadas la medaglia d’aur tar ils gieus olimpics (1952, 1964, e 1968). Il 1953 ha l’Ungaria gudagnà sco emprima squadra insumma en l’Engalterra, e quai cun 6:3. Il final dal campiunadi mundial dal 1954 vala percunter sco tragedia naziunala, suenter che l’Ungaria, sco grond favurit, aveva spers cunter la Germania 2:3. Ulteriurs sports ch’èn da grond’impurtanza èn tranter auter ballamaun, tennis, tennis da maisa, schah e hockey sin glatsch. Dapi il 1986 ha lieu sin il Hungaroring ina cursa da furmla 1. == Dis da festa == [[Datoteca:A_Szent_Korona_elölről_2.jpg|thumb|180px|La curuna da son Steffan]] Sper ils dis da festa ecclesiastics usitads ed il di da la lavur (1 da matg) vegnan festegiadas en l’Ungaria en spezial suandantas trais festas naziunalas: ils 15 da mars (Revoluziun dal mars 1848), ils 20 d’avust (di da son Steffan, festa da la fundaziun dal stadi) ed ils 23 d’october (Sullevaziun dal 1956). Il di da la mamma na vegn betg festivà sco en ils blers pajais la segunda, mabain gia l’emprima dumengia da matg. L’emprima dumengia da zercladur è il di dals pedagogs e l’emna che suonda vegn gratulà a las magistras ed als magisters. Il di dal num vegn festegià en l’Ungaria en famiglia ed ensemen cun amis e collegas. Questa data è savens pli impurtanta ch’il di da naschientscha. In usit spezial è sa mantegnì glindesdi da Pasca: Ils umens squittan parfum sin las dunnas e survegnan persuenter in pitschen regal (in ov cotschen, tschigulatta u in vinars). Quest usit deriva da la veglia tradiziun rurala da springir quel di las giuvnas dunnas cun aua per ch’ellas na ‹sflureschian› betg. == Annotaziuns == <references/> == Litteratura == * Thomas Bauer: ''Wo die Puszta den Himmel berührt. Auf Umwegen durch Ungarn.'' F.A. Herbig Verlag, Minca, 2007, ISBN 978-3-7766-2512-7. * Steven W. Sowards: ''Moderne Geschichte des Balkans. Der Balkan im Zeitalter des Nationalismus.'' BoD 2004, ISBN 3-8334-0977-0. * Matthias Eickhoff: ''Ungarn.'' DuMont Reise-Taschenbuch, Ostfildern 2005, ISBN 3-7701-3149-5. * Janos Hauszmann: ''Ungarn. Vom Mittelalter bis zur Gegenwart.'' Pustet, Regensburg 2004, ISBN 3-7917-1908-4. * Paul Lendvai: ''Die Ungarn. Eine tausendjährige Geschichte''. Goldmann 2001, ISBN 3-442-15122-8. * Paul Lendvai: ''Auf schwarzen Listen.'' Goldmann 2001, ISBN 3-442-15110-4. * Andreas Schmidt-Schweizer: ''Politische Geschichte Ungarns von 1985 bis 2002. Von der liberalisierten Einparteienherrschaft zur Demokratie in der Konsolidierungsphase.'' Minca 2007, ISBN 978-3-486-57886-7. == Colliaziuns == {{Commonscat|Hungary|Ungaria}} * [http://www.magyarorszag.hu/ Portal da la regenza ungaraisa] * [http://www.diplo.de/Ungarn Infurmaziuns generalas davart il pajais] * [https://web.archive.org/web/20090610082839/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/HU.html ''CIA World Factbook''] * [http://vasut.kteam.hu/indexde.html Traffic public en l’Ungaria] * [https://web.archive.org/web/20171028082405/http://amu0036.net/pv/kosi/cgi-bin/hu_county_town.pl Project KOSI] – comitats ed abitadis en l’Ungaria [[Categoria:Stadis da l'Europa]] [[Categoria:Artitgels recumandads (Stadis da l'Europa)]] {{Stadis da l'Europa}} s9njbk232fhu3e8ctwr35n20hi4i1du 0 6793 163387 161831 2022-08-22T16:13:34Z InternetArchiveBot 16747 Rescuing 2 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{Infobox terra |NUM = <font size="+1">'''Bosnia ed Erzegovina'''</font><br /> '''Bosna i Hercegovina'''<br />'''Босна и Херцеговина'''<br /> |MALETG-BANDIERA = Flag of Bosnia and Herzegovina.svg |MALETG-BANDIERA-ROM = ja |ARTITGEL-BANDIERA = |MALETG-VOPNA = Coat of arms of Bosnia and Herzegovina.svg |MALETG-VOPNA-LADEZZA = 100px |ARTITGEL-VOPNA = |PAROLA = |LINGUA-UFFIZIALA = [[bosniac]], [[serb]], [[croat]] |CHAPITALA = [[Sarajevo]] |SEDIA-DA-LA-REGENZA = |FURMA-DA-STADI = |FURMA-DA-REGENZA = |SCHEF-DA-STADI = |SCHEF-DA-REGENZA = [[Denis Zvizdić]] |SURFATSCHA = 51&nbsp;197 |ABITANTS = 3&nbsp;531&nbsp;159 <small>(2013)</small> |SPESSEZZA-DA-LA-POPULAZIUN = 69 |PNB = |PNB-EXTENDI = |PNB/ABITANTS = |HDI = |MUNAIDA = marc convertibel |INDEPENDENZA = 1 da mars 1992 |FUNDAZIUN = |IMNI-NAZIUNAL = |DI-DA-LA-FESTA-NAZIUNALA = |ZONA-D-URARI = |NUMER-DA-L-AUTO = BIH |INTERNET-TLD = .ba |PRESELECZIUN-TELEFON = +387 |REMARTGAS = |MALETG-POSIZIUN = Europe-Bosnia and Herzegovina.svg |MALETG1 = |MALETG2 = |MALETG2-LADEZZA = |MALETG2-DESCRIPZIUN = }} [[Datoteca:Bosanski_Maglić.jpg|thumb|220px|Il Maglić, il pli aut punct dal pajais]] [[Datoteca:Mount_Igman.JPG|thumb|220px|Sarajevo]] '''Bosnia ed Erzegovina''' (bosniac/croat/serb-latin Bosna i Hercegovina [ˌbɔsnaixɛrʦeˈɡoːvina], serb-cirillic Босна и Херцеговина, abreviaziun: BiH / БиХ; er Bosnia-Erzegovina u en furma curta Bosnia) è in stadi [[Federalissem|federal]] da l’[[Europa dal Sidost]]. El sa cumpona geograficamain da la regiun Bosnia en il nord, che cumpiglia radund 80&nbsp;% dal territori statal, e da la regiun Erzegovina pli pitschna en il sid. Politicamain è il stadi federal sutdividì en la [[Republika Srpska]], la [[federaziun Bosnia ed Erzegovina]] ed il district [[Brčko]] sco territori d’administraziun speziala. Il territori statal è situà en l’ost da la [[Mar Adriatica]] sin la [[Peninsla dal Balcan]] e sa chatta quasi cumplettamain en la [[Muntogna Dinarica]]. Stadis vischins èn la [[Croazia]] en il nord e vest, la [[Serbia]] en l’ost ed il [[Montenegro]] en il sidost. Il 2013 dumbrava il pajais ina populaziun da bundant 3,5 milliuns. [[Sarajevo]] è la [[chapitala]] e pli gronda citad dal pajais; ulteriuras grondas citads èn [[Banja Luka]], [[Tuzla]], [[Zenica]], [[Bijeljina]] e [[Mostar]]. == Survista == [[Datoteca:Bosnia_and_Herzegovina_topographic_map.svg|thumb|240px|Carta topografica dal pajais]] En sia furma odierna è il stadi resortì da la [[Cunvegna da Dayton]] dal 1995. Tenor quella furma el il successur legal da la Republica Bosnia ed Erzegovina ch’era vegnida fundada l’entschatta 1992 suenter in referendum; durant la [[Guerra da la Bosnia]] aveva quel furmà il sulet stadi renconuschì internaziunalmain tranter quatter stadis situads sin il territori da la Bosnia Erzegovina. Il Contract da Dayton ha terminà la guerra en il pajais ed ha stgaffì in stadi unitar, però organisà a moda fitg decentrala ([[Federalissem|federalistica]]). Oz sa cumpona la Bosnia ed Erzegovina da las duas entitats [[Federaziun Bosnia ed Erzegovina]] (nua che vivan per gronda part Bosniacs e Croats bosniacs) e da la [[Republika Srpska]] (populada surtut da Serbs bosniacs). Il territori d’administraziun speziala Brčko è vegnì stgaffì posteriuramain or da cumparts dad omaduas entitads ch’appartegnevan avant la guerra a la vischnanca gronda Brčko; oz furma quest territori in condomini dad omaduas entitads, ma cun dretg d’administraziun autonoma. Cun la Bosnia ed Erzegovina cunfineschan ils trais stadis [[Serbia]], [[Montenegro]] e [[Croazia]]. En pli dispona il pajais sper [[Neum]] en furma da l’uschenumnà Corridor da Neum d’in toc da la costa adriatica d’ina lunghezza da 20 kilometers. La Bosnia ed Erzegovina è commembra da las [[Naziuns unidas]], dal [[Cussegl da l'Europa|Cussegl da l’Europa]], da l’[[Organisaziun per la segirezza e la cooperaziun en l'Europa|Organisaziun per la segirezza e la cooperaziun en l’Europa]], en pli dal [[Cussegl da cooperaziun per l’Europa dal Sidost]], da la [[Convenziun da commerzi liber da l’Europa Centrala]] e da l’[[Organisaziun per collavuraziun islamica]] (status d’observatur). Dapi il 2010 è il pajais in candidat d’adesiun uffizial da la [[NATO]] ed ultra da quai furma el in candidat d’adesiun potenzial da l’[[Uniun europeica]]. == Geografia == La Bosnia ed Erzegovina sa chatta en la part occidentala da la Peninsla dal Balcan ed è segnada per gronda part d’ina cuntrada da muntognas mesaunas cuvertas cun guaud. Las pli autas muntognas cuntanschan autezzas da bunamain 2400 meters sur mar. Ina part dal territori muntagnard, surtut en la part occidentala dal pajais ed en l’Erzegovina, è segnada da grip carstic. L’aua da la surfatscha che sa rimna qua n’arriva betg en ils gronds sistems da flums, mabain sfundra per gronda part. En il sid sco er en la Planira da la Sava situada en il nord datti er regiuns pli planivas cun terren agricul. Ed en il sid, sper Neum, sa chatta ultra da quai la costa da l’[[Adria]] d’ina lunghezza da 20 kilometers. === Cunfins === La Bosnia ed Erzegovina ha in cunfin exteriur d’ina lunghezza totala da 1538 kilometers. Da quai cunfineschan 932 km cun la [[Croazia]], la quala circumdescha il pajais en il nord e vest en furma d’in artg, 357 km cun la [[Serbia]] en l’ost e 249 km cun il [[Montenegro]] en il sidost.<ref name=":0">[https://web.archive.org/web/20180315193211/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/bk.html ''The World Factbook''].</ref> Ils 20 kilometers da la costa da l’[[Adria]] sper [[Neum]] cunfineschan tant en l’ost sco er en il vest cun la [[Croazia]] ed interrumpan uschia la costa croata. La citad croata [[Dubrovnik]] sa lascha cuntanscher per terra be cun surpassar duas giadas ils cunfins da la Bosnia-Erzegovina. Pervi da sia posiziun centrala è la Bosnia ed Erzegovina la suletta da las anteriuras sutrepublicas da la [[Jugoslavia]] ch’è circumdada exclusivamain d’autras anteriuras sutrepublicas jugoslavas. === Geomorfologia === Las regiuns las pli autas dal pajais sa chattan en il sidost, al cunfin istoric tranter la Bosnia e l’Erzegovina. La tschima dal Massiv da Maglić, situà en il sidost da Foča al cunfin montenegrin, furma cun 2386 meters il punct il pli aut. Las ulteriuras parts dal pajais èn surtut segnadas da muntognas mesaunas. === Clima === La Bosnia ed Erzegovina è situada en il territori da transiziun tranter il clima mediterran ed il clima continental. Ils envierns pon esser fitg fraids e temperaturas da fin a −20&nbsp;°C na furman nagina raritad. Las stads èn pervi da la posiziun dal pajais per ordinari fitg chaudas e sitgas. === Cuntradas === [[Datoteca:Štrbački_buk_1.jpg|thumb|220px|Cascada Štrbački Buk]] Sa basond sin las zonas climaticas sa lascha il pajais sutdivider en las suandantas trais cuntradas: ;La Planira Pannonica Al cunfin dal nord fa la Bosnia-Erzegovina part da la Planira Pannonica, la quala s’extenda qua en la regiun da la Planira da la Sava. ;La regiun da muntogna dinarica La regiun da muntogna dinarica, er numnada ‹Dinaridas bosniacas›, s’extenda dal sidost dal pajais sur la regiun centrala fin en il nordvest. Questa cuntrada è segnada da numerusas muntognas ch’èn main carsticas, mabain cuvertas cun surfatschas da guaud. En questa cuntrada sa chattan tranter auter citads sco [[Sarajevo]], [[Zenica]] e [[Bihać]]. Questa cuntrada è l’enviern per ordinari fitg chauda cun temperaturas fin 35&nbsp;°C e la stad fraida cun temperaturas fin −15&nbsp;°C e per part grondas navadas. ;La regiun da costa adriatica L’Erzegovina tutga per gronda part tar la regiun da costa adriatica. Questa cuntrada segnada d’influenzas mediterranas consista surtut da carst resp. da muntognas carsticas. En questa cuntrada na datti strusch auas. Il flum Neretva che curra nà da l’Erzegovina dal nord tras [[Mostar]] vers la costa da l’[[Adria]] è il pli grond ed enconuschent flum da questa regiun. === Auas === Ils pli impurtants flums dal pajais èn [[Sava]] e [[Drina]] che cunfineschan la Bosnia-Erzegovina vers nord es ost, sco er la [[Bosna]] che nascha a l’intern dal pajais e sbucca en la Save. Bunamain l’entira surfatscha da la Bosnia tutga tar l’intschess idrografic da la Sava resp. da la Mar Naira, entant ch’ils flums da l’Erzegovina mainan l’aua – per part sut terra – en l’Adria. Las vals dals flums pli gronds da la Bosnia s’extendan quasi exclusivamain en direcziun nord-sid, quai ch’è da muntada en connex cun l’istorgia da colonisaziun e da traffic dal pajais. Tar ils flums pli gronds tutgan Una, Sana, Vrbas e Neretva. Abstrahà da la Sava al cunfin vers la Croazia n’è nagin dals flums da la Bosnia-Erzegovina navigabel. La Bosnia ha be paucs lais natirals. Tar la gronda part dals lais pli gronds sa tracti da lais da fermada. === Utilisaziun dal terren === Be stgars in tschintgavel da la surfatscha dal pajais è adattà per l’agricultura. Questas surfatschas sa chattan surtut per lung da la Save, al curs inferiur da la Neretva ed en ils poljen da l’Erzegovina. == Natira == La natira dal pajais è ritga da spezias e multifara. Tant la flora sco er la fauna profiteschan da la bassa spessezza da la populaziun e da las regiuns nunabitadas. Radund 60&nbsp;% da la Bosnia ed Erzegovina èn cuverts cun guaud; surtut la muntogna è segnada da vasts guauds. Entras il fatg che tscherts territoris èn strusch accessibels, han quels pudì sa mantegnair sco spazi da viver da numerusas spezias d’animals e da plantas fitg raras. === Flora === Bleras spezias da plantas smanatschadas han chattà en l’auta muntogna dal pajais in spazi da viver. En il parc naziunal Sutjeska, situà al flum da medem num, sa chatta il guaud selvadi da Perućica – in dals pli gronds ch’èn anc sa mantegnids en l’Europa. In bun exempel per la flora dal pajais furma la muntogna Bjelašnica. Al pe da quella creschan diversas plantas da feglia sco ruvers, nuschers, chagliastretg e faus. En regiuns pli autas prevalan guauds maschadads cun faus e pigns sco er ginaiver. En la zona superiura creschan diversas spezias d’anemonas e da timian e la flora alpina classica. In’atgnadad furman las dolinas ch’èn sa furmadas tras taunas ch’èn dadas ensemen. Sin las grondas surfatschas da las dolinas domineschan las plantas tipicas d’ina regiun da muntogna pli fraida, entant che creschan a l’ur da quellas plantas ch’èn tipicas per la regiun da la [[Mar Mediterrana]]. Bleras spezias da plantas ch’èn uschiglio mortas ora lunsch enturn han chattà in refugi en la Bosnia ed Erzegovina. Quai vala en spezial per diversas spezias d’orchideas e per intgins represchentants fitg rars dal gener ''Tulipa'', sco per exempel ''Tulipa biflora'' ch’è derasada da la Croazia fin l’Albania u ''Tulipa orphanidea'' ch’è ina raritad che profitescha da la natira intacta. Ultra da quai exista in dumber remartgabel d’endemits, pia da spezias che cumparan be en la Bosnia ed Erzegovina (p.ex. ''Lilium carniolicum'' var. ''bosniacum''). === Fauna === Anguillas pon ins per exempel scuntrar a Hutovo Blato. Hutovo Blato è in parc natiral che cumpiglia blers lais pitschens e palids. Er in grond dumber d’autras spezias d’animals da l’aua vivan qua, surtut differentas spezias da giombers. Da las bleras spezias da serps ch’ins po scuntrar en la Bosnia ed Erzegovina èn duas da tissi, numnadamain la vipra dal corn europeica e la vipra berus. La natra a quatter strivlas è ina da las spezias che n’èn betg da tissi. Sper serps cumpara er in grond dumber d’auters reptils sco per exempel luschards. Dal mund dals utschels fascinant è sa mantegnida ina gronda varietad en las muntognas da la Bosnia. Il pitgalain verd è da chasa en ils guauds da feglia, il pitgalain nair en ils guauds da guglias. Tschess cularin vivan en intginas muntognas sco per exempel la Bjelašnica. Tar ils pli impurtants utschels da preda dal pajais tutgan l’evla da la pizza sco er diversas spezias da falcuns. Il pli grond animal dal pajais è l’urs brin. Da questa spezia periclitada vivan radund 2800 exemplars en la Bosnia-Erzegovina. == Populaziun == [[Datoteca:BiH_Popis_2013_svi.svg|thumb|210px|Repartiziun geografica da las etnias: Bosniacs (verd), Serbs (cotschen), Croats (blau)]] Ils burgais da la Bosnia ed Erzegovina vegnan numnads Bosniacs. Quest term cumpiglia muslims oriunds da la Bosnia sco er Croats e Serbs che vivan en la Bosnia ed Erzegovina. Tuttas trais gruppas tutgan tar ils «trais pievels constituents» dal pajais e disponan uffizialmain dals medems dretgs. L’aspectativa da vita ha cumpiglià tranter il 2010 ed il 2015 76,3 onns (umens 73,7, dunnas 78,8). La quota da fertilitad per dunna ha muntà il 2016 1,28 uffants, quai ch’è ina da las pli bassas en tut il mund. La populaziun è sa sminuida dapi ils onns 1990 pervi da la guerra, pervi da l’emigraziun e pervi da la bassa quota da fertilitad. Per l’onn 2050 vegn fatg quint cun stgars 3 milliuns abitants. La vegliadetgna media da la populaziun fiss lura cun 50 onns ina da las pli autas en tut il mund.<ref>[https://esa.un.org/unpd/wpp/DataQuery/ ''World Population Prospects – Population Division – United Nations''].</ref> Svilup da la populaziun {| class="wikitable" !Onn !Dumber d’abitants |- |1950 |2.661.000 |- |1960 |3.226.000 |- |1970 |3.761.000 |- |1980 |4.180.000 |- |1990 |4.463.000 |- |2000 |3.767.000 |- |2010 |3.722.000 |- |2017 |3.507.000 |} Funtauna: UN.<ref>[https://esa.un.org/unpd/wpp/DataQuery/ ''World Population Prospects''].</ref> === Etnias === Da la dumbraziun dal pievel dal 2013 è resultada ina cumpart da 50,1&nbsp;% Bosniacs muslims, 30,8&nbsp;% Serbs (per gronda part ortodoxs) sco er 15,4&nbsp;% Croats (per gronda part catolics). La populaziun restanta tutga tar ina da las 17 minoritads renconuschidas uffizialmain, sco Roma u Gidieus, ubain n’ha inditgà nagin’appartegnientscha etnica. L’autoatribuziun etnica dals Bosniacs succeda surtut a basa da l’appartegnientscha religiusa e da las differenzas culturalas ch’èn per part colliadas cun quella. Ina separaziun linguistica entaifer ils Bosniacs na datti betg, damai che tut las gruppas discurran dialects parentads dal serbocroat. Dapi las [[Guerras da la Jugoslavia]] designeschan els però per ordinari lur lingua analog a l’appartegnientscha etnica sco bosniac, croat u serb e dovran il standard da la lingua scritta respectiv. L’onn 2017 era 1,1&nbsp;% da la populaziun residenta naschida a l’exteriur. === Linguas === Ils abitants da la Bosnia ed Erzegovina discurran per il pli varietads ijekavas da la gruppa da dialects štokava, ils quals na sa differenzieschan strusch tranter pèr. En furma scritta vegnan, tenor la partiziun uffiziala da la populaziun en ils trais pievels constituents – Bosniacs (muslims), Serbs e Croats – duvradas las trais linguas da standard parentadas stretgamain bosniac, serb e croat. Tut tenor puntg da vista vegnan questas linguas er subsummadas sut la noziun serbocroat. Las trais linguas da standard sa laschan oravant tut differenziar ina da l’autra areguard lur scrittira. Il serb vegn scrit en la Bosnia ed Erzegovina surtut en scrittira cirillica e bler pli darar er en lingua latina, il croat percunter be cun l’alfabet latin. Il bosniac po vegnir scrit en omaduas scrittiras; per ordinari vegn preferì il sistem latin. Dal temp da la Guerra da Bosnia è il diever da la scrittira cirillica vegnì pli e pli en diever tar ils Serbs da la Bosnia, quai che serviva surtut a sa cunfinar da las duas ulteriuras gruppas da la populaziun. Uschia è la scrittira cirillica vegnida duvrada durant in tschert temp en la Republika Srpska a moda pli consequenta che en la Serbia sezza.<ref>Marie-Janine Calic: ''Krieg und Frieden in Bosnien-Hercegovina.'' Suhrkamp Verlag, Francfurt a.M. 1996 (reediziun extendida), p. 94.</ref> Linguisticamain èn las differenzas tranter las trais variantas fitg pitschnas; quellas sa restrenschan ad ina pitschna part dal stgazi da pleds e pertutgan tscherts suns. Uschia cuntegna la lingua da standard bosniaca (tuttina sco la lingua serba) dapli pleds da derivanza osmanica resp. tirca sco per exempel ''akšam'' (saira). Sper ils dialects stocavs èn en diever tar tschertas etnias pli pitschnas, sco per exempel ils Roma, atgnas linguas. === Religiuns === La Bosnia ed Erzegovina è segnada dapi tschientaners da la convivenza da differentas religiuns e confessiuns. La gronda part dals abitants vegnan attribuids formalmain ad ina da las duas grondas cuminanzas religiusas monoteisticas (cristianissem ed islam): muslims (tenor la dumbraziun dal pievel dal 2013 ca. 50,7&nbsp;%, per gronda part bosniacs etnics), cristians ortodoxs (2013 ca. 30,7&nbsp;%, per gronda part Serbs) e cristians catolic-romans (ca. 15,2&nbsp;%, per gronda part Croats). Dapi il temp jugoslav è l’attribuziun però per blers abitants plitost l’expressiun d’in’appartegnientscha ed attaschadadad culturala, istorica e famigliara che d’ina religiusadad per propi. Tenor la dumbraziun dal 2013 èn 0,3&nbsp;% sa declerads sco agnostichers e 0,8&nbsp;% sco ateists. 2,3&nbsp;% da l’entira populaziun dal pajais appartegnan ad autras gruppas sco il protestantissem u n’han fatg nagin’indicaziun. Il 1991 eran anc 42,8&nbsp;% muslims, 30,1&nbsp;% serb-ortodoxs e 17,6&nbsp;% catolics. 5,7&nbsp;% han inditgà d’esser ateists; ils 3,8&nbsp;% restants han appartegnì ad autras crettas u eran senza confessiun. L’onn 2008 vivevan radund 1000 Gidieus en la Bosnia-Erzegovina, radund 900 sefards e 100 aschkenasim. La pli gronda cuminanza è quella da Sarajevo cun radund 700 commembers. Durant la Guerra da la Bosnia eran radund 2000 Gidieus da Sarajevo fugids surtut en l’Israel; ina part dad els ha silsuenter tratg en consideraziun da returnar a Sarajevo. == Sistem da scola e furmaziun == L’obligaziun d’ir a scola dura fin la novavla classa. Silsuenter pon ils giuvenils absolver ina furmaziun professiunala u sa decider per ina furmaziun cuntinuanta da trais u quatter onns al gimnasi u ad ina scola spezialisada. Access a las universitads han, suenter in examen d’admissiun, absolvents d’ina scola secundara ed – a moda limitada – absolvents da scolas professiunalas. Entaifer la federaziun èn ils singuls chantuns e la Republika Srpska responsabels per la politica da furmaziun e da cultura. Quai maina ad in sistem da furmaziun sparpaglià cun plans d’instrucziun per part etnocentrics. En territoris cun ina structura da la populaziun maschadada, vegnan ils scolars savens instruids separadamain tenor las etnias. Universitads existan a [[Sarajevo]], [[Pale]], [[Banja Luka]], [[Mostar]], [[Tuzla]], [[Zenica]] e [[Bihać]]. == Istorgia == === Temp medieval === [[Datoteca:Bruner-Dvorak,_Rudolf_-_Bosna,_modlitba_(ca_1906).jpg|thumb|210px|Muslims bosniacs (fotografia dal 1906)]] Il stadi Bosnia-Erzegovina consista da duas regiuns istoricas, las qualas n’han però nagina relaziun tar la sutdivisiun en entitads odierna: la Bosnia e l’Erzegovina. Il num da la Bosnia deriva dal flum Bosna che nascha datiers da la chapitala Sarajevo. Il num Erzegovina sa lascha deducir dal titel da regent (Herceg = duca, cf. tudestg Herzog) che vegniva duvrà da [[Stjepan Vukčić Kosača]] (Hercegovina = pajais dal duca). En l’antica ha il territori appartegnì ditg a l’Imperi roman (provinza Dalmatia), vers l’onn 600 è quel alura vegnì populà dals Slavs. === Reginavel osmanic === L’onn 1463 han ils Osmans conquistà la Bosnia. Tras l’immigraziun dals Osmans en la Bosnia èn vegnidas construidas bleras moscheas ed igl ha dà conversiuns da la populaziun cristiana a l’islam. Pervi da la pli auta cumpart da populaziun islamica ha la Bosnia perquai giudì in status spezial entaifer l’[[Imperi osmanic]]. L’onn 1527 han ins fundà l’eyalet (provinza) Bosnia, il qual cumpigliava l’entir territori da la Bosnia-Erzegovina odierna, parts da la Croazia e dal Montenegro sco er il sandschak (district) da Novi Pazar; da quai è la finala resultà vers il 1580 il paschalik (provinza) Bosnia. Da rumper e chatschar enavos la pussanza osmanica dueva reussir en rom da la sullevaziun en massa da la populaziun bosniaca il 1876/78. === Monarchia habsburgaisa ed Emprima Guerra mundiala === L’onn 1878, suenter la victoria dals Russ sur ils Osmans, ha il [[Congress da Berlin]] tschentà las provinzas osmanicas Bosnia ed Erzegovina sut l’administraziun da l’[[Austria-Ungaria]]; ultra da quai han ins concedì a la monarchia habsburgaisa il dretg da garnischun en il sandschak da Novi Pazar. L’annexiun formala tras la monarchia dubla dals Habsburgais ha manà il 1908 a la [[Crisa d’annexiun bosnica]]. Ils moviments d’independenza avevan però betg il davos difficultads da sa far valair pervi da la maschaida etnica e religiusa. En connex cun las tendenzas separatisticas stat l’attentat dal student bosniac-serb [[Gavrilo Princip]] sin il successur al tron austriac-ungarais [[Franz Ferdinand]] ils 28 da zercladur 1914 a Sarajevo; quest incident ha provocà la Crisa dal fanadur, la quala ha la finala mess ad ir l’[[Emprima Guerra mundiala]]. Suenter la fin da la guerra è il pajais daventà ina part dal Reginavel dals Serbs, Croats e Slovens (dapi il 1929: Reginavel da la [[Jugoslavia]]). === Reginavel da la Jugoslavia (1918–1941) === Gist suenter l’Emprima Guerra mundiala è la Bosnia-Erzegovina daventada ina part dal Reginavel da la Jugoslavia. A la testa da quest stadi multinaziunal dals Slavs dal sid steva [[Petar I]] (Petar Karađorđević), oriund da la Serbia. A partir da la mesadad dals onns 1920 èn creschidas entaifer il stadi las tensiuns politicas: surtut ils Slovens e Croats bramavan suenter in’atgna independenza politica, entant che Belgrad vuleva in stadi cumplessiv sut domini serb. En la Bosnia ed Erzegovina è questa discordia sa mussada tranter muslims bosniacs, Croats e Serbs. Il stadi vegniva manà a moda centralistica; tutta autonomia per etnias betg serbas e religiuns betg cristianas vegniva supprimida da l’entschatta ennà. Las tensiuns etnicas e confessiunalas resp. religiusas èn sa mantegnidas e plitost anc sa pegiuradas. Il politicher da la Bosnia ch’aveva da quel temp la pli gronda influenza è stà il president da l’organisaziun muslima da la Jugoslavia, [[Mehmed Spaho]] (1883–1939). Il 1939 hai dà ina cunvegna tranter represchentants serbs e croats che preveseva d’endrizzar ina zona d’autonomia croata cun integrar parts da la Bosnia ed Erzegovina. La primavaira 1941, durant la [[Segunda Guerra mundiala]], è il pajais vegnì occupà da truppas dal Reich tudestg e da l’[[Italia]]. La Bosnia-Erzegovina è daventada ina part dal stadi vasal faschistic cun num Stadi independent Croazia. Sut [[Josip Broz Tito]] han ils partisans jugoslavs fatg cun success resistenza cunter ils occupants e lur alliads. Quai dueva culminar en las Cunvegnas dad AVNOJ dals 29 da november 1943 a Jajce, las qualas han mess il crap da fundament per ina nova federaziun da pajais dals Slavs dal sid sut l’egida da la Partida communistica da la Jugoslavia. === Jugoslavia === Suenter la Segunda Guerra mundiala è sa furmà cun la fundaziun da la Republica federativa socialistica Jugoslavia in stadi federal cun las sis republicas participantas [[Slovenia]], [[Croazia]], Bosnia ed Erzegovina, [[Montenegro]], [[Macedonia]] e [[Serbia]] cun las provinzas autonomas [[Cosovo]] e [[Vojvodina]]. Areguard la surfatscha era la Republica socialistica Bosnia ed Erzegovina la terz gronda; economicamain sa chattava quella però betg be davos la Serbia, mabain er davos la Slovenia e Croazia cun lur infrastructura turistica, entant che la Bosnia ed Erzegovina s’orientava pli ferm vers l’agricultura ed industria. === Independenza e Guerra da Bosnia === [[Datoteca:Hrastova_glava_Mine_01.jpg|thumb|200px|Tavla survart Sarajevo ch’avertescha da minas]] Suenter la crudada da la ‹tenda da fier› en l’Europa a l’entschatta dals onns 1990, è er ì a fin il temp dal [[communissem]] en la [[Jugoslavia]]. La [[Slovenia]] e la [[Croazia]] han declerà il 1991 lur independenza, uschia che la Jugoslavia sa cumponiva be pli da las sutrepublicas [[Serbia]], [[Montenegro]], [[Macedonia]] e Bosnia-Erzegovina. Ils 29 da favrer/1 da mars 1992 ha la Bosnia ed Erzegovina votà a chaschun d’in referendum cun 99,4&nbsp;% da las vuschs a favur da la suveranitad statala (participaziun a la votaziun: 63&nbsp;%).<ref>Jürgen Elvert (ed.): ''Der Balkan.'' Steiner Verlag, Stuttgart 1997, ISBN 3-515-07016-8, p.&nbsp;256.</ref> La populaziun serba aveva però boicottà quasi dal tuttafatg la votaziun. Uschia ha il pajais declerà ils 2 da mars 1992 da sortir dal stadi federal Jugoslavia ed ha pronunzià si’independenza statala sut il num uffizial Republica Bosnia ed Erzegovina (Republika Bosna i Hercegovina) en ils cunfins da la republica parziala da fin qua. La renconuschientscha internaziunala ha gì lieu ils 17 d’avrigl 1992, ma ils represchentants serbs n’han betg acceptà l’independenza ed han fundà en ils territoris che stevan sut lur controlla la Republica serba Bosnia ed Erzegovina (Srpska republika Bosna i Hercegovina). La [[Guerra da la Bosnia]] ch’è prorutta sinaquai ha durà bundant trais onns e chaschunà dapli che 100&nbsp;000 unfrendas. Fin oz exista en parts dal pajais, surtut en guauds e regiuns muntagnardas, il privel d’explosiuns da minas. === Suenterguerra === La fin da la Guerra da la Bosnia ha pudì vegnir cuntanschida cun il contract ch’è vegnì parafà il 1995 a Dayton (USA) e suttascrit ils 14 da december dal medem onn a Paris. Quel ha stgaffì il stadi Bosnia ed Erzegovina, organisà a moda federala, che sa cumpona da las duas entitats Bosnia-Erzegovina e Republika Srpska. La situaziun a l’intern dal pajais è però stada segnada vinavant da las consequenzas da la guerra e da las tensiuns cuntinuantas tranter las trais etnias. En il fratemp na sa tracti bain betg pli da conflicts violents, mabain plitost da la dumonda politica en tge direcziun ch’il stadi duaja sa sviluppar. Surtut politichers bosniacs (muslims) vulan puspè centralisar il stadi e manar quel a mesa vista en l’[[Uniun europeica]]; represchentants croats sa stentan per in nov dretg d’eleger e vulan per part stgaffir ina terza entitat croata; e la Republika Srpska pretenda ch’il stadi vegnia decentralisà anc pli fitg u vul schizunt sa separar dal tuttafatg dal stadi Bosnia ed Erzegovina. Tut ils trais models n’han fin uss chattà nagina maioritad politica en il stadi. == Politica == === Sistem politic === Il sistem politic da la Bosnia ed Erzegovina vegn savens designà da scienziads e schurnalists sco «il pli cumplitgà sistem guvernamental en tut il mund». Il stadi cumplessiv, las entitats ed ils 10 chantuns disponan tuts d’atgnas structuras legislativas ed executivas. Supplementarmain suttastat il pajais ad in mandat internaziunal. Er la cuntrada da partidas è segnada da gronda sparpagliaziun. Entant che las partidas che furman la regenza èn relativamain survesaivlas, sa chattan bleras partidas da differenta orientaziun politica en l’opposiziun. En l’index da democrazia dal 2016 sa chatta la Bosnia ed Erzegovina sin plaz 101 da 167 pajais e furma uschia in ‹reschim ibrid› cun elements democratics ed autoritars. === Situaziun dals dretgs umans === Per part vegnan crititgadas discriminaziuns tar l’occupaziun da plazzas. Ultra da quai hai dà ils ultims onns diversas giadas smanatschas envers defensurs dals dretgs umans e schurnalists critics u è vegnida violada la libertad da pressa. == Militar == Fin la fin dal 2005 sa chattava la politica da defensiun a nivel da las duas entitats. Dapi il 2006 èn las forzas armadas suttamessas directamain al president dal stadi ed al ministeri da defensiun ch’è vegnì stgaffì a nivel statal. L’armada consista da fin a 10&nbsp;000 schuldads da professiun activs e d’ina ‹reserva activa› da ca. 5000 schuldads. Sper las structuras operativas communablas existan mintgamai in regiment bosniac, serb e croat che cuntinueschan cun las tradiziuns da las forzas armadas parzialas. == Administraziun == === Sutdivisiun statala === [[Datoteca:Bosnia_and_Herzegovina_Political.png|thumb|200px|Sutdivisiun politica da la Bosnia ed Erzegovina: Federaziun BiH (blau) cun ils chantuns (diff. nianzas), Republika Srpska (cotschen), district Brčko (mellen)]] La sutdivisiun politica dal pajais è cumplexa. Dapi il Contract da Dayton consista la Bosnia ed Erzegovina da duas entitats: la Federaziun Bosnia ed Erzegovina (Federacija Bosne i Hercegovine) cun bundant 2&nbsp;370&nbsp;000 abitants (62,55&nbsp;%) e la Republica Srpska cun 1&nbsp;327&nbsp;000 abitants (35&nbsp;%). Omaduas entitats disponan mintgamai d’in’atgna executiva e legislativa. Il district Brčko cun la citad da medem num situada en la Bosnia dal Nord cun 93&nbsp;028 abitants (2,45&nbsp;%) suttastat sco condomini dad omaduas entitats directamain al stadi cumplessiv. La Federaziun Bosnia ed Erzegovina sa cumpona da diesch chantuns che disponan d’agens champs da cumpetenza. Per motivs statistics è er la Republika Srpska sutdividida en regiuns, ma quellas n’han naginas cumpetenzas administrativas. Il nivel d’administraziun local furman las 142 vischnancas (općine resp. opštine). === Chantuns da la federaziun Bosnia-Erzegovina === {| class="wikitable" |Nr. |Num |Surfatscha<ref>[https://web.archive.org/web/20080908103028/http://www.fzs.ba/Podaci/Federacijaubrojkama2008.pdf ''Federacija Bosne i Hercegovine. Federalni zavod za statistiku: Federacija Bosne i Hercegovine u brojkama''], Sarajevo 2008 (PDF; 278&nbsp;kB), p.&nbsp;11.</ref> |Dumber d’abitants<ref>Tenor la dumbraziun dal pievel dal 2013.</ref> |Spessezza |Chapitala |- | style="background:#00B8F6" | 1. | Chantun Una-Sana (Unsko-sanski kanton) | {{0|0}}4.125,0 | {{0|0.}}273.261 | {{0|0}}66,2 | Bihać |- | style="background:#127B7F" | 2. | Chantun Posavina (Posavski kanton/Posavska županija) | {{0|0.0}}324,6 | {{0|0.0}}43.453 | 133,9 | Orašje |- |style="background:#719CFA" | 3. | Chantun Tuzla (Tuzlanski kanton) | {{0|0}}2.649 | {{0|0.}}445.028 | 168 | Tuzla |- |style="background:#00BBF0" | 4. | Chantun Zenica-Doboj (Zeničko-dobojski kanton) | {{0|0}}3.343,3 | {{0|0.}}364.433 | 109 | Zenica |- | style="background:#70A3FC" | 5. | Chantun Podrinje Bosniaca (Bosansko-podrinjski kanton) | {{0|0.0}}504,6 | {{0|0.0}}23.734 | {{0|0}}47 | Goražde |- | style="background:#76B1FF" | 6. | Chantun Bosnia Centrala (Srednjobosanski kanton/Srednjobosanska županija) | {{0|0}}3.189,0 | {{0|0.}}254.686 | {{0|0}}79,9 | Travnik |- | style="background:#03B7EC" | 7. | Chantun Erzegovina-Neretva (Hercegovačko-neretvanski kanton/Hercegovačko-neretvanska županija) | {{0|0}}4.401,0 | {{0|0.}}222.007 | {{0|0}}50,4 | Mostar |- | style="background:#6CA0F4" | 8. | Chantun Erzegovina dal Vest (Zapadno-hercegovački kanton / Zapadno-hercegovačka županija) | {{0|0}}1.362,2 | {{0|0.0}}94.898 | {{0|0}}69,7 | Široki Brijeg |- |style="background:#008BB4" | 9. | Chantun Sarajevo (Sarajevski kanton) | {{0|0}}1.276,9 | {{0|0.}}413.593 | 323,9 | Sarajevo |- | style="background:#008AB4" | 10. | Chantun 10 (Hercegbosanska županija/Livanjski kanton/Zapadnobosanski kanton) | {{0|0}}4.934,9 | {{0|0.0}}84.127 | {{0|0}}17 | Livno |- | | Total | 26.110,5 | 2.219.220 | {{0|0}}85 | |} Al nivel statal surordinà eran l’emprim attribuids be la politica da l’exteriur, la politica monetara sco er la politica d’economia da l’exteriur. En il decurs dals onns èn las cumpetenzas dal stadi central vegnidas cumplettadas successivamain (defensiun, duana e taglias directas, persecuziun da crims da guerra e cumbat cunter la criminalitad). Sper las regenzas ed ils parlaments da las duas entitats exista ina regenza communabla ed in parlament communabel per il stadi cumplessiv. Las trais etnias pon tschentar mintgina in represchentant en il presidi statal che sa cumpona da trais persunas. Il presidi da quest gremi mida mintga otg mais. Il fatg che be represchentants dals trais pievels constituents pon candidar per il presidi statal ha il Tribunal europeic dals dretgs umans valita sco cuntravenziun cunter il scumond da discriminaziun ed il dretg sin elecziuns libras. Facticamain vegn ina part da la pussanza statala però exequida vinavant tras l’aut represchentant da la communitad internaziunala; quai vegn giustifitgà cun il fatg ch’i regia en consequenza da la guerra anc adina ina gronda disfidanza tranter ils responsabels da las etnias, quai che blocheschia il svilup prosperaivel dal stadi. Medemamain èn anc adina staziunads en rom da l’operaziun EUFOR radund 1000 schuldads da l’exteriur en la Bosnia ed Erzegovina. === Citads === Vastas parts dal pajais èn be pauc populadas. Ina gronda part da la populaziun viva en la regiun da Sarajevo sco er en las valladas che vegnan percurrids dals flums pli gronds, surtut da la Bosna. Las pli grondas citads en la Bosnia ed Erzegovina èn (incl. aglomeraziun, situaziun dal 2013): [[Sarajevo]] (291&nbsp;422), [[Banja Luka]] (150&nbsp;997), [[Tuzla]] (120&nbsp;441), [[Zenica]] (115&nbsp;134), [[Bijeljina]] (114&nbsp;663) e [[Mostar]] (113&nbsp;169). == Economia == === Svilup general === Entaifer l’anteriura Jugoslavia tutgava la Bosnia ed Erzegovina tar las regiuns economicamain plitost flaivlas. Suenter la fin da la Guerra da la Bosnia ha l’emprim gì lieu ina creschientscha economica cuntinuanta. Ina politica monetara rigida, la quala cumpiglia in curs da stgomi fix tranter il marc convertibel e l’[[euro]], ha contribuì a stabilisar la valuta. Il sistem bancar è vegnì refurmà; quel vegn però controllà per 85&nbsp;% tras bancas da l’exteriur. La quota da dischoccupaziun uffiziala munta a 28,2&nbsp;%; questa quota vegn però reducida tras in grond sectur economic grisch. L’introducziun da la taglia sin la plivalur l’onn 2006 ha augmentà las entradas statalas. Ils exports èn anc pauc diversifitgads; minerals e laina cumpiglian 50&nbsp;% da tut ils exports. Il grond deficit da la bilantscha da las prestaziuns e transacziuns ha pudì vegnir equilibrà fin qua tras prestaziuns da transfer da Bosniacs che vivan a l’exteriur. Il partenari da commerzi principal da la Bosnia ed Erzegovina furma l’[[Uniun europeica]] cun ina cumpart da radund 50&nbsp;%. Ils pli gronds investiders da l’exteriur èn, tenor lur pajais d’origin, l’[[Austria]] e la [[Slovenia]]. Sco problematic per il svilup economic vegn considerà il sectur public ch’è grond ed ineffizient, impediments birocratics per interpresas ed il martgà da lavur ch’è fitg fragmentà e resplenda la separaziun etnica dal pajais. En il Global Competitiveness Index figurescha la Bosnia ed Erzegovina sin plaz 103 da 137 (situaziun 2017–2018). En l’index per la libertad economica sin plaz 92 da 180 pajais (situaziun dal 2017). Tenor Transparency International sa chattava la Bosnia ed Erzegovina il 2010 sin l’index da la percepziun da la corrupziun en l’ultim quartal dals pajais europeics ed en tut il mund sin plaz 91. La valur da 3,2 da 10 puncts pussaivels inditgescha che la corrupziun è derasada vastamain. === Valuta === Il marc convertibel è dapi il 1998 il med da pajament uffizial en l’entira Bosnia ed Erzegovina. Quel è lià a l’euro en ina valur fixa da 1,95583:1 e correspunda uschia a la valur da l’anteriur marc tudestg. Tenor la lescha ston tut ils quints a l’intern dal pajais vegnir preschentads en il marc convertibel. Malgrà quai vegn er acceptà quasi dapertut l’euro sco er tut tenor regiun la kuna croata u il dinar serb, cumbain che quai na vegn betg vis gugent da vart uffiziala. === Bilantscha dal stadi === Il budget statal ha cumpiglià il 2016 expensas en la valur da radund 7,975 milliardas dollars ed entradas da 7,681 milliardas dollars. Da quai resulta in deficit en l’autezza da 1,7&nbsp;% dal product naziunal brut. Ils debits dal stadi han muntà il medem onn tenor stimaziun dal [[Fond monetar internaziunal]] 44,3&nbsp;% dal product naziunal brut. Da las expensas statalas vegnan impundids (en % dal product naziunal brut) 10,9&nbsp;% per la sanadad (2009) ed 1,4&nbsp;% per il militar (stimaziun per il 2011). Per la furmaziun n’èn avant maun naginas indicaziuns.<ref name="CIA">[https://web.archive.org/web/20180315193211/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/bk.html ''The World Factbook''].</ref> == Turissem == [[Datoteca:Stari Most22.jpg|thumb|210px|Punt veglia da Mostar (erigida il 1566, destruida il 1993, reconstruida il 2002–2004)]] Pervi da la guerra ha er il turissem pudì sa sviluppar be plaun. Dapi intgins onns vegnan però adina dapli turists en il pajais, surtut a Mostar e Sarajevo. Impurtantas destinaziuns èn la punt da Mostar e la punt da Višegrad (omaduas Patrimoni cultural mundial da l’[[UNESCO]]); Jaice cun il chastè, la cascada d’in’autezza da 17 meters ed ils Lais da Pliva; il lieu da pelegrinadi Međugorje; il parc naziunal Kozara cun il monument per las unfrendas da la Battaglia da Kozara en la Segunda Guerra mundiala. Sco monuments natirals èn en pli da numnar la funtauna Buna, ina da las pli fermas e pli grondas funtaunas en tut l’Europa; las cascadas da Kravica che stattan sut protecziun da la natira; las piramidas da la Bosnia, muntognas en furma da piramida; il parc naziunal Sutjeska cun in dals ultims guauds selvadis en tut l’Europa, il pli aut piz dal pajais (Maglić), la cascada da 75 meters Skakavac e la chavorgia da la Sutjeska; Hutovo Blato, il pli grond reservat da la natira per utschels da palì en l’Europa. Ulteriura menziun meritan il chastè e las fortezzas da Počitelj, il chastè medieval da Travnik, las fortificaziuns e l’amfiteater da Banja Luka, numerus craps-fossa medievals (Stećci, surtut en l’Erzegovina), sco er il monument a Potočari che regorda a las unfrendas da la [[Mazzacra da Srebrenica]]. Plinavant il lieu da costa adriatic Neum cun la pli auta temperatura media dal pajais, ils lais Blidinjsko jezero, Prokoško jezero e Šatorsko jezero e las purschidas da rafting sin ils flums Neretva, Una e Drina. === Sarajevo === A [[Sarajevo]] ed en il conturn da la citad sa chattan numerusas attracziuns turisticas. La Punt latina ha furmà il punct da partenza da l’[[Emprima Guerra mundiala]], damai ch’ha gì lieu qua l’attentat sin [[Franz Ferdinand]] da l’[[Austria]] e sia dunna. Ils dus sgrattatschiels Bosmal City Center (118&nbsp;m) ed Avaz Twist Tower (142&nbsp;m) èn vegnids erigids il 2001 resp. 2009 e furman actualmain ils pli auts edifizis sin l’entira peninsla dal Balcan. Alura la citad veglia Baščaršija, ch’è sa mantegnida cumplettamain, cun il bigl d’aua tirc Sebilj e la Vijećnica, la veglia chasa-cumin da la citad. En pli datti en la citad numerusas moscheas (t.a. Moschea da Gazi Husrev-beg, la pli gronda moschea dal pajais) e baselgias istoricas. En proxima vischinanza sa chattan ultra da quai ils territoris da sport d’enviern Bjelašnica e Jahorina, nua ch’han gia gì lieu ils gieus olimpics d’enviern 1984. A l’assedi da la citad durant la Guerra da la Bosnia regordan il Sarajevski ratni tunel (Tunnel da Sarajevo), il Historijski muzej Bosne i Hercegovine (Museum istoric da la Bosnia ed Erzegovina), las ‹Rosas da Sarajevo› e las destrucziuns e foras d’entrada da projectils ch’ins chatta anc numerusamain vi d’edifizis, surtut a l’ur da la citad. La citad porscha ultra da quai anc ulteriurs museums che sa deditgeschan a l’istorgia da la citad e da l’entir pajais. Tranter quels tutgan il Museum naziunal ed il Museum da Sarajevo. == Infrastructura == === Sectur d’energia === Sco sin blers auters secturs disponan las duas entitads er en la politica d’energia d’ina vasta concurrenza. Uschia existan dus ministeris d’energia che relaschan mintgamai differentas leschas ed ordinaziuns. L’energia electrica vegn surtut producida tras ovras d’energia da charvun ed ovras idraulicas. Da las reservas da charvun dal pajais èn fin uss vegnidas explotadas be radund 35&nbsp;%. Il 2007 vegnivan 9,4&nbsp;% da la producziun cuverts tras energias regenerablas. Radund 50&nbsp;% da l’entira surfatscha dal pajais èn cuverts cun guaud, quai che renviescha al grond potenzial da biomassa avant maun. En regiuns senza rait da chalur a distanza vegnan duvrads fin a 60&nbsp;% da l’energia en furma da lain e cotgla. === Traffic === ==== Vias ==== L’entira rait da vias cumpigliava il 2010 22&nbsp;926 kilometers, dals quals 19&nbsp;426 eran asfaltads. Il 2001 han ins cumenzà a construir davent da l’[[Adria]] en direcziun [[Budapest]] l’emprima da tschintg autostradas ch’èn planisadas. Differenzas politicas tranter las duas entitads retardeschan però adina puspè singuls pass da planisaziun e da realisaziun. ==== Viafier ==== En la Bosnia-Erzegovina existan duas societads da viafier: per l’ina la societad da la federaziun Bosnia ed Erzegovina, per l’autra quella da la Republika Srpska. Sper divers trajects laterals sa splega il traffic da viafier surtut sin duas axas da viafier principalas: per l’ina quella che maina en direcziun nord-sid da Strizivojna-Vrpolje a la lingia da viafier Zagreb-Belgrad sur Šamac, Doboj, Zenica, Sarajevo e Mostar en la citad da port croata Ploče; per l’autra il traject ost-vest che maina da Sisak Novi Grad e Banja Luka a Doboj. ==== Aviatica ==== Igl existan quatter plazzas d’aviaziun internaziunalas, numnadamain a Sarajevo, Mostar, Banja Luka e Tuzla. ==== Navigaziun ==== Il port da Neum furma il sulet access da la Bosnia ed Erzegovina a la Mar Mediterrana. == Cultura == [[Datoteca:Bosanskilonac.jpg|thumb|180px|Lonac – plat unì bosniac]] === Litteratura === In omagi litterar a sia patria furma surtut l’ovra dal purtader dal Premi Nobel da litteratura [[Ivo Andrić]]. Si’ovra principala ‹La punt sur la Drina› è cumparida il 1945. === Musica === In stil da musica tradiziunal è la sevdalinka – musica populara bosniaca cun fermas influenzas osmanicas. Ultra da quai è la musica populara segnada da la musica dals Sinti e Roma e d’autras gruppas etnicas. In enconuschent represchentant da la sevdalinka è stà [[Safet Isović]]. Entant che quest stil da musica è surtut popular tar la populaziun pli veglia, è s’etablì tar la generaziun giuvna l’uschenumnada narodna muzika, in stil che maschaida musica populara tradiziunala cun pop e per part cun tecno. Quest stil è en general sa sviluppà dapi ils onns 1980 al pli popular en ils pajais da lingua serbocroata. Musicists da la Bosnia-Erzegovina ch’èn enconuschents en l’entir stadi u sur ils cunfins da quel or èn sper [[Goran Bregović]] e si’anteriura band [[Bijelo dugme]], ils chantadurs [[Zdravko Čolić]], [[Lepa Brena]] e [[Dino Merlin]] sco er ils rappers [[Edo Maajka]] e [[Frenkie]]. Las gruppas da rock e pop [[Zabranjeno Pušenje]], [[Plavi orkestar]], [[Indexi]], [[Crvena jabuka]] e [[Hari Mata Hari]] sco er la band da heavy metal [[Divlje Jagode]] tutgavan sper Bijelo dugme tar las pli enconuschentas e popularas en tut la [[Jugoslavia]]. Il center musical da questa musica bosniaca moderna furmava Sarajevo. === Film === Dapi la fin da la guerra han intgins films bosniacs cuntanschì renum internaziunal. Il film ‹Ničija Zemlja› (‹Niemandsland›) da [[Danis Tanović]] da l’onn 2001 ha gudagnà in Golden Globe Award ed in Oscar, il film ‹Grbavica› è vegnì premià il 2006 a la Berlinale. Ultra da quai ha la critica ludà il film ‹Welcome to Sarajevo› cun [[Woody Harrelson]] che tracta la bloccada da Sarajevo a l’entschatta dals onns 1990. A chaschun da la Berlinale 2016 è vegnì premià il film ‹Smrt u Sarajevu› da [[Danis Tanović]]. Er il reschissur [[Emir Kusturica]] (‹Crna mačka, beli mačor, tud. ‹Schwarze Katze, weißer Kater›; ‹Život je čudo, tud. ‹Das Leben ist ein Wunder›) è oriund da Sarajevo. Il Sarajevo Film Festival è mintg’onn l’avust in punct culminant en la vita culturala ed attira adina dapli visitaders er da l’exteriur. === Medias === Las trais pli impurtantas gasettas dal di en la Bosnia ed Erzegovina èn ‹Dnevni avaz› ed ‹Oslobođenje›, che cumparan omaduas a Sarajevo en lingua bosniaca, sco er ‹Nezavisne novine› che cumpara a Banja Luka en lingua serba e scrittira latina. Ultra da quai existan diversas gasettas emnilas politicas ‹Slobodna Bosna› u ‹Dani›. La Bosnia ed Erzegovina enconuscha in sistem d’emetturs da dretg public da dus stgalims: Sper l’emettur da radio e da televisiun naziunal (BH Radio 1 e BHTV 1) disponan mintgamai er las duas entitats e la Republika Srpska d’agens emetturs. Daspera existan intgins emetturs privats ch’ins po recepir en tut il pajais. Fitg popular è ultra da quai la televisiun via cabel che cumpiglia er ils emetturs dals stadis vischins. En la rangaziun da la libertad da pressa, che vegn edida da Reporters senza cunfins, sa chatta la Bosnia ed Erzegovina sin plaz 65 (situaziun dal 2017). === Sport === Ils sports ils pli populars èn ballape e ballabasket. En quests sports èn reussidas al pajais diversas participaziuns a campiunadis europeics resp. mundials. A Sarajevo han plinavant gì lieu il 1984 ils gieus olimpics d’enviern. === Cuschina === La cuschina dal pajais è influenzada fermamain da la cuschina tirca. Enconuschentas bavrondas èn il café tirc che vegn preparà en chantas da café spezialas ed il šlivovic, in vinars da palogas. Enconuschentas spezialitads èn bosanski lonac, ćevapi, lokum (‹mel tirc›), pita (pide) en tuttas variaziuns da legums. Daspera datti sogan dolma, somun, japrak, baklava, halva, burek, sarma e bler auter. === Dis da festa === Sper ils dis da festa religius sco Nadal e Pasca (tar ils Croats e Serbs) e las festas islamicas Ramazanski Bajram (a la fin dal Ramadan) e Kurban Bajram (dal temp dal pelegrinadi a Mecca), valan en Bosnia-Erzegovina ils suandants dis da festa: * Bumaun (Nova Godina): Il 1 e 2 da schaner èn dis da festa en l’entir pajais, ils 13 da schaner vegn ultra da quai festegià il Bumaun serb tenor il chalender giulian. * Di da la lavur (Prvi maj): Ils 1 e 2 da matg han lieu grondas festivitads publicas. En la federaziun vegnan ultra da quai tegnids ils suandants dis da festa: * Di da l’independenza (Dan nezavisnosti): 1 da mars – en regurdientscha a la finiziun dal referendum davart l’independenza ils 29 da favrer/1 da mars 1992 * Di da festa naziunal (Dan državnosti): ils 25 da november – en regurdientscha a la proclamaziun da la Republica populara Bosnia ed Erzegovina a Mrkonjić Grad ils 25 da november 1943 En la Republika Srpska na vegnan il prim da mars ed ils 25 da november betg festegiads, persuenter ils 9 da schaner sco di da la republica ed ils 21 da november sco di da la Cunvegna da Dayton. == Annotaziuns == <references/> == Litteratura == * Sanda Cudic: ''Multikulturalität und Multikulturalismus in Bosnien-Herzegowina: eine Fallstudie zu Herausbildung, Bedeutung und Regulierung kollektiver Identität in Bosnien-Herzegowina'' (= ''Europäische Hochschulschriften'', retscha 31, ''Politik'', tom 438). Lang, Francfurt a.M. e.a. 2001, ISBN 3-631-38184-0. * Friedrich Jäger: ''Bosniaken, Kroaten, Serben: ein Leitfaden ihrer Geschichte'', Lang, Francfurt a.M. e.a. 2001, ISBN 3-631-37503-4. * Erich Rathfelder: ''Schnittpunkt Sarajevo. Bosnien und Herzegowina zehn Jahre nach Dayton: Muslime, Orthodoxe, Katholiken und Juden bauen einen gemeinsamen Staat''. Schiler, Berlin 2006. ISBN 3-89930-108-0. * Franz Schaffer (ed.): ''Slowenien, Kroatien, Bosnien-Herzegowina: neue Staaten am Rande Mitteleuropas; Ergebnisse eines Seminartages an der Universität Augsburg im Mai 1996'', ''Angewandte Sozialgeographie'', nr. 37, Augsburg 1997, ISBN 3-923273-37-1. * Ernst Klaus Schmidt: ''Bosnien-Herzegowina: eine politisch-wirtschaftsgeographische Analyse der Entwicklungsmöglichkeiten''. Tübingen 2009. * Steven W. Sowards: ''Moderne Geschichte des Balkans. Der Balkan im Zeitalter des Nationalismus.'' Seuzach 2004, ISBN 3-8334-0977-0. * Dominik Tolksdorf: ''Die EU und Bosnien-Herzegowina. Außenpolitik auf der Suche nach Kohärenz'' (= ''Münchner Beiträge zur europäischen Einigung'', tom 23), Nomos, Baden-Baden 2012, ISBN 978-3-8329-7408-4. == Colliaziuns == {{Commonscat|Bosnia and Herzegovina|Bosnia ed Erzegovina}} * [http://www.predsjednistvobih.ba/default.aspx?pageIndex=1&langTag=en-US Preschientscha online dal president dal stadi] * [http://www.vijeceministara.gov.ba/Default.aspx?pageIndex=1&langTag=en-US Preschientscha online da la regenza] * [https://web.archive.org/web/20100802162526/http://www.bhtourism.ba/ger/default.wbsp Pagina da l’uffizi da turissem] * [https://www.auswaertiges-amt.de/de/aussenpolitik/laender/bosnienundherzegowina-node/bosnienundherzegowina/207680 Infurmaziuns davart il pajais] {{Countries of Europe}} [[Categoria:Bosnia ed Erzegovina| ]] [[Categoria:Stadis da l'Europa]] [[Categoria:Artitgels recumandads (Stadis da l'Europa)]] hmo7gyg8jbx5gbrzf8lmfr632nxhzoh 0 6895 163407 160579 2022-08-22T18:27:14Z InternetArchiveBot 16747 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{Infobox terra |NUM = <font size="+1">'''Republica da Malta'''</font><br /> '''Repubblika ta’ Malta'''<font size="-1"> (maltais)</font><br />'''Republic of Malta'''<font size="-1"> (englais)</font><br /> |MALETG-BANDIERA = Flag of Malta.svg |MALETG-BANDIERA-LADEZZA = 150px |MALETG-BANDIERA-ROM = gea |ARTITGEL-BANDIERA = |MALETG-VOPNA = Coat of arms of Malta.svg |MALETG-VOPNA-LADEZZA = 100px |ARTITGEL-VOPNA = |LINGUA-UFFIZIALA = maltais, englais |CHAPITALA = [[Valletta]] |FURMA-DA-STADI = republica parlamentara |FURMA-DA-REGENZA = |SCHEF-DA-STADI = scheffa da stadi [[George Vella]] |SCHEF-DA-REGENZA = primminister [[Robert Abela]] |SURFATSCHA = 316 |ABITANTS = 433&nbsp;300 (schaner 2015)<ref name="EurostatBev">[http://epp.eurostat.ec.europa.eu/tgm/table.do?tab=table&language=de&pcode=tps00001&tableSelection=1&footnotes=yes&labeling=labels&plugin=1 Eurostat, consultà ils 15 da mars 2015.]</ref> |SPESSEZZA-DA-LA-POPULAZIUN = 1371 |MUNAIDA = [[euro]] (EUR) |IMNI-NAZIUNAL = ''[[L-Innu Malti]]'' |DI-DA-LA-FESTA-NAZIUNALA = |FUNDAZIUN = 21 da settember 1964 (independenza dal Reginavel Unì) |ZONA-D-URARI = UTC+1 MEZ<br />UTC+2 MESZ (mars fin october) |NUMER-DA-L-AUTO = M |INTERNET-TLD = .mz |PRESELECZIUN-TELEFON = +356 |MALETG-POSIZIUN = EU-Malta.svg }} La '''Republica da Malta''' (maltais ''Repubblika ta’ Malta'') è in stadi insular da l’[[Europa dal Sid]] situà en la [[Mar Mediterrana]]. L’archipel maltais sa reparta sin las trais inslas abitadas [[Malta]] (inclus Manoel Island, ca. 246&nbsp;km²), [[Gozo]] (maltais ''Għawdex'', ca. 67&nbsp;km²) e [[Comino]] (''Kemmuna'', ca. 3&nbsp;km²) sco er sin las inslettas nunabitadas Cominotto (''Kemmunett''), Filfla, St. Paul’s Islands e Fungus Rock. L’insla principala Malta è partida en duas regiuns che cumpiglian en tut tschintg districts; Gozo e Comino furman la terza regiun ed il sisavel district. Il num Malta va enavos sin il term punic ''malet'' che designescha in lieu da refugi. Ils Grecs numnavan l’insla Melite (''Μελίτη''), tar ils Romans aveva ella num Melita. Malta è stà radund 150 onns ina colonia britannica ed è daventà in stadi independent ils 21 da settember 1964. Dapi il prim da matg 2004 fa il pajais part da l’Uniun europeica e furma là il stadi commember il pli pitschen. Il prim da schaner 2008 è vegnì introducì a Malta l’euro. == Geografia == [[Datoteca:Malta_Gozo_Comino.png|thumb|280px|L’archipel maltais en survista]] Cun ina surfatscha da 316&nbsp;km² appartegna Malta als stadis pitschens. El è stgars duas giadas uschè grond sco il [[Principadi da Liechtenstein]]. L’archipel giascha 81&nbsp;kilometers al sid da la costa da la [[Sicilia]], 350&nbsp;kilometers al nord da la citad da port libanaisa [[Al Khums]], 150&nbsp;kilometers al nordost da [[Lampedusa]] e radund 285&nbsp;kilometers al sidost da la peninsla tunesiana [[Cap Bon]]. Sper la [[Cipra]] furma Malta il sulet pajais da l’[[Uniun europeica]] che sa chatta dal tuttafatg al sid dal 37avel grad da latituda. L’insla principala [[Malta]] (maltais ''Malta'') ha ina grondezza da 246&nbsp;km², è orientada vers sidost e cuntanscha ina lunghezza da 20 ed ina ladezza maximala da 13&nbsp;kilometers. Tranter sia finiziun al nordvest e la segunda insla principala [[Gozo]] (''Għawdex'') s’extenda il Chanal da Gozo ch’ha ina ladezza da 4,4&nbsp;kilometers ed en il qual sa chatta l’insla [[Comino]] (''Kemmuna'') cun 2,7&nbsp;km² sco er il spelm nunabità Cominotto (''Kemmunett''). Gozo è orientà quasi en direcziun ost-vest, mesira ina lunghezza da 14,3&nbsp;kilometers, ina ladezza da fin a 7,25&nbsp;kilometers e cumpiglia ina surfatscha da 67&nbsp;km². Las ulteriuras inslas dal stadi – ch’èn tuttas nunabitadas – furman l’insla Filfla (''Filfola'') che giascha 4,4&nbsp;kilometers al sid da Malta e las Saint Paul’s Islands (''Il-Gżejjer ta’ San Pawl'') a la fin nordvest dal St. Paul’s Bay; quellas èn situadas 83 meters davent da la costa ed èn effectivamain colliadas ina cun l’autra, cumbain che la part che las collià po sa chattar sut il spievel da la mar en cas che la mar è malruassaivla. En il vest da Gozo, sper la Laguna Naira en vischinanza dal Dwejra Point, s’auza or da la mar il Fungus Rock (''Il-Ġebla tal-Ġeneral''), in grip da crap da chaltschina ch’ha in’autezza da 20&nbsp;meters. Manoel Island (''Il-Gżira Manwel'') en il Marsamxett Harbour tranter Valletta e Sliema na vegn per ordinari betg pli resguardà sco in’insla per sai, damai ch’ella è colliada cun in rempar ed ina via cun la terra franca. Il tratg caracteristic geografic da Malta è la diversitad da sias lingias da costa, quai che sa manifestescha surtut sin l’insla principala. La vart da l’ost e dal nord è caracterisada da splagias planivas e vasts golfs sco il Marsaxlokk Bay, il Marsamxett Harbour, il Grand Harbour, il Mellieħa Bay ed il St. Paul’s Bay. Tar las parts da la costa situadas en il sidvest ed en il nord sa tracti percunter da grippa e d’entagls en furma da grottas. Da questa vart s’auza Malta andetgamain or da la mar; las lungas costas stippas culmineschan cun il Dingli Cliffs en il Ta’ Dmejrek ch’è cun 253 meters la pli auta elevaziun dal pajais. Ulteriurs grips carstics sa chattan en il nordvest cun il Mellieħa Ridge, il Bajda Ridge e l’enconuschent Marfa Ridge d’ina autezza da fin a 122 meters. Las pli autas elevaziuns sin l’insla Gozo mesiran 127&nbsp;meters. Pervi da l’extrema mancanza d’aua existan sin las inslas Malta, Gozo e Comino nagins flums permanents. Suenter precipitaziuns intensivas pon letgs dad aua siads ora però s’emplenir d’enviern temporarmain cun aua da plievgia. Quests fils d’aua ch’èn per ordinari be pitschens èn situads en stretgas vals grippusas, nua che l’aua na svapurescha betg uschè spert. Il pli lung da quests auals temporars cula tras il Wied l-Għasri ch’è situà a la costa nord da Gozo. Il sulet lai pli grond da l’entir archipel è vegnì stgaffì a moda artifiziala e sa chatta en il reservat da la natira Ghadira en vischinanza da Mellieħa. El mesira 350&nbsp;m sin 220&nbsp;m. == Geologia == [[Datoteca:Jääkausi.jpg|thumb|180px|La lingia da la costa durant la davosa glazialisaziun]] L’istorgia geologica da Malta cumenza a la fin dal terziar, cur ch’igl ha existì tranter la Sicilia dal Sid e l’Africa dal Nord ina punt da terra che spartiva la Mar Mediterrana en dus batschigls. Suenter ch’il livel da la mar è s’auzà ed ha inundà quella, èn sa depositads en il paleocen (avant ca. 60 milliuns onns) en il lieu da l’archipel odiern sediments da chaltschina che derivavan da curals e conchiglias. En il decurs da las èras geologicas èn suandadas ulteriuras stresas da chaltschina e ton; ed en ina fasa pli tardiva dal paleocen èn las inslas la finala s’auzadas or da la mar. Durant il temp da glatsch è il spievel da l’aua puspè sa sbassà, uschia che la punt da terra è danovamain vegnida visibla. Cun la fin dal temp da glatsch avant ca. 13&nbsp;000 onns è quella però vegnida interrutta definitivamain. Las inslas maltaisas sa chattan sin la platta continentala africana; geologicamain appartegnan ellas pia a l’Africa. Suenter che las inslas èn cumparidas a la surfatscha da la mar, è l’insla principala s’enclinada en il decurs da plirs millennis vers nordost (pervi dal fundament ch’era instabil). Tras quai è la costa al sidvest vegnida auzada ed èn sa furmadas las costas stippas e grippusas cun ils Dingli Cliffs che caracteriseschan oz questa part da l’insla. Malta è surtratg oz da pliras ruttadiras tectonicas che marcheschan il relief geologic da l’insla. Il crap da chaltschina en colur d’ocher che dominescha l’insla principala (cun excepziun dal nordvest) furma la suletta resursa natirala da Malta; quel vegn explotà e duvrà intensivamain da la populaziun indigena, tranter auter per la construcziun da chasas. == Clima == Malta giascha en la zona mediterrana subtropica e sitga. Il clima maritim da l’insla sa preschenta a moda equilibrada, cun envierns miaivels ed umids e stads sitgas e chaudas, ma betg d’ina chalira ardenta. Las precipitaziuns annualas sin las inslas muntan a bundant 620&nbsp;mm; la gronda part da la plievgia croda l’enviern, entant che las valurs tendeschan en ils mais zercladur e fanadur vers nulla. Per ordinari crodan las precipitaziuns en furma d’ina plievgia curta ed intensiva, entant che plievgia permanenta n’è strusch usitada. L’umiditad da l’aria giascha la stad tar ca. 74&nbsp;%, durant ils mais d’enviern tar ca. 70&nbsp;%. Sco quai ch’igl è tipic per posiziuns insularas, na varieschan las differenzas da temperatura quotidianas betg fitg ferm (ca. 5–10&nbsp;°C). Il fanadur ed avust po la temperatura crescher en media fin a 31,8&nbsp;°C; la media la pli bassa è quella dal schaner cun 9,5&nbsp;°C. Surtut il mars ed avrigl pon ferms vents fraids influenzar a moda negativa la curva da temperatura creschenta. La temperatura da l’aua cuntanscha l’avust per ordinari 22,8&nbsp;°C e sa sbassa pir il december sut 20&nbsp;°C. Las temperaturas las pli bassas giaschan enturn 15°&nbsp;C; a partir dal matg vegn puspè surpassà il cunfin da 20&nbsp;°C. La temperatura la pli bassa ch’è insumma vegnida mesirada insacura a Malta èn stads 1,2&nbsp;°C (il 1895); la temperatura la pli auta 43,8&nbsp;°C (il 1999). Confurm a las relaziuns climaticas è naiv in fenomen fitg rar. Dapi l’onn 1800 n’hai mai dà ina cuverta da naiv sin las inslas; ina leva bischa han ins registrà il 1895, il 1905 ed il 1962. == Provediment d’aua == [[Datoteca:Aquädukt_auf_gozo.JPG|thumb|220px|Aquaduct a Gozo]] La disponibilitad d’aua da baiver è in grond problem a Malta. Mintg’onn vegnan duvrads radund 21&nbsp;000&nbsp;000 meters cubic aua da baiver; il pajais sez dispona però be da fitg pitschnas resursas d’aua dultscha. Durant las stads chaudas arriva la gronda part dals turists, uschia ch’il temp cun la pli pauc’aua è gist quel dal pli grond consum; l’enviern percunter cula l’aua da plievgia per gronda part en la mar, enstagl da pudair trair a niz ella per sauar ils prads. Guardà sur l’entir onn van 5 fin 10&nbsp;% da l’aua a perder en la mar, 75 fin 80&nbsp;% svapureschan e be 15 fin 20&nbsp;% empleneschan ils reservuars d’aua sutterrans u las funtaunas. La quantitad d’aua da baiver che stat a disposiziun per persuna è la segund bassa da l’entira regiun (suenter la [[Libia]]); e tenor indicaziuns da las [[Naziuns unidas]] è Malta schizunt il pajais cun la pli pauc’aua en tut il mund. L’aua dultscha che po vegnir gudagnada per persuna tschessa vinavant ed è sa reducida per la mesadad tranter il 1996 ed il 2006. Per pudair cuvrir almain ina part dal basegn d’aua, fan ins diever d’uschenumnads bigls profunds. A lunga vista n’è quai però nagina schliaziun, damai che quels vegnan ensalads cun il temp. Per quest motiv è lur furniziun vegnida reducida als basegns da l’agricultura sco er d’indrizs publics. Sco metoda parallela èn s’etablids quatter indrizs da desalar aua da mar sco er in implant da preparaziun d’aua da diever. Quests implants dovran però blers combustibels fossils; pervi dals custs creschents e per motivs da la protecziun da l’ambient ha la regenza perquai limità il quantum d’aua da baiver che dastga vegnir producì en quests manaschis. In ulteriur provediment pussaivel porschan reservuars d’aua sutterrans a basa natirala u artifiziala. Il crap da chaltschina maltais è porus ed effectuescha che l’aua frestga noda per part sur la salamuira senza sa maschadar cun quella. A Ta Kandja en vischinanza da Siġġiewi sa chatta dapi il 1963 la Water Services Corporation’s Groundwater Pumping Station. Da questa staziun da pumpa mainan sis galarias en ina profunditad da ca. 100&nbsp;meters sur ina distanza da bundant 6,2&nbsp;kilometers. En questa rait da tunnels sa rimna l’aua frestga e po vegnir pumpada a la surfatscha. Er en auters lieus han ins endrizzà talas staziuns da pumpa, uschia che las galarias sutterranas a Malta mesiran ina lunghezza totala da ca. 42&nbsp;kilometers. Malgrà tut questas mesiras resta Malta dependent da l’exteriur. Durant ils mais da stad arrivan mintgamai navs-cisterna cun aua da baiver nà da la Sicilia; uschia po la rait locala vegnir alimentada cun questa resursa d’aua supplementara. == Natira == [[Datoteca:View_of_Nature_Reserve_from_St._Agatha's_Tower.JPG|thumb|220px|Sguard dal St. Agatha’s Tower sin il sulet territori natiral protegì da l’insla]] Tut las inslas maltaisas èn grippusas. L’insla principala consista d’in grip da crap da chaltschina che cuntanscha in’autezza da fin a 260&nbsp;meters. Il sid ed il sidvest crodan a moda fitg stippa vers la mar, uschia che questa costa è quasi nunaccessibla. Tranter la grippa sparpagliada èn situads pitschens golfs da bellezza. En il nord e nordost da l’insla Malta sa chattan collinas e cuntradas pli planivas. Là croda la costa be plaunsieu vers la mar e cumpiglia per part rivas da sablun. Muntognas e flums na datti betg a Malta; remartgablas èn percunter las numerusas taunas. Pervi da la mancanza d’aua è la vegetaziun a Malta fitg stgarsa. Plantas cun bist datti be paucas; per part creschan fighers selvadis a l’ur da la via u sin champs crappus. Las precipitaziuns cumenzan per ordinari pir vers l’october. === Flora === Cun radund 800 plantas indigenas disponan las inslas maltaisas d’ina varietad surprendenta per in areal da questa grondezza. Quai è tant pli remartgabel sch’ins considerescha che Malta n’enconuscha praticamain nagina differenza d’autezza e be ina pitschna variaziun d’abitadis; ultra da quai è l’entir territori segnà fermamain da la preschientscha da l’uman sur plirs millis onns. Il spectrum da las spezias è tipicamain mediterran; el è parentà stretgamain cun quel da la Sicilia, è però influenzà supplementarmain nà da l’Africa dal Nord. Gia en il temp neolitic ha l’uman cumenzà a debostgar las inslas. Oz sa preschentan quellas dal tuttafatg senza guaud, cun excepziun dals Buskett Gardens, in territori da 900&nbsp;meters ladezza e 200&nbsp;meters lunghezza ch’è vegnì creà aposta. Ils tips da vegetaziun che domineschan èn macchia, garrigue e steppa; regiuns spezialas furman surtut las costas planivas e stippas, en pli las paucas auas dultschas. Plantas frequentas èn tranter auter il caruber, l’uliver ed il timian; ultra da quai creschan diversas sorts d’euforbiaceas e da siringias sco er 15 spezias d’orchideas. Per dumondas da la protecziun da la natira sa mussa la publicitad maltaisa sensibilisada pir dapi la fin dal 20avel tschientaner. Surtut tras l’adesiun a l’Uniun europeica il 2004 èn vegnidas instradadas mesiras che duain manar a territoris da protecziun. Malgrà quests emprims pass empermettents valan intginas spezias da plantas maltaisas sco periclitadas fermamain. Er la planta naziunala da Malta, la planta da sandarac, è en privel da svanir. La planta parasita ''Cynomorium coccineum'', ch’ha gì per in tschert temp ina gronda muntada sco planta medicinala, sumeglia in bulieu e vegn perquai er numnada bulieu da Malta. Ella cumpara be sin il Fungus Rock en in ambient protegì, damai ch’il Fungus Rock dastga be vegnir visità per motivs da perscrutaziun scientifica. === Fauna === ==== Chats paleontologics ==== Tar il Għar Dalam (maltais: tauna da la stgirezza) sa tracti d’in cuvel da carst situà sin l’insla Malta, en vischinanza da la citad Birżebbuġa e be radund 500&nbsp;m davent dal St George’s Bay. Ella ha ina ladezza maximala da 18 m, è fin 8&nbsp;m auta e maina 145&nbsp;m en il grip che consista da crap da chaltschina. La stresa la pli bassa (d’avant ca. 180&nbsp;000 onns) na cumpigliava nagins fossils; la proxima stresa deriva dal temp interglazial d’avant ca. 126&nbsp;000 fin 115&nbsp;000 onns. En quella han ils perscrutaders chattà divers oss da la fauna dal pleistocen, tranter auter ippopotams ed elefants, ma er durmigliets, utschels-mezmieur ed ina ritga varietad d’utschels. ==== Temp modern ==== [[Datoteca:Monticola_solitarius_philippensis.JPG|thumb|220px|Il merl blau – l’utschè naziunal da Malta]] Tut en tut cumpiglia la fauna da Malta plitost paucas spezias. Sin las diversas inslas vivan mieurs, ratuns, utschels-mezmieur, cunigls, erizuns, mustailas, luschards, ghecos, cameleons e pliras populaziuns da serps che n’èn betg da tissi sco per exempel la natra da leopard. Da las famiglias d’utschels ch’èn represchentadas sin las inslas sajan numnadas surtut las lodolas, ils fringhels, las randulinas ed ils turschs; ma er la turturella, il pirol sco er intginas spezias d’utschels da preda appartegnan a la fauna da Malta. Il merl blau ch’è fitg frequent vala sco utschè naziunal dal stadi insular. En il nord da l’insla principala sa chatta la zona da protecziun d’utschels Għadira Bird Reserve. La primavaira e l’atun furma Malta ina da las paucas staziuns dals utschels migrants sin lur viadi da l’Europa en l’Africa ed enavos. Quai è er il motiv, daco che la chatscha sin utschels è vegnida pratitgada da vegl ennà e furma anc oz in sport popular. Cun radund 18&nbsp;000 licenzas da chatscha uffizialas posseda Malta la pli auta spessezza da chatschaders da tut l’Europa. Fin l’adesiun a l’Uniun europeica il 2004 lubivan las determinaziuns maltaisas la chatscha schizunt sin spezias protegidas sco diversas becassinas e rivarels u er utschels da preda. Malgrà l’applicaziun dal nov dretg han lieu anc oz blers surpassaments; plinavant emprova er la regenza da far valair reglamentaziuns excepziunalas.<ref>Komitee gegen den Vogelmord e.V.: [https://web.archive.org/web/20120615213830/http://www.komitee.de/content/protest/fr%C3%BChlingsjagd-auf-malta ''Stoppt die Frühlingsjagd auf Malta!''], consultà ils 29 da matg 2012.</ref> Cunter quest mazzament d’utschels ha la [[Cumissiun europeica]] gia purtà plant avant il [[Tribunal europeic]]. Tar las spezias d’animals endemicas tutgan tranter auter sutspezias da misarogns, da tgirallas, da crabs e da luschards. === Protecziun da l’ambient === Dapi che Malta è commember da l’Uniun europeica èn vegnids intensivads ils sforzs a favur da la protecziun da l’ambient. La bilantscha generala actuala mussa però sper intgins progress er champs nua ch’i dat anc bler da far. Las valurs d’ozon èn per exempel suenter quellas da la [[Grezia]] las segund autas en tut l’Europa.<ref>[http://epp.eurostat.ec.europa.eu/tgm/graph.do?tab=graph&plugin=1&language=de&pcode=tsien100&toolbox=type ''eurostat – Belastung der städtischen Bevölkerung durch Luftverschmutzung mit Ozon'']</ref> Malta n’ha nagin implant per arder rument; tut ils ruments vegnan deponids. Cun ina rata annuala da 648&nbsp;kg rument per persuna cuntanscha Malta suenter la [[Cipra]] ina valur che giascha lunsch sur quellas dals ulteriurs stadis europeics.<ref>[http://epp.eurostat.ec.europa.eu/tgm/graph.do?tab=graph&plugin=1&language=de&pcode=tsien120&toolbox=type ''eurostat – Kommunale Abfälle erzeugt'']</ref><ref>[http://epp.eurostat.ec.europa.eu/tgm/table.do?tab=table&plugin=1&language=de&pcode=tsien130 ''eurostat – Kommunale Abfälle deponiert nach Behandlungsmethode'']</ref> Pervi da la pitschna surfatscha da l’insla e l’auta spessezza da la populaziun è questa situaziun spezialmain problematica. == Populaziun == Il dumber da la populaziun munta en tut a ca. 433&nbsp;300. Damai che l’entir territori statal mesira be 316&nbsp;km² resulta da quai ina spessezza da la populaziun vaira auta da ca. 1371 abitants per&nbsp;km²; igl è quai la tschintgavel auta spessezza da la populaziun da tut ils stadis dal mund. 92&nbsp;% da la populaziun vivan en citads. Radund 4&nbsp;% da las persunas che vivan a Malta n’èn betg da naziunalitad maltaisa; da quai èn 2&nbsp;% Brits. Blers Maltais passentan lur vita da lavur a l’exteriur – il pli savens en il territori da lingua englaisa – e returnan a Malta sco pensiunaris. L’aspectativa da vita tar la naschientscha munta tar umens 77,8 onns, tar dunnas tps00025&plugin=1 ''eurostat – Lebenserwartung bei der Geburt, nach Geschlecht'']</ref> Questas valurs giaschan levamain sur la media europeica. Il dumber da matrimonis per milli abitants muntava il 2009 a 5,69.<ref>[http://epp.eurostat.ec.europa.eu/tgm/table.do?tab=table&plugin=1&language=de&pcode=tps00012 ''eurostat – Eheschliessungen'']</ref> Divorzis n’eran pli baud betg pussaivels tenor la lescha. Pir il 2011 han ils Maltais approvà en ina votaziun dal pievel in dretg da divorzi ch’è entrà en vigur anc il medem onn.<ref>Lescha nr. XIV/2011, ''Government Gazette of Malta Nr. 18784'' dals 29 da fanadur 2011.</ref> Malgrà il catolicissem exprimì da la populaziun maltaisa è la cumpart dals uffants ch’èn naschids ordaifer ina relaziun matrimoniala creschida da 2,68&nbsp;% il 1996 a 27,37&nbsp;% il 2009.<ref>[http://epp.eurostat.ec.europa.eu/tgm/table.do?tab=table&plugin=1&language=de&pcode=tps00018 ''eurostat – Nichtehelich Lebendgeborene'']</ref> === Religiun === [[Datoteca:Stjohns-cathedral-209.jpg|thumb|160px|St. John’s Co-Cathedral a Valletta]] Radund 98&nbsp;% da la populaziun maltaisa appartegna a la baselgia catolic-romana. Daspera datti be paucs protestants, ortodox, gidieus e muslims. En la part istorica da [[Valletta]] ha existì in pitschen quartier gidieu. La cuminanza islamica consista per gronda part da Libics che vivan a Malta. La baselgia catolica ha ina gronda influenza sin la politica maltaisa. Uschia è per exempel l’interrupziun da la gravidanza scumandada sut paina; medemamain èsi scumandà a las dunnas da far bogn senza cuvrir ils sains. I duain exister a Malta 365 baselgias catolicas (quai ch’è bain ina cifra simbolica); per quest motiv dian ils Maltais savens ch’els hajan ina baselgia per mintga di da l’onn. Ils catolics da Malta appartegnan als dus uvestgieus da Malta e Gozo. L’istorgia dal cristianissem a Malta cumenza cun il naufragi da l’apostel [[Paulus]] l’onn 60 s.C. sin la pitschna insla grippusa Selmunetta (Fatgs dals apostels 28,1–11). Dapi lura è sa fortifitgà il liom cun il cristianissem e las inslas èn er daventadas la destinaziun da numerus pelegrins (per part er sco fermada en viadi vers la [[Palestina]]). Il catolicissem figurescha en la constituziun maltaisa sco religiun statala e vegn er vivì da grondas parts da la populaziun. In segn exteriur persuenter furman ils blers altars da chasa ed ils maletgs da sontgs, d’uvestgs e da plevons ch’èn stgalprads en las fatschadas d’edifizis ed ornads plain colurs. === Lingua e scrittira === Tras la lunga appartegnientscha a l’Imperi britannic è sa derasà l’englais a Malta. Malgrà quai han ils Maltais mantegnì lur atgna lingua. Il maltais è sper l’englais la lingua statala a Malta e pervi da la commembranza a l’Uniun europeica er ina da las linguas uffizialas da quella. Il maltais appartegna a las linguas semiticas ed è sa sviluppà d’in dialect arab. Structuralmain è la lingua parentada il pli ferm cun las varietads nordafricanas da l’arab, ma en il stgazi da pleds èn er da chattar pli grondas cumparts talianas e pli pitschnas influenzas nà dal spagnol, franzos ed englais. Il maltais è la suletta lingua semitica che vegn scritta cun letras latinas (cun excepziun dal Y e dal C); sco spezialitad èn quellas vegnidas cumplettadas tras ils segns ċ, ġ, ħ e ż. Per regla è il maltais la lingua materna dals Maltais; l’englais ed il talian èn segundas linguas resalvadas a la vita publica. Pervi dal lung temp colonial britannic discurran bunamain tut ils Maltais er l’englais che gioga in’impurtanta rolla en il sistem da furmaziun dal pajais e che daventa er en vista a la globalisaziun adina pli impurtant. Enconuschientschas dal talian èn derasadas pervi da la vischinanza geografica e perquai ch’igl existan stretgs contacts economics cun l’Italia dal Sid; e betg il davos èn er ils programs da televisiun talians fitg populars. Fin il 1934 è il talian plinavant vegnì duvrà sco linguatg giuridic e d’administraziun. == Istorgia == [[Datoteca:JPDV.jpg|thumb|160px|Jean Parisot de la Valette, il fundatur da Valletta]] Sin las inslas sa laschan fastizar relicts da la colonisaziun umana che cuvran in spazi da temp da var 6000 onns. Quels tanschan da tempels da la cultura da megalits sur fossas romanas e catacumbas fin a las imposantas fortezzas da l’urden dals maltais. Malta è stà en il decurs da si’istorgia sut l’influenza alternanta da las pli diversas culturas grondas. Per temps han ils [[Fenizians]], [[Grecs]] e [[Romans]] dominà l’insla, suenter la crudada da Roma èn suandads ils pievels germans dals Vandals ed Ostrogots. En il 9avel tschientaner, cur che Malta appartegneva a l’[[Imperi bizantin]], han ils Arabs conquistà la gruppa d’inslas. En il 11avel tschientaner èn las inslas idas a la [[Sicilia]] ed il 1282 ad [[Aragon]]. L’onn 1530 ha il retg spagnol surdà las inslas sco feud a l’urden maltais. L’[[Urden dals chavaliers da son Gion]] a [[Jerusalem]], [[Rhodos]] e Malta (che vegnivan er numnads pli baud ospitaliers) ha augmentà las fortificaziuns al port e defendì l’insla cun success cunter attatgas dals [[Osmans]] (‹Grond assedi› dal 1565). En consequenza da quai han ins fundà il 1566 la citad fortifitgada da Valletta (ch’è vegnida numnada suenter il grond maister [[Jean Parisot de la Valette]]). L’onn 1798 ha l’urden maltais stuì far plazza a las truppas franzosas sut [[Napoleun]]; dapi lura fa l’urden però vinavant valair ina qualitad da dretg internaziunal quasi statala, però senza pretensiuns da territori envers la Republica odierna. Sin dumonda da revoltants han ils Brits bloccà ils ports da l’insla da Malta ch’era vegnida sblundregiada sut Napoleun. Cur ch’ils Franzos èn sa retratgs il 1800, è vegnì staziunà in regiment britannic e cun la Pasch da Paris dal 1814 è Malta daventà ina colonia da la [[Gronda Britannia]]. In’impurtanta rolla ha Malta er giugà durant la [[Segunda Guerra mundiala]], cur ch’han gì lieu cumbats vehements per il port da muntada strategica. Da quel anora ha il refurniment dal corp d’Africa tudestg pudì vegnir disturbà sensiblamain; Malta era sa fatg in num sco ‹portaviuns nunsfundrabel›. Per ses cumbat stinà cunter las truppas dal Reich tudestg ha l’entira populaziun da l’insla retschet il 1942 dal retg britannic la [[Crusch da George]]; quella figurescha anc oz sin la bandiera statala da la Republica da Malta. A partir dal 1947 han ins surdà al pajais l’administraziun autonoma en furma d’ina democrazia parlamentara. Il 1964 ha la Gronda Britannia concedì a Malta l’independenza sco commember dal [[Commonwealth]]. Ils 13 da december 1974 è la gruppa d’inslas sa declerada sco Republica ed ha uschia desistì da la Queen sco scheffa da stadi. Il prim da matg 2004 è Malta daventà commember da l’Uniun europeica ed a partir dal prim da schaner 2008 ha l’euro substituì la lira maltaisa sco valuta uffiziala. == Politica == === Sistem politic === La Republica ha in parlament d’ina chombra, numnadamain la chombra dals represchentants che cumpiglia almain 65 deputads. Daspera èn er anc il president statal ed il Speaker of the House of Representatives commembers dal parlament ex officio. La perioda d’uffizi munta a tschintg onns. L’appartegnientscha ad ina da las duas grondas partidas è a Malta ina dumonda ch’è colliada stretgamain cun la tradiziun da l’atgna famiglia. Quests lioms da partida a lunga durada vegnan anc rinforzads tras in dretg d’eleger che renda bunamain nunpussaivel che partidas pli pitschnas pon s’etablir ed entrar en il parlament. Tar las duas partidas grondas sa tracti da la Partit Nazzjonalista (PN) da caracter conservativ e da la Malta Labour Party (MLP) socialistica. La participaziun a las elecziuns è a Malta tradiziunalmain fitg auta. Tar elecziuns dal parlament sa participeschan en media 90&nbsp;% da las persunas cun dretg d’eleger ed er tar las elecziuns en il Parlament europeic èn sa participads il 2009 quasi 79&nbsp;%.<ref>[http://epp.eurostat.ec.europa.eu/tgm/refreshTableAction.do?tab=table&plugin=1&pcode=tsdgo310&language=de ''eurostat – Wählerbeteiligung an nationalen und EU Parlamentswahlen'']</ref> Ils dus gronds sindicats dal pajais furman la General Workers’ Union (GWU) che stat datiers da la PN e la Ħaddiema Magħqudin (UĦM) ch’è colliada politicamain cun la PN. === Relaziuns cun l’exteriur === [[Datoteca:Malta-halfar-containers-nov2009.jpg|thumb|220px|Champ da fugitivs a Ħal Far]] La Republica da Malta è vegnida recepida en l’Uniun europeica il prim da matg 2004 ensemen cun otg ulteriurs stadis da l’Europa Centrala e da l’Ost sco er cun la [[Cipra]]. Ils 8 da mars 2003 avevan ils Maltais realisà in referendum. Ils naziunalconservativs eran s’exprimids a favur da l’adesiun, ils socialists ed ils sindicats encunter. A chaschun da la votaziun, a la quala èn sa participads 91&nbsp;% da las persunas cun dretg da votar, han 53,65&nbsp;% ditg gea a l’adesiun; quai è stà levet dapli che prognostitgà. Malta ha substituì il [[Luxemburg]] sco pli pitschen commember da l’UE. Dapi ils 21 da december 2007 fa Malta er part dal territori da Schengen, uschia che las controllas da cunfin correspundentas a la plazza aviatica da Malta èn crudadas davent. A Malta vivan radund 10&nbsp;000 fugitivs en bartga che derivan da la [[Somalia]], [[Etiopia]], [[Eritrea]] e dad auters pajais da l’Africa. La gronda part da quests fugitivs n’ha betg il dretg d’asil, mabain in status temporar per motivs umanitars (guerra civila e.a.). Pervi da l’auta spessezza da la populaziun e la pitschnezza da la surfatscha abitabla s’expriman ils gremis politics maltais cunter recepir ulteriurs fugitivs en bartga africans. La marina maltaisa refusa per ordinari a bastiments cun fugitivs ch’èn en privel da mar da sbartgar; en pli vegnan ils champs d’internament manads dal militar a moda rigida. Perquai è il pajais adina puspè confruntà cun critica da vart d’organisaziuns per la defensiun dals dretgs umans e dal Parlament europeic. La proposta da Malta da reparter ils fugitivs en bartga a moda eguala sin tut ils commembers da l’Uniun europeica vegn però refusada dals ministers da l’intern da l’UE. Sper l’Uniun europeica è Malta tranter auter er commember da las suandantas organisaziuns internaziunalas: [[Naziuns unidas]] ed organisaziuns affiliadas (dapi il 1964), [[Cussegl da l’Europa]] (1965), [[Organisaziun per la segirezza e la collavuraziun en l’Europa]] (1972). Ultra da quai è Malta commember dal [[Commonwealth of Nations]] (dapi il 1964), la federaziun da las anteriuras colonias britannicas. Tras quai han ils Maltais tscherts privilegis areguard l’entrada e la dimora en ina part da quests pajais. === Politica da segirezza === Sper la polizia, la Police Force of Malta, che garantescha la segirezza a l’intern dal pajais, dispona il stadi d’ina pitschna armada, las Armed Forces of Malta. Ils radund 2140 schuldads adempleschan incumbensas da patruglia e da salvament e disponan perquai surtut da helicopters e bastiments. Dapi il 1983 exista in contract cun l’Italia che garantescha la protecziun da la neutralitad maltaisa. Per quest intent è staziunà a Malta in contingent da truppas talianas. === Divisiun administrativa === <div class="noprint">Dapi il 1993 è Malta dividì en 68 vischnancas: {| border="1" style="border-collapse:collapse; border-color:#dfdfdf" width="100%" cellpadding="2" cellspacing="2" |- bgcolor="#f1f1f1" ! colspan="3" | Insla Malta ! Gozo |- bgcolor="#ffffff" valign="top" | width="22%" | * [[Attard]] * [[Balzan (Malta)|Balzan]] * Birgu vesair [[Vittoriosa]] * [[Birkirkara]] * [[Birżebbuġa]] * Bormla vesair [[Cospicua]] * [[Cospicua]] * [[Dingli]] * [[Fgura]] * [[Floriana]] * [[Gudja]] * [[Gżira]] * [[Għargħur]] * [[Għaxaq]] * [[Ħamrun]] * [[Iklin]] * Isla vesair[[Senglea]] * [[Kalkara]] * [[Kirkop]] | width="22%" | * [[Lija]] * [[Luqa]] * [[Marsa]] * [[Marsaskala]] * [[Marsaxlokk]] * [[Mdina]] * [[Mellieħa]] * [[Mġarr]] * [[Mosta]] * [[Mqabba]] * [[Msida]] * [[Mtarfa]] * [[Naxxar]] * [[Paola (Malta)|Paola]] * [[Pembroke (Malta)|Pembroke]] * [[Pietà (Malta)|Pietà]] * [[Qormi]] * [[Qrendi]] * [[Rabat (Malta)|Rabat]] | width="29%" | * [[Safi (Malta)|Safi]] * [[San Ġiljan]] (St Julian’s) * [[San Ġwann]] * [[San Pawl il-Baħar]] (St Paul’s Bay) * [[Santa Luċija]] * [[Santa Venera]] * [[Senglea]] * [[Siġġiewi]] * [[Sliema]] * [[Swieqi]] * [[Ta’ Xbiex]] * [[Tarxien]] * [[Valletta]] * [[Vittoriosa]] * [[Xgħajra]] * [[Żabbar]] * [[Żebbuġ]] * [[Żejtun]] * [[Żurrieq]] | width="27%" | * [[Fontana (Malta)|Fontana]] * [[Għajnsielem]] * [[Għarb]] * [[Għasri]] * [[Kerċem]] * [[Munxar]] * [[Nadur]] * [[Qala]] * [[Victoria (Malta)|Victoria]] (Rabat) * [[San Lawrenz]] * [[Sannat]] * [[Xagħra]] * [[Xewkija]] * [[Żebbuġ (Gozo)|Żebbuġ]] |} </div> Per motivs da statistica vegnan las vischnancas sutdivididas en sis districts (Gozo and Comino, Northern, Northern Harbour, South Eastern, Southern Harbour, Western) e quels puspè en trais regiuns (Gozo and Comino, Malta Majjistral, Malta Xlokk). Las regiuns ed il district da Gozo and Comino èn identics. <div class="noprint"><center> <gallery mode = "packed"> Valletta.jpg|La citad veglia da Valletta Blue_Lagoon_and_Cominotto.JPG|Blue Lagoon Bay Roman_Malta.jpg|Mosaic dal temp roman Popeyvillage.jpg|Popeye Village </gallery> </center> </div> == Furmaziun == Enfin il 1946 n’ha existì a Malta nagin’obligaziun d’ir a scola. Quella è vegnida introducida pir suenter la [[Segunda Guerra mundiala]] per la scola primara resp. il 1971 per il stgalim secundar fin al 16avel onn da la vita. Las scolas statalas èn gratuitas, igl existan però a medem temp diversas instituziuns da furmaziun ecclesiasticas e scolas privatas. La gronda part da la magistraglia a las scolas catolicas retira las pajas medemamain dal stadi. La rata d’alfabetisaziun tar ils creschids munta a 92,8&nbsp;%, quai che correspunda al nivel da la [[Columbia]] e che giascha be levamain sur il nivel da la [[Tailanda]]. En il fratemp ha il pajais però augmentà marcantamain sias stentas en il sectur da furmaziun; cun 6,76&nbsp;% dal product naziunal brut (situaziun dal 2005) impunda la [[Cipra]] surproporziunalmain bler per la furmaziun.<ref>[http://epp.eurostat.ec.europa.eu/tgm/table.do?tab=table&plugin=1&language=de&pcode=tsdsc510 ''eurostat – Öffentliche Ausgaben für Bildung'']</ref> Il sistem da scola maltais s’orientescha a quel da la [[Gronda Britannia]]. El cumenza cun ina scola fundamentala che dura sis onns. En la vegliadetgna dad indesch onns absolvan ils uffants in examen per entrar en la scola secundara e pon silsuenter eleger libramain tranter la scola statala ed ina da las differentas scolas privatas. A las scolas statalas suonda en la vegliadetgna da sedesch onns l’examen da finiziun da la scola obligatorica (per ordinari en ils roms englais, maltais e matematica). Tgi che sa decida da cuntinuar cun la furmaziun scolastica frequenta silsuenter in college, dal qual l’examen final pussibilitescha l’access ad ina scol’auta. La pli auta instituziun da furmaziun dal pajais è l’University of Malta a Msida. Il 2008 aveva be 27,5&nbsp;% da la populaziun tranter 25 e 64 onns terminà almain la scola secundara; igl è quai la pli bassa valur en tut l’Uniun europeica.<ref>[https://web.archive.org/web/20100414042300/http://nui.epp.eurostat.ec.europa.eu/nui/show.do ''eurostat – Bildungsabschluss nach Geschlecht'']</ref> Il sistem da furmaziun maltais tegna quint dal bilinguissem. Tant la scola fundamentala sco er la scola secundara fan diever da l’englais e dal maltais sco roms obligatorics. Las scolas privatas ed ils curs a l’universitad dovran però per gronda part l’englais. A la scola secundara elegian ils scolars in’ulteriura lingua. 51&nbsp;% sa decidan per il talian, 38&nbsp;% per il franzos; ulteriuras linguas che stattan a disposiziun èn tudestg, russ, spagnol ed arab. == Medias == Malta posseda ina rait da medias fitg spessa che s’orientescha a l’anteriura pussanza coloniala Gronda Britannia. La pli gronda gasetta dal di, ‹The Times of Malta›, cumpara dapi il 1935 e posseda er in’ediziun da la dumengia (‹Sunday Times›). La segund gronda gasetta dal di è ‹The Malta Independent›. Ulteriuras gasettas furman ‹Malta Today› (duas giadas l’emna), ‹The People› (gasetta da boulevard) e ‹The Malta Star› (la suletta gasetta che cumpara be en l’internet). A la bilinguitad maltaisa correspunda il fatg che radund la mesadad da las gasettas cumparan en englais e l’autra mesadad en maltais. Entaifer las medias stampadas da lingua maltaisa cuntanscha ‹It-Torċa›, che cumpara mintgamai la dumengia, il pli aut dumber da l’ediziun.<ref>https://web.archive.org/web/20061122134140/http://dev.prenhall.com/divisions/hss/worldreference/MT/media.html</ref> Radio e televisiun vegnan surtut emess dals ‹Public Broadcasting Services› (PBS) che furman l’emettur da dretg public. En tut existan 14 programs da radio naziunals e numerus regiunals. L’emettur da televisiun da las PBS sa numna ‹TV Malta› (TVM); daspera existan set ulteriurs programs da televisiun maltais. Fitg populars èn ultra da quai ils emetturs da la BBC e da l’Italia. L’onn 2008 faschevan 45&nbsp;% da la populaziun maltaisa diever da l’internet. La quota da colliaziuns a spectrum lartg giascheva il medem onn tar 20&nbsp;%.<ref>http://www.itu.int/ITU-D/icteye/DisplayCountry.aspx?countryId=151</ref> == Economia ed infrastructura == === Economia === [[Datoteca:AIDAcara_Valetta.jpg|thumb|220px|La zona industriala maritima a Valletta]] En cumparegliaziun cun ils ulteriurs stadis ch’èn daventads commembers da l’Uniun europeica il 2004 sa sviluppescha l’economia da Malta relativamain bain. Ils dus secturs economics tradiziunals furman l’agricultura e la pestga. L’agricultura vegn surtut pratitgada sin l’insla Gozo. Las cundiziuns da l’ambient n’èn betg gist favuraivlas ad in’utilisaziun agrara (pauca plievgia, deflussiun minimala, funs chaltschinus e clima fitg chaud); malgrà quai vegnan diversas sorts da legums e da granezza cultivads cun success ed er la viticultura è rentabla. Tut en tut cuvra Malta ca 20&nbsp;% da l’agen basegn da mangiativas. Ina gronda rolla giogan il turissem (40&nbsp;% dal product naziunal brut) e servetschs finanzials (11&nbsp;%). La gronda part dals giasts da vacanzas derivan da la [[Gronda Britannia]], [[Germania]], [[Italia]] e [[Russia]]. Dal 1965 fin oz è il dumber da turists s’engrondì per diesch giadas. Oz visitan mintg’onn radund in milliun persunas las inslas, quai surtut las rivas, las citads istoricas e las cuntradas grippusas; vitiers vegnan anc radund in mez milliun turists da cruscheras. Radund 70&nbsp;000 persunas ad onn vegnan a Malta per frequentar in curs d’englais. Questa sparta turistica vegn survegliada e promovida dal stadi e generescha 1,8&nbsp;% dal product naziunal brut. Il pli grond patrun da lavur da l’entir pajais èn ils Malta Drydocks, il segund grond plazzal naval en l’Europa. Ulteriurs impurtants secturs economics furman l’industria da textilias e da vestgadira. L’onn 1992 è vegnida fundada a Malta in’atgna bursa. Il pajais posseda giaschaments da crap da chaltschina ch’èn da muntada per la branscha da construcziun indigena. En las auas territorialas da Malta sa chattan era champs da petroli e da gas natiral.<ref>[https://web.archive.org/web/20130613002235/http://www.nachhaltigkeit.org/201101176487/energie-kohlendioxid/hintergrund/streit-um-mittelmeer-oel ''Streit um Mittelmeer-Öl'']</ref> Firmas europeicas èn gia vegnidas carmaladas a partir dals onns 1970 cun privilegis fiscals. Uschia produceschan per exempel las firmas Playmobil, Lloyd (chalzers) u STMicroelectronics per l’export. Il product naziunal brut munta a 4,24&nbsp;milliardas euros (situaziun dal 2004). Il standard da capacitad da cumpra da Malta munta a 81 (EU-27:100).<ref>[http://epp.eurostat.ec.europa.eu/tgm/table.do?tab=table&init=1&plugin=1&language=de&pcode=tsieb010 ''eurostat – BIP pro Kopf in Kaufkraftstandards (KKS) (EU-27 = 100) seit 1995'']</ref> === Infrastructura === La rait d’electricitad da la Republica da Malta n’è betg colliada cun quella da la Sicilia. Duas ovras electricas cun ina prestaziun totala da 571 megawatt brischan ieli e gas che vegnan importads da l’Italia e da la Gronda Britannia. Actualmain sa stentan ins d’augmentar la cumpart d’energia regenerabla. Damai che Malta na posseda nagin management da rument suffizient, exista en quest reguard dapi onns in grond problem. === Bilantscha dal stadi === La bilantscha dal stadi ha cumpiglià il 2009 expensas en l’autezza equivalenta a 3,7&nbsp;milliardas dollars ed entradas da 4,1&nbsp;milliardas dollars. Da quai resulta in avanzament dal preventiv en l’autezza da 7,7&nbsp;% da product naziunal brut.<ref name="CIA">[https://web.archive.org/web/20151016010540/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/mt.html ''The World Factbook'']</ref> Il 2009 muntavan ils debits dal stadi a 5,2&nbsp;milliardas dollars u 67,0&nbsp;% dal product naziunal brut. Il 2006 èn vegnids impundids 8,4&nbsp;% dal product naziun brut per la sanadad, 5,1&nbsp;% per la furmaziun e 0,7&nbsp;% per il militar.<ref name="Fischer">Tenor ''Der Fischer Weltalmanach 2010: Zahlen Daten Fakten'', Fischer, Francfurt, 8 da settember 2009, ISBN 978-3-596-72910-4</ref> == Transport e traffic == === Infrastructura === [[Datoteca:Maltesisk_buss_1.jpg|thumb|220px|Bus da lingia nostalgic]] Sco en la Gronda Britannia vala er a Malta il traffic a sanestra. Ils ultims onns è vegnì investì bler en il meglierament da la rait da vias. Malgrà quai sa chattan bleras vias lateralas – surtut en regiuns ruralas – anc adina en in stadi relativamain nausch. Er al stil da manischar dals Maltais ston turists l’emprim s’endisar. Cun ina buna purziun autoironia din perquai blers Maltais da sasez: «Maltese people don’t drive right, they don’t drive left either, they drive in the shadows!» («Maltais na charreschan ni a dretga ni a sanestra, mabain là nua ch’igl ha sumbriva»). A l’entschatta dal 20avel tschientaner disponiva Malta er d’ina rait da viafier. L’onn 1883 era vegnida averta ina lingia da viafier che manava da Valletta a Mdina; per mancanza da rentabilitad è quella però puspè vegnida serrada il 1931. Anc da pli curta durada è stada l’istorgia dal tram ch’è vegnì endrizzà il 1905 tranter Birkirkara, las ‹Three Cities›, Paola e Żebbuġ; gia l’onn 1929 ha la societad gestiunaria Malta Tramways Ltd. annunzià concurs. Actualmain èsi pia uschia ch’i n’exista en la Republica da Malta nagina infrastructura da viafier. === Traffic public === In traffic public a curta distanza è vegnì endrizzà il 1905. Fin l’entschatta dal 21avel tschientaner èn stads en diever bus dal temp colonial che sa chattavan mintgamai en possess dal manischunz. Quels na cursavan betg tenor in urari fix, mabain tenor intervals approximativs (che cumpigliavan tut tenor ruta tranter 10 minutas e pliras uras). Per pudair daventar commember da l’Uniun europeica ha Malta tranter auter stuì modernisar da rudent il traffic public. Il nov sistem è entrà en vigur il 2010. === Aviaziun e navigaziun === L’eroport internaziunal da Malta sa chatta a Luqa. Fin il 2006 cursavan da là helicopters a Gozo. Oz èn las inslas colliadas ina cun l’autra exclusivamain tras navettas. Navs-fera regularas curseschan er tranter Malta e la Sicilia; surtut ils mais da stad vegnan quellas anc cumplettadas tras catamarans a gronda sveltezza. Ulteriuras navs-fera curseschan da Valletta a Valencia (Spagna) e Tripolis (Libia). En ils ports da Malta èn vegnidas transtgargiadas il 2008 radund 5,5&nbsp;milliuns tonnas martganzia. Quai èn bain be ca. 0,1&nbsp;% dal volumen da tut ils ports europeics; calculà tenor il dumber d’abitants è la transtgargiada però almain duas giadas uschè gronda sco en la media europeica. Surtut cruscheras europeicas ed americanas èn savens registradas a Valletta, uschia per exempel ils bastiments da TUI Cruises. === Traffic individual motorisà === L’onn 2008 eran registrads a Malta en tut 307&nbsp;500 vehichels (autos, motos, bus e camiuns). Cun ina quota da 529 autos sin 1000 persunas giascha Malta sin la quarta plazza europeica suenter il Luxemburg, l’Italia e la Germania. Malgrà il stil da manischar legendar dals Maltais, giascha il dumber statistic d’accidents da traffic mortals per in milliun autos tar 61, quai ch’è la pli bassa valur en tut l’Europa. Malta è in paradis per amaturs d’autos. Prest la mesadad da tut ils autos èn pli vegls che diesch onns. Dapertut sin via èn da vesair oldtimers bain mantegnids da derivanza englaisa, franzosa e tudestga, ma er da l’Europa da l’Ost e da l’Asia. == Cultura == [[Datoteca:The statue of St. George issuing from the Basilica on the third Sunday of July.jpg|thumb|180px|Statua da s. Gieri a chaschun da la ''festa'' a Victoria, Gozo]] La pitschna Republica da Malta ha bundant 300 baselgias, tranter quellas duas che tutgan tar las baselgias da l’Europa cun las pli grondas cuplas: la Rotunda da Xewkija (Gozo) ch’è deditgada a son Gion Battista e la Rotunda da Mosta sin l’insla Malta cun in diameter da 39 meters. A Malta appartegnan fin ussa trais monuments al Patrimoni mundial da l’Unesco: la chapitala da Valletta, il tempel da Ġgantija e l’Ipogeum da Ħal-Saflieni. Malta è ina da las pli popularas culissas per producziuns da film en tut il mund e vegn er numnà il ‹mini-Hollywood mediterran›. Exempels per enconuschentas producziuns da film èn ‹U-571›, ‹Monte Cristo›, ‹Troja›, ‹Alexander›, ‹Midnight Express›, ‹Gladiator›, ‹The Da Vinci Code›, ‹München› sco er diversas episodas dad Asterix & Obelix e da Wickie. Il film davart Popeye da Robert Altmann (1980) è bain stà da sias uras in flop finanzial; la culissa dal vitg da pestgaders è però sa mantegnida fin oz sco attracziun turistica. La lingia da la costa selvadia e l’architectura tradiziunala sin l’insla han gia imità en il film ils pli divers lieus dal mund – da la Roma antica sur il Marseille dal 19avel tschientaner fin al Beirut dals onns 1960.<ref>Cf. glista da films sut ''Mediterranean Film Studios'', http://mfsstudios.com/</ref> Ina spezialitad da las inslas maltaisas furman ils luzzus, bartgas da pestgaders construidas en lain e coluradas a moda sgiagliada. Il piz da la nav è mintgamai munì cun egls (uschenumnads egls da Horus u dad Osiris). La moda da construcziun da las bartgas sa lascha probablamain deducir dals Fenizians. Tenor la tradiziun duai l’egl proteger ils pestgaders da privels; ultra da quai portan las bartgas savens nums da sontgs cristians. Las bartgas coluradas vegnan fotografadas gugent dals turists; perquai vegn lur mantegniment sustegnì tras la regenza. Ma ellas na furman betg be ina culissa, mabain vegnan anc adina duvradas dals pestgaders sco isegl da lavur. Er intginas bartgas d’excursiun per turists imiteschan il stil dal luzzu tradiziunal. La cuschina maltaisa fa gugent diever da capras, da cunigl e sa chapescha dal pesch naziunal, il sgomber dad aur (‹Lampuki›). Ella cumpiglia però er las enconuschentas tastginas da pastas sco ils pastizzis u las qassatas che vegnan emplenidas cun ricotta, ton, charn, spinat u arveglia. Ulteriuras spezialitads naziunalas èn aljotta (schuppa da pesch), bigilla (pasta da fava), qagħaq tal-għasel (pastizaria) e nougat (turta). La cuschina maltaisa è parentada stretgamain cun la cuschina mediterrana da l’Italia e da la Grezia. Kinnie è il num d’ina limunada che vegn fatga a Malta, tranter auter d’oranschas amaras e spezarias (surtut assens). Questa bavronda senz’alcohol è da colur d’ambra ed ha in gust dultsch-amar. In’ulteriura enconuschenta bavronda maltaisa è la biera stagiunada ‹Cisk Lager›. Malta enconuscha divers dis da festa che sa refereschan ad eveniments istorics. Qua ina survista en successiun cronologica: Ils 10 da favrer vegn festegià ‹The Feast of St. Paul’s Shipwreck› che regorda al naufragi da son Paul davant Malta l’onn 60 s.C. Ils 8 da settember è ‹Our Lady of Victory›, la fin da la gronda bloccada tirca dal 1656. Trais ulteriurs dis da festa regordan a la fin dal temp sco colonia britannica: ils 21 da settember è ‹Independence Day›, il di da l’independenza il 1964; ils 13 da december è ‹Republic Day›, il di da la proclamaziun da la republica il 1974 ed ils 31 da mars vegn festegià il ‹Freedom Day› che regorda a la retratga da las davosas truppas britannicas il 1979. == Annotaziuns == <references/> == Litteratura == * Sabine Cassar-Alpert: ''Leben und Arbeiten in Malta''. 2007, ISBN 978-3-939338-34-5. * J. von Freeden: ''Malta und die Baukunst seiner Megalith-Tempel''. 1993, ISBN 978-3-534-11012-4. * Carmelina Grech: ''Old Photographs Of Malta''. * Hans Latja: ''Malta''. Druckhaus-Langenscheidt, 1976. * Hans E. Latzke: ''DuMont Reise-Taschenbuch Malta mit Gozo und Comino''. 2004, ISBN 3-7701-5972-1. * Andreas P. Pittler: ''Malta''. Klagenfurt 2004, ISBN 3-85129-443-2. * Geoffrey Aquilina Ross (Photos: Eddie Aquilina, Daniel Cilia): ''Images Of Malta''. * Werner Lips: ''Malta, Gozo, Comino''. 1999, ISBN 3-89416-659-2. * Michael Cassar: ''The Story of the Malta Buses 1931–2011''. 2011, ISBN 978-99957-33-10-0. * Rudolf Grulich: [http://www.kathtube.com/player.php?id=7127 ''Wo Katholiken zu Allah beten'']. * Sandro Caruana, Ray Fabri, Thomas Stolz (ed.): ''Variation and Change. The Dynamics of Maltese in Space, Time and Society''. Berlin: Akademie Verlag 2011, ISBN 978-3-05-005648-7. * Roland Siegloff: ''Reise zu den letzten Grenzen. 100 Tage freie Fahrt durch die Festung Europa''. GEV Grenz-Echo Verlag, Eupen 2011, ISBN 978-3-86712-051-7. * Bernhard M. Baron, ''MALTA in der deutschsprachigen Literatur'', en: [https://web.archive.org/web/20150924021859/http://www.germanmaltesecircle.org/newsletters/MALTA_in_der_deutschsprachigen_Literatur_Ver3.pdf ''GermanMalteseCircle/Newsletters (Valletta 2012, actualisà 2014)'']. == Colliaziuns == {{Commons|Malta}} * [http://www.gov.mt/ Paginas uffizialas da la regenza maltaisa] * [http://www.lawsofmalta.com/ ''Laws of Malta''] * [http://www.diplo.de/Malta Infurmaziuns da viadi e davart il pajais] * [https://web.archive.org/web/20071101121048/http://www.bmeia.gv.at/view.php3?f_id=2276&LNG=de&version=&dv_staat=106 Infurmaziuns da viadi] * [http://www.birdlifemalta.org/ ''BirdLife Malta''] * [http://www.visitmalta.com/de/events Chalender d’occurrenzas] sin visitmalta.com, consultà ils 21 da matg 2015 {{Stadis da l'Europa}} [[Categoria:Stadis da l'Europa]] [[Categoria:Artitgels recumandads (Stadis da l'Europa)]] mtpn53b9nkoduekf0dwyow28ccyp5sr 0 7728 163401 160693 2022-08-22T17:48:21Z InternetArchiveBot 16747 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{Artitgel 1000|+30}} [[Datoteca:Islam by country.png|thumb|250px|Stadis cun ina quota da populaziun islamica da passa 10&nbsp;%: regiuns sunnitas (verd), regiuns schiitas (cotschen), ibadits en l’Oman (blau)]] [[Datoteca:Supplicating_Pilgrim_at_Masjid_Al_Haram._Mecca%2C_Saudi_Arabia.jpg|thumb|250px|Pelegrins a [[Mecca]], davant la [[Kaaba]]]] L’'''islam''' ([[lingua araba]] إسلام‎ / ''islām'', ‹sutmissiun cun sa sacrifitgar a [[Dieu]]›) è cun ca. 1,3 milliardas crettaivels<ref name="World Factbook">[https://web.archive.org/web/20100105171656/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/xx.html#People Situaziun dal 2007 (21&nbsp;% da 6,6 mia. persunas)], stimaziun dal ''CIA World Factbook.''</ref> la segund gronda [[religiun]] dal mund (suenter il [[cristianissem]] cun ca. 2,1 milliardas crettaivels). Ils aderents da l’islam sa numnan muslims. L’islam è ina religiun monoteistica, abrahamistica che sa distanziescha fermamain dal politeissem ed er da l’idea cristiana da l’[[incarnaziun]] e da la [[trinitad]]. L’element da cardientscha decisiv è la ductrina da ''tauhid'', da l’unitad divina. Il pled arab per ‹Dieu›, ‹divinitad› è ''ilah'' (إله‎ / ''ilāh''). La furma dal plural è ''aliha'' (آلهة / ''āliha'')<ref>''The Encyclopaedia of Islam''. New Edition. Brill, Leiden, tom 3, p. 1093.</ref>, enconuschent da la ''[[Schahada]]'' (vesair sutvart): ''Lā ilāha illa ʾllāh(u)'' (‹I na dat betg in Dieu auter che l’unic, tutpussant Dieu›). Il pled ‹Allah› (الله / ''Allāh'') vala en il territori da lingua araba tant per muslims sco per cristians sco term per ‹l’(unic) Dieu›. En auters territoris vegn ‹Allah› percepì per part sco ‹Dieu dals muslims›. Quest parairi na partan muslims sezs betg, perquai che Dieu è per els surordinà a tuttas ‹chaussas› en l’univers. Uschia vegn el percepì sco independent da gruppaziuns religiusas u d’auter gener respectivamain sco il medem per tut ils umans. L’islam n’è betg sulettamain ina religiun, mabain a medem temp in sistem da valurs giuridic-politic. Perquai n’è ina separaziun tranter religiun e stadi betg previsa en il pensar islamic. L’islam sa basa sin il [[Coran]] ch’è per ils crettaivels il [[pled da Dieu]] vardaivel. El è «impussibel d’esser imità» e «d’ina bellezza surumana»<ref>Cf. [[Annemarie Schimmel]]: ''Der Islam – Eine Einführung'', Reclam 1992, p. 28, 31.</ref> e vala sco [[funtauna primara]] da la religiun islamica. Sco segunda funtauna da cardientscha valan ils pleds, las acziuns e las sancziuns (''[[sunna]]'') dal profet Mohammed, il «mess da Dieu e sigil dals profets». == Origin ed istorgia da l’islam == [[Mohammed]] (محمد‎ / ‹quel che vegn ludà savens›) è naschì enturn l’onn 571 sco figl d’in commerziant da la schlatta [[Quraisch]] a [[Mecca]] en l’[[Arabia Saudita]] d’ozendi. Cun 40 onns – uschia vegn raquintà – al è apparì per l’emprima giada l’[[archanghel Gabriel]]. Quel al ha dictà sur onns e durant tut sia vita vers da la palentada divina, dal [[Coran]]. La palentada da Mohammed è vegnida collecziunada e controllada gia durant ch’il profet viveva e cumplettada e canonisada pli tard sut la regenza dad [[Uthman ibn Affan]]. La nova d’in monoteissem senza cumpromiss che Mohammed proclamava n’ha betg persvadì da quel temp bleras persunas a Mecca ch’era ina citad politeistica. Sut squitsch dals adversaris è la pitschna raspada muslima vegnida sfurzada da bandunar Mecca e d’emigrar en la cuntrada settentriunala [[Yathrib]]. Quest eveniment è entrà en l’istorgia sco ''[[hidschra]]'' ed il calif Umar ibn al-Chattab ha decidì da laschar cumenzar cun quel onn la [[cronologia da l’islam]].<ref>Albrecht Noth: ''Früher Islam''. En: Ulrich Haarmann (ed.): ''Geschichte der arabischen Welt''. C.H. Beck, 1991, p. 11.</ref> A Yathrib ha er cumenzà la carriera politica e militara dal profet. Curt suenter sa stabilir en l’oasa, ha Mohammed fatg in contract d’allianza cun la populaziun indigena, l’uscheditga ‹Constituziun da Medina›. Plinavant èsi vegnì ad ina confruntaziun militara cun ils Quraisch pajauns. Ils assagls da caravanas, organisads dal profet, han manà a la Battaglia da Badr e pli tard a la Battaglia dad Uhud. L’ultima gronda attatga dals Quraisch cunter Medina è stada la Battaglia dal fossal. Entant hai er dà dispitas cun ils trais pievels giudaics ils pli impurtants da Yathrib. Ils [[Banu Qainuqa]] ed ils [[Banu Nadir]] èn vegnids stgatschads da l’oasa, ils umens dal [[Banu Quraiza]] schizunt executads. Lur possess è vegnì distribuì tranter ils muslims e lur dunnas ed uffants èn vegnids vendids sco sclavs. La guerra da Mohammed e ses aderents cunter ils Quraisch e lur simpatisants è ida a fin l’onn 628 s.C. cun in contract da pasch. Dus onns suenter è vegnida conquistada la citad da Mecca. L’onn 632 s.C., cura ch’il profet è mort, cumpigliava la sfera da pussanza islamica l’entira Peninsla Araba. En rom da l’expansiun islamica ch’è suandada, è tranter auter vegnida conquistada l’Africa dal Nord. L’onn 711 èn las truppas islamicas sa vieutas vers l’Europa cristiana cun sbartgar en Spagna. Ils Visigots èn vegnids battids anc il medem onn en la Battaglia dal Rio Guadalete. Enfin l’onn 719 era quasi l’entira Peninsla Iberica en possess islamic e l’onn 725 èn ils muslims penetrads sur las Pireneas ora en la Frantscha dal Sid. Il retg francon Karl Martell ha fatg ina fin a quest’offensiva en la Guerra da Tours e Poitiers. En Spagna è dentant s’etablì l’emirat (pli tard califat) da Cordoba. Enfin en il 9avel tschientaner avevan ils muslims er conquistà las Balearas e la Sicilia. L’offensiva en l’ulteriura Italia n’ha dentant betg gì grond success. Sur la Frantscha dal Sid èn ils Arabs tuttina avanzads temporarmain enfin en Svizra (Saracens). L’auta cultura dal temp dals Abbasids (749–1258) vala sco temp da fluriziun da l’islam insumma. Da quel temp furmava Bagdad in dals centers d’art, cultura, scienza e perscrutaziun. Ma er la Spagna maurica – Cordoba e pli tard l’emirat da Granada en il sid da la Peninsla Iberica – ha enconuschì in temp ordvart ritg. A partir dal 12avel tschientaner han las cruschadas plaunsieu spussà la forza expansiva da l’islam. La ‹reconquista› da la Peninsla Iberica tras retgs cristians è stada terminada l’onn 1492; la Sicilia era gia vegnida conquistada en il 11avel tschientaner dals Normans. A partir dal 15avel tschientaner ha il sidost da l’Europa subì l’expansiun da l’Imperi osmanic. Quest’offensiva ha culminà l’onn 1451 en la conquista da Bizanz – ch’ha muntà la fin da l’Imperi bizantinic – ed en l’emprima bloccada da Vienna l’onn 1529. == Basa da l’islam == [[Datoteca:Arabic Calligraphy at Wazir Khan Mosque2.jpg|thumb|180px|right|Calligrafia artistica da la ''šahāda'' en la moschea Wasir-Khan a [[Lahore]]]] <div class="noprint">[[Datoteca:Shahadah.png|thumb|right|180px|La ''šahāda'' en scrittira calligrafica]] [[Datoteca:Shahada.svg|thumb|right|180px|In ulteriur document calligrafic da la ''šahāda'']]</div> === Las tschintg pitgas === Ils suandants princips, las tschintg ‹pitgas› (اركان‎ / ''arkān'') da l’islam, valan sco duairs fundamentals che mintga muslim ha d’accumplir:<ref name="Halm p. 60">Halm, Heinz: ''Der Islam. Geschichte und Gegenwart''. Ediziun speziala da la 7. ediziun. Chasa editura: C.H. Beck, Minca 2008, p. 60. ISBN 978-3-406-56285-3.</ref> ==== Confessiun da cardientscha ==== L’emprim dals duairs è la confessiun da cardientscha muslima (الشهادة) che tuna sequentamain: :أشهد أن لا إله إلا الله وأشهد أنّ محمدا رسول الله / ''aschhadu an lā ilāha illā ’llāh wa-aschhadu anna Muhammadan rasūlullāh'' / ''ašhadu an lā ilāha illā ’llāh, wa-ašhadu anna muḥammadan rasūlu ’llāh'' (‹Jau conferm ch’i na dat nagina divinitad danor Dieu e che Mohammed è vegnì tramess da Dieu›). Cun questa furmla che cumpiglia duas parts renconuscha il muslim in monoteissem strict, la predicziun da Mohammed e sia palentada, il Coran. Qua tras reconuscha il muslim l’islam sez.<ref name="Halm p. 60" /> Tschintg giadas al di vegn la furmla er clamada dal [[muezin]] (مؤذّن / ''mu’adhdhin'') giu dal [[minaret]] (مناره / ''manara''). Tras l’[[adhan]] (أذان / ''adhān'') – clom tar l’uraziun – vegnan ils muslims envidads al ritual d’uraziun quotidian (صلاة / ''ṣalāt'').<ref name="Schaefer S.69">Schaefer, Udo: ''Glaubenswelt Islam. Eine Einführung''. 2. ediziun. Chasa editura: Georg Olms, Hildesheim, Turitg, New York. 2002. 69 paginas. ISBN 3-487-10159-9.</ref> Ils [[Schia|schiits]] agiunschan per regla anc la sequenta frasa:<ref name="IZH">''Islamisches Zentrum Hamburg: Das rituelle Gebet im Islam'', p. 2.</ref> :أللهُمَّ صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وَآلِ مُحَمَّد / ''allāhumma salli alā muhammadin wa-āli muhammad'' / ''allāhumma ṣalli ʿalā muḥammadin wa-āli muḥammad'' (O Dieu, benedescha Mohammed e sia famiglia). En il [[sufissem]] vegn interpretada l’emprima part da la Schahada cun: «Jau conferm ch’i na dat nagut danor Dieu» respectivamain cun: «I na dat nagut. I dat be in unic Dieu (l’unitad, tauhid).» ==== Uraziun ==== [[Datoteca:Mosque.jpg|thumb|right|220px|Muslims tar il ''ṣalāt'']] [[Datoteca:Islamic Society of Akron & Kent - women jummah prayer.jpg|thumb|220px|right|Muslimas tar il ''ṣalāt'']] [[Datoteca:Prayer in Cairo 1865.jpg|thumb|right|‹Uraziun a Cairo› da [[Jean-Léon Gérôme]], 1865]] L’[[uraziun]] (صلاة / ''salāt'') è in duair religius. Ella vegn fatga ad uras fixas suenter il clom dal [[muezin]]: durant l’alva, da mezdi, il suentermezdi, durant la brina e suenter ch’igl è vegnì stgir. Ordavant ha lieu il ritual da nettegiament (arab: ''wudu<nowiki>'</nowiki>''; persian: ''âbdast'') cun aua pura. Sche l’aua è stgarsa e serva perquai sco aua da baiver dovr’ins simbolicamain sablun u pulvra (''tayammum''). Sut tschertas cundiziuns, sco per exempel sin viadis u tar ina malsogna, èsi permess da scursanir, metter ensemen, anticipar ubain da prender suenter l’uraziun. Mintga venderdi vegn fatg l’uraziun da mezdi (l’uraziun dal venderdi) en cuminanza, il pli savens en la moschea principala da la citad u dal quartier. Accumpagnada vegn l’uraziun da la pregia (''chutba'') che sa basa sin il Coran e sin las sentenzas dal profet. La pregia tematisescha er actualitads dal di. ==== Taglia d’almosna ==== La taglia d’almosna (زكاة / ''zakāt'') vegn duvrada per persunas basegnusas e blessadas, per arrestads, per il dschihad u per furmar novas scolas religiusas. Ella variescha tenor moda d’entradas (commerzi, allevament da muvel, cultivaziun) e basa d’imposiziun (paja u facultad totala) e munta tranter 2,5 e 10&nbsp;%. La ''zakat'' è ina da las trais furmas da taglia tenor il sistem islamic. Las ulteriuras èn la taglia da basa (''charadsch'') e la taglia persunala (''dschizya''). Quellas vegnan er pretendidas da persunas betg muslimas che vivan en societads islamicas sco recumpensa ch’ellas vegnan acceptadas en la cuminanza muslima (vesair: ''dhimmi'') e ch’ellas na ston betg defender la societad. La ''zakat'' è percunter in act pietus ed in duair religius dals muslims e va perquai be a favur da muslims. ==== Giginar ==== La [[gigina]] (صوم / ''saum'') ha lieu mintgamai il mais da [[ramadan]]. Il mais sa sposta mintg’onn per 11 dis en congual cun il chalender gregorian. La gigina dura dal cumenzament da l’alva – «cur ch’ins è bun da differenziar in fil alv d’in nair» (sura 2, vers 187) – fin suenter il tramunt dal sulegl. Ins na dastga ni mangiar ni baiver (gnanc aua betg), ni fimar, ni avair contact sexual ed ins sto esser abstinent en tut l’agen cumportament. Savens terminesch’ins la gigina cun ina datla ed in magiel da latg, suenter l’exempel dal profet. Il mais da la gigina vegn terminà cun la festa [[’Īd al-fitr]]. ==== Pelegrinadi ==== [[Datoteca:Kabaa (January 2003).jpg|thumb|right|220px|Ir set giadas enturn la sontga [[Kaaba]] è la part la pli impurtanta dal ''[[haddsch]]'', dal pelegrinadi dals muslims a Mecca]] Sche pussibel duai mintga muslim far ina giada en sia vita in pelegrinadi a Mecca (حج / ''haddsch'') per pudair ir set giadas enturn la sontga [[Kaaba]]. Il pelegrinadi ha lieu en l’ultim mais lunar (tenor il chalender islamic). Schebain il pelegrinadi è in duair, decidan tranter auter las cundiziuns finanzialas e la sanadad da mintga singul. === Princips da cardientscha === En l’islam datti sis artitgels da cardientscha, numnadamain la cardientscha en: * l’unic Dieu (arab ‹Allah›) * ses [[anghel]]s * sia [[palentada]] (cudeschs sontgs: la [[Tora]], ils [[Evangelis]] – ils muslims tegnan però la versiun da la Bibla dals cristians per ina falsificaziun –, il Coran etc.) * ses mess, ils [[profet]]s da Dieu: tranter quels [[Adam]], [[Abraham]], [[Moses]], [[Jesus da Nazaret|Jesus]] e finalmain Mohammed * il di da l’ultim giudizi e la [[vita suenter la mort]]: l’uman vegn a stuair purtar in di las consequenzas per tut quai ch’el ha fatg e vegn ad esser chastià cun il fieu infernal respectivamain recumpensà cun il [[paradis]] * la [[providientscha]] divina. Quests artitgels da cardientscha vegnan menziunads tranter auter en il Coran (p.ex. sura 4, vers 136): {{Citat|Vus crettaivels! Crajai en Dieu ed en ses mess ed en sia scrittira ch’el ha tramess a ses mess ed en sia scrittira ch’el ha tramess sin terra gia pli baud! Tgi che na crai betg en Dieu, en ses anghels, en sias scrittiras, en ses mess ed en l’ultim giudizi è vegnì fermamain giu da la dretga via.}} Er en ''hadithas'' sco en la sequenta sentenza dal profet stat scrit: {{Citat|La cardientscha pretenda che ti crajas en Dieu ed en ses anghels, en ses cudeschs, en ses profets ed en l’ultim giudizi sco er en la providientscha divina dal bun e dal nausch.}} L’islam è ina religiun decididamain monoteistica. L’idea cristiana da la [[trinitad]] vegn refusada en medema maniera sco mintga persunificaziun u maletg figurativ da Dieu. Dieu vegn descrit tras ses «99 pli bels nums» (''al-asmā’u ’l-ḥusnā'') che tutgan be ad el. Ils umans dastgan savair da Dieu be quai ch’el sez als ha palesà tras sia grazia. La definiziun dals attributs da Dieu succeda tras interpretar il Coran. Durant il temp dals Abbasids ha quest’exegesa manà a grondas dispitas tranter ils adherents da la ductrina da la [[Mu’tazila]] e ses inimis. Sper la responsabladad per sasez è er la responsabladad per il proxim centrala. Mintga muslim è obligà da «cumandar quai ch’è dretg» e da «scumandar quai ch’è condemnabel»: الأمر بالمعروف والنهي عن المنكر / ''Al-amr bi’l ma’ruf wa n-nahy ’an al-munkar''. Quest cumond cumpara en plirs lieus en il Coran, p.ex. en sura 7, vers 157. === La scharia === La scharia (الشريعة / ''šarī’a'') è il dretg da l’islam. El regla tut las spartas da la vita ed ordinescha quellas tenor reglas divinas e nunmidablas. Questas reglas èn vegnidas fixadas surtut en il temp dals [[Abbasids]] (suenter l’onn 750) e furman anc oz la basa dal dretg islamic. L’applicaziun concreta da las reglas fa il mufti, il derschader religius, cun agid dal fatwa, da l’expertisa religiusa ch’è l’interpretaziun dal Coran e da la Sunna tenor reglas tradiziunalas (''usul al-fiqh''). I dat fatwas per mintga sparta da la vita. Reglads èn il dretg matrimonial, da cumpra, da contract, il dretg penal e las relaziuns cun il mund betg muslimic. La scharia na dastga dentant betg vegnir chapida sco dretg codà (schebain ch’i dat emprovas da la codar). Cur ch’i sa tracta damai da «l’introducziun da la scharia» sco sistem giuridic, discurr’ins be da parts da la scharia. Tenor encletga islamica è la scharia valabla universalmain ed ha da vegnir applitgada sin tut il mund. Tschertas reglas da cardientscha, sco l’uraziun ed il pelegrinadi, valan dentant be per muslims. Excepziuns datti sulettamain tar il dretg matrimonial e privat. Per la paja enconuscha la giurisdicziun da l’islam in dretg particular per ils esters, plinavant ha ella elavurà in dretg per minoritads. Il sistem il pli differenzià vegn ad esser stà il ‹sistem da millet› osmanic che lubiva autonomia per tschertas cuminanzas religiusas sin tscherts champs. Tenor il princip ''al-amr bi’l ma’ruf wa n-nahy ’an al-munkar'' sto ina gronda part da la scharia vegnir fatga valair da tut ils muslims, er cun violenza. La scharia classica è sutdividida en ina [[Madhhab|scola da dretg]] schiita ed en quatter scolas da dretg sunnitas. Il tratg communabel è ch’ellas èn vegnidas stgaffidas da societads en in ambient per gronda part islamic. La situaziun da diaspora dals muslims manca en las scolas da dretg classicas e vegn resguardada pir pli e pli tras novas fatwas. Cunquai ch’i na dat nagin consens general tranter ils advocats islamics, n’èsi betg pussibel da discurrer da ‹la scharia›, perquai ch’ina scharia unifitgada n’exista betg. Critica sto perquai adina vegnir applitgada vi da fatwas concretas. En il [[sufissem]] (mistica islamica) furma la scharia la valur da basa per quel ch’è en tschertga da Dieu. Ulteriuras staziuns èn en roda: la ''[[tariqa]]'' (‹la via mistica›), la ''[[haqiqa]]'' (‹vardad›) e la ''[[ma’rifa]]'' (‹enconuschientscha›). === Escatologia === En l’islam datti fermas speranzas [[Escatologia|escatologicas]]. Spezialmain resortan las aspectativas escatologicas gia annunziadas da Mohammed sco l’arriv da ‹l’ura› (''sā’ah''), dal ‹di da la resurrecziun› (''yaumu’l-qiyā-mah'') e dal ‹di dal rendaquint› (''yaumu’l-faṣl''). Questas ideas ch’ins enconuscha er or da l’escatologia giudaica e cristiana eran per Mohammed da grond’impurtanza. Oravant tut en l’islam schiitic, dentant er en quel sunnitic, èn las speranzas colliadas cun la cumparsa da la figura messiana dal [[Mahdi]] (''al-Mahdī''), en l’islam schiitic er numnà il Qaim (''al-Qā’im''). El derivia da la schlatta da Mohammed e saja qua tras in [[Sayyid]]. Questa figura duess reconstituir l’islam, al derasar en tut il mund ed al emplenir cun giustia. En il 19avel tschientaner èn sa furmads a l’intern da l’islam plirs moviments escatologics.<ref>Udo Schafer: ''Glaubenswelt Islam. Eine Einführung''. (''Religionswissenschaftliche Texte und Studien'', tom 7), ediziun nova 2. Chasa editura: Georg Olms Verlag, Hildesheim, Turitg, New York 2002, p. 71–75. ISBN 3-487-10159-9.</ref> == Direcziuns == === Ils sunnits === L’islam è dividì en pliras direcziuns. Ils [[sunnits]] furman cun var 90&nbsp;% la pli gronda gruppa. Quella è sutdividida en [[Madhhab|scolas da dretg]] sunniticas dals [[hanafits]], [[malachits]], [[hanbalits]] e [[schafiits]]. L’uschenumnada direcziun dals [[wahhabits]] en l’islam sunnitic n’è betg ina scola da dretg, s’orientescha però fermamain als hanbalits. Las scolas da dretg èn savens distribuidas geograficamain; uschia vivan per exempel hanafits en Tirchia e malichits en l’Africa dal Nord. Ils sunnits sa differenzieschan dals schiits, la segund gronda gruppa islamica, tras ina concepziun differenta dal domini dal manader il pli aut (il calif tar ils sunnits e l’imam tar ils schiits). Per ils sunnits vegn il calif elegì da ses aderents causa capacitads secularas ed administrativas. Per ils schiits percunter po l’imam be esser il successur legal da Mohammed ed a medem temp da ses schender Ali. Il calif è damai be in defensur secular da la cuminanza religiusa schiitica entant che l’imam è per ils schiits in manader cumplettamain spiritual ed infallibel cun pussanza divina. El è senza putgads. En las communitads schiiticas vegn pia attribuì al manader religius in’autoritad pli gronda. === Ils schiits === Ils [[Schia|schiits]] furman la segund gronda direcziun religiusa. Lur direcziun principala èn ils [[imanits]] ubain la ‹Schia da Dudesch›, ch’ins chatta surtut en l’[[Iran]], [[Irac]], [[Aserbaidschan]], [[Bahrain]] ed en il [[Libanon]]. Plinavant datti la ‹Schia da Set› ([[ismailits]]) che vivan surtut sin il subcontinent indic ([[Mumbai]], [[Karatschi]] e [[Pakistan]] dal Nord) sco er en [[Afganistan]] e [[Tadschikistan]]. Ils [[zaidits]] u er ‹la Schia da Tschintg› vivan oz be anc a [[Jemen]]. === Ils charischits === Ils [[charischits]], ils uscheditgs ‹fugitivs› ch’han bandunà la partida dal quart [[calif]] [[Ali ibn Abi Talib]] (7avel tschientaner), furman la pli veglia secta religiusa da l’islam. Els han refusà la legitimaziun dad Ali sco er quella dad [[Uthman ibn Affan]] sco calif. Lur moviment è stiz per gronda part sut l’emprim calif dals [[Abbasids]]. Be lur direcziun la pli moderada, ils [[ibadits]], ha survivì enfin oz. Els vivan oravant tut en l’[[Algeria|Algeria dal Sid]] (''[[Mzab]]''), sin l’insla [[Djerba]] ed en l’[[Oman]]. === Il sufissem === Sco bunamain tut las religiuns u direcziuns religiusas ha er l’islam in aspect intern ([[esoteric]]) ed in aspect extern ([[exoteric]]). La dimensiun mistica interna da l’islam è il [[sufissem]] (تصوف / ''tasawwuf''). L’aspect intern vegn er numnà ''[[tariqa]]'', quel extern ''[[schari’a]]''. Tenor la concepziun dal sufissem tutgan quellas duas parts nunseparablamain ensemen. Simbol per quai è ina glisch dad ieli: Las flommas da la glisch stattan per la ''tariqa'', pia per l’essenza da la religiun. Quellas stizzassan tar l’emprim suffel senza il vaider che las protegia. Il vaider che cuvra las flommas simbolisescha la ''schari’a''. Quella n’avess nagin senn senz’ina flomma a l’intern. Per gruppas puritanas sco ils wahhabits èn ils sufis mintgatant er [[eretics]] e perquai vegnan els refusads e perfin persequitads. Crititgadas vegnan lur praticas religiusas sco il ''[[dhikr]]'' (che vegn savens cumbinà cun musica e moviment dal corp), il giavisch dal sufis d’entrar en in’uniun cun Dieu gia en quest mund ed il fatg che la via d’in sufi sto vegnir accumpagnada d’in maister spiritual vivent (''[[sheikh]]''). Quai vegn refusà da la vart ortodoxa, perquai ch’en l’islam na dastga star nagin mediatur tranter l’uman e Dieu. Ils sufis na vesan il sheikh dentant betg sco mediatur, mabain sco insatgi ch’enconuscha gia las difficultads sin la via tar Dieu e che po dar vinavant ses savair ad auters. === Ulteriuras gruppas === Or da l’islam sunnitic èn sa furmads: * l’[[ahmadiyya]] Or da l’islam schiitic èn sa furmads: * ils [[alevits]] * ils [[drus]] * il [[babissem]], a partir dal 1863 la religiun dals [[Bahai]] == Mund actual == [[Datoteca:Shah_alam_moschee.jpg|thumb|180px|Duas dunnas en la moschea da [[Selangor]] a Shah Alam, [[Malaisia]]]] Ozendi è l’islam derasà en numerus pajais dal [[Proxim Orient]], da l’Africa dal Nord, da l’Asia Centrala e da l’Asia dal Sidost. Il territori da derasaziun principal furma la zona sitga che sa stenda da la [[Sahara]] en l’Occident sur il Proxim Orient ed il Caucasus fin en l’Asia Centrala. Il pajais cun la pli gronda cifra da populaziun muslima è l’[[Indonesia]]. En l’Europa è l’islam derasà en la [[Bosnia-Erzegovina]], en la [[Tirchia]] ed en l’[[Albania]]. En blers ulteriurs pajais datti minoritads muslimas. Il dumber da muslims en tut il mund vegn stimà a 1,3 milliardas<ref name="World Factbook"/>. === Conferenza islamica === Ils pajais islamics èn organisads en l’[[Organisaziun da la conferenza islamica]] (OIC), a la quala fan er part intgins stadis cun minoritads muslimas pli grondas. === ‹St. Petersburg Declaration› === Sco cumenzament d’ina «nova èra da scleriment per l’islam» vala la conferenza dals 4 e 5 da mars 2007 a St. Petersburg (Florida), a la quala muslims seculars da differents pajais islamics ed occidentals han prendì part. Els èn sa deditgads a dumondas sco l’interpretaziun seculara da l’islam, la necessitad d’ina critica a l’intern da l’islam, la situaziun da la libertad d’opiniun en societads muslimas e dumondas davart la refurma d’educaziun. Ils iniziants èn stads tranter auter muslims dissidents sco [[Ayaan Hirsi Ali]], [[Irshad Manji]] ed [[Ibn Warraq]]. Sco conclusiun da la conferenza è vegnida approvada l’uscheditga ‹[[St. Petersburg Declaration]]›. Quella pretenda tranter auter la separaziun da stadi e religiun, il respect dals dretgs umans universals, l’aboliziun da la scharia e da tut las puniziuns da mazzament islamicas e praticas da mutilaziun corporala sco er l’egualitad dals dretgs da la dunna en l’islam ed en tut ils pajais islamics.<ref>[https://web.archive.org/web/20080602013250/http://www.secularislam.org/blog/post/SI_Blog/21/The-St-Petersburg-Declaration ''St. Petersburg Declaration''].</ref> == Lieus sontgs da l’islam == En la religiun islamica èn pliras citads sontgas. Trais da quellas èn particularmain impurtantas: Mecca, Medina e Jerusalem. La citad da Mecca è la pli sontga insumma. Ella è il lieu da naschientscha dal profet Mohammed. En ella sa chatta la [[Kaaba]], il sanctuari central da l’islam che determinescha la direcziun d’urar, la ''[[qibla]]''. Lura suonda la citad da [[Medina]], situada al nord da Mecca, nua che l’islam ha sviluppà l’emprima efficacitad politica. [[Jerusalem]] è la terza citad sontga. Tenor la tradiziun muslima è l’emprima ''qibla'' vegnida fixada qua. En pli è Jerusalem il lieu ch’ils muslims han definì sco posiziun geografica da la moschea [[al-Aqsa]], menziunada en il Coran (sura 17, ‹Il viadi da notg›). Per [[schiits]] ed [[alevits]] furman ultra da quai las citads da [[Kerbela]] e [[Kufa]] lieus sontgs, nua ch’els fan mintg’onn pelegrinadis. Daspera datti in grond dumber da lieus da pelegrinadi da different’impurtanza. Per il solit sa tracti da fossas da cumpogns da Mohammed, dad imams da la schia, ubain da schaics dals sufis. Ils pli blers lieus sontgs ha l’islam popular en l’Africa dal Nord cun numerusas fossas a [[Marabut]]. Cun excepziun dals emprims trais lieus sontgs vegn la dumonda, schebain ina citad saja sontga discutada a moda cuntraversa en l’islam. == Critica cunter l’islam == Critica cunter l’islam a basa politica, etica, filosofica, scientifica e teologica hai dà dapi il temp da sia fundaziun. Crititgadas èn vegnidas tant las basas da l’islam sco er sias tradiziuns culturalas e normas socialas. == L’islam ed autras religiuns == Quai che pertutga las autras religiuns distingua l’islam tranter crettaivels da religiuns monoteisticas e politeisticas. [[Gidieus]], [[cristians]], [[zoroastians]] e [[sabeers]] (ozendi èn manegiads ils [[mandeers]]) han ina posiziun particulara, perquai ch’els vegnan considerads sco aderents da «[[religiuns da cudesch]]» (''ahl al-kitab''). Tenor concepziun muslima è er vegnì palesà ad els il pled da Dieu (en furma da l’[[Indschil|Evangeli]] e da la [[Tora]]). Cun l’ir dal temp sajan las scrittiras però vegnidas midadas, translatadas u falsifitgadas ed hajan qua tras pers lur valaivladad. Sut il domini islamic èn ils ''ahl al-kitab'' – sch’els n’eran betg anc convertids a l’islam – vegnids sut il cumond e la protecziun islamica, ''[[dhimma]]'', che pretendeva ch’els pajan ina taglia speziala, la ''[[dschizya]]''. Per la paja è vegnida protegida lur vita e possess ed els han survegnì il permiss da pratitgar libramain lur religiun.<ref name=hoyland>Robert Hoyland (ed.): ''Muslims and Others in Early Islamic Society''. Ashgate 2004, p. xiv.</ref> Quest’allianza speziala valeva oriundamain be per gidieus e cristians. Ella è dentant vegnida schlargiada sin persunas betg cristianas cur ch’ils conquistadurs muslims han inscuntrà etnias d’ina differenta religiun sco p.ex. ils [[Hindu|hindis]].<ref name=hoyland/> En rom da l’expensiun islamica pudevan persunas d’autras religiuns en territoris betg arabs restar temporarmain sin [[dar al-islam|territori islamic]] sco ''[[musta’min]]''. Sch’els refusavan silsuenter d’acceptar il status da ''dhimmi'' – da protecziun islamica –, valevan els sco inimis e vegnivan cumbattids. == Annotaziuns == <references /> == Litteratura == === Infurmaziuns da basa === * Elger, Ralf: ''Islam''. Francfurt: Fischer, 2002, ISBN 3-596-15368-9. * Elger, Ralf (ed.): ''Kleines Islam-Lexikon''. Minca: Beck, 2001, ISBN 3-406-47556-6. * Endreß, Gerhard: ''Der Islam: Eine Einführung in seine Geschichte''. Minca: Beck, 1997, ISBN 3-406-42884-3. * Hartmann, Richard: ''Die Religion des Islam''. Berlin, 1944; restampa: Darmstadt: Wissenschaftliche Buchgesellschaft, 1992, ISBN 3-534-80132-6. * Kirchenamt der Evangelischen Kirche in Deutschland (ed.): ''Was jeder vom Islam wissen muss''. Gütersloh: Gütersloher Verlagshaus, 1996⁵ GTB 786, ISBN 3-579-00786-6. * Khoury, Adel Theodor: ''Der Islam''. Freiburg: Herder, 2001⁶ ISBN 3-451-05246-6. * Ruthven, Malise: ''Der Islam: Eine kurze Einführung''. Stuttgart: Reclam, 2000, ISBN 3-15-018057-0. * Schaefer, Udo: ''Glaubenswelt Islam: Eine Einführung''. Hildesheim: Olms, 2002; Religionswissenschaftliche Texte und Studien, tom 7, ISBN 3-487-10159-9. * Schirrmacher, Christine: ''Der Islam. Eine Einführung.'' Lahr: SJD 2005, ISBN 978-3-501-05253-2. * Spuler-Stegemann, Ursula: ''Die 101 wichtigsten Fragen zum Islam''. C.H.Beck, Minca 2007, ISBN 978-3-406-51111-0. * Strobl, Anna, und Vogel, Walter: ''Islam – die CD-ROM''. Graz: Schnider, 1999 ISBN 3-900993-95-5. * Watt, Montgomery W.: ''Der Islam''. 3 toms, Stuttgart: Kohlhammer, 1980–1990; tom 2: ISBN 3-17-005707-3. === Istorgia === * Halm, Heinz, Haarmann, Ulrich e Gronke, Monika (ed.): ''Geschichte der arabischen Welt''. Minca: Beck, 2001, ISBN 3-406-47486-1. * Halm, Heinz: ''Der Islam: Geschichte und Gegenwart''. Minca: Beck, 2004, ISBN 3-406-51917-2. * Kettermann, Günter: ''Atlas zur Geschichte des Islam''. Darmstadt 2001, ISBN 3-534-14118-0. * Küng, Hans: ''Der Islam: Geschichte, Gegenwart, Zukunft''. Minca/Turitg 2004, ISBN 3-492-04647-9. * Nagel, Tilman: ''Geschichte der islamischen Theologie''. Minca: Beck, 1994, ISBN 3-406-37981-8. * Noth, Albrecht e Paul, Jürgen (ed.): ''Der islamische Orient: Grundzüge seiner Geschichte''. Würzburg: Ergon, 1998, ISBN 3-932004-56-6. * Rebiai, Marcel: ''Islam, Israel und die Gemeinde''. Schleife, 2004, ISBN 3-907827-42-2. * Van Ess, Josef: ''Theologie und Gesellschaft im 2. und 3. Jahrhundert der Hidschra''. 6 toms, Berlin: Springer, 1991–1995, ISBN 3-11-012212-X. === Relaziun cun l’Occident e problems actuals === * Gopal, Jaya: ''Gabriels Einflüsterungen – Eine historisch-kritische Bestandsaufnahme des Islam''. Freiburg: Ahrimann, 2006², ISBN 3-89484-601-1. * Diner, Dan: ''Versiegelte Zeit: Über den Stillstand in der islamischen Welt''. Berlin: List, 2007, ISBN 978-3-548-60704-7. * Ende, Werner e Steinbach, Udo (ed.): ''Der Islam in der Gegenwart''. Minca: Beck, 2005, ISBN 3-406-09740-5. * Gabriel, Mark A.: ''Islam und Terrorismus''. Lake Mary/Florida: Resch, 2004, ISBN 3-935197-39-X. * Huntington, Samuel P.: ''Kampf der Kulturen''. Minca: Goldmann, 2002, ISBN 3-442-15190-2 (Hamburg: Spiegel-Verlag, 2006, ISBN 978-3-87763-011-2). * Kermani, Navid: ''Dynamit des Geistes: Martyrium, Islam und Nihilismus''. Göttingen: Wallstein-Verlag, 2002, ISBN 3-89244-622-9. * Kermani, Navid: ''Strategie der Eskalation: Der Nahe Osten und die Politik des Westens'', Göttingen: Wallstein-Verlag, 2005, ISBN 3-89244-966-X. * Khoury, Adel Th.: ''Der Islam und die westliche Welt''. Darmstadt: Primus, 2001, ISBN 3-89678-437-4 (Darmstadt: Wissenschaftliche Buchgesellschaft). * Ye’or, Bat: ''Der Niedergang des orientalischen Christentums unter dem Islam''. Gräfelfing: Resch, 2002, ISBN 3-935197-19-5. * Schiffer, Sabine: ''Die Darstellung des Islams in der Presse. Sprache, Bilder, Suggestionen. Eine Auswahl von Techniken und Beispielen''. Würzburg: Ergon, 2005, ISBN 3-89913-421-4. * Schiffer, Sabine: ''Die Verfertigung des Islambildes in deutschen Medien''. en: Siegfried Jäger / Dirk Halm (ed.): ''Mediale Barrieren. Rassismus als Integrationshindernis''. Münster 2007, ISBN 978-3-89771-742-8. * Todd, Emmanuel e Courbage, Youssef: ''Die unaufhaltsame Revolution: Wie die Werte der Moderne die islamische Welt verändern.'' Piper Verlag, Minca 2008. == Colliaziuns == * [http://www.islam.de/72.php Islam.de] – Pagina d’internet dal Cussegl central dals muslims en Germania * [http://www.bpb.de/publikationen/5IY8HR,0,0,Der_Islam.html ''Der Islam''] – infurmaziuns da la Centrala federala per educaziun politica da la Germania, Bonn (Or da ''Politik und Zeitgeschichte'' 37/2003) * [http://www.bpb.de/publikationen/3VQG0D,0,Islam.html ''Islam''] – infurmaziuns da la Centrala federala per educaziun politica, Bonn (Or da ''Politik und Zeitgeschichte'' 26–27/2007) * [https://web.archive.org/web/20070206001148/http://wwwuser.gwdg.de/~mriexin/euroislam.html ''Islam in Western Europe'' – glista da colliaziuns (englais)] * [https://web.archive.org/web/20081211082004/http://www.wcurrlin.de/links/basiswissen/basiswissen_islam.htm ''Basiswissen Islam'' – material per ina lecziun da scola (pagina d’internet privata)] * [http://www.payer.de/islam/islam.htm ''Materialien zur Religionswissenschaft – Islam''] dad Alois Payer [[Categoria:Islam| ]] [[Categoria:Artitgels recumandads (Religiun)]] ref9m904zr3c4khbi7nvz7ixyihx62u 0 7778 163395 136842 2022-08-22T16:50:41Z InternetArchiveBot 16747 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki [[File:Golem_and_Loew.jpg|thumb|300px|right|Il [[Rabbi Löw]] creescha tenor ina ditga veglia il golem.]] '''''Der Golem''''' è il titel d'in roman da 20 chapitels da [[Gustav Meyrink]]. El è cumparì l'emprima giada ils onns 1913-14 sco roman da cuntinuaziun en il magazin ''Die weißen Blätter'' ed l’onn 1915 en furma da cudesch. == Cuntegn == Baud 20avel tschientaner: Il raquintader anonim da l'istorgia, ch'è sin visita a [[Prag]], legia avant che ir a letg in cudesch sur la vita dal Buddha Gorma e siemia fitg malruassaivel. El sto anc ina giada viver chaussas ch’èn capitadas avant 30 onns en il quartier da gidieus da Prag. Uschia surprenda el l'identitad dal entagliader da crappa ed reparader dad antiquitads Athanasius Pernath che viva enturn 1890/1891 en il ghetto a Prag. Il raquintader survegn pli e pli access al passà ed a l’intern dad Pernath ed entaupa la fin sa sez. En l'abitaziun da Pernath vegn nunspetgadamain in signur che sa deporta sco sch'el fiss da chasa là e che na salida betg e na prenda betg giu il chapè. El tira in cudesch cun in cuverta da metal or da sia tastga. L’iniziala I l’entschatta dal chapitel ''Ibbur'' (engravidada da l’olma, ''Seelenschwängerung'') sto vegnir restaurada. Pernath legia il chapitel misterius. Sco in spiert è il visitader puspè svanì. Bain spert suppona Pernath, ch’il client misterius saja la creatira ord las ditgas, il [[Golem]], dal qual ins di ch’el visitia mintga 33 onns Prag. [[Rabbi Löw]] duai avair stgaffì en il 1580 a la riva da la [[Moldau]] or da arschiglia tenor perscripziuns persas da la [[Kabbala]], perquai ch’el giavischava in gidanter, che protegia ils gidieus. Dad uss ennà vegn la vita da Pernath tut in tranter l'auter. El vegn involvì en diversas intrigas e ha adina puspè allucinaziuns. Betg be ch'i capitan curiusas chaussas ch'el na chapescha betg, mabain vegn el era involvì en il plan da vendetga dal student da medischina Charousek cunter ses bab illegitim, il targlinant Aaron Wassertrum, che n’accepta betg el. Plinavant emprenda el ad enconuscher l'archivar Hillel, che è adina là sche Pernath dovra agid, ed sia feglia Mirjam, en la quala el s'inamurescha. En ina chombra da la chasa vischinanta chatta Pernath ina porta e vegn en ina chombra engiatrada, la ''chombra senza access'', ch’el renconuscha tenor las descripziuns sco il dachasa dal Golem. In gieu da troccas prenda tut sia attenziun, cunzunt l’emprima charta, il Pagat. El sa regorda d'avair malegià sez questa charta avant onns. Tuttenina crai el da sa seser visavi a sa sez. Ses inscunter cun il Golem, che cumpara sco dubel dal carstgaun, resultan en il giavisch ed la speranza, da retschaiver in Jau immortal. Entras in cumplott da Wassertrum vegn suspectà ch’el haja mazzà insatgi e sto ir en praschun, nua ch'el pirescha e dat si tut la speranza, enfin ch'el vegn lascha liber suenter sis mais tut nunspetgadamain e senta che la part dal ghetto, en la quala el aveva vivì è vegnida stgarpada giu. Ses amis da pli baud tschertga el senza success. Cun empruvar da tschertgar Hillel ed Mirjam, ch’el suppona en la ''chombra senza access'', sa lascha el ir giu cun ina suga dal tetg tar la fanestra cun ina giatrera. La suga rumpa ed el dat giu sin la sulada. Cura ch’il raquintader sa dasda puspè, chatta el in chapè scumbigliada cun si il num "Athanasius Pernath". Tar sias retschertgas chatta el ulteriurs indizis dal siemià en la realitad. La fin, cura ch’il raquintader s’inscuntra cun ses Jau siemià, resta intschert con vardad ch’era en il siemià. == Stilistica == Il “Golem” da Meyrink vala sco classicher da la litteratura fantastica. I na sa tracta betg dad ina adattaziun da la ditga gidieua dal Golem en il senn pli stretg, mabain dad in maletg da siemi impressiunistic avant il fund da la ditga, che è quasi premissa per il lectur. La figura da titel na cumpara betg en il roman, con fitg che il raquintader sez surprenda en fasas questa rolla resta avert. == Nagina film == Malgrà che tschantschas dian auter, è nagin dals films dal Golem da [[Paul Wegener]] in film dal roman da Meyrink, era betg il pli enconuschent, il qual ch'è vegnì producì l’onn 1920 ensemmen cun Carl Boese ''Der Golem – wie er in die Welt kam''. Ils films tractan plitost la ditga dal Golem sez, medemamain uschia il film ''Le Golem'' da Julien Duvivier or da l'onn 1936. == Colliaziuns == * [http://www.zeno.org/Literatur/M/Meyrink,+Gustav/Roman/Der+Golem Text digitalisa dal ''Golem'' tar zeno.org], ediziun da 1917 * [http://gutenberg.spiegel.de/meyrink/golem/golem.htm Der Golem] * [https://web.archive.org/web/20070703012800/http://publikationen.ub.uni-frankfurt.de/volltexte/2005/1189/ Gustav Meyrinks „Der Golem“ - Untersuchungen zur Erzählstruktur – Lavur da magister dad Andreas Bernhard] {{DEFAULTSORT:Golem, Der}} [[Category:Romans]] grags2jo7thzu74sj34wdn564hwyd3m 0 8731 163422 137054 2022-08-22T20:13:28Z InternetArchiveBot 16747 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {| border="1" cellpadding="4" cellspacing="0" style="float:right; width:200px; margin: 0 0 1em 1em; background: #f9f9f9; border: 1px #aaaaaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" |+<big>'''Svalbard'''</big></br> |- | align=center colspan="2" | {| cellpadding="2" style="float: right; width: 302px; margin-left: 1em; border-spacing: 1px;" |---- bgcolor="#f9f9f9" ! colspan="2" | [[Datoteca:Sv-map-de.png|300px|center|Charta da Svalbard]] |} |- valign=top ! colspan="2" | Datas fundamentalas<ref>[https://web.archive.org/web/20120208001818/https://www.cia.gov/library/publications//the-world-factbook/geos/sv.html Svalbard] en il World Fact Book da la CIA (clamà ils 5 d'avrigl 2010)</ref> |---- bgcolor="#FFFFFF" | Pajais || [[Norvegia]] |---- bgcolor="#FFFFFF" | Furma da stadi || Territori da la [[Norvegia]] |---- bgcolor="#FFFFFF" | [[Chapitala]] || [[Longyearbyen]] |---- bgcolor="#FFFFFF" | Surfatscha || 62'045 km² |---- bgcolor="#FFFFFF" | Abitants || 2'116 <small>(stim. da fan. 2009)</small> |---- bgcolor="#FFFFFF" | [[Valuta|Munaida]] || [[Curuna norvegiaisa]] |---- bgcolor="#FFFFFF" | Zona d'urari || CET (UTC +1) |---- bgcolor="#FFFFFF" | Numer d'auto || ZN |---- bgcolor="#FFFFFF" | TLD d'Internet || .no, .sj <small>(betg utilisà)</small> |---- bgcolor="#FFFFFF" | Preselecziun || +47 |} '''Svalbard''' ([[lingua tudestga|tudestg]]: ''Spitzbergen'', tenor l'insla principala) èn ina gruppa d'inslas administrada da la [[Norvegia]]. Las inslas las pli grondas èn [[Spitzbergen]] (nor. ''Spitsbergen''; 39'000 km²), [[Nordaustlandet]] (14'600 km²) e [[Edgeøya]] (5'000 km²). == Funtaunas == <references/> == Colliaziuns == {{commons|Category:Svalbard|Svalbard}} [[Categoria:Norvegia]] 631x0r8hz8fys1oj1ozb9o3yjbqo9d7 0 8802 163419 161847 2022-08-22T19:54:31Z InternetArchiveBot 16747 Rescuing 2 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{Infobox terra |NUM = <font size="+1">'''Republica da la Serbia'''</font><br /> '''Република Србија'''<font size="-1"> (serb)</font><br />'''Republika Srbija'''<font size="-1"> (transcripziun)</font><br /> |MALETG-BANDIERA = Flag_of_Serbia.svg |MALETG-BANDIERA-LADEZZA = 150px |MALETG-BANDIERA-ROM = gea |ARTITGEL-BANDIERA = |MALETG-VOPNA = Coat_of_arms_of_Serbia.svg |MALETG-VOPNA-LADEZZA = 100px |ARTITGEL-VOPNA = |PAROLA = |LINGUA-UFFIZIALA = [[lingua serba|serb]] |CHAPITALA = [[Belgrad]] |FURMA-DA-STADI = |FURMA-DA-REGENZA = |SCHEF-DA-STADI = president [[Aleksandar Vučić]] |SCHEF-DA-REGENZA = primministra [[Ana Brnabić]] |SURFATSCHA = 88&nbsp;361 |ABITANTS = 7&nbsp;057&nbsp;666 abitants<ref>Tenor la dumbraziun dal pievel dal 2016.</ref> |SPESSEZZA-DA-LA-POPULAZIUN = 91,1 |MUNAIDA = dinar |INDEPENDENZA = |DI-DA-LA-FESTA-NAZIUNALA = |MALETG-POSIZIUN = Europe-Serbia.svg }} La '''Serbia''' (serb Србија Srbija; uffizialmain Republica da la Serbia, serb Република Србија Republika Srbija) è in pajais intern situà en l’[[Europa dal Sidost]] ed [[Europa Centrala]]. La Serbia sa chatta en il center da la [[Peninsla dal Balcan]] e cunfinescha en il nord cun l’[[Ungaria]], en l’ost cun la [[Rumenia]], en il sid cun la [[Macedonia dal Nord]] e l’[[Albania]] resp. il [[Cosovo]], en il sidvest cun il [[Montenegro]] ed en il vest cun la [[Bosnia ed Erzegovina]] e [[Croazia]]. Tenor il dumber d’abitants sa chatta la Serbia cun bundant 7,1 milliuns avant il [[Danemarc]] sin plaz 22 dals pajais europeics. La chapitala e metropola dal pajais è [[Belgrad]], ulteriuras citads grondas èn [[Novi Sad]], [[Niš]], [[Kragujevac]] e [[Subotica]]. Bundant 80&nbsp;% da la populaziun èn Serbs, daspera vivan en il pajais gruppas pli grondas dad Ungarais, Roma e Bosniacs. L’istorgia pli nova da la Serbia è segnada da sia rolla sco pli grond stadi commember da la [[Jugoslavia]]. Dapi la fin da la Jugoslavia l’onn 2006 è la Serbia er il sulet successur legal da la Republica federala Jugoslavia ch’è vegnida fundada il 1992 (ils onns 2003–2005 en furma da l’uniun da stadis cun num [[Serbia e Montenegro]]). La prestaziun economica dal pajais era sa sbassada fermamain durant las [[Guerras da la Jugoslavia]], ha però pudì sa revegnir a partir dal 2003. Dapi il 2012 furma la Serbia in candidat d’adesiun uffizial da l’[[Uniun europeica]]. == Geografia== Remartga: La descripziun da la geografia da la Serbia cumpiglia er il territori dal [[Cosovo]], dal qual il status politic tenor il dretg internaziunal è contestà. === Posiziun, reliev e structuraziun geografica === [[Datoteca:Serbia_DisputedKosovo_Map.png|thumb|200px|Charta geografica da la Serbia]] La Serbia s’extenda en direcziun vest-ost tranter il Danubi sper Bezdan e Stara Planina sper Dimitrovgrad. En direcziun nord-sid furman Subotica il punct da cunfin settentriunal e Preševo il punct da cunfin meridiunal dal pajais. La pli auta muntogna dal pajais è cun 2656&nbsp;m&nbsp;s.m. la Đeravica en il Prokletije (Cosovo) resp. il Midžor (2169&nbsp;m&nbsp;s.m.) al cunfin bulgar. Il punct il pli bass furma la sortida dal Danubi sper Prahovo en la Serbia da l’Ost cun 17 meters sur mar. Il territori da la Serbia sa cumpona da dus tips da cuntrada, ils quals vegnan spartids tras la lingia Sava-Danubi. En il nord da quests dus flums sa chatta la Vojvodina, ina planira ch’appartegna al Batschigl Pannonic. Las sulettas pitschnas elevaziuns en questa part dal pajais furman las collinas da la Fruška Gora ed ils urs da las Carpatas Vršačke Planine. Las anteriuras steppas da guaud da la planira dal Danubi èn segnadas da la colliaziun idrologica dals pli impurtants flums da la part orientala da l’Europa Centrala sco er d’anteriuras cuntradas alluvialas e da terrens da terra naira fritgaivels. En il sid da Sava e Danubi è il pajais en la Serbia Centrala ed en il Cosovo per gronda part muntagnard, sa preschenta però pervi da l’in sper l’auter da muntognas, planiras autas, batschigls e planiras da flums sco territori segnà d’ina topografia variada e multifara. La Serbia Centrala vegn surtut sutdividida e structurada tras il sistem da flums da la Morava che sparta las [[Dinaridas]], las [[Carpatas]] e la [[Muntogna dal Balcan]] en ina gruppa occidentala ed ina orientala. Il Cosovo da sia vart è gia segnà da la midada tranter batschigls ed auta muntogna e furma uschia in territori da transiziun vers il tip da cuntrada pelargon (‹macedon›). === Auas === Idrograficamain sa chatta la Serbia per gronda part en l’intschess dal [[Danubi]], il qual percurra en sia part centrala la Serbia sur ina distanza da 588 kilometers. Pervi dal privel d’inundaziuns è il curs da quel vegnì curregì vastamain e mess en rempars. Il Danubi cun ses dus flums laterals principals, Tisza e Sava, furman er la rait da vias da navigaziun dal pajais. Dals flums serbs che sbuccan en il Danubi disponan Morava e Drina dal pli grond intschess idrografic. Sulettamain en il sidvest dal pajais maina il Drin Alv l’aua vers l’[[Adria]] ed en il sidvest curra la Pčinja sur il Vardar en la [[Mar Egeica]]. Auas stagnantas pli grondas èn per gronda part da chattar oz en furma d’anteriurs bratschs dals flums Danubi e Save; il pli grond lai natiral è il Lai da Palić che mesira radund sis kilometers quadrat. Cun 71 meters furma il Jelovarnik en il Kopaonik la pli auta cascada dal pajais. La pli gronda e lunga, ma betg la pli profunda chavorgia da la Serbia e da l’Europa è la Porta da fier. === Clima === La Serbia è situada en la part miaivla da la zona temprada ed è segnada d’in clima continental moderà. Las precipitaziuns s’augmentan dal sidvest vers il nordost; las precipitaziuns maximalas sa spostan en il sidvest da l’entschatta da la stad sin l’atun/enviern. Quest fatg marchescha ina da las caracteristicas climaticas specificas da la Serbia che vegn dominada da sia posiziun tranter mars relativamain chaudas ([[Adria]], [[Mar Egeica]], [[Mar Naira]]) e la natira muntagnarda: La plievgia d’enviern ch’è caracteristica per il clima mediterran sa perda pli e pli cun s’allontanar da la costa. Entant che quella è anc preschenta en las regiuns muntagnardas da la Serbia dal Vest ed en il Cosovo, fa ella alura plazza en la Vojvodina continentala al tipic decurs da las precipitaziun a l’ur oriental da l’Europa Centrala cun in maximum da las precipitaziuns a l’entschatta da la stad, cur ch’il sulegl cuntanscha ses zenit. Pervi da la ferma repartiziun dal reliev è la situaziun locala segnada da modificaziuns multifaras macro- e microclimaticas. In clima muntagnard prevala en las regiuns las pli autas en il sid, il vest e l’ost dal pajais. [[Datoteca:Image-of-Sumadija.jpg|thumb|200px|La Šumadija en il center da la Serbia]] Ils envierns èn en Serbia en general fraids e ritgs da naiv, las stads èn chaudas. Il mais il pli fraid furma il schaner, il mais il pli chaud il fanadur. La temperatura la pli bassa ch’è insumma vegnida mesirada èn stads −38,0&nbsp;°C (ils 26 da schaner 1954 a Sjenica), la temperatura la pli chauda 45,8&nbsp;°C (ils 16 d’avust 2006 a Paraćin). La temperatura media en tut il pajais munta a 10&nbsp;°C, la quantitad da precipitaziuns media a 896 millimeters. === Territoris da protecziun da la natira === La Serbia dispona da tschintg parcs naziunals, 20 parcs natirals e radund 590 territoris natirals protegids cun ina surfatscha totala da radund 315 kilometers quadrat (bundant 8&nbsp;% dal territori statal). Menziun speziala meritan entaifer la flora ils relicts d’avant il temp da glatsch ch’han survivì en la regiun. Uschia per exempel il pign serb u la sutspezia nordica da l’ischi grec. Daspera è la Serbia enconuschenta per diversas spezias da peonias, tranter auter la peonia bizantina che furma er la flur naziunala da la Serbia. == Populaziun == La vegliadetgna media da la populaziun munta a 40,7 onns; radund 17,4&nbsp;% da la populaziun èn pli vegls che 65 onns. La natalitad munta a 1,78. L’aspectativa da vita munta tar umens a 72,6 onns, tar dunnas a 78,5 onns (situaziun dal 2016).<ref>[https://web.archive.org/web/20180706234818/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/fields/2056.html ''The World Factbook — Central Intelligence Agency''], consultà ils 14 da fanadur 2017.</ref> === Gruppas etnicas === La cumposiziun etnica da la populaziun sa differenziescha vaira ferm da regiun tar regiun. Tenor la dumbraziun dal pievel dal 2011, la quala n’ha betg gì lieu en il Cosovo, han 83,3&nbsp;% da la populaziun designà sasezs sco Serbs. Las minoritads las pli impurtantas èn ils Ungarais (3,53&nbsp;%), ils Roma (2,05&nbsp;%) ed ils Bosniacs (2,02&nbsp;%). Gruppas pli pitschnas furman Albanais, Gorans, Bulgars e Tircs en il sid sco er Croats e Slovacs en il nord dal pajais. L’onn 2017 eran 9,1&nbsp;% da la populaziun naschids a l’exteriur; tar la gronda part sa tracti da Serbs etnics che derivan d’autras da las anteriuras sutrepublicas da la Jugoslavia.<ref> Pew Research Center’s Global Attitudes Project: [http://www.pewglobal.org/2018/02/28/global-migrant-stocks/?country=DK&date=2017 ''Origins and Destinations of the World’s Migrants, 1990–2017''], consultà ils 30 da settember 2018.</ref> Tenor statistica uffiziala vivan en Serbia radund 148&nbsp;000 Roma. Inuffizialmain vegn stimà in dumber da radund 500&nbsp;000 persunas.<ref>Berlin-Institut für Bevölkerung und Entwicklung: [https://web.archive.org/web/20191224223846/https://www.berlin-institut.org/online-handbuchdemografie/bevoelkerungsdynamik/regionale-dynamik/roma-in-europa.html ''Roma in Europa''].</ref> En la Serbia Centrala vivan surtut Serbs, entant che la Vojvodina è gia segnada dapi tschientaners d’ina maschaida da numerus pievels, surtut Serbs (65,05&nbsp;%), Ungarais (14,28&nbsp;%), Slovacs (2,79&nbsp;%), Croats (2,78&nbsp;%), Rumens (1,50&nbsp;%) e Roma (1,43&nbsp;%). En il Cosovo vivan per gronda part Albanais (88&nbsp;%); la pli gronda minoritad furman qua ils Serbs (7&nbsp;%). === Linguas === La lingua uffiziala principala en Serbia è la lingua da standard serba. Serb resp. serbocroat vegn chapì e discurrì quasi dapertut en il pajais. En il nord dal pajais, en la provinza Vojvodina, èn er renconuschidas sper il serb sco linguas uffizialas ungarais, croat, russ, slovac e rumen. En il Cosovo ed en parts da la Serbia dal Sid vegn discurrì albanais. Tenor la constituziun vertenta vegn la lingua serba scritta en Serbia uffizialmain en scrittira cirillica. En il mintgadi ed en las medias è però savens er en diever la furma latina. === Religiun === Per lunschor la gronda part dals abitants èn cristians. Da quels appartegnan radund 6,4 milliuns a la baselgia serb-ortodoxa. Sper ils 84,6&nbsp;% ortodoxs tenor la dumbraziun dal pievel dal 2011 datti 5&nbsp;% catolics ed 1&nbsp;% protestants. 3,1&nbsp;% da la populaziun èn muslims, medemamain 3,1&nbsp;% èn senza confessiun ed 1,1&nbsp;% sa designeschan sco ateists.<ref>[http://media.popis2011.stat.rs/2013/publikacije/Saopstenje%20Knjiga%204+bkorekt.pdf Appartegnientscha religiusa tenor la dumbraziun dal pievel dal 2011] (PDF; 285&nbsp;kB).</ref> === Citads ed urbanisaziun === Las citads serbas situadas en il sid da la lingia Sava-Danubi èn sa sviluppadas istoricamain sut influenza osmanica, quellas al nord da questa lingia or da martgads e colonias habsburgaisas.<ref>Jovan Cvijić: ''The Zones of Civilization of the Balkan Peninsula.'' En: American Geographical Society: ''Geographical Review'', ann. 5, nr. 6 (zercladur 1918), p. 470–482.</ref> Suenter il 1945 è l’urbanisaziun progredida fitg ferm; tras l’industrialisaziun, la fugia da la champagna ed er pliras undas da migraziun da fugitivs da guerra, è la populaziun en las grondas citads creschida fitg ferm. La regiun da la Serbia la pli sviluppada ed urbanisada è la Vojvodina. Las pli grondas citads dal pajais furman la chapitala Belgrad cun 1&nbsp;154&nbsp;589 abitants (situaziun dal 2011), la sedia da la regenza da la provinza autonoma Vojvodina, Novi Sad, cun 221&nbsp;854 abitants sco er, en la part meridiunala dal pajais, Niš cun 182&nbsp;208 abitants. En il Cosovo surpiglia Priština cun 198&nbsp;214 abitants la funcziun dal lieu central politic ed economic.<ref>Ivan Bertic (ed.): ''Veliki geografski Atlas Jugoslavije.'' Zagreb 1987.</ref> == Politica == === Sistem === [[Datoteca:Serbiski_parlament.JPG|thumb|220px|Sedia dal parlament a Belgrad]] En l’index da democrazia dal 2016 figurescha la Serbia sin plaz 64 da 167, e vala uschia sco «democrazia manglusa».<ref>[https://www.eiu.com/public/topical_report.aspx?campaignid=DemocracyIndex2016 ''Democracy Index 2016 – The Economist Intelligence Unit''], consultà ils 2 da schaner 2018.</ref> La Serbia dispona d’in sistem guvernamental d’ina chombra, la Narodna Skupština (verbalmain: ‹assamblea populara›) cun 250 represchentants. A quella cumpeta la pussanza legislativa. Las partidas ch’èn represchentadas en il parlament sa gruppeschan sco fracziuns en ina coaliziun guvernamentala ed en l’opposiziun. Schef da stadi è il president. L’executiva vegn manada dal primminister. Quel vegn elegì mintga tschintg onns directamain dal pievel. Ina reelecziun è pussaivla. === Sutdivisiun politica === Cun la constituziun dal 2006 han las regiuns autonomas Vojvodina en il nord e Cosovo e Metochia – en furma curta Cosmet – en il sid survegnì enavos sco provinzas serbas l’autonomia politica ch’aveva gia existi tranter il 1974 ed il 1989. La part restanta da la Serbia (dapli che la mesadad dal pajais) na furma nagin’unitad politica, vegn però numnada informalmain Serbia Centrala. Il Cosovo sa chatta dapi il zercladur 1999 sut administraziun da las [[Naziuns unidas]], uschia che las disposiziuns respectivas n’han betg pudì entrar là en vigur. Il status da dretg internaziunal è contestà dapi la decleraziun d’independenza dal Cosovo ils 17 da favrer 2008. Per motivs administrativs è la Serbia dividida en 30 districts (serb: Okrug; pl.: Okruzi); 18 da quels sa chattan en la Serbia Centrala, set en la Vojvodina e tschintg en il Cosovo. Las unitads d’administraziun autonoma locala en Serbia furman las opštine (sing. opština, verbalmain ‹vischnancas›, areguard lur grondezza però savens plitost circuls). Las regiuns istoricas en Serbia n’han oz nagin status uffizial, savens èn però ils districts numnads suenter quellas. === Politica da l’exteriur e da segirezza === La Serbia n’appartegna fin qua ni a l’[[Uniun europeica]] ni a la [[NATO]]. Entant ch’in’adesiun a l’Uniun europeica ha gronda prioritad tar quasi tut las partidas politicas, vegn la dumonda davart ina commembranza a la NATO discutada tant en la politica sco er en la societad a moda cuntraversa, betg il davos pervi da la tenuta prorussa tradiziunala dal pajais. L’influenza russa en la regiun è creschida ils ultims onns cun surpigliar il concern da petroli statal (uss Gazprom), cun l’intenziun da realisar la pipeline da gas natiral South Stream tras la Serbia sco er tras il credit d’ina milliarda per meglierar l’infrastructura dal pajais che la [[Russia]] ha concedì il 2009. Areguard ils interess russ en il Balcan dal Vest occupa la Serbia senza dubi la posiziun-clav. Concernent l’intenziun da la Serbia da vegnir recepida en l’Uniun europeica hai dà svilups positivs, surtut cun surdar a la Curt penala internaziunala per l’anteriura Jugoslavia ils delinquents da guerra [[Ratko Mladić]] e [[Goran Hadžić]]. In’ulteriura premissa per metter ad ir las negoziaziuns d’adesiun furma però la prontezza da vart serba da reprender ils discurs da mediaziun cun il Cosovo. La dumonda suenter l’avegnir dal Cosovo resta er suenter la proclamaziun da l’independenza tras il parlament a Priština il favrer 2008 in dals problems centrals da la politica serba. La regenza serba considerescha il proceder dal Cosovo sco cuntravenziun cunter la resoluziun 1244 da las Naziuns unidas e cunter il princip da l’integritad territoriala. L’october 2008 ha l’Assamblea generala da las Naziuns unidas consentì a la dumonda da la Serbia da laschar examinar tras il Tribunal internaziunal, schebain la proclamaziun da l’independenza saja valaivla tenor il dretg internaziunal. Il 2010 ha il Tribunal internaziunal publitgà si’expertisa, tenor la quala l’independenza dal Cosovo na cuntrafetschia betg al dretg internaziunal. A medem temp ha il Tribunal internaziunal però evità da vulair s’exprimer davart il status internaziunal dal Cosovo ed ha renconuschì la valaivladad da la resoluziun 1244 da las Naziuns unidas. Ord protesta cunter l’independenza ha la Serbia fundà en il Cosovo dal Nord la cuminanza da las vischnancas da las provinzas autonomas Cosovo e Metochia, la quala refusa de facto da sa suttametter a la controlla da las instituziuns a Priština. Confurm a las stentas da la regenza serba da far valair sias pretensiuns territorialas areguard il territori, vegn adina discurrì en documents uffizials dal Cosovo sco «part da la Serbia occupada». Tranter la Croazia e la Serbia è en pli, suenter la fin da l’anteriur stadi jugoslav, contestà il decurs dal cunfin al Danubi. Damai ch’il flum ha oz tras meandrar in auter decurs resp. posiziun che dal temp ch’ins ha fixà ils cunfins, pretenda la Croazia ina part da la riva sanestra dal flum sco er intginas inslas situadas sin quel (t.a. Šarengradska Ada e Vukovarska Ada). La surfatscha totala dals territoris contestads, che sa chattan actualmain sut administraziun serba, munta a 115&nbsp;km². === Militar === Las forzas armadas serbas dumbran 37&nbsp;000 umens (2005: 75&nbsp;000); da quai appartegnan 6500 a l’aviatica militara. L’obligaziun al servetsch militar è vegnida abolida il 2011. Il budget ha muntà il 2011 675 milliuns euros, quai che correspunda ad ina cumpart da 2,08 procent al product naziunal brut. === Dretgs umans === Tenor indicaziuns dad [[Amnesty International]] vegnan anc adina discriminadas minoritads ed il sistem da giustia vegn designà sco flaivel. Tenor l’index da percepziun da corrupziun sa chattava la Serbia il 2017 ensemen cun [[Surinam]] e la [[Republica populara da la China]] sin plaz 77 da 180, cun 41 da maximalmain 100 puncts. == Istorgia == [[Datoteca:Stefan_Uroš_IV_Dušan_of_Serbia_Lesnovo_fresco.JPG|thumb|170px|Stefan Uroš IV Dušan, retg serb (1331–1346) ed emprim zar (1346–1355)]] L’emprima menziun documentada d’in stadi serb è da chattar l’onn 822 en la biografia da [[Carl il Grond]] scritta dad [[Einhard]]. Da quel temp regiva il župan [[Strojimir]], il nev da [[Višeslav]], la Serbia. Ca. dapi l’onn 600 è enconuschent il domini da župans en il territori da la Serbia. Els eran manaders da stirpas ch’han regì la Serbia fin ca. l’onn 1000. Suenter che la Serbia è vegnida devastada da l’Ungaria, è il pajais crudà dal tuttafatg sut il domini da Bizanz, il qual ha perdurà da 950 fin 1050. Vers 1040 è [[Stefan Vojislav]] daventà archont bizantin sur la regiun numnada Dioclizia ed ha fundà il domini dals Vojisavljević ch’ha durà fin l’onn 1131 e che steva vinavant sut la regenza da Bizanz. En la regiun Raszia han ils Urošević surpiglià vers il 1080 la pussanza ed en lur successiun a partir dal 1167 la dinastia dals Nemanjić, sut ils quals la Serbia è definitivamain daventada ina pussanza gronda regiunala. Sut zar [[Dušan]] (1331–1355), il pli pussant da tuts regents serbs, ha il reginavel serb cuntanschì la culminaziun da si’influenza politica e da si’extensiun, entant che Dušan sez è avanzà al pli pussant retg da l’entira Europa dal Sidost. A partir dal 1371 ha [[Lazarević]] surpiglià il domini. Dal 1427 fin il 1459 è la Raszia vegnida dominada da Branković. A la fin dal 14avel tschientaner èn ils Tircs avanzads pliras giadas en direcziun da la Serbia. Là èn ins s’opponì stinadamain ad in’occupaziun militara ed ha pudì gudagnar emprimas battaglias, tranter auter la Battaglia sper Dubravnica l’onn 1381 e la Battaglia sper Pločnik il 1386. Paucs onns pli tard, il 1389, ha gì lieu la Battaglia da Cosovo. La finamira da quella era da suttametter l’ultim imperi cristian ch’era restà en l’Europa dal Sidost, uschia ch’ils Osmans avessan gì eliminà l’ultim obstachel per surpigliar l’[[Imperi bizantin]] cun sia chapitala Constantinopel. La battaglia è però ida a fin senza in cler victur; ils manaders dad omaduas forzas armadas èn vegnids per la vita. Facticamain è la resistenza dals prinzis serbs cunter il suramaun militar resp. numeric però stada flaivlentada talmain ch’ins po dir che l’armada serba e ses alliads eran vegnids battids il 1389. Els han perquai stuì acceptar la supremazia dals sultans osmanics; uschia è er la part restanta dal principadi serb daventada tributara, cumbain che surtut [[Vuk Branković]] è s’opponì anc ditg suenter la battaglia. Questa battaglia è pli tard vegnida stilisada al mitus naziunal dals Serbs.<ref>Jan N. Lorenzen: ''Die großen Schlachten. Mythen, Menschen, Schicksale.'' Campus, Francfurt a.M./New York 2006, p. 22.</ref> L’onn 1459 è la Serbia vegnida conquistada definitivamain dals Osmans ed ha fatg part fin il 1804 da l’Imperi osmanic. === Independenza, principadi e Reginavel da la Serbia === Malgrà numerusas emprovas da puspè daventar independent, è la Serbia pir vegnida liberada parzialmain en rom da l’emprima sullevaziun serba dal 1804. L’onn 1813 han ils Osmans però puspè occupà il territori. Pir la segunda sullevaziun serba dals onns 1815–1817 ha fatg da la Serbia parzialmain in principadi autonom sut supremazia osmanica. L’onn 1867 ha prinzi [[Mihailo Obrenović]] sfurzà ils ultims regiments osmanics da bandunar il principadi e Belgrad ha pudì vegnir proclamà sco chapitala serba libra. L’onn 1878, en rom dal Congress da Berlin da las pussanzas grondas europeicas e da la [[Tirchia]], è vegnida renconuschida l’independenza da la [[Rumenia]], da la Serbia e dal [[Montenegro]]. Il 1882 è il Principadi da la Serbia vegnì declerà sco reginavel. Il prim da november jul. / 13 da november greg. 1885 ha il retg serb Milan Obrenović declerà a la [[Bulgaria]] la guerra. En la Guerra tranter la Serbia e la Bulgaria èsi reussì a la giuvna armada bulgara da victorisar senza nagin sustegn ils Serbs. Be grazia a l’intervenziun da l’[[Austria-Ungaria]] ha il reginavel serb pudì sa mantegnair. La guerra è ida a fin cun la Pasch da Bucarest dals 3 da mars 1886, en rom da la quala ins ha restabilì il status quo ante. Ils 9 d’october 1912 ha il [[Montenegro]] declerà als Osmans la guerra. Ils stadis alliads Serbia, [[Bulgaria]] e [[Grezia]] èn entrads ils 18 d’october en guerra cunter l’Imperi osmanic. Tras il Contract da Londra dal 1913 ha quel pers quasi tut sias possessiuns europeicas. Tranter la Bulgaria d’ina vart e la Serbia e la Grezia da l’autra vart è però prorutta ina gronda dispita pervi da la repartiziun da la Macedonia ch’els avevan conquistà. Sinaquai ha la Bulgaria attatgà ils 29 da zercladur la Serbia. Uschia è prorutta la Segunda Guerra dal Balcan, en la quala la Serbia ha battì ensemen cun la Grezia, la Rumenia e l’Imperi osmanic cunter la Bulgaria. En vista a questa surpussanza ha la Bulgaria stuì capitular l’avust 1913 e per part puspè restituir en rom da la Pasch da Bucarest ils territoris ch’ella aveva conquistà durant l’Emprima Guerra dal Balcan. En consequenza da las guerras dal Balcan è la part settentriunala da la Macedonia daventada serba, la part orientala bulgara, la part meridiunala sco er il sidvest da la Trachia grecs. === La Serbia en l’Emprima Guerra mundiala ed en il tranterguerras === En l’[[Emprima Guerra mundiala]] è la Serbia stada da l’entschatta ennà sin la vart da l’Entente cordiale. Las finamiras dal pajais eran d’ina vart da rumper l’Austria-Ungaria, da l’autra vart da reunir tut ils Slavs dal sid en in stadi communabel. Manà a la guerra ha l’Attentat da Sarajevo sin il successur al tron austriac [[Franz Ferdinand]] ch’era vegnì instigà da la lia secreta ‹Maun nair›; quella vuleva realisar in grond imperi sut supremazia serba ed aveva er grond’influenza en la regenza serba. La Serbia è sinaquai stada confruntada cun in ultimatum da vart da l’Austria che na sa laschava praticamain betg acceptar. Quest svilup ha manà a la Crisa dal fanadur dal 1914 e la finala a l’erupziun da la guerra en tut l’[[Europa]]. Las emprimas offensivas dals Austriacs l’onn 1914 ha l’armada serba anc pudì abatter, ma sut grondas sperditas. L’enviern 1914/15 è alura prorutta in’epidemia e dieschmillis schuldads èn morts pervi dals cumbats ed il provediment manglus.<ref>Slavka Mihaljovic: ''Tagebuch einer Ärztin – Belgrad.'' En: Gordana Ilic Markovic (ed.): ''Veliki Rat. Der Große Krieg. Der Erste Weltkrieg im Spiegel der serbischen Literatur und Presse.'' Promedia, Vienna 2014, ISBN 978-3-85371-368-6, p. 106ss.</ref> Il fanadur 1915 ha la Serbia occupà l’[[Albania]] vischina. En rom d’in’offensiva coordinada da las Pussanzas centralas l’october 1915 han però truppas austriacas, bulgaras e tudestgas attatgà la Serbia nà da trais varts. L’armada serba è bain mitschada da vegnir destruida dal tuttafatg, ha però stuì sa retrair tar la mar ed ha subì sperditas da bundant 90&nbsp;% da la fermezza oriunda. En il fratemp han las Pussanzas centralas installà en il pajais occupà in reschim d’occupaziun sever, al qual ils Serbs han fatg resistenza stinada cun acziuns da partisans. Cun la sconfitta da las Pussanzas centralas il 1918 ha er la Serbia, malgrà las grondas sperditas, tutgà tar las pussanzas victuras. Suenter la fin da l’Emprima Guerra mundiala han ins fundà il Reginavel dals Serbs, Croats e Slovens sut la regenza dal retg serb [[Alexander I Karađorđević]]; l’onn 1929 è quest stadi sa renumnà en Jugoslavia (= ‹Slavia dal sid›). Quel consistiva da la Serbia, dal Montenegro ch’era stà fin qua independent sco er da la gronda part dals anteriurs pajais da l’Austria-Ungaria, en ils quals vivevan Slavs dal sid, sco la Bosnia ed Erzegovina, la Dalmazia, la Slavonia e la Slovenia. Conflicts interns entaifer la monarchia jugoslava han fatg crescher ils moviments naziunalistics. En consequenza da quai èn il retg serb [[Alexander I]] ed il minister da l’exteriur franzos [[Louis Barthou]] daventads ensemen ils 9 d’october 1934 a Marseille unfrendas d’in attentat commess da l’Ustascha croata faschistica e d’aderents macedons da l’Organisaziun revoluziunara interna da la Macedonia. Sinaquai è sa sviluppà in reschim autoritar, il qual ils istorichers numnan oz ina dictatura roiala e che sa basava per gronda part sin la part serba da la populaziun. === La Segunda Guerra mundiala === En la [[Segunda Guerra mundiala]] è la Jugoslavia restada l’emprim neutrala ed ha refusà da s’associar al patg da las trais pussanzas sut egida tudestga. Pir suenter smanatschas da guerra avertas han la regenza Cvetković-Maček e l’administratur da la curuna [[Paul]] suttascrit quella. Sinaquai hai dà en la Serbia demonstraziuns ch’han la finala culminà ils 27 da mars 1941 a Belgrad en in culp da stadi probritannic, il qual è vegnì sustegnì da [[Petar II Karađorđević]]. La regenza è vegnida cupitgada e prinzi Paul ha stuì fugir en Grezia. Curt suenter ha cumenzà l’invasiun da truppas tudestgas en la Jugoslavia. Belgrad è vegnì bumbardà ils 6 d’avrigl da l’aviatica militara tudestga, quai ch’ha chaschunà radund 20&nbsp;000 unfrendas civilas. Entaifer paucs dis è la Jugoslavia vegnida occupada cumplettamain e repartida tranter ils victurs: la Bosnia, l’Erzegovina e la Syrmia èn vegnids attribuids al nov stadi independent Croazia. La Banovina Zeta (oz surtut Montenegro e Cosovo) è vegnida occupada da las truppas talianas ch’eran alliadas cun ils Tudestgs. La Batschka è crudada a l’Ungaria, entant ch’il Banat e las parts restantas da la Serbia èn vegnidas sut occupaziun tudestga. La Serbia dal Sid e Serbia Centrala èn la finala daventadas en il decurs da la guerra ina zona d’occupaziun bulgara. Il cumandant tudestg da la Serbia ha installà ina regenza da marionetta sut il general [[Milan Nedić]], la quala disponiva be da cumpetenzas modestas. Suenter l’occupaziun tudestga è prorutta l’entschatta fanadur 1941 en Serbia ina sullevaziun dal pievel, la quala è pli tard s’extendida sin il Montenegro, la Bosnia e la Croazia. La resistenza antifaschistica en Serbia è vegnida organisada da la partida communistica sco er da la regenza d’exil jugoslava sut il retg [[Petar II]] ch’era da tenuta absolutistic-monarchica. Il moviment da partisans sut controlla communistica ha – suenter l’attatga tudestga sin l’[[Uniun sovietica]] ils 22 da zercladur 1941 – inizià la resistenza cunter la Wehrmacht, ma er il cumbat avert cunter la monarchia jugoslava. La resistenza dals monarchists cunter la politica sfurzada da [[Hitler]] ha cumenzà in pau pli baud cun la cupitga dal substitut da la curuna Paul e da la marionetta da quel, primminister [[Cvetković]], tras general [[Dušan Simović]] ils 25 da mars 1941. En la Serbia èsi reussì l’avust 1941 als partisans da proclamar en la regiun muntagnarda enturn Užice la Republica Užice e da tegnair quella 73 dis cunter la Wehrmacht. Suenter che la resistenza è stada rutta, che las unitads da partisans èn vegnidas chatschadas e che quellas han spustà lur champ d’acziun en la Bosnia, han be pli ils Tschetniks fatg resistenza cunter ils occupants faschistics en Serbia. Ils partisans jugoslavs han però reproschà als Tschetniks d’acceptar sut il schef da la regenza Nedić senza nagina critica ils crims cunter Serbs tras ils occupants tudestgs e croats e da collavurar avertamain cun quels. Ils Tschetnik èn per part vegnids sustegnids da l’Italia faschistica da [[Mussolini]], ma er da las pussanzas dal vest. Els han fatg resistenza cunter ils Ustascha, ma er cunter ils partisans da [[Tito]] en la Bosnia ed en la Croazia ed han da lur vart fatg als partisans la reproscha da provocar las mesiras da retorsiun crudaivlas dals occupants tudestgs en Serbia e da manar lur cumbat revoluziunar a donn e cust da la populaziun civila. Savens vegniva la mort da schuldads da la Wehrmacht punida cun sajettar tschients civilists serbs. Intgins manaders dals Tschetnik, sco [[Kosta Pećanac]] e [[Dimitrije Ljotić]], han collavurà stretgamain cun ils occupants ed èn sa participads ad acziuns militaras da la Wehrmacht cunter ils partisans communistics. L’october 1944 ha la terza front ucranaisa da l’Armada cotschna sut marschal [[Tolbuchin]] battì ils Tudestgs ed è penetrada en la Serbia. Cun l’avanzament da l’Armada cotschna en l’Europa dal Sidost èsi er puspè reussì d’extender il cumbat da liberaziun dals partisans communistics sin il territori da la Serbia === La Serbia en l’èra socialistica === Da la Segunda Guerra mundiala èn ils partisans da Tito sortids sco victurs. La Serbia è daventada ina da sis sutrepublicas da la Jugoslavia communistica. Fin il 1963 ha la sutrepublica purtà il num Republica populara da la Serbia (Narodna Republika Srbija), silsuenter Republica socialistica da la Serbia (Socijalistička Republika Srbija). A la Serbia è vegnida attribuida la Sirmia da l’ost, ma la Macedonia è, sco il Montenegro, daventada in’atgna sutrepublica. L’onn 1974 è la Serbia vegnida sutdividida a l’intern en trais parts: la Serbia Centrala e las provinzas autonomas Vojvodina e Cosovo. En il presidi da la Jugoslavia era la Serbia represchentada dapi lura cun trais (dad otg) sezs. La caracteristica centrala en il svilup da la Serbia e da las autras republicas dal temp da la Jugoslavia socialistica è stà la midada da la societad purila pauc sviluppada en in stadi europeic mez industrialisà.<ref>Milorad Ekmečić 2011: ''Dugo kretanje između klanja i oranja – istorija Srba u novom veku (1492–1992)''. Evro Giunti, p. 507.</ref> Il 1937 vivevan en Serbia anc 76,3&nbsp;% da l’entira populaziun da l’agricultura, entant che quai eran per exempel en Frantscha 29&nbsp;%. En la Bosnia ed Erzegovina appartegnevan tenor la dumbraziun dal pievel dal 1948 10&nbsp;% a la populaziun citadina, entant che quai eran en Serbia be 2&nbsp;%. Durant ils success da l’industrialisaziun ils onns 1945–1965 han alura 9&nbsp;200&nbsp;000 abitants da la Jugoslavia bandunà lur ambient rural. In milliun Serbs èn migrads nà da las autras sutrepublicas en la Serbia. Tant las citads sco er ils vitgs èn daventads uschia ibrids culturals. Betg il davos grazia a la brigada da voluntaris Omladinske èsi reussì da realisar impurtants projects d’infrastructura (l’autostrada – numnada autoput – che maina dal cunfin austriac fin en la Grezia, il chanal Danubi-Tisza, l’ovra idraulica Đerdap I e.a.).<ref>Milorad Vasović 1980: ''Les grands travaux publics comme facteur de transformation de l’espace géographique en Serbie''. En: ''Méditerranée'', tom 38, nr. 38, p. 21–31.</ref> Muntada simbolica per la coesiun naziunala dueva però surtut cuntanscher la viafier da muntogna Belgrad-Bar che maina sur 476&nbsp;km tras las Dinaridas dal Sid e che Tito ha inaugurà il matg 1976. Gia ils onns suenter il 1965 èn alura stads segnads d’ina stagnaziun economica ed ins ha bandunà dal tuttafatg ils plans da tschintg onns. Dapi l’entschatta dals onns 1970 (uschenumnada Primavaira croata) ha alura cumenzà in resvegl linguistic-cultural da las singulas sutrepublicas. Politicamain è quai tranter auter sa manifestà en furma da la nova constituziun dal 1974 ch’ha manà ad in’ulteriura decentralisaziun e cementà uschia l’ulteriur svilup da la Jugoslavia en direcziun da stadis separads. [[Datoteca:Tito_Otvaranje_pruge_Beograd_Bar_2_(1_von_1).jpg|thumb|170px|Avertura da la viafier Belgrad-Bar tras Tito (1976)]] Bain han ins anc empruvà ina giada da suttastritgar l’unitad naziunala cun proclamar Tito l’onn 1978 sco president sin vita duranta. Ma suenter sia mort l’onn 1980 (cun 88 onns) ha la dissoluziun dal stadi jugoslav cuntinuà pir che mai. Gist er pervi da la crisa economica dal pajais durant ils onns 1980 èn adina dapli politichers ed intellectuals da tut las sutrepublicas s’orientads vers programs naziunalistics. En il medem spiert naziunalistic ha il nov manader politic en Serbia, [[Slobodan Milošević]], reducì a partir dal 1987 l’autonomia dal Cosovo e schlià quella dal tuttafatg il 1989. Cun la revoluziun antibirocratica da Milošević ha il naziunalissem serb cuntanschì il 1988/89 per las autras sutrepublicas ed uschia er per la coesiun da la Jugoslavia tratgs adina pli smanatschants. Suenter pliras manifestaziuns en massa a Belgrad dueva quest svilup culminar en il pled da Milošević a chaschun da las festivitads commemorativas per ils 600 onns dapi la Battaglia da Cosovo. Cun la sortida da la Slovenia or da la lia dals communists il 1990 (en rom dal 14avel congress da la lia dals communists da la Jugoslavia) era la situaziun a nivel statal en il fratemp tendida sin il piter pir. Parallelamain è sa furmada tranter ils Serbs da la Krajina en Croazia in’opposiziun cunter il moviment d’independenza croat, la quala ha prendì en mira l’administraziun autonoma ed ha er ponderà da separar la Krajina da la Croazia cun meds militars. La schliaziun militara da la crisa da la Jugoslavia ch’era vegnida tratga en consideraziun da la Serbia, la Croazia e la Slovenia, era uschia daventada ina realitad. La cunvegna secreta da Karađorđevo tranter [[Milošević]] e [[Tuđman]] dals 26 da mars 1991 che preveseva, en vista al fatg che la Jugoslavia deva dapart, la partiziun da la Bosnia tranter la Croazia e la Serbia, ha furmà l’emprim pass offensiv d’ina restructuraziun dal territori jugoslav. === Guerras da la Jugoslavia 1991–1995 e Guerra dal Cosovo 1998–1999 === Las Guerras da la Jugoslavia èn la finala proruttas cun las decleraziuns d’independenza da la Slovenia e la Croazia e pli tard da la Bosnia ed Erzegovina. L’emprim eran participadas a la guerra unitads regularas da l’armada populara jugoslava (JNA), las qualas han bandunà suenter la renconuschientscha internaziunala da la Slovenia, Croazia e Bosnia las republicas sut cumbats da retratga u èn sa transfurmadas en l’armada dals Serbs bosniacs e croats. La guerra tranter la Serbia e la Croazia ha surtut culminà a Vukovar, en quel mument che l’JNA, ch’era anc sa cuntegnida passiva en la guerra da la Slovenia, è uss intervegnida a favur da la vart serba a moda averta e cun tut ils meds che la stevan a disposiziun. Surtut a l’entschatta da la guerra ha la Serbia sustegnì la Republica serba Krajina ed ils Serbs bosniacs cun meds militars e finanzials, ha alura però proclamà en il decurs da la guerra in embargo sur la republica serba bosniaca. Durant la guerra en Bosnia han las Naziuns unidas proclamà in embargo cunter la Republica federala Jugoslavia. Motiv per las sancziuns avevan tranter auter furmà las purificaziuns etnicas, sco il mazzament da 8000 umens e giuvens a [[Srebrenica]], che sa drizzavan surtut cunter muslims bosniacs, ma er cunter auters abitants da la Bosnia da derivanza betg serba. Als Serbs croats e bosniacs èsi reussì a l’entschatta da la guerra d’occupar grondas parts da la Croazia e Bosnia, surtut ils districts en ils quals vivevan maioritads serbas. En il decurs da l’operaziun militara croata Oluja l’onn 1995 è la gronda part da la populaziun serba vegnida stgatschada da la Croazia, quai ch’ha manà ensemen cun la vieuta militara en Bosnia e la Cunvegna da Dayton a la fin da la guerra. Durant las guerras en Bosnia e Croazia èn radund 700&nbsp;000 Serbs fugids en Serbia. Suenter la Cunvegna da Dayton, la quala ha terminà la Guerra da la Bosnia, e la fin da la Republica serba Krajina, è il status da la provinza Cosovo cun sia maioritad d’Albanais restà suenter il 1994 l’ultima dumonda politica brisanta en rom dal declin da la Jugoslavia. Ils tumults adina pli violents en il Cosovo ha la regenza serba sut [[Slobodan Milošević]] empruvà da terminar cun meds da polizia restrictivs e la finala er cun meds militars. L’UÇK (‹Armada da liberaziun dal Cosovo›) che lavurava cun meds terroristics ha cumenzà il 1996 ad attatgar er directamain forzas da segirezza serbas. Damai che la Serbia ha reagì cun in’offensiva massiva, èn intervegnids ils stadis dal vest. Il fatg che la Serbia ha laschà spirar l’entschatta 1999 in ultimatum respectiv, ha la NATO interpretà sco casus belli ed ha lantschà l’operaziun da guerra aviatica Allied Force cunter la Republica federala Jugoslavia. Quest’operaziun vegn resguardada fin oz da blers experts dal dretg internaziunal sco illegala. Sut pressiun militara da la NATO ha il parlament serb la finala consentì il zercladur 1999 al plan da pasch dals stadis G8 ed a las pretensiuns principalas da la NATO. Cun la resoluziun 1244 dals 10 da zercladur 1999 han las Naziuns unidas ordinà in’administraziun internaziunala transitorica civila (UNMIK) e la preschientscha da la NATO en il Cosovo (KFOR). Questa resoluziun ha da princip confermà l’appartegnientscha da la provinza Cosovo a la Jugoslavia, resalvond però ina regulaziun definitiva dal status. Cun la retratga da l’armada e polizia jugoslava han er bundant 200&nbsp;000 Serbs bandunà la provinza.<ref>Thomas Breitwieser: ''Internationales Engagement im Spiegel des Völkerrechts.'' En: Bernhard Chiari, Agilolf Keßelring (ed.): ''Wegweiser zur Geschichte: Kosovo''. Paderborn 2008, ISBN 978-3-506-75665-7, p. 137.</ref> === Democratisaziun e schliaziun da la lia cun il Montenegro === L’onn 2000 è [[Vojislav Koštunica]] vegnì elegì sco president jugoslav, quai ch’ha terminà l’èra Milošević. Il schaner 2001 è [[Zoran Đinđić]] daventà nov primminister. Quai ha tranter auter gì per consequenza ch’ins ha surdà il fanadur 2010 Slobodan Milošević a la Curt penala internaziunala per l’anteriura Jugoslava (ICTY) a Den Haag. Il mars 2003 è Đinđić daventà l’unfrenda d’in attentat commess da circuls d’ultranaziunalists. Il 2004, sut il nov president d’orientaziun liberala e proeuropeica, han la democratisaziun e l’avischinaziun a l’Uniun europeica pudì cuntinuar en pass pli gronds. Quai n’ha però betg pudì impedir ch’il process da dissoluziun dal stadi cuntinueschia. Dapi il 1992 aveva la Republica federala da la Jugoslavia consistì be pli da la Serbia e dal Montenegro; il 2003 ha il parlament schlià questa lia ed il 2006 èn il Montenegro e la Serbia sa declerads sco pajais independents. Il favrer 2008 ha alura er il Cosovo, situà entaifer il territori statal serb, declerà envers la Serbia l’independenza. Il parlament serb considerescha questa secessiun sco illegala, entaifer il dretg internaziunal è ella contestada. Il fanadur 2008, suenter novas elecziuns ch’avevan manà ad ina coaliziun tranter la partida democratica regenta ed ils socialists, èsi reussì d’arrestar a Belgrad [[Radovan Karadžić]] sco delinquent da guerra supponì; circuls naziunalists han reagì sin quai cun protestas per part violentas. A medem temp ha quest svilup fatg libra la via ad ulteriurs pass d’avischinaziun vers in’eventuala adesiun a l’Uniun europeica futura. == Economia == === Svilup economic === [[Datoteca:Novi_most.jpg|thumb|200px|La punt Ada sur la Sava a Belgrad]] Las Guerras da la Jugoslavia durant l’emprima mesadad dals onns 1990 han fatg economicamain gronds donns a la Serbia. Cumbain ch’i n’è betg vegnì cumbattì sin terren serb, han la mancanza dal stgomi da rauba cun las autras parts da la Jugoslavia, il sustegn da las truppas serbas en la Croazia e Bosnia sco er las sancziuns da las Naziuns unidas manà en il pajais ad ina greva crisa economica. Gia il 1992 avevan serrà dus terzs dals manaschis, fin il 1995 è l’economia formala quasi dada ensemen dal tuttafatg. Tar ratas d’inflaziun mensilas da 300&nbsp;000&nbsp;000 procent è la capacitad da cumpra da la paja dal mais crudada en media sin la cuntravalur da 56&nbsp;DM e las rentas sin valurs d’ina cifra; radund quatter tschintgavels da la populaziun vivevan sut la limita da povradad. Prest l’entira activitad economica è sa spustada sin il champ informal. Cuntrabanda, commerzi da barat, autoprovediment cun mangiativas en furma d’agricultura accessorica, il duvrar si ils respargns da devisas ed il sustegn tras Serbs che vivevan a l’exteriur han pussibilità a la populaziun da surviver.<ref>Ernst Lohoff: ''Der Dritte Weg in den Bürgerkrieg. Jugoslawien und das Ende der nachholenden Modernisierung.'' Horlemann Verlag, Unkel/Rhein, Bad Honnef 1996, ISBN 3-89502-055-9, p. 154–156.</ref> Dapi l’onn 2000 sa stentan las regenzas da la Serbia d’etablir in’economia orientada vers il vest. Entaifer curt temp ha la Serbia gì success areguard la stabilisaziun macroeconomica e tar refurmas da structura, per exempel sin il sectur da finanzas e d’energia. Ils pretschs èn vegnids liberalisads, il sistem da taglia e la duana refurmads. Er la crisa da finanzas dal 2009 n’ha betg tutgà il pajais uschè ferm sco blers auters. En il Global Competitiveness Index sa chatta il pajais sin plaz 78 da 137 (situaziun dal 2017/18).<ref>[http://reports.weforum.org/global-competitiveness-index-2017-2018/at-a-glance-global-competitiveness-index-2017-2018-rankings ''At a Glance: Global Competitiveness Index 2017–2018 Rankings''], consultà ils 6 da december 2017.</ref> En l’Index da la libertad economica è il pajais sin plaz 99 da 180 (situaziun dal 2017).<ref>[http://www.heritage.org/index/ranking heritage.org]</ref> Sa sbassada fitg ferm è la cumpart da persunas che vivan sut la limita da povradad. Il 2008 cumpigliava quella 13,2&nbsp;% (media europeica: 16,5&nbsp;%). Sin in nivel relativamain aut sa chatta percunter la cifra da dischoccupads ed er la paja netto è en media anc adina vaira bassa.<ref>[http://www.euractiv.de/soziales-europa/artikel/armut-in-europa-004077 Euroactiv – statistica: povradad en l’Europa], consultà ils 5 d’avust 2011.</ref> Products d’export principals da la Serbia furman fier, atschal, textilias, products da gumma, furment, puma, legums e metals senza fier. Importà vegn surtut petroli e derivats da petroli, autos, gas, apparats electrics e maschinas d’industria. La gronda part dals imports derivan da la [[Russia]], suandà da la [[Germania]], [[Italia]], [[China]] ed [[Ungaria]]. Exportà vegn surtut en [[Germania]], [[Italia]], [[Bosnia ed Erzegovina]], [[Montenegro]] e [[Rumenia]]. === Cooperaziuns economicas === La Serbia è il sulet pajais europeic ordaifer la Communitad dals Stadis Independents (CSI) ch’ha fatg ina cunvegna da commerzi liber cun la [[Russia]] (t.a. en il sectur dal provediment d’energia). Ed entaifer la promoziun economica da la [[China]] – en rom d’in fond da svilup spezial per l’Europa Centrala e da l’Ost – vegnan actualmain, da 15 stadis sustegnids, realisads la gronda part dals projects en Serbia. === Structura economica === ==== Agricultura ==== Radund 65&nbsp;% da l’entira surfatscha da la Serbia vegnan tratgs a niz tras l’agricultura. Il reliev da la Planira Pannonica ch’è fitg adattà per in’agricultura intensiva, ha fatg da la provinza Vojvodina il graner da la Serbia. Las regiuns collinusas fin muntagnardas da la Serbia Centrala èn savens segnadas da plantaschas da puma. La Serbia è surtut, er a nivel global, in impurtant producent da palogas, frajas e maila. Il territori furma ultra da quai gia dapi tschientaners ina regiun da viticultura. En l’allevament d’animals èn tipics l’engrasch da portgs e la tegnida d’arments; en las regiuns muntagnardas en il sidvest e l’ost la tegnida da nursas. ==== Industria ==== Il sectur industrial dal pajais sa chatta dapi intgins onns en creschientscha cuntinuanta. Dal temp socialistic era la gronda part da las firmas en Serbia interpresas statalas. Il sectur industrial dal pajais è segnà d’ina gronda cumpart d’interpresas pitschnas e mesaunas. Ils pli impurtants secturs industrials èn l’industria elavuranta e l’industria da construcziun. Producids vegnan surtut victualias, textilias, products da metal, vaider, cement, maschinas e per part er products tecnologics e da telecommunicaziun. ==== Servetschs ==== Dapi il 2001 dominescha il sectur da servetschs l’economia en Serbia e cumpiglia lunsch sur la mesadad dal product naziunal brut. Il pli grond center da servetschs furma la chapitala [[Belgrad]]; er las autras grondas citads [[Novi Sad]] e [[Niš]] furman impurtantas plazzas da servetschs. Ils secturs ils pli impurtants èn las bancas, las assicuranzas, il commerzi ed il traffic. ==== Energia ==== La funtauna d’energia primara furma il charvun, avant la forza idraulica ed il petroli. Ils pli impurtants implants electrics èn l’ovra d’energia da charvun a Kostolac ed il sistem da forza idraulica dal Danubi cun las ovras Đerdap I + II. === Turissem === [[Datoteca:Drvengrad.jpg|thumb|200px|Drvengrad]] Ils lieus turistics principals en la Serbia èn las citads grondas Belgrad e Novi Sad, divers lieus da cura, las muntognas Kopaonik e Zlatibor sco er il [[Danubi]]. En pli porscha la Serbia numerusas fortezzas e claustras sco er in vast dumber da lais e chavorgias, da la quala la Porta da Fier è la pli gronda. Bleras da questas atgnadads geograficas èn protegidas en furma da territoris natirals u parcs naziunals. La Chasa da las flurs – il mausoleum da Tito en il Museum da l’istorgia da la Jugoslavia – attira surtut il di da la mort da [[Tito]], ils 4 da matg, numerus visitaders da tut las parts da l’anteriura Jugoslavia. === Budget statal === Il budget statal per l’onn 2011 ha cumpiglià expensas en l’autezza da 844,9 milliardas dinars ed entradas previsas da 724,4 milliardas dinars. Da quai resulta in deficit dal quint en l’autezza da 4,1&nbsp;% dal product naziunal brut.<ref>[http://www.srbija.gov.rs/vesti/vest.php?id=144890 Indicaziuns tenor la pagina da la regenza serba].</ref> Ils debits dal stadi han muntà il 2011 13,79 milliardas euros u 41,7&nbsp;% dal product naziunal brut. Las pli grondas posiziuns entaifer il budget dal 2011 han muntà las expensas socialas (21,8&nbsp;%), las pensiuns (18,6&nbsp;%) e las pajas dals servetschs publics (12,4&nbsp;%). == Infrastructura == === Sectur d’energia === L’energia vegn surtut gudagnada en Serbia tras ovras da cotgla e da forza idraulica; radund in terz da la producziun annuala – ca. 10 fin 12 milliardas uras kilowatt – derivan d’implants idraulics. Il 2009 è vegnì generà in surpli d’energia da 2,6 milliardas&nbsp;kWh. La Serbia dispona tenor stimaziun d’experts d’in potenzial considerabel per utilisar meglier funtaunas d’energia alternativas, quai surtut en furma da biomassa, suandà d’energia solara, pitschnas ovras idraulicas, geotermia ed energia da vent. === Traffic === La Serbia furma in impurtant pajais da transit per il traffic nà da l’[[Ungaria]] resp. da la part orientala da l’Europa Centrala vers la [[Grezia]], [[Bulgaria]], [[Macedonia dal Nord]], [[Albania]] e [[Tirchia]]. Actualmain vegnan realisads gronds projects da renovaziun ed extensiun da las vias da traffic, surtut da straduns ed autostradas, ma er da las vias sin rodaglias, dals ports e da las plazzas aviaticas. ==== Traffic sin via ==== La rait da vias ha ina lunghezza totala da 45&nbsp;290 kilometers. La Serbia dispona d’ina rait d’autostradas, suttamessas a taxas (vignetta), da var 650 kilometers. En avegnir duain set autostradas colliar Belgrad cun la part centrala dal pajais; duas da quellas collian il pajais vers sidvest cun il Montenegro resp. vers nordost cun la Rumenia. ==== Traffic da viafier ==== La Serbia dispona d’ina rait da viafier da bundant 3800 kilometers. Da quai èn stgars 1400 kilometers electrifitgads. Ina gronda part da la rait da viafier na correspunda però betg pli al standard tecnic dals pajais industrials e sto perquai vegnir renovada. Quai succeda per ina buna part cun sustegn finanzial da la [[China]]; quella vul numnadamain manar en avegnir ina part considerabla dals transports da rauba en l’Europa sur il port da Pireus (Athen) e da là vinavant sin la viafier. Las pli impurtantas staziuns da viafier per il traffic a lunga distanza furman [[Belgrad]] (la staziun principala, Prokop e Novi Beograd), [[Novi Sad]], [[Niš]] e [[Subotica]]. L’entir traject Budapest-Belgrad vegn schlargià dapi il 2017 per la viafier ad auta sveltezza. Sper las lingias a l’intern dal pajais trategnan las viafiers da la Serbia colliaziuns directas vers il Montenegro, la Tirchia e divers stadis da l’Uniun europeica, tranter auter en Bulgaria sco er en l’Ungaria ed Austria. Pervi da l’origin istoric eterogen da sias raits da viafier, las qualas èn pir creschidas ensemen pass per pass ad in’unitad, ha il sistem da viafiers da la Serbia e Bosnia furmà a ses temp la pli gronda rait da viafier a binaris stretgs dal mund. Tschertas parts da questa rait eran enconuschentas per la bellezza da la cuntrada (surtut il traject da 400&nbsp;km tranter Belgrad e Sarajevo) ubain per lur construcziun temeraria (surtut en la Šarganska osmica). Il tschancun tranter Višegrad e Kremna è en il fratemp vegnì refatg sco viafier da museum e furma in dals sulets tschancuns da viafier a binaris stretgs internaziunals en l’Europa. ==== Traffic aviatic ==== Per il traffic aviatic gioga la plazza d’aviaziun internaziunala Nikola Tesla al vest da Belgrad la pli impurtanta rolla. Daspera exista la plazza aviatica Konstantin Veliki a Niš. In’ulteriura plazza d’aviaziun civila han ins stgaffì cun transfurmar l’anteriura plazza d’aviaziun militara sper Užice. Air Serbia furma la societad aviatica statala. ==== Navigaziun interna ==== Sin ils flums Danubi, Sava e Tisza datti blers trajects che servan dapi intgins onns er sco rutas turisticas. Cun il Danubi dispona la Serbia d’ina via navigabla vers la Mar Naira. == Societad == === Medias === [[Datoteca:Master_RTS.jpg|thumb|160px|Edifizi da la televisiun statala RTS suenter il bumbardament tras la NATO l’onn 1999]] En la Serbia cumparan radund 20 gasettas dal di, tranter quellas ‹Politika›, ‹Blic› e ‹Večernje novosti›. Tranter ils magazins politics mensils èn ‹NIN› e ‹Vreme› ils pli impurtants. La televisiun statala RTS cumpiglia dus chanals e sa chatta en transfurmaziun vers in sistem da dretg public. Tranter ils numerus chanals da televisiun privats ha RTV Pink la pli auta quota d’aspectaturs. Sper ils trais chanals da radio statals datti numerus privats. Enconuschent è surtut vegnì ils onns 1990 l’emettur B92, cur che quel ha sustegnì activamain l’opposiziun cunter la regenza da Milošević. En la rangaziun da la libertad da pressa dal 2017, la quala vegn tgirada da Reporters senza cunfins, sa chatta la Serbia sin plaz 66 da 180 pajais. Areguard la situaziun da la libertad da pressa datti tenor organisaziuns nunguvernamentalas «problems evidents». === Furmaziun === Dapi il 2003 è en vigur en Serbia ina refurma fundamentala dal sistem da furmaziun. Tranter auter è la durada da la scola obligatorica vegnida prolungada da otg sin nov onns. Ultra da quai han ins surlavurà e modernisà ils plans d’instrucziun e definì da nov las pretensiuns a las forzas d’instrucziun. L’obligaziun d’ir a scola cumenza cun set onns. La scola obligatorica sa dividida en trais blocs da trais onns. Silsuenter han ils giuvenils la pussaivladad da frequentar il gimnasi da quatter onns, ina scola media spezialisada che dura, tut tenor il sectur, dus fin quatter onns, ubain da cumenzar ina furmaziun professiunala che dura dus ni trais onns. Tant il diplom gimnasial sco er quel da las scolas medias spezialisadas pussibiliteschan l’access a las universitads. En Serbia existan en tut tschintg universitads, numnadamain a Belgrad, Kragujevac, Niš, Novi Sad e Novi Pazar. === Dis da festa === Sper il prim da matg (di da la lavur) ed ils dis da festa da la baselgia ortodoxa (per part tenor chalender gregorian) vegnan festivads en Serbia: il di da la festa naziunala (15 da favrer 1835: emprima constituziun serba), la fin da la [[Segunda Guerra mundiala]] (9 da matg 1945) ed ils 28 da zercladur sco di dals Serbs ch’èn crudads per la patria. === Sport === Ils sports ils pli populars en Serbia èn ballabasket, ballape, ballamaun, ballanataziun, ballarait e tennis. En il ballabasket han la Serbia ed il Montenegro (sco Republica federala da la Jugoslavia) pudì cuntinuar suenter il declin da la Jugoslavia cun ils success d’antruras (campiun mundial 1998 e 2002 e campiun europeic 1995, 1997 e 2001). Intgins giugaders da ballabasket serbs giogan en la liga da ballabasket americana (NBA). Er en il ballarait han la Serbia ed il Montenegro gì gronds success (vicecampiun mundial 1998, medaglia d’aur als gieus olimpics 2000, campiun europeic 2001 e 2011). La squadra naziunala da ballanataziun ha gudagnà il campiunadi mundial 2005 e 2009; a chaschun da gieus olimpics ha il team cuntanschì trais giadas aur, quatter giadas argient e trais giadas bronz. Ils giugaders da tennis serbs ch’han gì il pli grond success èn stads [[Novak Đoković]] (sin plaz in da la rangaziun mundiala il fanadur 2011 fin il fanadur 2012) sco er [[Ana Ivanović]] e [[Jelena Janković]] (sin plaz in da la rangaziun mundiala mintgamai intginas emnas durant il 2008) Il pli grond success da la Serbia en il ballape ha furmà la victoria da la squadra U20 il 2015 en la [[Nova Zelanda]], nua ch’els èn daventads campiuns mundials en il final cunter la [[Brasilia]]. La squadra naziunala ha pudì sa qualifitgar repetidamain per il campiunadi europeic e campiunadi mundial. == Cultura == [[Datoteca:Vranjanska_svita_(KOLO).jpg|thumb|220px|Sautunz da l’ensemble naziunal KOLO]] Il territori da la Serbia odierna è gia stà populà en temps preistorics. In’impurtanta rolla ha surtut giugà la cultura da Vinča ch’ha sviluppà ina da las pli veglias scrittiras enconuschentas. Al lieu da chat Lepenski Vir al Danubi vegn supponida la pli veglia populaziun sedentara d’agriculturs ed allevaturs da muvel ch’è enconuschenta en l’Europa. En temps passads ha la Serbia adina puspè furmà ina regiun da cunfin d’impurtants imperis. Uschia manava il cunfin tranter la Roma occidentala e la Roma orientala per lung da la Drina tras territori serb. A la Sava ed al Danubi sco er per lung da la via militaris sa chattavan dal temp da l’antica tardiva numerus champs da legiunaris (Singidunum), citads (Sirmium, Viminatium) e residenzas imperialas (Sirmium, Naissus, Mediana, Felix Romuliana). Dal temp bizantin ha [[Justinian I]] fundà qua ina sedia episcopala (Justiniana Prima) – l’ultima fundaziun d’ina citad en l’antica ed a medem temp l’emprima fundaziun urbana puramain cristiana sin la [[Peninsla dal Balcan]]. Dapi il segund assedi da Vienna tras ils Tircs ha er il cunfin tranter l’Imperi osmanic e l’Austria-Ungaria manà per lung dal Danubi tras territori serb. Tut quai ha laschà ses fastizs: La part settentriunala da la Serbia è colliada culturalmain pli ferm cun l’Europa Centrala che la part meridiunala. La pli grond’influenza sin la cultura serba sa lascha attribuir a l’[[Imperi bizantin]], quai cun introducir il cristianissem, il ritus bizantin e la scrittira cirillica, ma er en furma dal ceremonial curtais e d’influenzas multifaras sin la litteratura, pictura ed architectura. Per quest motiv sa senta la gronda part dals Serbs colliada fin oz cun la baselgia ortodoxa. Ina muntada speziala entaifer la cultura serba han er las numerusas claustras, da las qualas ina gronda part èn gia vegnidas construidas en il temp medieval sco fundaziuns da las dinastias regentas. Qua èn er sa mantegnidas las cronicas ed agiografias che tractan l’istorgia dal monachissem e dals regents da la regiun; quellas duevan pli tard esser impurtantas per l’ideologia statala ed identitad naziunala.<ref>Stanislaus Hafner 1964: ''Studien zur altserbischen dynastischen Historiographie''. (''Südosteuropäische Arbeiten'', nr. 62), Oldenbourg, Minca.</ref> Las baselgias claustralas furman savens ina sintesa tranter ils stils architectonics romanic e bizantin. Famus èn er ils numerus frescos dal temp autmedieval ch’èn sa mantegnids e ch’anticipeschan per part gia il spiert da l’umanissem e da la renaschientscha che dueva sa far valair pli tard en l’Italia. A l’art bizantin tutga uschia en general ina posiziun centrala entaifer la creaziun artistica da la Serbia. Emprests da quest art èn sa mantegnids fin en la moderna. La conquista osmanica da la Serbia tranter il 1371 ed il 1459 ha medemamain furmà la cesura centrala en la creaziun artistica dal pajais. Il center da la cultura serba è sa spustà successivamain en il sid dal Reginavel da l’Ungaria en la Sirmia a las costas da la Fruška Gora. Las claustras ch’èn sa sviluppadas là a partir dal 15avel tschientaner èn stadas impurtantas conservaturas da la tradiziun e cultura serba. En la Serbia sezza ha percunter dominà ils proxims tschientaners la creaziun artistica dal mund islamic, oravant tut en furma da l’art classic da tempra osmanica. Il ritg artisanadi islamic è surtut sa manifestà en il stil da la decoraziun d’interiurs, architectura d’ierts, vestgadira ed en general en l’art applitgà. Cun ils chants epics serbs è sa furmà dapi il 15avel tschientaner in’atgna poesia populara ch’ha, dada vinavant a moda orala ed accumpagnada tras la gusla, tgirà la memoria a la Battaglia da Cosovo sco er als haiducs (cumbattants cunter il domini osmanic). Las sullevaziuns serbas a l’entschatta dal 19avel tschientaner han restituì a la Serbia successivamain si’autonomia. Uschia ha la moderna europeica, surtut nà da [[Vienna]], fitgà successivamain pe en la Serbia. == Annotaziuns == <references/> == Litteratura == * Peter Becker: ''1914 und 1999. Zwei Kriege gegen Serbien. Auf dem Weg zum demokratischen Frieden?'' Nomos, Baden-Baden 2014, ISBN 978-3-8487-1473-5. * Katrin Boeckh: ''Serbien und Montenegro. Geschichte und Gegenwart.'' (= ''Ost- und Südosteuropa – Geschichte der Länder und Völker''), Verlag Friedrich Pustet, Regensburg 2009, ISBN 978-3-7917-2169-9. * Konstantin Jireček: ''Geschichte der Serben.'' 2 toms. Hakkert, Amsterdam 1967 (1911). * Konstantin Jireček: ''Staat und Gesellschaft im mittelalterlichen Serbien: Studien zur Kulturgeschichte des 13.–15. Jh.'' Parts 1–4, Hölder, Vienna 1912–1919. * Malte Olschewski: ''Der serbische Mythos: die verspätete Nation.'' Herbig, Minca 1998, ISBN 3-7766-2027-7. * Steven W. Sowards: ''Moderne Geschichte des Balkans. Der Balkan im Zeitalter des Nationalismus.'' Books on Demand, Norderstedt 2004, ISBN 3-8334-0977-0. * Holm Sundhaussen: ''Geschichte Serbiens: 19.–21. Jahrhundert.'' Böhlau, Vienna e.a. 2007, ISBN 978-3-205-77660-4. * Gordana Ilic Markovic (ed.): ''Veliki Rat. Der Erste Weltkrieg im Spiegel der serbischen Literatur und Presse.'' Promedia, Vienna 2014, ISBN 978-3-85371-368-6. == Colliaziuns == {{Commonscat|Serbia}} * [http://www.srbija.gov.rs/ Pagina uffiziala dal parlament serb] * [https://web.archive.org/web/20150203012059/http://webrzs.stat.gov.rs/axd/index.php Uffizi da statistica da la Serbia] * [https://web.archive.org/web/20181215192259/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/ri.html Descripziun da la Serbia] en il World Factbook [[Categoria:Stadis da l'Europa]] [[Categoria:Artitgels recumandads (Stadis da l'Europa)‎]] {{Countries of Europe}} e8v3ex7dk82p8m7drc7uiaflil97i35 0 9244 163383 160637 2022-08-22T15:58:27Z InternetArchiveBot 16747 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki [[Datoteca:September 11 Photo Montage.jpg|thumb|220px|Il World Trade Center en flommas; ina part dal Pentagon è dada ensemen; il sgol 175 da l’United Airlines collidescha cun la segunda tur dal WTC; in pumpier al Ground Zero dumonda per sustegn; in propulsur dal sgol 93 da l’United Airlines vegn mess en salv; il sgol 77 da l’American Airlines collidescha cun il Pentagon]] Las '''attatgas da terror dals 11 da settember 2001''' (er numnadas ‹9/11›) èn stads rapiments d’aviuns coordinads, als quals èn suandads attentats da suicidi sin impurtants edifizis civils e militars dals [[Stadis Unids da l’America]]. Tranter las 08:10 e las 09:30 uras dal temp local èn trais aviuns da lingia sin sgols naziunals vegnids rapinads da mintgamai tschintg ed in aviun da quatter delinquents. Dus dals aviuns èn vegnids dirigids en las turs dal [[World Trade Center]] (WTC) a [[New York City]] ed in en il [[Pentagon]] sper [[Washington D.C]]. Il quart aviun, ch’era probablamain medemamain destinà per in’attatga a Washington D.C., è crudà a las 10:03 a [[Shanksville, Pennsylvania]], suenter che passagiers avevan empruvà da cumbatter ils rapinaders. Ils attentats han chaschunà la mort da radund 3000 persunas e vegnan taxads sco mazzament en massa terroristic.<ref>Hans Joachim Schneider: ''Internationales Handbuch der Kriminologie: Grundlagen der Kriminologie, Band 1'', Walther de Gruyter, 1. ed. 2007, ISBN 3-89949-130-0, p. 802.</ref> Radund 15&nbsp;100 da 17&nbsp;400 persunas han pudì vegnir evacuadas or da las duas turs dal WTC avant il collaps dals edifizis. Ils 19 rapinaders faschevan part da l’organisaziun terroristica islamistica [[al-Qaida]]. Il manader d’al-Qaida, [[Osama bin Laden]], ha l’emprim snegà d’avair planisà las attatgas; a partir dal 2004 è el dentant sa declerà pliras giadas sco lur iniziant. Il president american da quel temp, [[George W. Bush]], ha lantschà l’entschatta october 2001 la [[Guerra en l’Afganistan]] sa referind a quests attentats. L’acziun militara aveva la finamira da destruir al-Qaida, da tschiffar Osama bin Laden e da privar da la pussanza il reschim allià dals [[taliban]]. Er la [[Guerra cunter l’Irac]], lantschada il mars 2003, han ils Stadis Unids per part empruvà da legitimar cun ils eveniments dals 11 da settember 2001. Savens vegnan ils eveniments dals 11 da settember 2001 descrits sco cesura istorica cun consequenzas mundialas.<ref>Thorsten Schüller, Sascha Seiler (ed.): ''Von Zäsuren und Ereignissen. Historische Einschnitte und ihre mediale Verarbeitung.'' Transcript, Bielefeld 2010, ISBN 978-3-8376-1402-2.</ref> Auters istoriografs percunter cuntradin a questa tesa.<ref>Nikolaus Wirth: [http://hsozkult.geschichte.hu-berlin.de/tagungsberichte/id=3838 ''Tagungsbericht 9/11 Ten Years After: History, Narrative, Memory. 14.07.2011–2015.07.2011, Munich'']. En: ''H-Soz-u-Kult'', 15 d’october 2011, consultà ils 16 d’october 2011. Eva-Maria Kiefer: [http://hsozkult.geschichte.hu-berlin.de/tagungsberichte/id=3847 ''Tagungsbericht Zeitenwende 11. September? Eine transatlantische Bilanz zehn Jahre danach. 09.09.2011–11.09.2011, Heidelberg'']. En: ''H-Soz-u-Kult'', 15 d’october 2011, consultà ils 16 d’october 2011.</ref> == Attentats == === Decurs === {| class="wikitable float-right" |- class="hintergrundfarbe5" ! Temp local || class="unsortable" | Eveniment |- | {{SortKey|0846}} 8:46&nbsp;uras | Il sgol&nbsp;AA&nbsp;11 collidescha cun il WTC 1 (tur dal nord) |- | {{SortKey|0903}} 9:03&nbsp;uras | Il sgol&nbsp;UA&nbsp;175 collidescha cun il WTC 2 (tur dal sid) |- | {{SortKey|0937}} 9:37&nbsp;uras | Il sgol&nbsp;AA 77 collidescha cun il Pentagon |- | {{SortKey|0959}} 9:59&nbsp;uras | Il WTC 2 collabescha |- | {{SortKey|1003}} 10:03&nbsp;uras | Il sgol UA&nbsp;93 croda giu sper Shanksville |- | {{SortKey|1028}} 10:28&nbsp;uras | Il WTC 1 collabescha |- | {{SortKey|1720}} 17:20&nbsp;uras | Il WTC 7 collabescha |} [[Datoteca:Flight paths of hijacked planes-September 11 attacks.jpg|thumb|240px|Ruta da sgol dals quatter aviuns rapinads ils 11 da settember 2001]] [[Datoteca:National Park Service 9-11 Statue of Liberty and WTC fire.jpg|thumb|180px|Il World Trade Center en flommas cun la Statua da la libertad davantvart]] [[Datoteca:An overall aerial view, two days later, of the impact point on the Pentagon where the hijacked American Airlines Flight 77, a Boeing 757-200 entered, breaking up in the process 010914-F-IK249-006.jpg|thumb|180px|Ils donns vi dal Pentagon, fotografads ils 14 da settember 2001]] A las 8:15 dal temp local (14:15 en l’Europa Centrala) han ils delinquents rapinà il sgol 11 da l’[[American Airlines]] ch’era partì a [[Boston]]. Vers las 8:20 han els interrut il signal dal transponder, uschia che l’aviun pudeva be pli vegnir localisà sur funtaunas primaras. A la surveglianza dal spazi d’aria n’eri betg pli pussaivel d’attribuir a l’eco da radar datas davart l’autezza, la spertadad u l’identificaziun da l’aviun, quai ch’ha engrevgià massivamain d’al localisar. Curt suenter ha er ina flight attendant infurmà la controlla dal traffic aviatic davart il rapinament. Vers las 8:38 ha l’organ da controlla civil infurmà la defensiun da l’aria centrala (NORAD) davart l’incident e supplitgà da survegliar il sgol AA-11 ad egl. A las 8:45 èn dus aviuns militars F-15 partids cun quest’intenziun; pervia da la mancanza da datas n’ha la posiziun da l’aviun dentant betg pudì vegnir inditgada immediatamain. A las 8:46 è l’emprim dals aviuns rapinads sgulà en la tur nord dal WTC. A partir da las 8:48 han ils emprims emetturs da televisiun rapportà live davart ils eveniments a New York. A l’entschatta eran ins da l’avis ch’i sa tractia d’in accident ed ha perquai appellà las persunas che sa chattavan en la tur sid da restar calmas e da betg bandunar il plaz da lavur. A las 8:15 era partì a Boston il sgol [[United Airlines]] 175; quest aviun è vegnì rapinà a las 8:46. A las 9:03 è el sgulà en la tur sid dal WTC – davant ils egls da milliuns aspectaturs en tut il mund. Ussa han las autoritads e l’entira publicitad mundiala realisà ch’i stueva sa tractar d’attatgas intenziunadas. Il sgol American Airlines 77 è vegnì rapinà tranter las 8:50 e las 9:00 ed ha tutgà a las 9:37 il Pentagon ad Arlington sper Washington. L’aviun è penetrà tras trais parts da l’edifizi ed ha chaschunà in grond incendi. Pervia dals donns è ina part da l’edifizi collabà vers las 10:10. Suenter questa terza attatga ha la ''Federal Aviation Administration'' (FAA) ordinà a las 9:45 che tut ils aviuns en il spazi d’aria dals Stadis Unids hajan d’atterrar sin la plazza d’aviaziun situada il pli damanaivel. En cas da cuntravenziun è vegnì smanatschà da sajettar sin l’aviun. Da quel temp era er il quart sgol, Unites Airlines 93, gia vegnì rapinà. A las 9:36 uras ha la surveglianza da sgol a Cleveland remartgà che l’aviun aveva midà direcziun vers sidost.<ref>[http://www.nytimes.com/2001/10/16/us/a-nation-challenged-the-tapes-voices-from-the-sky.html The New York Times (16 d’october 2001): ''A Nation challenged: The Tapes: Voices From the Sky''].</ref> A las 9:55 è in dals rapinaders sa dà per pilot ed ha laschà diriger l’aviun vers la plazza d’aviaziun Ronald Reagen a Washington DC.<ref>[http://govinfo.library.unt.edu/911/report/911Report.pdf The 9/11 Comission Report, 1. chapitel: ''We have some Planes'', p. 29; p. 457, annotaziun 85; p. 461, annotaziun164] (Datoteca PDF; 7,2&nbsp;MB).</ref> En il fratemp eran passagiers da quest aviun vegnids a savair tras telefonats ch’igl haja dà diversas attatgas terroristicas en il pajais. Sinaquai han passagiers empruvà da surventscher ils terrorists. Vesend quels ch’els n’eran betg pli buns da cuntanscher lur destinaziun, ha il pilot dals rapinaders fatg crudar l’aviun per terra.<ref>[http://govinfo.library.unt.edu/911/report/911Report.pdf The 9/11 Comission Report, chapitel 9.2, p.&nbsp;13s.] (Datoteca PDF; 7,2&nbsp;MB).</ref> L’aviun è ì en tocs en vischinanza da Shanksville, radund 100 kilometers a l’ost da [[Pittsburgh]]. Pir suenter che quest aviun era crudà, ha il ''Northeast Air Defense Sector'' (NEADS) a New York relaschà il cumond da tschiffar aviuns rapinads e d’als sajettar en cas da basegn. En in’intervista cun l’emettur da televisiun [[Al Jazeera]] ha il commember d’al-Qaida [[Ramzi Binalshib]] ditg ch’il quart aviun eri destinà per tutgar il [[Capitol]].<ref>[http://www.spiegel.de/panorama/0,1518,213898,00.html ''Der Spiegel'', 13 da settember 2002: ''Die Terror-Codes: Das Pentagon war die ‹Kunstakademie›.'']</ref> Cura ch’ils dus emprims aviuns eran collidads cun ils edifizis dal WTC, èn radund 58,1 tonnas cherosin sa derasadas sur ils vaus dals ascensurs en bleras auzadas dals dus edifizis.<ref>[http://www.nist.gov/manuscript-publication-search.cfm?pub_id=101028 R.G. Gann e.a.: ''Reconstruction of the Fires in the World Trade Center Towers''. ''Federal Building and Fire Safety Investigation of the World Trade Center Disaster'' (NIST NCSTAR 1-5), p. 58, ''National Institute of Science and Technology'', december 2005].</ref> Nutrids da materials combustibels èn proruts vasts brischaments. La tur sid è collabada a las 9:59, la tur nord a las 10:28 (56 resp. 102 minutas suenter las attatgas). === Acziuns da salvament === [[Datoteca:WTC-remnant highres.jpg|thumb|150px|Restanzas d’ina tur dal World Trade Center]] Suenter l’emprima attatga vulevan unitads da pumpiers da la citad (''Fire Department City of New York'' FDNY) evacuar la tur nord e stizzar ils fieus ch’eran proruts en l’edifizi. Suenter la segunda attatga han els dentant stuì dar si quest plan, damai ch’ins quintava uss cun sbalunadas parzialas dals sgrattatschiels. Malgrà il cumond da sa retrair, han intginas unitads da pumpiers cuntinuà cun las evacuaziuns. Ina part dad ellas è vegnida sutterrada en quel mument che la tur sid è dada ensemen. Suenter ch’er la tur nord è collabada, ha la tschertga suenter survivents en las ruinas stuì vegnir reprendida da nov e sut cundiziuns anc bler pli grevas. Plinavant avevan parts crudantas da las duas turs tutgà edifizis vischinants, uschia ch’igl existiva il privel d’ulteriuras sbuvadas. La polizia da New York ha bloccà la proxima vischinanza dal WTC, ha sustegnì l’evacuaziun or da las turs e cumenzà ad investigar l’andament da las attatgas. Cun agid da sgols da helicopter ha la polizia pudì sa far in maletg da la situaziun en las parts superiuras da las turs, ma damai ch’ina part da las centralas da commando e da l’infrastructura da communicaziun dals pumpiers era destruida, ha be ina pitschna part da questas infurmaziuns cuntanschì ils pumpiers al lieu. Malgrà questas circumstanzas fitg difficilas han pudì vegnir evacuadas 87&nbsp;% da las radund 17&nbsp;400 persunas che sa chattavan en ils edifizis dal WTC cura ch’è succedida l’emprima attatga. A partir dals 12 da settember n’èn dentant strusch pli vegnids chattads survivents en la proxima vischinanza dal WTC.<ref>[http://wtc.nist.gov/NCSTAR1/PDF/NCSTAR%201.pdf 8.4.2: ''Evacuation''. En: ''Final Report on the Collapse of the World Trade Center Towers'', ''National Institute of Standards and Technology'', p. 188s., 2005].</ref> Fin il matg 2002 èn radund 40&nbsp;000 persunas stadas involvidas en las lavurs da salvament e da rumida al [[Ground Zero]]. Ina part da quest persunal è stà expost a substanzas nuschaivlas derivantas da las turs dal WTC. Dapi il 2005 vegn discussiunà en ils Stadis Unids pli intensivamain davart indemnisaziuns finanzialas per persunas pertutgadas da consequenzas da sanadad tardivas. Il 2010/2011 han la citad da New York ed ils Stadis Unids deliberà vasts pachets finanzials correspundents.<ref>''Spiegel Online'': [http://www.spiegel.de/politik/ausland/0,1518,737410,00.html ''Obama segnet Milliardenhilfe für Retter von 9/11 ab''], 3 da schaner 2011.</ref> === Dumber dals morts e blessads === Las attatgas han chaschunà la mort d’almain 2970 persunas, ensemen cun ils 19 attentaders fa quai pia la summa d’almain 2989 persunas. A New York èn vegnidas per la vita radund 2800 persunas. En ils dus aviuns sa chattavan en tut 147 passagiers e commembers da l’equipa sco er 10 attentaders ch’èn tuts vegnids per la vita. Radund 200 persunas èn sa bittadas dals dus sgrattatschiels, saja perquai ch’ellas eran senza schientscha (pervia da tissientads da fim) u per mitschar d’arsentadas. Bundant 2100 persunas èn vegnidas per la vita cura che las duas turs èn collabadas, da quai bun 400 gidantras e gidanters (340 pumpiers, 60 policists e ca. 10 collavuraturs dals servetschs da sanitad). Ins stima che radund 1400 da questas persunas sajan mortas a chaschun dals culps dals dus aviuns u en las etaschas survart (ca. 800 en la tur nord e 600 en la tur sid). Cun agid da parts da corps chattadas han pudì vegnir identifitgadas geneticamain radund 1600 da las unfrendas.<ref>''National Public Radio'', 17 da zercladur 2004: [http://www.npr.org/templates/story/story.php?storyId=1962281 ''Timeline for American Airlines Flight 11''].</ref> En il Pentagon èn mortas radund 190 persunas, da quai 64 passagiers e commembers da l’equipa sco er tschintg attentaders.<ref>''National Public Radio'', 16 da zercladur 2004: [http://www.npr.org/templates/story/story.php?storyId=1962742 ''Timeline for American Airlines Flight 77''].</ref> 44 passagiers e commembers da l’equipa èn vegnids per la vita sper Shanksville, da quai nov minorens.<ref>''National Public Radio'', 27 d’avrigl 2011: [http://www.npr.org/templates/story/story.php?storyId=1962910 ''Timeline for United Airlines Flight 93''].</ref> En tut derivavan 372 da las unfrendas da l’exteriur. Il dumber da las persunas ch’èn vegnidas blessadas ils 11 da settember vegn stimada sin 6000. Varga 3200 uffants han pers lur geniturs tras ils attentats. == Ils delinquents == === Ils rapinaders dals aviuns === [[Datoteca:Atta in airport.jpg|thumb|180px|Atta (chamischa blaua) ed Omari a la plazza d’aviaziun la damaun dals 11 da settember 2001]] Ils 13 da settember 2001 ha il FBI publitgà la glista da tut ils 19 attentaders ch’ins ha pudì eruir cun agid da las glistas da passagiers:<ref>13 da settember [https://web.archive.org/web/20031223110525/http://www.fbi.gov/pressrel/pressrel01/091401hj.htm ''FBI-Veröffentlichung zu den 19 Verdächtigten''; cf. era [http://www.9-11commission.gov/report/911Report.pdf ''9/11 Commission Report'', p. 2–4].</ref> * Sgol [[American Airlines 11]]: [[Mohammed Atta]] (pilot), [[Abdulaziz al-Omari]], [[Satam al Suquami]], [[Wail al Shehri]], [[Waleed al Sherhri]] * Sgol [[United Airlines 175]]: [[Marwan al-Shehhi]] (pilot), [[Fayez Banihammad]], [[Mohand al Shehri]], [[Ahmed al Ghamdi]], [[Hamza al Ghamdi]] * Sgol [[American Airlines 77]]: [[Hani Handschur]] (pilot), [[Khalid al Mihdhar]], [[Majid Moqed]], [[Nawaf al Hazmi]], [[Salem al Hazmi]] * Sgol [[United Airlines 93]]: [[Ziad Jarrah]] (pilot), [[Saeed al Ghamdi]], [[Ahmed al Nami]], [[Ahmed al Haznawi]]. Ils 27 da settember ha il [[FBI]] er publitgà fotografias e datas persunalas da tut ils rapinaders ed in di pli tard il cuntegn d’ina brev da quatter paginas scritta a maun ch’ins aveva chattà en trais differents lieus. Questas brevs han pudì vegnir attribuidas a trais dals quatter pilots dals aviuns ch’eran vegnids rapinads.<ref>[http://www.fbi.gov/news/pressrel/press-releases/fbi-releases-copy-of-four-page-letter-linked-to-hijackers Publicaziun d’ina da las brevs tras il FBI].</ref> L’exemplar da Mohammed Atta è vegnì chattà a la plazza d’aviaziun a Boston en ina tastga da viadi ch’era vegnida consegnada memia tard. En quest testament ch’era cumbinà cun ina ‹fibla per attentaders da suicidi› pon ins tranter auter leger: «Avra tes cor, beneventa la mort en num da Dieu (...) pertge che ti es be in curt mument davent da la buna vita perpetna e da la cumpagnia dals martirs.»<ref>Bernd Greiner: ''9/11. Der Tag, die Angst, die Folgen.'' Minca 2011, p. 33.</ref> L’identitad da trais dals 19 attentaders ha pudì vegnir cumprovada cun agid da l’analisa ADN. 9 ulteriurs attentaders han pudì vegnir identifitgads indirectamain cun congualar las restanzas umanas cun l’ADN da tut ils passagiers che sa chattavan a bord dals aviuns rapinads.<ref>[https://web.archive.org/web/20080930021707/http://www.cbsnews.com/stories/2002/08/17/attack/main519033.shtml CBS News, 17 d’avust 2002: ''Remains Of 9 Sept. 11 Hijackers Held'']; [http://www.usatoday.com/news/nation/2006-09-11-sept11-remains_x.htm Richard Willing, ''USA Today'', 11 da settember 2006: ''About half of New York remains have been identified''].</ref> Il 2002 ha il FBI publitgà ina documentaziun detagliada davart l’origin ed ils curs da la vita dals 19 rapinaders.<ref>[http://vault.fbi.gov/9-11%20Commission%20Report/9-11-chronology-part-01-of-02/at_download/file ''Chronology of the Hijackers on 9/11'', part 1].</ref> 15 dad els eran burgais da l’Arabia Saudita.<ref>[http://www.usatoday.com/news/world/2002/02/06/saudi.htm ''USA Today'', 6 da favrer 2002: ''Official: 15 of 19 Sept. 11 hijackers were Saudi''].</ref> Tuts derivavan da famiglias bainstantas e respectadas d’orientaziun plitost seculara; els han pudì frequentar furmaziuns ch’als han qualifitgà per in studi a l’exteriur. Pir là èn els vegnids en contact cun predicaturs radical-islamics che propagavan il dschihad cunter il vest. Da lur ideologia faschevan part la cretta en ina conspiraziun mundiala dals gidieus, in maletg dal vest sco pussanza imperialistica che coloniseschia il mund islamic ed al umilieschia cuntinuadamain sco er in odi cunter l’ingiustia sociala chaschunada tras la globalisaziun. Dapi il 1996 vuleva Atta s’unfrir sco martir, trais onns pli tard er ses amis. L’emprim n’avevan els gnanc previs attentats da suicidi en il vest; la decisiun latiers è probablamain pir crudada suenter l’emprim contact cun in commember d’al-Qaida l’atun 1998.<ref>Bernd Greiner: ''9/11. Der Tag, die Angst, die Folgen.'' Minca 2011, p. 32–37.</ref> Dapi il 1998 vivevan Atta, Jarrah, Alshehhi e Ramzi Binalshibh a [[Hamburg]] e faschevan part d’ina gruppa da students islamics ch’eran s’inscrits a l’Universitad tecnica Hamburg-Harburg. Tenor indicaziun da perditgas duain els avair planisà a partir da la primavaira 1999 las attatgas sin il WTC ed il Pentagon.<ref>[http://www.spiegel.de/panorama/0,1518,263323,00.html ''Der Spiegel'', 28 d’avust 2003: ''11. September: Terrorpilot sprach schon 1999 von Tausenden Toten''].</ref> Il november 1999 èn els viagiads en l’Afganistan ed èn sa scuntrads a [[Kandahar]] cun Bin Laden. Pervia da lur bunas enconuschientschas linguisticas ed abilitads tecnicas ha quel elegì els per exequir las attatgas; en ses champs da trenament èn els vegnids preparads ideologicamain e tecnicamain. Ils 18 da schaner 2000, curt avant il return a Hamburg, èn els sa declerads pronts e preparads per il martiri.<ref>[http://www.timesonline.co.uk/tol/news/world/article656683.ece Yosri Fouda (''The Sunday Times'', prim d’october 2006): ''The laughing 9/11 bombers. Exclusive film of suicide pilots at Bin Laden’s HQ''].</ref> Il matg 2000 han Atta, Alshehhi e Jarrah retschet visums d’entrada en ils Stadis Unids. Damai ch’il visum era vegnì refusà a Binalshibh, ha Bin Laden definì sco ses substitut Hani Hanjour che studegiava en ils Stadis Unids. Fin il december 2000 han ils quatter absolvì a [[Florida]] ed Arizona ina furmaziun scursanida sco pilots d’aviuns da lingia ed han acquistà la licenza da pilotar aviuns a reacziun. Jarrah e Hanjour han er frequentà sgols d’exercizi cun aviuns pitschens en las regiuns da New York e Washington D.C. per sa famigliarisar cun las rutas da sgol, il traffic aviatic e la topografia. Tar inscunters cun Binalshibh la primavaira 2001 en l’Europa ha Atta retschet instrucziuns detagliadas da Bin Laden ed è vegnì a savair sco sulet ils singuls objects da las attatgas. El ha coordinà tut ils attentaders che Bin Laden aveva elegì e ch’eran arrivads l’avrigl 2001 en ils Stadis Unids. Atta duai er avair elegì ils 11 da settember sco termin per ils attentats e duai esser sa decidì per il Capitol sco object d’attatga enstagl da la Chas’alva ch’era pli grev da cuntanscher.<ref>''National Commission on Terrorist Attacks Upon the United States'': [http://govinfo.library.unt.edu/911/report/911Report_Ch7.htm 7. ''The Attack looms''].</ref> === Incumbensaders === [[Datoteca:Osama bin Laden portrait.jpg|thumb|160px|Osama bin Laden, fotografia dal 1997]] Per eruir tut ils detagls davart ils attentaders e lur incumbensaders ha il FBI cuntinuà sur onns cun las investigaziuns, impundend per quest intent radund 7000 dals 11&nbsp;000 emploiads. A basa dals indizis rimnads tras ils servetschs secrets ha la regenza dals Stadis Unids inculpà Osama bin Laden (1957–2011) d’avair inizià, dà l’incumbensa e cofinanzià las attatgas. Bin Laden sez ha beneventà las attatgas sco veglia da Dieu, ha dentant snegà a l’entschatta tutta participaziun.<ref>Robbyn Swan, Anthony Summers: ''The Eleventh Day. The Full Story of 9/11 and Osama bin Laden.'' Random House Publishing, 2011, ISBN 0-345-53125-6, p. 165s.</ref> Il november 2001 ha l’armada americana chattà a Dschalalabad in video, en il qual Bin Laden discurra cun commembers da sia gruppa davart la planisaziun da las attatgas, numnond e ludond singuls dals attatgaders e declerond ch’el haja pir inditgà ad els ils objects d’attatga en ils Stadis Unids e ch’el n’avessi betg pensà che las turs dal WTC collabeschian dal tuttafatg. Er experts independents han analisà quest video ed èn arrivads a la conclusiun che Bin Laden stoppia avair gì enconuschientschas preliminaras areguard las attatgas.<ref>''Netzeitung'', 21 da december 2001: [http://www.netzeitung.de/medien/172482.html ''Neue Zitate aus Bin-Laden-Video entschlüsselt''].</ref> Il mars 2002 han Ramzi bin asch-Schaiba e Khalid schaic Mohammed explitgà detagliadamain a l’emettur Al Jazeera la fasa da preparaziun da las attatgas.<ref>Nick Fielding, Yosri Fouda: ''Masterminds of Terror. Die Drahtzieher des 11. September berichten.'' 3. ed., Hamburg 2003, ISBN 3-203-77200-0.</ref> Quella è vegnida iniziada da Bin Laden ed ha durà radund diesch onns. A basa da discurs al telefon spiunads, transfers da daners e perditga èn ils Stadis Unids vegnids a la conclusiun che [[Khalid]] e [[Mohammed Atef]] sajan stads ils planisaders principals da las attatgas. [[Muhammad Haidar Zammar]] vala sco recrutader dals attentaders. Il 1999 ha Bin Laden selecziunà sez ils attentaders, ha finanzià l’execuziun dal plan ed incumbensà ils rapinaders da pli tard da sgular en ils Stadis Unids.<ref>Robbyn Swan, Anthony Summers: ''The Eleventh Day. The Full Story of 9/11 and Osama bin Laden.'' 2011, [http://books.google.de/books?id=_3Khbl9ODkEC&pg=PA286 p. 286].</ref> Che Bin Laden ha furmà il chau strategic da las attatgas è sa cumprova il prim da november 2004, trais dis avant la reelecziun da George W. Bush. En in messadi da video è Bin Laden sa drizzà a la populaziun americana ed ha explitgà cura e daco ch’el saja vegnì sin l’idea da commetter ils attentats. Ulteriuras attatgas da quest gener vegnian a suandar, sch’ils Stadis Unids na midian betg lur politica.<ref>Al Jazeera, prim da november 2004: [http://english.aljazeera.net/archive/2004/11/200849163336457223.html ''Full transcript of bin Ladin’s speech''].</ref> Er en ulteriurs messadis ha Bin Laden relatà detagls davart la planisaziun da las attatgas. Sco motiv principal per quellas ha el inditgà il sustegn dals Stadis Unids per l’Israel e la politica israeliana envers ils Palestinais.<ref>Robbyn Swan, Anthony Summers: ''The Eleventh Day. The Full Story of 9/11 and Osama bin Laden.'' 2011, [http://books.google.de/books?id=_3Khbl9ODkEC&pg=PA286 p. 286].</ref> Uschespert ch’igl è stà enconuschent ch’al-Qaida haja inizià las attatgas dals 11 da settember 2001, han ils Stadis Unids proclamà publicamain da vulair tschiffar ses chau Bin Laden mort u vivent. Stgars diesch onns suenter las attatgas – betg pli sut president Bush, mabain gia sut president [[Obama]] – han schuldads americans fastizà Bin Laden en ses zup ad [[Abbottabad]] en il [[Pakistan]] (acziun ''Neptune’s Spear'') ed al han fisilà. === Preistorgia === Gia dapi la [[Segunda Guerra dal Golf]] dals Stadis Unids cunter l’Irac il 1991 è la gruppaziun terroristica al-Qaida sa drizzada cunter «il vest» e sias valurs. Questa tenuta è anc vegnida rinforzada suenter il staziunament da militar american en l’[[Arabia Saudita]]. Ils Stadis Unids valevan sco il «Grond Satan» che protegia il «Pitschen Satan» (il stadi [[Israel]]). La finamira saja da supprimer la naziun islamica, da la divider, d’explotar sias ritgezzas e d’impedir l’uniun e l’expansiun da l’islam. Il vest saja populà da «nuncartents» e da «cruschaders» (gidieus e cristians). Da questa vista dals fatgs ha al-Qaida deducì il dretg da mazzar senza distincziun civilists e burgais da las pli differentas naziuns, tranter auter schizunt muslims sesents en ils Stadis Unids. In’emprima emprova da vart d’al-Qaida da far diever d’aviuns sco bumbas dueva furmar il 1995 l’operaziun [[Bojinka]] a [[Manila]]; quella è dentant vegnida scuverta a temp ed ha pudì vegnir impedida. Daspera èn adina puspè vegnids attatgads edifizis americans cun material explosiv, per exempel il WTC il 1993, las ambassadas americanas en [[Kenya]] e [[Tansania]] (1998) u la nav da guerra USS Cole en il [[Jemen]] (2000). Ils Stadis Unids han reagì il 1998 sut president [[Bill Clinton]] cun attatgar champs d’instrucziun supponids en l’Afganistan ed ina fabrica d’armas da chemia supponida situada en il Sudan. Ils 9 da settember 2001 – pia curt avant las attatgas en ils Stadis Unids – ha al-Qaida commess in attentat da suicidi sin il manader dals mudschaheddin en l’Afganistan, [[Ahmad Shah Massoud]]. Sinaquai han ils taliban – cun ils quals al-Qaida era allià – cumenzà in’offensiva cunter las truppas da Massoud staziunadas en la [[Val da Pandschschir]]. == Consequenzas == === Emprimas reacziuns da vart dals Stadis Unids === Durant las attatgas sa trategneva president George W. Bush a [[Sarasota]] (Florida). El era gist preschent en ina lecziun da scola, cura che [[Andrew Card]], da quel temp schef dal stab da la [[Chas’alva]], al ha infurmà davart l’emprim e curt suenter davart il segund aviun ch’eran sgulads en il WTC: «In segund aviun ha tutgà la segunda tur. L’America vegn attatgada.» Sco quai ch’ils maletgs fatgs d’in team da televisiun ch’era preschent en stanza da scola mussan, è Bush restà tschentà ed ha anc suandà durant set minutas l’occurrenza da scola. Pir suenter è el sa scuntrà cun ses stab ed ha prendì curtamain posiziun davart il succedì. Alura è el sgulà cun l’[[Air Force One]] tar differentas basas da l’Air Force ed è arrivà vers las 19:00 uras a Washington D.C. en la Chas’alva. A New York han parents desperads fermà ils emprims dis annunzias da spariziun vi da saivs da bloccada e paraids. Quests lieus èn sa sviluppads a lieus commemorativs spontans, suenter ch’ulteriuras persunas avevan cumenzà ad exprimer lur condolientscha cun fotografias, chandailas, brevs ed objects (giugarets per uffants sparids e.a.). Bainprest hai er dà da tuttas sorts purschidas privatas u instituziunalas a favur da las unfrendas: donaziuns da sang, dimoras gratuitas en hotels, provediment medicinal e medicaments per persunas senza attest da dimora, infrastructura gratuita per inscunters da gruppas e.a. Ils 24 da settember 2001 han varga 20&nbsp;000 persunas prendì part d’in grond funeral ch’ha gì lieu en il stadion da football a New York e ch’è vegnì emess en l’entir pajais. Represchentants da differentas etnias e religiuns han commemorà communablamain ils defuncts e confirmà vicendaivlamain da vulair s’engaschar per la toleranza multiculturala che furmia in dals tratgs caracteristics da la metropola mundiala New York. Igl èn suandads numerus concerts da benefizi e CDs, dals quals las entradas eran destinadas per sustegnair ils survivents dals attentats. Tranter ils fonds d’agid ch’èn vegnids creads aposta per las famiglias ed ils uffants pertutgads sajan numnads ils suandants: ''Coalition of 9/11 Families'', ''Children of September 11th'', ''New York Police and Fire Widows’ and Children’s Benefit Fund'' e ''New York Times 9/11 Neediest Cases Fund''. A medem temp èn vegnidas fundadas dals pertutgads differentas gruppas d’agid a sasez. Ils emprims dis suenter las attatgas èn tschients muslims, Arabs u persunas d’etnias che sumeglian arabs u portan turban (p.ex. sikhs) vegnids insultads, attatgads, smanatschas ed intgins schizunt mazzads. Plinavant hai dà attentats incendiaris sin edifizis islamics. President Bush ha sinaquai visità ils 17 da settember 2001 ina moschea, ha sentenzià questas attatgas, appellà da differenziar tranter l’islam ed il terrorissem e d’esser tolerant envers burgais dals Stadis Unids d’origin islamic. === Reacziuns da vart da la publicitad mundiala === Betg mo en ils Stadis Unids, mabain en tut il mund avevan milliuns persunas persequità directamain a la televisiun las attatgas dals 9 da settember. Sur plirs dis èn ils emetturs da televisiun e las medias sa deditgads quasi cumplainamain a quests eveniments da dimensiun apocaliptica. Quant fitg ch’ils maletgs or da l’America han perturbà la publicitad mundiala ed interrut per in mument il trot quotidian mussa gist il fatg ch’ils emetturs da televisiun n’han emess per intgins dis praticamain nagina reclama. Blers umans en tut il mund han commemorà ils proxims dis las unfrendas da las attatgas en furma da minutas da silenzi e d’occurrenzas da malencurada. Ils regents d’ina gronda part dals stadis en tut il mund han tramess als Stadis Unids brevs da condolientscha. === Guerra cunter il reschim dals taliban en l’Afganistan === [[Datoteca:US 10th Mountain Division soldiers in Afghanistan.jpg|thumb|200px|Schuldads americans en l’Afganistan]] Ils 12 da settember 2001 ha il [[Cussegl da segirezza]] da las [[Naziuns unidas]] condemnà unanimamain las attatgas (resoluziun 1368) e concedì als Stadis Unids autodefensiun militara.<ref>Communicaziun da pressa da las Naziuns Unidas: [https://web.archive.org/web/20110813100525/http://www.un.org/News/Press/docs/2001/SC7143.doc.htm ''UN Security Council Condemns ‹In Strongest Terms› Terrorist Attacks On United States''], 12 da settember 2001. Consultà ils 17 da zercladur 2008.</ref> Per l’emprima giada en si’istorgia ha er la NATO proclamà che quest’attatga cunter in da ses commembers saja da valitar sco attatga cunter tut ils partenaris d’allianza e pretendia perquai l’assistenza militara da l’entira NATO. Ils 20 da settember 2001 ha president Bush exprimì avant il [[Congress]] en ina decleraziun extraordinaria da la regenza l’engraziament dals Stadis Unids per la solidaritad internaziunala ed ha fatg resortir en spezial «il fidaivel ami» [[Gronda Britannia]]. Alura ha el fatg responsabla per las attatgas la rait da terrur internaziunala al-Qaida sut Osama bin Laden. Dals taliban en l’Afganistan ha el pretendì l’extradiziun immediata da Bin Laden; cas cuntrari ha el annunzià «ina guerra cunter il terrorissem». A medem temp ha Bush prendì en protecziun la populaziun da l’Afganistan e reproschà a sia regenza da violar ils dretgs umans. Sa drizzond a tut las naziuns ha el sinaquai appellà da sustegnair ils Stadis Unids: «U che vus essas da nossa vart u da la vart dals terrorists». Medemamain ha Bush differenzià tranter l’islam ed il terrur en num dad Allah: el respectia la cretta dals muslims; al-Qaida sa chattia en ina posiziun che blasfemia er l’islam. Attatgas cunter muslims en ils Stadis Unids sco quai ch’ellas eran succedidas las davosas emnas ha el numnà in cumportament «nunamerican».<ref>[http://georgewbush-whitehouse.archives.gov/news/releases/2001/09/20010920-8.html ''Address to a Joint Session of Congress and the American People''], Pled da George Bush avant il Congress ils 20 da settember 2001. Consultà ils 7 da zercladur 2008.</ref> Exponents da differentas partidas dals Stadis Unids han beneventà il pled da Bush. Il sustegn dal president en la populaziun è per part creschì sin la valuta da bundant 90&nbsp;%. Il minister da defensiun Donald Rumsfeld vuleva attatgar l’Afganistan il pli spert pussaivel. Il minister da l’exteriur Colin Powell ha percunter cuntanschì ch’ins ha l’emprim dà als taliban in ultimatum d’extrader Bin Laden ad in stadi ami islamic. Damai ch’ils taliban han refusà quai, ha l’armada dals Stadis Unids cumenzà a bumbardar ils 7 d’october 2001 posiziuns ed infrastructura dals taliban en l’Afganistan. Da trametter atgnas truppas han ils Stadis Unids exclus a l’entschatta. Entaifer l’Afganistan era sa furmada l’uschenumnada Allianza dal nord, in’uniun d’interess da differentas gruppaziuns politicas cun la finamira da liberar il pajais dals taliban. Sustegnida dals Americans ha quest’allianza occupà il november e december 2001 Kabul, Kunduz e Kandahar. Vers la fin da l’onn als èsi reussì da derscher il reschim da Mullah Omar. A Bin Laden èsi reussì da mitschar durant la [[Battaglia da Tora Bora]]. Supposiziuns ch’el saja sa trategnì dapi lura en la regiun da cunfin vers il Pakistan èn sa mussadas il 2011 sco falladas. A partir dal december 2001 han intgins stadis europeics sustegnì cun schuldada las ulteriuras missiuns da segirtad e da reconstrucziun en l’Afganistan. === Mesiras politicas a l’intern dals Stadis Unids === Sut il num ''Disaster Preparedness'' ha la regenza americana augmentà ils meds finanzials, il persunal e las cumpetenzas da la protecziun da catastrofas sco er da la segirezza da plazzas aviaticas e dal traffic en l’aria. L’october 2001 ha vicepresident [[Dick Cheney]] ordinà als servetschs secrets da guntgir la lescha vertenta che scumandava investigaziuns da retagls senza disposiziun giudiziala. Ils 26 d’october 2001 è entrà en vigur l’''USA Patriot Act'' ch’ha lubì a las instanzas statalas da surpassar ils dretgs dals burgais a favur d’investigaziuns cunter il terror. Questas mesiras cumpigliavan tranter auter: survegliar persunas suspectadas senza disposiziun giudiziala, spiunar ed arcunar conversaziuns al telefon ed e-mails, sa procurar infurmaziuns tar assicuranzas, bancas u patruns, arrestar ed exiliar persunas da l’exteriur senza stuair laschar verifitgar ils suspects tras ina dretgira. Sinaquai èn vegnids arrestads fin il 2003 bundant 5000 persunas da l’exteriur, per gronda part giuvens umens muslims cun contacts en stadis arabs. 531 dad els èn vegnids bandegiads, auters èn vegnids tegnids a ferm fin 8 mais, ma nagin n’è vegnì accusà ed avess uschia pudì sa defender avant dretgira. Bain ha il ''Supreme Court'' declerà il 2004 ch’intginas da questas disposiziuns sajan incumpatiblas cun la constituziun, ma il 2006 ha il Congress tuttina prolungà 14 da las 16 disposiziuns da l’''USA Patriot Act'' per in temp illimità. Sper il [[Ministeri per la protecziun da la patria]] cun 170&nbsp;000 emploiads èn vegnidas fundadas da nov u reorganisadas 263 firmas da segirezza; 1200 organisaziuns statalas e 1931 firmas privatas s’occupan dapi lura cun la defensiun dal terrorissem.<ref>Bernd Greiner: ''9/11. Der Tag, die Angst, die Folgen.'' München 2011, p. 163s. e 228-235.</ref> Er auters stadis dal vest han rinforzà lur mesiras da segirezza, han relaschà restricziuns d’entrada en il pajais e schlargià la surveglianza da persunas. Il Cussegl europeic ha relaschà ils 21 da settember 2001 ina resoluziun cun la finamira da cumbatter e prevegnir al terrorissem en l’Europa. === Tractament da persunas suspectadas === [[Datoteca:Camp x-ray detainees.jpg|thumb|160px|Praschuniers a Guantánamo, ils 11 da schaner 2002]] Durant la Guerra da l’Afganistan ed en rom d’ulteriuras investigaziuns ha l’armada dals Stadis Unids mess en fermanza radund 1000 persunas suspectadas da terrorissem, per gronda part da derivanza araba u asiatica. Questas persunas èn vegnidas transportadas en il champ d’internament [[Guantánamo Bay]] ([[Cuba]]), en la praschun militara [[Bagram]] (Afganistan) ed en auters champs ordaifer ils Stadis Unids. En quests champs èn las persunas suspectadas vegnidas isoladas dal tuttafatg dal mund exteriur ed èn vegnidas tegnidas a ferm sur onns senza accusaziun e senza publitgar lur identitad. Giuridicamain ha la regenza dals Stadis Unids definì quests praschuniers sco ‹guerriers irregulars› per pudair guntgir dretg internaziunal vertent (p.ex. art. 4 da la [[Cunvegna da Genevra]] davart il tractament da praschuniers da guerra) e dretg american. Plinavant han spezialists d’inquisiziun da la CIA fatg diever tar intginas da las persunas suspectadas principalas da metodas sco privaziun da sien u waterboarding che valan tenor dretg internaziunal sco tortura. Quai ha adina puspè manà a protestas internaziunalas da vart d’organisaziun per la defensiun dals dretgs umans e da stadis alliads.<ref>Amnesty.de: [https://web.archive.org/web/20160304045336/http://www2.amnesty.de/internet/deall.nsf/51a43250d61caccfc1256aa1003d7d38/73f040daebe4e90ec1256d320049ec2a?OpenDocument ''Jahresbericht 2003: Vereinigte Staaten von Amerika''].</ref> Las praticas da tortura e las proceduras excepziunalas a basa da dretg militar èn er vegnidas crititgadas a l’intern dals Stadis Unids. En ina sentenza dal 2008 è la regenza vegnida obligada da tractar ils praschuniers tenor ils standards da dretg americans. Il 2009 ha il minister da giustia [[Eric Holder]] annunzià che Chalid Scheich Mohammed ed auters instigaders supponids da las attatgas dals 11 da settember 2001 duain vegnir mess avant ina dretgira civila a New York. Process civils duain uschia remplazzar successivamain ils tribunals extraordinaris che l’anteriur president George W. Bush aveva laschà installar a Guantánamo. === Guerra da l’Irac === Il settember 2002 ha president Bush deducì dal cumbat cunter il terror il dretg dals Stadis Unids d’instradar culps preventivs (uschenumnada doctrina da Bush). La guerra cunter l’Irac, ch’ils Stadis Unids avevan en mira dapi il settember 2001, ha el empruvà da giustifitgar cun la collavuraziun supponida tranter il dictatur [[Saddam Hussein]] ed al-Qaida. En pli saja l’Irac en possess d’armas da destrucziun massiva, da las qualas il pajais possia e veglia far diever cunter ils Stadis Unids e cunter las truppas americanas staziunadas en l’Arabia Saudita. La [[Germania]], la [[Frantscha]], la [[Russia]] e la [[China]] han refusà questa doctrina, la motivaziun per far guerra sco er l’atgna participaziun ad acziuns da guerra. Er il Cussegl da segirezza da las Naziuns unidas ha refusà il favrer 2003 da legitimar ina guerra. Sinaquai ha la regenza americana furmà ina ‹Coaliziun dals decidids›, da la quala er pajais da la NATO han fatg part (t.a. la Gronda Britannia). Il mars 2003 han ils Stadis Unids cumenzà la Guerra da l’Irac senza avair in mandat da las Naziuns unidas. La guerra ha manà a la cupitga da Saddam Hussein; igl èn dentant suandadas attatgas da terror d’in nov rom d’al-Qaida e d’autras gruppaziuns iracaisas ch’han durà sur onns. La supposiziun che l’Irac saja en possess dad armas da destrucziun massiva n’è betg sa verifitgada. === Relaziuns internaziunalas === [[Datoteca:London anti-war protest banners.jpg|thumb|160px|Protestas d’adversaris da guerra a Londra il 2002]] Politologs ed istoriografs na giuditgeschan las Guerras da l’Afganistan e da l’Irac betg be sco reacziun sin las attatgas dal 2001, mabain sco cuntinuaziun d’ina politica da l’exteriur unilaterala da vart dals Stadis Unids. Sco suletta superpussanza ch’haja pudì sa mantegnair suenter la fin da la Guerra fraida haja l’America cumenzà a realisar a partir dal 1995 in program neoconservativ cun la finamira da rinforzar l’atgna posiziun sco pussanza mundiala. Da questa politica haja er fatg part la guerra cunter ‹stadis da canagliaria› e la privaziun da la pussanza da reschims ostils per pudair schlargiar la pussanza dals Stadis Unids en l’Orient Central e l’Asia Centrala.<ref>George Leaman: ''Iraq, American Empire, and the War on Terrorism.'' En: Marlene und Thomas Rockmore: ''The Philosophical Challenge of September 11.'' John Wiley & Sons, 2004, [http://books.google.de/books?id=Crs1bGcjAp8C&pg=PA5 p. 5].</ref> Las attatgas da terror dal 2001 hajan bain facilità la realisaziun da questa politica. Ma a lunga vista hajan las intervenziuns guerrilas dals Stadis Unids incità il conflict dal Proxim Orient e destabilisà anc pli fitg la regiun. A medem temp hajan ils Stadis Unids pers tras lur agir la solidaritad internaziunala ch’era sa manifestada suenter las attatgas. Politicamain saja l’autoritad da las Naziuns Unidas e dal dretg dal pievel vegnida destabilida e la relaziun tranter il vest ed il mund islamic saja sa stgirentada. Entaifer l’[[Uniun europeica]] è l’agir dals Stadis Unids vegnì sustegnì da singuls stadis e condemnà dals auters; quai ha manà a foss ed engrevgià ils ulteriurs pass vers ina politica da l’exteriur e militara unitara da l’Europa.<ref>[http://www.bpb.de/publikationen/5LFXXA,0,Die_Folgen_des_11_September_2001_f%FCr_die_internationalen_Beziehungen.html Jochen Hippler: ''Die Folgen des 11. September 2001 für die internationalen Beziehungen''] (Or da: ''Politik und Zeitgeschichte'' p. 3-4, 2004.)</ref> === Commemoraziuns === Mintg’onn ils 11 da settember vegn sa regurdà da las unfrendas da las attatgas cun festas commemorativas a New York, al Pentagon ed a Shanksville. A New York vegnan per regla prelegids tras parents ils nums da las 2791 unfrendas en urden alfabetic. Da questa commemoraziun prendan mintgamai part politichers da num. Sin giavisch dals parents da las unfrendas vegn desistì d’allocuziuns; enstagl vegnan prelegids texts litterars u istorics. La notg marchescha in’installaziun da glisch, il ''Tribute in Light'', mintgamai la posiziun da las duas anteriuras turs dal WTC. Il matg 2014 ha president Obama inaugurà a New York al lieu da l’anteriur WTC il ''National September 11 Memorial & Museum''. Tar il monument commemorativ cun num ''Reflecting Absence'' sa tracti da dus batschigls d’aua ch’inditgeschan l’anteriur fundament dals dus sgrattatschiels. En il pavigliun cun museum vegn preschentada a moda cumplessiva l’istorgia da las attatgas dals 11 da settember 2001. === Reconstrucziun === [[Datoteca:One WTC 7.5.13.JPG|thumb|150px|Il plazzal dal One World Trade Center il fanadur 2013]] Sper las duas turs principalas dal WTC èn tschintg ulteriurs edifizis vegnids destruids dal tuttafatg (tranter auter il WTC 7 vischinant e quatter staziuns da la metro). 23 bajetgs èn vegnids donnegiads talmain ch’ins als ha stuì disfar pli tard (tranter auter il ''Deutsche Bank Building'' e la ''Fitterman Hall''). Numerus auters edifizis ch’eran vegnids donnegiads han ins pudì refar. Al lieu da la fora nua che sa chattava l’anteriur WTC – numnada suenter las attatgas ''Ground Zero'' – han ins construì dapi l’avrigl 2006 il One World Trade Center, concepì da l’architect [[David Childs]]. Il matg 2013 ha il nov sgrattatschiel – il pli aut en l’emisfera vest – cuntanschì si’autezza finala da 541,3 meters. Quest’autezza correspunda a 1776 pes tenor la mesira americana e simbolisescha uschia la proclamaziun da l’independenza americana l’onn 1776. In emprim sboz dal nov edifizi aveva skizzà l’architect [[Daniel Liebeskind]]. Differentas propostas da realisaziun èn lura dentant vegnidas refusadas da la populaziun da New York, damai ch’ellas eran pli bassas che las anteriuras turs e parevan memia pauc spectacularas. Sper il nov One World Trade Center vegnan erigids trais ulteriurs edifizis (Two World Trade Center, Three World Trade Center e Four World Trade Center). === Process ch’èn resultads da las attatgas === ==== Procedura penala ==== Dapi ils 11 da favrer 2008 èn Chalid Scheich Mohammed, Ramzi Binalshibh, Ali Abdel Asis Ali, Mustafa Ahmed al-Hausaui e Walid bin Attasch avant dretgira en ils Stadis Unids en connex cun las attatgas terroristicas dals 9 da settember 2001. La procedura penala cunter in ulteriur accusà è vegnida sistida il 2008. Gia il schaner 2007 era vegnì sentenzià Mounir al-Motassadeq ad in chasti da detenziun da 15 onns. Suenter in process da plirs onns aveva la dretgira declerà el culpaivel d’avair preparà sco commember d’al-Qaida las attatgas da terror. ==== Procedura civila ==== Il settember 2012 è vegnì admess en ils Stadis Unids il plant da la World Trade Center Properties LLC cunter l’American Airlines e l’United Airlines. L’organisaziun accusadra rinfatscha a las duas societads aviaticas d’avair negligì las controllas da segirtad. Tras quai ch’ellas hajan pussibilità a 19 terrorists d’entrar adascus en ils aviuns, portian ellas ina cunresponsabladad giuridica per la destrucziun da las turs. Curt avant las attatgas aveva la World Trade Center Properties LLC prendì a fit ils sgrattatschiels per 99 onns. La perdita materiala che vegn fatga valair avant dretgira munta a 2,8 milliardas dollars.<ref>Cf. p.ex. welt.de: [http://www.welt.de/politik/ausland/article109022338/Immobilienfirma-verklagt-Airlines-wegen-9-11.html ''Immobilienfirma verklagt Airlines wegen 9/11'']. Publitgà e consultà ils 5 da settember 2012.</ref> === Consequenzas economicas === A curta vista n’han las attatgas dals 11 da settember 2001 betg influenzà a moda fitg negativa il curs da las aczias a la [[Wall Street]]. Percunter ha la crisa finanziala a partir dal 2007 tutgà fitg ferm New York: tranter il 2000 ed il 2010 èn idas a perder bunamain 20&nbsp;% da las plazzas en la branscha da finanzas. Quest trend negativ era dentant gia sa fatg valair en il decurs dals onns 1990, uschia che las attatgas dal 2001 furman be in motiv tranter numerus auters. == Examinaziun dals motivs == === Cumportament da las autoritads americanas === [[Datoteca:911report cover HIGHRES.png|thumb|130px|Rapport da la Cumissiun 9/11]] Il 2002 ha ina cumissiun communabla dal Senat e da la chombra dals represchentants dals Stadis Unids preschentà in rapport da 832 paginas davart ‹Las activitads dals servetschs secrets avant e suenter las attatgas dals 11 da settember 2001›.<ref>[http://www.gpoaccess.gov/serialset/creports/911.html Versiun online dal rapport da la cumissiun communabla dal Senat e da la chombra dals represchentants, 2002].</ref> Medemamain il 2002 è cumparì in rapport davart l’organisaziun e direcziun dals pumpiers a chaschun da las acziuns da salvament a New York. A basa da quests rapports èn suandadas diversas restructuraziuns organisatoricas. Cunter la resistenza da la regenza dals Stadis Unids ha la chombra dals represchentants installà l’atun 2002 in’ulteriura cumissiun d’inquisiziun parlamentara. Il ''9/11 Commission Report'' ch’è cumparì il fanadur 2004 preschenta minuziusamain la preistorgia d’al-Qaida dapi il 1988, ils eveniments dals 11 da settember 2001 e las reacziuns da las autoritads dals Stadis Unids. Quest rapport ha scuvert sbagls gravants areguard las controllas a las plazzas aviaticas, ha rendì attent a proceduras ed ierarchias cumplitgadas ch’han impedì che la NORAD possia intervegnir a temp, ha mussà ch’il FBI ha tralaschà da dar vinavant infurmaziuns brisantas davart persunas persequitadas a la [[CIA]] ed ha mussà che la regenza da Bush sutvalitava la situaziun da smanatscha.<ref>Thomas H. Kean e.a. (ed.): ''The 9/11 Commission Report.'' W W Norton & Co, New York 2004, ISBN 0-393-32671-3 ([http://www.9-11commission.gov/report/911Report.pdf Versiun online, (PDF; 7,2&nbsp;MB)]).</ref> Ina da las consequenzas da questas enconuschientschas è stada la fundaziun dal Ministeri per la segirezza interna. === Motivs fisicals per la sballunada da las turs === L’autoritad naziunala per la protecziun da catastrofas FEMA ha intercurì il 2002 la segirezza dals edifizis e problems da la tecnica da construcziun dal WTC che pudessan avair chaschunà il collaps da las duas turs. Suenter che numerus experts han crititgà che quest rapport saja manglus, ha il ''National Institute of Standards and Technology'' (NIST) preschentà il 2005 ils resultads d’examinaziun extendidas, a las qualas bundant 300 scienziads han collavurà.<ref>[http://wtc.nist.gov/ NIST ''WTC Investigation website''] ''National Institute of Standards and Technology'', 2002.</ref> Er da vart independenta èn vegnids publitgads numerus artitgels e schizunt realisadas simulaziuns autenticas. Questas lavurs mussan ch’ils aviuns avevan destruì ina cumpart tranter sis e 17 da las 47 pitgas purtantas da mintga edifizi. En cumbinaziun cun ils brischaments cuntinuants a l’intern da las turs è in collaps stà uschia inevitabel.<ref>Exempels: [http://www.civil.northwestern.edu/people/bazant/PDFs/Papers/00%20WTC%20Collapse%20-%20What%20Did%20&%20Did%20Not%20Cause%20It.pdf Zdeněk P. Bažant, Jia-Liang Le, Frank R. Greening, David B. Benson (matg 2007; surlavurà il mars 2008): ''What Did and Did not Cause Collapse of WTC Twin Towers in New York''] (PDF; 728&nbsp;kB); [http://www-math.mit.edu/~bazant/WTC/WTC-asce.pdf Zdeněk P. Bažant, Yong Zhou: ''Why Did the World Trade Center Collapse? — Simple Analysis.''] (PDF; 146&nbsp;kB); [http://web.mit.edu/civenv/wtc/PDFfiles/Chapter%20VI%20Materials%20&%20Structures.pdf Oral Buyukozturk, Franz-Josef Ulm (Massachusetts Institute of Technology): ''Materials and structures''] (PDF; 1,41&nbsp;MB).</ref> === Ragischs socialas, economicas e politicas da las attatgas === [[Datoteca:Ehud Olmert and George Bush 2.jpg||thumb|200px|George W. Bush cun il primminister israelian Ehud Olmert]] Davart las ragischs pli profundas dal terror islamic datti diversas teorias. Models d’explicaziun ‹antiimperialistics› fan responsabla en spezial la politica dal vest (Stadis Unids ed Israel) en il [[Proxim Orient]] per la gritta e la radicalisaziun da blers muslims. In’autra teoria vesa ils eveniments sco consequenza tardiva d’ina politica da l’exteriur durant la Guerra fraida ch’haja mess ils fallads accents: Il sustegn dals mudschaheddin en l’Afganistan dapi il 1980 haja bain gì l’intent da franar l’expansiun sovietica, ma haja a lunga vista sustegnì militarmain, finanzialmain e logisticamain quellas forzas che duevan la finala sa drizzar sut Bin Laden cunter ils Stadis Unids sez (uschenumnà effect da ''Blowback''). Intellectuals da la sanestra sco [[Noam Chomsky]] u activists per ils dretgs umans sco la Inda [[Arundhati Roy]] rendan plinavant attent al fatg ch’ils stadis industrials dal vest hajan realisà ina globalisaziun unilaterala ed uschia disditg areguard ils problems da la povradad mundiala. Quest svilup haja promovì il terror en regiuns dischavantagiadas. Ord vista social-culturala vegn il fenomen da l’uschenumnà terrorissem islamic interpretà sco resistenza cunter la modernisaziun culturala en ils pajais d’origin correspundents. Structuras ed ideologias tradiziunalas hajan cumenzà a sa dissolver. Quai mainia a malsegirezzas che vegnian cumpensadas cun s’orientar pli ferm a las atgnas ragischs (p.ex. salafissem) e che vegnian vividas ora en il cumbat terroristic cunter il vest. Tras las attatgas spectacularas en il center dal mund dal vest hajan ils auturs dal delict vulì demonstrar a moda simbolica ch’ils ‹Gidieus e cruschaders› sajan vulnerabels. Questa perspectiva interpretescha l’ideologia dals terrorists sco ‹faschissem islamic› ed accentuescha sia cumponenta antisemitica. === Teorias da conspiraziun === Areguard las attatgas dals 11 da settember èn sa sviluppadas numerusas teorias da conspiraziun. Questas teorias emprovan da cumprovar che la regenza e/ni ils servetschs secrets dals Stadis Unids hajan prendì en cumpra sapientivamain las attatgas u schizunt inscenà sez quellas. Sper experts da la FEMA e dal NIST cuntradin er scienziads independents a questas tesas. == Recepziun artistica == Ils eveniments dals 11 da settember han chattà in grond resun en tut las spartas d’art. Igl èn cumparids romans, en ils quals ils protagonists vegnan involvids en las attatgas, maletgs e sculpturas tractan la tematica e numerus films dramatics e documentars s’avischinan en ina moda u l’autra al tema. Er en la musica han numerus artists rendì tribut a las unfrendas da las attatgas, tranter auter [[Bruce Springsteen]], [[Sting]], [[Michael Jackson]] e [[Paul McCartney]] (ch’è sez daventà perditga dals eveniments a New York). L’imni inuffizial da l’elavuraziun da las attatgas è daventà ''Only Time'' dad [[Enya]]. Questa chanzun è vegnida duvrada da numerus emetturs da televisiun per accumpagnar en lur documentaziuns ils maletgs dramatics dals 11 da settember. == Annotaziuns == <references/> == Litteratura == ;Decurs * Stefan Aust, Cordt Schnibben (ed.): ''11. September 2001. Geschichte eines Terrorangriffs.'' Deutscher Taschenbuchverlag, 2003, ISBN 3-423-34026-6. ;Consequenzas * Michael Butter, Birte Christ, Patrick Keller (ed.): ''9/11. Kein Tag, der die Welt veränderte.'' Schöningh, Paderborn 2011, ISBN 978-3-506-77097-4. * Bernd Greiner: ''9/11. Der Tag, die Angst, die Folgen.'' C.H. Beck, Minca 2011, ISBN 978-3-406-61244-2. ([http://hsozkult.geschichte.hu-berlin.de/rezensionen/id=16073&count=10232&recno=25&type=rezbuecher&sort=datum&order=down Recensiun]). * Hans Vorländer: ''Politische Kultur: ‹Rallye round the Flagge der Vereinigten Staaten›. Die USA nach dem 11. September,'' en: Peter Lösche (ed.): ''Länderbericht USA. Geschichte, Politik, Wirtschaft, Gesellschaft, Kultur.'' Bundeszentrale für politische Bildung BpB, 5. ed. Bonn 2008 ISBN 978-3-89331-851-3 p. 196–236. ;Motivs, context politic * Lawrence Wright: ''Der Tod wird euch finden. Al-Qaida und der Weg zum 11. September.'' (2006) 5. ed., Deutsche Verlagsanstalt, Minca 2007, ISBN 3-421-04303-5. * Tore Bjorgo (ed.): ''Root Causes of Terrorism: Myths, Reality and Ways Forward.'' Taylor & Francis, 2005, ISBN 0-415-35149-9. * Michael Bothe: ''Der 11. September – Ursachen und Folgen.'' Winter, Heidelberg 2003, ISBN 3-8253-1546-0. ;Singuls aspects * Helga Embacher, Margit Reiter: ''Europa und der 11. September 2001.'' Böhlau Verlag, Vienna 2011, ISBN 978-3-205-78677-1. * Clément Chéroux: ''Diplopie. Bildpolitik des 11. September.'' Konstanz University Press, Constanza 2011, ISBN 978-3-86253-007-6. * Brian A. Monahan: ''The shock of the news. Media coverage and the making of 9/11''. New York University Press, New York e.a. 2010, ISBN 0-8147-9554-4. == Colliaziuns == {{Commonscat|September 11 attacks|Attatgas da terror dals 11 da settember 2001}} ;Decurs * [http://www.cooperativeresearch.org/project.jsp?project=911_project ''Complete 911 Timeline''] (cooperativeresearch.org; englais) * [http://govinfo.library.unt.edu/911/report/911Report.pdf Rapport da la cumissiun 9/11, fanadur 2004] (PDF, englais) ;Motivs per il collaps * [https://web.archive.org/web/20160823000358/http://www.nist.gov/el/disasterstudies/wtc/ NIST Disaster Studies on 9/11] (englais) * [http://911digitalarchive.org/ 911 Digital Archive.org] ;Reacziuns * [http://www.archive.org/details/sept_11_tv_archive TelevisionArchive: ''A library of world perspectives concerning September 11th, 2001''] (englais) * [http://www.politische-bildung.de/internationaler_terrorismus.html Portal d’infurmaziun: ''10 Jahre 11. September 2001''] (tudestg) ;Consequenzas * [http://www.911.uni-hd.de/ ''Bilanzierende Konferenz zum 10. Jahrestag der Terroranschläge des 11. Septembers mit Fokus auf die transatlantische Perspektive''] * [http://www.dasdossier.de/magazin/medien/einfluss-inhalt/offenheit-statt-hass Analisa da las consequenzas politicas a l’intern ed a l’exteriur] ;Commemoraziuns * [http://www.edition.cnn.com/SPECIALS/2001/memorial/ Glista commemorativa cun las unfrendas da las attatgas dals 11 da settember] (englais) * [http://www.911memorial.org/museum Pagina dal museum e dal monument commemorativ a New York] ;Documents audiovisuals * [http://www.wissen.sf.tv/permalink/artikel/3325454 Dossier tematic da ''SF Wissen''] * [http://channel.nationalgeographic.com/channel/videos/the-911-attacks/ ''The Nine Eleven Attacks''], ''National Geographic Channel'' (2009, multimedia, intervistas) * Phoenix-Bibliothek: ''Anschläge am 11. September 2001'' [https://web.archive.org/web/20140407231506/http://www.phoenix.de/content/phoenix/bibliothek/441790 part 1], [https://web.archive.org/web/20140407234642/http://www.phoenix.de/content/phoenix/bibliothek/441791 part 2], [https://web.archive.org/web/20140407231020/http://www.phoenix.de/content/phoenix/bibliothek/441792 part 3], [https://web.archive.org/web/20140407235250/http://www.phoenix.de/content/phoenix/bibliothek/441793 part 4] * [http://www.authentichistory.com/2001-2008/1-911/index.html authentichistory.com: Archiv audiovisual davart ils eveniments dals 11 da settember 2001] [[Categoria:Artitgels recumandads (Istorgia mundiala)]] [[Categoria:Temp modern‎]] [[Categoria:Istorgia dals Stadis Unids]] 6wkd5n16xjetfvsy9n4v7148q7vgznj 0 9625 163425 160793 2022-08-22T20:22:53Z InternetArchiveBot 16747 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki Il '''terratrembel da Tōhoku dal 2011''' ([[lingua giapunaisa|giap.]] 2011年東北地方太平洋沖地震, litt. ''Terratrembel sin l'auta mar en l'Ocean Pacific avant la Regiun Tōhoku dal 2011'' u 東日本大震災, litt. ''Gronda catastrofa dal terratrembel en il Giapun da l'Ost'') era in [[terratrembel]] avant la costa da la regiun [[Giapun|giapunaisa]] [[Tōhoku]]. El ha gì lieu ils '''11 da mars 2011''' a las 14:46:23 uras [[Japanese Standard Time|temp local]] (5:46:23 uras UTC resp. 6:46:23 uras MEZ). Ses epicenter sa chattava var 370 km al nordost da [[Tokio]] e 130 km en l'ost da [[Sendai]]. L'event vala sco il pli ferm terratrembel en il Giapun dapi l'entschatta da la registraziun da terratrembels en la regiun. La fermezza dal terratrembel è vegnida inditgada da l'evaluaziun automatica da la [[United States Geological Survey]] cun la [[scala da magnituda dal mument|magnituda dal mument]] dad 8,9 M_w. L'ipocenter dal terratrembel sa chattava tenor questas indicaziuns en ina profunditat da 25 km.<ref>{{cite web |url=http://earthquake.usgs.gov/earthquakes/recenteqsww/Quakes/usc0001xgp.php |title=Magnitude 8.9 – NEAR THE EAST COAST OF HONSHU, JAPAN |publisher=[[United States Geological Survey]] |date=2011-03-11 |accessdate=2011-03-11 |language=Englisch}}</ref> Tenor indicaziuns da l'[[Uffizi Meteorologic Giapunais]] (JMA) aveva il terratrembel ina fermezza da 9,0 M_w; l'ipocenter sa chattava en ina profunditat da 24 km.<ref>{{cite web |url=http://www.jma.go.jp/jma/press/1103/12a/201103120000.html |title=Informationen zum Erdbeben |publisher=Japan Meteorological Agency |date=2011-03-11 |accessdate=2011-03-11 |language=Japanisch}}</ref><ref>{{cite web |url=http://www3.nhk.or.jp/daily/english/12_01.html |title=Massive quake hits northeastern Japan |publisher=NHK World |date=2011-03-11 |accessdate=2011-03-11 |language=Englisch|archiveurl=http://web.archive.org/20110727233132/www3.nhk.or.jp/daily/english/12_01.html|archivedate=2011-07-27}}</ref> Tenor indicaziuns dal [[Pacific Tsunami Warning Center]] (PTWC) aveva il terratrembel ina fermezza da 9,1 sin la [[scala da Richter]].<ref>[https://web.archive.org/web/20150722220526/http://www.staradvertiser.com/news/breaking/Tsunami_warning_center_raises_magnitude_of_Japan_quake_to_91.html Star Advertiser, 11. März 2011]</ref> Il terratrembel ha provocà in tsunami aut plirs meters. A [[Kurihara]] en il nord da la [[prefectura Miyagi]] cuntanscheva il terratrembel l'[[Intensitad (terratrembel)|intensitad]] maximala da 7 sin la scala giapunaisa (JMA).<ref name="NHK-shindo">[[NHK]] News: [https://web.archive.org/web/20110314052045/http://www3.nhk.or.jp/sokuho/jishin/JS20110311144601_20110311173631.html Intensitätsverteilung]</ref><ref name="shindo">Kishō-chō (engl. JMA): [http://www.jma.go.jp/jp/quake/20110311145338384-111446.html Erdbebenbericht: Hypozentrum und Intensitäten] (japanisch, [http://www.jma.go.jp/en/quake/20110311150145384-111446.html englisch])</ref> El ha chaschunà grondas inundaziuns e havarias tar ovras atomaras en il nordost dal Giapun. == Survista tectonica == [[Datoteca:Okhotsk Plate map - de.png|200px|thumb|left|Survista tectonica da la regiun]] :''Tge vul quai dir? → [[Tectonica da plattas]]'' Il terratrembel en la vischinanza da la costa orientala da [[Honshū]] ("insla principala") era il resultat d'ina ruttadira inversa (Überschiebung) al cunfin tranter la [[Platta Pacifica]] e la [[Platta Nordamericana]]. En questa zona sa mova la Platta Pacifica mintg'onn 83 mm en media vers vest relativ a la Platta Nordamericana. Questa sveltezza dal moviment dals continents (Kontinentaldrift) è ina valur media, che durant activitad seismica normala è considerablamain pli bassa, fin a quel punct che la tensiun stagnada vegn dada libra tut andetg entras in terratrembel. En connex cun il terratrembel da Sendai hai da tenor emprimas stimaziuns in moviment brusc dad almain 5 meters.<ref>[http://www.dradio.de/dlf/sendungen/forschak/1409147/ Intervista al Deutschlandfunk] cun [[Dagmar Röhrlich]]</ref> Al [[Foss dal Giapun]] (Japangraben) sa mova la Platta Pacifica sut il bratsch meridiunal da la Platta Nordamericana e [[Subducziun|subducescha]] ensemen cun ella vinavant sut la [[Platta Eurasiana]]. Varsaquant seismologs sutdividan questa regiun en pliras [[microplatta]]s, che en combinaziun provocheschan ils movimentsch tranter las Plattas Pacifica, Nordamericana ed Eurasiana. Quai pertutga oravant tut la ''Microplatta Ochotskica'' e la ''Microplatta da l'Amur'' en la part respectiva da l'America dal Nord e da l'Eurasia. [[Datoteca:Map of Sendai Earthquake 2011.jpg|200px|thumb|Charta dal terretrembel dals 11 da mars 2011]] Il terratrembel vegniva precedì da plirs terratrembels anteriurs (Vorbeben) significants, che entschavevan ils 9 da mars cun in terratrembel cun ina [[magnituda (terratrembel)|magnituda]] da 7,2 M_w (l'epicenter dal qual sa chattava var 40 km dalunsch da l'epicenter dal terratrembel da Sendai) e suandà da trais auters terratrembels cun ina magnituda da dapli che 6,0 M_w il medem di. Dapi l'onn 1973 avevan lieu al Foss dal Giapun nov events seismics cun ina magnituda da dapli che 7. Il pli ferm dals qual era il december 1994 in terratrrembel cun ina fermezza da 7,8, l'epicenter dal qual sa chattava var 230 km en il nord dal terratrembel da Sendai. Las consequenzas dal qual han mazzà trais persunas e bunamain 700 èn vegnidas blessadas. In terratrembel cun ina magnituda da 7,7 e cun epicenter 75 km pli al nord ha chaschunà la mort da 22 persunas e passa 400 blessads. Il december 2008 han gì lieu quatter terratrembels moderads (magnituda 5,3–5,8) en in conturn da 20 km tar il center dal terratrembel da Sendai.<ref>USGS: [http://earthquake.usgs.gov/earthquakes/recenteqsww/Quakes/usc0001xgp.php#summary Magnitude 8.9 – Near The East Coast Of Honshu, Japan] (engl.)</ref> == Terratrembels posteriurs == L'emprim terratrembel posteriur (Nachbeben) significant cun ina magnituda da 7,2 M_w ha gì lieu a las 14.53 uras temp local. I suandavan auters terratrembels cun magnitudas passa 6 M_w. Fin ussa hai da passa 150 terratrembels posteriurs. == Intensitad seismica == {| class="wikitable float-right" |+Intensitad seismica pli auta ([[Scala JMA]])<br />5 u pli aut<ref name="shindo" /> |- !Prefectura !! Intensitad max. |- |[[Prefectura Miyagi|Miyagi]] || 7 |- |[[Prefectura Fukushima|Fukushima]] || 6+ |- |[[Prefectura Ibaraki|Ibaraki]] || 6+ |- |[[Prefectura Tochigi|Tochigi]] || 6+ |- |[[Prefectura Iwate|Iwate]] || 6− |- |[[Prefectura Gunma|Gunma]] || 6− |- |[[Prefectura Saitama|Saitama]] || 6− |- |[[Prefectura Chiba|Chiba]] || 6− |- |[[Prefectura Aomori|Aomori]] || 5+ |- |[[Prefectura Akita|Akita]] || 5+ |- |[[Prefectura Yamagata|Yamagata]] || 5+ |- |[[Prefectura Tokio|Tokio]]<br />(er a [[Niijima]]) || 5+ |- |[[Prefectura Kanagawa|Kanagawa]] || 5+ |- |[[Prefectura Yamanashi|Yamanashi]] || 5+ |- |[[Prefectura Niigata|Niigata]] || 5− |- |[[Prefectura Nagano|Nagano]] || 5− |- |[[Prefectura Shizuoka|Shizuoka]] || 5− |} La zona en la quala il terratrembel era da sentir, pia cun ''shindo'' (intensitad seismica tenor la scala giapunaisa, da 1 u pli aut) cumprendeva tut las quatter inslas principalas dal Giapun. Las consequenzas las pli fermas dal terratrembel tanschavan fin al nordost da la regiun gronda da Tokio, cun ''shindo'' da ''6-jaku'' („6 flaivla“) u pli aut. * 7 ** Prefectura Miyagi – [[Kurihara]]. * ''6-kyō'' („6 ferma“; 6+): ** Prefectura Miyagi – [[Wakuya (Miyagi)|Wakuya]], [[Tome (Miyagi)|Tome]], [[Ōsaki (Miyagi)|Ōsaki]], [[Natori]], [[Zaō (Miyagi)|Zaō]], [[Yamamoto (Miyagi)|Yamamoto]], [[Sendai]]: [[Miyagino-ku|Bezirk Miyagino]], [[Shiogama]], [[Higashi-Matsushima]], [[Ōhira (Miyagi)|Ōhira]] ** Prefectura Fukushima – [[Shirakawa (Fukushima)|Shirakawa]], [[Sukagawa]], [[Nihonmatsu]], [[Kagamiishi]], [[Naraha]], [[Tomioka (Fukushima)|Tomioka]], [[Ōkuma (Fukushima)|Ōkuma]], [[Futaba (Fukushima)|Futaba]], [[Namie (Fukushima)|Namie]], [[Shinchi (Fukushima)|Shinchi]], ** Prefectura Ibaraki – [[Hitachi (Ibaraki)|Hitachi]], [[Chikusei]], [[Hokota]] ** Prefectura Tochigi – [[Ōtawara]], [[Utsunomiya]], [[Mooka]], [[Takanezawa]] * ''6-jaku'' („6 flaivla“; 6−): ** Prefectura Iwate – [[Ōfunato]], [[Kamaishi]], [[Takizawa (Iwate)|Takizawa]], [[Yahaba (Iwate)|Yahaba]], [[Hanamaki]], [[Ichinoseki]], [[Ōshū]] ** Prefectura Miyagi – [[Kesennuma]], [[Minamisanriku]], [[Shiroishi (Miyagi)|Shiroishi]], [[Kakuda]], [[Iwanuma]], [[Ōgawara (Miyagi)|Ōgawara]], [[Kawasaki (Miyagi)|Kawasaki]], [[Watari (Miyagi)|Watari]], Sendai: Quartiers/fracziuns [[Aoba-ku (Sendai)|Aoba]], [[Wakabayashi-ku (Sendai)|Wakabayashi]], [[Izumi-ku (Sendai)|Izumi]], [[Ishinomaki]], [[Matsushima (Miyagi)|Matsushima]], [[Rifu (Miyagi)|Rifu]], [[Taiwa (Miyagi)|Taiwa]], [[Tomiya (Miyagi)|Tomiya]] ** Prefectura Fukushima – [[Kōriyama]], [[Kōri (Fukushima)|Kōri]], [[Kunimi (Fukushima)|Kunimi]], [[Kawamata (Fukushima)|Kawamata]], [[Nishigō (Fukushima)|Nishigō]], [[Nakajima (Fukushima)|Nakajima]], [[Yabuki (Fukushima)|Yabuki]], [[Tanagura (Fukushima)|Tanagura]], [[Tamakawa (Fukushima)|Tamakawa]], [[Asakawa (Fukushima)|Asakawa]], [[Ono (Fukushima)|Ono]], [[Tamura (Fukushima)|Tamura]], [[Date (Fukushima)|Date]], [[Iwaki]], [[Sōma]], [[Hirono (Fukushima)|Hirono]], [[Kawauchi (Fukushima)|Kawauchi]], [[Iitate (Fukushima)|Iitate]], [[Minamisōma]], [[Inawashiro (Fukushima)|Inawashiro]] ** Prefectura Ibaraki – [[Mito]], [[Hitachi-Ōta]], [[Takahagi]], [[Kita-Ibaraki]], [[Hitachinaka]], [[Ibaraki (Ibaraki)|Ibaraki]], [[Tōkai (Ibaraki)|Tōkai]], [[Hitachi-Ōmiya]], [[Omitama]], [[Tsuchiura]], [[Ishioka]], [[Toride]], [[Tsukuba (Ibaraki)|Tsukuba]], [[Kashima (Ibaraki)|Kashima]], [[Itako (Ibaraki)|Itako]], [[Bandō]], [[Inashiki]], [[Kasumigaura (Ibaraki)|Kasumigaura]], [[Namegata]], [[Sakuragawa]], [[Tsukubamirai]] ** Prefectura Tochigi – [[Nasu (Tochigi)|Nasu]], [[Nasushiobara]], [[Haga (Tochigi)|Haga]], [[Nasukarasuyama]], [[Nakagawa (Tochigi)|Nakagawa]] ** Prefectura Gunma – [[Kiryū]] ** Prefectura Saitama – [[Miyashiro (Saitama)|Miyashiro]] ** Prefectura Chiba – [[Narita]], [[Inzai]] == Effects == === Terratrembel === En la citad dad [[Ichihara]] ([[prefectura da Chiba]]) ha ina [[raffinaria da petroli]] da la [[Cosmo Oil Company]] piglià fieu.<ref>[https://web.archive.org/web/20120404063145/http://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/asia/japan/8375497/Japan-earthquake-causes-oil-refinery-inferno.html ''Japan earthquake causes oil refinery inferno.''] Daily Telegraph, London, 11. März 2011</ref> Trens dal [[Shinkansen]] girants èn vegnids fermads, sviadas (Entgleisungen) hai dentant betg dà.<ref>{{cite web|url=http://www.spiegel.de/panorama/0,1518,750242,00.html |title=Schweres Erdbeben: Verheerende Tsunami-Welle trifft Japans Küste |publisher=Spiegel.de |date= |accessdate=2011-03-11}}</ref> L'[[eroport da Tokio-Narita]] è vegnì serrà temporaramain.<ref>{{cite web|url=http://www.tagesschau.de/ausland/angstvornachbeben100.html |title=Japan: Gefahr durch Nachbeben und weitere Flutwellen |publisher=tagesschau.de |date= |accessdate=2011-03-11|archiveurl=http://web.archive.org/20110314044603/www.tagesschau.de/ausland/angstvornachbeben100.html|archivedate=2011-03-14}}</ref> Plirs tocs da l'[[autostrada da Tōhoku]] n'eran betg pli carrabels.<ref>[http://www.dailymail.co.uk/news/article-1365229/Japan-earthquake-tsunami-Fears-massive-death-toll.html Japan earthquake and tsunami: Fears of massive death toll | Mail Online<!-- Bot generated title -->]</ref> A Tokio è il spitg da l'antenna sin il [[Tokyo Tower]] vegnì sturschì vesaivlamain.<ref>[http://www.spiegel.de/panorama/0,1518,750254-6,00.html Tokio-Tower verbogen]</ref><ref>[https://web.archive.org/web/20110314195155/http://www.tagesanzeiger.ch/ausland/asien-und-ozeanien/Japan-twittert-Die-Antenne-des-Tokyo-Towers-hat-sich-verbogen/story/26706216/print.html Bild des verbogenen Tokyo Towers]</ref> Pervia dal terratrembel stueven 210'000 persunas vegnir evacuadas, 5,5 milliuns chasadas eran senza electricitad ed 1 milliun chasadas senza aua.<ref>{{Funtauna internet|url=http://search.japantimes.co.jp/cgi-bin/nn20110313a2.html|titel=Deaths, people missing set to top 1,700: Edano|ovra=The Japan Times Online|data=2011-03-13<!-- JST -->|lingua=en|access=2011-03-12<!-- MEZ -->}}</ref> <gallery> Datoteca:Cosmo Oil explosion 20110311.png|La raffinaria da petroli da Cosmo ad [[Ichihara]] ha piglià fieu suenter in'exploiun. Datoteca:2011 Sendai earthquake Tokyo.JPG|Passagiers sortan dad in tren fermà da la [[East Japan Railway Company|JR]]. Datoteca:Effect of 2011 Sendai earthquake in Tokyo.jpg|A [[Tokio]] ha il terratrembel chaschunà pliras fieus. Datoteca:2011 Japan Earthquake Tokyo Tower.jpg|Il spitg da l'antenna sturschì dal Tokyo Tower a Tokio. </gallery> === Geofisica === Il terratrembel ha spustà l'insla principala dal Giapun per 2,4 m<ref>{{Funtauna internet|url=http://www.theworldreporter.com/2011/03/earthquake-shifts-japan-islands-and.html|titel=Earthquake Shifts Japan Islands and Earth Axis|ovra=The World Reporter|data=2011-03-12|access=2011-03-13}}</ref> e l'axa da la terra per 10 cm.<ref>{{Funtauna internet|url=http://www.spiegel.de/wissenschaft/natur/0,1518,750579,00.html|titel=Starker Ruck: Japan-Beben verschiebt Erdachse|ovra=Spiegel Online|data=2011-03-12|access=2011-03-12}}</ref> Ultra da quai è la distibuziun da massas da la terra sa midada minimalmain, che aveva per consequenza che la terra sa volva uss in pau pli svelt che fin ussa. In di resp. ina rotaziun entira è ussa 1,8 [[microsecunda]]s pli curta cha avant.<ref>{{Funtauna internet|url=http://web.de/magazine/wissen/weltraum/12360486-beben-verschiebt-japan-um-zwei-meter.html|titel=Beben verschiebt Japan um zwei Meter|ovra=Web.de|data=2011-03-14|access=2011-03-14}}</ref> === Tsunami === Il terratrembel ha chaschunà il pli grond [[tsunami]] dapi 1100 onns en l'istorgia dal Giapun,<ref>Ein japanischer Professor berichtet [[NHK|NHK World News]] am Morgen des 14. März 2011 von den Häufigkeiten derartiger Ereignisse</ref> che ha devastà ina strifla da la costa cun fin 10 km vastadad per ina lunghezza da pliras tschient kilometers. Pertutgada era l'entira costa settentriunala da l'insla [[Honshū]] cun las prefecturas [[Prefectura da Fukushima|Fukushima]], [[Prefectura da Miyagi|Miyagi]] ed [[Prefectura da Iwate|Iwate]] en la regiun [[Tōhoku]]. Devastaziuns grevas mussan las citads [[Hachinohe]], [[Kamaishi]], [[Kesennuma]],<ref name="yomiuri-T110312004794" /> [[Minamisanriku]], [[Rikuzentakata]],<ref name="yomiuri-T110312004794" /> [[Onagawa (Miyagi)|Onagawa]]<ref name="yomiuri-T110312004794">{{Funtauna internet|url=http://www.yomiuri.co.jp/dy/national/T110312004794.htm|titel=Number of dead, missing rises to 1,400|ovra=Daily Yomiuri Online|editur=[[Yomiuri Shimbun]]-sha|data=2011-03-13|lingua=en|access=2011-03-13}}</ref> e [[Sendai]].<ref>{{cite web|url=http://www.spiegel.de/wirtschaft/soziales/0,1518,750278,00.html |title=Tsunami-Katastrophe in Japan: Regierung erklärt Notstand in Atomanlage |publisher=Spiegel.de |date= |accessdate=2011-03-11}}</ref> A [[Sendai]] è l'[[Eroport da Sendai|eroport]] vegnì inundà cumplettamain. A [[Kamaishi]] è il tsunami entrà lunsch viaden en la terra ed ha lavà davent bastiments, autos e chasas. A [[Hochinohe]] èn grondas navs vegnidas lavadas sin la terra. A [[Kesennuma]] èn suenter fieus ruts ora che han chaschunà incendis in grondas parts da la citad.<ref>[http://www.guardian.co.uk/world/2011/mar/11/kesennuma-burns-night-earthquake ''Kesennuma burns through the night after earthquake''], guardian.co.uk, 11. März 2011.</ref> Las citads da [[Minamisanriku]] e [[Rikuzentakata]] èn vegnidas devastadas cumplettamain dal tsunami, 10'000 persunas eran l'emprim sparidas.<ref>[http://www.wienerzeitung.at/default.aspx?tabID=3941&alias=wzo&cob=549582]{{dead link|date=March 2011}}</ref> Ina nav da passagiers cun 100 persunas è vegnida pigliada dal tsunami. Avant la costa dad Oarai è sa furmads gronds turnigls (Strudel) en la mar, sco gia tar tsunamis precedents.<ref>[http://www.foxnews.com/scitech/2011/03/11/japans-tsunami-triggered-enormous-whirlpool/ Why Japan's Tsunami Triggered an Enormous Whirlpool]</ref> In tren da l'[[East Japanese Railway Company]] (JR East) è svià (entgleist) sin la [[lingia d'Ōfunato]] en l'areal da la staziun da Nobiru en [[Higashi-Matsushima]], uschia che nov passagiers èn stuì vegnir salvads or dad el. Quatter ulteriurs trens sin la [[lingia da Senseki]], la lingia d'Ōfunato e la [[lingia da Kesennuma]] valavan sco sparids.<ref>{{Funtauna internet|url=http://english.kyodonews.jp/news/2011/03/77013.html|titel=More than 1,200 dead or unaccounted for in megaquake|ovra=Kyodo News|data=2011-03-12|lingua=en|access=2011-03-12}}</ref> Il [[Pacific Tsunamic Warning Center]] ha dà or avertiments per l'arrivada dal tsunami per bunamain tut l'[[Ocean pacific]]; quests avertiments cumprendan Giapun, [[Russia]], l'[[Minami-Torishima|insla da Marcus]], las [[Marianas settentriunalas]], [[Guam]], [[Wake]], las [[inslas Yap]], las [[Filipinas]], las [[inslas da Marshall]], [[Palau]], las [[inslas da Midway]], [[Pohnpei]], [[Chuuk]], [[Kosrae]], [[Indonesia]], [[Papua Nova Guinea]], [[Nauru]], l'[[atoll da Johnston]], las [[Salomonas]], [[Kiribati]], l'[[insla Howland]], l'[[insla Baker]], [[Hawai]], [[Tuvalu]], [[Palmyra]], [[Vanuatu]], [[Tokelau]], [[Jarvis Island]], [[Wallis e Fortuna]], [[Samoa]], la [[Samoa americana]], [[Tonga]], las [[inslas Cook]], [[Niue]], [[Australia]], [[Fidschi]], la [[Nova Caledonia]], [[Tonga]], [[Mexico]], las [[inslas Karmadec]], la [[Polinesia franzosa]], [[Nova Zelanda]], [[Pitcairn]], [[Guatemala]], [[El Salvador]], [[Costa Rica]], [[Nicaragua]], l'[[Antarctica]], [[Panama]], [[Honduras]], [[Chile]], [[Ecuador]], [[Columbia]], [[Peru]]<ref>{{cite web |url=http://ptwc.weather.gov/text.php?id=pacific.2011.03.11.083004 |title=TSUNAMI BULLETIN NUMBER 004 |publisher=[[Pacific Tsunami Warning Center]] |date=2011-03-11 |accessdate=2011-03-11 |language=Englisch}}</ref>, sco era [[Alasca]], la costa dal vest dal [[Canada]] e la [[costa dal vest dals Stadis Unids]]. L'[[Uffizi Meteorologic Giapunais]] avertiva per la costa costa giapunaisa d'in tsunami da fin 10 meters autezza. La Crusch cotschna avertiva causa las infurmaziuns inizialas che l'amplituda dal tsunami po esser pli auta che l'autezza maximala da numerusas inslas en l'[[Ocean pacific]]. Be in di ''avant'' il tsunami ha la regenza giapunaisa publitgà in video d'infurmaziun davarts tsunamis che cuntegna era instrucziun da cumportament.<ref>Japanese Government Internet TV: [https://web.archive.org/web/20110314173245/http://nettv.gov-online.go.jp/eng/prg/prg2040.html Do you know how scary a tsunami is?] vom 10. März 2011 (abgerufen am 14. März 2011)</ref> {|class="wikitable sortable" style="font-size:90%;" |- |+Survista sur amplituda e temp d'arriv dal tsunami en l'Ocean pacific |- ! Lieu da mesira ! Stadi/Territori ! Coordinatas ! Temp d'arriv ! Amplituda |- | Hanasaki, [[Nemuro (Hokkaidō)|Nemuro]], [[Hokkaidō]] || [[Giapun]] || 43.3N 145.6E || 06:56 || 1,83 m |- | [[Omaezaki]], [[Honshū]] || Giapun || 34.6N 138.2E || 08:18 || 1,42 m |- | [[Wake]] || [[Stadis Unids]] || 19.3N 166.6E || 09:28 || 0,39 m |- | [[Naha]], [[Prefectura Okinawa|Okinawa]] || Giapun || 26.2N 127.7E || 09:01 || 0,25 m |- | [[Saipan]] || Stadis Unids || 15.2N 145.7E || 09:16 || 0,65 m |- | [[Tosashimizu]], [[Shikoku]] || Giapun || 32.8N 133.0E || 09:46 || 0,84 m |- | [[Yap (insla)|Yap]] || [[Micronesia]] || 9.5N 138.1E || 10:13 || 0,15 m |- | [[Adak]], [[Alasca]] || Stadis Unids || 51.9N 176.6W || 10:34 || 0,35 m |- | [[Midwayinseln]] || Stadis Unids || 28.2N 177.4W || 10:48 || 1,27 m |- | [[Nikolski (Alasca)|Nikolski]], Alasca || Stadis Unids || 52.9N 168.9W || 11:09 || 0,27 m |- | [[Kwajalein]] || [[Inslas da Marshall]] || 8.7N 167.7E || 11:11 || 0,55 m |- | [[Legazpi (Filippinas)|Legazpi]] || [[Filippinas]] || 13.1N 123.8E || 11:16 || 0,25 m |- | Shemya, Alasca || Stadis Unids || 52.7N 174.1E || 11:36 || 1,58 m |- | [[Nauru]] || [[Nauru]] || 0.5S 166.9E || 11:56 || 0,20 m |- | Dutch Harbor, Alasca || Stadis Unids || 53.9N 166.5W || 12:04 || 0,41 m |- | [[Johnston-Atoll]] || Stadis Unids || 16.7N 169.5W || 12:06 || 0,20 m |- | Tern, [[French Frigate Shoals]] || Stadis Unids || 23.9N 166.3W || 12:24 || 0,38 m |- | [[Betio]], [[Tarawa]] || [[Kiribati]] || 1.4N 172.9E || 12:25 || 0,21 m |- | Saint Paul Island, Alasca || Stadis Unids || 57.1N 170.3W || 12:28 || 0,65 m |- | Barbers Point, [[Hawaii]] || Stadis Unids || 21.3N 158.1W || 13:08 || 0,70 m |- | [[Kahului]], [[Maui]] || Stadis Unids || 20.9N 156.5W || 13:27 || 1,74 m |- | Nawiliwili, [[Kauai]] || Stadis Unids || 22.0N 159.4W || 13:43 || 0,76 m |- | [[Hilo]], Hawaii || Stadis Unids || 19.7N 155.1W || 14:09 || 1,41 m |- | [[Honolulu]], [[Oahu]] || Stadis Unids || 21.3N 157.9W || 14:10 || 0,71 m |- | Kawaihae, Hawaii || Stadis Unids || 20.0N 155.8W || 14:13 || 1,22 m |- | [[Manus (insla)|Manus]] || [[Papua Nova Guinea]] || 2.0S 147.4E || 14:25 || 0,93 m |- | [[Kanton (Kiribati)|Kanton]] || Kiribati || 2.8S 171.7W || 14:25 || 0,05 m |- | [[Honiara]] || [[Salomonas]] || 9.4S 160.0E || 14:36 || 0,26 m |- | [[Kiritimati]] || Kiribati || 2.0N 157.5W || 14:47 || 0,56 m |- | Winter Harbour, [[British Columbia]] || [[Canada]] || 50.7N 128.3W || 15:05 || 0,47 m |- | [[Subic Bay]] || Filippinas || 14.8N 120.3E || 15:17 || 0,07 m |- | Lombrum, Manus || Papua Nova Guinea || 2.0S 147.4E || 15:29 || 1,04 m |- | Kaumalapau, Hawaii || Stadis Unids || 20.8N 156.9W || 15:31 || 0,91 m |- | [[Luganville]] || [[Vanuatu]] || 15.5S 167.2E || 15:37 || 0,54 m |- | Langara Point, British Columbia || Canada || 54.2N 133.1W || 15:39 || 0,52 m |- | Arena Cove, [[California]] || Stadis Unids || 38.9N 123.7W || 15:40 || 0,82 m |- | Vanuatu || Vanuatu || 17.8S 168.3E || 15:42 || 0,69 m |- | [[Lautoka]] || [[Fidschi]] || 17.6S 177.4E || 15:45 || 0,33 m |- | [[Charleston (Oregon)|Charleston]], [[Oregon]] || Stadis Unids || 43.3N 124.3W || 15:45 || 0,49 m |- | [[Humboldt Bay (California)|Humboldt Bay]] || Stadis Unids || 40.8N 124.2W || 15:53 || 0,54 m |- | [[Pago Pago]] || [[Samoa Americana]] || 14.3S 170.7W || 15:56 || 0,34 m |- | Port San Luis, [[California]] || Stadis Unids || 35.2N 120.8W || 16:54 || 1,88 m |- | [[Crescent City (California)|Crescent City]], California || Stadis Unids || 41.7N 124.2W || 16:57 || 2,02 m |- | Port Orford (Oregon) || Stadis Unids || 42.7N 124.5W || 17:24 || 1,85 m |- | [[Bitung]] || [[Indonesia]] || 0.4N 125.2E || 17:27 || 0,26 m |- | San Francisco, California || Stadis Unids || 37.8N 122.5W || 17:49 || 0,64 m |- | [[Nukuʻalofa]] || [[Tonga]] || 21.1S 175.2W || 17:51 || 0,37 m |- | Adak, Alasca || Stadis Unids || 51.9N 176.6W || 17:55 || 1,09 m |- | Point Reyes, California || Stadis Unids || 38.0N 123.0W || 18:10 || 1,38 m |- | [[Rarotonga]] || [[Inslas Cook]] || 21.2S 159.8W || 18:13 || 0,29 m |- | [[Rangiroa]] || [[Polinesia franzosa]] || 14.9S 147.7W || 18:22 || 0,29 m |- | [[Papeete]], [[Tahiti]] || Polinesia franzosa || 17.5S 149.6W || 18:22 || 0,39 m |- | [[Nuku Hiva]], [[Marquesas]] || Polinesia franzosa || 8.9S 140.1W || 18:24 || 1,48 m |- | [[Cabo San Lucas]] || [[Mexico]] || 22.9N 109.9W || 19:06 || 0,22 m |- | [[Westport (Washington)|Westport]], Washington || Stadis Unids || 46.9N 124.1W || 19:20 || 0,62 m |- | [[North Cape]] || [[Nova Zelanda]] || 34.4S 173.0E || 20:01 || 0,25 m |- | La Jolla, California || Stadis Unids || 32.9N 117.3W || 20:07 || 0,43 m |- | Monterey Harbor, California || Stadis Unids || 36.6N 121.9W || 20:13 || 0,72 m |- | Rikitea || Polinesia franzosa || 23.1S 135.0W || 20:14 || 0,21 m |- | [[Los Angeles]], California || Stadis Unids || 33.7N 118.3W || 21:15 || 0,51 m |- | San Diego, California || Stadis Unids || 32.7N 117.2W || 21:31 || 0,51 m |- | Old Harbor, Alasca || Stadis Unids || 57.2N 153.3W || 21:54 || 0,33 m |- | Lottin Point || Nova Zelanda || 37.6S 178.2E || 22:09 || 0,33 m |- | [[Kodiak (Alasca)|Kodiak]], Alasca || Stadis Unids || 57.7N 152.5W || 22:11 || 0,28 m |- | [[Santa Monica (California)|Santa Monica]], California || Stadis Unids || 34.0N 118.5W || 22:23 || 0,84 m |- | [[Waitangi (Chatham-Inseln)|Waitangi]], [[Chatham-Inseln]] || Nova Zelanda || 43.9S 176.6W || 22:30 || 0,67 m |- | [[Acapulco]] || Mexico || 16.8N 99.9W || 22:54 || 0,77 m |- | [[Glamorgan Spring Bay Municipality|Spring Bay]], [[Tasmanien]] || [[Australia]] || 42.5S 147.9E || 22:59 || 0,19 m |- | [[Jackson Bay (Bucht)|Jackson Bay]] || Nova Zelanda || 44.0S 168.6E || 23:25 || 0,35 m |- | [[Santa Barbara (California)|Santa Barbara]], California || Stadis Unids || 34.4N 119.7W || 23:45 || 0,99 m |- | [[Baltra]], [[Galápagos-Inseln|Galapagos]] || [[Ecuador]] || 0.4S 90.3W || 23:54 || 0,82 m |- | Quepos || [[Costa Rica]] || 9.4N 84.2W || 00:01 || 0,18 m |- | Acajutla || [[El Salvador]] || 13.6N 89.8W || 00:04 || 0,20 m |- | [[Christchurch]] || Nova Zelanda || 43.6S 172.8E || 00:16 || 0,27 m |- | Owenga, Chatham-Inseln || Nova Zelanda || 44.0S 176.4W || 00:20 || 0,81 m |- | Santacruz, Galapagos || Ecuador || 0.7S 90.3W || 00:38 || 1,77 m |- | [[Manzanillo (Mexico)|Manzanillo]] || Mexico || 19.1N 104.3W || 01:17 || 1,45 m |- | [[Osterinsel]] || [[Chile]] || 27.2S 109.4W || 01:24 || 0,73 m |- | [[La Libertad (Ecuador)|La Libertad]] || Ecuador || 2.2S 80.9W || 02:39 || 1,23 m |- | Atico || [[Peru]] || 16.2S 73.7W || 04:05 || 0,33 m |- | [[Coquimbo]] || Chile || 30.0S 71.3W || 04:38 || 1,46 m |- | [[Callao]] || Peru || 12.1S 77.2W || 04:44 || 1,67 m |- | [[Caldera (Chile)|Caldera]] || Chile || 27.1S 70.8W || 04:46 || 1,41 m |- | [[Talcahuano]] || Chile || 36.7S 73.1W || 05:33 || 1,06 m |- | [[San Félix]] || Chile || 26.3S 80.1W || 05:36 || 0,51 m |- | [[Iquique]] || Chile || 20.2S 70.1W || 05:44 || 0,72 m |- | [[Corral (Chile)|Corral]] || Chile || 39.9S 73.4W || 06:02 || 1,25 m |- | [[Arica]] || Chile || 18.5S 70.3W || 06:19 || 1,25 m |- class="sortbottom" | colspan="5" | Funtaunas: NOAA [http://ptwc.weather.gov/ptwc/text.php?id=pacific.2011.03.12.063606 PTWC] & [http://wcatwc.arh.noaa.gov/2011/03/11/lhvpd9/25/messagelhvpd9-25.htm AWCTWC]. Tut las indicaziuns èn en [[UTC]]. Uras tranter 00:00 e 06:30 valan per ils 12 da mars. |} == Colliaziuns == {{commons|Category:2011 Sendai earthquake|Terratrembel da Sendai 2011}} ;Live streams da la televisiun giapunaisa * [https://web.archive.org/web/20110314164925/http://www.ustream.tv/user/NHK-TV/shows Live streams] dals chanals NHK General (per giapunais) ed NHK World (per englais) * [https://web.archive.org/web/20090130031449/http://www.tagesschau.de/commons/include/multimedia/style_video_wmv_live_cover.jsp?res=high&typ=2 Live stream] dal chanal englais da l'emettur public giapunais [[Nippon Hōsō Kyōkai]] (NHK) via tagesschau.de ;Novitads {{Wikinews|Schweres Erdbeben vor der japanischen Küste löst verheerenden Tsunami aus}} * [https://web.archive.org/web/20110411215909/http://www.rtr.ch/home/dossiers/actual/Terratrembel-en-il-Giapun.html Dossier da Radiotelevisiun Svizra Rumantscha], rimnada da novitads ed infurmaziuns da basa ;Infurmaziuns generalas * [https://web.archive.org/web/20110314184700/http://ptwc.weather.gov/index.php?region=1 Pacific Tsunami Warning Center] * [http://earthquake.usgs.gov/earthquakes/recenteqsww/Quakes/usc0001xgp.php United States Geological Survey] * [http://earthobservatory.nasa.gov/NaturalHazards/event.php?id=49622 Earthquake and Tsunami near Sendai, Japan] earthobservatory.nasa.gov (abgerufen am 12. März 2011) == Referenzas == <references/> [[Categoria:Geologia]] [[Categoria:Catastrofa da la natira]] [[Categoria:Istorgia dal Giapun]] [[Categoria:Temp modern‎]] r7kdz3hpvzbjjs3tf2avkk5uxikuxwa 0 9973 163408 160289 2022-08-22T18:49:54Z InternetArchiveBot 16747 Rescuing 2 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{Infobox Pressa |num = News of the World |maletg = |pajais = [[Datoteca:Flag of the United Kingdom.svg|15px|border]] [[Reginavel Unì]] |lingua = [[Lingua englaisa|Englais]] |cumpara = (la dumengia) |format = Tabloid |gener = Boulevard |data da fundaziun = |emprim'ediziun = 1 d'october 1843 |data da finiziun = 10 da fanadur 2011 |ediziun = ca. 2,6 miu. |data_ediziun = avrigl 2011 |lieu = Wapping, London |chauredactur = |editur = Colin Myler |ISSN = <!--9976-167X--> |website = [http://www.newsoftheworld.co.uk/ www.newsoftheworld.co.uk/] }} [[Datoteca:NOTW-01.10.1843.jpg|thumb|Fegl da titel da l'emprim numer dal 1. d'october 1843]] '''News of the World''' è stada ina gasetta da boulevard da la dumengia [[Reginavel Unì|britannica]]. La gasetta che cumpariva en il format ''tabloid'' fascheva part dal concern [[News Corporation]] da l'impressari da medias autralian [[Rupert Murdoch]]. L'avrigl 2011 han ins vendì var 2,6 milliuns exemplars.<ref>[http://www.guardian.co.uk/media/2011/may/13/sunday-newspapers-april-abcs ''Sunday Express sales increase by 12.8%''], guardian.co.uk dals 13 da matg 2011 (englais)</ref><ref>[http://www.spiegel.de/panorama/0,1518,773084,00.html ''Murdoch nimmt Skandalblatt "News of the World" vom Markt''], [[Spiegel Online]] dals 7 da fanadur 2011 (tudestg)</ref> Damai era ella en quel mument la gasetta da la dumengia cun l'ediziun la pli gronda en il Reginavel Unì. Areguard pretensiun, public giavischà e cumparsa era ella fitg sumeglianta a ''[[The Sun]]'' da la medema chasa da medias. En successiun d'in scandal da spiunadi ha [[James Murdoch]], il CEO da la News Corporation per l'Europa e l'Asia, annunzià la suspensiun da la gasetta cun il numer dals 10 da fanadur 2011.<ref>[http://www.bbc.co.uk/news/uk-14070733 ''News of the World to close amid hacking scandal''] In: [[BBC News]] dals 7 da fanadur 2011 (englais)</ref><ref>''[https://web.archive.org/web/20110709202142/http://www.newsoftheworld.co.uk/notw/public/nol_public_news/1347103/News-International-today-announces-that-this-Sunday-10-July-2011-will-be-the-last-issue-of-the-News-of-the-World.html Murdoch closes the News of the World.]'' Communicaziun da [[James Murdoch]] davart la suspensiun da la gasetta. 7 da fanadur 2011; (englais)</ref><ref>[https://web.archive.org/web/20110710204822/http://www.newsoftheworld.co.uk/notw/public/home/ Website News of the World.] Copia d'archiv dal di da la suspensiun ils 10 da fanadur 2011 (englais)</ref> == Referenzas == <references/> [[Categoria:Reginavel Unì]] 8qdzqofovubi1cdi9yciugj7per3446 0 10302 163393 163200 2022-08-22T16:38:38Z InternetArchiveBot 16747 Rescuing 3 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{Infobox terra |NUM = <font size="+1">'''Republica da la Cipra'''</font><br /> '''Κυπριακή Δημοκρατία'''<font size="-1"> (grec)</font><br />'''Kıbrıs Cumhuriyeti'''<font size="-1"> (tirc)</font><br /> |MALETG-BANDIERA = Flag_of_Cyprus.svg |MALETG-BANDIERA-LADEZZA = 150px |MALETG-BANDIERA-ROM = gea |ARTITGEL-BANDIERA = |MALETG-VOPNA = |MALETG-VOPNA-LADEZZA = 100px |ARTITGEL-VOPNA = |PAROLA = |LINGUA-UFFIZIALA = grec, tirc |CHAPITALA = [[Nicosia]] |FURMA-DA-STADI = republica |FURMA-DA-REGENZA = sistem presidial |SCHEF-DA-STADI = president Nikos Anastasiadis |SCHEF-DA-REGENZA = |SURFATSCHA = de facto 5&nbsp;896 km²<br />de jure 9&nbsp;251 |ABITANTS = 848&nbsp;300 (2015, de facto)<ref>Cf. [http://www.cystat.gov.cy/mof/cystat/statistics.nsf/All/6C25304C1E70C304C2257833003432B3/$file/DEMOGRAPHIC_REPORT-2015-301116.pdf?OpenElement ''Demographic Report 2015''], consultà ils 25 d’avrigl 2017.</ref><br />1&nbsp;193&nbsp;976 (2012, entira Cipra) |SPESSEZZA-DA-LA-POPULAZIUN = de facto 150,11 abitants per km²<br />entira Cipra 129,06 |MUNAIDA = euro |INDEPENDENZA = 16 d’avust 1960 (dal Reginavel Unì) |IMNI-NAZIUNAL = ''[[Ymnos is tin Eleftherian]]''<br />[[File:Greece national anthem.ogg]] |DI-DA-LA-FESTA-NAZIUNALA = |FUNDAZIUN = |ZONA-D-URARI = UTC+2 <br />UTC+3 (dal mars fin l’october) |NUMER-DA-L-AUTO = CY |INTERNET-TLD = .cy |PRESELECZIUN-TELEFON = +357 |MALETG-POSIZIUN = EU-Cyprus.svg |MALETG1 = }} La '''Republica da la Cipra''' (grec Κυπριακή Δημοκρατία ''Kypriakí Dimokratía'', tirc ''Kıbrıs Cumhuriyeti'') è in stadi insular situà en la part orientala da la [[Mar Mediterrana]]. Il stadi è sa furmà ils 16 d’avust 1960, cura che l’anteriura colonia da la curuna è daventada independenta dal [[Reginavel Unì]]. A partir dals 20 da fanadur 1974 ha la [[Tirchia]] occupà il nord da l’insla. Ils 15 da november 1983 è vegnì proclamà qua a moda unilaterala la Republica tirca Cipra dal Nord, quai suenter che putschists grecs avevan vulì cuntanscher l’annexiun da la Cipra a la [[Grezia]]. En la resoluziun 541 è la proclamaziun da la Republica tirca Cipra dal Nord vegnida declerada da las [[Naziuns unidas]] sco nunvalaivla. Il prim da matg 2004 è la Republica da la Cipra daventada commembra da l’[[Uniun europeica]]. Damai ch’ella vegn d’exequir sia suveranitad be en la part meridiunala da ses territori dal stadi renconuschì, fa facticamain er be quella part da l’UE. Il 2008 ha l’euro remplazzà la glivra cipriota. == Geografia == [[Datoteca:Cyprus lrg.jpg|thumb|220px|Fotografia spaziala da l’insla]] [[Datoteca:Petra_tou_romiou_beach.jpg|thumb|220px|Il Grip dals Grecs vala tenor la mitologia sco lieu da naschientscha dad Afrodite]] La Cipra è la terz gronda insla da la Mar Mediterrana. Geograficamain vegn ella attribuida a l’[[Asia]], politicamain e culturalmain però a l’[[Europa]]. La pli auta elevaziun da l’insla grippusa furma l’Olympos (1951&nbsp;m) en la muntogna da Troodos; quel è cuvert cun tieus, ruvers nanins, cipressas e ceders. Tut en tut èn 19&nbsp;% da la surfatscha da l’insla cuverts cun guaud. Flums pli gronds èn il Pedias (Pedheios) cun ina lunghezza da ca. 100 km, il Serrakhis ed il Dhiarizos che mainan però be l’enviern aua. === Citads === Il center economic da l’insla furma la part meridiunala da la chapitala [[Nicosia]]. Vitiers vegnan las trais citads da port Larnaca, Limassol e Paphos ch’èn colliadas ina cun l’autra tras l’autostrada da la costa dal sid. Da muntada turistica pli gronda è ultra da quai il lieu da bogn Agia Napa. == Geologia == La Cipra sa chatta en il sid da la platta anatolica. L’artg cipriot al sid da l’insla e l’artg hellenistic al sid da Creta furman la lingia da convergenza tar la platta africana. == Populaziun == Il dumber da la populaziun en la part meridiunala da l’insla che vegn controllada da la Republica da la Cipra munta a 848&nbsp;300)<ref>Cf. [https://web.archive.org/web/20170426061941/http://www.cystat.gov.cy/mof/cystat/statistics.nsf/All/6C25304C1E70C304C2257833003432B3/$file/DEMOGRAPHIC_REPORT-2015-301116.pdf?OpenElement ''Demographic Report 2015''], consultà ils 25 d’avrigl 2017.</ref>; il nord da l’insla dumbra tenor indicaziuns da la regenza 91 800 abitants ‹legitims›. Quest’ultima cifra cumpiglia ils Tircs cipriots, ma betg ils Tircs ch’èn vegnids domiciliads suenter il 1974. Ils resultats da la dumbraziun dal pievel da la Republica tirca Cipra dal Nord cumpiglian er quests ultims ed èn perquai bundant pli autas (ca. 295&nbsp;000 abitants).<ref>[https://web.archive.org/web/20130927104440/http://www.devplan.org/Nufus-2011/nufus%20son_.pdf ''Zensus 2011''], consultà ils 16 d’october 2015.</ref> La Republica da la Cipra resguarda tut las persunas sco burgais dal stadi, las quals possedan u han possedì dapi il 1960 (l’onn da l’independenza) la naziunalitad cipriota ed als conceda assistenza consulara. Dals bundant 90&nbsp;000 Tircs cipriots han radund 64&nbsp;000 (situaziun dal 2003) acquistà in certificat da naziunalitad. Radund 2700 han sa laschà registrar sco pendularis ed ulteriurs radund 5000 Tircs cipriots lavuran e vivan puspè en il sid a moda stabla. La part da la populaziun sesenta gia dapi daditg sin l’insla consista dals Grecs cipriots e dals Maronits. Durant il domini osmanic è vegnida vitiers ina cumpart da la populaziun tirca – ils Tircs cipriots dad oz – ils quals èn però parentads etnicamain pli stretg cun ils Grecs che cun ils schuldads e colonisaturs tircs ch’èn arrivads suenter il 1974. Ils Tircs cipriots sa cumponan tranter auter da Grecs tirchisads sco er dals uschenumnads Linobambaki, Levantinais da derivanza catolica ch’èn vegnids islamisads. Vitiers vegnan sper ils Gidieus ils Armens, dals quals la gronda part ha stuì fugir da l’Anatolia en rom dal Genocid envers ils Armens.<ref>[http://hayem.org/media/files/cyprus-armenians/the_armenians_of_cyprus_en.pdf ''The Armenians of Cyprus''], consultà ils 24 da mars 2017.</ref> Quels èn savens vegnids attribuids dals Grecs als Tircs. === Linguas === Linguas naziunalas ed a medem temp linguas uffizialas equivalentas da la Republica da la Cipra furman il grec ed il tirc. L’englais, sco ierta dal temp colonial, furma vinavant ina lingua franca derasada vastamain. Discurrì sco lingua materna vegn il dialect cipriot e per part er pontic; sco standard renconuscha il stadi però be il grec modern uffizial. Linguas minoritaras renconuschidas furman l’armen e l’arab cipriot che vegn discurrì dals Maronits.<ref>[https://web.archive.org/web/20170204173458/http://www.weltalmanach.de/staaten/details/zypern ''Der neue Fischer Weltalmanach: Zypern – Statistische Daten''], consultà ils 4 da favrer 2017.</ref> Tut en tut discurran en la part meridiunala da l’insla 80,9&nbsp;% grec, 1,2&nbsp;% arab e 0,2&nbsp;% tirc sco lingua materna. Englais è la lingua materna da 4,1&nbsp;% da la populaziun. Pervi da l’immigraziun discurran 2,9&nbsp;% rumen, 2,5&nbsp;% russ, 2,2&nbsp;% bulgar e 1,1&nbsp;% filippino. === Religiun === [[Datoteca:Kykkos_Monastery_Courtyard_2.JPG|thumb|220px|La claustra Kykkos en la muntogna da Troodos]] Tenor il CIA World Factbook sa decleran radund 78&nbsp;% da la populaziun da l’entir territori da l’insla sco cristians (tradiziunalmain ortodoxs, maronits ed armens apostolics) e 18&nbsp;% sco muslims (sunnits e sufists); ina minoritad sesenta da vegl ennà sin l’insla furman ils gidieus.<ref>Tenor [https://web.archive.org/web/20181226020655/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/cy.html ''World Factbook''], consultà ils 13 da fanadur 2017.</ref> ==== Cristianissem ==== Dapi il 1974 èn ils cristians per gronda part da chasa en ils territoris che vegnan controllads da la Republica da la Cipra renconuschida internaziunalmain; be stgars 500 vivan vinavant en il nord. Tenor dumbraziun dal pievel dal 2011 furman ils cristians en il sid 94,8&nbsp;% da la populaziun; da quai èn 89,1&nbsp;% ortodoxs. Ils cristians appartegnan per gronda part a la baselgia ortodox-cipriota, 2,9&nbsp;% èn catolic-romans e 2,0&nbsp;% anglicans resp. protestants. ==== Islam ==== En la part da l’insla che vegn controllada da la Republica da la Cipra munta la cumpart dals muslims a 1,8&nbsp;% da la populaziun. En general vivan ils muslims, ch’èn da lingua tirca, en il nord da l’insla; là furman els 99&nbsp;% da la populaziun. Tranter ils Tircs cipriots dominescha tradiziunalmain il sufissem. En il district Larnaca sa chatta l’impurtant sanctuari Hala Sultan Tekke, ina claustra da dervischs che vegn er frequentada da cristians. ==== Giudaissem ==== Gidieus vivan dapi il 1571 a Cipra. Durant la [[Segunda Guerra mundiala]] ha la pussanza mandataria britannica internà sin l’insla blers immigrants gidieus. En rom da l’uschenumnada Alija Bet avevan quels empruvà da cuntanscher en la Palestina ils territoris da colonisaziun giudaica senza prender resguard da las quotas concedidas da la Gronda Britannia. Dapi ils onns 1990 èn sa domiciliads radund 1500 gidieus permanentamain sin l’insla Cipra. La mesadad dad els èn Israelians, l’autra mesadad Brits u Russ. La Cipra furma er in pajais da vacanzas apprezià per Israelians. Il 2005 è vegnida consecrada a Larnaca l’emprima sinagoga. ==== Bains culturals religius ==== La moda e maniera co ch’i vegn ì enturn cun bains culturals religius è anc adina contestada e furma in punct da dispita frequent entaifer il Conflict da la Cipra. Tenor ina documentaziun fotografica preschentada il 2006 da la regenza cipriota han ils bundant 30 onns d’occupaziun tirca manà en la Cipra dal Nord a la transfurmaziun da 133 claustras e baselgias en moscheas, hotels u ustarias. E radund 15&nbsp;000 iconas sajan vegnidas allontanadas illegalmain da baselgias cristianas e vendidas sin il martgà nair. Ma er en la Republica da la Cipra n’èn strusch vegnids investids tranter il 1975 ed il 1999 daners en la restauraziun da moscheas. Silsuenter è la situaziun sa meglierada in pau, novissimamain er grazia a contribuziuns da vart da l’Uniun europeica. == Furmaziun == Cun excepziun d’intginas scolas autas n’ha la Cipra enconuschì sur lung temp nagina universitad. Dapi ils onns 1980 èn suandadas universitads ch’han introducì la structura da bachelor e master. In pass decisiv ha alura furmà il 1989 la fundaziun da l’Universitad da la Cipra. == Economia == [[Datoteca:Fascinating_view_of_Nicosia_during_day_Republic_of_Cyprus.JPG|thumb|220px|La chapitala Nicosia furma ina citad dividida]] Remartga preliminara: Per la part che stat sut administraziun tirca n’existan naginas cifras precisas. En general partan ins d’ina situaziun economica bundant pli flaivla en questa part da l’insla. Las indicaziuns che suondan sa refereschan a la part che stat sut la regenza renconuschida internaziunalmain. === En general === Il product naziunal brut (PNB) cumportava il 2014 17,394 milliardas euros. Il PNB per persuna muntava uschia a ca. 20&nbsp;400 euros. Cumpareglià cun l’ulteriura [[Uniun europeica]] ha il standard da la capacitad da cumpra da la Republica da la Cipra cuntanschì il 2014 in index da 82 (EU-28: 100). 72&nbsp;% dals Cipriots lavuran en il sectur terziar, en l’agricultura percunter be 5&nbsp;% da tut las persunas occupadas.<ref>Tenor [http://appsso.eurostat.ec.europa.eu/nui/show.do?dataset=nama_10r_3gdp&lang=de ''Eurostat''], consultà ils 2 da favrer 2016.</ref> La quota da dischoccupaziun muntava avant l’adesiun a l’Uniun europeica a 3,6&nbsp;%; questa valur giascha sut la media da l’UE. La rata d’inflaziun importa 2,0&nbsp;%. Areguard la structura economica valeva la Cipra sper [[Malta]] sco il stadi il pli sviluppà da tut ils diesch novs stadis commembers dal 2004. Dapi la [[Guerra civila en il Libanon]] (1975–1990) han bleras bancas ed interpresas libanaisas lur sedia a Cipra. Quai ha manà ad ina gronda afflussiun da daners. La Cipra è in dals pli gronds investurs ed exportaders en [[Russia]]. Blers daners vegnan reinvestids en Russia sur la Cipra, quai che sa lascha surtut explitgar tras las bassas taglias e las pussaivladads nuncumplitgadas da fundar societads offshore. Perquai vegn la Cipra considerada sco oasa fiscala. === Ritgezzas natiralas === Enconuschenta è la Cipra gia daventada en l’antica pervi da ses ritgs giaschaments d’arom. Quest metal ha schizunt d’engraziar ses num latin ‹Cuprum› a l’insla. Ozendi èn questas reservas però quasi exauridas dal tuttafatg. Da muntada èn ils giaschaments d’asbest; en las muntognas sa chattan plinavant chavas da marmel e minas da pirit. Medemamain existan giaschaments da gip e da sal; ed a las rivas vegn explotà oxid d’aluminium. Il 2011 han ins chattà a la costa dal sid champs dad ieli. L’intenziun da laschar explotar quels tras in’interpresa americana ha manà a disturbis diplomatics cun la [[Tirchia]]. === Agricultura === A Cipra vegnan savens cultivads fritgs da citrus. Vitiers vegn la cultivaziun da legums. Pervi dal clima ordvart miaivel permetta la gronda part dals fritgs, legums e dal furment duas racoltas ad onn. Ma dapi l’adesiun a l’Uniun europeica daventan las surfatschas che vegnan utilisadas sco terren agricul adina pli pitschnas (surtut en las regiuns turisticas), damai che Brits cumpran adina dapli terren e chasas sco abitadis per vegls. En la part settentriunala vegnan elevads da preferenza giaglinom ed agnels. Sin l’entira insla èn ultra da quai sa mantegnids intgins guaudets da plantas d’ulivas. === Valuta === Dapi il prim da schaner 2008 è l’euro la valuta naziunala; quella ha remplazzà la glivra cipriota. En la Cipra dal Nord vala vinavant la lira trica sco med da pajament legal; en blers lieus vegn l’euro però tuttina acceptà. === Bilantscha dal stadi === L’onn 2009 ha la bilantscha dal stadi cumpiglià expensas da 10,9&nbsp;milliardas dollars ed entradas da 9,4&nbsp;milliardas dollars. Da quai è resultà in deficit en l’autezza da 6,4&nbsp;% dal product naziunal brut. Il debit dal stadi ha muntà il 2009 a 13,2&nbsp;milliardas dollars u 65,2&nbsp;% dal product naziunal brut. Da las expensas statalas èn vegnidas impundidas 6,2&nbsp;% per la sanadad, 6,3&nbsp;% per la furmaziun e 3,8&nbsp;% per il militar (en % dal PNB, situaziun dal 2004–2006).<ref>Tenor [https://web.archive.org/web/20181226020655/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/cy.html ''World Factbook''], consultà ils 13 da fanadur 2017.</ref> == Politica == [[Datoteca:Parlanet_cyprus.jpg|thumb|220px|Il Palaz presidial a Nicosia]] Schef da stadi è il president che dispona da vastas cumpetenzas executivas e che nominescha ils ministers. Tar il president sa tracti d’in Grec cipriot che vegn mintgamai elegì a moda directa per tschintg onns. Tar ses substitut stoi tenor la constituziun sa tractar d’in Tirc cipriot; quest post è vacant dapi il 1974. Tar il parlament da la Republica da la Cipra sa tracti d’ina chombra dals represchentants (sistem d’ina chombra). 56 mandats tutgan a Grecs cipriots e 24 a Tircs cipriots (quests ultims èn medemamain vacants dapi il 1974). La perioda da legislatura dura tschintg onns. Il sistem da partidas da la Republica da la Cipra vegn dominà da quatter grondas partidas (da tenuta conservativa, centralistica, socialdemocrata e communista). Daspera datti anc intginas partidas pli pitschnas (verds, liberals, partida europeica). === Divisiun administrativa === Dapi sia fundaziun è la Republica da la Cipra partida en ses districts: Famagusta, Kyrenia, Larnaca, Limassol, Nicosia e Paphos. Il district Kyrenia, parts dals districts Nicosia e Larnaca sco er la gronda part dal district Famagusta vegnan controllads da la Republica tirca Cipra dal Nord. === Situaziun dals asilants === A Cipra arrivan mintg’onn blers emigrants da l’Africa dal Nord. Migrants senza permissiun da dimora regulara, tranter quels era requirents d’asil ch’èn vegnids refusads, vegnan tegnids sur lung temp en fermanza, e quai per part sut nauschas cundiziuns. Ils arrestads rapportan d’in access limità ad assistenza giudiziala e d’in provediment da la sanadad manglus. Amnesty International ha er renfatschà repetidamain a la polizia d’avair smanatschà e maltractà asilants.<ref>[http://www.amnesty.de/jahresbericht/2012/zypern ''Amnesty International''], rapport annual dal 2012.</ref> == Militar == La Cypriot National Guard è vegnida furmada il 1960 e cumpiglia forzas terrestras, marina ed aviatica militara. == Traffic == === Vias === Il traffic sa splega surtut en furma da traffic individual e da colliaziuns da bus. Quai tant pli che l’anteriura Cyprus Government Railway che traversava l’insla da l’ost al vest è vegnida messa ord funcziun. Sin las vias da l’insla vala il sistem britannic cun traffic a sanestra. Cun 38,6&nbsp;km autostrada sin 100&nbsp;000 abitants ha la Republica da la Cipra la pli auta spessezza d’autostradas da tut ils stadis commembers da l’UE. === Ports === [[Datoteca:Cranes_Limassol_Harbour_20110703.jpg|thumb|200px|Port da Limassol]] Sper Larnaca e Limassol èn situads ports da mar che porschan tranter auter colliaziuns da navetta en il Libanon ed a Haifa (Israel). Da muntada per il turissem èn ultra da quai las numerusas navs da cruschera che fan staziun a Cipra. === Traffic aviatic === L’eroport da Larnaca e quel da Paphos furman las duas plazzas aviaticas situadas sin il territori naziunal de facto da la Republica da la Cipra. L’emprim da quests dus proveda la chapitala Nicosia. La part settentriunala da l’insla dispona da l’eroport dad Ercan. Il vegl eroport da Nicosia è serrà dapi il 1974, damai ch’el sa chatta en la zona da protecziun da las Naziuns unidas. == Istorgia == L’anteriura colonia da la curuna britannica è vegnida relaschada ils 16 d’avust 1960 dal [[Reginavel Unì]] en l’independenza. La basa per quest pass aveva furmà la cunvegna da Turitg e da Londra dals 19 da favrer 1959 tranter la [[Gronda Britannia]], la [[Grezia]] e la [[Tirchia]]. Ils 20 da settember 1960 è la Republica da la Cipra daventada commembra da las [[Naziuns unidas]]. Etnicamain era la populaziun da l’insla oriundamain maschadada; il 1963 è prorut in conflict tranter la part ‹tirca› e la part ‹greca› da la populaziun areguard la constituziun e las leschas, l’execuziun da la suveranitad statala etc. Questa dispita han extremists dad omaduas varts fatg escalar sistematicamain, uschia ch’i n’era betg pli pussaivel da reger communablamain il stadi. Ils commembers da la regenza tirc-cipriots èn sa retratgs ed èn sa stentads a partir da quel mument da cuntanscher in territori d’administraziun autonoma. Blers Cipriots da lingua greca èn percunter s’engaschads a favur da l’annexiun a la Grezia (uschenumnada Enosis). Il 1974 hai alura dà da vart da la garda naziunala cipriota la tentativa da far in putsch cunter il president Makarios. Questas stentas èn vegnidas sustegnidas da la junta militara en Grezia e duevan manar a l’annexiun giavischada. Sinaquai han truppas tircas occupà a patir dals 20 da fanadur 1974 il nord da l’Insla. La Tirchia è sa referida sin sia rolla sco pussanza da garanzia per ils Cipriots tircs (tenor il contract da garanzia dal 1959). La part occupada cumpigliava bain be 37&nbsp;% dal territori statal. Ma sin quel sa splegavan fin a 70&nbsp;% da tut las prestaziuns economicas da l’insla; ultra da quai disponiva il nord 66&nbsp;% dals implants turistics, 80&nbsp;% da las plantas da citrus ed il port da commerzi a Famagusta. La sperdita dals pli impurtants territoris da cultivaziun e meds da producziun ha sfurzà la Republica da la Cipra da s’orientar da nov. Sco novas impurtantas pitgas da l’economia han ins pudì etablir la navigaziun e prestaziuns finanzialas; plaun a plaun èsi er reussì da schlargiar las purschidas turisticas.<ref>Alan J. Day: ''The Middle East and North Africa'', 2003, p. 255.</ref> L’onn 1977 è Makarios mort e Spyros Kyprianou è suandà sco president. Quel n’è però betg vegnì renconuschì da la Tirchia e dals Tircs cipriots. Sinaquai ha il sid grec relaschà sancziuns economicas cunter il nord. Suenter persecuziuns e mazzaments da Cipriots tircs ha il nord da sia vart reagì cun stgatschar plirs dieschmilli Grecs cipriots e cun domiciliar en il nord plirs dieschmilli Tircs derivants da la Tirchia. Uschia è s’augmentada la cumpart da la populaziun tirca envers la cumpart dals Grecs cipriots. [[Datoteca:Cyprus_districts_named.png|thumb|240px|L’insla dividida cun ses districts]] Ils 15 da november 1983 è vegnida proclamada la Republica tirca Cipra dal Nord. La communitad internaziunala da stadis n’ha però betg renconuschì quella (cun excepziun da la Tirchia). En la sesida dals 18 da november 1983 ha il Cussegl da segirezza da l’ONU declerà la proclamaziun da l’independenza sco nunvalaivla ed ha pretendì che las forzas armadas tircas sa retirian (resoluziun 541). Malgrà quai sa restrenscha l’autoritad da la Republica da la Cipra dapi lura facticamain sin la part meridiunala da l’insla. L’onn 1990 ha la Republica da la Cipra inoltrà sia dumonda d’adesiun a l’Uniun europeica. Suenter avair cuntanschì ils criteris necessaris ed avair mess ad ir vastas refurmas per reducir sia posiziun sco oasa fiscala, è la Cipra vegnida recepida il prim da matg 2004 ensemen cun nov auters stadis sco commember da l’UE. Facticamain è er questa commembranza limitada sin il sid da l’insla. Plaun a plaun è il passagi tranter las duas parts da l’insla daventà puspè pli simpel: per visitas en l’autra part da l’insla han ins avert ils cunfins il 2003. Actualmain existan tschintg posts da controlla per passar dal sid en il nord e viceversa; quatter da quels sa laschan traversar cun l’auto. Ils 24 d’avrigl 2004 han omaduas gruppas etnicas votà separadamain davart il Plan da Kofi Annan (il secretari general da las Naziuns unidas da quel temp). Quel preveseva in nov stadi organisà tenor il model svizzer, cun dus stadis federativs separats. La participaziun a la votaziun ha muntà en las duas parts a 87 resp. 88&nbsp;%. Entant ch’ina maioritad da dus terzs dals Tircs cipriots ha acceptà il plan, è quel vegnì refusà da trais quarts dals Grecs cipriots. Quests ultims pretendan che la Republica da la Cipra vegnia restabilida er facticamain en furma d’in stadi unitar tant areguard il territori sco er areguard il dretg. Il 2008 è vegnida lantschada ina nova emprova da reunir il pajais. Il punct il pli dispitaivel è quel da l’urden statal. Entant ch’ils Grecs cipriots giavischan ina republica federala pli ferma, vulan ils Tircs cipriots ina confederaziun. Gia ils onns 1960 aveva la republica patì dal dretg da veto dals dus pievels. === Integraziun en l’Uniun europeica === Il prim da matg 2004 è la Republica da la Cipra daventada commembra da l’[[Uniun europeica]], pia curt suenter che la part greca aveva refusà la reunificaziun da l’insla. De facto furma perquai la ‹green line› tranter sid e nord in cunfin exteriur da l’UE. La situaziun politica da la Cipra dueva er influenzar decisivamain las contractivas d’adesiun a l’Uniun europeica da vart da la [[Tirchia]]. Sco pussanza protectiva dals Tircs cipriots refusa la Tirchia d’extender l’uniun da duana tranter la Tirchia e l’UE er sin il stadi commember da l’UE Republica da la Cipra. Ils ports da mar e las plazzas aviaticas da la Tirchia restan er vinavant serrads per bastiments ed aviuns grec-cipriots. Tenor la Tirchia furma la commembranza da la Republica da la Cipra a l’Uniun europeica ina violaziun da la cunvegna da Turitg e Londra. En rom da la crisa da finanzas ha la Republica da la Cipra inoltrà il 2012 a l’Uniun europeica ina dumonda da sustegn. Il 2016 ha il pajais puspè pudì bandunar il program da salvament. == Cultura == === Dis da festa === Sco dis da festa naziunals ch’èn colliads cun l’istorgia dal pajais valan il prim d’avrigl (revoluziun dals Cipriots cunter l’occupaziun englaisa) ed il prim d’october (di d’independenza). === Museums === Il pli vegl museum da l’insla furma il Cyprus Museum ch’è vegnì fundà il 1882. Al Department of Antiquities statal èn suttamess oz 15 museums. Ulteriurs gronds museums èn la collecziun d’iconas da la baselgia cipriota en la citad veglia da [[Nicosia]] ed il museum da la claustra da Kykkos. Museums communals e collecziuns spezialas privatas sa laschan visitar en divers lieus. == Annotaziuns == <references/> == Litteratura == * Cony Ziegler: ''Zypern Reisehandbuch − Tipps für individuelle Entdecker''. 6. ed. Iwanowski, Dormagen 2004, ISBN 3-923975-14-7. == Colliaziuns == {{Commonscat|Κύπρος - Kıbrıs|Cipra}} * [http://www.diplo.de/Zypern Infurmaziuns generalas davart la Cipra] * [https://web.archive.org/web/20190714044056/http://www.moi.gov.cy/moi/pio/pio.nsf/index_en/index_en?opendocument Pagina d’internet da la regenza cipriota] * [https://web.archive.org/web/20170121120320/http://www.un.org/Depts/DPKO/Missions/unficyp/body_unficyp.htm Missiun da las Naziuns unidas a Cipra] * [https://web.archive.org/web/20181226020655/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/cy.html La Cipra en il ''CIA World Factbook''] [[Categoria:Stadis da l'Asia]] [[Categoria:Stadis da l'Europa]] [[Categoria:Artitgels recumandads (Asia)]] [[Categoria:Artitgels recumandads (Stadis da l'Europa)‎]] {{Stadis da l'Europa}} f4d1ek4wghbjtd0xbbm56vhw2a5hwus 10 10534 163379 160708 2022-08-22T14:00:02Z Terfili 3328 wikitext text/x-wiki [[Datoteca:Germanische Ascheurnen mit Deckel 5.JPG|120px|left|link=Cultura da santeris cun urnas]] La '''Cultura da santeris cun urnas''' è la cultura dal [[temp da bronz tardiv]] ch’era derasada il pli vastamain en l’[[Europa Centrala]]. Ella ha existì da ca. 1300 fin 800&nbsp;a.C. Damai ch’il ritus da sepultura – brischar morts sin in stgandler e sepulir la tschendra en urnas – è er vegnì pratitgà en autras culturas, vegn la Cultura da santeris cun urnas definida supplementarmain tras ulteriurs criteris sco las furmas tipicas dal bronz e da la cheramica. La Cultura da santeris cun urnas è suandada a la Cultura da crests-fossa dal temp da bronz mesaun. En vastas parts da ses territori da derasaziun vegn la Cultura da santeris cun urnas remplazzada a l’entschatta dal temp da fier tras la [[Cultura da Hallstatt]]. La Cultura da santeris cun urnas vegn sutdividida en plirs stgalims da cronologia relativa che vegnan designads sco temp da bronz D (Bz D) e sco Hallstatt A e B (Ha), damai ch’ils cunfins vers la Cultura da Hallstatt dal temp da fier eran l’emprim nuncleras. [[Hermann Müller-Karpe]] ed auters perscrutaders han sutdividì supplementarmain ils singuls stgalims. Per la Cultura da santeris cun urnas en la regiun da la Germania dal Sid ha [[Lothar Sperber]] anc sviluppà ulteriurs pass da sutdivisiun. <div class="mehr"> » '''[[Cultura da santeris cun urnas|Leger vinavant]]''' </div> <noinclude>[[Categoria:Vichipedia:Pagina principala]]</noinclude> o3ig5wlylanmb7fqlyg29brmwz5p6l4 0 10695 163426 161782 2022-08-22T20:29:34Z InternetArchiveBot 16747 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{Artitgel 1000|+30}} {{Infobox terra |NUM = <font size="+1">'''Republica da la Tirchia'''</font><br /> '''Türkiye Cumhuriyeti'''<font size="-1"> (tirc)</font> |MALETG-BANDIERA = Flag_of_Turkey.svg |MALETG-BANDIERA-LADEZZA = 150px |ARTITGEL-BANDIERA = |MALETG-VOPNA = Emblem_of_Turkey.svg |MALETG-VOPNA-LADEZZA = 100px |ARTITGEL-VOPNA = |PAROLA = |LINGUA-UFFIZIALA = [[lingua tirca|tirc]] |CHAPITALA = [[Ankara]] |FURMA-DA-STADI = stadi unitar republican |FURMA-DA-REGENZA = |SCHEF-DA-STADI = president dal stadi [[Recep Tayyip Erdoğan]] (a medem temp schef da la regenza) |SURFATSCHA = 783&nbsp;562 &nbsp; |ABITANTS = 83&nbsp;154&nbsp;997 (20193) |SPESSEZZA-DA-LA-POPULAZIUN = 103 |MUNAIDA = lira tirca |INDEPENDENZA = 29 d’october 1923 |IMNI-NAZIUNAL = ''İstiklâl Marşı'' |ZONA-D-URARI = +3 |NUMER-DA-L-AUTO = TR |INTERNET-TLD = .tr |PRESELECZIUN-TELEFON = +90 |MALETG-POSIZIUN = Turkey (orthographic projection).svg |MALETG1 = Turkey_in_Europe_(-rivers_-mini_map).svg |MALETG2 = Turkey_map.svg }} La '''Tirchia''' (tirc Türkiye, uffizialmain Republica da la Tirchia, tirc Türkiye Cumhuriyeti, curt T.C.) è in stadi unitar en l’[[Anatolia]] ([[Asia Anteriura]]) e [[Trachia da l'Ost|Trachia da l’Ost]] ([[Europa dal Sidost]]). Sco stadi successur da l’[[Imperi osmanic]] è il pajais segnà dapi sia fundaziun l’onn 1923 d’in’orientaziun laicistica e kemalistica. Il fundatur dal stadi [[Mustafa Kemal Atatürk]] ha inizià ina modernisaziun da la Tirchia tras refurmas socialas e da dretg tenor l’exempel da divers stadis naziunals europeics. Geograficamain vegn il pajais per ordinari sutdividì en set regiuns. En la Tirchia vivan bundant 82 milliuns abitants (situaziun dal 2018) sin ina surfatscha da 783&nbsp;562&nbsp;km². En la zona d’aglomeraziun [[Istanbul]] viva stgars in tschintgavel da la populaziun, daspera datti ulteriuras citads cun dapli ch’in milliun abitants sco la chapitala [[Izmir]], [[Bursa]], [[Adana]], [[Antalya]], [[Konya]] ed autras. Il grad d’urbarisaziun sa chattava l’onn 2017 tar 74,4&nbsp;%. En la Tirchia datti 18 lieus dal Patrimoni mundial da l’Unesco e numerus territoris da protecziun da la natira. Tar la Tirchia sa tracti d’in nov pajais industrial cun entradas medias. Il 2016 ha il pajais – resguardond la capacitad da cumpra – cuntanschì la tredeschavel gronda prestaziun economica dal mund. La Tirchia è tranter auter commembra da l’[[OECD]], da la [[NATO]], da las [[Naziuns unidas]], dals [[G20]] sco er da l’[[Organisaziun per la collavuraziun islamica]]. Dapi il 1999 furma la Tirchia en pli in candidat d’adesiun uffizial da l’[[Uniun europeica]]. == Geografia == === Posiziun === [[Datoteca:Istanbul2010.jpg|thumb|210px|Istanbul]] [[Datoteca:Ayder_Plateau_@_Rize-Turkey.JPG|thumb|210px|Regiun da la Mar Naira]] [[Datoteca:Tumulus - panoramio (2).jpg|thumb|210px|Anatolia Centrala]] [[Datoteca:Kohrvirab.jpg|thumb|210px|L’Ararat, la pli auta muntogna da la Tirchia]] La Tirchia s’extenda geograficamain sur dus continents. L’[[Anatolia]], la part asiatica dal territori statal tirc, cumpiglia radund 97&nbsp;% da la surfatscha dal pajais. La part europeica en il nordvest ([[Trachia da l'Ost|Trachia da l’Ost]]) mesira radund 3&nbsp;% da la surfatscha e cumpiglia er la part principala da la metropola [[Istanbul]]. Cun ina lingia da costa da radund 7200&nbsp;km cunfinescha la Tirchia en il vest cun la [[Mar Egeica]], en il sid cun la [[Mar Mediterrana]] ed en il nord cun la [[Mar Naira]]. La [[Mar da Marmara]] è situada tranter la Mar Egeica e la Mar Naira ed è mintgamai colliada cun quellas tras ina stretga: en il vest èn quai las [[Dardanellas]] d’ina lunghezza da ca. 65 kilometers, en l’ost il [[Bosporus]]. Al Bosporus sa chatta la metropola [[Istanbul]]. Il cunfin dal pajais vers ils otg stadis vischins ha ina lunghezza totala da 2816&nbsp;km. En il nordvest cunfinescha la Tirchia cun la [[Grezia]] (192&nbsp;km) e la [[Bulgaria]] (223&nbsp;km), en il nordost cun la [[Georgia]] (273&nbsp;km), l’[[Armenia]] (311&nbsp;km), l’[[Aserbaidschan]] (exclava e republica autonoma Nachitschewan, 17&nbsp;km), en l’ost cun l’[[Iran]] (534&nbsp;km) ed en il sid cun l’[[Irac]] (367&nbsp;km) e la [[Siria]] (899&nbsp;km). L’insla [[Cipra]] cun la [[Republica da la Cipra]] e la Republica tirca Cipra dal Nord, che n’è betg renconuschida internaziunalmain, è situada en ina distanza da ca. 70 kilometers davent da la costa dal sid. Medemamain betg lunsch davent da la terra franca tirca sa chattan las inslas grecas Chios, Kos, Symi e Rhodos. === Geologia === Geologicamain fa la Tirchia part da la chadaina da muntognas alpidica. Il pajais sa chatta per gronda part sin la platta anatolica, la quala cunfinescha en il nord ed ost cun la platta eurasiana, en il sid cun la platta araba ed en il sidvest cun la platta africana. Pervi da la ruttadira da l’Anatolia dal Nord tutga surtut la part settentriunala da la Tirchia tar las regiuns periclitadas il pli ferm d’in terratrembel en tut il mund.<ref>Nuri Güldalı: ''Geomorphologie der Türkei. Erläuterungen zur geomorphologischen Übersichtskarte der Türkei 1:2.000.000''. (''Beihefte zum Tübinger Atlas des Vorderen Orients, Reihe A: Naturwissenschaften'', tom 4), Reichert, Wiesbaden 1979, ISBN 3-88226-039-4, p. 1.</ref> === Cuntradas === Geograficamain vegn la Tirchia partida en set cuntradas u regiuns. Quatter regiuns sa numnan suenter la mar cunfinanta: regiun da la [[Mar Naira]], regiun da [[Marmara]], regiun da la [[Mar Egeica]] e regiun da la [[Mar Mediterrana]]. Trais regiuns vegnan designadas tenor lur posiziun en l’Anatolia: Anatolia Centrala, Anatolia da l’Ost ed Anatolia dal Sidost. Questas regiuns sa differenzieschan fermamain areguard la vegetaziun e las cundiziuns climaticas. La regiun da Marmara circumdescha la Mar da Marmara e sa chatta uschia per part en l’Europa e per part en l’Anatolia che tutga tar l’Asia. La part europeica en il nord da la Mar da Marmara furma la Trachia tirca (Trachia da l’Ost). Al flum Meriç cunfinescha la Tirchia cun la [[Grezia]]. La regiun da Marmara è collinusa e cuverta da bostgaglia e guauds. Il terren arabel fritgaivel guntgescha vers ost ad ina cuntrada da steppa. La regiun metropola [[Istanbul]] è il center economic da la Tirchia. La citad gronda [[Bursa]] furma in lieu da cura ch’è enconuschent per sias funtaunas da zulper e termalas; ella sa chatta al pe da la Muntogna Uludağ. Quella furma sur onn in lieu d’excursiun fitg frequentà. La regiun da la Mar Egeica vegn medemamain tratga a niz intensivamain tras l’agricultura. La cuntrada segnada da bleras collinas s’extenda per lung da la costa dal vest tranter Çanakkale e Bodrum. La regiun da costa tutga tar las regiuns da la Tirchia ch’èn vegnidas rendidas accessiblas il meglier per il turissem. Sper cipressas ed ulivers è la cuntrada segnada da vignas. En questa regiun sa chattan bleras restanzas archeologicas dal temp da la colonisaziun greca en l’antica, p.ex. [[Troja]], Assos (Behramkale), Pergamon (Bergama), Ephesus (Efes), Priene, Milet, Didyma ed Euromos. La regiun da la Mar Naira cumpiglia la strivla da costa settentriunala da la Tirchia. Quella è segnada d’in clima miaivel, umid e la cuntrada muntagnarda è cuverta cun gronds guauds. Sin il terren ordvart fritgaivel vegn cultivà té, tubac, tirc e nitscholas. La regiun da l’Anatolia Centrala cumpiglia l’auta planira situada en quest territori. Qua sa chattan il lai da sal Tuz Gölü e chadainas da muntogna che cuntanschan per part autezzas da fin 3900 meters. En l’ost sa chatta la Cappadochia ch’è enconuschenta per sias taunas d’abitar e baselgias pitgadas en il crap da tuf da muntognas che tanschan fin en autezzas da 2000 meters. L’Anatolia Centrala è surtut segnada d’ina cuntrada da steppa; quella n’è però per gronda part betg d’origin natiral, mabain deriva d’intervenziuns da vart da l’uman sco debostgaziuns u ruissas tras muaglia. Il territori tutga tar il pli sitg da l’entira Anatolia; en la regiun enturn il Tuz Gölü è il clima segnà da tratgs da semidesert. Perquai n’ha lieu qua nagina utilisaziun agricula intensiva sco en las regiuns surmenziunadas. Ina repartiziun da las precipitaziuns favuraivla als fritgs dal funs, cun in maximum da las precipitaziuns la primavaira e l’entschatta da la stad, pussibilitescha però la cultivaziun senza sauaziun artifiziala. Perquai vegnan tratgs a niz per l’agricultura quasi tut ils terrens betg carstics e che n’èn betg vegnids destruids tras erosiun. Cultivads vegnan qua surtut furment, ierdi, leguminosas (surtut chicras) e fritgs. Il clima da la regiun è segnà da stads fitg chaudas, sitgas cun notgs frestgas. L’enviern crodan las temperaturas magari fin sut −20&nbsp;°C. Igl è tuttavia er pussaivel da cultivar en l’Anatolia Centrala plantas da la regiun da la Mar Mediterrana ch’han gugent il chaud, ma ch’èn resistentas cunter il fraid sco per exempel fighers, mailers da granats u murers. Er la viticultura resp. la cultivaziun d’ivas è derasada. En l’Anatolia da l’Ost sco regiun d’auta muntogna èn situads intgins dals pli auts pizs da la Tirchia sco l’Ararat ed il Süphan Dağı. Medemamain sa chattan qua ils flums da funtauna da l’Eufrat, il Murat ed il Karasu, en pli il curs superiur da l’Aras che cula sperasvi l’Arat vers ost en direcziun da la Mar Caspica. Il Lai da Van, cun 1640 meters il lai intern il pli autsituà dal pajais, sa chatta medemamain en questa regiun. Las pli grondas citads èn Elazığ, Erzincan, Erzurum, Malatya e Van. La regiun da la Mar Mediterrana vegn circumdada en il nord da la Muntogna dal Taurus ed en l’ost da la Muntogna Nur (u Amanos). En questa regiun vegnan surtut cultivads fritgs da citrus, bananas, tomatas, nitscholas e mangola. L’Anatolia dal Sidost è la pli veglia regiun culturala da la Tirchia. Quella vegn circumdada da la Muntogna dal Taurus. Tras questa regiun culan ils dus flums Eufrat e Tigris. En l’agricultura domineschan la cultivaziun da furment, ierdi, ulivas e pistazias sco er la viticultura. Sper chadainas da muntogna è la regiun en l’ost da l’Eufrat segnada d’ina planira auta. Idrologicamain stat la Tirchia sut l’ensaina da ses reliev e surtut da la Muntogna dal Taurus en il sid sco er da l’Auta Planira Armena en l’ost. La gronda part da l’Anatolia maina l’aua sur flums pli gronds sco Kızılırmak e Sakarya en la Mar Naira. La Mar Mediterrana e la Mar Egeica disponan percunter be d’in intschess idrografic relativamain pitschen. En la part centrala dal pajais fineschan intgins flums en lais da sal ed en la part orientala mainan l’Aras e ses affluents l’aua vers la Mar Caspica resp. Eufrat e Tigrid vers il Golf da la Persia. === Clima === {| class="toptextcells" style="border:1px solid #8888AA; background:#F7F8FF; text-align:center; border-spacing:1px;" cellpadding="2" ! colspan="6"|Las datas climaticas da la Tirchia tenor las regiuns geograficas<ref>ECO Geoscience Database: [https://web.archive.org/web/20120425125903/http://www.ecogeodb.com/ECO_Detail.asp?P=Climate&CN=Turkey&C=TUR ''Natural geography of Turkey''], consultà ils 14 da fanadur 2012.</ref> |- style="background:#CC9933;" ! style="text-align:left;"| Regiun ! Temperatura media (°C) ! Temperatura maximala (°C) ! Temperatura minimala (°C) ! Umiditad en media (%) ! Media da las precipitaziuns (mm) |- style="background:#CFBF7A;" |style="text-align:left;"| Regiun da Marmara |13,5 |44,6 | −27,8 |71,2 |569,0 |- style="background:#C09A7C;" |style="text-align:left;"| Regiun da la Mar Egeica |15,4 |48,5 | −45,6 |60,9 |654,3 |- style="background:#8FB1AC;" |style="text-align:left;"| Regiun da la Mar Mediterrana |16,4 |45,6 | −33,5 |63,9 |706,0 |- style="background:#BC89BE;" |style="text-align:left;"| Regiun da la Mar Naira |12,3 |44,2 | −32,8 |70,9 |828,5 |- style="background:#C9B974;" |style="text-align:left;"| Anatolia Centrala |10,6 |41,8 | −36,2 |62,6 |392,0 |- style="background:#97C789;" |style="text-align:left;"| Anatolia da l’Ost |9,7 |44,4 | −45,6 |60,9 |569,0 |- style="background:#D0AC84;" |style="text-align:left;"| Anatolia dal Sidost |16,5 |48,4 | −24,3 |53,4 |584,5 |} === Flora e fauna === La flora da la Tirchia vala sco la pli multifara e variada dal [[Proxim Orient]]. En il fratemp han ins eruì bundant 850 geners cun var 9000 spezias. Tar radund in terz da quellas sa tracti da spezias endemicas. Motivs per questa rata d’endemits extrem auta furma il fatg che diversas regiuns fitogeograficas sa cruschan qua, sco er la varietad climatica e la cuntrada ritga da muntognas; igl èn quai facturs che pussibiliteschan ina vasta diversificaziun. Bleras spezias endemicas èn però periclitadas. Er bleras spezias da selvaschina da chatscha bassa e portgs selvadis vivan qua, sa decimeschan però cuntinuadamain pervi da la chatscha. Sco animals da niz èn surtut derasads bovs, chavals, biffels, nursas e chauras. Ils effectivs da chamels èn sa reducids d’in cuntin ils ultims decennis; quels vegnan oz tegnids en emprima lingia per concurrenzas sportivas e main sco animals da sauma. A la costa tirca fruntan ins sin las pli differentas spezias da peschs ed er sin delfins. Per part vivan en la mar er diversas spezias da squagls, ils quals na sa trategnan però per ordinari betg en vischinanza da la costa. La foca mediterrana che valeva sco svanida en l’Europa cumpara en il fratemp puspè a la costa da la Mar Egeica en la Tirchia ed en Grezia. Ils pli gronds animals da rapina che vivan oz anc en Tirchia èn tranter auter urs brin, luf, schacal mellen e luf-tscherver eurasian. La hiena sdrimada viva en il sidost dal pajais. Per part fruntan ins er sin giats selvadis ed en il sidost dal pajais sin varans. En il decurs dal temp èn divers animals da rapina vegnids extirpads. L’ultim liun asiatic è vegnì sajettà l’onn 1870. Il leopard anatolic ch’ins ha declerà l’onn 1974 sco extirpà han ins puspè scuvert l’onn 2013 en la regiun da la Mar Mediterrana. En la Tirchia cuan ed enverneschan numerusas spezias d’utschels. En il sid da Bandırma, en il parc naziunal Kuşcenneti, sa chatta in enconuschent paradis d’utschels nua che pelicans, andas selvadias, cicognas, cormorans, luschainas e fasans han chattà lur dachasa. Impurtantas colonias dal flamingo rosa vivan a l’intern ed en il sid dal pajais. === Territoris natirals protegids === 1,3&nbsp;% da la surfatscha da la Tirchia stattan sut protecziun da la natira. Tranter auter existan diesch territoris da protecziun da la costa, 18 territoris natirals protegids e 41 parcs naziunals, dals quals dus appartegnan al Patrimoni natiral mundial. Il ministeri da l’ambient na dispona però betg da meds finanzials suffizients per garantir ina protecziun cumplessiva dals territoris. En pli na correspundan ils parcs naziunals e territoris da protecziun en la Tirchia savens betg als criteris da l’[[Uniun internaziunala per il mantegniment da la natira e da sias resursas]].<ref>[https://web.archive.org/web/20201020210531/https://www.protectedplanet.net/country/TR ''Turkey''], sin: protectedplanet.net, consultà ils 17 da schaner 2019.</ref> === Splagias e cuntradas === Radund 250 splagias en la Tirchia èn marcadas cun la bandiera blaua, la quala inditgescha ch’ins ha ademplì la stagiun passada in standard constant areguard la qualitad da l’aua da far bogn. La costa dal sid tranter Antalya en il vest ed il Cap Anamur en l’ost da la Tirchia, er enconuschenta sut il num Riviera tirca, è in dals centers turistics dal pajais. Sper [[Antalya]] furma qua [[Alanya]] la pli impurtanta citad. Daspera èn er fitg popularas las splagias a la Mar Egeica cun lieus da bogn sco [[Bodrum]] u [[Fethiye]]. La Cappadochia è ina regiun situada en l’Anatolia Centrala. In dals lieus ils pli enconuschents furma qua Göreme cun sias baselgias tagliadas en il grip. La cuntrada consista da crap da tuf, il qual erodescha be plaunsieu tras las quantitads da precipitaziuns bassas ed il vent; parts pli diras restan a dretg si e furman uschia chamins caracteristics. == Populaziun == [[Datoteca:Turkey_population_density_by_province_2014.png|thumb|280px|Spessezza da la populaziun tenor provinzas (2014)]] Dapi la fundaziun da la republica l’onn 1923 è la populaziun en la Tirchia creschida fitg svelt. L’onn 1927 vivevan en la Tirchia stgars 14 milliuns umans, il 2014 eran quai 77,7 milliuns. La Tirchia furma a medem temp in pajais d’immigraziun e d’emigraziun. Durant ils onns 1960, 1970 e 1980 han milliuns Tircs bandunà il pajais sco migrants da lavur u fugitivs politics ed èn ids en [[Germania]], [[Belgia]], [[Frantscha]], [[Svezia]], ils [[Pajais Bass]], la [[Svizra]] u en l’[[Austria]]. Surtut minoritads han bandunà la Tirchia, per exempel Aramens, Alevits, Armens, Assirs, Grecs, Curds, Gidieus, Jesids e Zaza. Da l’autra vart èn arrivads suenter la crudada da la tenda da fier nà dal Balcan, da la Grezia, dal Proxim Orient, da l’Iran, da l’Asia Centrala e da la Crim migrants en la republica. Il 2016 sa trategnevan en la Tirchia 2,8 milliuns fugitivs, surtut stgatschads da la Guerra civila siriana. La Tirchia furmava uschia il pajais cun la pli auta cumpart da fugitivs en tut il mund.<ref>United Nations High Commissioner for Refugees: [http://www.unhcr.org/en-us/statistics/country/5a8ee0387/unhcr-statistical-yearbook-2016-16th-edition.html ''UNHCR Statistical Yearbook 2016''], 16avla ediziun, consultà ils 25 d’avrigl 2018.</ref> L’onn 2017 eran 6&nbsp;% da la populaziun migrants u fugitivs. La populaziun da la Tirchia è fitg giuvna. La media da vegliadetgna munta a 30,7 onns (situaziun dal 2014). La structura da vegliadetgna sa preschentava il medem onn sco suonda: 24,28&nbsp;% dals burgais èn sut 14 onns, 67,75&nbsp;% tranter 15 e 64 onns e be 7,97&nbsp;% sur 65 onns vegls.<ref>United Nations – Population Division: [https://esa.un.org/unpd/wpp/DataQuery/ ''World Population Prospects''], consultà ils 16 da fanadur 2017.</ref> === Pievels === La cumposiziun etnica da la populaziun na sa lascha betg eruir precisamain. Tar dumbraziuns dal pievel uffizialas na vegn l’appartegnientscha etnica betg pli registrada. Las indicaziuns davart las etnias divergeschan fermamain ina da l’autra, tut tenor tge funtauna ch’ins consultescha. Approximativamain vivan en Tirchia 70–81&nbsp;% Tircs, 9–14&nbsp;% Curds, 4&nbsp;% Zaza, 2&nbsp;% Circassians, 2&nbsp;% Bosniacs, 1,5&nbsp;% Arabs, 1&nbsp;% Albanais, 1&nbsp;% Lazs, 0,1&nbsp;% Georgians sco er diversas autras gruppas etnicas u naziunalitads sco Armens, Bulgars, Aramens, Tschetschens, Grecs, Gidieus e Roma. L’onn 1914 vivevan en l’[[Imperi osmanic]] radund 1,3 milliuns Armens cun lingua materna armena.<ref name="shaw">Shaw: ''The Ottoman Empire Census System and Population'', 1831–1914.</ref> Tras il genocid dal 1915 fin 1917 e las stgatschadas è lur dumber sa reducì sin ca. 40&nbsp;000. Vitiers vegnan ca. 70&nbsp;000 immigrants armens illegals. La gruppa da la populaziun dals Tircs vegn definida differentamain. La regenza tirca attribuescha a quella dapi il 1965 gruppas che vegnan consideradas tenor autras funtaunas sco appartegnentas ad auters pievels tircs. Quai pertutga radund 600&nbsp;000 Aserbaidschans, mintgamai fin a 200&nbsp;000 Meschets e Turkmens, ca. 15&nbsp;000 Gagaus, mintgamai ca. 1000 Casachs, Kirgis, Kumyks, Usbecs e 500 Uigurs. === Linguas === La lingua naziunala ed uffiziala da la Tirchia odierna è il tirc che vegn discurrì da bundant 80&nbsp;% da la populaziun sco lingua materna e d’ulteriurs 10–15&nbsp;% sco segunda lingua. Ultra da quai existan radund ventg linguas or da tschintg differentas famiglias da linguas che vegnan discurridas oz dad etnias u minoritads indigenas betg tircas. En quest senn furma la Tirchia in stadi multietnic. Las pli impurtantas da questas linguas èn: * Kurmandschi u curd dal nord cun ca. 14 milliuns pledaders (lingua indogermana dal rom iranais) * Zazaic cun 1,2–2 milliuns pledaders (lingua indogermana dal rom iranais) * Arab (arab da la Mesopotamia dal Nord) cun ca. 1 milliun pledaders (lingua afroasiatica dal rom semitic) * Aserbaidschan cun 550&nbsp;000 pledaders en la Tirchia (lingua tirca dal rom oghusic) * Kabard u circassian da l’ost cun 550&nbsp;000 pledaders en la Tirchia (lingua dal Caucasus dal Vest) * Bulgar cun 300&nbsp;000 pledaders (lingua indogermana dal rom slav) * Adygai u circassian dal vest cun stgars 300&nbsp;000 pledaders (lingua dal Caucasus dal Vest) * Armen dal vest u Homschezi cun 70&nbsp;000 pledaders (lingua indogermana) Grec, surtut pontic, vegniva discurrì il 1914 anc da 1,73 milliuns umans, ils quals èn però vegnids stgatschads tras persecuziun cuntinuanta. Fin oz èn anc restads 4000 pledaders ad Istanbul. Da las linguas arameicas – ils dialects dals cristians arameics – è restada oz en Tirchia abstrahà dals Turoyo (3000 pledaders) be anc la pitschna lingua Hertevin (1000 pledaders). Tar la gruppa cartveliana da las linguas caucasas tutgan en la Tirchia il georgian (40&nbsp;000 pledaders) ed il laz (30&nbsp;000). Ultra da las linguas gia menziunadas kabard ed adygai vegnan discurridas en la Tirchia las linguas dal Caucasus dal Vest abasin (10&nbsp;000) ed abchasian (5000). Autras linguas minoritaras furman las linguas indogermanas albanais (15&nbsp;000 pledaders en la Tirchia), romani (25&nbsp;000) e domari (30&nbsp;000). Tras moviments da fugitivs actuals vegnan er discurridas en Tirchia numerusas autras linguas da l’Asia dal Vest sco turkmen, kasac, kirgis, usbec, uiguric e.a. En il territori da la Tirchia odierna èn vegnidas discurridas en il decurs da l’istorgia numerusas impurtantas linguas ch’èn oz mortas ora. Tar las pli impurtantas tutgan ettitic, luvic, lichian, lidic, frigic, accadic (en furma da l’assiric), urartian, grec vegl, bizantin, armen vegl, latin ed il sirian classic, la lingua da religiun dals cristians arameics. === Religiuns === [[Datoteca:Hagia Sophia Mars 2013.jpg|thumb|220px|Hagia Sophia]] Tenor statisticas uffizialas èn radund 99&nbsp;% da la populaziun tirca muslims, da quai èn ca. 82&nbsp;% sunnits, 16&nbsp;% alevits e 1–2&nbsp;% alavits. Ultra da quai vivan en la Tirchia 0,2&nbsp;% cristians (125&nbsp;000) e 0,04&nbsp;% gidieus (23&nbsp;000). A l’entschatta dal 20avel tschientaner vivevan anc ca. 20&nbsp;% cristians (surtut Armens e Grecs) sin il territori da la Tirchia odierna ed il 1923 han ins dumbrà bundant 120&nbsp;000 gidieus. Las cifras èn però da tractar cun resalva, pertge che mintga abitant da la Tirchia che n’inditgescha betg explicitamain in’autra religiun, vegn registrà automaticamain sco muslim. In pendant a la sortida da la baselgia n’exista betg, uschia che er ateists, agnostichers e burgais che n’appartegnan a nagina cuminanza religiusa vegnan registrads en la statistica uffiziala sco muslims. Il dumber precis dals muslims e dals abitants senza confessiun n’è oramai betg enconuschent. Dapi la fundaziun da la republica vala il princip da separaziun tranter stadi e religiun. La posiziun da l’islam sco religiun statala ha il fundatur dal stadi Atatürk abolì l’onn 1928 en rom d’ina revisiun da la constituziun. Dapi lura vesa la Tirchia sasezza sco stadi laicistic che n’ha naginas preferenzas religiusas. Uschia na vala la scharia, cuntrari als blers auters stadis muslims, betg en la Tirchia. Ils ultims onns han moviments religius-conservativs però gudagnà influenza en la populaziun. == Situaziun sociala == Il stadi prevesa per tut ils burgais in provediment medicinal da basa. Il 2007 avevi en media 1,23 medis per 1000 abitants. L’aspectativa da vita ha cumpiglià en l’interval 2010 fin 2015 en media 74,8 onns (tar ils umens 71,5 onns, tar las dunnas 78,1 onns). En la rangaziun da l’index dal svilup uman (indicatur da bainstanza) sa chattava la Tirchia il 2014 sin plaz 72 da 188 stadis e tutga uschia tar la gruppa dals stadis «cun in aut svilup uman». Tenor in studi dal 2014 enconuscha la Tirchia in coeffizient da Gini da 0,84 ed è uschia in pajais cun in «aut grad d’inegualitad areguard la facultad». Ils ultims onns è quella anc s’augmentada: Il 2002 disponiva il procent da la populaziun il pli ritg da 39,4&nbsp;% da la facultad, il 2014 eran quai 54,3&nbsp;%. Tenor Forbes devi il 2017 en la Tirchia 29 milliardaris. == Sistem da furmaziun == === Scola populara === En rom da l’ultima refurma da la furmaziun han ins augmentà il temp da scola obligatoric e sutdividì il sistem da furmaziun en quatter onns scola elementara, quatter onns stgalim mesaun e quatter onns scola media. Pervi da la finanziaziun manglusa e l’aut dumber d’uffants en la vegliadetgna da scola (ca. 25&nbsp;% da l’entira populaziun) existan en il sistem da furmaziun tirc deficits considerabels. Il foss economic tranter l’ost dal pajais ed il vest pli sviluppà ha er influenzas sin il sistem da scola. En l’ost datti in grond dumber da scolas cumplessivas cun dapli che 50 scolars per classa. Percunter ha pudì vegnir augmentada ils ultims onns la durada da la frequentaziun da la scola da las persunas sur 25 onns d’en media 4,5 onns l’onn 1990 sin 7,9 onns l’onn 2015. L’aspectativa da furmaziun actuala munta a 14,6 onns. L’onn 2015 eran 95&nbsp;% da la populaziun tirca abels da leger e scriver. En ils studis da PISA sa chatta la Tirchia en il terz inferiur dals stadis participants. Il 2015 han ils scolars tircs cuntanschì en matematica il plaz 50 da 72 stadis participants, en scienzas natiralas il plaz 53 ed en chapientscha da leger il plaz 50. Las prestaziuns dals scolars tircs eran en tut las trais categorias sut la media da l’[[Organisaziun da cooperaziun e svilup economic]] (OECD), ma tuttavia cumparegliabels cun quels d’auters novs pajais industrials. Ils ultims onns è la regenza tirca sut [[Erdoğan]] sa stentada da reislamisar pli ferm las scolas popularas e scolas autas dal pajais. Fin il 2011 eri per exempel scumandà da purtar faziel da chau, dapi lura è quai admess. E sper il rom obligatoric han ins introducì ils novs roms d’elecziun coran, arab e la vita dal profet [[Mohammed]]. Ultra da quai han las scolas religiusas (scolas İmam-Hatip) survegnì dapli muntada. === Scolas autas === En tut la Tirchia existan 172 universitads, da quai 69 universitads privatas cun renconuschientscha statala, quatter academias militaras ed in’academia da polizia. A las universitads dal pajais studegian 3,6 milliuns students, quai che correspunda a ca. 33&nbsp;% da tut las persunas che bandunan la scola obligatorica. La gronda part dals students da l’exteriur derivan dals stadis turcs da l’[[Asia Centrala]]. == Istorgia == === Preistorgia ed antica === [[Datoteca:Walls_of_Troy_(1).jpg|thumb|220px|Mirs dal temp da bronz a Troja]] Il territori da la Tirchia odierna è colonisà dapi il temp paleolitic.<ref>Şevket Aziz Kansu: ''Stone Age Cultures in Turkey''. En: ''American Journal of Archaeology'', tom 31, nr. 2, p. 227–232.</ref> En la Tirchia da l’Ost ha il neoliticum cumenzà fitg baud. Perditgas da quai èn Göbekli Tepe, Nevali Cori e Çatalhöyük. En il terz e segund millenni a.C. vivevan en l’Anatolia ils Hattians (er Protohattians), en la Mesopotamia dal Nord ils Hurrits. En la segunda mesadad dal terz millenni èn immigrads sper ils Luvians ils Hetits, in pievel medemamain indogerman, dal qual l’origin n’è anc betg sclerì dal tuttafatg. Circa a medem temp è sa furmada en l’Asia Minura ina rait da colonias da commerzi assirianas. Suenter in temp cun principadis locals, han ils Hetits fundà vers 1600&nbsp;a.C. lur imperi grond cun la chapitala Hattuša. Quel è ì a fin per motivs betg enconuschents vers 1200&nbsp;a.C.; lur cultura ha però cuntinuà en reginavels pitschens en l’Anatolia dal Sidost ed en la Siria fin ca. 600&nbsp;a.C. Ina raschun pussaivla per la fin da l’Imperi dals Hetits han furmà ils Frigs che derivavan tenor [[Homer]] da la Trachia. Davart lur fasa tempriva sin territori da l’Asia Minura datti be paucas perditgas; en il fratemp sa mussa però ch’els han gia colonisà lur chapitala Gordion en il 12avel tschientaner a.C. Vers 750&nbsp;a.C. sa lascha cumprovar in imperi grond frig enturn Gordion e la citad da Midas. Quel è ì a fin l’onn 696&nbsp;a.C., apparentamain pervi da l’invasiun dals Cimmerians che derivavan probablamain da la Russia dal Sid. Circa a medem temp è sa furmà en la part orientala da l’Asia Minura il reginavel dals Lids cun la chapitala Sardes. En il nordost ha existì dal 9avel fin il 7avel tschientaner a.C. l’imperi dad Urartu, il qual è stà involvì pli u main permanentamain en cumbats cun ils Assirs. La costa dal vest da l’Anatolia (t.a. Milet) è gia vegnida colonisada dapi la mesadad dal segund millenni a.C. tras grec ionics, aiolics e dorics, ils quals èn avanzads da là davent vers la costa dal sid e vers la Mar Naira. Er da la cultura micenica èn vegnids a la glisch relicts a la costa dal vest e dal sid, sco er en il fratemp a Kuşaklı en l’auta planira da l’Anatolia Centrala. A partir da 700&nbsp;a.C. èn avanzads nà da l’ost Meds e Persians ed han conquistà la Lidia e parts da las colonias grecas. A partir da 334&nbsp;a.C. ha [[Alexander il Grond]] conquistà l’entira Asia Minura. Suenter la mort da quel è ses reginavel grond dà dapart; igl ha cumenzà il helenissem cun plirs regents rivalisants da derivanza macedona. La predominanza greca è vegnida terminada vers la fin dal terz tschientaner tras l’expansiun da l’[[Imperi roman]], il qual ha surpiglià successivamain la pussanza en l’Asia Minura e mantegnì quella fin la spartiziun da l’imperi en la Roma occidentala e la Roma orientala (Bizanz) en il quart tschientaner. Silsuenter ha il pajais appartegnì fin l’avanzada dals Arabs e pli tard dals Seldschucs ed Osmans a l’Imperi bizantin. Parallel als surmenziunads han existì dominis locals: * ils Lukka en il 15avel fin 13avel tschientaner a.C. en la Lichia * ils Mitanni en il 15avel e 14avel tschientaner en la Mesopotamia dal Nord e Siria * il domini d’Arzawa circa a medem temp sco ils Hetits en il sidvest da l’Asia Minura * ils Arames ca 1200 fin 1000&nbsp;a.C. en la Mesopotamia dal Nord * ils Karer e Leleger enturn il quart tschientaner a.C. en l’Anatolia dal Vest enturn Mylasa e Labraunda * ils Licians 400 fin 300&nbsp;a.C. * ils Parts da 200&nbsp;a.C. fin 200&nbsp;s.C. en il nordost ed en l’Armenia odierna * il domini da Commagene da 163 fin ca. la naschientscha da Cristus en la part orientala da l’Anatolia Centrala. === Imperi dals Göktürk – 6avel fin 8avel tschientaner s.C. === Il num dals Tircs deriva da l’Asia Centrala. Là existiva en la Mongolia odierna dal 6avel fin il 8avel tschientaner il chaganat dals Tircs, ils quals vegnan per ordinari – per als distinguer dals Tircs da pli tard – numnads Göktürk. Ils Chinais als numnavan tujue. Da là è il num sa derasà en il temp medieval tempriv sco noziun collectiva per la gronda part dals pievels da la steppa eurasians, tranter auter er per tals che na discurrivan nagina lingua turca (sco per exempel ils Magyars ch’ils Bizantins numnavan Τουρκοι, Tourkoi). Ils immigrants, dals quals la Tirchia ha ses num, èn stads ils Oghuz che derivavan da la regiun enturn la Mar d’Aral. === Seldschucs – 11avel tschientaner s.C. === Ils Seldschucs han battì a moda decisiva l’armada bizantina en la Battaglia sper Manzikert l’onn 1071. L’onn 1077 è vegnì fundà il sultanat dals Seldschucs da Rum e sinaquai han ils tircs conquistà grondas parts da l’Anatolia da l’Ost e da l’Anatolia Centrala. Suenter l’assagl dals Mongols è il reginavel seldschuc stà flaivlentà, uschia che diversas stirpas tircas èn definitivamain sa fatgas independentas. Or d’in da quests principadis tircs è sa sviluppà l’Imperi osmanic da pli tard. Dapi il 12avel tschientaner è cumprovada en funtaunas dal vest la denominaziun ‹Turchia› per il pajais. === Imperi osmanic – a partir da 1299 s.C. === [[Datoteca:Naher_Osten_historisch_-_Osmanisches_Reich_1830-1923.gif|thumb|220px|Svilup territorial da l’Imperi osmanic]] Vers il 1299 ha [[Osman Gazi I]] (1259–1326) fundà la dinastia dals Osmans che vegn numnada suenter el e da la quala deriva il num da l’[[Imperi osmanic]] (er numnà Imperi tirc). L’emprim ha surtut giugà per ils Osmans l’ideologia da Gazi in’impurtanta rolla areguard la strategia da guerra. Els avevan da l’entschatta ennà en mira la conquista da territoris bizantins, uschia che emprimas conquistas han gì lieu al cunfin vers l’Imperi bizantin (Uc) ed han cuntinuà en direcziun da la Rumelia en l’Europa. Suenter la conquista da Constantinopel l’onn 1453 han ils Osmans regì sur vastas parts dal Proxim Orient, da l’Africa dal Nord, da la Crim, dal Caucasus e dal Balcan. Suenter che l’expansiun da l’[[Imperi osmanic]] vers l’Europa era vegnida franada davant [[Vienna]] (sconfitta da l’imperi osmanic al Kahlenberg 1683) è l’imperi vegnì chatschà enavos adina dapli or da ses territori europeic fin sin il piz en il vest da la Mar da Marmara, tranter Istanbul ed Edirne. Ils moviments naziunals ch’èn sa fatgs valair en il 19avel tschientaner han manà in pau a la giada ad ina sparpagliaziun da l’imperi; l’occupaziun da l’Africa dal Nord tirca tras pussanzas europeicas e la finala la sconfitta en l’Emprima Guerra mundiala han manà a la ruina cumpletta da l’imperi. En l’[[Emprima Guerra mundiala]] ha l’Imperi osmanic cumbattì sin la vart da las Pussanzas centralas. Suenter che la Frantscha e la Gronda Britannia avevan empermess als Armens in stadi independent en l’Anatolia da l’Ost, ha la regenza osmanica sut ils Giuvens Tircs temì per l’integritad territoriala. Sut il pretext d’in’acziun da translocaziun èn ina gronda part dals Armens che vivevan sin il territori da l’imperi vegnids mazzads u èn morts durant la stgatschada en il desert siric. Tut en tut èn vegnids per la vita ils onns 1915 fin 1917 tranter 300&nbsp;000 e 1,5 milliuns Armens, quai che vegn resguardà a nivel internaziunal sco genocid. Er cunter ils Arames ed Assirs è vegnì commess in genocid. Ensemen cun las mazzacras dals Grecs che vivevan al sidost da la Mar Naira (Pontos) ha quai muntà la fin da la colonisaziun cristiana dal pajais da prest dus millennis. L’onn 1985 ha la Cumissiun per ils dretgs umans da las [[Naziuns unidas]] considerà las mesiras da la regenza osmanica da lez temp sco [[genocid]]. Las regenzas tircas snegan però fin oz che quests mazzaments sajan stads intenziunads u schizunt vegnids commess da vart da la regenza osmanica – ed uschia la tesa dal genocid. Suenter la sconfitta da las Pussanzas centralas ha l’Imperi osmanic pers en rom dals Contracts da pasch da Sèvres ses territoris restants situads ordaifer l’Anatolia e la Trachia. Plinavant duevan vastas parts da la Tirchia odierna vegnir attribuidas a la Grezia, l’Italia e la Frantscha, dueva vegnir fundà en l’ost in stadi armen ed attribuida en il sidost als Curds ina regiun autonoma. Quests plans na duevan la finala però betg vegnids realisads. === Atatürk – republica e refurmas === [[Mustafa Kemal Pascha]] ha organisà a partir dals 19 da matg 1919 la resistenza politica e militara cunter quests plans. Cumbats spezialmain intensivs èn vegnids manads a partir dal 1920 cunter ils Grecs. La guerra è ida a fin ils 9 da settember 1922 cun la reconquista dad Izmir. Suenter la fin dals cumbats han gì lieu purificaziuns etnicas en la Grezia ed en Tirchia; en rom da quellas èn ‹Tircs› vegnids stgatschads dal territori grec (cun excepziun dals muslims en la Trachia dal Vest) e ‹Grecs› dal territori tirc (cun excepziun dals Grecs ad Istanbul). Suenter la victoria da la Tirchia han ins revedì ils 24 da fanadur 1923 cun il Contract da Losanna las determinaziuns dal Contract da Sèvres. En rom dal nov contract èn ils cunfins dal stadi odiern vegnids renconuschids tras il dretg internaziunal. A medem temp han ins legalisà la stgatschada vicendaivla da las minoritads. Suenter che tut las unitads militaras da l’exteriur han gì bandunà l’Anatolia, ha Mustafa Kemal Pascha proclamà ils 29 d’october 1923 la republica. En il decurs da ses temp d’uffizi ha Mustafa Kemal Pascha realisà refurmas fundamentalas areguard il sistem politic e las structuras socialas, las qualas duevan far da la Tirchia in stadi modern, secular ed orientà vers l’Europa. Las lingias directivas da sia politica vegnan oz subsummadas sut la noziun kemalissem. Tranter auter han ins abolì il 1922 il sultanat ed il 1924 il califat. Il medem onn ha la Tirchia dismess la scharia, il 1925 è vegnì scumandà en rom d’ina refurma cumplessiva da la vestgadira (lescha dal chapè) il fes ed introducida la coeducaziun. Las fraternitads islamicas ch’avevan gronda influenza èn vegnidas scumandadas. Il 1926 han ins remplazzà la cronologia islamica tras il chalender gregorian ed introducì il sistem metric. Per instituziuns statalas valeva quest ultim gia dapi il 1871. [[Datoteca:Atatürk_23_Eylül_1925'te_Reşit_Paşa_Gemisi'nde.jpg|thumb|160px|Atatürk – il fundatur da la Tirchia moderna]] En il decurs dals proxims onns han ins surpiglià entirs sistems da dretg da pajais europeicas ed adattà a las relaziuns tircas. Il 1926 ha la Tirchia surpiglià il dretg civil svizzer – ed uschia er la monogamia cun l’egualitad tranter dunna ed um (en la vita da mintgadi ha l’egualitad però be sa laschà realisar parzialmain). Igl èn suandads il dretg commerzial tudestg ed il dretg penal talian. L’onn 1928 han ins proclamà la secularisaziun e remplazzà la scrittira araba tras la latina (revoluziun dals bustabs). En rom d’ulteriuras refurmas ha la Tirchia introducì il 1930 il dretg da votar activ da las dunnas e dapi il 1934 dastgan dunnas er sezzas candidar (dretg da votar passiv). Ultra da quai ha il regent laschà deliberar l’assamblea naziunala la lescha dal num da famiglia; en rom da questa procedura al ha il parlament onurà cun il num Atatürk (bab dals Tircs). Be paucas da las refurmas – t.a. l’iniziativa dad Atatürk da far il clom d’oraziun be en lingua tirca enstagl araba – èn vegnidas revocadas suenter sia mort, damai che quai na sa laschava betg realisar e controllar dal tuttafatg. Suenter che Atatürk è mort ils 10 da november 1938 è ses confident Ismet Inönü daventà il segund president da stadi tirc. Inönü è sa stentà da cuntinuar cun la modernisaziun da la Tirchia e da mantegnair en la politica da l’exteriur la neutralitad. L’onn 1939 è il stadi Hatay s’unì cun la Tirchia, furmond da qua davent la provinza da medem num cun la chapitala İskenderun. === Segunda Guerra mundiala e suenterguerra === Suenter l’erupziun da la [[Segunda Guerra mundiala]] ha la Tirchia mantegnì l’emprim la neutralitad, suenter esser sa cunvegnida cun la Frantscha davart l’incorporaziun da la provinza Hatay. Pir ils 23 da favrer 1945 ha il pajais declerà sin la vart dals Alliads simbolicamain la guerra a la [[Germania]] ed al [[Giapun]]. Ils 26 da zercladur 1945 ha la Tirchia suttascrit la Charta da las Naziuns unidas. Uschia tutga il pajais tar ils 51 commember fundaturs da las [[Naziuns unidas]]. Il 1945 èn stadas admessas en Tirchia l’emprima giada dapi il 1930 ulteriuras partidas politicas. Tar las elecziuns dal 1950 ha la Partida democratica sut [[Adnan Menderes]] cuntanschì la maioritad en il parlament. Uschia è ì a fin il domini d’ina partida da la Partida populara republicana ch’aveva durà dapi la fundaziun dal stadi. Cur ch’il conflict tranter ost e vest è daventà adina pli critic e l’Uniun sovietica ha cumenzà a far valair si’influenza en il pajais, ha la Tirchia bandunà definitivamain sia politica da neutralitad. L’onn 1950 è la Tirchia sa participada sco part d’in contingent da las Naziuns unidas a la Guerra da la Corea ed il 1952 è il pajais daventà commember da la NATO. L’onn 1960 ha il primminister regent proclamà ina lescha d’autorisaziun cun l’intenziun da tschessentar l’opposiziun politica. Sinaquai hai dà in putsch da las forzas militaras tircas. Menderes ed auters politichers èn vegnids sentenziads a la mort e pendids. Suenter ch’il militar ha introducì il 1961 ina nova constituziun, ha el dà enavos la pussanza ad ina regenza civila. [[İsmet İnönü]], il qual era gia stà en uffizi avant la Segunda Guerra mundiala ils onns 1923–24 e 1925–1937, è danovamain daventà primminister ed ha regì dal 1961 fin il 1965. Er a las regenzas successuras na duevi però betg reussir da dumagnar sut controlla las activitads terroristicas da dretga e da sanestra ed er la situaziun economica è sa pegiurada. L’onn 1971 ha l’armada, senza far in putsch, danovamain intervegnì en la politica. Sut influenza dal militar han ins mess tras mesiras pli repressivas envers la populaziun. L’onn 1974 ha la dictatura militara greca da lez temp, che suandava in naziunalissem agressiv, cupitgà il president cipriot Makarios. Il primminister tirc [[Bülent Ecevit]] ha sinaquai tramess unitads da truppas en Cipra per proteger la minoritad tirca sin l’insla e prevegnir ad in’uniun tranter la Grezia e la Cipra cun sia maioritad greca. Suenter grevs cumbats èn ins sa cunvegnids a l’armistizi che divida fin oz l’insla en duas parts independentas. Il 1983 han ins proclamà la Republica tirca Cipra dal Nord, la quala n’è però fin oz betg renconuschida en il dretg internaziunal. Ils 12 da settember 1980 ha il militar danovamain fatg in putsch. Il motiv ha furmà la fasa fitg instabila dapi ils onns 1970 ch’è stada segnada da coaliziuns politicas alternantas, d’instabilitad politica ed economica e d’acts da terror dal spectrum politic dretg e sanester. Il militar sut il general [[Kenan Evren]] ha proclamà il dretg da guerra e scumandà tuttas partidas politicas. La junta è intervegnida fitg ferm cunter separatists curds ed opponents da la sanestra. Ins ha mess a ferm 650&nbsp;000 persunas, registrà 1,5 milliuns persunas suspectadas e mess ad ir proceduras cunter 210&nbsp;000 Tircs. Tut en tut è vegnì proclamà 517 giadas la paina da mort, tschuncanta persunas èn vegnidas executadas, 171 umans èn morts en consequenza da torturas. 14&nbsp;000 Tircs han pers lur naziunalitad, 30&nbsp;000 umans han bandunà la Tirchia sco fugitivs politics. Partidas politicas èn vegnidas scumandadas, 23&nbsp;000 uniuns èn vegnidas serradas, millis persunas relaschadas. 31 schurnalists han ins sentenzià da lez temp a chastis d’arrest, durant 10 mais n’han dastgà cumparair naginas gasettas. Ils 7 da november 1982 è vegnida approvada tras votaziun dal pievel la constituziun preschentada dal militar; quella è entrada en vigur ils 9 da november 1982 ed è en vigur fin oz. [[Datoteca:Gezi parkı 2013-06-08 (100).jpg|thumb|220px|Bandiera da la Tirchia]] A partir da la mesadad dals onns 1980 ha il conflict dals Curds dominà en la Tirchia la politica interna. Fin là aveva la politica taschentà la problematica dals Curds, uschia che quella n’era betg stada preschenta en la schientscha da la societad tirca. La politica d’assimilaziun da la Tirchia ha manà a la suppressiun da la cultura ed identitad curda. Sco reacziun sin quai è sa furmada l’onn 1978 la Partida da lavurants dal Curdistan (PKK) sut [[Abdullah Öcalan]]. En il sidost dal pajais ha quella cumenzà il 1984 in cumbat armà per realisar in stadi independent socialistic Curdistan. L’onn 1998 ha il servetsch secret tirc arrestà Öcalan a Kenia e manà el en la Tirchia. Sinaquai ha la PKK declerà in armistizi unilateral, il qual è pir vegnì rut l’onn 2004. Sut la regenza da [[Bülent Ecevit]] (1999–2002) han inizià refurmas cumplessivas areguard il dretg civil, las qualas han rinforzà ils dretgs umans e da libertad (p.ex. dretg da reuniun e da demonstraziun). Tranter auter han ins abolì la paina da mort, scumandà tuttas furmas da tortura e rinforzà las libertads culturalas da la populaziun curda. Er sut l’AKP (dapi il 2001) han questas refurmas cuntinuà. Uschia èn lubids dapi lura il diever dals dialects curds, l’instrucziun da la lingua curda e chanals da radio e televisiun curds. L’entschatta dal nov millenni è stada segnada d’ina vart d’attentats da bumbas da l’al-Qaida ad Istanbul, da novs cumbats tranter il militar curd e la PKK sco er da la vischinanza geografica tar la Guerra burgaisa en Siria. Da l’autra vart han cumenzà l’onn 2005 – suenter esser sa stentà 40 onns persuenter – las tractativas per l’adesiun a l’Uniun europeica. Pervi da la tenuta conservativ-islamica da la regenza da l’AKP ha l’EU però fatg valair ch’i manchian ils progress necessaris areguard ils dretgs fundamentals e la libertad d’opiniun e che las dretgiras na sajan betg nunpartischantas avunda. Il fanadur 2016 hai dà in’emprova da far in putsch cunter [[Erdoğan]]; a quai èn suandadas mesiras da repressiun da vart da la regenza. Er la nova constituziun dal 2018 e las reelecziuns dal medem onn han confirmà la posiziun ed il curs dal president dal stadi. == Politica == === Sistem politic === Tenor la constituziun dal 1982 furmava la Tirchia ina democrazia parlamentara cun in cussegl dals ministers, che vegniva presidià dal primminister, ed ina giustia independenta. Il 2010 e 2018 han alura gì lieu revisiuns cumplessivas da la constituziun, uschia che la separaziun da las pussanzas è realisada be pli parzialmain. Il cussegl dals ministers sco organ executiv superiur n’exista betg pli. Il president che vegn elegì tras il pievel furma uss sco sulet il chau da l’executiva. Tranter auter ha il cabinet ch’el presidiescha la cumpetenza da relaschar leschas provisoricas. Er l’influenza dal president sin las elecziuns da las autoritads giudizialas è vegnida extendida e dretgs spezials da las forzas armadas abolids quasi dal tuttafatg. Organ legislativ furma en la Tirchia la Gronda Assamblea naziunala. Quella consista da 600 parlamentaris che vegnan elegids directamain tras il pievel per quatter onns. A partir dal 18avel onn da vita ha mintga burgaisa e mintga burgais il dretg d’eleger ed il dretg da vegnir elegì. En las scienzas politicas vegn il sistem politic da la Tirchia savens descrit sco «democrazia defecta» u sco «reschim ibrid» (t.a. dal politolog [[Cemal Karakas]]). En l’Index da democrazia dal magazin britannic ‹The Economist› ha il pajais figurà il 2016 sin plaz 110 da 167. Tenor l’Index da percepziun da corrupziun da Transparency International sa chattava la Tirchia l’onn 2016 da 176 pajais ensemen cun la Tunesia, il Kuwait e la Bulgaria sin plaz 75, cun 41 da maximal 100 puncts. === Dretgs umans === [[Datoteca:Turkish_journalists_protesting_imprisonment_of_their_colleagues_in_2016.jpg|thumb|240px|Protests da schurnalists tircs per lur collegas, 2016]] Il princip che tut ils burgais sajan eguals davant la lescha, e quai independentamain da lur lingua, razza, colur da la pel, schlattaina, religiun u concepziun dal mund, ha il president dal stadi [[Mustafa Kemal Atatürk]] francà en la constituziun dal 1924. Sin quest fundament garantescha er la constituziun vertenta dal 1982 als burgais tircs ina vasta paletta da dretgs fundamentals e da dretgs da libertad individuals. La problematica actuala areguard ils dretgs umans furma plitost la dumonda co ch’ils dretgs constituziunals (t.a. libertad d’opiniun, d’infurmaziun e da religiun) vegnan mess en vigur. Vitiers vegnan deficits en connex cun la protecziun da las minoritads etnicas e la realisaziun dal dretg sindical. Sa sminuids in pau, ma betg anc schliads dal tuttafatg – surtut betg dapi il putsch dal 2016 – èn problems en connex cun la tortura da vart da la polizia. Ina tematica che vegn adina puspè discutada a moda cuntraversa furma la libertad da s’exprimer e da pressa. L’artitgel contestà (art. 31 dal cudesch penal) smanatscha cun sancziuns penalas cunter «offensiun da la naziun tirca, da la republica tirca e da las instituziuns e dals organs dal stadi».<ref>[https://www.hrw.org/legacy/german/docs/2006/03/06/turkey12765.htm ''Human Rights Watch''].</ref> === Politica exteriura === Dapi che la Tirchia è s’orientada vers l’Occident, datti duas constantas en la politica exteriura dal pajais: il giavisch da daventar commember da l’Uniun europeica e las stentas d’impedir ch’i sa furmia en il sidost dal pajais (sco er en ils territoris cunfinants cun maioritad curda dals stadis vischins) in stadi curd. La Tirchia considerescha sasezza sco pussanza protectiva dals Tircs sin il [[Balcan]] e dals Turkmens da l’[[Irac]]. Ultra da quai sa stenta il pajais da sa posiziunar sco pussanza directiva envers ils stadis turks ([[Cipra dal Nord]], [[Aserbaidschan]], [[Usbekistan]], [[Turkmenistan]], [[Kirgisistan]] e [[Kasachstan]]) da l’[[Asia Anteriura]] ed [[Asia Centrala]] e da meglierar las relaziuns envers las republicas autonomas e regiuns da lingua turka. ==== Relaziuns envers stadis vischins ==== ;Grezia Champs da conflict regiunals furman la Mar Egeica e la Cipra. En la Mar Egeica è il decurs dal cunfin tranter ils dus pajais contestà. Omadus pajais emprovan da far valair en quest connex lur interess militars ed economics (giaschaments da petroli eventuals). Ils ultims onns èn las relaziuns tranter ils dus stadis però sa meglieradas cleramain. ;Cipra Differenzas datti pervi dals schuldads tircs ch’èn staziunads en la Cipra dal Nord. L’emprova da la Republica da la Cipra da staziunar sin l’insla rachetas da defensiun cunter aviuns ha bunamain manà vers la mesadad dals onns 1990 ad ina guerra. ;Irac Cun egliada critica observa la Tirchia in’eventuala extensiun dals dretgs u expansiun territoriala da la regiun autonoma Curdistan en l’Irac dal Nord. In agen stadi tirc en l’Irac dal Nord (cun ils champs da petroli a Kirkuk sco basa economica) pudess er dar en la Tirchia nov schlantsch al moviment d’independenza. Malgrà questas differenzas politicas investeschan bleras interpresas tircas en il territori curd iracais. Ultra da quai ha Ankara avert in consulat ad Erbil. ;Siria In object da dispita tranter ils dus stadis, e quai gia dapi decennis, furma la provinza tirca Hatay. Quella aveva appartegnì fin il 1938 al territori sirian sut mandat da la Frantscha ed era vegnì attribuì il 1939 a la Tirchia. Cuntraversas datti er pervi da l’aua da l’Eufrat: La construcziun da mirs da serra en connex cun il project da l’Anatolia dal Sidost ha sveglià temas da vart da la Siria che la Tirchia pudess far in di maldiever da l’aua sco instrument da pussanza. Il sustegn da la PKK da vart da la Siria ha manà vers la fin dals onns 1990 a smanatschas da guerra da la Tirchia envers Damascus. Suenter ina fasa d’avischinaziun ha la Guerra burgaisa en Siria dapi il 2011 fatg pegiurar massivamain las relaziuns tranter ils dus stadis e manà il 2012 al Conflict sirian-tirc. La regenza tirca ha appellà repetidamain al president sirian Baschar al-Assad da sa retrair. Il pli tard dapi il matg 2012 vegnan cumbattants da l’opposiziun siriana trenads ed armadas dal servetsch secret tirc. Pervi da la violenza dal reschim dad Assad cunter glieud en l’agen pajais ha la Tirchia decretà sancziuns economicas, bloccà tut ils contos da simpatisants dal reschim e scumandà furniziuns d’armas a la regenza siriana. La Tirchia ha recepì in fitg grond dumber da fugitivs sirians; la speranza che quels possian returnar suenter ina svelta cupitga dad Assad n’è però betg sa verifitgada. ;Armenia La regenza tirca snega il genocid dal 1915/16 envers ils Armens e sa stenta d’impedir che auters stadis renconuschian quel uffizialmain. L’occupaziun da la regiun da l’Aut Karabakh, che tutga tenor il dretg internaziunal tar l’Aserbaidschan, tras l’Armenia engrevgescha las relaziuns envers la Tirchia, damai che quest’ultima considerescha sasezza sco pussanza protectiva da l’Aserbaidschan. Ultra da quai na renconuscha l’Armenia fin oz betg ils cunfins vers la Tirchia sco che quels eran vegnids fixads en rom dal Contract da Kars (1921). Bain èn ins sa stentads ils ultims onns da normalisar las relaziuns tranter ils dus stadis e da stabilir relaziuns diplomaticas; ma la ratificaziun da las cunvegnas respectivas sa mussa sco vaira spinusa. ;Bulgaria Durant la Guerra fraida hai dà tranter ils dus pajais tensiuns pervi da la suppressiun da la minoritad tirca en Bulgaria ch’era immigrada là dal temp da l’Imperi osmanic. Ultra da quai refusa la Tirchia da pajar indemnisaziuns a descendents dals Bulgars ch’èn vegnids stgatschads or dal territori da la Tirchia odierna (Bulgars da l’Anatolia). Ozendi tgiran las regenzas dals dus pajais però bunas relaziuns, betg il davos pervi da la muntada vicendaivla da l’economia. ==== Organisaziuns internaziunalas ==== La Tirchia è dapi il 1952 commembra da la [[NATO]]. Gia dapi il 1963 tgira il pajais relaziuns tar las organisaziuns precursuras da l’[[Uniun europeica]] e sa stenta dapi decennis da cuntanscher ina commembranza a dretg cumplain. Il december 2004 ha l’Uniun europeica decidì d’iniziar tractativas d’adesiun. Daspera è la Tirchia commembra da las [[Naziuns unidas]], dal [[Fond monetar internaziunal]], dal [[Cussegl da l'Europa|Cussegl da l’Europa]], da l’[[Organisaziun da cooperaziun e svilup economic]] (OECD), da l’[[Organisaziun per la segirezza e la collavuraziun en l'Europa|Organisaziun per la segirezza e la collavuraziun en l’Europa]] (OSCE), da l’[[Organisaziun da la Conferenza islamica]] e dad autras pli. == Militar == [[Datoteca:Changing_of_the_Guard_at_Anıtkabir.jpg|thumb|220px|Midada da la guardia (Mausoleum dad Atatürk, Ankara)]] Suenter ils [[Stadis Unids]] è la Tirchia represchentada en la [[NATO]] cun il segund grond contingent da schuldads (ca. 612&nbsp;000). Pervi da las bleras basas d’impurtanza strategica furma la Tirchia savens il center operativ per intervenziuns militaras en il [[Proxim Orient]]. Il 2018 sa chattava la Tirchia sin plaz 20 da 155 en l’Index da militarisaziun global. Il militar tirc vegn er engaschà a l’intern dal pajais en la protecziun cunter catastrofas. En la Tirchia exista per mintga um ch’ha accumplì ses 20avel onn da vita in’obligaziun al servetsch militar. I n’exista nagina pussaivladad da prestar enstagl in servetsch da cumpensaziun civil. === Rolla politica === Las forzas militaras tircas considereschan sasezzas sco protecturas da la democrazia e dal kemalissem. Ellas pretendan tradiziunalmain per sasezzas in «dretg da veto, da garanzia e da guardia».<ref>Alexander Straßner: ''Militärdiktaturen im 20. Jahrhundert. Motivation, Herrschaftstechnik und Modernisierung im Vergleich.'' Springer VS, Wiesbaden 2013, ISBN 978-3-658-02155-9, p. 115.</ref> Gia duas giadas ha l’armada fatg in putsch per terminar crisas politicas, numnadamain il 1960 ed il 1980 (ultra da quai è la regenza [[Demirel]] vegnida sfurzada il 1971 da demissiunar). Il decurs dals dus putschs è stà sumegliant: il militar è stà paucs onns a la pussanza ed ha, suenter ina refurma da la constituziun, surdà quella ad ina regenza civila. L’intenziun politica da vart dal militar è però stada differenta: Il putsch dal matg 1960 è surtut vegnì purtà d’uffiziers dal cader mesaun d’orientaziun sanestra ed ha manà ad ina constituziun democratica. Il putsch dal settember 1980 han però fatg generals d’orientaziun dretga, quai ch’ha manà ad adattaziuns correspundentas en la constituziun. Er il 1997 ha l’intervenziun dal militar manà a la demissiun da la regenza sut [[Necmettin Erbakan]]; quai è però succedì senza sa servir da la forza da las armas. Il 2016 ha l’emprova da far in putsch militar fatg naufragi. La regenza (president [[Recep Tayyip Erdoğan]] ed il cabinet [[Yıldırım]]) è sa profitada da quai cun relaschar dieschmillis collavuraturs dal militar, da la polizia, da la giustia, da l’administraziun e d’instituziuns da furmaziun. Er independentamain da la tentativa da far in culp da stadi è il temp d’uffizi dad Erdoğan segnà da decisiuns che servan a tschessentar la pussanza dal militar e d’augmentar quella dal president. Forzas armadas tircas èn adina puspè stadas engaschadas suenter la Segunda Guerra mundiala en operaziuns militaras internaziunalas da las Naziuns unidas resp. da la NATO (Guerra da la Corea 1950–1953, Somalia 1993–1994, Bosnia- Erzegovina e Cosovo ils onns 1990, Irac ed Afghanistan fin oz). En pli ha l’armada tirca fatg atgnas offensivas militaras cun invader la Cipra dal Nord (1974) resp. la Siria dal Nord en rom da la guerra burgaisa (a partir dal 2016). == Sutdivisiun administrativa == Areguard l’administraziun regiunala e communala è la Tirchia sutdividida en 81 provinzas (il u valilik) che vegnan administradas tras in guvernatur (vali). Las singulas provinzas èn da lur vart sutdivididas en circuls e vischnancas. Ils circuls (ilçe u kaymakamlık) vegnan manads d’in kaymakam che vegn nominà dal minister da l’intern. Il president communal (belediye başkanı) u cuvitg (muhtar) vegn elegì tras il pievel. === Citads === L’urbanisaziun è avanzada fitg ferm en Tirchia. Var 74&nbsp;% da l’entira populaziun vivan en citads. Il sidost e nordost dal pajais èn be pauc populads; la gronda part da la populaziun viva e lavura en las aglomeraziuns a la costa dal vest ed en la regiun enturn il quadrangul Ankara, Sivas, Kayseri e Konya en la Tirchia Centrala. Chapitala e sedia da la regenza furma la citad [[Ankara]] situada en l’Anatolia Centrala, la quala dumbra radund 4,5 milliuns abitants. Qua sa chatta er la sedia da la Gronda Assamblea naziunala e dals commandos da las forzas armadas. Ankara furma in dals pli gronds centers d’industria e da servetschs da la Tirchia. Ultra da quai sa chatta qua l’Universitad dad Ankara che Mustafa Kemal ha fundà il 1936. Ina megametropola, la pli gronda citad dal pajais ed a medem temp il pli impurtant center economic e cultural dal pajais furma la citad [[Istanbul]] (pli baud Bizanz resp. Constantinopel) situada al Bosporus. Quella s’extenda dad omaduas varts da la stretga da la mar sur dus continents sin ina surfatscha da ca. 1269&nbsp;km². La citad sezza ha bundant 11 milliuns abitants; en l’entira regiun metropolitana vivan sin ca. 5220&nbsp;km² radund 12,5 milliuns abitants. Questas cifras impressiunantas fan dad Istanbul ina da las pli grondas citads dal mund. La terz gronda citad è, cun bundant 3,7 milliuns abitants, [[Izmir]]. Sper Istanbul sa chatta qua il segund grond port commerzial dal pajais. Bursa (2,8 milliuns abitants), in’anteriura chapitala da l’Imperi osmanic, furma oz in impurtant center economic da l’industria d’automobils e da textilias. La pli gronda ed er economicamain la pli ferma citad dal sidost dal pajais è [[Gaziantep]] (1,8 milliuns abitants). Ulteriuras impurtantas citads èn [[Adana]] (2 milliuns abitants), [[Konya]] ed il center turistic [[Antalya]] (mintgamai ca. 1,1 milliuns abitants, situaziun dal 2014). == Economia == [[Datoteca:View of Levent financial district from Istanbul Sapphire.jpg|thumb|220px|Il quartier da finanzas Levent ad Istanbul]] La situaziun economica da la Tirchia è fitg dischequilibrada. Igl exista in foss profund tranter il vest industrialisà e si’industria moderna (surtut en las citads grondas) e l’ost structurà a moda agrara e pauc sviluppà. Ils secturs industrials ils pli impurtants èn l’industria da textilias, il turissem, l’industria d’automobils, en pli l’industria chemica, la construcziun da maschinas e la branscha d’electronica. La quota da dischoccupads sa chattava l’onn 2017 tar 11,2&nbsp;%. Il medem onn lavuravan 18,4&nbsp;% da tut las forzas da lavur en l’agricultura, 26,6&nbsp;% en l’industria e 54,9&nbsp;% en il sectur da servetschs. Il dumber total dals occupads muntava a 31,3 milliuns. Sfidas per il martgà da lavur furman l’auta cumpart da lavur clandestina e la bassa quota d’activitad da gudogn da las dunnas (ca. 30&nbsp;%). La paja minimala uffiziala muntava il 2016 1647 liras tircas (radund 520 euros) il mais. La regiun gronda [[Istanbul]] cuntanscha var 41&nbsp;% da las entradas medias dals 15 stadis occidentals da l’Uniun europeica, l’ost percunter be 7&nbsp;%. Divers projects, tranter auter gronds projects da mir da serra, duain gidar l’ost a sa sviluppar. Ultra da quai existan en l’economia publica tirca problems culturals considerabels. Uschia contribuescha l’agricultura be 11,9&nbsp;% al product social brut, occupa però 30,6&nbsp;% da las forzas da lavur. L’industria contribuescha 29,6&nbsp;% dal product social brut, il sectur da servetschs 58,5&nbsp;%. En l’industria lavuran 19,3&nbsp;% da tut las persunas occupadas ed en ils servetschs 44,5&nbsp;%. Dapi il 1996 exista tranter la Tirchia e l’Uniun europeica in’uniun da duana (51,6&nbsp;% dals exports van en l’UE, 46&nbsp;% dals imports derivan da l’UE). L’economia da la Tirchia è bain segnada da gronda creschientscha, ma a medem temp d’in’inflaziun anc pli auta. Pervi da l’erosiun da las instituziuns suenter il putsch dal 2016 han las agenturas da rating declassà repetidamain il pajais. E la fin dal 2018 è l’economia tirca ruschnada en la recessiun. En il Global Competitiveness Index che mesira la cumpetitivitad d’in pajais, sa chatta la Tirchia sin plaz 53 da 137 (situaziun dal 2017/18). En l’Index per libertad economica sa chattava la Tirchia il 2017 sin plaz 70 da 180.<ref>Infurmaziuns tenor Central Intelligence Agency: [https://web.archive.org/web/20160821073349/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/fields/2129.html ''The World Factbook''], consultà ils 6 d’avust 2018.</ref> === Economia d’energia === ==== Provediment cun forza electrica ==== Ils ultims decennis ha la Tirchia extendì marcantamain la capacitad da producziun d’energia. Il 2012 sa chattava il pajais areguard la producziun annuala cun 228,1 milliardas kWh sin il 20avel plaz en tut il mund. A mesa vista èsi previs da cuntanscher ina capacitad da producziun da 120&nbsp;000 MW. Il 2014 èn 34,2&nbsp;% da l’energia vegnids producids cun ovras idraulicas, 31&nbsp;% cun ovras d’energia da gas, 20,5&nbsp;% cun ovras d’energia da charvun, 5 &nbsp;% cun implants eroelectrics e 9,3&nbsp;% cun ulteriuras ovras. A mesa vista duain 30&nbsp;% dal consum d’electricitad vegnir cuverts cun energias regenerablas. Per quest intent duai la prestaziun da las ovras idraulicas vegnir augmentada fermamain ed investì en implants eroelectrics ed en la fotovoltaica. La rait da transmissiun en la Tirchia vegn gestiunada tras la societad statala Türkiye Elektrik İletim A.Ş. (TEİAŞ). Dapi l’avrigl 2015 è la rait electrica tirca colliada cun la rait europeica. ==== Commerzi cun l’exteriur ==== Ils pajais furniturs principals da la Tirchia èn stads il 2016 la ([[Republica populara da la China]] (12,8&nbsp;%), la [[Germania]] (10,8&nbsp;%), la [[Russia]] (7,6&nbsp;%), ils [[Stadis Unids]] (5,5&nbsp;%), l’[[Italia]] (5,1&nbsp;%), la [[Frantscha]] (3,7&nbsp;%) e la [[Corea dal Sid]] (3,2&nbsp;%). Ils pajais cumpraders principals èn stads il medem onn la [[Germania]] (9,8&nbsp;%), il [[Reginavel Unì]] (8,2&nbsp;%), l’[[Irac]] (5,4&nbsp;%), l’[[Italia]] (5,3&nbsp;%), ils [[Stadis Unids]] (4,6&nbsp;%), la [[Frantscha]] (4,2&nbsp;%) ed ils [[Emirats Arabs Unids]] (3,8&nbsp;%). Bunamain la mesadad dal commerzi cun l’exteriur ha gì lieu cun stadis da l’[[Uniun europeica]]. Il pli impurtant partenari commerzial ha furmà la [[Germania]]. Il 2016 ha la Tirchia importà rauba per 198,6 milliardas dollars ed exportà rauba per 142,6 milliardas dollars. La Tirchia ha gì uschia in deficit da la bilantscha commerziala da 56,0 milliardas dollars u 6,5&nbsp;% da la prestaziun economica. Quest deficit da la bilantscha commerziala vegn valità sco memia aut, sa lascha però gulivar in pau tras entradas or dal turissem ed assegnaziuns da Tircs che vivan a l’exteriur. ==== Turissem ==== Il turissem gioga in’impurtanta rolla. La Tirchia tutga tar ils 10 pajais ils pli frequentads en tut il mund. Il 2019 èn quai stads var 51 milliuns visitaders. Suenter onns che l’industria da turissem ha patì da frequenzas pli bassas (surtut il 2016 pervi dal conflict en Siria ed il privel da terror), creschan las cifras puspè cuntinuadamain. === Bilantscha dal stadi === La bilantscha dal stadi ha cumpiglià il 2016 sortidas da 198,8 milliardas dollars ed entradas da 184,3 milliardas dollars. Da quai resulta in deficit dal quint da 1,7&nbsp;% dal product interiur brut. Ils debits statals han muntà il 2016 a 29,2&nbsp;% dal product interiur brut. Il 2006 èn vegnidas impundidas da las expensas statalas (en % dal product interiur brut) 5,6 en la sanadad, il 2004 4,0&nbsp;% en la furmaziun ed il 2005 5,3&nbsp;% en il militar. == Infrastructura == [[Datoteca:OE1891.JPG|thumb|180px|Placat da reclama per l’Orient Express (1891)]] Pervi da sia posiziun sco punct central da traffic tranter l’[[Asia]] e l’[[Europa]] furma il sectur da traffic in’impurtanta funtauna d’entradas dal pajais. Ils servetschs da transport cumpiglian il traffic sin via, la viafier, il traffic maritim ed il traffic aviatic, ma er transports sur conducts da bischens. A l’intern dal pajais sa splega il transport da rauba ed il traffic da persunas quasi exclusivamain sin via. Il traffic da martganzia cun l’exteriur ha percunter surtut lieu sur vias navigablas ed il traffic da persunas cun l’aviun. L’onn 2000 han il traffic e la communicaziun cumpiglià radund 14&nbsp;% dal product interiur brut. 27,3&nbsp;% da tut las investiziuns publicas vegnan fatgas qua. Da quai resulta cleramain la gronda muntada da quests secturs d’infrastructura per la Tirchia. === Traffic sin via === La rait da vias da la Tirchia mesira ina lunghezza da radund 414&nbsp;000&nbsp;km. Da quai èn 2000&nbsp;km autostradas, 62&nbsp;000&nbsp;km straduns e 350&nbsp;000&nbsp;km vias communalas. La pli impurtanta autostrada maina dad [[Istanbul]] ad [[Ankara]] (O-4), medemamain impurtanta è la O-52 che maina dad [[Adana]] a [[Gaziantep]]. Ulteriuras autostradas existan enturn [[Izmir]] (O-31 ed O-32) ed en la part meridiunala dal pajais ([[Mersin]], [[İskenderun]], [[Pozantı]]). Ulteriuras autostradas sa chattan en planisaziun u construcziun. Sin las vias vegnan transportads 89,2&nbsp;% dals bains a l’intern dal pajais (situaziun dal 2000). La cumpart dal traffic da persunas è cun 95&nbsp;% schizunt anc pli aut. Viadis a lunga distanza han surtut lieu en cars. Damai che bleras interpresas concurrenzeschan per la favur dals viagiaturs, porschan quellas in fitg bun service (bavrondas, WLAN). La segirezza en il traffic sin via na cuntanscha da preschent anc betg il nivel da la gronda part dals stadis europeics. Mintg’onn èn da deplorar ca. 3400 victimas. Actualmain èn ins londervi d’introducir diversas mesiras e sistems che duain gidar a minimar il dumber d’unfrendas. Taxas d’autostrada èn da pajar per traversar las trais punts sur il Bosporus sco er sin sis tschancuns d’autostrada. Da quai èn resultadas il 2005 entradas statalas en l’autezza da 357 milliuns YTL. Il traffic a curta distanza vegn organisà en las citads tras bus publics. Damai che la rait dal traffic public è però manglusa, domineschan transports collectivs (dolmuş). Quels vegnan organisads da persunas privatas ch’èn savens s’unids a cooperativas. Il num ‹dolmuş› signifitga ‹daventà plain› e deriva da quai ch’ils bus u autos na partan betg da temps fixs, mabain pir cur che quels èn emplenids suffizientamain. En il fratemp è er sa sviluppà per quests servetschs privats in servetsch da lingia cun urari e pretschs pli u main fixs (almain en aglomeraziuns). Daspera existan er taxis regulars che lavuran cun taxameter. === Viafier === Il traffic da viafier ha il maun public tractà sur decennis a moda main prioritara, dond enstagl la preferenza ad investiziuns en la rait da vias. La trassaziun da la rait da viafier deriva per part anc da l’emprima mesadad dal 20avel tschientaner, è però vegnida renovada massivamain ils ultims onns. Sia lunghezza munta a var 11&nbsp;000&nbsp;km; da quai èn ca. 20&nbsp;% electrifitgads. La cumpart da la viafier al traffic general ha muntà il 1999 var 10&nbsp;%. Danor sin il traject tranter [[Istanbul]] ed [[Ankara]] curseschan per ordinari be in u dus trens da persunas per di. La spertadad da viadi sa chatta savens sut quella da la spessa rait da bus publics. Percunter è il confort en ils trens pli aut. Dapi intgins onns ha la regenza puspè realisà la muntada dal traffic da viafier ed investescha fitg bler en questa branscha. Uschia han ins cumprà novas locomotivas e renovà las staziuns ed ils binaris. Ultra da quai planisescha la regenza da construir en l’agen pajais trens ad auta sveltezza. Actualmain èn ins londervi d’eriger numerusas lingias ad auta sveltezza (fin 250&nbsp;km/h); ils emprims trajects èn vegnids averts il 2009/2010. Ils custs totals per quest megaproject muntan a 28 fin 30 milliardas dollars. La regenza chinaisa metta a disposiziun ils credits necessaris. Ad Istanbul duain trens spezials che mainan sut il Bosporus colliar la part europeica cun la part asiatica en intervals da 2–10 minutas. En diversas citads existan er metros fitg frequentadas, numnadamain ad Istanbul, Ankara, Izmir, Adana e Bursa. Las viafiers urbanas percunter han per ordinari difficultads da concurrer cun la spessa rait da bus. Trams curseschan a Samsun, Gaziantep, Kayseri, Antalya (5,1&nbsp;km), Eskişehir (14,5&nbsp;km), Istanbul (Tramvay 14,3&nbsp;km e.a.) e Konya (18&nbsp;km). === Traffic aviatic === La societad aviatica statala Turkish Airlines (Türk Hava Yolları THY) è vegnida fundada l’onn 1933 ed ha disponì fin ils onns 1990 d’in monopol sin sgols regulars. En il fratemp porschan er numerusas societads aviaticas privatas lur servetschs (p.ex. AtlasGlobal, MNG Airlines, Onur Air, Pegasus Airlines, Sunexpress) e cuntanschan ina quota da participaziun al martgà da 33&nbsp;%. Tut en tut dispona la Tirchia da 117 plazzas d’aviaziun; da quai èn 15 eroports internaziunals. La pli impurtanta plazza aviatica è situada en la part europeica dad [[Istanbul]] (İstanbul Havalimanı); sin la vart asiatica da la citad sa chatta in’ulteriura in pau pli pitschna (Sabiha Gökçen). D’impurtanza per il turissem è la plazza aviatica d’[[Antalya]] cun bunamain 32 milliuns passagiers (situaziun dal 2018). Ulteriuras impurtantas plazzas aviaticas sa chattan ad [[Izmir]] (Adnan Menderes) ed [[Ankara]] (Esenboğa). [[Datoteca:SH Kadikoey, Istanbul (P1100251).jpg|thumb|220px|Traffic da navettas (Bosporus)]] === Traffic sin l’aua === Cun ina lunghezza da la costa da 8333&nbsp;km e 156 ports è il potenzial dal traffic sin l’aua fitg grond. La flotta mercantila tirca cumpiglia radund 900 navs da vitgira. Ad Izmir ed Istanbul è er il traffic cun navs-fera d’impurtanza, tut tenor ruta munta il temp da viadi tranter las parts da la citad 10–30 minutas (Izmir) resp. 20–40 minutas (Istanbul). === Pipelines === L’emprim conduct d’ieli per transportar petroli criv e products d’ieli han ins avert l’onn 1966 tranter Batman e Dörtyol (al Golf dad İskenderun). L’onn 1977 è suandada l’impurtanta lingia d’ieli tranter l’Irac e la Tirchia cun ina lunghezza totala da 981&nbsp;km (da quai 641&nbsp;km sin territori tirc). Durant la Guerra dal Golf e l’embargo ch’è suandà è questa lingia stada ord funcziun tranter il 1990 ed il 1997. Dapi il 2002 maina in conduct da gas natiral cun il num Blue Stream tras la Mar Naira da Noworossijsk a Samsun e vinavant ad Ankara. Quest conduct ha ina capacitad annuala da 14 milliardas meters cubic. La pipeline che maina da [[Baku]] ([[Aserbaidschan]]) sur [[Tiflis]] ([[Georgia]]) a Ceyhan (Tirchia) furnescha petroli da l’Asia Centrala e dal Caucasus sur la Tirchia en l’Europa dal Vest. Quest conduct d’ina lunghezza da 1760&nbsp;km è vegnì terminà il 2005 ed ha ina capacitad da ca. 1 milliun barrel ad onn. Parallel latiers maina da Baku sur Tiflis fin ad Ezurum in conduct da gas natiral d’ina capacitad da 7 milliardas meters cubic gas. == Medias e telecommunicaziun == === Medias === Radio e televisiun èn organisads en la Tirchia sco sistem dual. La gronda part dals emetturs sa chatta en ils mauns d’intgins paucs concerns da medias. Daspera emetta la gruppa statala TRT intgins programs da radio e televisiun. Emetturs da radio e televisiun privats èn admess pir dapi l’onn 1990. Dapi lura ha la TRT pers relativamain svelt la muntada d’antruras; sia quota da participaziun al martgà sa chatta oz cleramain sut quella dals pli impurtants concurrents privats. Da regular ils emetturs da radio e televisiun privats è chaussa da l’autoritad da regulaziun RTÜK, la quala po conceder e retrair licenzas u er relaschar in scumond d’emissiun a temp limità. La pressa na vegn betg (pli) regulada; la gronda part da las medias stampadas è però suttamessa a l’autocontrolla voluntaria dal cussegl da pressa tirc, il qual tracta er recurs en connex cun las medias electronicas. Tematicas spinusas per schurnalists furman rapports davart il militar tirc, ils Curds, l’islam politic sco er il genocid cunter ils Armens. Per avair tractà tals temas èn vegnids mess a ferm ed accusads fin la fin dals onns 1990 numerus schurnalists e serradas redacziuns da gasettas. En vista a l’adesiun a l’[[Uniun europeica]] han ins en il fratemp refurmà la constituziun e la lescha da pressa, uschia che la situaziun areguard l’opiniun da pressa è sa meglierada cleramain ils davos onns. Ma adina puspè capiti ch’il president e ses cabinet expriman smanatschas envers schurnalists (cf. survart areguard l’art. 31 dal cudesch penal) ed anc adina sa chattan numerus schurnalists en praschun. Las gasettas cun la pli gronda ediziun ed influenza èn Sabah, Hürriyet, Milliyet, Türkiye e Posta. Daspera cumparan numerusas gasettas da l’emna e revistas mensilas che s’occupan per ordinari d’in tema specific (p.ex. sport). === Telecommunicaziun === La suletta interpresa da telecommunicaziun che porscha rait fixa è Türk Telekom. L’onn 2005 eran 55&nbsp;% da la Türk Telekom vegnids vendids per 6,55 milliardas dollars ad in consorzi da firmas. Entant ch’il dumber da raits fixas stagnescha, è il dumber d’utilisaders da telefonia mobila creschì fermamain. Il medem vala er per l’internet: Il 2005 disponivan be stgars 9&nbsp;% d’in access a l’internet, il 2008 eran quai 24,5&nbsp;% ed il 2016 73&nbsp;%. La connexiun internaziunala da la communicaziun vegn tranter auter garantida tras trais cabels da faschs da fibras da vaider che mainan tras la [[Mar Mediterrana]] e la [[Mar Naira]]. Tras quels è la Tirchia colliada cun l’[[Italia]], la [[Grezia]], l’[[Israel]], la [[Bulgaria]], la [[Rumenia]], la [[Russia]] ed ils [[Stadis Unids]]. == Cultura == La cultura da la Tirchia odierna è segnada da la cultura nomada dals territoris d’origin dals Tircs en l’[[Asia Centrala]] e [[Sibiria]], da la cultura da l’Imperi osmanic cun sias influenzas bizantinas, persianas, arabas, caucasianas, armenas e curdas, sco er da la ferma orientaziun vers l’Europa dapi la fundaziun da la republica sut [[Kemal Atatürk]]. Il center cultural dal pajais furma la metropola [[Istanbul]]. === Litteratura === [[Datoteca:Pamuk.jpg|thumb|160px|Il titular dal Premi Nobel da litteratura Orhan Pamuk]] Las ragischs da la litteratura tirca tanschan lunsch enavos en il passà. Avant che convertir a l’islam era la litteratura tirca scritta ed orala segnada da la cultura nomada e dal schamanissem. En il temp tempriv sa cumponiva la litteratura d’istorgias, ditgas, chanzuns, poesias e proverbis che vegnivan dads vinavant da bucca a bucca. Las inscripziuns dad Orhon dal 6avel e 7avel tschientaner furman alura las emprimas ovras litteraras scrittas dals Tircs. En l’emprima mesadad dal 10avel tschientaner èn ils Tircs convertids a l’islam. Ensemen cun l’islam è er creschida l’influenza da la lingua araba e persiana sin la litteratura tirca. A partir dal 11avel tschientaner è sa sviluppà tar ils Tircs ch’eran daventads sesents en l’Anatolia il tirc da la Tirchia. L’influenza da l’islam ha dominà tranter il 11avel tschientaner e la mesadad dal 19avel tschientaner. Durant quest temp sa lascha il svilup da la litteratura tirca divider en duas gruppas principalas: per l’ina la litteratura da divan, per l’autra la litteratura populara. Durant la perioda da Tanzimat en il 19avel tschientaner è l’influenza da l’Occident daventada pli gronda. L’emprim han ins translatà litteratura occidentala en lingua tirca ed a partir dals onns 1870 èn cumparids emprims romans scrits en tirc. Ina rolla tut speziala ha giugà da quel temp la gasetta ‹Servet-i fünûn› (‹stgazi da la savida›) cun il poet [[Tevfik Fikret]] ed il romancier [[Halid Ziya Uşaklıgil]]. A medem temp sa fa valair ina litteratura da tempra naziunalistica e patriotica. Dal temp da fundaziun da la republica hai dà grondas midadas en la litteratura tirca. Da gronda purtada èn surtut stads dus eveniments: l’introducziun da la scrittira latina l’onn 1928 e la gronda refurma da la lingua a partir dal 1932. Ils novs scripturs èn sa distanziads da la stilistica e lingua fixa da fin qua. Quai è surtut vegnì propagà dals poets da Garip enturn Orhan Veli. Cun la furma èn er sa midads ils cuntegns da la litteratura tirca. Represchentants temprivs da quest svilup èn [[Fakir Baykurt]], [[Sabahattin Ali]], [[Sait Faik Abasıyanık]] e [[Yaşar Kemal]] che tschentan glieud simpla en il center da lur lavurs. Cun s’orientar dapli a la descripziun da la vita da mintgadi na manca er betg la critica sociala e politica envers il stadi. Quel reagescha cun censura e violenza politica. Auturs sco [[Nâzım Hikmet]], [[Yaşar Kemal]] u [[Aziz Nesin]] han passentà pervi da la persecuziun da lur publicaziuns blers onns en praschuns tircas. Kemal ha perquai numnà las praschuns la «scola da la litteratura tirca». Cun ils migrants da lavur (lavurers esters) è arrivada en ils onns 1960 er la litteratura tirca ed auturs da derivanza tirca en l’Europa dal Vest. Lur ovras èn uss vegnidas translatadas e recepidas dapli en las pli diversas linguas. [[Aras Ören]], [[Yüksel Pazarkaya]] u [[Emine Sevgi Özdamar]] èn s’occupads en differenta moda da la vita en Germania. Entant che la censura ed ils trais putschs militars (1960, 1971 e 1980) han franà il svilup da la litteratura tirca, han scripturs attribuì sur il detur da questa litteratura da migrants a sviluppar ina litteratura tirca fitg multifara ed independenta sco ch’ella sa preschenta ozendi. Impurtants represchentants da la litteratura tirca pli nova furman [[Orhan Pamuk]], il titular dal Premi Nobel da litteratura dal 2006, ed [[Ahmet Hamdi Tanpınar]]. Las pli grondas chasas edituras tircas èn Nesil, Timas, Mustu, Yeni Asya e Sahdamar. Tar var 40&nbsp;% da las novas ediziuns che cumparan en lingua tirca sa tracti da translaziuns or d’autras linguas (englais, tudestg e.a.). Per cumparegliar: en Germania èn be 8&nbsp;% da las novas ediziuns vegnidas translatadas d’autras linguas. === Museums === Il [[Topkapı Sarayı]] ad Istanbul ha furmà durant plirs tschientaners la residenza dals sultans e center administrativ da l’Imperi osmanic. Oz sa chatta là in museum cun collecziuns da porcellana, manuscrits, purtrets, vestgadira, giuvels ed armas dal temp da l’Imperi osmanic sco er diversas reliquias islamicas sco armas da Mohammed e dals emprims califs ed in dals pli vegls exemplars dal coran. Gist visavi sa chatta la [[Hagia Sophia]], a ses temp la baselgia principala da l’Imperi bizantin e center religius da la baselgia ortodoxa. Suenter la conquista osmanica è la Hagia Sophia daventada la moschea principala dals Osmans. Oz è l’edifizi sacral er accessibel a la publicitad sco museum. Sin il terz plaz dals bains culturals ils pli frequentads da la Tirchia sa chatta la metropola antica Ephesos cun ca. 2 milliuns visitaders ad onn. Las ruinas che vegnan perscrutadas dapi il 1895 attiran ils turists surtut cun la fatschada reconstruida da la biblioteca da Celsus e cun las ruinas da duas chasas privatas. Er [[Troja]], in dals pli enconuschents lieus or da la mitologia antica, sa chatta en la Tirchia, numnadamain en la regiun Troas al Hellespont en il nordvest dal pajais. Tar ils pli impurtants museums archeologics en l’Europa tutgan il Museum archeologic ad Istanbul ed il Museum per las civilisaziuns da l’Anatolia ad Ankara. Il Palaz dad Ishak Pascha, ch’è vegnì erigì tranter il 1685 ed il 1784 e ch’è oz en ruina, sa chatta il pli oradim la Tirchia, ca. 6&nbsp;km davent da la citad Doğubeyazıt. Quest cumplex ch’era vegnì construì per l’emir curd da Doğubeyazıt, Çolak Abdi Pascha, e ses figl İshak Pascha II unescha elements architectonics armens, georgians, persians, seldschucs ed osmanics. Cun il tempel dad Artemis (Artemision) ad Ephesos ed il Mausoleum a Halikarnassos a Bodrum sa chattan gist dus dals set miraculs dal mund antics en l’Anatolia. === Art figurativ === [[Datoteca:Aksaray Kilim.jpg|thumb|320px|Tarpun da l’Anatolia Centrala (18avel tschientaner)]] Istoricamain èn artists tircs surtut sa focusads sin l’‹artisanadi decorativ›, vul dir sin ornar a moda artistica objects e plattinas, sviluppar musters da tarpuns cumplexs e crear scrittiras artisticas (calligrafia). Quai surtut pervi dal scumond da maletgs en l’islam che vul ch’ins desistia da visualisar essers vivents. En la pratica n’è quest princip però betg adina vegnì suandà a moda fitg severa, sco che mussa per exempel la pictura da miniaturas osmanica. En il decurs dal 18avel tschientaner è quella vegnida remplazzada tras in stil europeic, il qual han intermedià artists europeics ch’ins aveva envidà a purtretar ils sultans. In dals pli enconuschents artists tircs contemporans è [[Bedri Baykam]]. A la sculptura ha il scumond da maletgs islamic medemamain mess en l’Imperi osmanic cunfins religius. Quai è sa midà en il 20avel tschientaner en rom da la politica da cultura republicana; da quella èn surtut resortids monuments naziunals. In enconuschent represchentant modern da la cultura è [[Ilham Koman]]. === Film === Sco emprima registraziun da film tirca valan ils maletgs che Fuat Uzkınay ha fatg il 1914 da la siglientada dal monument da victoria dad Ayastefanos che las truppas russas avevan erigì a Bakırköy sper Istanbul. La producziun per il kino da massa è segnada da cumedias e da films dad action. Ina fasa spezialmain productiva han furmà en quest reguard ils films dals onns 1960 e 1970, cun fin a 300 producziuns per onn. Status da cult han per exempel cuntanschì las cumedias da [[Kemal Sunal]] en sia rolla da parada sco perdent simpatic or da la classa sociala inferiura ch’ha, malgrà tuttas adversitads, il cor al dretg lieu. [[Cüneyt Arkin]] è in auter represchentant da quest’èra, enconuschent surtut tras films d’action. Da tematicas pli seriusas s’occupa il reschissur, autur ed actur [[Yılmaz Güney]]. Cun ses film ‹Yol› (‹Yol – Der Weg›) ha el gudagnà il 1982 la Palma d’aur al Festival da film a Cannes. Sco communist persvadì tractan ses films da povradad, da la posiziun dals Curds e da la pussanza statala. Entaifer la producziun da film actuala è surtut enconuschent il reschissur e producent [[Nuri Bilge Ceylan]] ch’ha medemamain gia gudagnà divers premis a Cannes, tranter auter per ‹Uzak› (‹Uzak – Weit›), ‹Bir Zamanlar Anadolu’da› (‹Once Upon a Time in Anatolia›), ‹Üç maymun› (‹Drei Affen›) e ‹Kış Uykusu› (‹Winterschlaf›). Grondas summas da producziun èn vegnidas impundidas ils ultims onns per films d’action politics sco ‹Kurtlar Vadisi – Irak› (‹Tal der Wölfe – Irak›) u per ‹Fetih 1453› che tracta la conquista da Constantinopel l’onn 1453. En omadus cas sa tracti da producziuns contestadas pervi da lur messadi politic tendenzius. Fitg popularas èn serias tircas, e quai betg mo en l’agen pajais, mabain sin l’entir Balcan ed en l’entir mund islam. Sco bain d’export cultural èn quellas integradas fix en chanals da l’exteriur cun fitg autas quotas d’aspectaturs. Rollas da dunnas emancipadas ed ina chapientscha memia pauc ortodoxa da l’istorgia da l’islam mainan però savens a protestas u a regulaziuns en divers pajais d’import. === Musica === Cuntrari a l’opiniun derasada n’è la musica osmanica, auter che la litteratura, strusch stada influenzada d’elements arabs. Suenter la fundaziun da la republica ha la regenza augmentà la promoziun da la musica tirca. Dapi l’onn 1924 han ins cumenzà a rimnar ed archivar la musica populara or da l’Anatolia. L’onn 1953 cumpigliava quest archiv 10&nbsp;000 chanzuns popularas. Igl exista in ensemble statal per musica classica tirca. Dapi ils onns 1990 domineschan stils da musica moderns sper direcziuns classicas sco Türk Halk Müziği e Türk Sanat Müziği. La gronda part da la musica populara tirca sa basa sin il saz, ina sort lauta a culiez lung. Zurna e davul èn instruments preschents surtut en regiuns ruralas che vegnan savens sunads a chaschun da nozzas u d’autras festivitads. Ultra da quai èn derasadas la flauta da pasturs kaval e la ney. Er la varianta electrica dal saz e darbuka, savens accumpagnads da keyboards electrics, èn instruments populars. Numerus cumponist europeics èn stads fascinads en il 18avel tschientaner da la musica tirca, surtut da la rolla dominanta dals instruments da sturs e dals instruments da batter en las chapellas militaras. [[Joseph Haydn]] ha integrà en sia sinfonia militara ed en intginas da sias operas instruments tircs. Il medem ha fatg [[Ludwig van Beethoven]] en sia 9avla sinfonia. [[Wolfgang Amadeus Mozart|Mozart]] ha scrit ses Rondo alla turca en sia sonata da clavazin nr. 11 A-dur KV 331 ed er fatg diever da motivs tircs en intginas da sias operas. Cumbain che quest’influenza tirca è be stada en moda durant in tschert temp, ha ella gì per consequenza ch’ins ha integrà en l’orchester sinfonic tschinellas, schumber grond e scalins. === Cuschina === [[Datoteca:Dönerci,_1855.jpg|thumb|200px|Vendider da döner l’onn 1855]] La cuschina tirca contemporana furma il resultat da la maschaida tranter la tradiziun da cuschinar nomada oriunda da las stirpas tircas cun la cuschina dal [[Proxim Orient]]; ultra da quai èn sa fatgas valair influenzas da la regiun da la [[Mar Mediterrana]]. Or da questa multifariadad è sa sviluppada en il decurs dals tschientaners, surtut sut l’influenza da la cultura e moda da viver osmanica, la cuschina tirca caracteristica. La cuschina tirca ha medemamain influenzà la cuschina greca e la cuschina dal Balcan – tranter auter er etimologicamain. Uschia deriva per exempel zaziki dal tirc cacık, e ćevapčići da kebapcik (diminutiv da kebap). Er jogurt deriva dal pled tirc yoğurt. Döner kebab (verbalmain ‹charn dal gril che sa volva›) vegn fatg da charn-bov, charn-vadè u charn-giaglinom. En la Tirchia, ma er en auters pajais vegn il döner er servì sin il plat. === Dis da festa === Ils dis da festa religius s’orienteschan tenor il chalender lunar islamic; perquai han quels lieu mintg’onn ca. 11 dis pli baud e n’han entaifer il chalender gregorian nagina data fixa. Tras quai poi schizunt esser da temp en temp ch’ina da las festas ha lieu duas giadas durant in onn chalender: l’emprima giada l’entschatta da schaner, ina segunda giada la fin da december. Il di da ruaus emnil furma la dumengia e betg – sco che quai è il cas en la gronda part dals stadis segnads da l’islam – il venderdi. Daspera vegnan festivads: * l’emprim da schaner (sco emprim di da l’onn) * ils 23 d’avrigl (festa da la suveranitad naziunala e da l’uffant; regorda a l’avertura da l’Assamblea naziunala sco fundament da la suveranitad da la republica) * il prim da matg (di da la lavur e da la solidaritad) * ils 19 da matg (di da la giuventetgna e dal sport, commemoraziun da l’arrivada dad Atatürk a Samsun e dal cumenzament da la guerra da liberaziun) * ils 15 da fanadur (di da la democrazia e da l’unitad naziunala; regorda a las unfrendas dal putsch dal 2016) * ils 30 d’avust (festa da la victoria; regorda a la victoria decisiva da Başkomutanlık Meydan Savaşı cunter ils Grecs en la guerra da liberaziun tirca) * ils 29 d’october (festa da la republica; di da festa naziunala che regorda a la proclamaziun da la republica tras Atatürk l’onn 1923). == Sport == Il sport il pli popular en la Tirchia è il ballape. Ils pli impurtants clubs da ballape derivan dad Istanbul (Galatasaray Istanbul, Beşiktaş Istanbul e Fenerbahçe Istanbul). Trabzonspor e Bursaspor èn stads ils sulets clubs d’ordaifer Istanbul, als quals igl è reussì da daventar campiun tirc. La squadra da ballape naziunala ha pudì sa qualifitgar per il campiunadi mundial dal 1954 e dal 2002 sco er diversas giadas per il campiunadi europeic. Sco meglier resultat ha la Tirchia cuntanschì il 2008 il mez final dal campiunadi europeic. Sper il ballape vegn er il ballabasket giugà en la Tirchia sin in aut nivel. Tscherts giugaders tircs giogan en la NBA americana. Il 2010 ha gì lieu il campiunadi mundial da ballabasket en la Tirchia. Davos ils Stadis Unids è la squadra dal pajais ospitant daventada segunda. Ulteriurs sports populars èn il boxar, cun divers enconuschents profis, e la furmla 1 (Grond Premi da la Tirchia en l’Otodromo dad Istanbul). Tar ils sports naziunals tradiziunals tutga il sport a chaval; il sport cirit serviva a furmar ils nomads a chaval ed è surtut sa mantegnì en l’ost dal pajais. Lutgar cun ieli (yağlı güreş) vegn pratitgà en la Tirchia dapi bundant 650 onns; duas giadas ad onn han lieu cumbats als quals sa participeschan lutgaders da tut las parts dal pajais.<ref>[http://www.turkishoilwrestling.net/ ''Turkish Oil Wrestling''].</ref> Dapi l’onn 2000 ha Istanbul candidà repetidamain sco lieu d’occurrenza dals gieus olimpics da stad, fin uss adumbatten. En connex cun questa candidatura han ins erigì per dapli che 100 milliuns euros il stadion olimpic Atatürk. Il center dals gieus e la gronda part dals lieus da sport sa chattan da la vart europeica da la citad. == Patrimoni natiral e cultural mundial == Sin la glista dal Patrimoni mundial da l’UNESCO figureschan ils suandants lieus situads en Tirchia: [[Datoteca:Istanbul asv2020-02 img23 Topkapı Palace.jpg|thumb|210px|Palaz da Topkapı]] [[Datoteca:Ephesus Celsus Library Façade.jpg|thumb|210px|Ephesos]] * Ils lieus istorics dad Istanbul (citad veglia, diversas baselgias e moscheas, palaz da Topkapı, Mir teodosian). * la moschea Selimiye ad Edirne * la plazza d’exchavaziun archeologica da Troja * il parc naziunal Göreme ed ils monuments da grippa en la Cappadochia * la citad antica Hierapolis cun las terrassas da tuf chaltschinus da Pamukkale * las ruinas da Hattuša e Yazılıkaya * il lieu d’exchavaziun monumental sin il Nemrut Dağı * la citad veglia da Safranbolu * las ruinas da Xanthos cun il sanctuari Letoon * la gronda moschea e l’ospital da Divriği * Il lieu da chat neolitic da Çatalhöyük * Bursa e Cumalıkızık * la citad antica Pergamon * la citad antica Ephesos * las fortificaziuns da Diyarbakır ed ils ierts da Hevsel * l’anteriura chapitala armena Ani * la citad antica Aphrodisias == Annotaziuns == <references/> == Litteratura == * Merian: ''Türkei.'' Hoffmann und Campe, Hamburg 1985, ISBN 3-455-28505-8. * Udo Steinbach: ''Die Türkei im 20.&nbsp;Jahrhundert. Schwieriger Partner Europas.'' Gustav Lübbe, Bergisch Gladbach 1996, ISBN 3-7857-0828-9. * Ciğdem Akkaya, Yasemin Özbek, Faruk Şen: ''Länderbericht Türkei.'' Wissenschaftliche Buchgesellschaft, Darmstadt 1998. * Brigitte Moser-Weithmann, Michael Weithmann: ''Die Türkei. Nation zwischen Europa und dem Nahen Osten''. Pustet, Regensburg 2002, ISBN 3-7917-1788-X. * Gazi Çağlar: ''Die Türkei zwischen Orient und Okzident. Eine politische Analyse ihrer Geschichte und Gegenwart.'' Unrast, Münster 2004, ISBN 3-89771-016-1. * Christian Rumpf, Udo Steinbach: ''Das politische System der Türkei.'' En: Wolfgang Ismayr (ed.): ''Die politischen Systeme Osteuropas.'' 2. ed., UTB, Opladen 2004, ISBN 3-8252-8186-8, p. 847–886. * Stefan Stautner: ''Türkei. Europa oder Orient? Repräsentation der Türkei zwischen Europa und Orient.'' Rhombos, Berlin 2004, ISBN 3-937231-33-1. * Günter Seufert, Christopher Kubaseck: ''Die Türkei. Politik, Geschichte, Kultur'', (''Beck’sche Reihe'', 1603), Beck, Minca 2004, ISBN 3-406-51110-4. (2. ed., 2006) * Feroz Ahmad: ''Geschichte der Türkei''. Magnus, Essen 2005, ISBN 3-88400-433-6. * Türkische Nachrichtenagentur: ''Türkei Almanach 2006.'' Ankara 2006, ISBN 975-19-3898-8. * Udo Steinbach: ''Geschichte der Türkei.'' C.H. Beck, Minca 2007, 4. ed. curregida ed amplifitgada, ISBN 3-406-44743-0. * Cem Özdemir: ''Die Türkei. Politik, Religion, Kultur.'' Cun fotografias da Sedat Mehder, Beltz & Gelberg, Weinheim 2008, ISBN 978-3-407-75343-4. * Brigitte Moser-Weithmann, Michael Weithmann: ''Landeskunde Türkei. Geschichte, Gesellschaft und Kultur''. Buske, Hamburg 2008, ISBN 978-3-87548-491-5. * Christian Rumpf: ''Recht und Wirtschaft der Türkei.'' 2. ed., Global Local, Stuttgart 2009, ISBN 978-3-9811781-2-8. * Klaus Kreiser, Christoph K. Neumann: ''Kleine Geschichte der Türkei'' (''Reclams Universal-Bibliothek'', nr. 18669). 2. ed. curregida ed amplifitgada, Reclam, Stuttgart 2009, ISBN 978-3-15-018669-5. * Udo Steinbach (ed.): ''Länderbericht Türkei.'' Bundeszentrale für politische Bildung, Bonn 2012, ISBN 978-3-8389-0282-1. * Michael Zick: ''Türkei – Wiege der Zivilisation.'' 2. ed. actualisada, Konrad Theiss, Stuttgart 2013, ISBN 978-3-8062-2706-2. * Ilker Ataç, Michael Fanizadeh, Volkan Ağar, Wiener Institut für internationalen Dialog und Zusammenarbeit (VIDC) (ed.): ''Nach dem Putsch. 16 Anmerkungen zur ‹neuen› Türkei''. Mandelbaum Verlag, Vienna 2018, ISBN 978-3-85476-576-9. == Colliaziuns == {{Commonscat|Türkiye|Tirchia}} * Statistisches Bundesamt: [https://web.archive.org/web/20161115171728/https://www.destatis.de/DE/ZahlenFakten/LaenderRegionen/Internationales/Land/Europa/Tuerkei.html ''Länderprofil Türkei''] * [http://www.tuerkei-recht.de/ Portal online davart il dretg e l’economia en Tirchia] [[Categoria:Tirchia]] [[Categoria:Stadis da l'Europa]] [[Categoria:Artitgels recumandads (Stadis da l'Europa)‎]] [[Categoria:Artitgels recumandads (Asia)‎]] {{Stadis da l'Europa}} a8cugwar0o3l5z4vihd6ahndcx0zkhu 0 11073 163392 160567 2022-08-22T16:28:51Z InternetArchiveBot 16747 Rescuing 12 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki [[Datoteca:Fukushima I by Digital Globe B.jpg|miniatura|400px|Maletg da satellit dals reacturs 1 enfin 4 (da dretga a sanestra) ils 16 da mars 2011 suenter pliras explosiuns ed incendis]] Sut il num '''Catastrofa nucleara da Fukushima''' vegn subsummada ina retscha d’accidents catastrofals e da disturbis gravants succedids il mars 2011 en l’ovra atomara giapunaisa [[Fukushima Daiichi]]. I sa tracta da la segund gronda catastrofa atomara insumma (suenter la [[Catastrofa nucleara da Tschernobyl]] dal 1986). La seria d’accidents ha cumenzà ils 11 da mars 2011 a las 14:47 uras (temp local) en consequenza dal [[Terratrembel da Tōhoku dal 2011|Terratrembel da Tōhoku]]. Ella ha tangà quatter da sis [[reactur nuclear|reacturs nuclears]] e chaschunà fusiuns en ils reacturs 1, 2 e 3. Tras quai èn vegnidas libras grondas quantitads da [[material radioactiv]] (radund 10 enfin 20 procent da las emissiuns chaschunadas tras la catastrofa da Tschernobyl). Sin basa da l’auta [[radioactivitad]] da las materias ch’èn sortidas ha l’autoritad da surveglianza atomara dal [[Giapun]] classifitgà ils eveniments sco ‹accident catastrofal›. Quai è il grad maximal sin la [[Scala internaziunala per eveniments nuclears]].<ref name="NISA-INES">[https://web.archive.org/web/20120507040510/http://www.nisa.meti.go.jp/english/files/en20110412-4.pdf ''INES (the International Nuclear and Radiological Event Scale) Rating on the Events in Fukushima Dai-ichi Nuclear Power Station by the Tohoku District – off the Pacific Ocean Earthquake''] (englais, pdf). NISA/METI, 12 d’avrigl 2011.</ref> La radioactivitad ha contaminà l’aria, la terra, l’aua e las mangiativas a la riva ed en la mar e sfurzà radund 100&nbsp;000 enfin 150&nbsp;000 persunas da bandunar la regiun per in tschert temp u a lunga vista. Las reportaschas davart la catastrofa han manà en tut il mund a discussiuns animadas davart l’avegnir da l’energia atomara. En blers pajais è l’opiniun generala sa midada en ina tenuta sceptica fin negativa. Plirs stadis – tranter auter la [[Svizra]] – han schizunt decidì da sa retrair dal tuttafatg da l’energia atomara. == Situaziun da partenza en l’ovra atomara da Fukushima Daiichi == [[Datoteca:Mark I Containment.svg|miniatura|250px|Illustraziun schematica d’in reactur cun recipient da segirtad Mark I]] L’ovra atomara da Fukushima Daiichi è situada en la prefectura [[Fukushima]] e giascha radund 250 km en il nordost da [[Tokyo]]. Per pudair sfradentar ils [[elements combustibels]] cun aua da la mar, è l’ovra vegnida construida directamain al [[Pacific]]. Ils sis reacturs èn vegnids mess en funcziun successivamain a partir dal 1971. L’ovra atomara era bain ina da las pli veglias en il Giapun, ma a medem temp ina da las pli grondas e productivas (prestaziun maximala d’enfin 4,5&nbsp;gigawatt). Curt avant la catastrofa aveva l’autoritad da surveglianza atomara dal Giapun concedì ina prolungaziun dal temp da manaschi dal reactur 1, schebain che quel dueva oriundamain vegnir serrà il 2011.<ref name="verlaengerung">Mari Yamaguchi, Jeff Donn: [https://web.archive.org/web/20110317234445/http://www.forbes.com/feeds/ap/2011/03/12/general-as-japan-quake-power-plant_8352691.html ''Japan quake causes emergencies at 5 nuke reactors''] (englais). En: ''Forbes Magazine''. Associated Press, 11 da mars 2011.</ref> L’ovra atomara da Fukushima Daiichi consista da sis edifizis centrals che cuntegnan mintgamai in [[reactur d’aua buglienta]]. Mintg’edifizi cumpiglia plinavant in [[batschigl da sfradentar]] e da conservar elements combustibels duvrads u novs. Sin il territori da l’ovra atomara sa chattan in ulteriur batschigl da sfradentar central ed in deposit per conservar elements combustibels al sitg. Ils sis reacturs èn mintgamai colliads cun in ulteriur bajetg che cuntegna las [[turbina|turbinas]] ed ils [[generatur|generaturs]] per la [[producziun d’electricitad]] sco er ils conducts per l’afflussiun e deflussiun da l’aua da sfradentar na da la mar. Ils reacturs ed ils batschigls da sfradentar ston vegnir provedids permanentamain cun aua fraida, schizunt sche l’ovra atomara è messa ord funcziun. En elements duvrads u ‹brischads› cuntinuescha numnadamain la decumposiziun dals [[nuschegl atomic|nuschegls atomics]] ch’èn sa furmads tar la [[fissiun nucleara]]. Quest process producescha chalira che destruiss ils elements combustibels sche quels na vegnissan betg sfradentads suffizientamain. Mintga reactur è perquai munì da divers sistems da sfradentar che pon cumplettar u remplazzar in l’auter tenor basegn. Gia avant ils accidents hai dà indizis ch’il tip da reactur en funcziun a Fukushima saja collià cun ristgs e ch’i dettia sbagls da construcziun vi da l’ovra atomara. Plinavant era vegnì avertì repetidamain da donns pussaivels en cas d’in [[terratrembel]] u [[tsunami]] e crititgà il mantegniment nunsuffizient dals stabiliments. La Tepco (''Tokyo Electric Power Company'') sco possessura dal manaschi e l’autoritad da surveglianza atomara dal Giapun han per gronda part ignorà quests avis. Il mument dal terratrembel eran ils reacturs 1, 2 e 3 en funcziun.<ref name="tepco-11031222e">[https://web.archive.org/web/20110319173343/http://www.tepco.co.jp/en/press/corp-com/release/11031222-e.html ''Impact to TEPCO’s Facilities due to Miyagiken-Oki Earthquake (as of 3PM)''] (englais). Tepco, 12 da mars 2011.</ref> Il reactur 4 era ord funcziun pervia d’ina revisiun pli gronda. Tut ils elements combustibels da quest reactur sa chattavan en il batschigl da sfradentar. Tar ils reacturs 5 e 6 sa chattava la revisiun en la fasa finala, perquai eran els gia vegnids munids cun novs elements combustibels. Mintga element combustibel consistiva da 72-74 [[bastun nuclear|bastuns nuclears]] e cuntegneva 170 enfin 173 kg material dad arder nuclear. La summa totala dal iod-131 radioactiv cuntegnì en tut ils bastuns nuclears ha la Tepco inditgà cun 81 · 10¹⁸ becquerel resp. 81 milliuns terabecquerel. En il stabiliment per dismetter il rument da l’ovra atomara sa chattavan en pli radund 10&nbsp;000 tonnas aua contaminada. == La seria d’accidents dals 11 als 16 da mars 2011 en survista == [[Datoteca:Fukushima I NPP 1975 medium crop rotated labeled.jpg|miniatura|180px|Fotografia ord l’aria che mussa l’ovra atomara da Fukushima Daiichi l’onn 1975. Il reactur 6 sa chatta anc en construcziun]] Ils 11 da mars 2011 a las 14:46:23 uras (temp local) ha cumenzà avant la costa da l’ost dal Giapun il [[Terratrembel da Tōhoku dal 2011|Terratrembel da Tōhoku]]. Ses epicenter sa chattava radund 163 kilometers en il nordost da l’ovra atomara da Fukushima. Las [[unda seismica|undas seismicas]] han cuntanschì l’ovra atomara suenter 23 secundas. Ils [[seismometer|seismometers]] han registrà il terratrembel ed instradà l’interrupziun d’urgenza dals reacturs en funcziun.<ref name="alarm1">[https://web.archive.org/web/20110524032359/http://www.tepco.co.jp/nu/fukushima-np/plant-data/f1_3_Keihou1.pdf ''警報発生記録等データ １号機 (Alarm e registraziun da datas en bloc 1)''] (giapunais). Tepco, 16 da matg 2011.</ref> A medem temp è il provediment d’electricitad extern vegnì interrut pervia da donns da terratrembel. Sinaquai han dudesch generaturs d’urgenza cumenzà a producir forza electrica. Il terratrembel ha durà duas minutas e cuntanschì ina fermezza da 9,0 [[magnituda|magnitudas]]. Anc mai n’avev’ins mesirà en il Giapun in terratrembel da tala forza. Singuls reacturs èn vegnids squassads 15 enfin 26 procent sur il maximum calculà antruras dals inschigners da construcziun. Tuttina han tut ils sis reacturs midà senza disturbis sin il sfradament d’urgenza. Ma il terratrembel dueva be furmar il stausch inizial d’in’entira seria da catastrofas. A partir da las 15:35 uras ha in tsunami cun undas da 13 enfin 15 &nbsp;meters cuntanschì l’ovra atomara. Ils reacturs&nbsp;1 enfin 4 che giaschan 10&nbsp;meters sur la mar èn vegnids inundads enfin 5&nbsp; meters; ils reacturs &nbsp;5 e 6 percunter eran vegnids erigids trais meters pli ad aut, uschia ch’ils donns èn stads pli pitschens. Il tsunami ha gì duas consequenzas fatalas: Per l’ina èn las pumpas d’aua da la mar vegnidas destruidas, uschia che l’ovra atomara na pudeva betg pli vegnir sfradentada cun quest sistem. Per l’autra è entrada aua en differents edifizis ed ha inundà tschintg da dudesch indrizs da current d’urgenza e la gronda part dals [[distributurs da current electric|distributurs da current electric]]. Per dar dumogn a la situaziun d’urgenza èn vegnids mobilisads 400 collavuraturs da la Tepco. A medem temp han interpresas secundaras retratg lur equipas quasi dal tuttafatg. In plan d’urgenza per accidents simultans en dapli ch’in reactur n’existiva betg. En pli èn las lavurs d’urgenza vegnidas impedidas tras rument bloccant, donns vi dals edifizis e vi da l’infrastructura d’apport. La gronda part dals meds da communicaziun eran ord funcziun. Mintga mument era da far quint cun ulteriurs terratrembels e tsunamis. Damai ch’il provediment cun forza electrica era interrut (uschenumnà ''station blackout'') n’era betg pli garantì in sfradament suffizient per manar davent la chalur che resulta da la dischintegraziun nucleara. Cun las battarias da current d’urgenza avant maun pudevan ils sfradaments d’urgenza be vegnir tegnids en funcziun durant in temp limità. Ulteriurs generaturs che duevan vegnir transportads natiers d’ordaifer èn vegnids retegnids tras colonnas e vias interruttas. Al lieu han bischlas da contact inundadas e cabels memia curts retardà las lavurs, uschia ch’era questas stentas n’han betg pudì interrumper la seria d’accidents. [[Datoteca:Reaktor.svg|miniatura|Tagl traversal tras in reactur dal tip Mark I. T.a. recipient da segirtad (oransch) cun la chombra da pressiun (11) e las chombras da condensaziun per reducir la pressiun (24), en pli il batschigl da sfradentar (5). Il recipient da pressiun (8, mellen) cuntegna il nuschegl dal reactur (1) cun ils elements combustibels (cotschen)]] Sco previs ha l’interrupziun rapida dals reacturs er interrut las circulaziuns da vapur e d’aua che furman uschiglio l’element central per sbassar la temperatura a l’intern. La chalur che resulta dal process da decumposiziun è sinaquai vegnida manada en sistems da reducziun da pressiun cumpensatorics. Ma suenter in’ura èn er ils indrizs da current d’urgenza crudads ora. Cun pumpas a vapur e pumpas a motor da diesel han ins pudì mitigiar be in curt mument la situaziun d’urgenza. Facticamain na vegnivan ils reacturs betg pli munids cun nov’aua da sfradentar. Tras la svapurisaziun cuntinuanta n’era la part superiura dals elements combustibels betg pli circumdada cun aua, quai ch’ha augmentà supplementarmain la temperatura a l’intern dals reacturs. Pervia da la surstgaudada eran ils indrizs da mesiraziun per part vegnids [[decalibrar|decalibrads]], uschia ch’ils inschigners han interpretà faussamain la pressiun e l’autezza da l’aua en ils reacturs.<ref name="jaif_79">[https://web.archive.org/web/20120618085658/http://www.jaif.or.jp/english/news_images/pdf/ENGNEWS01_1305194726P.pdf ''Earthquake Report – JAIF, No.&nbsp;79''] (englais, pdf). JAIF/NHK, 12 da matg 2011.</ref> La part exteriura dals bastuns nuclears consista d’ina lega da [[circonium]]. A partir da ca. 800&nbsp;°C reagescha quest metal cun la vapur d’aua ch’al circumdescha. Tras l’[[oxidaziun]] vegn libra ulteriura chalur ch’accelerescha be anc il process da destabilisaziun. Tar temperaturas sur 900&nbsp;°C schloppan las bavrolas dals bastuns. Tras quai sortan gas radioactivs e particlas da materia nucleara. Sche la temperatura crescha vinavant (sur 1750&nbsp;°C), cumenzan parts dals bastuns a luar. En il fund dal [[recipient da pressiun]] sa rimna alura ina massa extremamain radioactiva (l’uschenumnà [[corium]]) che po tut tenor sortir en l’ambient. Tar temperaturas sur 2850&nbsp;°C lieua er l’[[uranoxid]] cuntegnì en ils bastuns nuclears e furma ulteriur corium. En betg main che trais reacturs da l’ovra atomara da Fukushima èn ils elements combustibels stads talmain ditg senz’aua da sfradentar che la gronda part dal [[nuschegl dal reactur]] è luada. Suenter che la pressiun a l’intern dal recipient da pressiun aveva surpassà l’autezza tolerabla, han ventils da segirtad manà ina part da la maschaida da vapur, d’idrogen e da radionucleids en il [[recipient da segirtad]] ch’al circumdescha. Senza quests recipients da segirtad fiss la situaziun da Fukushima tgunschamain ida a finir sco en l’ovra atomara da Tschernobyl (che na disponiva da nagin mantè da protecziun enturn il recipient da pressiun). Ma er en ils recipients da segirtad è la pressiun creschida cuntinuadamain. Perquai han ils responsabels stuì relaschar ina part dal gas radioactiv en l’ambient (uschenumnà ''venting''). Per sfradentar ils nuschegls dals reacturs e per impedir ina reacziun a chadaina nuncontrollada han ins manà aua che cuntegneva [[acid da bor]] en ils recipients da pressiun.<ref name="JAIF_2011-03-18T16:00">[https://web.archive.org/web/20120321114310/http://www.jaif.or.jp/english/news_images/pdf/ENGNEWS01_1300433768P.pdf ''JAIF Reactor Status and Major Events Update 12 – NPPs in Fukushima as of 16:00 March 18''] (englais, pdf). ''Japan Atomic Industrial Forum'', 18 da mars 2011.</ref> Bor è in element chemic natiral ch’absorbescha a moda fitg effizienta [[neutron|neutrons]] che resultan d’ina [[fissiun nucleara]]. Damai che las reservas dal Giapun na tanschevan betg, ha la [[Corea dal Sid]] furnì ulteriuras 52 tonnas e la [[Frantscha]] 95 tonnas bor. Questa procedura da sfradament d’urgenza ha dentant il grond dischavantatg ch’era substanzas radioactivas sortan en l’ambient ensemen cun la vapur. En pli eran las reservas d’aua dultscha prest duvradas, uschia ch’ins ha stuì cuntinuar la procedura cun aua da mar che donnegescha ils reacturs. Uschespert che quantitads pli grondas d’[[idrogen]] eran sa rimnadas en ils edifizis, hai dà explosiuns ch’han destruì parts da las construcziuns e da la tecnica. Tranter ils 12 e 15 da mars è quai succedì pliras giadas en ils blocs 1, 2, 3 e 4. Rument fitg radioactiv è vegnì fiers sin l’entir terren da l’ovra atomara ed ha franà las lavurs da salvament. En bloc 2 è il recipient da segirtad dal reactur vegnì donnegià, uschia ch’aua extremamain contaminada è sortida en l’ambient. Bloc 4 è stà pertutgà da plirs incendis. Dals 13 als 15 da mars han ins mesirà repetidamain radiaziun da neutrons, quai che laschava supponer ina fissiun nucleara nuncontrollada. Ils 14 da mars ha la Tepco tratg en consideraziun da dar si l’ovra atomara e da retrair tut ils collavuraturs or da la zona d’auta radiaziun. Il primminister n’ha dentant betg dà il consentiment latiers. Suenter in’evacuaziun parziala ils 15 da mars sa chattavan anc 50 collavuraturs da la Tepco e 130 ulteriurs lavurers e gidanters d’autras firmas, da pumpiers e dal militar en la zona critica. Per part èn quests collavuraturs sco er ulteriurs pumpiers ch’èn vegnids vitiers ils proxims dis vegnids sfurzads da prestar questas lavurs. == Mesiras da stabilisaziun == [[Datoteca:Fukushima I accidents containment pressures.svg|miniatura|Pressiun en ils recipients da segirtad e temp dal ''venting'']] [[Datoteca:Fukushima I Unit 5 vent pipe.jpg|miniatura|Conduct da sventilaziun, bloc&nbsp;5 (1999)]] [[Datoteca:BoronFukushimaALT.jpg|miniatura|Furniziun da bor tras l’''US Air Force'' ils 19&nbsp;da mars 2011]] A partir dals 17 da mars han ils pumpiers empruvà da regular la temperatura en ils batschigls da sfradentar cun agid da chanuns d’aua. Er las pumpas provisoricas per sfradentar ils reacturs èn vegnidas remplazzadas successivamain tras indrizs pli effizients. Partind d’in conduct d’auta tensiun vischinant han ins stabilì novas lingias d’electricitad per puspè pudair metter en funcziun ils sistems electrics che n’eran betg vegnids destruids tras il tsunami. Ils reacturs 5 e 6 han ins pudì stabilisar enfin ils 20 da mars; enfin ils 22 da mars eran er ils ulteriurs reacturs puspè munids cun electricitad. Ma ils reacturs 1 enfin 4 n’avev’ins anc adina betg dal tut sut controlla. Adina puspè hai dà activitads nuncontrolladas en il nuschegl, augments da la pressiun en ils recipients ed erupziuns da vapur u fim. Tranteren èsi schizunt stà necessari d’evacuar l’ovra atomara. A partir dals 25 da mars èn ils reacturs ed ils batschigls da sfradentar puspè vegnids provedids cun aua dultscha per evitar donns tras il sal cuntegnì en l’aua da mar. En il reactur 1 eran gia s’accumuladas 26&nbsp;tonnas sal da la mar, en ils reacturs 2 e 3 mintgamai 45&nbsp;tonnas. Tenor calculaziuns da l’''Institut de Radioprotection et de Sûreté Nucléaire'' muntava la prestaziun dals elements combustibels en il reactur&nbsp;1 anc adina 2,5&nbsp;megawatt, ed en ils reacturs 2 e 3 4,2&nbsp;megawatt.<ref name="wna-inf129">[https://web.archive.org/web/20110407010323/http://www.world-nuclear.org/info/fukushima_accident_inf129.html ''Fukushima Accident 2011''] (englais, pdf). ''[[World Nuclear Association]]'', 4 d’avrigl 2011.</ref> Per illustrar: la chalur producida tras questa prestaziun termica svapurisescha 95 respectivamain 160 tonnas aua a di e dovra in sfradament cuntinuant da radund 200 tonnas aua a di per mintga reactur. E damai ch’ils bastuns nuclears eran donnegiads, vegniva tut quest’aua contaminada cun radioactivitad. Parts da quest’aua svapurisava ed era vesaivla sur ils blocs en furma da tschajera. L’aua restanta – enfin ils 4 d’avrigl 2011 radund 60&nbsp;000 tonnas – sa rimnava en il funs da l’ovra atomara u culava enavos en la mar. En il decurs dal matg han ins pudì sclerir cun agid da [[roboter|roboters]] la situaziun a l’intern dals reacturs. Suenter avair decontaminà l’aria a l’intern dals edifizis han er lavurers en vestgids da protecziun pudì reprender las lavurs. Igl è sa mussà ch’ils bastuns nuclears en ils reacturs 1 enfin 3 eran per gronda part luads e che la luadira aveva donnegià ils recipients da pressiun e per part schizunt ils recipients da segirtad. Tras las parts betg [[ermetic|ermeticas]] sortiva l’aua da sfradentar nuncontrolladamain en l’ambient. L’idea oriunda da vulair stabilisar la temperatura en ils reacturs cun puspè serrar la circulaziun da l’aua na sa laschava perquai betg realisar a curta vista. Sco schliaziun permanenta areguard la problematica da l’aua persa è vegnì mess en funcziun il zercladur in [[implant da decontaminaziun]]. Grazia a quel èsi pussaivel da sbassar la radioactivitad da l’aua sin in 100&nbsp;000avel. La glitta radioactiva che resulta resta per il mument sin l’areal da l’ovra atomara e sto silsuenter vegnir transportada en in deposit final. Dapi l’october 2011 giascha la temperatura en tut ils reacturs sut 100&nbsp;°C. Quest stadi resta stabil, sch’il provediment cun aua da sfradentar na vegn betg interrut pli ditg che 18 uras. Ils 16 da december 2011 ha il primminister dal Giapun declerà che l’ovra atomara saja messa ord funcziun a moda stabila (''cold shutdown'').<ref>[https://www.webcitation.org/63yWTVllA?url=http://mdn.mainichi.jp/mdnnews/national/news/20111216p2g00m0dm160000c.html ''Japan gov’t declares cold shutdown of crippled Fukushima plant''] (englais). ''Mainichi Daily News'', 16 da december 2011.</ref> Il risico d’in disturbi en ils sistems da sfradament provisorics resta dentant a lunga vista radund diesch giadas pli aut ch’en il stadi normal, quai tenor atgnas indicaziuns da la Tepco. Tenor la regenza giapunaisa èsi previs d’allontanar enfin il 2015 ils elements combustibels cuntegnids en ils batschigls da sfradentar ed enfin il 2025 las restanzas dals nuschegls nuclears. Suenter duain ils blocs 1 enfin 4 vegnir demontads cumplettamain. Questas lavurs duain esser terminadas en in interval da radund 30–40 onns.<ref name="jaif_291">[https://web.archive.org/web/20120103104541/http://www.jaif.or.jp/english/news_images/pdf/ENGNEWS01_1323921629P.pdf ''Earthquake Report – JAIF, No.&nbsp;291''] (englais, pdf). JAIF/NHK, 15 da december 2011.</ref> == Consequenzas al lieu == [[Datoteca:Iitate vs Fukushima evacuation zones zoomed.png|miniatura|Las zonas da 20 e 30 kilometers enturn l’ovra atomara; la contaminaziun la pli auta è vegnida mesirada ad Iitate]] [[Datoteca:VOA Herman - 2011-03-16 Fukushima Evacuees 03.jpg|miniatura|Alloschi d’urgenza en ina sala da scola a [[Kōriyama]], prefectura Fukushima (ils 16&nbsp;da mars 2011)]] [[Datoteca:VOA Herman - April 12 2011 Namie-04.jpg|miniatura|La citad da Namie ils 12 d’avrigl 2011]] Tras las mesiras per sbassar la pressiun (''venting'') ed il sfradament provisoric dals reacturs èn grondas quantitads da material radioactiv sortidas ils emprims dis en l’ambient. Questas emissiuns han retardà las lavurs d’agid suenter il terratrembel e donnegià la regiun a lunga vista. Ils 11 da mars a las 20:50 uras ha la centrala d’urgenza da la prefectura Fukushima ordinà l’evacuaziun da la populaziun en in radius da 2 kilometers enturn l’ovra atomara. Enfin ils 13 da mars ha il primminister auza quest radius successivamain sin 3, 10 e 20 kilometers, uschia che totalmain 78&nbsp;000 persunas eran pertutgadas. Ulteriuras 62&nbsp;000 persunas en ina distanza da 20 fin 30 kilometers da l’ovra atomara duevan restar en lur chasas; ils 25 da mars è er vegnì cusseglià a questas persunas da bandunar voluntarmain il territori.<ref>Las infurmaziuns en quest chapitel sa basan sin ils numerus rapports da la l’autoritad da surveglianza atomara dal Giapun NISA, cf. p.ex. [https://web.archive.org/web/20110501090740/http://www.nisa.meti.go.jp/english/files/en20110330-1-1.pdf ''Seismic Damage Information (the 61st Release)''] (englais, pdf). En: ''nisa.meti.go.jp''. NISA, 29 da mars 2011.</ref> En ils alloschis d’urgenza ch’eran vegnids endrizzads suenter il tsunami han ins per part refusà da recepir las persunas ch’arrivavan or da la zona contaminada. Ils medis han perquai stuì attestar ch’ellas na sajan betg contaminadas a moda privlusa. Da differentas varts è vegnì fatg la reproscha, ch’il radius d’evacuaziun saja insuffizient. Il parsura da l’autoritad per dumondas d’atom dals [[Stadis Unids]] ha cusseglià da schlargiar il radius sin 80&nbsp;kilometers, quai ch’avess pertutgà radund 1,9&nbsp;milliuns umans. Era [[Greenpeace]] ed observaturs da l’[[Agentura internaziunala da l'energia nucleara]] han mesirà en ina distanza da radund 40&nbsp;kilometers davent da l’ovra atomara radiaziuns nuschaivlas. Definind la zona d’evacuaziun era la regenza partida da radiaziuns maximalas da 50 millisievert per onn (mSv/a). En la citad Namie cun radund 20&nbsp;000 abitants avev’ins mesirà ina radiaziun d’enfin 300 mSv/a. Per cumparegliaziun: la radiaziun natirala munta a radund 2,4 mSv/a (media mundiala). Pli tard ha la regenza sbassà la radiaziun maximala admessa. En il decurs da l’avrigl e dal matg èn perquai er vegnids evacuads singuls abitadis ordaifer la zona da 20&nbsp;kilometers ch’eran pertutgads d’ina radiaziun sur 20 mSv/a (uschenumnads ''hot spots''). Damai ch’abitants empruvavan adina puspè da returnar en la zona da 20 kilometers, ha la regenza declerà la regiun sco zona scumandada ed endrizzà 75 puncts da controlla.<ref name="jaif_60">[https://web.archive.org/web/20120618085826/http://www.jaif.or.jp/english/news_images/pdf/ENGNEWS01_1303469228P.pdf ''Earthquake Report – JAIF, No.&nbsp;60: 20:00, April 22''] (englais). JAIF/NHK, 22 d’avrigl 2011.</ref> Pervia da precipitaziuns radioactivas è ina gronda part dals products agriculs da las prefecturas Fukushima ed [[Ibaraki]] stada pertutgada da contaminaziuns lunsch sur las limitas ed ha perquai stuì vegnir scumandada. Il medem vala per l’aua da spina. Qua ha la radiaziun admessa per uffants pitschens schizunt surpassà la limita en la chapitala da [[Tokyo]], situada radund 250&nbsp;kilometers davent da l’ovra atomara da Fukushima. Entras il terratrembel, il tsunami e las explosiuns èn numerus collavuraturs da l’ovra atomara vegnids blessads; in dumber considerabel da lavurers è plinavant stà expost a fermas radiaziuns. Quant fitg che la populaziun ordaifer l’ovra atomara ha da patir a lunga vista pervi da la radiaziun nuschaivla è grev da giuditgar. Cun prender si ulteriuras dosas da radiaziun crescha il risico statistic d’ina malsogna da [[cancer]]. Scienziads quintan cun radund 100 enfin 1000 cas da cancer supplementars, chaschunads tras la catastrofa nucleara. Quai munta in augment dal risico da cancer da radund 0,01 enfin 0,1&nbsp;procent en la regiun pertutgada. == Discussiuns davart l’avegnir da l’energia atomara en tut il mund == [[Datoteca:Anti-Atomkraft-Demonstration Berlin 2011-03-26 (2).jpg|miniatura|Demonstraziun cunter l’energia atomara, ils 26&nbsp;da mars 2011 a Berlin]] La catastrofa nucleara da Fukushima ha evocà ina vieuta fundamentala en la tenuta da la populaziun giapunaisa envers l’energia atomara. Ils 10 d’avrigl 2011 han 17&nbsp;500 persunas demonstrà a Tokyo cunter ovras atomaras. Tenor ina retschertga fatga da la ''[[Gallup International Association]]'' (in’associaziun internaziunala d’instituts demoscopics) è la cumpart da la populaziun cun ina tenuta positiva envers l’energia atomara crudada durant las emprimas emnas suenter la catastrofa da 62 sin 39 procent. Il settember 2012 ha la regenza giapunaisa decidì da sortir successivamain da l’energia atomara enfin ils onns 2030/2040. Suenter critica da vart da l’economia ha la regenza bain confermà sia tenuta da vulair terminar la politica d’energia atomara; ma ella ha laschà avert, enfin cura che quai duaja succeder.<ref name="zeit ausstiegrücknahme">[http://www.zeit.de/politik/ausland/2012-09/japan-atomausstieg-einschraenkung ''Energiewende: Japan schränkt Atomausstieg wieder ein''] tar zeit.de, 19 da settember 2012.</ref> Tranter ils 21 da mars ed ils 10 d’avrigl 2011 aveva la ''Gallup International Association'' er fatg retschertgas en 46 ulteriurs pajais davart l’utilisaziun da l’energia atomara. En cumparegliaziun cun la davosa retschertga fatga avant la catastrofa da Fukushima è la cumpart dals aderents crudada da 57 sin 49 procents, entant che la cumpart dals adversaris è creschida da 32 sin 43 procents.<ref name="gallup-studie">[https://web.archive.org/web/20110515202038/http://www.gallup.com.pk/JapanSurvey2011/PressReleaseJapan.pdf ''Global snap poll on earthquake in Japan and its impact on views about nuclear energy''] (englais, pdf). ''WIN-Gallup International'', 19 d’avrigl 2011 (pdf; 509&nbsp;kB).</ref> Er en l’[[Europa]], en l’[[America]] ed en autras parts dal mund hai dà demonstraziuns cunter l’energia atomara. E co ha la politica mundiala reagì sin ils eveniments a Fukushima e sin las discussiuns e demonstraziuns en tut il mund? Sco emprim pass han singuls stadis, ma er l’[[Uniun europeica]] e l’[[UNO]]<ref>[https://web.archive.org/web/20110426220428/http://english.kyodonews.jp/news/2011/04/87907.html ''U.N. chief stresses urgency of reviewing global nuclear safety regime''] (englais). ''Kyodo News'', 26 d’avrigl 2011.</ref> cusseglià u decidì da controllar la segirtad da las ovras atomaras en funcziun. Intgins stadis èn anc ì in pass pli lunsch ed han decidì da sortir cumplettamain da l’energia atomara. La [[Germania]] ha decidì da metter ord funcziun tut las ovras atomaras enfin il 2022 e la [[Svizra]] enfin il 2034. En l’ulteriura discussiun politica davart la [[midada sin il sectur da l’energia]] èn questas datas finalas per part puspè vegnidas relativadas. == Annotaziuns == <references/> == Litteratura == * Steffi Richter/Lisette Gebhardt: ''Japan nach Fukushima. Ein System in der Krise.'' Leipziger Ostasienstudien Band 15. Leipziger Universitätsverlag, Leipzig 2012, ISBN 978-3-86583-692-2 * Susan Boos: ''Fukushima lässt grüssen. Die Folgen eines Super-GAUs.'' Rotpunktverlag, Zürich 2012, ISBN 978-3-85869-474-4 * Florian Coulmas/Judith Stalpers: ''Fukushima – Vom Erdbeben zur atomaren Katastrophe.'' Verlag C.H.Beck, München 2011, ISBN 978-3-406-62563-3 * Sascha W. Felix: ''Fukushima. Der Westen und die Kultur Japans. '' LIT-Verlag, Berlin 2012, ISBN 978-3-643-11642-0 * Yuko Ichimura, Tim Rittmann: ''3/11 Tagebuch nach Fukushima. '' 1. ediziun. Carlsen, Hamburg 2012, ISBN 978-3-551-79188-7 * Reinhard Zöllner: ''Japan. Fukushima. Und wir. – Zelebranten einer nuklearen Erdbebenkatastrophe.'' Iudicium Verlag, München 2011, ISBN 978-3-86205-311-7 == Colliaziuns == {{Commonscat|Fukushima I accidents|Catastrofa nucleara da Fukushima}} * [http://www.rtr.ch/home/dossiers/archiv/2011/Terratrembel-en-il-Giapun/Cronologia-da-la-catastrofa.html Cronologia dals eveniments] – Dossier da Radio e Televisiun Rumantscha * [http://www.pbs.org/wgbh/pages/frontline/japans-nuclear-meltdown/ ''Inside Japan’s Nuclear Meltdown''] – ''PBS Frontline Documentation'' (video, 55 min., englais) * [https://web.archive.org/web/20130512011040/http://fukushima.grs.de/ Portal d’infurmaziun davart Fukushima] da la Societad per la segirtad d’implants nuclears e reacturs * [http://www.tepco.co.jp/en/press/corp-com/release/index-e.html Communicaziuns a las medias] (englais) dal gestiunari da l’ovra atomara [[Tepco]] * [http://www.tepco.co.jp/en/nu/f1-np/camera/index-e.html Webcam da l’ovra atomara Fukushima I], [https://web.archive.org/web/20110319153644/http://inethub.olvi.net.ua/fukuschima.php registraziuns dapi ils 11&nbsp;da mars] * [https://web.archive.org/web/20130508135556/http://www.nsr.go.jp/english/e_news/ Rapports da l’autoritad da surveglianza atomara dal Giapun NRA] (englais) * [https://web.archive.org/web/20110522211409/http://www.nisa.meti.go.jp/english/files/en20110406-1-1.pdf ''The 2011 off the Pacific coast of Tohoku Pacific Earthquake and the seismic damage to the NPPs''] (englais) – Reconstrucziun dals eveniments catastrofals tras la NISA (archiv) * [http://www.jaif.or.jp/english/ Rapports dal forum d’energia atomara dal Giapun JAIF] (englais) * [http://www.vgb.org/vgbmultimedia/News/Fukushimav15VGB.pdf ''The Tohoku-Taiheiyou-Oki Earthquake and Subsequent Tsunami on March 11, 2011 and Consequences for Nuclear Power Plants in Northeast Honshu''] (englais; pdf; 5,2&nbsp;MB) – Rimnada da materialias davart la seria d’accidents, Ludger Mohrbach e Thomas Linnemann, VGB PowerTech * [http://www.kantei.go.jp/foreign/noda/topics/201109/201109_attachment_all.pdf Rimnada da documents da las autoritads giapunaisas davart mesiras da protecziun per la populaziun] (englais) * [http://www.wissenschaft-online.de/artikel/1117166 ''Fukushima auch in Deutschland?''] – Raportascha en ''Spektrum der Wissenschaft'' dals 25 da fanadur 2011 * [https://web.archive.org/web/20121028163842/http://ramap.jaea.go.jp/map/map.html Charta interactiva davart la repartiziun da la radioactivitad] dal Ministeri da furmaziun e da scienzas dal Giapun * [http://www.grs.de/publications/grs-S-51-fukushima-daiichi-11-maerz-2011-unfallablauf-radiologische-folgen 365 Tage Fukushima] – Broschura d’infurmaziun da la Societad per la segirtad d’implants nuclears e reacturs dals 7 da mars 2012 [[Categoria:Artitgels recumandads (Istorgia mundiala)]] [[Categoria:Temp modern‎]] [[Categoria:Istorgia dal Giapun]] qxxuyuvutdvhj6quwsnwqwhgwm14rdt 0 11595 163390 160795 2022-08-22T16:21:43Z InternetArchiveBot 16747 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki [[Datoteca:FruitColors.jpg|miniatura|220px|Planta da café]] [[Datoteca:Rohkaffee.jpg|miniatura|220px|Café criv]] [[Datoteca:Roasted coffee beans.jpg|miniatura|220px|Café brassà]] '''Café''' (tirc ''kahve'' da l’arab ‏قهوة‎ ''qahwa'' ‹bavronda stimulanta›, sa basond sin il num da la regiun d’origin Kaffa<ref name="dtv">Wolfgang Pfeifer (ed.): ''Etymologisches Wörterbuch des Deutschen,'' Minca (dtv) 1995, p. 607.</ref>) è ina bavronda chauda da colur naira che cuntegna [[cafein]] e ch’ha in effect [[psicotrop]]. La bavronda vegn gudagnada da la [[fava da café]] (vul dir dals sems dals fritgs da la [[planta da café]]) che vegn brassada e mieuta. Tant il grad da brassada sco da mieuta varieschan tut tenor moda da preparaziun. Café cuntegna il [[vitamin]] [[niacin]]. Las denominaziuns ‹Bohnen› e ‹Bohnenkaffee› (ch’èn er vegnidas surpigliadas en il rumantsch sco ‹fava› e ‹café da fava›) èn adattaziuns etimologicas popularas dal term arab ‏بن‎ ''bunn'' che munta ‹fritg da la planta da café›.<ref>Erdmute Heller: ''Arabesken und Talismane: Geschichte und Geschichten des Morgenlandes in der Kultur des Abendlandes''. C.H.Beck, 1992, p. 145, ISBN 3-406-34066-0.</ref> Quests terms na signifitgan pia betg che la planta da café saja parentada cun las plantas da fava (leguminosas). Er la segunda interpretaziun dal term ‹Bohnenkaffee› sco ‹café entir› maina en errur; la denominaziun sa referescha numnadamain a la purezza dal product e duai gidar a differenziar café per propi da ses surrogats (producids or da cicoria, malt d’ierdi e.a.). La fava da café vegn gudagnada dals fritgs da cros da differentas spezias da plantas da la famiglia da las Rubiaceae. Las duas spezias las pli impurtantas èn ''Coffea arabica'' (café arabica) e ''Coffea canephora'' (café robusta), mintgamai cun bleras sorts e varietads. Tut tenor sort e lieu da cultivaziun datti differents grads da qualitad. Il café vegn cultivà oz en tut il mund en varga 50 pajais. == Istorgia == === Legendas d’origin, scuverta ed etimologia === Il 1671 ha [[Antonius Faustus Naironus]] perpetnisà en ses cudesch ''De saluberrima potione cahve'' la legenda la pli derasada en connex cun la derivanza dal café. Sco quai ch’el raquinta, duain pasturs en il reginavel da Kaffa, situà en il sidvest da l’[[Etiopia]] odierna, avair constatà in effect vivifitgant d’ina planta cun fritgs cotschens sin las chauras: ils animals ch’avevan maglià da questa planta currivan enturn fin viaden la notg, entant che las chauras ch’avevan pasculà en in auter lieu eran daditg stanclas. In pastur abessin cun num Kaldi duai er avair sagià ils fritgs da questa chaglia e constatà vi da sai il medem effect. Muntgs d’ina claustra vischinanta hajan sinaquai preparà in’infusiun da quests fritgs. Quai als haja pussibilità da restar ditg alerts e da far oraziun e discurrer fin tard viaden la notg. Autras funtaunas raquintan ch’il pastur haja spidà ils fritgs crivs nunmangiabels en il fieu; l’odur aromatica che saja sortida haja fatg nascher l’idea da brassar ils fritgs. Independentamain da la dumonda, quant vardaivlas che questas legendas èn, vegn supponì che la regiun Kaffa saja il lieu d’origin dal café. Là vegn el numnadamain gia menziunà en il 9avel tschientaner. Da l’Etiopia è il café probablamain arrivà en il decurs dal 14avel tschientaner cun commerziants da sclavs en l’[[Arabia]]. Brassà e consumà al han ins là probablamain pir vers la mesadad dal 15avel tschientaner. La cultivaziun da café ha purtà a l’Arabia ina posiziun da monopol. Il center commerzial furmava la citad da port Mocha, er numnada Mokka, che furma la citad [[Al-Mukha]] odierna, situada en il [[Jemen]]. La moda da preparaziun derasada en l’Etiopia è probablamain l’originara: suenter avair brassà la fava en ina gronda padella da fier vegn quella mieuta u pisada en il murter. La muliziun fan ins alura buglir cun aua e zutger en l’uschenumnada ''jabana'', in vasch da terracotga en furma d’ina caraffa. Silsuenter vegn il café servì en pitschens cuppins. In term ‹café› sa laschà deducir da l’arab ''qahwa'' che po signifitgar tant café sco vin. Sur la varianta tirca ''kahve'' è il num arrivà en il talian (caffè) e pli tard en il franzos (café). Da questas variantas è il pled arrivà en las ulteriuras linguas da l’Europa. === Imperi osmanic === [[Datoteca:Chevalier_Auguste_de_Henikstein_-_Interieur_d'un_café_Turc.jpg|miniatura|200px|Café ad Istanbul, 1826]] En il decurs dal 16avel tschientaner è il café arrivà en l’[[Imperi dals Safavids]] en la [[Persia]] ed en l’[[Imperi osmanic]]. Enturn il 1511 èn vegnids endrizzads ils emprims cafés a [[Mecca]]. Pervi d’in scumond sever da consumar café han quels dentant puspè stuì vegnir serrads per in temp. A [[Cairo]] è la bavronda documentada l’emprima giada il 1532; daspera è ella er sa derasada en la [[Siria]] ed en l’[[Asia Minura]]. In grond svilup hai dà suenter il 1538, cura che l’Imperi osmanic ha annectà il Jemen e la costa africana opposta. Il 1554 è lura vegnì avert l’emprim café en la chapitala [[Istanbul]] – er qua suenter opposiziun vehementa da vart dal clerus islamic e da las pussanzas statalas. [[Murad III]] ha relaschà vers la fin dal 16avel tschientaner in scumond da baiver café; [[Murad IV]] ha laschà destruir ils cafés e persequitar persunas che na sa tegnevan betg vi dal scumond. Da là davent eran ils cafés savens zuppads davos la fatschada d’in barbier u d’in auter affar. La renconuschientscha definitiva dal café entaifer l’Imperi osmanic è succedida pir il 1839 en rom da la politica da refurma numnada [[Tanzimat]]. === Europa === Il medi dad [[Augsburg]] [[Leonhard Rauwolf]] ha gia gì chaschun il 1573 ad [[Aleppo]] da sagiar il café e descriva quel il 1582. Ulteriuras infurmaziuns davart il café èn arrivadas en l’Italia il 1592 tras [[Prospero Alpino]]. L’onn 1645 devi cafés a [[Venezia]], il 1650 ad [[Oxford]] ed il 1652 a [[Londra]]. En [[Frantscha]] èn suandads cafés a [[Marseille]] (1659) ed a [[Paris]] (1672/1689). A [[Vienna]] ha l’emprim café avert il 1685; en [[Germania]] èn documentads emprims cafés a [[Bremen]] (1673), [[Hamburg]] (1677), [[Regensburg]] (1686), [[Leipzig]] (1694) e [[Berlin]] (1675/1721). En il 17avel tschientaner è la planta da café sa derasada en las colonias ollandaisas sco [[Java]] ed ha segirà als Ollandais la posiziun predominanta sin il martgà da café. Cumbain ch’il café era oriundamain relativamain char, ha quel gia baud cumenzà a sa derasar en pli vastas parts da la societad. L’import dal café e sia regulaziun èn uschia daventads facturs impurtants entaifer il sistem economic dal mercantilissem derasà da quel temp. Uschia ha per exempel [[Friedrich il Grond]] scumandà l’import ed il commerzi privat cun café, pli tard eri schizunt scumandà a privats da brassar café. Be il stadi prussian dastgava martgadar cun café, quai che dueva emplenir la cassa statala. Ma l’effect è be stà in augment da la cuntrabanda cun fava da café. Er ‹savuraders da café› statals, che duevan scuvrir brassarias da café illegalas n’han betg purtà il niz giavischà. Damai che la cuntrabanda creschiva ad in crescher e donnegiava l’economia publica, è il scumond vegnì abolì il 1787. === Derasaziun === [[Datoteca:Carte Coffea robusta arabic.svg|miniatura|350px|Territori da cultivaziun dals 14 pli gronds producents da café dal mund (r – robusta, a – arabica, m – maschadà)]] Oriundamain eran las plantas da café be derasadas en l’[[Africa]] ed en l’[[Arabia]]. Ma gia baud èn ins vegnì sin l’idea da las plantar e cultivar er en autras regiuns adattadas. L’emprima plantaziun ordaifer l’Africa e l’Arabia è succedida tras [[van Hoorn]], il guvernatur da l’India ollandaisa il 1690 (tenor autras funtaunas gia il 1658) a [[Ceylon]] ed il 1696 (ni 1699) sin l’insla [[Java]]. Las plantas ch’ins ha duvrà per questas emprovas derivavan da l’Arabia. Da questas novas plantaschas èn plirs exemplars arrivads il 1710 en l’Europa, nua ch’ins las ha cultivà en plirs curtins botanics, per exempel ad [[Amsterdam]]. Il 1718 han ils Ollandais purtà il café a [[Surinam]], il 1725 ils Franzos a [[Cayenne]], il 1720/1723 a [[Martinique]] ed il 1730 a [[Guadeloupe]]. Tras ils Portugais èn emprimas plantas da café arrivadas il 1727 en [[Brasilia]]. Vers la fin da 18avel tschientaner tutgava il café gia tar las plantas da cultura las pli derasadas en las Tropas. Sin las plantaschas da café latinoamericanas e caribicas eran engaschads – fin a l’aboliziun da la sclavaria – per gronda part sclavs africans.<ref>Jochen Meissner, Ulrich Mücke, Klaus Weber: ''Schwarzes Amerika. Eine Geschichte der Sklaverei'', Minca 2008, p. 213, ISBN 978-3-406-56225-9.</ref> Las relaziuns da viver dals plantaders da café en l’India da l’Ost ollandaisa ha l’autur [[Eduard Douwes Dekker]] descrit il 1860 en ses roman ''Max Havelaar''. Quest’ovra plain critica sociala vala fin oz sco simbol cunter l’explotaziun dal Terz Mund tras l’Europa bainstanta. == Cultivaziun == === Plantas da café === Las plantas da café appartegnan tuttas al gener botanic ''Coffea'' entaifer la famiglia Rubiaceae. Per gronda part vegnan cultivadas las spezias ''C. Arabica'' (café arabica) e ''C. Canephora'' (café robusta) che derivan tuts dus da l’Africa; be ina pitschna part da la producziun sa reparta sin ils geners ''C. liberica'' e ''C. Excelsa''. Tar las plantas sa tracti da chaglias che pon vegnir fin 4 m autas (en las plantaschas vegnan ellas dentant tegnidas pli curtas). Suenter 3 fin 4 onns porta la planta l’emprima giada abundantamain fritg, a partir d’ina vegliadetgna da radund 20 onns sa reducescha la producziun. Las flurs èn da colur alva, ils fritgs madiran entaifer 6 fin 8 mais (''C. Canephora'') resp. 9 fin 11 mais (''C. Arabica''). En quest temp madiran fritgs da cros che midan lur colur da verd sur mellen al cotschen. Ils dus sems cuntegnids en il fritg furman la fava da café. Ils dus favs èn separadas tras pliras pels da la pulpa dal fritg ch’als circumdescha. === Geners e sorts === [[Datoteca:Cafe_Quimbaya_2005-08-27.jpg|miniatura|220px|Plantascha da café]] Radund 60&nbsp;% da la producziun mundiala è d’attribuir al café arabica. Questa sort, che cuntegna be la mesadad dal cafein da la robusta, vegn apprezià surtut pervi da ses aroma. La robusta che cumpiglia radund 36&nbsp;% da la producziun mundiala sa differenziescha opticamain tras sia crenna guliva (entant ch’il fav da l’arabica ha ina crenna velada). Ils producents stiman questa sort en spezial pervi da sia robustadad ed il temp da madiraziun ch’è pli curt. L’excelsa vala sco raritad ed è vegnida scuverta pir il 1904 al [[Lai da Tschad]]. Da tut las plantas da café è ella la pli ferma e resistenta; ella sa sviluppescha er sin terrens pli sitgs e porta bun fritg er durant onns maghers. Tuttina cumpiglia sia cultivaziun be radund 1&nbsp;% da la producziun mundiala. Ils ulteriurs 3&nbsp;% sa repartan sin differentas sorts ch’èn economicamain da pitschna muntada, sco per exempel ''Stenophylla'' e ''Liberica'' ([[Africa dal Vest]]) u ''Maragogype'' ([[Mexico]] e [[Nicaragua]]). Per part vegnan dentant producids cun questas sorts cafés exquisits, sco l’enconuschent ‹Highland Coffee› che vegn gudagnà a [[Sierra Leone]] da la ''Stenophylla'' cultivada sin in’autezza da fin 700&nbsp;m&nbsp;s.m. === Territoris da cultivaziun adattads === Plantas da café dovran in clima equilibrà senza temperaturas extremas e senza memia bler sulegl u chalur. La temperatura media adattada munta a 18 fin 25&nbsp;°C; il maximum na duess betg surpassar 30&nbsp;°C, il minimum betg restar memia savens sut 13&nbsp;°C. Temperaturas sut nulla na supportan las plantas da café insumma betg. Il consum d’aua annual munta a 250 fin 300&nbsp;mm. Per pudair cultivar plantas da café dovri pia regiuns cun precipitaziuns annualas da radund 1500 fin 2000&nbsp;mm. Sche quellas muntan be 1000&nbsp;mm ad onn vegn sauà; regiuns cun precipitaziuns sut 800&nbsp;mm ad onn n’èn betg adattadas per plantaschas da café. Il terren sto esser profund e humus. Resguardond questas pretensiuns da la planta, giaschan ils territoris da cultivaziun en las regiuns tropicas sin in’autezza da 300 fin 800&nbsp;m&nbsp;s.m. (Robusta) resp. da 600 fin 1200&nbsp;m&nbsp;s.m. (Arabica). Cafés cultivads en regiuns muntagnardas èn d’ina qualitad tut speziala. === Influenza sin l’ambient === Tradiziunalmain vegnivan las plantas da café cultivadas en la sumbriva da grondas plantas circumdantas. Questa metoda garantiva in bun equiliber ecologic. Il temp da madiraziun è dentant pli lung e per hectara sa laschan uschia cultivar pli paucas plantas da café. Perquai han blers purs da café cumenzà a transfurmar lur plantaschas en monoculturas sut tschiel avert.<ref>David Salvesen: ''The Grind Over Sun Coffee'', en: Zoogoer, avust 1996.</ref> Ils pretschs sbassants dal martgà mundial e la crisa da café han anc accelerà quest process. Studis mussan dentant che questa metoda da cultivaziun intensiva ha effects ordvart negativs sin la biodiversitad. Bler main problematica ord vista da l’ambient è la cultivaziun ecologica da café. Quella scumonda per exempel da duvrar pesticids e pretenda a medem temp mesiras cunter l’erosiun dal terren. Plinavant po la cultivaziun biologica gidar a stabilisar las entradas dals purs da café, sco quai che mussa l’exempel da [[Chiapas]] ([[Mexico]]).<ref>Maria Elena Martinez-Torres: ''Organic Coffee: Sustainable Development by Mayan Farmers'', Ohio University Press, 2006, ISBN 978-0-89680-247-6.</ref> Il 2010 èn vegnids cultivads radund 6,5&nbsp;% da la producziun da café mundiala tenor criteris ecologics. Bundant 90&nbsp;% da questas surfatschas èn situadas en ils trais stadis [[Peru]], [[Mexico]] ed [[Etiopia]].<ref>[http://www.coffeehabitat.com/2011/05/market-shares-2010/ Julie Craves: ''Eco-certified coffee: How much is there?'']. Consultà ils 16 d’avrigl 2014.</ref> === Racolta === [[Datoteca:Female_coffee_farmer_in_Ethiopia_(5762538117).jpg|miniatura|200px|Racolta da café en l’Etiopia]] Racoltà vegn ina giada l’onn, en tschertas regiuns er duas giadas l’onn. En il nord da l’equator è il temp da racolta situà tranter il fanadur ed il december; en il sid tranter l’avrigl e l’avust. En vischinanza da l’equator po vegnir racoltà durant tut las stagiuns. Il temp da racolta dura 10 fin 12 emnas, damai ch’ils fritgs vi d’ina singula planta na madiran betg tuts il medem mument. Racoltar a maun dat la meglra qualitad, damai ch’i vegnan mintgamai clegids be ils fritgs madirs. Questa metoda vegn per il pli applitgada tar il café arabica. Tar l’uschenumnà ‹stripping› vegnan tut ils fritgs prendids giu en ina, saja quai a maun u cun agid da maschinas; silsuenter po la qualitad vegnir megliurada tras zavrar ils fritgs madirs dals main madirs. Questa metoda che spargna lavur vegn applitgada tar la producziun da café robusta, en la Brasilia ed en l’Etiopia per part er tar la producziun da café arabica che vegn silsuenter elavurà a moda sitga (cf. chapitel elavuraziun). La racolta da café betg elavurà munta en media a 680 kg/ha. Questa cifra po dentant variar tut tenor la metoda da plantar e da racoltar. En l’[[Angola]] munta la media 33 kg/ha, a [[Costa Rica]] 1620 kg/ha, tar novas plantaschas en la [[Brasilia]] schizunt 4200 kg/ha. Per gudagnar in satg da 60 kg café criv dovri en media la racolta da radund 100 plantas (café arabica). == Elavuraziun == L’elavuraziun da café – da la racolta fin al product ch’è pront per vegnir consumà – enconuscha dus pass d’elavuraziun: la producziun da café criv, che succeda per regla al lieu da racolta, ed il process da brassar café ch’ha savens lieu pir en il pajais da destinaziun. === Producziun da café criv === [[Datoteca:Sacos_de_café,_Casa_do_Bandeirante_2.JPG|miniatura|200px|Satgs da café]] Per gudagnar café criv vegn il fav liberà da la pulpa dal fritg e da las palletschas ch’al circumdeschan. Quai po succeder a moda sitga u bletscha. Café robusta e café arabica da la Brasilia e da l’Etiopia vegnan gudagnads cun agid la metoda sitga; en ils ulteriurs lieus vegn producì café arabica tenor la metoda bletscha che dat in café da pli auta qualitad. Tar la metoda sitga vegnan ils fritgs da la planta da café (che vegnan er numnads ‹tschareschas da café›) rasads ora e vieuts da temp en temp. Entaifer 3 fin 5 emnas croda la cumpart da l’aua en il fritg da 50 fin 60&nbsp;% a 12&nbsp;%. Silsuenter vegnan la paletscha sitga e la pulpa sitga allontanadas a moda mecanica. Cun l’elavuraziun da bletsch vegn sche pussaivel cumenzà entaifer 12 fin 24 uras suenter la racolta. L’emprim vegnan ils fritgs lavads e mundads, silsuenter vegnan la paletscha dal fritg e la pulpa squitschads davent cun agid d’ina apparatura speziala. I suonda in process da fermentaziun che gida a lumiar la paletscha da pergiamina che circumdescha il fav. Suenter 12 fin 36 uras vegn la fava puspè lavada ed è uss pronta per vegnir sientada (al sulegl u cun agid d’aria chauda) fin che la cumpart d’aua en il fav è crudada sin ca. 12&nbsp;%. Per gudagnar in kilo café criv tenor la metoda bletscha vegnan duvrads radund 130 fin 150 liters aua.<ref>Frank Kürschner-Pelkmann: ''Der Wasser-Fußabdruck. 140 Liter für eine Tasse Kaffee'', en: ''Süddeutsche'', 21 d’avust 2006.</ref> Cun la finamira da spargnar aua e tuttina cuntanscher ina qualitad superiura a quella da l’elavuraziun sitga, è er s’etablida ina metoda mez sitga: Ils emprims pass èn ils medems sco tar la metoda bletscha; enstagl da fermentar la fava, vegn quella dentant sientada directamain e liberada en moda sitga da la paletscha restanta. Suenter quests pass d’elavuraziun è il fav anc circumdà da la paletscha da pergiamina e da la pel d’argient ch’al circumdeschan. Cun spaletschar a zavrar la fava resulta il café criv (da colur verda fin brin clera) ch’è pront per vegnir transportà en tut il mund. In café che vegn elavurà tenor ina metoda tut speziala è il [[Kopi Luwak]] da l’[[Indonesia]]. Quel vegn gudagnà dal [[luwak]], ina sort mustaila, che maglia tschareschas da café ed excretescha la fava. Tras la fermentaziun en la beglia da l’animal vegnan extratgas da la fava substanzas amaras, quai ch’ha in’influenza positiva sin il gust dal café. Uschia è quest ‹café da giats›, sco ch’el vegn er numnà, sa transfurmà d’in café dals povers ad ina spezialitad tschertgada. === Brassar café === [[Datoteca:Kaffeeroester.jpg|miniatura|180px|En la brassaria da café]] Cun brassar il café criv han lieu en la fava differents process chemics e fisicals. Tras quels vegnan libras las substanzas aromaticas e sa furman las qualitads specificas da mintga sort da café. Durant la procedura da brassar vegn la temperatura augmentada successivamain da 60&nbsp;°C e fin a 200–250&nbsp;°C. En la producziun industriala vegnan er utilisadas temperaturas da fin 550&nbsp;°C per accelerar il process. Café d’auta qualitad cuntanschan ins cun eleger in café criv d’ina buna sort e da brassar quel sur lung temp a bassa temperatura. Tras questa metoda da brassada pon vegnir decumponids pli blers acids e furmadas pli bleras substanzas aromaticas.<ref>Deutscher Kaffee-Verband e.&nbsp;V.: ''Kaffeewissen: Vom Anbau bis zum Endprodukt''. 2004, p. 73 e Steffen Schwarz, Martin Kienreich: ''FAQ Kaffee – Fragen, Antworten, Quintessenzen'', 2008, p. 59.</ref> Areguard la durada da la procedura da brassar vala la suandanta regla: café cler è plitost aschin, ma cuntegna pli paucas substanzas amaras; café brassà pli ferm gusta pli dultsch, ma a medem temp pli amar. Las brassadas usitadas èn: brassada clera (er numnada brassada sblatga u da chanella), brassada mesauna (brassada americana u d’ensolver), brassada ferma (brassada franzosa clera u brassada da Vienna), brassada dubla (brassada continentala u brassada franzosa), brassada taliana (brassada d’espresso), torrefacto (brassada cun agiunta da zutger, usitada oravant tut en Spagna; questa metoda da brassar reducescha tant ils acids sco la cumpart amara dal café). == Commerzi == === Muntada economica === Il café è ina da las pli impurtantas martganzias che vegn exportada dals pajais en svilup. Per intgins pajais, per exempel per il [[Timor da l’Ost]], è il café schizunt il sulet product da commerzi da num.<ref>[https://web.archive.org/web/20140808044516/http://dne.mof.gov.tl/trade/annualreports/ Uffizi da statistica naziunal dal Timor da l’Ost, rapports annuals 2004 fin 2008].</ref> Il retgav tras la vendita da café variescha fermamain: da 14 milliardas dollars il 1986 (la summa da record insumma) è el crudà sin 4,9 milliardas l’onn da crisa 2001/2002.<ref>Deutscher Kaffeeverband: [https://web.archive.org/web/20160112231345/http://kb.hotelgastro.ch/pix/Files/Kaffee%20Agrarhandelsgut.pdf ''Kaffee – ein bedeutendes Agrarhandelsgut''.] (PDF; 241&nbsp;kB).</ref> Questa uschenumnada [[Crisa da café]] ch’ha durà plirs onns ha gì consequenzas per ils producents da café en tut il mund. Tut ensemen èn engaschads radund 25 milliuns umans en la cultivaziun, la producziun ed il commerzi da café. Ensemen cun ils confamigliars pon ins stimar che radund 100 milliuns persunas en tut il mund vivan da la producziun da café.<ref>''TransFair-Materialheft Kaffee'', p. 16.</ref> === Producziun mundiala === En tut èn vegnids racoltads il 2011 8,46 milliuns tonnas café criv. Ils 20 producents ils pli gronds han producì 92,2&nbsp;% da la producziun mundiala: {|cellpadding=5 |+ '''Ils pli gronds producents da café dal mund (2011)'''<ref>Faostat [https://web.archive.org/web/20120619130038/http://faostat.fao.org/site/567/DesktopDefault.aspx?PageID=567#ancor Statistik der FAO 2013], consultà ils 8 da december 2013.</ref> |----- bgcolor=#DDDDDD ! Posiziun ! Pajais ! Quantitad<br />(en t) ! rowspan=13 bgcolor=white |&nbsp; ! Posiziun ! Pajais ! Quantitad<br />(en t) |----- bgcolor=#EEEEEE | &nbsp; &nbsp;1 ||{{BRA}}&nbsp; &nbsp; || style="text-align:right" |2.700.440 || &nbsp; &nbsp;11 || {{UGA}}&nbsp; &nbsp; || style="text-align:right" |191.371 |----- bgcolor=#EEEEEE | &nbsp; &nbsp;2 ||{{VNM}}&nbsp; &nbsp; || style="text-align:right" |1.276.505 || &nbsp; &nbsp;12 || {{NIC}}&nbsp; &nbsp; || style="text-align:right" |103.664 |----- bgcolor=#EEEEEE | &nbsp; &nbsp;3 || {{IDN}}&nbsp; &nbsp; || style="text-align:right" |634.000 || &nbsp; &nbsp;13 || {{CIV}}&nbsp; &nbsp; || style="text-align:right" | 103.000 |----- bgcolor=#EEEEEE | &nbsp; &nbsp;4 || {{COL}}&nbsp; &nbsp; || style="text-align:right" |468.540 || &nbsp; &nbsp;14 || {{CRC}}&nbsp; &nbsp; || style="text-align:right" |100.083 |----- bgcolor=#EEEEEE | &nbsp; &nbsp;5 || {{ETH}}&nbsp; &nbsp; || style="text-align:right" |370.569 || &nbsp; &nbsp;15 || {{PHI}}&nbsp; &nbsp; || style="text-align:right" | 88.526 |----- bgcolor=#EEEEEE | &nbsp; &nbsp;6 || {{PER}}&nbsp; &nbsp; || style="text-align:right" |331.547|| &nbsp; &nbsp;16 || {{PNG}}&nbsp; &nbsp; || style="text-align:right" | 84.870 |----- bgcolor=#EEEEEE | &nbsp; &nbsp;7 || {{IND}}&nbsp; &nbsp; || style="text-align:right" |302.000 || &nbsp; &nbsp;17 || {{SLV}}&nbsp; &nbsp; || style="text-align:right" |82.095 |----- bgcolor=#EEEEEE | &nbsp; &nbsp;8 || {{HON}}&nbsp; &nbsp; || style="text-align:right" |282.361 || &nbsp; &nbsp;18 || {{CMR}}&nbsp; &nbsp; || style="text-align:right" |70.000 |----- bgcolor=#EEEEEE | &nbsp; &nbsp;9 ||{{GTM}}&nbsp; &nbsp; || style="text-align:right" |242.839 || &nbsp; &nbsp;19 || {{VEN}}&nbsp; &nbsp; || style="text-align:right" |69.138 |----- bgcolor=#EEEEEE | &nbsp; &nbsp;10 ||{{MEX}}&nbsp; &nbsp; || style="text-align:right" |237.056 || &nbsp; &nbsp;20 || {{TZA}}&nbsp; &nbsp; || style="text-align:right" |60.575 |----- bgcolor=#DDDDDD |&nbsp; || colspan=5|'''Entir mund''' || style="text-align:right" |'''8.457.174''' |} Dal café arabica (''Coffea arabica'') existan radund diesch milliardas plantas, dal café robusta (''Coffea canephora'') radund quatter milliardas. A quests dus geners sa laschan attribuir betg main che 98&nbsp;% dal café che vegn producì. Il café robusta deriva per il pli da l’[[Africa dal Vest]], da l’[[Uganda]], da l’[[Indonesia]] e dal [[Vietnam]], ma er da la [[Brasilia]] e da l’[[India]]. Café arabica vegn cultivà surtut en l’[[America Latina]], en l’[[Africa da l’Ost]], en l’[[India]] e [[Papua-Neuguinea]].<ref>Deutscher Kaffeeverband e.&nbsp;V.: ''Kaffee-Digest 1: Daten und Hintergründe – Welt, Europa und Deutschland''. Stadi dal 2005.</ref> Radund 70&nbsp;% dal café vegn producì en manaschis pitschens. === Consum === Ils pli gronds consuments da café (en cifras absolutas) èn ils [[Stadis Unids]], la [[Germania]], la [[Frantscha]], il [[Giapun]] e l’[[Italia]]. Il 2003 han ils Stadis Unids consumà 1.216.477 tonnas café. Repartì sin tut ils abitants dal pajais correspunda quai ad in consum da 1,8 cuppins da café a di. Ils pajais cun il pli aut consum per persuna èn la [[Finlanda]], la [[Norvegia]] e la [[Svezia]]. Mintga abitant da la Finlanda ha consumà il 2009 en media 8,5 kg café, quai che correspunda a 1305 cuppins ad onn resp. 3,6 cuppins a di.<ref>[https://web.archive.org/web/20120120222306/http://earthtrends.wri.org/searchable_db/index.php?theme=8&variable_ID=1677&action=select_countries Consum mundial da café (WebArchive)].</ref> === Cunvegnas da café internaziunalas === Ord vista da l’economica publica correspunda la producziun da café ad ina curva d’offerta fitg nunelastica. Il motiv è la lunga durada da madiraziun da la planta da café. Facticamain dovri quatter fin otg onns fin ch’ina nova plantascha ha effect sin il martgà. Da l’autra vart è er la dumonda suenter café relativamain nunelastica. Quella è dependenta da las disas da baiver e da mangiar dals singuls pajais che na sa midan betg uschè spert.<ref>Cf. en general N. Gregory Mankiw: ''Grundzüge der Volkswirtschaftslehre''. Schäffer-Poeschel, Stuttgart 2001, ISBN 3-7910-1853-1.</ref> Da tut quests facturs resulta il suandant: in augment da l’offerta d’in procent ha per consequenza ch’il pretsch dal café croda per quatter procent. Per regular quests effects vegn il commerzi regulà dapi il 1963 tras cunvegnas internaziunalas. Actualmain èn radund 85&nbsp;% dal martgà da café mundial suttamess a questas intervenziuns. Da vart dals pajais producents vegn la politica da pretschs savens determinada tras il stadi. Savens è quel dependent dal commerzi da café sco funtauna principala per generar entradas da devisas. Ma er da vart dals pajais ch’importeschan café sa chatta la regulaziun savens en ils mauns da paucas brassarias grondas ([[Kraft Foods]], [[Nestlé]], [[Tesco]], [[Sara Lee]], [[Starbucks]]; en l’Europa Centrala er [[Tchibo]], [[Aldi]] e.a.). Structuras oligopolas èn pia avant maun dad omaduas varts da la chadaina da commerzi.<ref>Deutscher Kaffeeverband: [https://web.archive.org/web/20100902131501/http://www.espresso-online-versand.de/Herstellung-Handel-Geschichte.html#44 ''Einfluss von nationaler und internationaler Politik auf die Kaffeepreise.'']</ref> === Fair trade === [[Datoteca:The_price_of_coffee_2.jpg|miniatura|180px|Cumposiziun dal pretsch d’in cuppin da café {| class="wikitable" |- | style="background:#ff959e;"| 44,9&nbsp;% | Custs da transport, duana |- | style="background:#f2aeff;"| 23,7&nbsp;% | Commerzi en detagl |- | style="background:#b7baff;"| 17,8&nbsp;% | Commerziant e brassaria |- | style="background:#f3f27d;"| {{0}}8,5&nbsp;% | Possessur da la plantascha |- | style="background:#8df99a;"| {{0}}5,1&nbsp;% | Pajas dals lavurers |} ]] {| class="wikitable" Dapi il 2001 mussa il pretsch dal café puspè ina tendenza levamain creschenta. Quai è d’attribuir d’ina vart al consum ch’è creschì in pau, da l’autra vart dentant er a fonds speculativs che chatschan ils pretschs. La producziun da café arabica d’auta qualitad pretenda fin oz ina cultivaziun purila segnada da lavur intensiva. En Kenia èn per exempel necessarias radund 2900 uras da lavur per producir 850 kilos café criv. Grondas parts da la producziun mundiala profiteschan dentant dal progress biologic e tecnologic, uschia ch’i regia oz ina surproducziun structurala. A questa situaziun contribueschan er novs participants da la fiera da café u pajais sco il Vietnam ch’ha augmentà fermamain la cultivaziun e sa chatta oz sin la segunda plazza dals producents mundials. En vista a questa situaziun pon ins tuttavia attribuir a las cunvegnas internaziunalas in effect stabilisant (tant areguard la situaziun dal martgà sco er al svilup dal nivel dals pretschs). In dals problems è dentant ch’ils gudogns che resultan da la politica da pretschs bass na vegnan savens betg dads vinavant als producents. Dal pretsch ch’il consument paja per il café resta il pli savens be ina pitschna part en il pajais d’origin; e da quella cuntanscha be ina cumpart minimala ils purs pitschens e lavurers da plantascha. En il ‹fair trade›, il commerzi gist, vegn empruvà da resguardar commensuradamain ils producents entaifer la chadaina da commerzi e da megliurar qua tras lur greva situaziun economica. == Preparaziun == La moda da preparaziun dal café variescha tut tenor la cultura, las disas dals singuls pajais u il gust persunal. Ils tratgs communabels da praticamain tut questas modas da preparaziun è ch’il café vegn mieut (tut tenor pli grop u pli fin) e ch’el vegn sbuglientà cun aua. L’aua ha ina temperatura ideala da radund 90&nbsp;°C fin 95&nbsp;°C. Aua memia fraida fa ch’il café gusta asch e pauc aromatic; aua memia chauda schlia dapli substanzas amaras cuntegnidas en il café ed ha uschia medemamain in’influenza negativa sin il gust. La metoda da preparaziun la pli directa (e probablamain er la pli originara) è da dar il café en in cuppin e da derscher aua surengiu. Suenter in mument è il fundagl sa tschentà sin il fund dal cuppin ed il café è pront. Da qua deriva er la veglia metoda d’orachel da predir il destin or dal fundagl. La varianta indirecta da questa metoda è da preparar il café en ina chanta e da far passar il liquid tras in culin avant d’al consumar. En la ''cafetière'' usitada en Frantscha è integrà in cundriz cun il qual il fundagl vegn smatgà suenter intginas minutas vers il fund, uschia ch’il culin n’è betg pli necessari. La metoda da preparaziun la pli derasada en l’Europa Centrala ed en l’America dal Nord è il café da filter. Tar questa metoda vegn l’aua chauda derschida en in stgarnuz da palpiri che cuntegna la pulvra da café. Questa metoda da filtrar è vegnida inventada il 1908 da [[Melitta Bentz]]. Tranter auter en l’Italia vegn bavì espresso. Auter che tar las metodas descrittas survart basegni qua café mieut fitg fin. Tras quel vegn l’aua manada cun gronda pressiun (radund 9,5 bar), uschia ch’i sa furma ina stgima che cuntegna ielis da café, la ''crema''. Espresso gusta uschia pli ferm (‹concentrà›) che café da filter. Ma da l’autra vart cuntegna espresso pli pauc cafein che café da filter, damai ch’i vegn duvrà fava brassada fitg ferm per far espresso; plinavant n’è l’aua betg uschè ditg en contact cun la pulvra da café sco tar il café da filter e na po uschia betg extrahar tant cafein. Ina metoda cumparegliabla furma la preparaziun da café cun uschenumnads pads. Quai èn satgets da filter prefabritgads ch’èn emplenids cun café mieut fin. En maschinas da café spezialas vegn l’aua alura pressada tras il satget. La pressiun è dentant pli bassa che tar ina maschina d’espresso e na sa lascha per regla er betg variar. Ma er qua sa furma ina ''crema''. [[Datoteca:Moka2.jpg|miniatura|180px|Chanta da moka]] Per il diever a chasa è derasada en l’Italia l’uschenumnada chanta da moka. Quai è ina chanta da fier a duas auzadas cun in recipient da café entamez. L’aua vegn agiuntada en la part giudim da la chanta; alura vegn quella plazzada directamain sin la platta e stgaudada. Tras pressiun da vapur vegn l’aua chauda smatgada tras il recipient da café en la part superiura da la chanta. Il princip è pia da cumparegliar cun quel da la maschina d’espresso; il resultat è percunter in tut auter, damai che la temperatura da l’aua è pli auta e la pressiun pli bassa (ca. 1,5–2 bar). Café or da la moka cuntegna dapli substanzas amaras; perquai ch’i vegnan schliads pli paucs ielis na sa furma nagina crema. Il num ‹moka› n’è betg da confunder cun ‹mocca›. Tar la preparaziun da café tirc ([[Tirchia]], [[Balcan]]; en [[Grezia]] er numnà café grec; en general er numnà mocca<ref>En la tradiziun da café viennaisa munta ‹mocca› in café nair d’auta concentraziun.</ref>) vegn café mieut fitg fin – al qual vegn agiuntà bler zutger – fatg buglir en in parlet d’arom spezial da furma conica. Damai che quest café è fitg ferm ed amar vegnan magari agiuntas spezarias sco chanella, cardamon u aua da rosas. Quest café vegn derschì en ils cuppins senza al filtrar; ins spetga lura fin ch’il fundagl è sa tschentà e baiva il café senza derscher memia fitg il cuppin.<ref>[http://www.kaffee-glossar.com/lexikon/o/orientalische-kaffeezubereitung.htm Glossari da café], consultà ils 26 d’october 2011.</ref> Il pli nov svilup entaifer las metodas da preparaziun da café furman las capslas da café. Igl è quai ina metoda netta e sperta cun bleras variaziuns e ch’empermetta da conservar bain l’aroma. Ma da l’autra vart èn las capslas bundant pli charas che metodas da preparar café convenziunalas. Café dissolvabel (er numnà extract da café u café instant) è ina pulvra da café che vegn schliada en aua chauda e che po vegnir bavida senza ulteriurs pass da preparaziun. Tar la producziun da café dissolvabel vegn l’emprim preparà café tenor ina da las metodas descrittas survart; silsuenter vegn retratga l’aua fin ch’i resta be pli l’extract da café. Partind da questas preparaziuns da basa datti oz tschients differentas modas da servir il café. Las bleras da quellas, a nivel internaziunal, èn dultschas. Savens vegn il café er cumbinà cun products da latg, cacau u bavrondas alcoholicas. Exempels: café crème, café cun latg, latte macchiato, café chargià e blers auters. == Cumponentas ed effect fisiologic == === Cafein ed autras cumponentas dal café === Café (arabica) cuntegna en media las suandantas cumponentas:<ref>St. Kaiser, I. Melle, H.J. Becker: ''Zur Chemie des Kaffees'', en: ''Praxis der Naturwissenschaften – Chemie'', 46. annada 1997, nr. 6, p. 17–22.</ref> {| class="prettytable" ! Substanza ! Café criv (en&nbsp;%) ! Café brassà (en&nbsp;%) |- | Saccarosa || style="text-align:right;" |8,0 || style="text-align:right;" |0 |- | Polisaccarids || style="text-align:right;" |46,0 || style="text-align:right;" |35,0 |- | Lignin || style="text-align:right;" |3,0 || style="text-align:right;" |3,0 |- | Grass || style="text-align:right;" |16,0 || style="text-align:right;" |17,0 |- | Proteins || style="text-align:right;" |11,0 || style="text-align:right;" |7,5 |- | Acid clorogen || style="text-align:right;" |6,5 || style="text-align:right;" |2,5 |- | Cafein || style="text-align:right;" |1,2 || style="text-align:right;" |1,3 |- | Trigonellin || style="text-align:right;" |1,0 || style="text-align:right;" |1,0 |- | Tschendra || style="text-align:right;" |4,2 || style="text-align:right;" |4,5 |- | Products da caramelisaziun e da condensaziun || style="text-align:right;" |0 || style="text-align:right;" |28,5 |} Café ha ina valur pH da 5. Quai deriva d’ina vart dal cafein che gusta asch, ma da l’autra vart influenzeschan er bleras autras cumponentas l’aroma caracteristic dal café. Da muntada per la colur ed il gust dal café èn en spezial er ils products da caramelisaziun e da condensaziun che resultan dal process da brassar il café (cf. tabella survart). Ina da las cumponentas caracteristicas dal café è il cafein cun ses effect stimulant. In cuppin da 125&nbsp;ml café da filter cuntegna ca. 80–120&nbsp;mg cafein. Tschertas sorts da café cumpiglian anc pitschnas cumparts d’ulteriuras substanzas psicoactivas. La planta da café sezza producescha il cafein sco med per sa proteger cunter insects. [[Johann Wolfgang von Goethe]] ha gì l’idea da destillar la fava da café. Suandond quest patratg ha il chemicher [[Friedlieb Ferdinand Runge]] scuvert il cafein. L’insecticid natiral cafein cumpara er en autras plantas sco cacau, en autas dosas en spezial en té nair e té verd (3–3,5&nbsp;%) e guarana (4–8&nbsp;%). Il corp è er bun da resorbar il cafein directamain sur la mucosa da la bucca. Perquai è l’effect dal cafein pli direct e pli ferm, sch’ins lascha il café in mument en bucca, avant d’al tragutter. Il medem effect sa lascha er cuntanscher cun schlogns che cuntegnan cafein. Tar la recepziun sur l’ulteriur tract digestiv passa il sang l’emprim il gnirom che filtrescha immediatamain ina part dal cafein.<ref>Wolfgang Grebe: ''Kaffee und physiologische Leistungsfähigkeit, Wirkungen auf die Gesundheit'', [https://web.archive.org/web/20130121013144/http://www.kaffee-wirkungen.de/fileadmin/user_upload/KW_Fotos/pdfs/kaffee-sport-brosch_st.pdf PDF], consultà ils 25 da schaner 2013.</ref> Radund 10&nbsp;% dal café vegn vendì sco café senza cafein. Quel vegn gudagnà cun decafeinar il café cun agid d’in med d’extracziun (p.ex. diclormetan). Sper quest cafein extratg da plantas datti er proceduras da crear cafein a moda industriala. Bavrondas da cola pon cuntegnair cafein producì a moda natirala u industriala. 100&nbsp;ml Coca Cola cuntegnan per exempel 10&nbsp;mg cafein natiral (entant che 100&nbsp;ml café da filter cuntegnan 64–96&nbsp;mg cafein).<ref>[http://www.test.de/Koffeinhaltige-Getraenke-Wenn-das-Herz-schneller-schlaegt-1117094-1117137/ ''Stiftung Warentest'': ''Koffeingehalt in Lebensmitteln''], consultà ils 22 da schaner 2013.</ref> === Effect fisiologic === [[Datoteca:Linea_doubleespresso.jpg|miniatura|180px|Espresso]] En in’emprima fasa suenter il consum ha il café in effect calmant. Igl è enconuschent che bleras persunas sa durmentan pli tgunsch, sch’ellas sa mettan a ruaus 15 minutas suenter avair bavì café. Il motiv è quel ch’il sang circulescha meglier en il center dal sien dal tscharvè. Quest effect calmant dal café vegn per part applitgà en ospitals. Sch’ins spetga memia ditg, cumenza dentant il cafein ad avair effect, quai che po disturbar u schizunt impedir da sa durmentar. Tar glieud pli veglia gida il café plinavant a mantegnair auta la frequenza da respiraziun en la fasa da sa durmentar, quai che po megliurar la qualitad dal sien. En ina segunda fasa sa fa lura valair l’effect stimulant dal cafein. L’effect fisiologic sa lascha descriver suandantamain: Il cafein blochescha recepturs d’adenosin, quai che stimulescha il corp da producir [[dopamin]]. Stimulants a basa da dopamin promovan en general la concentraziun. Quest effect dal café sa lascha visualisar cun agid da la tomografia a resonanza magnetica. Stimuladas vegnan surtut questas parts dal tscharvè, en las qualas sa chatta la memoria a curta durada. In consum da café fitg aut maina dentant ad in effect cuntrari, numnadamain ad in disturbi da concentraziun ed ad iperactivitad. Ins discurra en quest connex dals sintoms dal cafeinissem. Il mecanissem che maina a quest effect n’è anc betg perscrutà suffizientamain. Per pudair profitar il meglier da l’effect stimulant dal café e da la concentraziun augmentada, fissi bun da baiver l’entir di pitschens sitgs da café, enstagl da baiver la damaun in grond cuppin. Tras quai sa laschass effectuar in’influenza dal cafein baintant pli gronda sin il center dal sien en il tscharvè. Questa strategia è inditgada en spezial tar persunas che lavuran la notg: ella gida a restar pli tgunsch alert ed a mantegnair la concentraziun sur pli lung temp. === Sanadad === La dumonda tge effect ch’il café haja sin la sanadad vegn adina puspè discutada a moda cuntraversa. In exempel: Sper auters aliments cuntegna er il café la substanza furan, da la quala tscherts scienziads èn da l’avis ch’ella possia promover il svilup da cancer. Auters studis percunter mussan gist il cuntrari, numnadamain ch’il consum da café gida a reducir il privel da tscherts geners da cancer. Blers effects positivs vegnan cunzunt attribuids als [[antioxidants]] cuntegnids en la fava da café. Quels cumparan per exempel er en fritgs e verdura e gidan a proteger la cella.<ref>[https://web.archive.org/web/20060320031456/http://chipsa.com/coffee_O2.pdf American Chemical Society: ''Coffee is number one source of antioxidants''] (PDF; 66&nbsp;kB).</ref> Areguard ils effects negativs vegn savens er fatg valair ch’il café auzia il spievel d’insulina, la pressiun dal sang ed il zutger dal sang, plinavant ch’el retiria al corp aua ed haja uschia in’influenza negativa sin il cor e l’entira circulaziun dal sang.<ref>L.M. Juliano, R.R. Griffiths: ''A critical review of caffeine withdrawal: empirical validation of symptoms and signs, incidence, severity, and associated features'', en: ''Psychopharmacology'', Berlin, october 2004; 176 (1), p. 1-29; PMID 15448977.</ref> Er qua datti argumentaziuns ch’emprovan da relativar: En cas d’in aut consum da café metta il corp per exempel en funcziun mecanissems da cumpensaziun da la bilantscha d’aua, uschia che la perdita da liquiditad n’ha betg lieu cuntinuadamain.<ref>Grandjean et al.: ''[https://web.archive.org/web/20060620062855/http://www.jacn.org/cgi/content/full/19/5/591 The Effect of Caffeinated, Non-Caffeinated, Caloric and Non-Caloric Beverages on Hydration]'', en: ''Journal of the American College of Nutrition'', tom 19, nr. 5, p. 591–600, 2000.</ref> En general pon ins constatar che studis pli novs relativeschan ina gronda part dals effects negativs che vegnivan accentuads pli baud.<ref>[http://www.welt.de/gesundheit/article13567441/Die-ewige-Maer-vom-giftigen-Kaffee-Genuss.html Ina Hübener: ''Die ewige Mär vom giftigen Kaffee-Genuss''], ''Welt online'' dals 27 d’avust 2011.</ref> Uschia hai per exempel num da vart d’instituts da retschertga: «Il parairi ch’il consum da café saja en general nuschaivel, n’è betg pli valaivel. (...) Pli baud han ins per part transferì l’effect negativ da singulas cumponentas a l’entir cumplex dal café.»<ref>Cità tenor Sebastian Herrmann: [http://www.spiegel.de/wissenschaft/mensch/ernaehrung-die-wunderbohne-a-399983.html ''Die Wunderbohne''], ''Spiegel Online'', 11 da mars 2006.</ref> Sch’ins na fa betg pli quai, pon ins tuttavia – er da vart medicinala – vegnir a la suandanta conclusiun: «Il consum regular da trais fin quatter cuppins café a di ha in’influenza positiva sin differents organs e sin differentas funcziuns dal corp. Tar singulas malsognas para il café schizunt d’avair in effect preventiv u schizunt protectiv. En ils blers cas n’èsi pia betg inditgà da desister sin café per motivs medicinals. Excepziuns furman surtut dunnas en speranza.»<ref>''Kaffee: Wirkungen auf die Gesundheit'', editur: ''Deutsches Grünes Kreuz'', Marburg 2009.</ref> Il cafein po numnadamain retardar il svilup dal fetus ed è collià cun il ristg d’in pais da naschientscha reducì. == Ulteriur diever dal café == [[Datoteca:Kaffeeladen_BMK.jpg|miniatura|220px|En ina fatschenta da café tradiziunala]] Las ulteriuras furmas da diever – sper il café sco bavronda – sa laschan divider en duas gruppas: d’ina vart l’elavuraziun da fava entira en cuschina, da l’autra vart la reutilisaziun dal fundagl en il tegnairchasa ed en iert. Fava entira sa lascha mangiar be uschia, vegn dentant per regla utilisada en cuschina per exempel sco ingredienza u sco ornament da turtas, pettas e biscuits. En cuschina ed en iert vala il café da vegl ennà sco med universal. Café fraid che na vegn betg pli bavì cuntegna ina fitg auta cumpart da nitrogen lià organicamain e sa lascha perquai utilisar sco ladim. Il café cuntegna bler calium, fosfor ed auters sals minerals che promovan il svilup da las plantas. Blers ortulans dovran er gugent fundagl per engraschar rosas u autras flurs d’iert. Café u fundagl po er vegnir utilisà sco pesticid natiral cunter glimajas. En il tegnairchasa è il café sa cumprova sco med efficazi per lavar mauns fitg tschufs. La structura granellusa ha in effect levamain smerigliant ed ils ielis cuntegnids en il café unschan gist ils mauns. L’effect smerigliant dal fundagl vegn er tratg a niz per nettegiar recipients ch’èn mal accessibels, sco per exempel buttiglias da termos. == Annotaziuns == <references/> == Litteratura == * Jean de La Roque: ''Gründliche und sichere Nachricht vom Cafee und Cafee-Baum. Nach dem französischen Exemplar übersetzt''. Boetius, Leipzig 1717 ([http://nbn-resolving.de/urn:nbn:de:bvb:12-bsb00001739-4 Digitalisat]). * [[Heinrich Eduard Jacob]]: ''Sage und Siegeszug des Kaffees. Die Biographie eines weltwirtschaftlichen Stoffes''. Rowohlt, Berlin 1934. Reediziun actualisada, Minca: Oekom Verlag, 2006, ISBN 978-3-86581-023-6. * Oskar Eichler: ''Kaffee und Coffein'', 2. ediziun. Springer-Verlag, Berlin, Heidelberg, New York 1976, ISBN 3-540-07281-0. * Hans Gerhard Maier: ''Chemische Aspekte des Kaffees''. En: ''Chemie in unserer Zeit'', 18. annada 1984, nr. 1, p. 17–23. * Maritsch, Fritz; Uhl, Alfred (1989): ''Kaffee und Tee''. En: Scheerer, Sebeastian; Vogt, Irmgard; Hess, Henner: Drogen und Drogenpolitik. Campus, Frankfurt/New York 1989, ISBN 3-593-33675-8. * Daniela U. Ball (ed.): ''Kaffee im Spiegel europäischer Trinksitten''. Johann-Jacobs-Museum, Turitg 1991, ISBN 3-906554-06-6. * Gérard Debry: ''Le café et la santé'', John Libbey Eurotext, Paris 1993, ISBN 2-7420-0025-9. * [[Mark Pendergrast]]: ''[[Kaffee. Wie eine Bohne die Welt veränderte]]''. [[Edition Temmen]] (2001). ISBN 3-86108-780-4. * Ulla Heise: ''Kaffee und Kaffeehaus. Eine Geschichte des Kaffees.'' Insel, Frankfurt am Main 2002, ISBN 978-3-89836-453-9. * Ernesto Illy: ''Von der Bohne zum Espresso''. En: ''Spektrum der Wissenschaft'', p. 82–87, matg 2003. * Stewart Lee Allen: ''Ein teuflisches Zeug. Auf abenteuerlicher Reise durch die Geschichte des Kaffees.'' Campus, Frankfurt am Main 2003, ISBN 3-593-37290-8. * Cornelia Teufl, Stephan Clauss: ''Coffee''. Zabert Sandmann, Minca 2004, ISBN 978-3-89883-077-5. * [[Martin Krieger (Historiker)|Martin Krieger]]: ''Kaffee. Geschichte eines Genussmittels.'' Böhlau, Cologna e.a. 2011, ISBN 978-3-412-20786-1. * Bernhard Rothfos: ''Kaffee - Die Produktion'', 2. ed. Gordian-Max Rieck GmbH, Hamburg 1982, ISBN 3-920391-06-3. * Bernhard Rothfos: ''Kaffee - Der Verbrauch'', Gordian-Max Rieck GmbH, Hamburg 1984, ISBN 3-920391-07-1. * Deutscher Kaffeeverband: ''Faszination Kaffee'', Bucher Verlag, München 2012, ISBN 978-3-7658-1879-0. == Colliaziuns == {{Commonscat|Coffee|Café}} * [http://www.kaffeetraditionsverein.de/ Portal davart l’istorgia dal café] * [http://www.kaffeeverband.de Descripziun dal process da producziun, cun bleras skizzas infurmativas] * [http://www.dr-feil.com/lebensmittel/kaffee-gesund-koffein-getraenke.html Resumaziun da studis davart la tematica ‹café e sanadad›] * [http://www.kaffeemuseum.at Museum da café a Vienna cun bleras infurmaziuns] * [http://www.kaffeewiki.de/index.php/Hauptseite KaffeeWiki – Vichi en lingua tudestga davart café e maschinas da café] * [http://www.tag-des-kaffees.de/ Di dal café] * [http://www.finanzen.net/rohstoffe/kaffeepreis Svilup e stan actual dal pretsch dal café] * [http://www.oxfam.de/sites/www.oxfam.de/files/20021201_kaffeekrisestudie_3677kb.pdf Café e commerzi – effects sin il Terz Mund] [[Categoria:Artitgels recumandads]] [[Categoria:Aliments]] fcunozqi6334tssq6wiv0jinxr1qdbi 0 11945 163416 160335 2022-08-22T19:36:53Z InternetArchiveBot 16747 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki [[Datoteca:CongressVienna.jpg|thumb|280px|Participants dal Congress da Vienna]] Il term istoric '''restauraziun''' designescha il restabiliment d’ina situaziun politica oriunda ed è per ordinari collià cun la reinstituziun d’ina veglia dinastia ch’era vegnida privada da la pussanza en rom d’ina revoluziun. Tals eveniments istorics furman per exempel la restauraziun da la chasa [[Stuart]] en l’[[Engalterra]] (1660–1688) u da la chasa dals [[Bourbons]] en [[Frantscha]] (1814/15–1830). Ultra da quest diever general vegn il term duvrà per denominar l’istorgia europeica dal [[Congress da Vienna]] (1815) fin las revoluziuns da l’onn 1830 (definiziun pli stretga) resp. avant las revoluziuns dal 1848 (definiziun pli vasta). En quest senn – pia sco denominaziun d’epoca – vegn la noziun er duvrada en quest artitgel da survista. Il term ‹restauraziun› sco designaziun d’epoca deriva da l’ovra principala dal scienzià dal dretg public svizzer [[Karl Ludwig von Haller]], ‹Die Restauration der Staatswissenschaft oder Theorie des natürlich-geselligen Zustandes der Chimäre des künstlich-bürgerlichen entgegengesetzt› (1816–1834). Entant che Haller aveva duvrà il term a moda positiva, ha quel pers gia en il decurs dal 19avel tschientaner ses tun positiv ed è prest be pli vegnì mess a pèr a la reacziun. == Il Congress da Vienna == [[Datoteca:Hoechle-redoubt.png|thumb|220px|Il ‹Congress che sauta e fa festa›]] Il [[Congress da Vienna]] ha gì lieu dals 18 da settember 1814 fin ils 9 da zercladur 1815. Suenter la sconfitta da [[Napoleun Bonaparte]] en rom da las [[Guerras da coaliziun]] hai gì num d’ordinar da nov l’Europa. Gia en consequenza da la [[Revoluziun franzosa]] era la charta politica da l’[[Europa]] vegnida midada fermamain; en rom dal Congress è ina part da questas midadas vegnida revocada, ma igl èn er vegnids stgaffids numerus novs cunfins e creads novs stadis. Il Congress da Vienna è vegnì dirigì da [[Klemens Wenzel Lothar von Metternich]], il minister da l’exteriur da l’[[Austria]]. Sut si’egida han negozià plenipotenziaris da betg main che 200 stadis, dominis, corporaziuns e citads; las impurtantas pussanzas europeicas eran represchentadas tuttas cun excepziun da l’[[Imperi osmanic]]. La rolla centrala han giugà ils quatter imperis resp. reginavels da la [[Russia]], [[Engalterra]], [[Austria]] e [[Prussia]], en pli la monarchia franzosa restaurada ed il Vatican. === Preistorgia e cumenzament === Suenter la cupitga da Napoleun la primavaira 1814 ha l’[[Emprima Pasch da Paris]] terminà la guerra tranter las pussanzas da la Sisavla Coaliziun e la regenza franzosa da la monarchia dals Bourbons restaurada (sut [[Louis XVIII]]). Tenor l’artitgel 32 dal contract da pasch era previs ch’i sa radunia a [[Vienna]] in Congress cun la finamira da stabilir en l’Europa in urden da suenterguerra duraivel. Da quel duevan prender part tut ils stadis ch’eran stads involvids en la guerra. Ils retgs victorius e lur ministers ils pli impurtants èn l’emprim s’inscuntrads a [[Londra]]. L’atun 1814 ha lura cumenzà a Vienna il congress, al qual èn cumparidas delegaziuns da quasi tut ils stadis e pussanzas da l’Europa. Da l’october 1814 fin il zercladur 1815 ha la citad da Vienna e surtut il ministeri da l’exteriur en il Palais am Ballhausplatz furmà il center politic dal continent. Ils ospitants, l’imperatur [[Franz I]] da l’Austria e ses minister da l’exteriur Metternich, èn sa stentads da porscher a las persunalitads en auta posiziun in segiurn uschè empernaivel sco pussaivel. Pervi dals numerus divertiments socials, bals ed autras occurrenzas da festa ha [[Charles Joseph von Ligne]] creà il term dal ‹Congress che sauta›. D’ina vart han divers diplomats bain crititgà che las negoziaziuns n’avanzian betg propi, ma da l’autra vart èn tuts stads impressiunads dal rom festiv e da la pumpa da l’entira occurrenza. Il secretari general dal Congress, [[Friedrich von Gentz]], ha scrit en ina brev dals 27 da settember 1814: «La citad da Vienna porscha da preschent in aspect surprendent; tut la prominenza da l’Europa è represchentada qua a moda extraordinaria.» El enumerescha tut ils imperaturs, retgs, prinzis, ducas ed ulteriurs mandataris e cuntinuescha: «Tut quai creescha in moviment ed ina varietad da maletgs ed interess che be l’epoca extraordinaria, en la quala nus vivain, po porscher insatge sumegliant.» Ma a medem temp constatescha el: «Las fatschentas politicas che furman la culissa da quest maletg n’èn percunter betg propi anc s’avanzadas.»<ref>Cità tenor Manfred Görtemaker: ''Deutschland im 19. Jahrhundert. Entwicklungslinien.'' 3. ed. repassada. Opladen 1989, p. 69.</ref> Sch’ins po vairamain reproschar a las delegaziuns d’avair negligì lur incumbensa sco tala – numnadamain da stgaffir in rom per in urden da pasch europeic – è grev da dir.<ref>Braubach: ''Von der Französischen Revolution bis zum Wiener Kongress.'' 1974, p. 151 è da l’avis che questa reproscha na saja betg giustifitgada.</ref> In dals participants, marschal [[Blücher]], en mintga cas caracterisescha il tun da las tractativas sezzas sco suonda: «Il Congress sumeglia ina fiera en ina citadina, sin la quala mintgin chatscha ses muvel per al vender e barattar.»<ref>Cità tenor Franz Mehring: ''1813 bis 1819. Von Kalisch bis Karlsbad.'' Stuttgart 1913, p. 72.</ref> === Las negoziaziuns === Il Congress da Vienna ha elavurà ses resultats en cumissiuns, quai ch’ha furmà ina novaziun areguard la moda da contractar. Tranter auter hai dà ina giunta per ils Tudestgs, ina per dumondas europeicas, ina per dumondas da territori, ina per la navigaziun ed ina per il commerzi da sclavs. Ina radunanza plenara formala n’ha mai gì lieu. L’Acta dal Congress (''Acte final'') è be munida cun las suttascripziuns da las otg pussanzas principalas [[Austria]], [[Spagna]], [[Frantscha]], [[Gronda Britannia]], [[Portugal]], [[Prussia]], [[Russia]] e [[Svezia]] (en questa roda che correspunda a la successiun alfabetica franzosa). L’Acta federala tudestga, da la quala las determinaziuns generalas èn vegnidas integradas en l’Acta dal Congress, è vegnida suttascritta separadamain dals plenipotenziaris dals stadis tudestgs.<ref>''Acten des Wiener Congresses.'' Tom 6, p. 12–96.</ref> Il pli impurtant rival da Metternich era zar [[Alexander I]]. Daspera han giugà in’impurtanta rolla il mess britannic [[Castlereagh]] ed il represchentant da la Frantscha victorisada, [[Talleyrand]], ch’ha gì grond’influenza tant sut il vegl reschim franzos sco sut il nov. Cun [[Karl August von Hardenberg]] e [[Wilhelm von Humboldt]] era er la delegaziun da la Prussia occupada a moda prominenta; tuttina n’ha quella betg giugà ina rolla fitg ferma, damai ch’il retg [[Friedrich Wilhelm III]] intervegniva per part persunalmain en l’andament da las tractativas. ==== Princips e conflicts d’interess ==== [[Datoteca:WienBundeskanzleramt.jpg|thumb|200px|Il ‹Palais am Ballhaus›]] Sch’ins drizza l’egliada davent da la sala da saut e vi sin las tractativas per propi, alura na resta betg pli bler da l’impressiun exteriur d’armonia. Il cuntrari duevan las differenzas d’interess be anc s’intensivar en il decurs da las negoziaziuns. Il Congress ha lavurà tenor tschintg princips surordinads, tar ils quals i sa tracta però per part da construcziuns posteriuras da vart dals istoriografs. In term central furmava quel da la legitimitad; quel manegiava en quest connex la liquidaziun dal sistem da stadis napoleonic e la reinstallaziun da las veglias dinastias ([[Bourbons]], [[Guelfs]] e.a.). Sch’igl era gist Talleyrand ch’accentuava il princip da la legitimitad, aveva quai la finamira da cuntanscher la renconuschientscha da la Frantscha sco partenari da tractativas cun ils medems dretgs, pia da surmuntar il status da la pussanza victorisada. En la medema direcziun gieva er il princip da la restauraziun da las relaziuns politicas e socialas prerevoluziunaras. La restauraziun na dueva bain betg revocar tut ils midaments ch’avevan gì lieu dapi il 1789. Ma en tutta cas duevan vegnir impedidas tuttas aspiraziuns revoluziunaras futuras, pia tant cumbats per la libertad sco er moviments naziunals. Per cuntanscher e segirar questas finamiras han las delegaziuns stabilì dus princips, quel da la ferma autoritad monarchica a l’intern dals pajais e quel da la solidaritad tranter ils singuls stadis. Perencletg eran la finala tut ils stadis cun l’idea da crear in sistem d’equiliber europeic per impedir guerras futuras. La realisaziun pratica surtut da questa davosa finamira collidava però cun ils differents interess da politica da pussanza. Metternich aspirava in’Europa Centrala sut l’egida da l’[[Austria]] che dueva furmar in cuntrapais a las duas pussanzas d’ala [[Frantscha]] e [[Russia]]. L’intent da la [[Russia]] eri percunter da gudagnar la gronda part da la [[Pologna]]; per cuntanscher sia finamira giugava il zar cun il patratg da transfurmar la [[Pologna]] en in stadi constituziunal da model. Il delegà britannic sa chattava sin la lingia da Metternich d’ina Europa conservativa e vuleva a medem temp prevegnir ad in’ulteriura extensiun da pussanza da la [[Russia]]. La [[Frantscha]] da sia vart cumbatteva las tendenzas d’unificaziun en [[Germania]] per proteger uschia si’atgna posiziun da pussanza gronda. E la [[Prussia]] vuleva rinforzar si’atgna posiziun cun acquistar la [[Saxonia]] e cuntanscher in’egemonia prussian-austriaca entaifer la [[Germania]]. A questas tendenzas s’opponivan però ils stadis tudestgs pli pitschens ed er l’[[Austria]].<ref>Ils princips menziunads e las finamiras da la Prussia tenor Siemann: ''Vom Staatenbund zum Nationalstaat.'' 1995, p. 314–320.</ref> ==== Pologna, Saxonia e novas constellaziuns ==== Malgrà tutta solidaritad tranter ils monarcs faschevi in temp l’impressiun sco sch’il Congress giess a fin senza resultats concrets. Quai surtut pervi dal conflict d’interess tranter l’[[Austria]], la [[Prussia]] e la [[Russia]] areguard il status futur da la [[Pologna]]. Questa cuntraversa diplomatica ch’è vegnida manada a divers nivels ha manà a novas coaliziuns tranter ils stadis participads. Entant che la [[Prussia]] e la [[Russia]] eran colliadas ina cun l’autra tras l’intervenziun abrupta dal retg prussian, è sa furmada ina nova allianza tranter la [[Gronda Britannia]] e l’[[Austria]], a la quala è er s’avischinada la [[Frantscha]]. La renconuschientscha da la [[Frantscha]] sco pussanza gronda ed il pegiurament da las relaziuns tranter ils alliads han furmà vers la midada da l’onn 1814/1815 in veritabel triumf dal dun da tractar da [[Talleyrand]]. Il conflict è en il fratemp sa spustà pli e pli fitg da la [[Pologna]] vers la dumonda da la [[Saxonia]]. Ins discurra en quest connex er da la dumonda polac-saxona, damai ch’il retg da la Saxonia era en uniun persunala duca da [[Warschau]] e tras quai schef da stadi dal territori, il qual [[Alexander I]] aveva en egl. La cuntinuitad da la Saxonia sco stadi era pli che intscherta; il retg [[Friedrich August I]] era numnadamain vegnì arrestà, perquai ch’ils alliads al reproschavan d’avair collavurà cun [[Napoleun]]. Be sur intermediaturs ha il monarc da la chasa da [[Wettin]] insumma pudì influenzar la discussiun. In mument faschevi schizunt l’impressiun sco sch’i rumpess ora ina guerra tranter ils anteriurs alliads e la [[Prussia]] ha cumenzà cun preparativas militaras. Ils 3 da schaner 1815 avevan la [[Gronda Britannia]], l’[[Austria]] e la [[Frantscha]] fatg ina cunvegna secreta cunter la [[Prussia]] e la [[Russia]], a la quala èn er s’alliads ils [[Pajais Bass]], la [[Baviera]] e [[Hannover]]. Tras quai èn idas en stgaglias las speranzas che la [[Prussia]] aveva tgirà dapi [[Friedrich II]] da pudair surpigliar dal tuttafatg il pajais vischin [[Saxonia]]. La crisa ha però pudì vegnir surmuntada spertamain, suenter che [[Alexander I]] ha proponì la divisiun da la [[Saxonia]] ed ha tegnì en frain sias ambiziuns politicas. Il conflict è vegnì schlià ils 7 da schaner 1815, cura ch’in cussegl dals ministers da las tschintg pussanzas grondas inclus la [[Frantscha]] è s’entupà per l’emprima giada. [[Metternich]] è sa mussà cuntent areguard la sconfitta diplomatica da la [[Prussia]] ed ha manegià che quella saja uss «cumpromessa per adina» envers la [[Frantscha]]. [[Hardenberg]] percunter ha empruvà da vender il spustament da la [[Prussia]] vers vest (enstagl da l’acquist da la [[Saxonia]]) cun patos naziunal: La [[Prussia]] vegnia uss a surprender «en l’interess general» e be «per motiv da la defensiun da la [[Germania]]» las possessiuns al [[Rain]].<ref>Cità tenor Franz Mehring: ''1813 bis 1819. Von Kalisch bis Karlsbad.'' Stuttgart 1913, p. 75.</ref> Las divergenzas restantas areguard dumondas territorialas han pudì vegnir eliminadas senza pli gronds problems en rom d’ulteriuras sesidas da cumissiuns. Las contractivas han er cuntinuà cura che [[Napoleun Bonaparte]] è returnà da l’exil ed ha restituì il mars 1815 sia pussanza en Frantscha. L’Acta finala dal Congress è vegnida suttascritta nov dis avant la terrada definitiva da Napoleun sper [[Waterloo]].<ref>L’andament da las contractivas suonda surtut Braubach: ''Von der Französischen Revolution bis zum Wiener Kongress.'' 1974, p. 151–158.</ref> === Reorganisaziun territoriala === [[Datoteca:Prince_Metternich_by_Lawrence.jpeg|thumb|180px|Prinzi von Metternich]] Ina cumissiun statistica aveva preparà materialias che duevan servir a decider, tge stadi ch’haja da surdar resp. possia retschaiver tge territoris. En questa cumissiun avevan experts (t.a. geografs, economs, statistichers) taxà en lavur minuziusa la valita da mintga singul territori. Valurs relevantas eran surtut stadas la grondezza dal territori, il dumber d’abitants e la forza da producziun. Uschia han ins pudì cumparegliar e scuntrar territoris, pretensiuns e concessiuns.<ref>Heinz Duchhardt: ''Der Wiener Kongress. Die Neugestaltung Europas 1814/15.'' C.H. Beck, Minca 2013, p. 90.</ref> ==== Austria ==== L’Austria ha stuì desister da sias anteriuras possessiuns al Rain Superiur. En general è l’[[Austria]] plitost sa retratga dal vest dal territori tudestg. Persuenter l’è vegnida attribuida la [[Galizia]] (incl. la cuntrada da [[Tarnopol]]), entant che la regiun da [[Krakau]] è daventada in’atgna republica sut garanzia da las trais pussanzas da partiziun. Er l’[[Illiria]] è crudada enavos a l’[[Austria]]. En l’[[Italia dal Nord]] èn l’anteriura Republica da [[Vaniescha]] e la [[Lumbardia]] vegnidas colliadas al Reginavel lumbard-venezian. Sper quel è la [[Toscana]] vegnida attribuida a l’archiduca [[Ferdinand]] e la citad da [[Parma]] a [[Marie-Louise]], la dunna austriaca da [[Napoleun]], uschia ch’ils [[Habsburgais]] avevan en l’Italia dal Nord ina posiziun anc pli ferma che avant la Revoluziun. En il nord èn vegnids vitiers [[Salzburg]] e l’[[Innviertel]]. En cumparegliaziun cun ils gudogns territorials da la [[Prussia]] e da la [[Russia]] èn ils gudogns territorials da l’[[Austria]] però restads limitads. Surtut èn idas a perder las anteriuras possessiuns austriacas en ils [[Pajais Bass]] (da las qualas dueva sa sviluppar pli tard la [[Belgia]]). Quests territoris èn vegnids attribuids als [[Pajais Bass]] ch’èn sa furmads da nov sco [[Reginavel Unì]] dals [[Pajais Bass]]. La chasa d’[[Orange-Nassau]] ha collià en uniun persunala betg mo il retg dals [[Pajais Bass]], mabain er il gronduca da [[Luxemburg]]. Tut en tut è l’Austria d’ina vart sa separada geograficamain da la [[Germania]], entant ch’ella ha surpiglià da l’autra vart la direcziun entaifer la [[Confederaziun tudestga]] ch’è medemamain vegnida furmada tras il Congress da Vienna. La [[Prussia]] percunter è sa sviluppada per entant – geograficamain e politicamain – gist en l’autra direcziun. ==== Prussia ==== Cuntrari a las finamiras e spetgas oriundas n’ha la [[Prussia]] betg retschet l’entira [[Saxonia]], mabain be la part settentriunala, la quala è per part vegnida incorporada en la nova provinza [[Saxonia]]. Persuenter ha la [[Prussia]] obtegnì vasts territoris supplementars situads en il vest, or dals quals ella ha furmà la provinza dal Rain e la provinza [[Westfalen]]. En l’ost èn vegnids vitiers la citad da [[Danzig]]; percunter èn ids a perder ils territoris da la terza spartiziun da la Pologna e per part er da la segunda. A la [[Baviera]] èn ids [[Ansbach]] e [[Bayreuth]], al [[Reginavel da Hannover]] la [[Frisia da l’Ost]], [[Hildesheim]], [[Goslar]] e la gronda part superiura dad [[Eichsfeld]]; persuenter ha la [[Prussia]] prendì possess da la [[Pomerania svedaisa]] cun [[Rügen]], dond per recumpensa al [[Danemarc]] il [Ducadi da Lauenburg]]. Cun acquistar ils territoris al Rain è la [[Prussia]] daventada il rempar cunter la [[Frantscha]], la quala aspirava anc adina al Rain sco cunfin statal. Questa nova rolla da la [[Prussia]] è gist er stada da gronda muntada per il [[Palatinat]] e [[Rheinhessen]], ils territoris situads da la vart sanestra dal Rain. Tras la spartiziun da ses territori statal è la [[Prussia]] stada sfurzada da s’occupar pli ferm dal svilup da la [[Germania]] en general; la finala dueva ella daventar il motor da l’unificaziun economica e politica dal pajais. ==== Ulteriurs stadis tudestgs ==== La [[Baviera]] ha bain survegnì en barat per il [[Tirol]] la gronda part da la [[Franconia]] e parts dal [[Palatinat]], ma n’ha betg pudì realisar tut sias ambiziuns territorialas. Al [[Reginavel da Württemberg]], als Gronducadis da [[Baden]] e da [[Hessen]] sco er al [[Ducadi da Nassau]] èsi reussì da mantegnair lur extensiun territoriala dal temp da la [[Confederaziun dal Rain]]; fin il 1825 han gì lieu qua be correcturas da cunfins minimalas. Reeregids sco stadis suverans èn vegnids l’anteriur [[Electurat Braunschweig-Lüneburg]] (uss [[Reginavel da Hannover]], en uniun persunala cun il [[Reginavel Unì]]), [[Oldenburg]], [[Hessen-Kassel]], [[Hessen-Homburg]] e las citads libras [[Lübeck]], [[Francfurt]], [[Bremen]] e [[Hamburg]]. Sin la vart dals sperdents dal Congress sa chattava il Reginavel da Saxonia. Quasi sco chastì per avair schlià pir tard la lia cun la Frantscha ha il Reginavel pers a la Prussia bunamain dus terzs da ses territori e 40 % da ses abitants en sias parts al nord ed a l’ost ed en la [[Turinga]] (ils territoris da la Turinga duevan alura vegnir transferids da la [[Prussia]] al [[Gronducadi Saxonia-Weimar-Eisenach]]). Malgrà tut ils svilups da restauraziun menziunads è il dumber dals stadis tuttina restà suenter il Congress bundant pli pitschen che en il temp prerevoluziunar. Quai surtut per dus motivs: Per l’ina n’è la secularisaziun dals territoris ecclesiastics ch’aveva gì lieu ils ultims onns betg vegnida revocada, e quai malgrà ils protests dals prinzis pertutgads. Per l’autra aveva gì lieu durant ils onns da guerra in vast process da mediatisaziun; quai vul dir che territoris dal Sontg Imperi roman che suttastevan pli baud directamain a l’imperatur èn vegnids suttamess da nov a pussanzas situadas sin in plaun intermediar. Er quest process n’è betg pli vegnì revocà. ==== Svizra ==== [[Datoteca:Schweiz_Wiener_Kongress.png|thumb|220px|La Svizra suenter il 1815]] La [[Svizra]] ha stuì sistir definitivamain tuttas pretensiuns areguard la [[Vuclina]], [[Clavenna]] e [[Buorm]] (las anteriuras terras subditas da las [[Trais Lias]]) sco er areguard la citad da [[Mulhouse]] en l’[[Alsazia]]. Sco recumpensa èn però vegnids attribuids a la Svizra il prinzi-uvestgieu da [[Basilea]], il [[Fricktal]], ils signuradis da [[Razén]] e [[Tarasp]] sco er intginas vischnancas en il conturn da [[Genevra]]. Il Congress da Vienna ha renconuschì ils cunfins interns ed externs da la [[Svizra]] e da ses chantuns sco er l’appartegnientscha dal [[Vallais]], dal [[Principadi da Neuchatel]] (en possess dals [[Hohenzollern]]) e da [[Genevra]] sco novs chantuns da la [[Confederaziun]]. La [[Savoia dal Nord]] è vegnida neutralisada e dueva vegnir occupada en cas da guerra da truppas svizras, è però restada tar il [[Reginavel da Sardegna]]. Il giavisch da tscherts politichers svizzers da pudair arrundar il cunfin svizzer vers il [[Gronducadi da Baden]] en il conturn da [[Schaffusa]], da pudair acquistar la citad da [[Constanza]] e da puspè attribuir al [[Grischun]] las anteriuras terras subditas na dueva betg s’accumplir. Da muntada decisiva per l’ulteriur svilup istoric da la [[Svizra]] è stada la renconuschientscha da la neutralitad armada sempiterna sco er da l’independenza da tutta influenza da vart da las pussanzas grondas europeicas. Questa renconuschientscha resp. obligaziun da la Svizra a la neutralitad furma fin oz la basa essenziala per la politica da l’exteriur dal pajais. ==== Ulteriurs stadis europeics ==== L’anteriur adversari da guerra dals alliads, la [[Frantscha]], ha stuì revocar tut las annexiuns ch’eran succedidas tranter il 1795 ed il 1810; quai pretendeva gia il princip da legitimitad che vegniva fatg valair da [[Talleyrand]]. Sco grond success po però vegnir valità il fatg che la [[Frantscha]] ha pudì returnar sco partenari egual en la famiglia dals pievels europeics ed ha puspè cuntanschì sia renconuschientscha sco pussanza gronda. Perquai ch’il [[Danemarc]] aveva sustegnì [[Napoleun]], è il pajais vegnì obligà da surdar la [[Norvegia]] a la [[Svezia]] (en rom da la [[Pasch da Kiel]]). Percunter èn vegnids attribuids al [[Danemarc]] l’insla [[Rügen]] e la [[Pomerania svedaisa]]. Quests territoris èn vegnids surlaschads suenter curt temp a la [[Prussia]]; per recumpensa ha quella surdà al [[Danemarc]] il [[Ducadi da Lauenburg]] (che la [[Prussia]] aveva barattà avant cun [[Hannover]] cunter la [[Frisia da l’Ost]]) ed ina summa da daners. En la [[Spagna]], il [[Portugal]] ed a [[Napoli]] èn las veglias dinastias puspè vegnidas a la pussanza. Il medem vala per la [[Sardegna]] ch’ha survegnì enavos la [[Savoia]], il [[Piemunt]] e [[Nizza]] e supplementarmain [[Genua]]. Er il stadi pontifical è vegnì restaurà ed ha survegnì enavos la gronda part da ses anteriur territori. Per ils stadis talians aveva [[Metternich]] en mira ina lia – cumparegliabla a la [[Confederaziun tudestga]] – sut la direcziun da l’[[Austria]]. Envers l’imperatur [[Franz I]] ed ils prinzis talians n’è el però betg reussì cun quest’idea.<ref>Franz Zeilner: ''Verfassung, Verfassungsrecht und Lehre des Öffentlichen Rechts in Österreich bis 1848.'' Peter Lang, Francfurt 2008, p. 45.</ref> Tras quai e perquai che l’[[Austria]] aveva pudì extender marcantamain ses domini en l’Italia dal Nord, è l’[[Italia]] restada dividida e sia unificaziun ad in stadi naziunal è stada bloccada sur decennis. Ils gudogns territorials da la [[Gronda Britannia]] en rom dal conflict colonial britannic-franzos èn medemamain vegnids confermads. Uschia èn [[Malta]] e [[Helgoland]] restads tar la [[Gronda Britannia]]. E las inslas ionicas en la [[Mar Mediterrana]] èn daventadas in protectorat britannic.<ref>Areguard il svilup territorial en l’Europa cf. Botzenhart: ''Reform, Restauration und Krise.'' 1996, p. 79–82.</ref> En l’ost è zar [[Alexander I]] sa cuntentà cun ina quarta divisiun da la Pologna; da quella è però vegnida attribuida la pli gronda part a la Russia. Medemamain èn vegnids confermads ils gudogns territorials en la [[Finlanda]] (1808/09) ed en la [[Bessarabia]] ch’han muntà in’ulteriura extensiun da la [[Russia]] vers vest. La part settentriunala dals [[Pajais Bass]] (enfin il 1795 Republica da las set provinzas reunidas, pli tard Republica batava e Reginavel d’Ollanda) è vegnida reunida cun la part meridiunala (ils [[Pajais Bass]] ch’eran oriundamain en possess da l’[[Austria]] habsburgaisa sco er l’anteriur chapitel catedral da [[Lüttich]]) al Reginavel unì dals Pajais Bass. === La Confederaziun tudestga === [[Datoteca:Europa 1815.svg|miniatura|260px|Charta da l’Europa suenter il Congress da Vienna (cun il cunfin da la Confederaziun tudestga dal 1818): Russia (verd), Frantscha (pinc), Reginavel Unì (rosa), Prussia (blau), Austria e possess habsburgais (mellen)]] La basa per las tractativas areguard la reordinaziun statala dals pajais da l’anteriur [[Sontg Imperi roman]] (da naziun tudestga) a chaschun dal [[Congress da Vienna]] ha furmà l’artitgel VI da l’[[Emprima Pasch da Paris]] dals 30 da matg 1814. Tenor quella era vegnida renconuschida als stadis tudestgs lur independenza sco er lur uniun en furma d’ina lia federativa. La cumissiun ch’aveva da tractar las fatschentas tudestgas, l’uschenumnà ‹Comité tudestg›, è sa radunà sut il presidi da la [[Prussia]], l’[[Austria]], [[Hannover]], la [[Baviera]] e [[Württemberg]]. Pli tard è il gremi s’avert a tut ils stadis tudestgs e citads libras. Cumbain ch’il Congress defendeva il princip da legitimitad ed aveva en mira la restauraziun da las relaziuns prerevoluziunaras, sche avevan questas maximas tuttina er lur limitaziun. La mediatisaziun ch’era vegnida instradada il 1803 dal [[Recess da la Dieta imperiala]] n’è betg vegnida revocada. Il medem vala per la secularisaziun e la fin dals stadis ecclesiastics, per la restauraziun dals quals il nunzi papal [[Ercole Consalvi]] è s’engaschà adumbatten. In’ulteriura differenza tar la situaziun prerevoluziunara ha muntà la renconuschientscha da la suveranitad dals anteriurs stadis da la [[Confederaziun dal Rain]]. Ina reconstrucziun dal [[Sontg Imperi roman]] n’han ils participants dal Congress betg tratg en consideraziun seriusamain; quai vala schizunt per il barun [[vom Stein]] ch’ha prendì part dal Congress sco mess da la [[Russia]] e ch’era in propugnatur da la restauraziun da l’onur imperiala.<ref>Walter Hubatsch (ed.): ''Freiherr vom Stein. Briefe und amtliche Schriften.'' Tom 5: ''Der Wiener Kongress.'' W. Kohlhammer Verlag, Stuttgart 1964, p. 274–276. Cf. era Heinz Duchhardt: ''Stein. Eine Biographie.'' Aschendorff Verlag, Münster 2007, ISBN 978-3-402-05365-2, p. 338s.</ref> Tuttina è la tschertga suenter in remplazzament funcziunal per ils 41 stadis e citads libras dal territori tudestg daventada ina da las dumondas centralas dal Congress. A l’entschatta da las tractativas èn tant [[Metternich]] sco er ils delegads da la [[Prussia]] s’engaschads per ina schliaziun cun tratgs relativamain centralistics. Bain cursavan da tuttas sorts propostas, ma da grond’influenza duevan la finala be esser ils ‹41 artitgels› da [[Hardenberg]] ed il ‹plan da 12 puncts› ch’è resortì da quel en collavuraziun cun [[Metternich]]. Omadus palpiris partivan d’in urden federativ cun in organ central vaira ferm. Da quel fascheva part in’executiva collectiva che sa cumponiva da represchentants dals stadis pli gronds. Quest gremi dueva esser concepì uschia che la [[Prussia]] e l’[[Austria]] avevan la pussaivladad da maiorisar ils ulteriurs stadis. Il territori federativ dueva vegnir sutdividì en set circuls che duevan exequir las decisiun da la federaziun ed esser responsabels per las dumondas da guerra e da la dretgira suprema. De jure avessan ils territoris pli pitschens bain existì vinavant, ma de facto fissan els vegnids mediatisads. Ma la finala n’ha quest project betg fatg naufragi pervi da la vehementa resistenza dals stadis pli pitschens, mabain pervi dal conflict saxon-polac descrit survart. En quel è numnadamain sa manifestada cleramain la tentativa da la [[Prussia]] d’expander; perquai ha l’[[Austria]] sistì il plan da vulair realisar in’egemonia dubla dals dus stadis. La varianta che dueva la finala vegnir realisada, ha furmà la [[Confederaziun tudestga]] da stadis suverans sut il presidi da l’[[Austria]]. Sco constituziun è vegnida relaschada l’Acta federala tudestga, e quai ils 8 da zercladur 1815, pia in di avant che l’Acta dal Congress da Vienna vegnia segnada. Ils emprims indesch artitgels da l’Acta federala èn er vegnids integrads en l’Acta da Congress per als suttametter apparentamain a la protecziun resp. a la garanzia da las pussanzas victuras.<ref>Affirmond Siemann: ''Vom Staatenbund zum Nationalstaat.'' 1995, p. 320; critic percunter Nikolaus Dommermuth: ''Das angebliche europäische Garantierecht über den Deutschen Bund 1815 bis 1866.'' Borna-Lipsia 1928.</ref> A l’idea d’ina ferma executiva han ins renunzià; medemamain a quella d’ina dretgira federala superiura. Da las ponderaziuns da partenza è però sa mantegnida la determinaziun ch’ils singuls commembers dal stadi federativ hajan da dar a sasez ina constituziun. In grond dumber da stadis ha realisà questa disposiziun entaifer curt temp. Ma precis las duas pussanzas grondas entaifer la [[Confederaziun tudestga]], la [[Prussia]] e la [[Russia]], n’han disponì fin il 1848 da nagina constituziun scritta. En pli è vegnì declerà explicitamain che la [[Confederaziun tudestga]] na furmia betg il successur legal dal vegl Imperi tudestg. Il cuntrari duaja quel avair in caracter puramain defensiv e servir exclusivamain a la segirezza a l’intern dal territori tudestg e vers anora. Cumbain ch’ina politica da l’exteriur activa n’era betg pussaivla a questa basa, è la [[Confederaziun tudestga]] daventada in element impurtant e necessari entaifer il sistem d’equiliber europeic. A la [[Confederaziun tudestga]] appartegnevan la [[Prussia]] e l’[[Austria]] be cun lur anteriurs territoris imperials; l’[[Austria]] pia senza ils territoris da la [[Pologna]], [[Ungaria]] ed [[Italia]] e la [[Prussia]] senza la Prussia dal Vest e da l’Ost e [[Posen]]. Monarcs da l’exteriur che possedevan territori che fascheva part da la Confederaziun eran il retg da la [[Gronda Britannia]] (sco retg da [[Hannover]]), il retg dals [[Pajais Bass]] (sco gronduca da [[Luxemburg]]) ed il retg dal [[Danemarc]] (sco duca da [[Holstein]] e [[Lauenburg]]). Sco prinzis federals cumpeteva ad els sedia e vusch en l’assamblea federala.<ref>Cf. Siemann: ''Vom Staatenbund zum Nationalstaat.'' 1995, p. 319s.</ref> === Ulteriuras decisiuns === Il Congress da Vienna aveva tuttavia er prendì conclusiuns ch’eran progressivas per las relaziuns dal temp (almain a nivel internaziunal). Sut squitsch da la [[Gronda Britannia]] è per exempel vegnida bandegiada la sclavaria (artitgel 118 da las Actas dal Congress). Ultra da quai è vegnida fatga ina cunvegna concernent la libertad da la navigaziun fluviala internaziunala ed installà in comité central per la navigaziun sin il Rain. Ina reglamentaziun lianta areguard il dretg d’ambassada ha plinavant mess ina fin a las dispitas da rang ch’eran fin lura usitadas tranter ils diplomats. La precedenza n’aveva betg pli quel che represchentava apparentamain il stadi il pli bainvis ed impurtant (quai che deva adina puspè chaschun a divergenzas d’opiniuns). Enstagl ha il Congress da Vienna definì la successiun lianta ambassadur – delegà diplomatic – incaricà da fatschentas; entaifer questa successiun è vegnì statuì il princip da l’anzianitad locala che vala fin oz.<ref>Paul Widmer: ''Das Konzert der Grossen. Der Wiener Kongress, die Diplomatie und die Neugestaltung Europas vor zweihundert Jahren.'' En: Neue Zürcher Zeitung, 22 da mars 2014, p. 63.</ref> === Suttascripziun e ratificaziun === [[Datoteca:Wiener_Kongress_Abschlussdokument_2.JPG|thumb|200px|Acta finala exponida a Vienna en l’Archiv statal]] Las decisiuns dal Congress èn vegnidas fixadas en scrit en l’Acta finala. Quella cuntegna 121 artitgels e cumpiglia er tut ils contracts ch’èn vegnids fatgs a Vienna. L’Acta finala dal Congress da Vienna è vegnida segnada ils 9 da zercladur 1815. Cun lur suttascripziun han las pussanzas signatarias [[Austria]], [[Russia]], [[Prussia]], [[Gronda Britannia]], [[Frantscha]], [[Portugal]], [[Spagna]] e [[Svezia]] garantì la ratificaziun da las decisiuns. [[Baden]] e [[Württemberg]] èn s’associads al contract pir il fanadur resp. settember 1815 ed er la [[Frantscha]] e la [[Spagna]] han confermà pir in pau pli tard a moda definitiva il cuntegn da quel (ils 7 da december 1815 resp. ils 7 da matg 1817). Il retardament da vart da la [[Spagna]] è d’attribuir al fatg ch’il figl da la regina n’aveva survegnì da l’[[Etruria]] nagin’indemnisaziun en l’[[Italia]]. == L’epoca da la restauraziun == === Politica da l’exteriur da las pussanzas restaurativas === Cun revocar las conquistas da la [[Frantscha]] revoluziunara e napoleonica aveva il Congress cuntanschì sia finamira principala. Sin donn e cust da la [[Frantscha]] e da la [[Pologna]], ch’è vegnida sutdividida in’ulteriura giada, èn vegnidas rinforzadas las pussanzas grondas [[Prussia]], [[Austria]] e [[Russia]]. Ensemen cun la [[Gronda Britannia]] e la [[Frantscha]] – ch’era bain vegnida victorisada, ma puspè recepida en il concert da las pussanzas grondas – è sa furmà uschia il sistem da la pentarchia ch’era orientà ad equilibrar la repartiziun da la pussanza. Quest process restaurativ è be anc vegnì suttastritgà tras la fundaziun da l’[[Allianza sontga]] ils 26 da settember 1815. Quella n’ha bain betg fatg part dals resultats uffizials dal Congress; ma facticamain steva ella tuttina en in stretg connex cun quels e dueva furmar in impurtant element dal sistem da [[Metternich]] ch’ha segnà l’emprima mesadad dal 19avel tschientaner. L’Allianza sontga è sa furmada l’emprim tranter la [[Prussia]], l’[[Austria]] e la [[Russia]]. Quest manifest dals trais monarcs sa chapiva sco appel a la fraternitad cristiana e s’opponiva directamain e sapientivamain a la fraternitad revoluziunara dals pievels. [[Metternich]] aveva ina tenuta fitg sceptica envers quest’allianza; l’emprim sboz che discurriva d’ina uniun dals ‹pievels e da las armadas› ha el transfurmà en in’‹uniun dals regents che stattan sur ils pievels e las armadas›. La finamira da la cunvegna era d’ina vart da mantegnair la ballantscha tranter ils prinzis e da l’autra vart d’intervegnir tar ils pievels en cas da moviments revoluziunars. A l’Allianza sontga duevan la finala s’associar quasi tut ils stadis europeics cun excepziun da la [[Gronda Britannia]] (nua ch’il parlament ha refusà in’adesiun) e dal stadi papal sut papa [[Pius VII]], il qual na gieva betg d’accord cun il concept surconfessiunal da l’allianza.<ref>Siemann: ''Vom Staatenbund zum Nationalstaat.'' 1995, p. 330s.</ref> Suenter il temp da las [[Guerras da coaliziun]] èsi stà ina da las finamiras centralas dal [[Congress da Vienna]] e da l’epoca da la restauraziun da dar al continent sgurdinà in nov urden che dueva gidar ad evitar violenza tranter ils stadis e schliar en avegnir conflicts a basa diplomatica. Quai ha furmà ina nova qualitad politica da muntada istorica. Fin la [[Guerra dal Crim]] a l’entschatta dals onns 1850 è l’Europa stada schanegiada da guerras tranter las pussanzas grondas. La [[Guerra da Sardegna]], las guerras d’independenza talianas e la revolta a [[Schleswig-Holstein]] han furmà conflicts ch’èn da vesair en il context da las revoluziuns dal 1848/49. Da l’autra vart aveva la cuntraversa areguard la [[Pologna]] e la [[Saxonia]] mussà gia en il decurs dal Congress ch’era la politica d’equiliber aveva sias limitas. === Situaziun a l’intern da singuls stadis === Areguard la structuraziun da las relaziuns a l’intern dals singuls stadis è il Congress stà segnà da princips restaurativs e d’ina sceptica fundamentala envers tuttas tendenzas revoluziunaras, liberalas e naziunalas. Per ils stadis tudestgs ha la creaziun da la [[Confederaziun tudestga]] furmà in dals resultats centrals dal Congress. Per blers contemporans valeva la Confederaziun però primarmain sco in instrument per supprimer ils moviments naziunals e liberals.<ref>Vuschs contemporanas p.ex. tar Botzenhart: ''Reform, Restauration und Krise.'' 1996, p. 84.</ref> Malgrà quai n’èsi betg reussì d’eliminar las tendenzas liberalas e burgaisas che pretendevan in stadi naziunal al lieu da singuls stadis monarchics. Il ruaus ch’è quasi vegnì prescrit a l’[[Europa]] tras il [[Congress da Vienna]] e che muntava facticamain in return a las relaziuns dal temp avant [[Napoleun]] e la [[Revoluziun franzosa]] dal 1789 n’ha betg pudì sa mantegnair a lunga vista senza ch’ins prendia en mira midaments. La restauraziun ch’è suandada al Congress e ch’è stada colliada cun la suppressiun da tendenzas naziunalas, liberalas e democraticas n’è betg stada buna d’impedir che las ideas dals dretgs dals burgais e da l’independenza naziunala sa derasian vinavant entaifer la burgaisia. Ina censura impurtanta en quest reguard dueva surtut marcar l’onn 1830, durant il qual las tendenzas revoluziunaras èn proruttas in’emprima giada en divers stadis da l’[[Europa]]. ==== Grezia e Belgia ==== L’onn 1830 è la [[Revoluziun greca]] ida a fin cun l’independenza dal pajais e cun la fundaziun d’in stadi naziunal che sa basava sin la constituziun dal 1824. Ultra da quai ha la [[Revoluziun beltga]] manà a l’independenza da la [[Belgia]] dals [[Pajais Bass]]. La constituziun beltga dueva daventar l’ideal dals liberals en [[Germania]]. ==== Pologna ==== La [[Pologna]] n’ha mai acceptà la partiziun dal pajais tranter la [[Russia]], l’[[Austria]] e la [[Prussia]]. En las provinzas polaccas da quests trais stadis hai adina puspè dà revoltas da tempra naziunala drizzadas cunter il domini ester. D’impurtanza speziala è stada la revolta da november 1830 che dueva er influenzar ils moviments liberals e naziunals a l’exteriur. ==== Frantscha ==== [[Datoteca:Eugène_Delacroix_-_La_liberté_guidant_le_peuple.jpg|thumb|200px|Revoluziun da fanadur 1830]] En [[Frantscha]] ha la [[Revoluziun da fanadur]] manà il 1830 a la cupitga da [[Charles X]], il retg bourbon ch’era vegnì installà l’onn 1824. A ses lieu ha il ‹retg burgais› [[Louis Philippe]] occupà il tron franzos. La revoluziun en [[Frantscha]] dueva er s’effectuar sin stadis vischins: revoltas regiunalas en [[Germania]] ed en l’[[Italia]] han manà en singuls principadis a l’introducziun da constituziuns; ed en [[Svizra]] è sa furmà il bloc dals chantuns liberals. En [[Frantscha]] è [[Louis Philippe]] vegnì derschì a chaschun da la revoluziun da favrer 1848, suenter ch’el era s’avischinà adina pli fitg a la politica da l’[[Allianza sontga]]. Igl è suandada la proclamaziun da la [[Segunda Republica]] (resp. dal [[Segund Imperi]] sut [[Napoleun III]] a partir dal 1852). Quest’epoca è ida a fin il 1870 cun la sconfitta en la [[Guerra tudestg-franzosa]]; cunter la [[Terza Republica]] favuraivla a la [[Prussia]] è sa rebellada il 1871 la [[Communa da Paris]] che vala sco emprima emprova revoluziunara en il senn socialistic-communistic. ==== Confederaziun tudestga ==== Malgrà las repressiuns massivas ([[Decrets da Karlsbad]] dal 1819) e mesiras da censura ha il moviment liberal e naziunal er cuntinuà a crescher en ils stadis da la [[Confederaziun tudestga]]. Quest’epoca ch’è vegnida numnada posteriuramain – en vista a la revoluziun dal 1848 – ‹Vormärz› (en cuntrast cun il ‹Biedermeier› che designescha la tendenza cuntraria dal medem temp) è vegnida influenzada fermamain da las uniuns da students ch’èn sa furmadas a partir dal 1815. La finala dueva la Revoluziun da mars 1848 gidar a superar il sistem da [[Metternich]]; malgrà ch’ils revoltants èn vegnids battids l’onn 1849, ha l’idea d’in stadi tudestg cumplessiv er cumenzà a s’etablir entaifer ils tschertgels conservativs. Suenter la [[Guerra tudestg-danaisa]] dal 1864 e la [[Guerra tudestga]] dal 1866 è sa constituida il 1867 la [[Confederaziun da la Germania dal Nord]] che dueva furmar l’emprim stadi federal sin territori tudestg. E suenter la [[Guerra tudestg-franzosa]] dal 1870/71 è vegnì proclamà il 1871 l’[[Imperi tudestg]] sut [[Wilhelm I]]; fin ils onns 1890 dueva sia politica vegnir influenzada fermamain dal chancelier da l’Imperi [[Otto von Bismarck]]. ==== Italia ==== Er en ils stadis e las provinzas talianas hai adina puspè dà tranter il 1815 ed il 1870 revoltas en il senn dal ''risorgimento'' cun la finamira d’unir l’Italia. Ils naziunalists talians sa drizzavan cunter la predominanza dals [[Habsburgais]] austriacs en l’[[Italia dal Nord]] e dals [[Bourbons]] spagnols en l’[[Italia dal Sid]]. Sumegliant a la situaziun en [[Germania]] èn divers moviments d’independenza en ils singuls principadis bain vegnids supprimids. Ma la finala dueva tuttina s’etablir in stadi naziunal en furma dal Reginavel d’Italia sut il retg sard [[Vittorio Emanuele II]]; ses primminister [[Cavour]] dueva giugar per la [[Sardegna-Piemunt]] e per l’Italia ina rolla cumparegliabla a quella da [[Bismarck]] en la [[Prussia]] ed en [[Germania]]. ==== Svizra ==== L’onn 1830 hai dà en divers chantuns moviments ch’han manà a constitiziuns revedidas tenor ils princips dal liberalissem. Ils dus decennis che suondan vegnan numnads en l’istorgia da la [[Svizra]] ‹regeneraziun› e duevan manar – suenter la [[Guerra da la Lia separatista]] dal 1847 – a la fundaziun dal stadi federal dal 1848. == Resumaziun e facit == L’emprima fasa da l’epoca da la restauraziun (1815–1830) stat cumplainamain sut l’ensaina dal [[Congress da Vienna]] (1814/15). En rom da quel han ils monarcs europeics ch’avevan victorisà sur [[Napoleun]] dissegnà da nov la charta politica da l’[[Europa]]. In’emprima cesura han alura furmà las revoluziuns dal 1830 ch’han dà nov schlantsch als moviments liberals en praticamain tut ils stadis da l’[[Europa]]. Quels duevan chattar in’ulteriura culminaziun en ils onns da revoluziun 1848/49. Tant en [[Germania]] sco er en blers auters pajais da l’[[Europa]] n’èn quests onns revoluziunars bain betg stads segnads d’in success direct e restant; ma a mesa vista han las monarchias tuttina stuì far concessiuns al moviment liberal cun introducir constituziuns e far il pass dal stadi absolutistic a l’installaziun da gremis da cundecisiun. Sper il moviment liberal che steva sut l’ensaina dals princips politics da la [[Revoluziun franzosa]], èn er sa fatgas valair pli e pli fitg tendenzas socialisticas, communisticas ed anarchisticas che sa chapivan sco respostas a la dumonda sociala ch’era naschida or da la revoluziun industriala. Fin il pli tard l’onn 1871 aveva la gronda part dals stadis survegnì ina constituziun, uschia ch’els na vegnivan betg pli regids a moda absolutistica. En quest senn marchescha l’onn 1848 la fin da l’epoca da la restauraziun (tenor la definiziun dal term pli vasta). Ils davos decennis dal 19avel tschientaner stattan lura sut l’ensaina d’ina concurrenza politica ed economica tranter las pussanzas grondas da l’Europa Centrala (surtut [[Germania]], [[Frantscha]] e [[Gronda Britannia]]). Quella ha manà a la culminaziun dal naziunalissem ed imperialissem ed è stada colliada cun in militarissem creschent che dueva sa stgargiar en l’[[Emprima Guerra mundiala]]. Pir suenter la ‹Guerra gronda›, ils onns 1918/19, èn alura vegnids introducids en quasi tut ils pajais parlaments ed il dretg da votar general. Cun quests instruments da participaziun politica è ida a fin l’era monarchica en l’[[Europa]] ch’aveva chattà in davos temp da prosperitad en furma da l’epoca da la restauraziun. <div class="noprint"> == Annotaziuns == </div> <references/> == Litteratura == * ''Aus Politik und Zeitgeschichte'' 22–24/2015: ''[http://www.bpb.de/files/GI4Z3D.pdf Wiener Kongress] (datoteca PDF; 714&nbsp;kB)''. * Alexandra Bleyer: ''Das System Metternich. Die Neuordnung Europas nach Napoleon.'' WBG, Darmstadt 2014, ISBN 978-3-86312-081-8. * Manfred Botzenhart: ''Reform, Restauration und Krise. Deutschland 1789–1847. Moderne deutsche Geschichte (MDG).'' Ed. da Hans-Ulrich Wehler. Tom 4 (= ''Edition Suhrkamp'': 1252 = N.F., tom 252: ''Neue historische Bibliothek''). 4. ed. Suhrkamp, Francfurt 1996, ISBN 3-518-11252-X, p. 80–85. * Manfred Botzenhart: ''Der Wiener Kongress. Rücktritt ins Privatleben. Stein und die ständischen Bestrebungen des westfälischen Adels (Juni 1814–Dezember 1818).'' En: Manfred Botzenhart (ed.): ''Freiherr [Heinrich Friedrich Karl] vom [und zum] Stein: Briefe und amtliche Schriften.'' Tom 1–8, Stuttgart 1957–1970, tom 5, Kohlhammer, Stuttgart 1965. * Peter Burg: ''Der Wiener Kongreß: der Deutsche Bund im europäischen Staatensystem.'' (= ''Deutsche Geschichte der neuesten Zeit'', tom 1). Minca 1984, ISBN 3-423-04501-9. * Anselm Doering-Manteuffel: ''Vom Wiener Kongress zur Pariser Konferenz.'' Vandenhoeck & Ruprecht, Göttingen 1991, ISBN 3-525-36313-3. * Hans-Dieter Dyroff (ed.): ''Der Wiener Kongress – Die Neuordnung Europas.'' dtv Dokumente, Minca 1966. * Heinz Duchhardt: ''Der Wiener Kongress. Die Neugestaltung Europas 1814/15.'' C.H. Beck, Minca 2013, ISBN 978-3-406-65381-0. * Elisabeth Fehrenbach: ''Vom Ancien Régime zum Wiener Kongress.'' Oldenbourg, Minca 2001, ISBN 3-486-49754-5. * Michael Hundt: ''Die mindermächtigen deutschen Staaten auf dem Wiener Kongress.'' Verlag Philipp von Zabern, Mainz 1996, ISBN 3-8053-1720-4. * Alexandra von Ilsemann: ''Die Politik Frankreichs auf dem Wiener Kongress.'' Reinhold Krämer Verlag, Hamburg 1996, ISBN 3-89622-005-5. * Thomas Just, Wolfgang Maderthaner, Helene Maimann (ed.): ''Der Wiener Kongress. Die Erfindung Europas.'' Gerold, Vienna 2014, ISBN 978-3-900812-52-2. * David King: ''Wien 1814. Von Kaisern, Königen und dem Kongress, der Europa neu erfand.'' Piper, Minca 2014, ISBN 978-3-492-05675-5. * Henry A. Kissinger: ''Das Gleichgewicht der Großmächte.'' Manesse Verlag, Turitg 1990, ISBN 3-7175-8062-0. * Dieter Langewiesche: ''Europa zwischen Restauration und Revolution.'' (= ''Oldenbourg Grundriss der Geschichte'', tom 13). 4. ed. Oldenbourg, Minca 2004, ISBN 3-486-49764-2. * Thierry Lentz: ''1815. Der Wiener Kongress und die Neugründung Europas.'' Minca 2014, ISBN 978-3-8275-0047-2. * Hazel Rosenstrauch: ''Congress mit Damen. Europa zu Gast in Wien 1814/1815''. Czernin, Vienna 2014. ISBN 978-3-7076-0506-8. * Reinhard Stauber: ''Der Wiener Kongress.'' Böhlau, Vienna e.a. 2014, ISBN 978-3-8252-4095-0. * Reinhard Stauber, Florian Kerschbaumer, Marion Koschier (ed.): ''Mächtepolitik und Friedenssicherung. Zur politischen Kultur Europas im Zeichen des Wiener Kongresses.'' Lit Verlag, Münster e.a. 2014, ISBN 978-3-643-50502-6. * Eberhard Straub: ''Der Wiener Kongress. Das große Fest und die Neuordnung Europas.'' Klett-Cotta, Stuttgart 2014, ISBN 978-3608948479. * Brian Vick: ''The Congress of Vienna. Power and Politics after Napoleon.'' Harvard University Press, Cambridge (Mass.) 2014, ISBN 978-0-674-72971-1. * Adam Zamoyski: ''1815. Napoleons Sturz und der Wiener Kongress.'' C.H. Beck, Minca 2014, ISBN 978-3-406-67123-4. * Karl-Georg Faber: ''Deutsche Geschichte im 19. Jahrhundert. Restauration und Revolution von 1815 bis 1851''. Verlag Athenaion, Wiesbaden 1971, ISBN 3-7997-0721-2 (''Handbuch der deutschen Geschichte''). * Karl-Georg Faber: ''Die Rheinlande zwischen Restauration und Revolution. Probleme der Rheinischen Geschichte von 1814–1848 im Spiegel der zeitgenössischen Publizistik''. Steiner, Wiesbaden 1966. * Walther Hubatsch: ''Stein-Studien. Die preußischen Reformen des Reichsfreiherrn Karl vom Stein zwischen Revolution und Restauration''. Grote, Köln 1975, ISBN 3-7745-6336-5 (''Studien zur Geschichte Preussens''; 25). * Robert A. Kann: ''Die Restauration als Phänomen in der Geschichte''. Verlag Styria, Graz 1974, ISBN 3-222-10779-3. * Dieter Langewiesche: ''Europa zwischen Restauration und Revolution. 1815–1849''. Oldenbourg Verlag, Minca 2007, ISBN 978-3-486-49765-6 (''Oldenbourgs Grundriß der Geschichte'', tom 13). * Gerhard A. Ritter e.a. (ed.): ''Historismus und moderne Geschichtswissenschaft. Europa zwischen Revolution und Restauration; 1797-1815''. Steiner, Stuttgart 1987, ISBN 3-515-04254-7. <div class="noprint"> == Colliaziuns == * [http://www.staatsvertraege.de/Frieden1814-15/wka1815-i.htm L’Acta dal Congress da Vienna (1815)] * [http://resolver.sub.uni-goettingen.de/purl?PPN546672892 ''Haupt-Vertrag des zu Wien versammelten Congresses der europäischen Mächte, Fürsten und freien Städte, nebst 17 besondern Verträgen''] (Digitalisat) * [http://www.lwl.org/westfaelische-geschichte/que/normal/que4687.pdf ''Tagebuch des Freiherrn vom Stein während des Wiener Kongresses''] (PDF; 7,62&nbsp;MB) * [https://web.archive.org/web/20150331043647/http://www.wiener-kongress.at/index.php/de Il Congress da Vienna e ses sistem da pasch europeic] * ''Themenheft Der Wiener Kongress''. ''Aus Politik und Zeitgeschichte'' 22–24/2015 [http://www.bpb.de/apuz/206921/wiener-kongress versiun online] * [http://www.geschichte.uni-freiburg.de/histsem/badrev/lexikon/restauration.htm La restauraziun a Baden] * [https://web.archive.org/web/20160304120243/http://www.ai.ch/de/portrait/geschichte/welcome.php?action=showinfo&info_id=20 La restauraziun en Svizra (Appenzell) suenter il 1814/15] * [http://www.frankreich-info.de/lebeninfrankreich/geschichte/geschichte6.htm La restauraziun en Frantscha 1815–1870] </div> [[Categoria:Artitgels recumandads (Istorgia mundiala)]] [[Categoria:Temp modern]] [[Categoria:Istorgia da la Germania‎]] [[Categoria:Istorgia da la Frantscha]] [[Categoria:Istorgia da la Svizra]] 9ppw877s45mdwt2shpzuxs4daoozmcp 0 12171 163428 160119 2022-08-23T10:45:33Z InternetArchiveBot 16747 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{Artitgel 1000|+30}} [[Datoteca:DanteFresco.jpg|thumb|200px|Dante en ina seria da frescos dad Andrea del Castagno, ca. 1450 (Firenza, Galleria degli Uffizi)]] '''Dante Alighieri''' (talian [ˈdante aliˈɡi̯ɛːri]; * matg u zercladur 1265 a [[Firenza]]; † 14 da settember 1321 a [[Ravenna]]) è stà in poet e filosof da lingua taliana. Cun la ‹[[Divina Commedia]]› ha el surmuntà il latin che dominava fin là ed ha introducì il talian sco lingua litterara. Dante è in dals pli enconuschents poets dal talian e dal temp medieval europeic insumma. == Vita == En las funtaunas contemporanas è la biografia da Dante documentada be marginalmain. Ella sa lascha perquai be eruir a moda approximativa cun agid da decleraziuns u allusiuns litteraras cuntegnidas en sias ovras. === Derivanza e famiglia === [[Datoteca:Casa_di_dante_museum.JPG|thumb|200px|Casa di Dante a Firenza]] Dante è naschì a [[Firenza]]. La ''Casa di Dante'' che vegn visitada oz da turists è bain vegnida erigida pli u main al lieu da la chasa paterna d’antruras; i sa tracta però d’ina construcziun da pli tard che n’ha conservà naginas parts da l’edifizi oriund. La data da naschientscha da Dante n’è betg enconuschenta cun tutta segirezza. Tenor si’atgna indicaziun en la ‹Commedia› aveva el dal temp da ses viadi fictiv en l’auter mund – l’emna sontga da l’onn 1300 – ca. 35 onns ed era naschì en l’ensaina dals schumelins. Da quai sa laschass eruir ina data da naschientscha tranter ils 14 da matg ed ils 13 da zercladur 1265. En pliras impurtantas copias da la ‹Commedia› vegn però inditgà il 1260 sco onn da naschientscha. Sco cumprovada vala percunter la data da ses batten, la sonda sontga (26 da mars) da l’onn 1266. Quai pleda plitost encunter l’onn 1260 e lascha cumparair pli realistic l’onn 1265. Tant [[Filippo Villani]] sco er il figl da Dante [[Jacopo Alighieri]] inditgescha ch’el saja vegnì battegià sin il num ‹Durante›, il qual saja vegnì reducì en la pronunzia a ‹Dante›. Il num da famiglia Alighieri, ch’è documentà en las pli differentas furmas scrittas, deriva da ses bab Alighiero II e dal tat Alighiero I ed è er vegnì surpiglià dals figls da Dante. Sia famiglia fascheva part da la noblezza citadina che s’orientava politicamain als Guelfs. L’appartegnientscha a l’aristocrazia para da derivar da l’antenat Cacciaguida (* 1091), l’urat da Dante da la vart dal bab, e da la participaziun da quel a la segunda cruschada. En la ‹Commedia› frunta Dante en il paradis sin ses antenat Cacciaguida. Il bab da Dante, Alighiero II, era tranter auter activ sco emprestader da daners. En l’emprima letg è el stà maridà cun Bella, la mamma da Dante, e suenter la mort prematura da quella (tranter il 1270 ed il 1273) cun Lapa di Chiarissimo Cialuffi; el è mort il 1281/1282. Da ses geniturs e da sia madrigna na fa Dante nagina menziun en si’ovra; il medem vala per sia dunna Gemma di Manetto Donati (contract da dota 1270, maridaglia ca. 1285) e per ses quatter uffants ch’èn sortids da questa relaziun: ils figls Pietro, Giovanni e Jacopo – numnads tenor ils trais apostels preferids da Jesus – e la figlia Antonia. Be documentada en furma litterara è sia relaziun tar Beatrica ch’el ha scuntrà l’emprima giada en la vegliadetgna da nov onns e la quala dueva influenzar sia vita sur sia mort prematura (1290) ora. Il velar a moda artistica l’identitad da l’amanta tutga dapi ils trubadurs provenzals tar las strategias usitadas da la poesia d’amur medievala. Dante sez illustrescha questa tecnica a moda impressiunanta en la ‹Vita Nova› en furma dal raquint tenor il qual el haja anc elegì in’ulteriura dama per l’aduraziun presumtiva, e quai cun l’intent da manar en er il public. L’identitad da Beatrice è contestada. Dapi [[Boccaccio]] han ins savens manegià da pudair identifitgar ella sco Bice Portinari, ina figlia dal ritg commerziant Folco Portinari; da l’autra vart vegn discutà fin oz, schebain i sa tractia insumma d’ina persuna istorica ubain d’ina ficziun litterara da Dante.<ref>Cf. Deutsche Dante-Gesellschaft: [http://www.dante-gesellschaft.de/dante-alighieri/ ''Dante Alighieri: Lebensdaten''].</ref> === Furmaziun === [[Datoteca:Dante_Alighieri01.jpg|thumb|160px|Statua en las Ufficinas, Firenza]] En tge moda ed en tge lieus da scolaziun che Dante ha acquistà sia furmaziun extraordinariamain vasta e docta n’è betg enconuschent cun tutta segirezza. Or da sias poesias e la ‹Vita Nova› resulta ch’el è sa mess gia baud en contact litterar cun poets da la lingua populara sco [[Guido Cavalcanti]] e [[Cino da Pistoia]] ch’eran da lur vart ordvart erudits. En l’enfiern da la ‹Commedia› preschenta el [[Brunetto Latini]] sco ina sort magister, quai ch’ha manà en la perscrutaziun a numerusas speculaziuns. In minz da vardad po esser cuntegnì en quai, damai che Dante aveva apparentamain enconuschientscha da sias ovras e da sias stentas da popularisar la savida latina en las linguas dal pievel. En il ‹Convivio› menziunescha Dante ch’el haja frequentà in tschert temp «le scuole de li religiosi, e le disputazioni de li filosofanti», pia las scolas dals muntgs e las disputaziuns dals filosofs. Cun quai pudess esser manegià in ''studium generale'' ad in dals lieus da furmaziun dals dominicans e franciscans a Firenza, tar ils quals docivan da ses temp impurtants magisters sco [[Remigius Girolami]] e [[Petrus Johannis Olivi]]. Ils commentaturs da Dante han ultra da quai speculà davart segiurns da studi a las universitads da [[Bologna]] e (dapi [[Boccaccio]]) [[Paris]]; quai è tuttavia pussaivel, ma na sa lascha betg cumprovar a basa da documents istorics. Che Dante haja frequentà in’universitad para fitg probabel sch’ins pensa be a la furma ed al stil da sias ovras latinas ed er dal ‹Convivio›, e quai cumbain ch’ins al po attribuir abilitads autodidacticas extraordinarias. === Carriera politica a Firenza === La vita da Dante è stada segnada da las dispitas politicas da ses temp. El è sez sa participà al cumbat da la defensiun burgaisa dals Guelfs en la Battaglia da Campaldino (1289–1290). En quella han ils Guelfs da Firenza chaschunà ina greva sconfitta als Ghibellins ch’eran vegnids a la pussanza ils onns precedents ad [[Arezza]] e [[Pisa]]. Sia participaziun per propi als conflicts politics da sia citad nativa è però pir documentada in pèr onns pli tard. Il 1295 s’inscriva Dante en la mastergnanza dals apotechers e medis e stgaffescha uschia ina premissa formala per pudair surpigliar in uffizi politic. Dal prim da november 1295 fin ils 30 d’avrigl 1296 è el commember en il cussegl dal Capitano del Popolo (ina sort cussegl dal ‹burgamester›), dal matg fin il settember 1296 è el commember en il Cussegl dals tschient, il 1297 commember en in ulteriur cussegl che na sa lascha betg eruir precisamain. Il matg 1300 è Dante en missiun diplomatica a San [[Gimignano]] e dals 15 da zercladur fin ils 15 d’avust 1300 è el en funcziun sco in da sis commembers dal Priorat, il pli aut gremi da la citad. Dal prim d’avrigl fin ils 30 da settember 1301 è el puspè commember dal Cussegl dals tschient e l’october/november 1301 sa chatta el probablamain a Roma sco commember d’ina delegaziun che maina tractativas cun papa [[Bonifatius VIII]]. [[Datoteca:Dante-alighieri.jpg|thumb|160px|Il pli vegl purtret da Dante (che deriva dal temp avant ch’el è ì en l’exil)]] Da quel temp era l’[[Italia]] en dischuniun pervi dals cumbats violents tranter ils Ghibellins ed ils Guelfs. Explitgà a moda simplifitgada represchentavan ils emprims ils interess da l’imperatur ed ils auters quels dal papa. Ils Guelfs eran ultra da quai dividids en ina fracziun ‹alva› (che vegniva manada a Firenza dals Cerchi; ella s’engaschava per l’autonomia da la citad envers il papa) ed ina ‹naira› (che vegniva manada a Firenza dals Donati). Dal temp che Dante ha occupà ses uffizis han ils eveniments a Firenza prendì in svilup ordvart turbulent; entaifer la structura da partidas ch’era gia avant vaira cumplexa han gì lieu da quel temp spustaments ed ulteriuras separaziuns. La visita dal legat papal [[Matteo d’Acquasparta]] ha manà la stad 1300 a tumults. Dante e ses cunregents en il Priorat han sinaquai bandischà – cunter la voluntad explicita dal legat – betg mo represchentants dals ‹alvs› (tranter auter l’ami da Dante [[Guido Cavalcanti]]), mabain er dals ‹nairs› (tranter auter il manader da quels, [[Corso Donati]]). Sinaquai è la citad da Firenza vegnida excommunitgada ed il papa ha clamà en l’Italia [[Charles da Valois]] sco ‹pacifitgader› per restituir cun agid dals ‹nairs› la suveranitad papala a Firenza ed integrar la Toscana en il stadi papal. Il prim da november 1301 è Charles entrà a Firenza. Ils ‹nairs› ch’èn penetrads cun el han prendì vendetga vi da lur inimis en la citad; tranter auter duai er la chasa da Dante esser vegnida destruida. Ils 27 da schaner 1302 è Dante vegnì sentenzià en absenza tar in chasti pecuniar e tar l’exclusiun da tut ils uffizis publics. Damai ch’el è sa trategnì en il lontan e n’ha betg pajà la multa, è ses possess en la citad vegnì confiscà. Il mars 1302 è Dante vegnì sentenzià ensemen cun 14 ulteriurs ‹alvs› a la mort sin il stgandler per il cas ch’el returnass en la citad u vegniss arrestà utrò. Sia dunna n’al è betg suandada en l’exil, entant ch’ils figls han stuì bandunar la citad en la vegliadetgna da 13 onns. === Exil === Per ils onns da ses exil mancan documents externs – pia che na derivan betg da sia plima – quasi cumplettamain. Da l’autra vart cuntegna l’ovra litterara da Dante tantas allusiuns a lieus, persunas ed eveniments contemporans ch’i s’avra a la perscrutaziun orientada a la biografia in champ quasi inexauribel. Probablamain è el sa trategnì a partir dal 1302 surtut en l’Italia Superiura e Centrala; per part ha el chattà dimora e sustegn a [[Verona]] tar [[Bartolomeo della Scala]] (1303/1304), a [[Treviso]] tar [[Gerardo da Camina]] (1304–1306) ed en la [[Lunigiana]] (in territori a Massa-Carrara en il nord da la Toscana) tar ils conts [[Malaspina]] (1306 e.a.). Il schaner 1309 è il Luxemburgais [[Heinrich VII]] vegnì curunà ad [[Aachen]] sco retg tudestg-roman; l’october 1310 è el sa rendì en l’Italia, nua che Dante al dueva beneventar en ses texts sco spendrader da l’unitad dal pajais e da l’imperi insumma. En pliras citads da l’Italia dal Nord è [[Heinrich VII]] sa stentà da pacifitgar las partidas inimias e da restabilir ils dretgs dal Sontg Imperi roman. Dante sez ha forsa era scuntrà persunalmain l’imperatur futur; en mintga cas ha el drizzà ad el sia settavla brev. Ils 29 da zercladur 1312 è Heinrich vegnì curunà a Roma sco imperatur. Ma da quel temp era gia prorut il conflict tranter el ed il papat sco er il retg da Napoli, [[Robert d’Anjou]]. Las resursas da Heinrich eran limitadas e l’assedi da Firenza ha fatg naufragi l’atun dal medem onn. (Dante aveva gia appellà a Heinrich avant sia curunaziun sco imperatur da proceder cunter Firenza). [[Datoteca:Dante_Grabmal_Ravenna.JPG|thumb|160px|Monument da fossa da Dante a Ravenna]] [[Datoteca:Santa Croce Firenze Apr 2008 (17).JPG|thumb|160px|Cenotaf da Dante a Firenza]] Ma Heinrich, il qual Dante ha stilisà en la ‹Divina Commedia› sco «alto Arrigo», è gia mort ils 24 d’avust 1313. Uschia èn tut las speranzas politicas da vart da Dante idas ad aua. Il 1315 ha Dante refusà in’offerta da returnar a Firenza, damai che quella era colliada cun in chasti pecuniar ed ina penetienza publica. Sinaquai è vegnida renovada la sentenzia da mort dal 1302. Da quel temp para el puspè d’esser sa trategnì temporarmain a [[Verona]] a la curt dals [[Scala]] ed a partir dal 1318 a [[Ravenna]] tar [[Guido Novello da Polenta]]. Durant ina missiun a Venezia per incumbensa da Guido è Dante vegnì malsaun ed è mort suenter ses return la notg dals 13 sin ils 14 da settember 1321 a Ravenna nua ch’el è vegnì sepulì. En il decurs dals tschientaners ha la citad da Firenza empruvà repetidamain da manar las restanzas terrestras da Dante en sia citad natala, quai ch’ha manà a vehementas dispitas tranter Ravenna e Firenza. Firenza ha erigì en la basilica Santa Croce in cenotaf monumental en furma d’ina fossa, il qual è però restà vid fin il di dad oz. == Dante sco scriptur e filosof == L’ovra da Dante sa serva a moda suverana da la teologia, da la filosofia e da las ulteriuras scienzas (''artes liberales'') da ses temp. El sa referescha cun inschign a models cuntegnids en la poesia taliana, provenzala, franzosa e latina. A Dante reusseschi da cumbinar savida e furmaziun litterara cun in aut grad d’originalitad tant en l’appropriaziun intellectuala sco er en l’expressiun linguistica e poetica. Sco nagin auter poet avant el tschenta Dante l’atgna persuna en il center da si’ovra: sco amant, sco persuna che suffrescha, sco persuna che va en èr e sco persuna ch’emprenda. El na fa quai betg simplamain cun preschentar ses puntg da vista u cun sa metter en la rolla dal cronist da ses agen svilup, mabain stilisescha intenziunadamain il jau da las atgnas ovras en rom d’ina ‹autoficziun› (Hausmann) che sa sviluppa dad ovra tar ovra. Dante collia quest proceder cun l’auta pretensiun etica da tegnair avant al lectur, a la societad politica e schizunt a la baselgia da ses temp il spievel da l’enconuschientscha da sasez e da porscher in mussavia sin la via da la purificaziun. Per el è questa finamira da chattar en la congruenza cun l’urden universal divin sco ch’el è cuntegnì tenor ses avis en la Bibla ed en l’exegesa dals emprims babs da la baselgia, ma per part er gia en las ovras dals poets ([[Vergil]]) e filosofs ([[Aristoteles]]) da l’antica. == Ovras == === ‹Rime› === Sut il num ‹Rime› (‹Rimas›) vegnan subsummadas las poesias liricas da Dante ch’el ha creà ca. a partir dal 1283. I sa tracta da radund 90 poesias davart differentas tematicas (surtut poesias d’amur). Vitiers vegnan anc 30 ulteriuras poesias (''rime dubbie'') che na sa laschan betg attribuir cun tutta segirezza a Dante. Singulas poesias u gruppas da poesias ha Dante integrà ed explitgà en la ‹Vita nova› ed en il ‹Convivio›; abstrahà da quai na para el sez betg d’avair mess ensemen ina collecziun da sias poesias. Areguard la furma sa tracti tar la gronda part da las poesias da sonets e canzone, ultra da quai da balladas e sestinas. La lirica tempriva da Dante sa basa sin las poesias da trubadurs occitanas sco er sin ils imitaders talians da quellas en la Scuola Siciliana; tranter ses contemporans sa senta Dante surtut obligà a [[Guittone d’Arezzo]]. Ensemen cun collegas pli giuvens sco [[Guido Cavalcanti]], [[Dino Frescobaldi]] e [[Cino da Pistoia]] ha Dante sviluppà in stil che vegn numnà – tenor il term creà dad el sez – ''dolce stil novo''. Caracteristic per quel è il fatg che la tematica da l’amur – en il senn da la pussanza divina dad Amor e da la dama che maina l’amant vers il divin – vegn surelevada filosoficamain. Cun meds linguistics e retorics vegn la tematica enzugliada en engiavins e preschentada ad ina pitschna elita da persunas da medema savida. Da quest ideal da la mina curtaisa divergeschan las ''tenzone'' cun Forese Donati (Rime 73–78) da caracter obscen sco er las uschenumnadas ''rime petrose'' (Rime 100–103) che dechantan ina brama nunexaudida e ch’escaleschan en la fantasia d’ina satisfacziun sexuala violenta. === ‹Vita nova› === [[Datoteca:Dante_and_beatrice.jpg|thumb|220px|Dante e Beatrice (Henry Holiday, 1883)]] Quest’ovra ha Dante scrit tranter il 1292 ed il 1295. Il titel deriva d’ina frasa latina ch’è inserida en il text (''Incipit vita nova'': ‹I cumenza la vita nova›); en la perscrutaziun vegn l’ovra savens titulada tenor la scripziun taliana ‹Vita nuova›. Il text è concepì sco raquint autobiografic e preschenta al lectur las transfurmaziuns internas ch’il narratur ha fatg tras cun Beatrice dapi lur emprim inscunter dal temp d’uffanza fin a la veneraziun che tanscha sur sia mort ora. Stilisond l’atgna passiun cun agid da siemis, svaniments ed experientschas da conversiun, ma surtut er idealisond Beatrice ad ina figura da salvader cun attributs sumegliants a Cristus, applitgescha Dante en quest text musters stilistics da la tradiziun spirituala ed agiografica. Ma el fa quai en ina moda dal tuttafatg nunusitada cun las applitgar a l’atgna biografia. L’ovra è deditgada al ''primo amico Guido Cavalcanti'', sco public en mira vegnan numnads en emprima lingia ils ‹fidaivels d’Amor› (''fedeli d’Amore'') en il senn dal ''dolce stil novo'' ed explicitamain er las dunnas, permess che quellas sajan dotadas cun la necessaria noblezza da l’olma e chapientscha per l’amur e na sajan betg «simplamain be dunnas» (''e che non pure sono femmine'', Vn 19,1). Formalmain sa tracti d’in prosimetrum, vul dir d’ina cumposiziun ch’alterescha tranter prosa e vers. In model correspundent furma d’ina vart la ‹Consolatio philosophiae› da [[Boëthius]], da l’autra vart ils manuscrits dals trubadurs occitans, en ils quals las chanzuns dals trubadurs èn vegnidas cumplettadas posteriuramain cun raquints che tractan a moda anecdotica las circumstanzas da la vita ed istorgias d’amur da quels (uschenumnads ''razos''). La ‹Vita nova› reprenda 31 poesias liricas da Dante (25 sonets u sonets dubels, 5 canzone u stanzas da canzone, ina ballada) e cumplettescha quellas cun ''divisioni'' (explicaziuns dal cunteng) e ''ragioni'' (raquints davart la genesa da las poesias). La sutdivisiun odierna da l’entira ovra en 42 u 43 chapitels n’è betg autentica, vul dir betg documentada en furma da manuscrits, mabain deriva da l’emprima versiun stampada dal 1576 sco er da l’ediziun dad [[Alessandro Torri]] (1842). === ‹Convivio› === Il ‹Convivio› (ca. 1303–1306) è in tractat davart l’applicaziun da sabientscha filosofica. Il text nunfinì ma vast exemplifitgescha l’intenziun da l’autur en furma da commentaris tar intginas da las canzone da Dante. === ‹De vulgari eloquentia› === [[File:De vulgari eloquentia.tif|thumb|''De vulgari eloquentia'', 1577]] ‹De vulgari eloquentia› (ca. 1304) è in’ovra nunfinida davart l’adiever da la lingua discurrida en poesias concepidas en in stil elevà (u tragic). === ‹Monarchia› === Tar ‹De Monarchia libri tres› sa tracti da l’ovra filosofica principala da Dante. Ella vul cumprovar ch’i sa tractia tar il domini dal mund tras il Sontg Imperi roman d’ina determinaziun divina e che quel haja dad esser en dumondas profanas independent dal papat (il qual duaja sa restrenscher sin dumondas spiritualas). Tge onns che Dante haja propi scrit il text vegn discutà a moda cuntraversa: Per part vegn l’ovra messa en relaziun cun il conflict tranter [[Heinrich VII]] e papa [[Clemens V]], uschia ch’ina data tranter il 1308 ed il 1312 fiss probabla. Damai che l’emprim cudesch sa referescha gia al ''paradiso'' da la ‹Divina Commedia›, parta l’autra interpretaziun d’ina data tardiva (ca. 1317) e metta en relaziun il text cun il conflict tranter papa [[Gion XXII]] e [[Ludwig il Bavarais]]. === ‹Eclogae› === Cun il titel ‹Eclogae› vegn designada ina correspundenza en furma da quatter poesias en hexameters ch’è vegnida manada ils onns 1319/20 tranter [[Giovanni del Virgilio]] e Dante. Las poesias tractan la dumonda schebain Dante – sco Giovanni del Virgilio al reproscha – sfarlattia be ses talent cun scriver poesias en la lingua populara destinadas per il pievel talian, enstagl da s’acquistar cun poesias latinas gloria tar ils scienziads da tut ils pajais e per tut ils temps. Las duas poesias da resposta da Dante èn formuladas sco dialog ch’imitescha il stil bucolic da las eclogas da [[Vergil]] e demonstreschan, malgrà che Dante refusa la reproscha ch’al vegn fatga, ina qualitad artistica ch’anticipescha la poesia umanistica dals dus tschientaners vegnints. Per part è perquai vegnì suspectà ch’i sa tractia tar quest’ovra d’ina falsificaziun da [[Giovanni Boccaccio]], cun la quala quel haja vulì reabilitar posteriuramain l’onur da Dante. === ‹Quaestio de aqua et terra› === La ‹Quaestio de situ et forma aquae et terrae› (‹Retschertga davart la posiziun e furma da l’aua sin la terra›) è in referat che Dante ha tegnì ils 20 da schaner 1320 en la chaplutta da sontga Helena a [[Verona]] davart ina cuntraversa ch’era naschida pli baud a [[Mantua]]. En quest tractat, che sa chapescha sco ovra filosofica orientada a las scienzas natiralas, vegn dilucidada la dumonda daco che la terra, sco pli bass dals quatter elements, na saja betg cuverta dal tuttafatg cun aua. === La ‹Divina Commedia› === [[Datoteca:Alighieri_-_Divina_Commedia,_Nel_mille_quatro_cento_septe_et_due_nel_quarto_mese_adi_cinque_et_sei_-_2384293_id00022000_Scan00006.jpg|thumb|170px|Frontispizi da l’emprima versiun stampada da la ‹Divina Commedia› (1472)]] L’ovra la pli enconuschenta è segiramain la ‹Divina Commedia›, vi da la quala Dante ha lavurà da ca. 1307 fin il 1320. Il titel oriund, ‹Commedia›, sa referescha a la fin fortunada dal raquint, a la lingua taliana sco er al stil alternant da l’ovra. Suenter la mort da Dante ha ses admiratur [[Giovanni Boccaccio]] cumplettà quel a ‹La divina commedia›; il term ‹divin› na sa referescha betg al cuntegn, mabain duai suttastritgar las qualitads artisticas da l’ovra. La ‹ Divina Commedia› descriva il viadi tras l’enfiern (''inferno''), sur il purgatieri (''purgatorio'') fin en il paradis (''paradiso''). L’enfiern ed il paradis èn mintgamai sutdividids en stresas (mintgamai en furma da nov circuls concentrics). Pli fitg ch’ins s’avischina als circuls pli stretgs e pli grevs ch’èn stads ils putgads resp. pli sontgas las ovras dals trapassads. La ‹Divina Commedia› vegn er resguardada oz sco simbol litterar principal da la scholastica. Tras quest’ovra è Dante daventà uschè famus ch’ins ha creà en il 15avel tschientaner en ina da las baselgias principalas da Firenza in fresco en si’onur. :''→ Artitgel principal: [[Divina Commedia]]'' === Brevs === A Dante è vegnida attribuida en il decurs dals tschientaners in’entira retscha da brevs en lingua latina ed en singuls cas er en lingua populara taliana. Da quellas vegnan resguardadas oz dudesch ''epistolae'' latinas sco autenticas. In’ulteriura brev, en la quala l’autur deditgescha il ''paradiso'' al Cangrande della Scala ed offrescha in’introducziun en l’ovra en furma d’in commentari, vegn attribuida parzialmain a Dante. === ‹Fiore› e ‹Detto d’Amore› === ‹Il Fiore› (‹La flur›) è ina poesia allegorica narrativa en 232 sonets che sa basa sin las duas parts dal roman da las rosas dal franzos vegl (ch’è vegnì terminà il 1280). El exista sulettamain en ina copia toscana che vegn conservada a [[Montpellier]]. La scienza discutescha a moda cuntraversa, schebain Dante saja l’autur da quest’ovra, u sch’el saja be sa servì dal text per surpigliar singuls vers en la ‹Vita Nova› ed en la ‹Commedia›.<ref>Guglielmo Gorni: ''Dante prima della ‹Commedia›'' (= ''Letteratura italiana antica. Saggi 1''). Cadmo, Firenza 2001, ISBN 88-7923-232-0, p. 254s.; Michele Scherillo: ''Il nome di Dante.'' En: ''[[Zeitschrift für romanische Philologie]]'', tom 20, 1896, p. 15–26, qua p. 23, ([http://www.digizeitschriften.de/download/PPN345572572_0020/log8.pdf Digitalisat (PDF; 1,31 MB)]). En pli Domenico De Robertis: ''Dal primo all’ultimo Dante'' (= ''Studi danteschi. Quaderni 13''). Le Lettere, Firenza 2001, ISBN 88-7166-568-6, p. 49ss., qua p. 62.</ref> L’ovra è segnada d’influenzas dal franzos vegl; quai n’è betg nuntipic per la litteratura taliana da quel temp, ma na cumpara uschiglio nagliur en las ovras da Dante a moda uschè explicita. Ina part dals scienziads tendescha novissimamain ad attribuir l’ovra al giurist [[Guillaume Durand]] ch’era oriund da la Frantscha dal Sid e ch’è documentà sco professer a [[Modena]] e sco uffiziant en servetsch papal.<ref>Maurizio Palma di Cesnola: ''Questioni dantesche. Fiore, Monarchia, Commedia.'' Longo, Ravenna 2003, ISBN 88-8063-368-6, p. 30ss.</ref> Il ‹Detto d’Amore› (‹Poesia davart l’amur› resp. davart Amor) è ina poesia didactica en rimas pèr da set silbas. Damai che l’ovra vegn attribuida al medem autur sco ‹Il Fiore›, vegn Dante eventualmain er en dumonda sco autur da questa poesia. == Recepziun == Nagin auter poet avant e suenter Dante è vegnì commentà uschè savens, uschè vast e cun tala erudiziun; quai ha gia cumenzà curt suenter sia mort en furma da glossaris e commentaris da la ‹Commedia›. Er ses agens figls ed a partir da la mesadad dal 14avel tschientaner [[Giovanni Boccaccio]] han attribuì a quest svilup. L’umanissem e la renaschientscha ch’èn sa furmads da quel temp han per part crititgà l’ovra da Dante e per part admirà ella sco anticipaziun (per part be presumtiva) da lur atgnas ideas centralas. En il temp modern è la rescuverta da Dante stada sut l’ensaina da l’interess romantic per il temp medieval. Medemamain è si’ovra vegnida duvrada per concepir ina nova schientscha politica e culturala durant il temp dal risorgimento (en rom da la furmaziun da la naziun taliana). Dante è vegnì utilisà e per part instrumentalisà da circuls conservativs e reacziunars, catolics e protestants, esoterics ed anticlericals, quai ch’ha agiuntà a si’ovra baininqual defurmaziun. A la constituziun scientifica da la filologia e perscrutaziun da Dante han attribuì dapi il 19avel tschientaner scienziads da divers pajais (t.a. tudestgs, englais ed en l’ultim temp er americans). La perscrutaziun ha pudì sclerir bleras malchapientschas, ha però er tradì in u l’autra pregiudizi da derivanza betg scientifica. Cun consultar litteratura secundara davart Dante èsi perquai inditgà d’esser precaut e d’avrir ils egls en ina moda sco che quai na fiss forsa betg il cas tar in auter autur dal temp medieval che n’è betg vegnì interpretà e commentà cun la medema intensitad. == Statuas, monuments e munaidas == * Statuas da Dante èn avant maun sin la Piazza Dante a [[Napoli]] ed a [[Mantua]], sin la Piazza Santa Croce a [[Firenza]], sin la Piazza dei Signori a [[Verona]] ed en il Cortile degli Spiriti Magni da la Biblioteca Ambrosiana a [[Milaun]]. Ultra da quai exista a [[Trent]] il monument da Dante ch’è vegnì tschentà si il 1896 sco reacziun sin l’erecziun dal monument da Walter von der Vogelweide a [[Bulsaun]] (1889). * Il monument da fossa da Dante sa chatta a [[Ravenna]], nua ch’è er vegnì avert in museum che sa deditgescha a la vita ed ovra dal poet. * Dante è da vesair sin numerus maletgs da las pli differentas epocas da l’istorgia d’art (per part en furma da purtret, savens er integrà en illustraziuns da la ‹Divina Commedia›). * Ultra da quai cumpara Dante sin las suandantas munaidas: munaida da 500 liras da la Republica Taliana dal 1965; munaida da 2 euros da la Republica Taliana dal 2011; munaida da 2 euros da la Republica da San Marino dal 2015. == Ediziuns e translaziuns == * ''Das Schreiben an Cangrande''. Latin-tudestg, edì da Thomas Ricklin. Meiner, Hamburg 1993, ISBN 978-3-7873-1124-8. * ''Disputation über das Wasser und die Erde''. Latin-tudestg, translatà ed edì da Dominik Perler. Meiner, Hamburg 1994, ISBN 978-3-7873-1125-5. * ''Über die Beredsamkeit in der Volkssprache''. Latin-tudestg, translatà da Francis Cheneval. Meiner, Hamburg 2007, ISBN 978-3-7873-1126-2. * ''Das Gastmahl''. Talian-tudestg, translatà da Thomas Ricklin. Meiner, Hamburg 1996-2004 (4 toms), ISBN 978-3-7873-1298-6/1299-3/1300-6/1302-0. * ''La Commedia/Die Göttliche Komödie''. 3 toms, ediziun talian-tudestga, translatà e commentà da Hartmut Köhler. Reclam, Stuttgart 2010-2012, ISBN 978-3-15-010750-8 / ISBN 978-3-15-010795-9. * ''Dante, Commedia''. En prosa tudestga da Kurt Flasch, cun illustraziuns da Ruth Gesser. 2 toms, S. Fischer, Frankfurt a.M. 2011, ISBN 978-3-10-015339-5. * ''Dante Alighieri, Die Göttliche Komödie'', translatà da Hans Werner Sokop en terzinas originalas, cun explicaziuns e 100 maletgs da Fritz Karl Wachtmann. Akademische Druck- und Verlagsanstalt, Graz 2014, ISBN 978-3-201-01994-1. == Annotaziuns == <references/> == Litteratura == * Francis Cheneval: ''Die Rezeption der Monarchia Dantes bis zur Editio princeps im Jahre 1559. Metamorphosen eines philosophischen Werkes'' (= ''Humanistische Bibliothek. Reihe 1: Abhandlungen'', tom 47). Fink, Minca 1995, ISBN 3-7705-3047-0. * Ralf Jeremias: ''Vernunft und Charisma. Die Begründung der Politischen Theorie bei Dante und Machiavelli – im Blick Max Webers'' (= ''Konstanzer Schriften zur Sozialwissenschaft'', tom 66). Hartung-Gorre, Constanza 2005, ISBN 3-86628-004-1. * Robert L. John: ''Dante.'' Springer, Vienna 1946. * Kurt Leonhard: ''Dante. Mit Selbstzeugnissen und Bilddokumenten'' (= ''Rororo'' 50167 ''Rowohlts Monographien''). 9. ed. Rowohlt, Reinbek bei Hamburg 1998, ISBN 3-499-50167-8. * Bruno Nardi: ''Dal ‹Convivio› alla ‹Commedia›. (Sei saggi danteschi)'' (= ''Studi storici'', fasc. 35/39). Istituto Storico Italiano per il Medio Evo, Roma 1960. * Bruno Nardi: ''Dante e la cultura medievale. Nuovi saggi di filosofia dantesca'' (= ''Biblioteca di cultura moderna'', nr. 368. Segunda ediziun repassada ed amplifitgada. Laterza, Bari 1949. * Ulrich Prill: ''Dante'' (= ''Sammlung Metzler'', tom 318). Metzler, Stuttgart e.a. 1999, ISBN 3-476-10318-8. * Karlheinz Stierle: ''Dante Alighieri. Dichter im Exil, Dichter der Welt.'' Beck, Minca 2014, ISBN 978-3-406-66816-6. * Winfried Wehle: ''Dichtung über Dichtung. Dantes ‹Vita Nuova›. Die Aufhebung des Minnesangs im Epos.'' Fink, Minca 1986, ISBN 3-7705-2427-6 ([http://edoc.ku-eichstaett.de/6633/1/Dichtung46.pdf Digitalisat (PDF; 6,83 MB)]). * Winfried Wehle: ''Rückkehr nach Eden. Über Dantes Wissenschaft vom Glück in der ‹Commedia›.'' En: ''Deutsches Dante-Jahrbuch'', tom 78, 2003, p. 13–66, ([http://edoc.ku-eichstaett.de/3925/1/R%C3%BCckkehr-nach-Eden.pdf online (PDF; 306 KB)]). * Heinz-Willi Wittschier: ''Dantes ‹Divina Commedia›. Einführung und Handbuch. Erzählte Transzendenz'' (= ''Grundlagen der Italianistik'', tom 4). Lang, Frankfurt am Main e.a. 2004, ISBN 3-631-38401-7. * Heinz Willi Wittschier: ''Dantes ‹Convivio›. Einführung und Handbuch. Erschriebene Immanenz'' (= ''Grundlagen der Italianistik'', tom 9). Lang, Frankfurt am Main e.a. 2009, ISBN 978-3-631-55044-1. == Colliaziuns == {{Commons|Dante Alighieri}} * Dossier [http://www.chatta.ch/uploads/tx_icsrg/dante-e-la-divina-commedia.pdf Dante e la ‹Divina Commedia›] sin [http://www.chatta.ch chattà.ch] * [https://web.archive.org/web/20060908053122/http://www.quod-est-dicendum.de/Literatur/Dante_Deutsch_13_01_05_brh.htm Dante e si’ovra, introducziun] * [http://www.br.de/fernsehen/br-alpha/sendungen/klassiker-der-weltliteratur/dante-goettliche-komoedie-epos100.html ''Dantes ‹Göttliche Komödie›''] or da la retscha ''Klassiker der Weltliteratur'' da BR-alpha. * [https://web.archive.org/web/20090603094521/http://etcweb.princeton.edu/dante/index.html ''Princeton Dante Project''] * [http://www.dante-gesellschaft.de/ ''Deutsche Dante-Gesellschaft''] * [http://www.ladante.it/index.asp ''Società Dante Alighieri – Italia''] [[Categoria:Scripturs da l'Italia]] [[Categoria:Umens]] [[Categoria:Artitgels recumandads (Litteratura)]] [[Categoria:Dossier chattà]] ihp8jstt2y2breg1j0nhatfb18tkqrf 0 12365 163394 161845 2022-08-22T16:46:21Z InternetArchiveBot 16747 Rescuing 2 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{Infobox terra |NUM = <font size="+1">'''Republica da la Croazia'''</font><br /> '''Republika Hrvatska'''<font size="-1"> (croat)</font> |MALETG-BANDIERA = Flag of Croatia.svg |MALETG-BANDIERA-LADEZZA = 150px |MALETG-BANDIERA-ROM = gea |ARTITGEL-BANDIERA = |MALETG-VOPNA = Coat of arms of Croatia.svg |MALETG-VOPNA-LADEZZA = 100px |ARTITGEL-VOPNA = |PAROLA = |LINGUA-UFFIZIALA = |CHAPITALA = [[Zagreb]] |FURMA-DA-STADI = republica parlamentara |FURMA-DA-REGENZA = <!-- democrazia da concordanza mez directa --> |SCHEF-DA-STADI = |SCHEF-DA-REGENZA = |SURFATSCHA = 56&nbsp;594 |ABITANTS = 4&nbsp;190&nbsp;669 (2016)<ref> Eurostat: ''[http://europa.eu/about-eu/countries/member-countries/croatia/index_de.htm Kroatien – Länderinfo]'', situaziun dal 2016.</ref> |SPESSEZZA-DA-LA-POPULAZIUN = 74 |MUNAIDA = |INDEPENDENZA = 8 d’october 1991 |IMNI-NAZIUNAL = ''Lijepa naša domovino'' |DI-DA-LA-FESTA-NAZIUNALA = |FUNDAZIUN = |ZONA-D-URARI = UTC+1 EST<br />UTC+2 EEST |NUMER-DA-L-AUTO = |INTERNET-TLD = .hr |PRESELECZIUN-TELEFON = +385 |MALETG-POSIZIUN = EU-Croatia.svg |MALETG1 = Un-croatia.png }} La '''Croazia''' (croat {{Audio|Hr-Hrvatska.oga|''Hrvatska''}}), uffizial Republica da la Croazia (croat ''Republika Hrvatska'') è in stadi situà en la zona da transiziun tranter l’[[Europa Centrala]] e l’[[Europa dal Sidost]]. La Croazia è commembra da l’[[Uniun europeica]], da la [[NATO]], da l’[[Organisaziun mundiala da commerzi]], da l’[[Organisaziun per la segirezza e la cooperaziun en l'Europa|Organisaziun per la segirezza e la cooperaziun en l’Europa]] e da las [[Naziuns unidas]]. Tenor l’index dal svilup uman tutga la Croazia tar ils stadis fitg sviluppads. Il territori statal è situà en l’ost da la [[Mar Adriatica]] e per part en il sidvest da la [[Planira Pannonica]]. Ils stadis vischins furman en il nordvest la [[Slovenia]], en il nord l’[[Ungaria]], en il nordost la [[Serbia]], en l’ost la [[Bosnia-Erzegovina]] ed en il sidost il [[Montenegro]]. Il territori da l’anteriura Republica Ragusa (''Dubrovačka Republika'') che furma oz la part meridiunala dal stadi na dispona da nagina colliaziun a terra directa tar l’ulteriur territori statal; tranteren sa chatta numnadamain l’access a la mar da la [[Bosnia-Erzegovina]] d’intgins kilometers ladezza. Il territori enturn [[Dubrovnik]] furma uschia la suletta exclava dal pajais. == Geografia == [[Datoteca:City-of-Split.jpg|thumb|200px|Split]] [[Datoteca:Bucht Lucice.JPG|thumb|200px|Golf da Lucice]] [[Datoteca:Zagreb Ilica.jpg|thumb|200px|Zagreb]] [[Datoteca:Nacionalni park Risnjak (Berghutte unterhalb des Gipfels des Risnak).jpg|thumb|200px|Parc naziunal Risnjak]] La Croazia cumpiglia ina surfatscha da terra da ca. 56&nbsp;500 kilometers quadrat. Tar quella tutga ina part da las [[Alps Dinaricas]] e da la Planira Pannonica. Il pajais sa chatta en la zona da transiziun tranter la part orientala da l’[[Europa Centrala]] e l’[[Europa dal Sidost]]. La gronda part da la Croazia (cun excepziun da la Slavonia e dal territori enturn [[Zagreb]] en il nord da la [[Sava]]) vegn per ordinari attribuì geograficamain a la [[Peninsla dal Balcan]] u a l’Europa dal Sidost. Ord vista da l’attribuziun dals pajais ad intschess culturals vegn la Croazia medemamain considerada sco part da l’Europa Centrala. Magari serva questa cunfinaziun er ad intents politics, per sa distanziar da la ‹regiun da crisa› [[Balcan]] ch’è plitost connotada a moda negativa.<ref>Peter Jordan: [http://141.74.33.52/stagn/Portals/0/070829_Text_ER4_05_jordan.pdf ''Grossgliederung Europas nach kulturräumlichen Kriterien.''] En: ''Europa Regional'', tom 13.4, 2005, p. 162–173 (PDF; 463&nbsp;kB).</ref> Ils territoris croats per lung da la costa da l’[[Adria]] vegnan per part er attribuids – sco part da la zona mediterrana – a l’Europa dal Sid. La pli pitschna distanza tranter l’[[Italia]] e la Croazia mesira 20&nbsp;km (spartì tras ina pitschna strivla da terra da la [[Slovenia]]). Prevlaka, la peninsla croata situada il pli en il sid, sa chatta en ina distanza da 69&nbsp;km da l’[[Albania]]. === Cunfins === Il territori statal da la Croazia cumpiglia 87&nbsp;700 kilometers quadrat, da quai 56&nbsp;542 kilometers quadrat surfatscha da terren e 31&nbsp;067 kilometers quadrat zona da mar. Il territori s’extenda sur ina part settentriunala continentala ed ina lunga strivla da costa che daventa fitg graschla en il sidvest da [[Zagreb]]. La part dal territori da costa situada il pli en il sid (la regiun enturn [[Dubrovnik]] fin al cunfin vers il [[Montenegro]]), vegn spartida da l’ulteriura Croazia tras ina strivla da ca. trais kilometers che tutga tar la vischnanca Neum situada en la [[Bosnia-Erzegovina]]. Ils cunfins dal pajais mesiran ina lunghezza totala da 2917 kilometers ([[Slovenia]] 679 km, [[Ungaria]], 329 km, [[Bosnia-Erzegovina]] 932 km, [[Serbia]] 241 km, [[Montenegro]] 25 km). Il decurs dal cunfin en l’Adria dal Nord (zona da mar en direcziun da la Slovenia) è contestà. Las costas da l’Adria mesiran ina lunghezza da 1778 kilometers (terra franca) resp. da 6176 kilometers incl. las inslas. === Clima === A l’intern resp. nordost dal pajais regia in clima continental. La temperatura maximala dal di munta la stad en media ca. 28&nbsp;°C, l’enviern ca. 5&nbsp;°C. Las precipitaziuns annualas muntan a ca. 750 millimeters.<ref>Walter, G.: ''Kroatien.'' Minca 2001.</ref> Il clima a la costa adriatica è bundant pli umid ed i prevala in clima mediterran. Las stads èn pia per gronda part suleglivas e sitgas, cun temperaturas maximalas enturn 30&nbsp;°C, entant ch’ils envierns èn segnads da plievgia e da temperaturas miaivlas (en media ca. 10&nbsp;°C). En la part settentriunala da la costa datti l’enviern savens prugina, entant che quai n’è strusch il cas en la part meridiunala. Las precipitaziuns annualas a la costa èn cun 1000&nbsp;millimeters in pau pli autas che a l’intern dal pajais. En la part croata da las Alps Dinaricas cumpiglian las precipitaziuns annualas tranter 1000 e 2000 millimeters.<ref>http://de.climate-data.org/country/82/</ref><ref>http://en.tutiempo.net/climate/croatia.html</ref> In fenomen meteorologic extraordinari furman ils vents che crodan (Bora). I sa tracta da vents fraids che tutgan tar ils pli ferms en tut il mund. === Cuntradas === Areguard las furmas da reliev e las zonas climaticas sa lascha la Croazia divider en trais cuntradas caracteristicas. Questa tripartiziun sa resplenda per part en la cultura e moda da viver dals umans. ==== Planira Pannonica ==== La Planira Pannonica consista da vastas planiras che vegnan be interruttas d’intginas muntognas mesaunas; la regiun vegn percurrida dals flums [[Sava]] e [[Drava]], dus flums laterals dal [[Danubi]]. Questa part dal pajais è segnada d’in clima continental temprà. L’entira cuntrada sa lascha divider en la Croazia dal Nord – che sa lascha attribuir culturalmain a l’Europa Centrala – ed en la Slavonia. La Croazia dal Nord cumpiglia il territori che tanscha da la Kupa fin al cunfin ungarais: la planira per lung dals flums Sava e Kupa enturn las citads Zagreb, Karlovac e Sisak (che furman oz demograficamain ed economicamain la part centrala dal pajais), la regiun muntagnarda dal Zagorje en il nord da la chapitala Zagreb ed il Međimurje en il nordost dal pajais tranter Drava e Mur. La Slavonia è la planira che s’extenda per lung dals flums Sava e Drava fin al Danubi en l’ost. A la regiun Slavonia vegnan savens er attribuidas las regiuns Baranja (en il nord da la Drava) e Zapadni Srijem (il piz oriental dal pajais tranter il Danubi e la part inferiura da la Sava). ==== La regiun da muntogna dinarica ==== La regiun da muntogna dinarica (er Croazia Centrala u regiun collinusa croata) è segnada da muntognas mesaunas e da singulas autas muntognas che furman il sparta-auas tranter il Danubi e l’Adria. Qua regia in clima da muntogna. Da questa cuntrada fan part la regiun muntagnarda dal Gorski Kotar tranter Rijeka e Karlovac, las valladas alpinas Lika e Krbava (situadas tranter las chadainas da muntogna dal Velebit, che s’extendan per lung da la costa, e la regiun da cunfin vers la Bosnia dal Vest) sco er ina part da la retroterra da la [[Dalmazia]] (Zagora, muntogna da Biokovo). ==== La regiun da costa adriatica ==== La regiun da costa adriatica consista per gronda part da grips carstics. Ella è segnada d’influenzas mediterranas. La ladezza da la strivla da costa variescha fermamain. En singuls lieus è quella be intgins kilometers lada, en auters lieus tanscha ella pli lunsch en l’intern dal pajais. La gronda part dals flums che sbuccan en la Croazia en l’Adria èn però relativamain curts; be l’intschess idrografic da la Neretva che nascha en la Bosnia-Erzegovina s’extenda pli lunsch vers l’intern dal pajais. Dal nord vers il sid sa lascha la regiun da costa divider en las suandantas regiuns istoricas: * Istria – la peninsla situada en il nordvest da la costa croata, * Hrvatsko Primorje enturn Rijeka e Senj cun las inslas dal Golf da Kvarner, * Dalmazia – la costa plain sfendaglias che tanscha davent da Zadar vers sid, inclusiv las inslas e la retroterra muntagnarda, cun citads d’impurtanza istorica sco Dubrovnik (Ragusa) e Split. === Inslas === La Croazia dumbra en tut 1246 inslas. Da quellas èn 47 abitadas sur onn. Las pli grondas èn: Cres e Krk (omaduas 405,78&nbsp;km²), Brač (395,44), Hvar (299,66), Pag (284,56), Korčula (276,03), Dugi Otok (114,44), Mljet (100,41), Rab (90,84), Vis (90,26) e Lošinj (90,26). === Muntognas === Las pli autas muntognas dal pajais èn: Dinara (Sinjal) (1831&nbsp;m&nbsp;s.m.) en las Alps Dinaricas, Sveti Jure (1761&nbsp;m&nbsp;s.m.) en il massiv da Biokovo, Vaganski vrh (1751&nbsp;m&nbsp;s.m.) en la muntogna da Velebit, Ozeblin (&nbsp;m&nbsp;s.m.1657) en la muntogna da Plješevica, Bjelolasica-Kula (1533&nbsp;m s.m.) en la muntogna da Velika-Kapela, Risnjak (1528&nbsp;m&nbsp;s.m.) en la muntogna da Risnjak, Svilaja (1508&nbsp;m&nbsp;s.m.) en la muntogna da Svilaja e Snježnik (1506&nbsp;m&nbsp;s.m.) en la muntogna da Snježnik. Tut en tut datti en la Croazia 96 pizs ch’èn situads sur 1500&nbsp;m&nbsp;s.m. === Auas === [[Datoteca:Plitvice_lakes.JPG|thumb|170px|Parc naziunal Lais da Plitvice]] Tenor in’analisa da l’Organisaziun da las Naziuns unidas per l’alimentaziun e l’agricultura (FAO) tutga la Croazia tar ils 30 stadis dal mund cun la pli bler’aua. En l’Europa sa chatta il pajais sin il terz plaz cun in total da 32 818 meters cubic reservas d’aua regenerablas per chau ed onn.<ref name="BLUE_HEART">Schwarz, U.: [http://www.balkanrivers.net/sites/default/files/BalkanRiverAssessment29032012web.pdf ''Balkan Rivers – The Blue Heart of Europe, Hydromorphological Status and Dam Projects''], report 2012, 151 pp. (PDF; 6,4 MB).</ref> La Croazia è in dals paucs stadis cun in urden da las auas organisà dapi daditg a nivel statal. Gia il 1891 ha il Sabor deliberà ina lescha dal dretg da las auas dals Reginavels da la Croazia e Slavonia che reglescha ils dretgs d’utilisaziun da l’aua, la regulaziun dals singuls currents, la protecziun da las auas e.a. Tenor ina retschertga dal 2006 è l’Adria croata la pli schubra part da l’entira Mar Mediterrana. Sin l’Environmental Sustainability Index ch’examinescha la posiziun da la protecziun da l’ambient entaifer l’agir statal ha la Croazia cuntanschì il 2005 il 19avel plaz en tut il mund.<ref>[https://web.archive.org/web/20070126085221/http://www.yale.edu/esi/ESI2005.pdf ''Environmental Sustainability Index 2005''] (PDF; 18,6&nbsp;MB).</ref> ==== Lais ==== Las pli grondas auas stagnantas da la Croazia èn ils lais da Vransko (30,7&nbsp;km²), Dubravsko (17,1;km²), Peručko (13,0;km²) e Prokljansko (11,1;km²). Ils pli enconuschents èn ils Lais da Plitvice. ==== Flums ==== La gronda part dals flums maina l’aua vers la [[Mar Naira]] (Danubi, Sava, Drava, Mur, Kupa ed Una), ils ulteriurs vers l’[[Adria]] (Zrmanja, Krka, Cetina e Neretva). Ils pli lungs flums che curran tras la Croazia èn la Sava (562&nbsp;km) e la Drava (505&nbsp;km). Quests dus flums furman sur lungs tschancuns il cunfin vers la [[Bosnia-Erzegovina]] resp. l’[[Ungaria]]. Omadus flums sbuccan en il [[Danubi]]; la Sava è il pli grond, la Drava il quart grond flum lateral dal Danubi. Il Danubi sparta la Croazia da la provinza serba Vojvodina. Il cunfin croat per lung dal Danubi dumbra 188&nbsp;km e sa chatta quasi cumplettamain da vart dretga dal flum. La Kupa (sloven: Kolpa, 269 kilometers) furma ina gronda part dal cunfin cun la Slovenia. Ella va a finir a Sisak en la Sava, la quala è navigabla da qua davent. Ulteriurs flums èn Korana, Krapina, Lonja, Mur e Vuka. Ils flums che mainan da las Dinaridas en l’Adria èn relativamain curts; be la Neretva ch’arriva nà da l’Erzegovina furma in flum pli grond che sbucca en la [[Mar Mediterrana]]. == Parcs naziunals e parcs da la natira == La Croazia dispona dad otg parcs naziunals e dad indesch parcs da la natira. Tut en tut datti en l’entir pajais 450 territoris protegids, da quai 79 reservats spezials (botanics, geomorfologics, ornitologics, reservats da mar e da guaud). La surfatscha cumplessiva da tut ils territoris protegids munta a 5846 kilometers quadrat, quai che correspunda a radund diesch procent da la surfatscha da terra da la Croazia. == Flora e fauna == Per pudair proteger la fauna e la vegetaziun al lieu ch’èn fitg sensiblas, ha la regenza croata declerà l’onn 2004 l’entira zona da mar da la Croazia sco territori da protecziun ecologic e sco zona da pestga controllada. Quest proceder è vegnì crititgà dals stadis vischins [[Slovenia]] ed [[Italia]], damai ch’igl èn er tangads dretgs da pestga en il territori da cunfin.<ref>[http://www.delo.si/clanek/55998 Delo.si ''Pahor prejel odgovor komisije glede ERC'' (5 da mars 2008)].</ref><ref>[http://www.delo.si/clanek/69040 Delo.si Rupel: ''Hrvaška pogajalska izhodišča prejudicirajo mejo'' (13 d’october 2008)].</ref> La Croazia dumbra en tut radund 4000 spezias da plantas e pliras milli spezias d’animals; da quai sa chattan 380 animals e 44 plantas sut protecziun da la natira.<ref>Matthias Koeffler, Matthias Jacob: ''Kroatien''. Trescher Verlag, 2014, ISBN 978-3-89794-240-0, p. 25.</ref> === Flora === Radund 37&nbsp;% dal pajais èn cuverts cun guaud. Da questas 2&nbsp;082&nbsp;702 hectaras sa tracti tar ca. 95&nbsp;% da guauds maschadads natirals. Radund 81&nbsp;% da la surfatscha da guaud sa chatta en possess statal. En las regiuns muntagnardas creschan surtut guauds da coniferas, en la [[Planira Pannonica]] surtut guauds da feglia. === Fauna === Gronds animals da rapina sco l’urs brin, il luf, il schacal mellen ed il luf-tscherver èn surtut da chattar en las regiuns muntagnardas da la Croazia. Tranter ils utschels da preda èn da numnar il tschess cularin, l’evla da la pizza e l’evla alva. En territoris da palì vivan l’ibis dal bec tort e diversas spezias d’iruns. En ils parcs naziunals situads en il nord dal pajais fruntan ins sin numerusas spezias d’animals ch’èn uschiglio daventadas fitg raras en l’[[Europa Centrala]]: l’evla da mar da la cua alva, cormorans, pestgaderins, cicognas nairas, il pestgarel pitschen u il maglia-avieuls. En las regiuns da costa vivan tartarugas da terra, da palì e da mar, lischernas, ghecos e serps (natras e vipras). Er intgins mammals da la mar vivan en la part croata da l’[[Adria]]. Il delfin adriatic e surtut la foca mediterrana valan sco spezias periclitadas. Ils effectivs dal ton cotschen èn medemamain en privel da svanir pervi da l’explotaziun da peschs industriala. En la Croazia vivan diversas spezias endemicas. In exempel furma il salamander da las grottas che viva en taunas sutterranas da la regiun da carst. == Populaziun == [[Datoteca:Population_density_map_of_Croatia,_2011.svg|thumb|220px|Spessezza da la populaziun]] Tenor la dumbraziun dal pievel dal 2001 dumbra la Croazia 4&nbsp;437&nbsp;460 abitants. L’aspectativa da vita munta en media 78 onns. Pervi da dumbers da naschientscha vaira bass, enconuscha il pajais dapi intgins onns in svilup demografic regressiv. Dals abitants dal temp da la dumbraziun dal pievel 2001 possedevan 4&nbsp;399&nbsp;364 (99,14&nbsp;%) il dretg da burgais croat. La diaspora croata è surproporziunalmain gronda. En divers pajais dal mund datti organisaziuns che s’occupan da la minoritad croata. Sco pli gronda da questas organisaziuns vala la Hrvatska bratska zajednica en ils [[Stadis Unids]]. En il parlament croat datti intgins deputads da la diaspora croata che vegnan er elegids da quella. === Etnias === Tenor la dumbraziun dal pievel dal 2001 han bunamain 90&nbsp;% dals abitants dal pajais considerà sasezs sco Croats. Il 1991 eran quai anc stads 78,1&nbsp;%; dals 12,1&nbsp;% Serbs èn blers fugids u vegnids stgatschads en rom da la consolidaziun dal stadi croat.<ref>[https://web.archive.org/web/20020830050835/http://www.vjesnik.hr/html/2002/06/11/Clanak.asp?c=2&r=tem ''Vjesnik on-line – Teme dana'', consultà ils 28 da favrer 2015].</ref> En il decurs dals ultims onns è ina part dals Serbs ch’eran fugids durant l’operaziun militara Oluja puspè turnada enavos, uschia che la cumpart serba da la populaziun è uss in pau pli auta ch’il 2001 (ma anc adina bundant pli bassa che dal temp avant la Guerra da la Croazia). La minoritad taliana viva surtut en l’[[Istria]], ultra da quai datti pitschnas minoritads talianas a [[Rijeka]], en la [[Dalmazia]] ed en la [[Slavonia]] dal Vest. Ils Bosniacs, Albanais e Macedons vivan en tut las parts dal pajais, surtut en citads pli grondas. Areguard la moda e maniera co che vegnan tractadas las minoritads da Sinti e Roma ha Amnesty International constatà ils ultims onns tscherts progress, surtut sin il sectur da las scolas e da las stentas per stgaffir spazi d’abitar. === Linguas === Lingua uffiziala è il [[croat]] da standard. Il croat resp. serbocroat vegn chapì e discurrì en praticamain tut las parts dal pajais. Daspera datti pitschnas inslas linguisticas (surtut talianas, ungaraisas e tschecas). La dumbraziun dal pievel dal 2011 mussa il suandant maletg areguard la lingua materna: croat 95,6&nbsp;%, serb 1,23&nbsp;%, talian 0,43&nbsp;%, albanais 0,4&nbsp;%, bosniac 0,39&nbsp;%, romani 0,36&nbsp;%, ungarais 0,24&nbsp;%, sloven 0,22&nbsp;%, serbocroat 0,18&nbsp;%, tschec 0,15&nbsp;%, slovac 0,09&nbsp;% ed ulteriurs 0,34&nbsp;%. === Cuminanzas religiusas === La gronda part da la populaziun (86,4&nbsp;%) appartegna a la baselgia catolic-romana. I suondan ils ortodoxs (4,4&nbsp;%), muslims (1,5&nbsp;%), protestants (0,3&nbsp;%), ulteriurs cristians (0,3&nbsp;%), ulteriuras religiuns (0,1&nbsp;%) e nagin’indicaziun u agnostichers/ateists (7&nbsp;%). === Citads=== Las pli grondas citads – cun dapli che 30&nbsp;000 abitants – èn (situaziun dal 2011): [[Zagreb]] (790&nbsp;017), [[Split]] (178&nbsp;102), [[Rijeka]] (128&nbsp;624), [[Osijek]] (108&nbsp;048), [[Zadar]] (75&nbsp;062), [[Velika Gorica]] (63&nbsp;517), [[Slavonski Brod]] (59&nbsp;141), [[Pula]] (57&nbsp;460), [[Karlovac]] (55&nbsp;705), [[Sisak]] (47&nbsp;768), [[Varaždin]] (46&nbsp;946), [[Šibenik]] (46&nbsp;332), [[Dubrovnik]] (42&nbsp;615), [[Bjelovar]] (40&nbsp;276), [[Kaštela]] (38&nbsp;667), [[Samobor]] (37&nbsp;633), [[Vinkovci]] (35&nbsp;312) e [[Koprivnica]] (30&nbsp;854). == Istorgia == === Preistorgia ed istorgia tempriva === Las pli veglias cumprovas da colonisaziun sin il territori da la Croazia odierna derivan da ca. 130&nbsp;000 a.C. Il pajais enserra impurtants lieus d’exchavaziun paleoantropologics: sper Krapina sa chatta il lieu da chat da l’uman da Neandertal da l’onn 1899 (incl. museum) e la tauna da Vindija. En vischinanza da la citad Vukovar sa chatta il lieu da chat Vučedol-Gradac ch’ha dà il num a la cultura da Vučedol dal temp da crap tardiv. Numerus crests-fossa dateschan dal temp da bronz e da fier. === Antica e temp medieval tempriv === [[Datoteca:Croatia Pula Amphitheatre interior BW 2014-10-11 10-03-10.jpg|thumb|350px|Amfiteater roman a Pula]] Las emprimas colonias a la costa orientala da la [[Mar Adriatica]] derivan dal 12avel ed 11avel tschientaner a.C. (colonisaziun ionica) resp. da la gronda colonisaziun greca dals proxims tschientaners. Uschia sa lascha per exempel la citad odierna Split manar enavos sin ina fundaziun da quel temp (‹Split› dal grec vegl ''aspalatos'' u ''spalatos'' = ‹tauna›). En il quart tschientaner a.C. menziunescha l’istoriograf [[Herodot]] ultra da quai il pievel indogerman dals Illirs sco ulteriur pievel sesent al lieu. A partir da la mesadad dal segund tschientaner a.C. è creschida l’influenza politica dals Romans sin las stirpas illiricas sesentas tranter la costa e la [[Planira Pannonica]]. L’onn 34 a.C. ha Octavian, l’imperatur [[Augustus]] da pli tard, conquistà questa regiun – suenter ina guerra da 20 onns – en la Battaglia da Zerek. A l’entschatta dal prim tschientaner è vegnida fundada la provinza romana Dalmatia, numnada tenor la stirpa dals ''Delmatae''. L’onn 293, dal temp da regenza da [[Diocletian]], han ins dividì la provinza per lung dal flum [[Drina]]. En rom da la spartiziun da l’Imperi l’onn 395 è il territori da la Croazia vegnì attribuì l’emprim a l’[[Imperi roman]] occidental. === Imperi roman oriental resp. Imperi bizantin (550–1270) === Suenter la fin da l’Imperi roman ha la gronda part da la Croazia odierna ([[Dalmazia]], [[Istria]] e [[Slavonia]]) appartegnì a l’Imperi roman oriental resp. Imperi bizantin. Quest’epoca ha durà da l’onn 550 fin il 1270, però cun pliras interrupziun, durant las qualas la Croazia ha per part cuntanschì l’independenza (cf. sutvart). En il 6avel tschientaner èn ils [[Avars]], in pievel da chavaltgaders oriund da l’Asia Centrala, immigrads en la Pannonia, la quala er ils Langobards avevan cumenzà a prender en possess. En il 7avel tschientaner ha il retg bizantin [[Herakleios]] clamà ils Croats en lur territori da colonisaziun odiern per al gidar en il cumbat cunter ils Avars. Tenor rapports da l’imperatur bizantin [[Constantin VII Porphyrogennetos]] derivavan ils Croats da la regiun da la Pitschna [[Pologna]] dad oz. Durant quest temp d’appartegnientscha a [[Constantinopel]] èn vegnidas cristianisadas las stirpas dals Slavs dal Sid. Per gronda part è quai succedì en rom da la missiun slava dals Bizantins (7avel fin 9avel tschientaner), entant che la Croazia dal Nord e la Slovenia èn vegnidas missiunadas nà da [[Salzburg]]. Pli tard è la Croazia s’alienada pli e pli da la cultura bizantina-ortodoxa. Quai è tranter auter d’attribuir als suandants facturs: la perdita da pussanza dals Bizantins suenter l’avanzament dal [[Reginavel dals Francs]], l’autonomia temporara dal reginavel croat e l’appartegnientscha d’ina gronda part da la Croazia odierna a reginavels da l’Europa dal Vest (t.a. Reginavel francon e Reginavel ungarais). La Croazia è uschia vegnida en la sfera d’influenza da la baselgia catolic-romana ed ha fatg part da l’intschess cultural da l’Europa occidentala. Il num dals Croats è documentà l’emprima giada en ina funtauna dal 9avel tschientaner. Il num sez n’ha naginas ragischs slavas, mabain deriva cun fitg gronda probabilitad or da l’intschess persian. L’onn 879 vegn il prinzi Branimir titulà da papa [[Gion VIII]] en in document sco «dux Croatorum». En la terminologia da lez temp sa lascha quai interpretar sco renconuschientscha da la Croazia medievala sco agen stadi. === Reginavel croat (925–1102) === Vers il 925 è [[Tomislav]] daventà l’emprim retg da la Croazia. Igl è quai stà l’emprim titel da retg en l’istorgia da la Slavia dal Sid insumma. Papa [[Gion X]] ha immediat renconuschì quest titel (en ina brev correspundenta cun la titulaziun «rex croatorum»). Durant ses temp da regenza èn ils Magyars penetrads en la Planira Pannonica. Tomislav ha defendì ses reginavel cun success cunter ils Ungarais. Il Reginavel croat consistiva da quel temp da la Croazia Centrala, da la Slavonia e da parts da la Dalmazia e da la Bosnia. Ses temp da fluriziun ha il Reginavel cuntanschì dal temp da regenza dal retg [[Petar Krešimir IV]]. Tranter auter ha el mess ad ir l’onn 1059 ina refurma da la baselgia tenor il ritus roman; quai è stà d’impurtanza en vista al schisma ch’aveva gì lieu l’onn 1054 e la fidaivladad ch’el aveva empermess envers Roma. Il Reginavel ha existì fin l’onn 1102. === La Croazia en uniun persunala cun l’Ungaria (1102–1526) === L’onn 1102 è il retg ungarais [[Koloman]] vegnì corunà a Biograd sper [[Zadar]] sco retg dals Croats; la Croazia è vegnida uschia en uniun persunala cun l’[[Ungaria]]. La Croazia ha mantegnì si’atgna administraziun ed in substitut dal retg croat. La ‹Pacta conventa› che reglava las relaziuns tranter l’aristocrazia croata ed il retg, vegn tradiziunalmain medemamain datada sin l’onn 1102; mussaments persuenter mancan però. Abstrahà d’intginas interrupziuns – t.a. durant las guerras tircas en il 16avel, 17avel ed a l’entschatta dal 18avel tschientaner – è l’uniun persunala cun il reginavel ungarais sa mantegnida, en ina furma u l’autra, fin il 1918. === Imperi osmanic (1451–1699) e Habsburgais (1527–1918) === [[Datoteca:Oton_Ivekovic,_Nikola_Subic_Zrinski.jpg|thumb|160px|L’erox croat Nikola Šubić Zrinski (16avel tschientaner)]] Dapi la mesadad dal 15avel tschientaner èn ils Ungarais e Croats stads exposts a las attatgas da l’[[Imperi osmanic]]. Suenter la sconfitta dals Ungarais e Croats cunter ils Osmans en la [[Battaglia sper Mohács]] (1526) ha l’aristocrazia croata elegì a chaschun da la reuniun da Cetingrad l’imperatur [[Ferdinand I]] sco retg croat. Las cuntradas istoricamain croatas Dalmazia e parts da l’Istria èn vegnidas la fin dal temp medieval tardiv sut domini da la [[Republica da Venezia]]. Sco sulet territori da la Croazia odierna èsi reussì a la Republica da Dubrovnik da preservar l’independenza statala dal 14avel tschientaner fin l’onn 1808. Sur tschientaners ha la Croazia furmà ina regiun da cumbat cunter l’Imperi osmanic. Sco zona da defensiun han ins endrizzà l’uschenumnà cunfin militar. En quel èn er ids a star in dumber respectabel da cristians ortodoxs; sur tscherts temps han ins concedì als abitants dal cunfin militar privilegis en furma dal ‹Statuta Wallachorum›.<ref>[http://www.skdprosvjeta.com/page.php?id=33 ''Srpsko Kulturno Drustvo''].</ref> Suenter las guerras napoleonicas èn l’entira [[Dalmazia]] ed [[Istria]] vegnidas il 1815 sut domini austriac. Per motivs politics (''divide et impera'') han ins desistì d’unir administrativamain quests territoris cun l’ulteriura Croazia, mabain als ha tractà sco agens pajais da la curuna. A partir dal 1867 appartegnevan la Dalmazia e l’Istria a la part austriaca da l’Imperi, entant ch’il reginavel da la Croazia e la [[Slavonia]] faschevan part da la part ungaraisa. En la segunda mesadad dal 19avel tschientaner è creschida en la populaziun croata il giavisch da pudair disponer da dapli dretgs d’autonomia e da far frunt a la politica da magyarisaziun da l’Ungaria. Durant ils onns revoluziunars enturn il 1848 ha surtut [[Ban Josip Jelačić]] represchentà sco figura simbolica ils interess croats. A las tendenzas naziunalas han ins però mess ina fin il 1867 cun la politica d’egualisaziun tranter l’[[Austria]] e l’Ungaria d’ina vart e tranter l’Ungaria e la Croazia da l’autra. Il 19avel tschientaner è er stà sut l’ensaina da l’uschenumnà illirissem, in moviment ch’ha fullà via a numerusas midadas sin il champ da la cultura. En quest connex è tranter auter vegnida standardisada la lingua croata ed è naschida l’idea da vulair unir tut ils Slavs dal sid en in stadi. === Furmaziun dal Reginavel dals Serbs, Croats e Slovens (1918–1941) === L’onn 1918, a la fin da l’[[Emprima Guerra mundiala]], è la Croazia sa schliada da la monarchia da l’[[Austria-Ungaria]]. Truppas talianas han sinaquai cumenzà a sa patrunar da territoris croats per lung da la costa orientala da l’Adria; l’annexiun da quellas era vegnida concedida a l’[[Italia]] en rom dal [[Contract da Londra]] dal 1915. En vista a quest svilup ha il cussegl naziunal dals Slovens, Croats e Serbs decidì il november 1918 d’unir per immediat la Croazia cun il Reginavel da la Serbia; da quai è sa furmà il Reginavel dals Serbs, Croats e Slovens. Blers Croats avevan però ina tenuta reservada envers la furma statala monarchica; els sa sentivan dischavantagiads e pretendevan per la Croazia la fundaziun d’ina republica. Questas tendenzas èn anc s’accentuadas pervi da la constituziun che preveseva in’organisaziun statala centralistica e la dissoluziun da las provinzas istoricas. Quai avess muntà ch’ils Serbs, sco il pievel il pli grond entaifer la monarchia, avessan facticamain dominà il stadi. L’onn 1928 èn vegnids sajettads en il parlament jugoslav plirs politichers croats, tranter quels [[Stjepan Radić]], il chau da la fracziun croata. Suenter ina crisa statala ha retg [[Aleksandar I]] schlià il 1929 il parlament, ha transfurmà il stadi en ina dictatura roiala e renumnà quel en Reginavel da la [[Jugoslavia]]. Sia pussanza sa basava sin la forza militara. A medem temp è ina part da l’elita politica da la Croazia fugida en l’exteriur. Parts da quella han furmà il moviment faschistic Ustascha che batteva cun forza cunter il Reginavel da la Jugoslavia. L’Ustascha vegniva dirigida dad [[Ante Pavelić]] e sustegnida da [[Mussolini]]. Il 1934, a chaschun d’ina visita a Marseille, è retg Alexander vegnì sajettà da l’Ustascha. Il 1939, curt avant ch’è prorutta la [[Segunda Guerra mundiala]], han ins empruvà da chattar entaifer il Reginavel la reconciliaziun tranter ils pievels, stgaffind cun il Contract da Cvetković-Maček entaifer la Jugoslavia la Banovina Hrvatska (in’unitad d’administraziun che cumpigliava ils territoris cun maioritad croata). === La Croazia durant la Segunda Guerra mundiala === Quatter dis suenter il cumenzament da la campagna militara sin il [[Balcan]] ha la Wehrmacht cuntanschì ils 10 d’avrigl 1941 [[Zagreb]]. Ils 17 d’avrigl 1941 ha il Reginavel da la Jugoslavia capitulà davant las pussanzas da l’axa. La Croazia è daventada in stadi vasal dal [[Reich tudestg]]. Tranter il 1941 ed il 1945 hai dà numerusas midadas areguard il territori croat. D’ina vart è vegnida attribuida a la Croazia la gronda part da la [[Bosnia-Erzegovina]] dad oz. Da l’autra vart ha la regiun da costa (Dalmazia) stuì vegnir surdada a l’Italia ed il territori en il nord da la Mur a l’[[Ungaria]]. Sustegnids da las pussanzas da l’axa aveva l’Ustascha sut Ante Pavelić gia proclamà ils 10 d’avrigl l’independenza dal stadi Croazia. Pavelić ha erigì ina dictatura faschistica, la quala ha fatg persequitar e mazzar sistematicamain tschientmillis gidieus, Serbs, Roma, antifaschists croats e.a. Enconuschent è surtut daventà il champ da concentraziun Jasenovac che vala sco ‹Auschwitz dal Balcan› ed er auters champs sco Stara Gradiška u Jadovno. A partir da la stad 1941 ha cumenzà ina sullevaziun armada dals communists croats cunter il reschim da l’Ustascha. Sco part dal moviment partisan jugoslav als duevi reussir da survegnir sut controlla en il decurs dals onns 1942 e 1943 ina gronda part dal pajais. Sper [[Tito]] è [[Andrija Hebrang]] stà in dals impurtants manaders da quest moviment. Suenter la sconfitta da las pussanzas da l’axa ha l’armada da liberaziun jugoslava commess crims cunter ils perdents, surtut en la Mazzacra da Bleiburg. === La Croazia sco part da la Republica jugoslava (1945–1991) === [[Datoteca:Flag of Croatia (1945–1990).svg|thumb|200px|Bandiera da la Republica socialistica da la Croazia (1945–1990)]] Suenter la fin da la guerra è la Croazia daventada ina da sis sutrepublicas (Republica socialistica da la Croazia) da la [[Republica Federativa Socialista da la Jugoslavia]] sut Tito. L’onn 1971 è il moviment da protesta e da refurma Primavaira croata vegnì abattì. Suenter la mort da Tito l’onn 1980 èn creschidas las tensiuns tranter la Croazia e la regenza jugoslava che vegniva dominada dals Serbs. Vers la fin dals onns 1980 era la dumonda suenter dapli autonomia sa transfurmada en la pretensiun da daventar in stadi independent. Il Croat [[Franjo Tuđman]], il qual aveva battì ensemen cun Tito cunter il reschim da l’Ustascha, ha chattà fitg buna accoglientscha tar la populaziun croata. Suenter che la regenza jugoslava indeblida ha laschà tiers in sistem cun pliras partidas, ha Tuđman fundà il 1990 l’Uniun democratica croata ch’ha bainspert survegnì il caracter d’ina partida dal pievel. Sia pretensiun che la Croazia duaja daventar in stadi independent, ha bain manà a protestas da vart dals Serbs che furmavan la segund gronda populaziun en la sutrepublica croata. Ma a chaschun da las votaziuns da l’avrigl e matg 1990 ha la partida da Tuđman cuntanschì cun 40&nbsp;% da las vuschs 67,5&nbsp;% dals sezs en il parlament. Tuđman è sinaquai vegnì elegì sco president.<ref>Dunja Melčić: ''Der Jugoslawien-Krieg.'' Westdeutscher Verlag, Opladen/Wiesbaden 1999, ISBN 3-531-13219-9, p. 544.</ref> === La Croazia sco stadi independent (dapi il 1991) === ==== Guerra d’independenza (1991–1995) ==== A chaschun d’in referendum ils 19 da matg 1991 èn 93,2&nbsp;% da las persunas ch’èn sa participadas a la votaziun s’exprimidas a favur da l’independenza statala. Sinaquai ha Franjo Tuđman declerà il zercladur 1991 la Croazia sco pajais independent. L’emprim stadi ch’ha renconuschì quella è stada la [[Slovenia]] ch’era medemamain sa declerada da curt independenta. L’armada populara da la Jugoslavia – che vegniva facticamain dominada da la [[Serbia]] – ha empruvà d’abatter l’independenza da la Croazia. Las tentativas da separar da la Croazia tant territoris cun in’auta sco er cun ina bassa quota da populaziun serba èn idas a finir en la [[Guerra da la Croazia]] ch’ha durà bunamain quatter onns. Pir suenter ils success militars dals Croats l’onn 1995 èsi reussì da terminar quella cun la Cunvegna dad Erdut dals 12 da november 1995. Sa retirond da la Croazia ha l’armada populara da la Jugoslavia destruì blers objects militars e mess minas en zonas d’impurtanza strategica, sco per exempel sin l’insla Vis ch’è situada il pli lunsch davent da la terra franca u en las palids dal [[Danubi]] al cunfin croat-serb. ==== Svilups suenter avair restabilì la pasch ==== L’october 2001 ha la Croazia segnà ina cunvegnan da stabilisaziun ed associaziun cun l’[[Uniun europeica]].<ref>[https://web.archive.org/web/20071012020812/http://europa.eu/bulletin/de/200110/p106056.htm ''EU Bulletin'', 10-2001.]</ref> Quella ha segirà a la Croazia l’access liber al martgà naziunal europeic, ha però er dumandà vastas refurmas economicas e socialas. La midada dal sistem economic dal socialissem en in’economia da martgà sociala ha pretendì vastas adattaziuns areguard la politica economica. In dals puncts centrals ha furmà la privatisaziun cuntinuanta d’interpresas e la creaziun da stimuls d’investiziun. Dapi il zercladur 2004 ha la Croazia furmà in candidat d’adesiun uffizial da l’UE. Las contractivas han però pir cumenzà suenter ina decisiun correspundenta dals ministers da l’exteriur da l’Uniun europeica da l’october 2005; fin lura era la Cumissiun da l’Uniun europeica stada da l’avis che la Croazia haja be cooperà a moda manglusa cun il Tribunal per delinquents da guerra a [[Den Haag]]. Ulteriuras refurmas èn stadas necessarias sin ils secturs da la giustia e da l’assistenza sociala. En pli è il cumbat cunter la corrupziun vegnì resguardà sco ina premissa da basa per cuntanscher la commembranza a dretg cumplain. Il 2009, curt avant che las tractativas duevan vegnir terminadas, èn quellas danovamain vegnidas sistidas, e quai pervi d’ina dispita cun la Slovenia areguard il decurs dal cunfin statal en il Golf da Piran. La finala ha il Parlament europeic approvà l’adesiun il december 2011. En rom d’in referendum ch’ha gì lieu il schaner 2012 han 67,27&nbsp;% da las votantas e dals votants approvà l’adesiun a l’Uniun europeica. La participaziun al referendum ha bain munta a be 43,51&nbsp;%, ma er uschia è il resultat dal referendum valaivel tenor la constituziun croata. Il prim da fanadur 2013 è la Croazia daventada il 28avel stadi commember da l’Uniun europeica. == Politica ed administraziun == [[Datoteca:Croatian parliament.jpg|thumb|200px|Sedia dal parlament croat a Zagreb]] La constituziun dal december 1990 definescha la Republica da la Croazia sco stadi dal pievel croat e da las minoritads naziunalas. I valan ils princips da la democrazia, dal stadi da dretg, dal stadi social e dal stadi unitar. La regenza ch’era oriundamain da tempra presidial-democratica è vegnida adattada l’onn 2000 als princips d’ina democrazia parlamentara. La pussanza da suveranitad vegn exequida tenor ils dretgs umans ch’èn francads en la constituziun. Per instituziuns cun pussanza suverana è previsa ina represchentanza persunala da las minoritads naziunalas; en ils territoris respectivs èn las linguas da quellas er en diever uffizial. Il stadi e la baselgia èn separads in da l’auter; i na dat nagina religiun statala. Il 2007 è la Croazia vegnida elegida per dus onns sco commember betg stabel en il Cussegl da segirezza da las [[Naziuns unidas]]. E dapi l’avrigl 2009 è la Croazia er commembra da la [[NATO]] (cf. sutvart). === Parlament === La Croazia enconuscha in parlament d’ina chombra (Sabor), il qual dumbra 151 deputads. La segunda chombra – en la quala eran represchentadas las singulas regiuns – è vegnida schliada il 2000. Ils deputads vegnan elegids tenor il sistem da proporz; quel prevesa ina clausula da 5&nbsp;% relativ als singuls circuls electorals. Ils Croats da l’exteriur furman in agen circul electoral, per il qual èn reservads trais sezs. Ultra da quai stattan a disposiziun otg sezs da deputads per las minoritads naziunalas. === Schef da stadi === Il president dal stadi vegn elegì mintga tschintg onns en elecziun directa tras il pievel. El è schef da stadi e schefcumandant da las forzas armadas. Durant ses temp d’uffizi na dastga el appartegnair a nagina partida politica. Suenter ch’han gì lieu las elecziuns en il parlament surdat el l’incumbensa da furmar la regenza e nominescha, suenter avair retschet il consentiment dal parlament, il primminister. Sut tschertas circumstanzas po el schliar il parlament e pretender novas elecziuns. Refusar sbozs da leschas ch’il parlament ha deliberà na po el betg; resguarda el ina norma sco betg cumpatibla cun la constituziun, po el laschar examinar quella tras la dretgira constituziunala. La refurma da la constituziun dal 2001 ha limità in pau la posiziun dal president ch’era avant faira ferma. === Regenza ed administraziun === La regenza furma l’organ executiv e sa cumpona dal primminister sco er dal vicepremier e dals ministers. Areguard sia lavur è la regenza responsabla envers il parlament. Tras in votum da disfidanza po il parlament sfurzar la regenza da sa retrair. L’administraziun statala exequeschan ils ministeris en il senn d’in’autoritad administrativa mesauna. Incumbensas che na surpassan betg in tschert territori vegnan ademplidas da las corporaziuns autonomas a nivel communal. === Giurisdicziun e tribunals === L’execuziun da la giudicativa succeda formalmain a moda independenta. Ils process sa tiran però savens fitg a la lunga: process da dretg civil duran en media diesch onns. En las medias croatas e da vart da l’[[Uniun europeica]] vegn adina puspè crititgada la mancanza da segirezza giuridica e rendì attent a cas da corrupziun. Igl existan ina dretgira constituziunala, in tribunal suprem e differentas instanzas inferiuras. === Partidas politicas === Las pli grondas partidas da la Croazia èn la Hrvatska demokratska zajednica (HDZ) da tenuta cristiandemocratica e la Socijaldemokratska partija Hrvatske (SDP) d’orientaziun socialdemocratica. Daspera exista ina dunsaina da partidas pli pitschnas. === Sutdivisiun administrativa === [[Datoteca:Kroatien_-_Politische_Gliederung_(Karte).png|thumb|230px|Las regiuns en survista]] La Croazia è dividida en 20 regiuns (croat: ''županija'', plural: ''županije'') ed en la [[chapitala]] [[Zagreb]] ch’ha sezza las cumpetenzas d’ina regiun. Las regiuns han ina surfatscha tranter 1000 e 5000&nbsp;km². Mintga regiun dispona d’in’atgna assamblea e d’in’administraziun (croat: ''župan''). Las regiuns sa dividan en vischnancas (croat ''općine''), da las qualas ina part han il status da citad (croat: ''grad''). Tut en tut sa divida l’administraziun en 124 citads e 426 vischnancas. 58&nbsp;% da la populaziun vivan en citads. == Militar == L’armada croata cumpiglia en temp da pasch radund 21&nbsp;500 schuldads. Il dumber dals reservists munta a 102&nbsp;700 schuldads; en stadi da defensiun sa laschan mobilisar 1&nbsp;612&nbsp;000 burgais. Il budget da defensiun da la Republica da la Croazia cumpigliava anc il 1997 radund 5&nbsp;% dal product naziunal brut. Il 2006 eran quai 1,65&nbsp;%.<ref name="CSIS">Center for strategic & International Studies: [https://web.archive.org/web/20090418142045/http://www.csis.org/media/csis/pubs/080424-chao-europeandefense.pdf ''Trends in European Defense Spending, 2001–2006''], consultà ils 6 d’avrigl 2012.</ref> Schefcumandant da l’armada è il president dal stadi. Il parlament controllescha las forzas armadas, il budget da defensiun ed il svilup strategic. === Adesiun a la NATO === Dapi ils onns 1990 è la Croazia sa stentada da daventar commembra da la [[NATO]]. Surtut il fatg ch’il delinquent da guerra supponì Ante Gotovina era en fugia, è stà sur lung temp in impediment per terminar las contractivas. La finala è la commembranza entrada en vigur il prim d’avrigl 2009. === Missiuns militaras a l’exteriur === Dapi il 2003 han truppas croatas fatg part da la truppa internaziunala da la NATO staziunada en l’[[Afganistan]]. En pli han forzas armadas da la Croazia collavurà en rom da mesiras per mantegnair la pasch da las [[Naziuns unidas]] ([[Sahara dal Vest]], [[Sierra Leone]], [[India]] e [[Pakistan]]). == Economia == === En general === Il product naziunal brut da la Croazia cumpigliava il 2016 45,8&nbsp;milliardas euros. Il product naziunal per chau ha muntà il medem onn a 10&nbsp;992 euros. Suenter ch’è prorutta la crisa da finanzas dal 2007 ha il pajais pers fin il 2014 ca. in sisavel da sia forza economica. Dapi il 2015 para l’economia da sa revegnir. Tuttina è la quota da dischoccupaziun anc adina auta (radund 16&nbsp;% il 2016, tar giuvenils anc bundant pli auta). Tenor il Global Competitiveness Index, ch’inditgescha la capacitad da concurrer economica, sa chatta la Croazia sin plaz 74 da 137 pajais (situaziun dal 2017/18).<ref>[http://reports.weforum.org/global-competitiveness-index-2017-2018/at-a-glance-global-competitiveness-index-2017-2018-rankings/ ''At a Glance: Global Competitiveness Index 2017–2018''], consultà ils 6 da december 2017.</ref> Ils programs da promoziun da l’[[Uniun europeica]] duain gidar ad augmentar la cumpetitivitad ed ad avrir vinavant l’economia. === Posiziun geostrategica === La Croazia sa chatta a la cruschada dals dus corridors da traffic paneuropeics [[Europa Centrala]]–[[Tirchia]] ed [[Adria]]–[[Ucraina]] resp. –[[Balticum]]. Tras la Croazia mainan ultra da quai impurtants conducts d’ieli internaziunals. === Agricultura === [[Datoteca:Fields_hr_1.JPG|thumb|200px|Cultira en il Hrvatsko Zagorje]] Bundant la mesadad (53,16&nbsp;%) da la surfatscha da terren vegn tratga a niz da l’agricultura. Il 2007 èn 7,2&nbsp;% da las entradas economicas dal pajais vegnidas generadas tras l’agricultura; radund 2,7&nbsp;% da la populaziun eran activs sin quest sectur.<ref>Tenor [https://web.archive.org/web/20200515110629/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/hr.html ''CIA – The World Factbook''].</ref> Cultivadas intensivamain vegnan surtut las surfatschas fritgaivlas tranter ils flums [[Sava]] e [[Drava]]. Ils pli impurtants fritgs che vegnan cultivads èn rava da zutger, tartuffel, furment e tirc. En posiziuns cun relaziuns climaticas correspundentas vegn er tgirada la viticultura e pumicultura. En la [[Dalmazia]] dal Sid portan il tubac e fritgs da citrus bunas racoltas. En la tegnida da muvel domineschan la tratga da bovs, nursas e portgs. En la Dalmazia furma er la pestga in’impurtanta funtauna da gudogn. === Industria da minieras === La Croazia dispona da vastas ritgezzas natiralas. Avant ch’è prorutta il 1991 la [[Guerra da la Jugoslavia]], furmava l’industria da minieras in dals pli gronds patruns. Tranter las impurtantas materias primas da la Croazia tutgan gas natiral, petroli, charvun da crap, charvun da terra, bauxit, mineral da fier e caolin. En tschertas regiuns èn er avant maun giaschaments pli pitschens da calzium, asfalt natiral e.a. === Industria === Ils secturs industrials che prevalan èn las raffinarias da petroli, las interpresas da fier e d’atschal, ils chantiers, las interpresas d’industria chemica sco er lieus da producziun da victualias, maschinas, cement e betun, raubas da metal e textilias. L’industria da minieras ch’era pli baud da grond’impurtanza ha reducì ils ultims onns cuntinuadamain la producziun. Blers manaschis industrials èn vegnids donnegiads u destruids durant la [[Guerra da la Croazia]]. Las lavurs da reconstrucziun lian blers meds finanzials ed impedeschan l’ulteriur svilup sin auters champs da producziun. En consequenza da la guerra è la producziun industriala sa sminuida il 1991 per 42,5&nbsp;%.<ref name="ljiljana">Djekovic-Sachs, Ljiljana: ''Die Nachfolgestaaten Jugoslawiens zwischen Stabilisierung und Zusammenbruch'', en: ''Südosteuropa-Mitteilungen'', tom 33 (1993), p. 28.</ref> A partir dal 1993 è quella puspè creschida e fin il 1996 ha la gronda part dals secturs industrials cuntanschì in vast augment da la productivitad. Impurtantas interpresas industrialas èn il concern da petroli e gas Industrija nafte (INA) (ca. 17&nbsp;000 emploiads), il producent d’electrotecnica Končar Group, sco er ils concerns da mangiativas Agrokor (ca. 36&nbsp;000 emploiads), Podravka e Kraš. === Turissem === La Croazia è enconuschenta per sia costa cun tschients d’inslas situadas davantvart. Sin il World Tourism Barometer che mesira t.a. il grad d’enconuschientscha da lieus turistics, sa chatta il pajais sin il 18avel plaz en tut il mund. Il turissem generescha radund in tschintgavel dal product naziunal brut e furma uschia in’impurtanta pitga economica dal pajais. === Energia === Per la producziun d’electricitad e d’energia termica vegn surtut fatg diever en la Croazia da petroli, cotgla ed aua. Daspera proveda l’ovra atomara Krško il nord da la Croazia, e surtut la chapitala [[Zagreb]], cun energia. Quest’ovra atomara sa chatta en la [[Slovenia]] ed è vegnida construida sco project communabel da la Croazia e da la Slovenia. Las ovras idraulicas sa chattan per ordinari en la regiun da costa. Ils ultims onns è er la cumpart d’energias regenerablas creschida cuntinuadamain. === Bilantscha dal stadi === Tenor stimaziuns ha la bilantscha dal stadi cumpiglià il 2012 expensas da 23,42 milliardas dollars ed entradas da 21,56 milliardas dollars. Il deficit munta a radund 3,2&nbsp;% dal product naziunal brut. Il debit statal vegn stimà sin 68,2&nbsp;% dal product naziunal brut.<ref>[https://web.archive.org/web/20200515110629/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/hr.html ''CIA – The World Factbook''], consultà ils 28 d’avust 2013.</ref> == Infrastructura, traffic e telecommunicaziun == Il sectur da traffic e d’infrastructura sa sviluppa actualmain a moda rasanta. Plirs tschancuns d’autostrada èn vegnids planisads e construids a medem temp, t.a. cun la finamira da distgargiar la via da la costa ch’è ritga da curvas. Er ulteriurs impurtants projects d’infrastructura sco tunnels, punts, projects citadins e communals u l’extensiun dals ports sa chattan en la fasa da planisaziun u da construcziun. Ina gronda part da quests projects duain surtut er avair in effect positiv sin il svilup turistic dal pajais. Per impedir ch’i vegnia bajegià a moda nuncontrollada, è vegnida messa en vigur ina legislaziun pli transparenta e severa. === Traffic sin via === [[Datoteca:Kroatien_Autobahnen_(aktueller_Stand).svg|thumb|220px|Rait d’autostradas]] La rait d’autostradas da la Croazia è ina da las pli giuvnas e novas en tut l’[[Europa]]. Blers kilometers èn pir vegnids terminads da curt u sa chattan en construcziun. Il traject principal furma l’autostrada A1 [[Zagreb]]–[[Split]] che collia las duas pli grondas citads dal pajais; quella è vegnida terminada il 2005. === Traffic da viafier === La viafier statala Hrvatske željeznice trategneva ina rait da 2974 kilometers. Cumpareglià cun la rait da bus era quella sutsviluppada e pauc cumpetitiva. Il 2006 è la viafier vegnida privatisada. Actualmain èn ins londervi d’augmentar la qualitad da viagiar e da reducir ils temps da viadi. Il traject Zagreb–Split è gia vegnì modernisà, en discussiun è er la dumonda d’eriger novs tschancuns da viafier, per exempel vers l’[[Ungaria]]. === Traffic aviatic === Las pli impurtantas plazzas aviaticas sa chattan a [[Zagreb]], [[Rijeka]], [[Split]], [[Dubrovnik]], [[Pula]], [[Zadar]] ed [[Osijek]]. La regenza investescha t.a. en l’amplificaziun da las plazzas aviaticas da Zagreb e Brač. === Traffic maritim e navigaziun interna === La Croazia dispona en l’Adria da plirs impurtants ports. Il pli grond port da l’entira costa orientala da l’Adria è quel da Rijeka, suandà dal port d’industria Ploče e dal port da passagiers Split. In impurtant port da la navigaziun interna sa chatta a [[Vukovar]] al [[Danubi]]. === Telecommunicaziun ed internet === Il sectur da telecommunicaziun è gia sviluppà fitg ferm en la Croazia. Quai vala surtut er areguard la rait per telefonia mobila. Er l’infrastructura d’internet a spectrum lartg sa chatta actualmain en cumplain svilup. Il 2016 nizzegiavan 74,2&nbsp;% da la populaziun l’internet. == Cultura e societad == Areguard las influenzas culturalas ed architectonicas èn il nord e nordost da la Croazia segnads da la lunga istorgia communabla cun l’[[Ungaria]] resp. l’[[Austria]] (stil architectonic dal baroc). Il sid dal pajais sco er la regiun da costa da l’[[Istria]], dal [[golf da Kvarner]], dal Hrvatsko primorje e da la [[Dalmazia]] stattan percunter per gronda part sut l’ensaina da la renaschientscha nà da l’anteriura pussanza maritima Vaniescha (1409 fin ca. 1815). === Musica === En la Croazia è derasada tant la musica da rock e pop sco er musica tradiziunala da tamburica (in instrument a cordas sumegliant a la ghitarra) e klapa (chor viril). Divers artists croats han er cuntanschì success internaziunals sco p.ex. [[2Cellos]], [[Tomislav Miličević]] ([[30 Seconds to Mars]]), [[Krist Novoselić]] (anteriur commember da la band [[Nirvana]]), [[Sandra Nasić]] ([[Guano Apes]]) e.a. === Istorgia culturala === La denominaziun da la cravatta va enavos sin il franzos ‹Croates›. Ils schuldads croats purtavan en il 17avel tschientaner in toc vestgadira cumparegliabel a la cravatta, numnadamain in cularin cun franzlas ch’als differenziava d’auters schuldads. Il pled ‹cravate› vegn menziunà l’emprima giada en l’enciclopedia franzosa en il 17avel tschientaner, dal temp che schuldads croats sa chattavan a Paris a la curt da [[Louis XIV]]. === Scienza === La Croazia dispona da pliras scolas autas, tranter quellas tschintg politecnicas e 14 scolas autas spezialisadas publicas e privatas. Las set universitads dal pajais sa chattan a [[Dubrovnik]], [[Osijek]], [[Pula]], [[Rijeka]], [[Split]], [[Zadar]] ed en la chapitala [[Zagreb]]. Daspera mainan las singulas universitads numerus instituts en autras citads croatas sco p.ex. a Varaždin. La pli veglia instituziun scientifica genuinamain croata è la Matica hrvatska ch’è vegnida fundada dal temp da la monarchia dal [[Danubi]] per tgirar la cultura e la lingua. === Furmaziun === [[Datoteca:Filozofski_fakultet,_Rijeka.jpg|thumb|200px|Universitad da Rijeka]] Il temp da scola obligatoric dura dal 7avel fin il 18avel onn da vita. La scola elementara dura otg onns; silsuenter vegn absolvida fin la 11avla classa ina scola spezialisada resp. fin la 12avla classa il gimnasi. Per minoritads etnicas vegn purschì instrucziun en lingua materna, e quai tant a la scola elementara sco er al gimnasi. La purschida resguarda las suandantas linguas minoritaras: [[tschec]], [[ungarais]], [[talian]], [[serb]] e [[tudestg]]. Circa mintga quart Croat discurra [[englais]], mintga settavel tudestg. === Medias === ==== Medias stampadas ==== La pressa sa concentrescha surtut sin la chapitala Zagreb. Tranter las pli impurtantas gasettas dal di tutgan ‹Večernji list›, ‹Jutarnji list›, ‹Slobodna Dalmacija› e ‹Novi list›. Ils magazins da l’emna ils pli derasads èn ‹Globus›, ‹Nacional› e ‹Hrvatski list›. Dapi il 2005 s’etableschan adina dapli gasettas en il format pitschen sco ‹24 sata› e las gasettas gratuitas ‹Metropola› e ‹Metro›. ==== Radio e televisiun ==== Or da l’emettur statal Radio Televizija Zagreb è sa furmà il 1991 Hrvatska radiotelevizija (HRT) che maina actualmain quatter chanals da televisiun e divers emetturs da radio. Daspera èn gia s’etablids ils onns 1980 emetturs da televisiun privats e dapi ils onns 1990 emetturs da radio privat. ==== Film ==== La suletta firma da producziun da films pli gronda è Jadran Film ch’è tranter auter stada participada ils onns 1960 a la realisaziun dals films da [[Karl May]]. Diversas acturas ed acturs croats èn er enconuschents ad in public internaziunal, t.a. [[Goran Višnjić]], [[Ivana Miličević]], [[Mira Furlan]], [[Miroslav Nemec]] (‹Tatort›), [[Dunja Rajter]], [[Antonija Šola]] u [[Mimi Fiedler]]. Il pli enconuschent Croat en l’industria da film vegn però ad esser [[Branko Lustig]] ch’ha t.a. producì films sco ‹Schindler’s List›, ‹Gladiator› e ‹Hannibal› e ch’è vegnì onurà cun plirs Oscars. Ultra da quai ha el giugà en numerusas producziuns da film naziunalas ed internaziunalas. === Sport === In sport da derivanza specificamain croata è picigin. I sa tracta d’in gieu da balla da splagia che vegn giugà en l’aua pauc profunda e ch’è vegnì sviluppà a l’entschatta dal 20avel tschientaner a Split. ==== Success sportivs ==== [[Datoteca:Goran_Ivanisevic_serve_Wimbledon_2004.jpg|thumb|200px|Goran Ivanišević]] Tar ils pli gronds success da la squadra naziunala da ballape tutga il terz plaz al campiunadi mundial da ballape il 1998 en [[Frantscha]]. Dapi l’independenza il 1991 è il pajais gia sa qualifitgà repetidamain per la runda finala dal campiunadi mundial. La squadra da ballamaun ha gudagnà ils gieus olimpics dal 1996 ad [[Atlanta]] e dal 2005 ad [[Athen]]. Ultra da quai è la Croazia daventada il 2003 campiun mundial e diversas giadas vicecampiun mundial e vicecampiun europeic. Il 1992 ha la squadra da ballabasket gudagnà la medaglia d’argent als gieus olimpics a [[Barcelona]]. Medemamain hai dà pliras medaglias a campiunadis mundials ed europeics. En la ballanataziun ha la squadra naziunala gudagnà argient als gieus olimpics dal 1996 ed aur als gieus olimpics dal 2012. En pli èn ils Croats daventads campiuns mundials il 2007 e 2017. Ils frars rembladers [[Nikša e Siniša Skelin]] èn daventads segunds a l’olimpiada dal 2004 ad Athen (en la bartga da dus senza timunier). En il tennis ha [[Goran Ivanišević]] gudagnà il 2001 il turnier da Wimbledon ed Iva Majoli il 1997 il French Open. Il 2005 ha la squadra naziunala gudagnà l’emprima giada il Davis Cup per la Croazia. Sport nautic: Medaglia d’argient per [[Duje Draganja]] als gieus olimpics dal 2004 ad Athen (50 m stil liber). [[Sanja Jovanović]] ha fatg il 2007 in record mundial sur 50 meters nudar en dies. Sport d’enviern: [[Janica Kostelić]] ha cuntanschì il 2002 als gieus olimpics a Salt Lake City trais medaglias d’aur (cumbinaziun, slalom, slalom gigant) sco er argient en il super-G. A chaschun dals gieus olimpics il 2006 a Turin ha ella pudì cuntinuar sia seria da success cun in’ulteriura medaglia dad aur ed ina d’argient; a medem temp ha ses frar [[Ivica Kostelić]] gudagnà argient en la cumbinaziun. En il biatlon ha [[Jakov Fak]] gudagnà bronz als gieus olimpics a Vancouver 2010. Atletica leva: A chaschun dals campiunadis mundials d’atletica leva ils onns 2007 e 2009 è [[Blanka Vlašić]] daventada campiunessa mundiala ed a chaschun dals gieus olimpics a Peking il 2008 ha ella gudagnà argient. La tiradiscs [[Sandra Perković]] ha gudagnà als gieus olimpics 2012 a Londra la medaglia d’aur. === Patrimoni cultural e natiral mundial da l’UNESCO === I suonda ina survista dal Patrimoni cultural e natiral mundial, ordinà tenor l’onn da la renconuschientscha<ref name="UNESCO-Weltkulturerbe in Kroatien">[http://whc.unesco.org/en/statesparties/hr Patrimoni cultural e natiral mundial da l’UNESCO.]</ref>: # Cumplex istoric da la citad da Split cun il palaz da l’imperatur Diocletian (1979) # Citad veglia da Dubrovnik (1979, 1994) # Parc naziunal dals Lais da Plitvice (1979, 2000) # Cumplex episcopal da la basilica d’Euphrasius en il center da la citad istoric da Poreč (1997) # Citad istorica Trogir (1997) # Catedrala da son Giachen a Šibenik (2000) # La planira da Stari Grad sin l’insla Hvar (2008) === Museums === * Čakovec: Museum da la regiun Međimurje * Dubrovnik: Museum regiunal, museum etnografic, chombra dal stgazi da la catedrala, museum per istorgia moderna, chasa natala da [[Marin Držić]] (scriptur da la renaschientscha) * Gospić: Museum da la regiun Lika; en vischinanza, a Smiljan, pon ins visitar la chasa natala dal fisicher [[Nikola Tesla]] * Hlebine: Gallaria da l’art naiv, collecziun museala da l’artist [[Ivan Generalić]] * Karlovac: Museum da la citad * Klanjec: Gallaria dal sculptur Antun Augustinčić * Krapina: Museum da l’evoluziun e lieu da chat da l’uman preistoric Hušnjakovo, museum da [[Ljudevit Gaj]] (illirist e fundatur da la lingua croata moderna) * Kumrovec: Museum etnologic Staro Selo cun veglias chasas originalas, chasa natala da [[Josip Broz Tito]] * Makarska : Museum da conchiglias, museum da la citad * Osijek: Museum da la Slavonia, gallaria dals arts figurativs * Pazin: Museum da la citad; museum etnografic da l’Istria * Pula: Museum archeologic da l’Istria * Split: Museum dals monuments archeologics da la Croazia, museum archeologic da Split, galaria dal sculptur [[Ivan Meštrović]] * Trakošćan: Museum dal chastè Trakošćan cun ina gronda collecziun d’armas veglias * Varaždin: Museum da la citad * Zadar: Museum archeologic, museum da la navigaziun maritima, exposiziun permanenta d’art sacral * Zagreb: Museum archeologic, museum etnografic, museum croat per art naiv, gallaria moderna, museum da la citad, museum Mimara cun ovras d’art da tut las epocas, museum per art ed artisanadi, museum da las scienzas natiralas, museum per art modern, gallaria Strossmayer, museum tecnic. === Dis da festa === Sper ils dis da festa da l’onn ecclesiastic ed il di da la lavur (prim da matg) sajan numnads: * 22 da zercladur: Dan antifašističke borbe (di dal cumbat antifaschistic) * 25 da zercladur: Dan državnosti (di da la festa naziunala) * 5 d’avust: Dan pobjede i domovinske zahvalnosti (di da la victoria e da l’engraziaivladad da la patria) == Annotaziuns == <references/> == Litteratura == * Claus Heinrich Gattermann: ''Kroatien. Zweitausend Jahre Geschichte an der Adria'' (= ''Historische Texte und Studien'', tom 25). Olms, Hildesheim e.a. 2011, ISBN 978-3-487-14706-2. * Dubravko Horvatić: ''Kroatien.'' Zagreb 1992. * Norbert Mappes-Niediek: ''Kroatien – Das Land hinter der Adria-Kulisse.'' Ch. Links Verlag, Berlin 2009, ISBN 978-3-86153-509-6. == Colliaziuns == {{Commonscat|Croatia|Croazia}} * [http://de.mfa.hr/?mh=172&mv=991 Pagina dal ministeri da l’exteriur da la Croazia] * [http://www.kroatien.eu/ Infurmaziuns davart il pajais] * [https://web.archive.org/web/20090705232240/http://www.mfa.hr/MVP.asp?pcpid=972 Datas economicas] * [http://www.diplo.de/Kroatien Croazia: datas da basa ed infurmaziuns generalas] {{Navigaziun Stadis da l'Europa}} [[Categoria:Croazia]] [[Categoria:Stadis da l'Europa]] [[Categoria:Artitgels recumandads (Stadis da l'Europa)]] mvthbfcrvy30gny5stpzn8e5rxjsm9i 0 12898 163413 160800 2022-08-22T19:26:14Z InternetArchiveBot 16747 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki [[Datoteca:Centro_SP2.jpg|miniatura|240px| São Paulo, Brasilia]] [[Datoteca:Population growth rate world 2007-de.svg|miniatura|280px|Creschientscha demografica mundiala (en&nbsp;%)]] Il term '''populaziun mundiala''' denominescha il dumber da persunas che vivan actualmain sin la terra. Medemamain sa laschan far indicaziuns davart la situaziun en temps istorics; quant precisas che quellas èn, dependa da la basa statistica avant maun. En pli vegnan fatgas calculaziuns areguard il svilup futur dal dumber da la populaziun; er qua poi be sa tractar d’extrapolaziuns ipoteticas. Las disciplinas demografia e geografia da la populaziun examineschan il stadi actual, il svilup istoric, la repartiziun geografia e la dinamica da la populaziun mundiala e fan prognosas. Cun la midada da l’onn 2016/17 cumpigliava la populaziun mundiala radund 7,47 milliardas umans.<ref>[https://web.archive.org/web/20171014082424/https://www.dsw.org/weltbevoelkerung-2017-7473690000-menschen-auf-der-erde/ Communicaziun da pressa] da la ''Deutsche Stiftung Weltbevölkerung'', consultà ils 20 da favrer 2017.</ref> Las [[Naziuns unidas]] (ONU) quintan per l’interval 2015 fin 2020 cun ina creschientscha da radund 78 milliuns umans per onn. Fin il 2050 stima l’ONU che la populaziun mundiala vegnia a crescher sin 9,7 milliardas umans e per l’onn 2100 vegnan prognostitgads 11,2 milliardas umans.<ref> [http://www.zeit.de/gesellschaft/2015-07/bevoelkerungsentwicklung-vereinte-nationen-weltbevoelkerung ''Weltbevölkerung wächst schneller als angenommen''], sin: ''Zeit online'', 29 da fanadur 2015.</ref> Tenor il rapport da la populaziun mundiala da las Naziuns unidas è il cunfin da set milliardas umans vegnì surpassà ils 31 d’october 2011. Da fixar in di concret è be da muntada simbolica; effectivamain è la stimaziun suttamessa ad ina variaziun da ±5&nbsp;%.<ref>[http://www.spiegel.de/panorama/gesellschaft/0,1518,794896,00.html Artitgel sin ''Spiegel Online'' che tracta il rapport da l’UNFPA davart il svilup demografic 2011], consultà ils 31 d’october 2011.</ref> == Introducziun == === Equaziun da basa === [[Datoteca:World_population_density_1994.png|miniatura|250px|Spessezza da la populaziun en las singulas parts dal mund]] Il svilup da la populaziun sin ina surfatscha geografica resulta # dal svilup demografic natiral, vul dir da las midadas a basa dal dumber da naschientschas e mortoris e # dal saldo da migraziun, pia da la differenza tranter immigraziun ed emigraziun sur ils cunfins dal territori ora. Tar las valurs che resultan sa tracti d’indicaziuns areguard il moviment. En general vala perquai: dumber da l’onn precedent ± ils moviments eruids = dumber actual. === Quotas da creschientscha ed interval da la reduplicaziun === La dimensiun da la creschientscha demografica vegn inditgada en procent sco quota (sinonim: rata) da creschientscha (annuala). Tar ina creschientscha annuala da 1,14&nbsp;% – quai che correspunda a la rata da creschientscha globala calculada per il 2006 – duri ca. 50 onns fin che la populaziun è sa dublegiada, sa chapescha sut la cundiziun che la creschientscha restia durant tut quest temp sin il medem nivel. Munta la rata da creschientscha annuala 2&nbsp;%, alura sa reducescha l’interval da reduplicaziun sin 35 onns. Tar ina quota da 3,5&nbsp;%, la quala vegn cuntanschida u schizunt surpassada en intgins pajais, munta il temp da reduplicaziun be pli 20 onns. === Svilup demografic caracteristic === [[Datoteca:Demo_trans_2_de.png|miniatura|220px|Model da la transiziun demografica]] Tar il svilup tant da la populaziun mundiala sco er dal dumber da la populaziun dals singuls pajais sa preschenta in svilup caracteristic areguard las midadas dal dumber da naschientschas e da mortoris; da quel resulta a lunga vista in decurs specific da la creschientscha. Quest model vegn numnà transiziun demografica e cumpiglia tschintg fasas: # fasa: A l’entschatta èn tant la quota da naschientschas sco er quella da mortalitad autas; la rata da creschientscha da la populaziun è relativamain bassa e constanta. # fasa: Sa megliureschan il nutriment ed il provediment medicinal, croda sco emprim la quota da mortalitad. La quota da naschientschas resta però tuttina auta sur ina fin duas generaziuns. Uschia crescha la differenza tranter naschientschas e mortoris fitg ferm, quai che maina ad in augment considerabel da la rata da creschientscha. # fasa: Tras quai che las cundiziuns da viver èn sa megliuradas e che la moda da viver sa mida, croda la finala la quota da naschientschas, sco che quai è tipicamain il cas en societads industrialas. La differenza tranter naschientschas e mortoris sa reducescha uschia e la creschientscha da la populaziun vegn pli plauna. # fasa: La quota da mortalitad ha cuntanschì in nivel ch’è constantamain bass e na sa lascha strusch pli sbassar. La quota da naschientschas croda percunter vinavant, uschia che la rata da creschientscha sa sbassa anc adina. # fasa: Tant la quota da naschientschas sco er la quota da mortalitad èn sa stabilisadas sin in bass nivel; la rata da creschientscha è puspè tuttina constanta sco en l’emprima fasa. Ultra da quai poi capitar che la quota da naschientschas è pli bassa che la quota da mortalitad; quai po tut tenor avair per consequenza che la rata da creschientscha sa sbassa. Ina rata da creschientscha che sa sbassa na vul però betg dir automaticamain ch’il dumber total da la populaziun sa diminueschia; croda la rata da creschientscha, sche vul quai be dir che la populaziun totala creschia main spert. == Svilup istoric da la populaziun mundiala == [[Datoteca:Population_curve.svg|miniatura|250px|Svilup demografic 10&nbsp;000 a.c. fin oz]] Tar l’uman modern (''[[Homo sapiens]]'') sa tracti da la suletta spezia dal gener ''Homo'' ch’ha survivì. Ses proxims parents èn morts ora avant 24&nbsp;000 onns ([[uman da Neandertal]]) resp. avant 18&nbsp;000 onns ('' Homo floresiensis''). Tenor la teoria dal culiez da la buttiglia genetic ha l’uman modern subì avant ca. 75&nbsp;000 onns ina sminuziun da sia populaziun ch’al ha manà il pli datiers da vegnir extirpà. Suenter l’erupziun dal supervulcan Toba (oz Lai da Toba a [[Sumatra]]) han pudì sa salvar en tut il mund be radund 1000 fin 10&nbsp;000 persunas. Silsuenter è l’uman modern sa derasà nà da l’[[Africa]] sin tut ils continents. A la fin da l’ultim temp fraid avant 10&nbsp;000 onns vivevan sin l’entir mund ca. 5 fin 10 milliuns umans. La grondezza da la populaziun mundiala avant 2000 onns vegn stimada sin 170 fin 400 milliuns; las Naziuns unidas partan da 300 milliuns. L’Imperi roman duai avair dumbrà radund 57 milliuns abitants, il Reginavel chinais radund 75 milliuns. Avant 1000 onns vivevan ca. 250 fin 350 milliuns umans; l’ONU inditgescha 310 milliuns. Suenter questa stagnaziun dal svilup da la populaziun vers la fin da l’emprim millenni hai dà in nov augment durant il temp autmedieval; ma en il temp medieval tardiv han la pestilenza, la virola ed autras epidemias manà a novas sperditas. Avant 500 onns muntava la populaziun mundiala 425 fin 540 milliuns, l’ONU stima 500. En il decurs dal 16avel tschientaner duai la populaziun americana (Indians) esser vegnida decimada tras epidemias importadas nà da l’Europa da ca. 50 milliuns sin be 5 milliuns. En l’[[Europa]] ed en l’[[Asia]] ha l’augment da la populaziun percunter cuntinuà. En il 18avel tschientaner è la creschientscha mundiala stada permanentamain sur 0,5&nbsp;% l’onn e vers la mesadad dal 20avel tschientaner per intgins decennis schizunt sur 2&nbsp;%, uschia ch’ins po discurrer d’ina explosiun demografica. == Temp modern == [[Datoteca:Population-doubling.svg|miniatura|220px|Svilup accelerà dapi il 1700]] Dapi il 1700 sa lascha observar in augment rapid da la populaziun. Per l’emprima giada en l’istorgia da l’umanitad è il dumber sa dublegià entaifer tschientaners e la finala entaifer decennis. Vers l’onn 1800 ha la populaziun mundiala surpassà ina milliarda umans. En il decurs dal 20avel tschientaner è la populaziun mundiala quasi sa quadruplada. 1927: 2 milliardas, 1960 (suenter 33 onns): 3 milliardas, 1974 (suenter 14 onns): 4 milliardas, 1987 (suenter 13 onns): 5 milliardas, 1999 (suenter 12 onns): 6 milliardas e 2011 (suenter 12 onns): 7 milliardas umans. Tar ina creschientscha demografica da radund 80 milliuns umans ad onn s’augmenta il dumber dals abitants da la Terra mintga di per stgars 220&nbsp;000 e mintga minuta per ca. 150 persunas. Dapi la fin dals onns 1960 è la creschientscha annuala sa reducida procentualmain da 2,1&nbsp;% sin 1,15&nbsp;% l’onn 2009. Dapi la fin dals onns 1980 sa reducescha l’augment da la populaziun er en cifras absolutas: da 87 milliuns sin 70 milliuns l’onn 2009. La gronda part dal svilup demografic ha actualmain lieu en ils pajais en svilup resp. en ils stadis dal mund main sviluppads e pli povers. En intgins stadis sviluppads pli ferm – surtut en la gronda part dals stadis dal bloc da l’ost – diminuescha il dumber da la populaziun percunter. == Prognosas e scenaris == [[Datoteca:UN_DESA_continent_population_1950_to_2100.svg|miniatura|220px|Scenaris futurs pussaivels tenor stimaziuns da las Naziuns unidas (2014)]] Las Naziuns unidas spetgan – tenor projecziuns medias dal 2010 – fin il 2025 8,17 milliardas e fin il 2100 10,9 milliardas umans.<ref>[http://esa.un.org/wpp/unpp/panel_population.htm Prognosa da las Naziuns unidas].</ref> L’onn 1975 han questas prognosas muntà per il 2010 7,6 milliardas e per il 2100 12,3 milliardas umans. Tar la prognosa dal 2015 fan las Naziuns unidas quint ch’il dumber d’uffants per dunna (quota da fertilitad) crodia en media dad oz 2,5 uffants en tut il mund fin l’onn 2100 sut l’uschenumnà nivel da remplazzament (2,1) sin dus uffants per dunna.<ref name="uno">https://web.archive.org/web/20170319055949/http://www.weltbevoelkerung.de/publikationen-downloads/infografiken/slide/bevoelkerungsprojektionen-bis-2100.html, consultà ils 2 da fanadur 2016.</ref> Fiss il dumber d’uffants en media per in mez uffant per dunna pli aut, alura creschiss la populaziun mundiala fin il 2100 sin 16,6 milliardas umans (varianta auta). Tar in mez uffant pli pauc vivessan il 2100 be anc 7,3 milliardas umans sin il mund (varianta bassa). Sper la quota da fertilitad dependa il svilup da la populaziun er fermamain da l’aspectativa da vita – da la quala ins quinta ch’ella creschia vinavant – e surtut da la mortalitad dals uffants. Tar la repartiziun regiunala èn er da resguardar moviments da migraziun che pon giugar ina rolla decisiva. En il passà han las prognosas praticamain adina stimà memia aut il svilup da la populaziun effectiv. Quai è però surtut d’attribuir a la valitaziun sbagliada dal svilup en la Republica Populara da la China: là è il svilup demografic stà bundant pli pitschen che prognostitgà. La vegliadetgna media da la populaziun mundiala ha muntà il 2004 tenor la WHO 27,6 onns; tenor indicaziuns da l’ONU vegn quella probablamain a crescher fin l’onn 2050 sin 38,1 onns. L’ONU quinta fin l’onn 2050 cun in augment da las persunas sur 60 onns dad oz bundant 10&nbsp;% sin stgars 22&nbsp;%; a medem temp vegn la cumpart dals uffants sut 15 onns probablamain a crudar dad oz stgars 30&nbsp;% sin sut 20&nbsp;%. == La populaziun mundiala tenor continents == {| class="wikitable float-right" style="margin-left:1em" |+ Populaziun mundiala tenor continents (en miu.) |- ! !! 2016 !! 2030 !! 2050 |- | [[Asia]] || style="text-align:right"| 4437 || style="text-align:right"| 4946 || style="text-align:right"| 5327 |- | [[Africa]] || style="text-align:right"| 1203 || style="text-align:right"| 1681 || style="text-align:right"| 2527 |- | [[America]] || style="text-align:right"| 997 || style="text-align:right"| 1117 || style="text-align:right"| 1220 |- | [[Europa]] || style="text-align:right"| 740 || style="text-align:right"| 744 || style="text-align:right"| 728 |- | [[Oceania]] || style="text-align:right"| 40 || style="text-align:right"| 51 || style="text-align:right"| 66 |- | [[Mund]] || style="text-align:right"| 7418 || style="text-align:right"| 8539 || style="text-align:right"| 9869 |} === Svilup istoric === Avant 2000 onns vivevan radund 69&nbsp;% da la populaziun en l’Asia (31&nbsp;% en [[China]], 21&nbsp;% en l’[[India]] e ca. 18&nbsp;% en l’ulteriura [[Asia]]), 18&nbsp;% en l’[[Europa]], 10&nbsp;% en l’[[Africa]] e 3&nbsp;% en l’[[America]] ed en il rest dal mund. Questas proporziuns èn restadas pli u main constantas fin l’onn 1800.<ref>Tut las indicaziuns en quest chapitel tenor Colin McEvedy e Richard Jones, 1978, ''Atlas of World Population History'', Facts on File, New York: Penguin Books, 1978, p. 342–351.</ref> L’[[India]] ha enconuschì en il temp medieval tempriv ses maximum procentual cun radund 30&nbsp;%. A medem temp ha l’Europa enconuschì ses minimum istoric cun 13&nbsp;%. La [[China]] ha cuntanschì trais giadas in maximum, numnadamain ils onns 200, 1200 e 1800 cun cumparts sur 30&nbsp;%; tranteren hai dà periodas cun radund 20&nbsp;%. La cumpart da l’[[America dal Nord e dal Sid]] è stada ditg fitg pitschna ed ha cuntanschì vers il 1700 ses punct bass istoric cun be 2&nbsp;%. Dapi il 1800 è la procentuala però creschida fitg ferm ed ha cuntanschì il 1975 la marca da 15&nbsp;%. L’[[Africa]] ha oscillà tranter 7&nbsp;% e 13&nbsp;%. Il 1900 è stà cuntanschì il punct il pli bass, en il decurs dal 20avel tschientaner è la procentuala puspè s’augmentada rapidamain. Vers il 1900 ha l’[[Europa]] cuntanschì ses maximum cun 24&nbsp;%; dapi lura è la cumpart puspè crudada cuntinuadamain. A medem temp ha l’India enconuschì ses minimum istoric cun 18&nbsp;%. === 1950 fin 2010 === Il diagram che suonda illustrescha il svilup da la populaziun mundiala e dals singuls continents tranter il 1950 ed il 2010 (en milliuns; AN.: America dal Nord, AL.: America dal Sid, America Centrala e Caribica, OC.: Oceania):<ref>United Nations, Department of Economic and Social Affairs: ''World Population Prospects: The 2010 Revision'', datas accessiblas [http://esa.un.org/wpp/unpp/panel_population.htm online].</ref> <div style="overflow:auto;"><timeline> Colors= id:lightgrey value:gray(0.9) id:darkgrey value:gray(0.7) id:sfondo value:rgb(1,1,1) id:barra value:rgb(0.6,0.7,0.8) ImageSize = width:850 height:500 PlotArea = left:50 bottom:50 top:30 right:30 DateFormat = x.y Period = from:0 till:7000 TimeAxis = orientation:vertical AlignBars = justify ScaleMajor = gridcolor:darkgrey increment:1000 start:0 ScaleMinor = gridcolor:lightgrey increment:500 start:0 BackgroundColors = canvas:sfondo BarData= bar:1950 text:1950 bar:1950e bar:1950n bar:1950o bar:1950s bar:1950a bar:1950af bar:1960 text:1960 bar:1960e bar:1960n bar:1960o bar:1960s bar:1960a bar:1960af bar:1970 text:1970 bar:1970e bar:1970n bar:1970o bar:1970s bar:1970a bar:1970af bar:1980 text:1980 bar:1980e bar:1980n bar:1980o bar:1980s bar:1980a bar:1980af bar:1990 text:1990 bar:1990e bar:1990n bar:1990o bar:1990s bar:1990a bar:1990af bar:2000 text:2000 bar:2000e bar:2000n bar:2000o bar:2000s bar:2000a bar:2000af bar:2010 text:2010 bar:2010e bar:2010n bar:2010o bar:2010s bar:2010a bar:2010af PlotData= color:barra width:12 align:left bar:1950 from:0 till:2532.229000 text:Populaziun mundiala color:orange width:12 align:left bar:1950o from:0 till:12.675000 text:OC. bar:1950n from:0 till:171.615000 text:AN. bar:1950s from:0 till:167.368000 text:AL. bar:1950a from:0 till:1403.389000 text: Asia bar:1950e from:0 till:547.287000 text: Europa bar:1950af from:0 till:229.895000 text:Africa color:barra width:12 align:left bar:1960 from:0 till:3038.413000 text:Populaziun mundiala color:orange width:12 align:left bar:1960o from:0 till:15.773000 text:OC. bar:1960n from:0 till:204.318000 text:AN. bar:1960s from:0 till:220.058000 text:AL. bar:1960a from:0 till:1707.682000 text: Asia bar:1960e from:0 till:603.854000 text: Europa bar:1960af from:0 till:286.729000 text:Africa color:barra width:12 align:left bar:1970 from:0 till:3696.186000 text:Populaziun mundiala color:orange width:12 align:left bar:1970o from:0 till:19.506000 text:OC. bar:1970n from:0 till:231.284000 text:AN. bar:1970s from:0 till:286.377000 text: AL. bar:1970a from:0 till:2134.993000 text: Asia bar:1970e from:0 till:655.879000 text: Europa bar:1970af from:0 till:368.148000 text:Africa color:barra width:12 align:left bar:1980 from:0 till:4453.007000 text:Populaziun mundiala color:orange width:12 align:left bar:1980o from:0 till:22.970000 text:OC. bar:1980n from:0 till:254.454000 text:AN. bar:1980s from:0 till:362.326000 text: AL. bar:1980a from:0 till:2637.586000 text: Asia bar:1980e from:0 till:692.869000 text: Europa bar:1980af from:0 till:482.803000 text:Africa color:barra width:12 align:left bar:1990 from:0 till:5306.425000 text:Populaziun mundiala color:orange width:12 align:left bar:1990o from:0 till:26.967000 text:OC. bar:1990n from:0 till:281.162000 text:AN. bar:1990s from:0 till:443.032000 text: AL. bar:1990a from:0 till:3199.481000 text: Asia bar:1990e from:0 till:720.497000 text: Europa bar:1990af from:0 till:635.287000 text:Africa color:barra width:12 align:left bar:2000 from:0 till:6122.770000 text:Populaziun mundiala color:orange width:12 align:left bar:2000o from:0 till:31.130000 text:OC. bar:2000n from:0 till:313.289000 text:AN. bar:2000s from:0 till:521.429000 text: AL. bar:2000a from:0 till:3719.044000 text: Asia bar:2000e from:0 till:726.777000 text: Europa bar:2000af from:0 till:811.101000 text:Africa color:barra width:12 align:left bar:2010 from:0 till:6895.889000 text:Populaziun mundiala color:orange width:12 align:left bar:2010o from:0 till:36.593000 text:OC. bar:2010n from:0 till:344.529000 text:AN. bar:2010s from:0 till:590.082000 text: AL. bar:2010a from:0 till:4164.252000 text: Asia bar:2010e from:0 till:738.199000 text: Europa bar:2010af from:0 till:1022.234000 text:Africa TextData= fontsize:S pos:(20,20) text:"Funtauna: United Nations, Department of Economic and Social Affairs" </timeline></div> === Situaziun actuala === Partind d’ina populaziun mundiala da 7418 milliuns l’onn 2016 sa preschenta la suandanta repartiziun sin ils singuls continents: * Asia: 4437 milliuns (59,8&nbsp;%), incl. Tirchia * Africa: 1203 milliuns (16,2&nbsp;%), incl. Egipta * America: 997 milliuns (13,5&nbsp;%) * Europa: 740 milliuns (10,0&nbsp;%), incl. Russia * Oceania: 40 milliuns (0,5&nbsp;%), incl. Australia Las quatter chartas e tabellas che suondan porschan ina survista cumplessiva areguard la repartiziun d’ina populaziun mundiala da precis set milliardas sin ils 206 stadis dal mund (situaziun da la fin da l’onn 2011). * Cumparts dals continents a la populaziun mundiala: La charta porscha ina survista en colur da la repartiziun da la populaziun sin ils continents; mintga champ correspunda ad in procent da la populaziun mundiala. * Populaziun mundiala 2011: Questa charta cumpiglia ils 136 pli gronds stadis cun mintgamai dapli che 0,05&nbsp;% da la populaziun mundiala. En quests 136 dals 206 stadis vivan ensemen 99,2&nbsp;% da la populaziun mundiala. * Populaziun dals quatter pli gronds stadis 2011: La charta preschenta las regiuns dals quatter stadis cun la pli gronda populaziun ([[China]], [[India]], [[Stadis Unids]], [[Indonesia]]), cun in total da 45,0&nbsp;% da la populaziun mundiala, sco er ina glista dals 70 pli pitschens stadis cun in total da 0,8&nbsp;% da la populaziun mundiala. * Tabella da la populaziun 2011: Questa tabella porscha ina survista dal dumber da la populaziun dals singuls continents e dals 206 stadis en quel mument che vivevan sin il mund precis set milliardas umans. == Ils stadis cun il pli grond dumber da la populaziun == [[Datoteca:World_population_percentage.png|miniatura|250px|Visualisaziun grafica]] Ils stadis cun il pli grond dumber da la populaziun èn (situaziun dal 2016): # Republica populara da la China: 1386 milliuns (ca. 18,7&nbsp;% da la populaziun mundiala) # India: 1329 miu. (17,9&nbsp;%) # Stadis Unids: 324 miu. (4,4&nbsp;%) # Indonesia: 260 miu. (3,5&nbsp;%) # Brasilia: 206 miu. (2,8&nbsp;%) # Pakistan: 203 miu. (2,7&nbsp;%) # Nigeria: 187 miu. (2,5&nbsp;%) # Bangladesch: 163 miu. (2,2&nbsp;%) # Russia: 144 miu. (1,9&nbsp;%) # Mexico: 129 miu. (1,7&nbsp;%) # Giapun: 125 miu. (1,7&nbsp;%) # Filippinas: 103 miu. (1,4&nbsp;%) # Etiopia: 102 miu. (1,4&nbsp;%) # Egipta: 94 miu. (1,3&nbsp;%) # Vietnam: 93 miu. (1,2&nbsp;%) # Germania: 83 miu. (1,1&nbsp;%) En quests 16 stadis ils pli ferm populads vivan 4931 milliuns umans ed uschia radund dus terzs da l’entira populaziun mundiala da 7418 milliuns. L’Uniun europeica cun 510 milliuns abitants (radund 6,9&nbsp;% da la populaziun mundiala) sa chattass sin il terz plaz. En la [[China]], l’[[India]], l’[[Uniun europeica]] ed ils [[Stadis Unids]] vivan ensemen stgars la mesadad da la populaziun mundiala. == Spessezza da la populaziun ed urbanisaziun == {| class="wikitable sortable float-left" style="margin-right:1em" |- ! Territori !! Spessezza da la <br />populaziun il 2015 |- | Entir mund |style="text-align:right"|54 |- | India |style="text-align:right"|400 |- | Republica Populara da la China |style="text-align:right"|144 |- | Uniun europeica |style="text-align:right"|116 |- | Africa |style="text-align:right"|40 |- | Stadis Unids |style="text-align:right"|34 |- | America dal Sid |style="text-align:right"|24 |- | Russia |style="text-align:right"|8 |- | Canada |style="text-align:right"|4 |- | Australia |style="text-align:right"|3 |- | Mongolia |style="text-align:right"|2 |} [[Datoteca:Population density.png|thumb|220px|Spessezza da la populaziun tenor regiuns]] [[Datoteca:Countries by population density.svg|thumb|220px|Spessezza da la populaziun tenor stadis]] La spessezza da la populaziun variescha fitg ferm da regiun tar regiun. La pli auta spessezza tenor stadi enconuschan las citads-stadi [[Monaco]] (19&nbsp;000 abitants per kilometer quadrat), [[Singapur]] (8000) e [[Citad dal Vatican]] (1900). La pli gronda spessezza da la populaziun entaifer in stadi territorial cuntanscha [[Bangladesch]] cun radund 1100 abitants per kilometer quadrat. La [[Germania]] dumbra 230 abitants per kilometer quadrat, la [[Svizra]] 200 e l’[[Austria]] radund 100. Il stadi cun la pli bassa spessezza da la populaziun en tut il mund furma la [[Mongolia]] cun be 2 abitants per kilometer quadrat. En media dumbra la spessezza da la populaziun en tut il mund ca. 54 abitants per kilometer quadrat surfatscha da terren (senza l’[[Antarctica]]). Er areguard il grad d’urbanisaziun fan las Naziuns unidas quint che las cifras vegnan a crescher vinavant. L’onn 2007 han vivì per l’emprima giada en l’istorgia da l’umanitad dapli umans en citads che sin la champagna. La cumpart da la populaziun da la citad vegn probabel a crescher fin l’onn 2030 sin sur 60&nbsp;% e fin l’onn 2050 sin sur 70&nbsp;%. L’onn 1950 furmava questa cumpart be 30&nbsp;%, la populaziun rurala giascheva pia anc tar 70&nbsp;%. En cifras absolutas munta quai che la populaziun citadina è sa dublegiada tranter il 2005 ed il 2050 da bundant trais sin bundant sis milliardas umans. En la medema prognosa da l’onn 2007 suppona l’ONU che la cifra absoluta da las persunas che vivan sin la champagna restia pli u main constanta tranter il 2010 ed il 2025 e vegnia silsuenter a sa sbassar.<ref>''UN World Urbanization Prospects. The 2007 Revision''.</ref> == Dumber total da tut ils umans ch’han insumma vivì insacura == [[Datoteca:World_population_growth_(lin-log_scale).png|miniatura|280px|Svilup istoric da la populaziun (stgala logaritmica)]] La populaziun da set milliardas che viveva il 2011 furma bundant 6&nbsp;% da las radund 110 milliardas umans moderns ch’èn insumma naschids insacura. Bundant 110 milliardas èn pia morts en il temp passà, incl. il temp preistoric. Per il dumber da tut las persunas ch’èn insumma naschidas insacura datti differentas funtaunas. In’emprova d’eruir questa cifra furma in artitgel dal Population Reference Bureau da l’onn 2002<ref>[https://web.archive.org/web/20130424014209/http://www.prb.org/Articles/2002/HowManyPeopleHaveEverLivedonEarth.aspx ''How Many People Have Ever Lived on Earth? ''] dal ''Population Reference Bureau''.</ref>; quel arriva ad in total da 106 milliardas umans. La calculaziun approximativa parta da dus umans l’onn 50&nbsp;000 a.C. Cumbain ch’ins suppona oz che l’istorgia da l’uman modern haja cumenzà bundant pli baud (ca. avant 200&nbsp;000 onns u anc pli baud) giogan ils emprims umans en mintga cas be ina rolla marginala areguard il dumber total: Malgrà il lung spazi da temp e l’aspectativa da vita vaira bassa ch’è stada colliada cun in’auta natalitad cumpiglian ils emprims 40&nbsp;000 onns fin che l’uman è daventà sedentar avant ca. 10&nbsp;000 onns be radund in procent da la summa totala, entant che dapli che la mesadad crodan sin ils ultims 2000 onns. Autras spezias dal gener ''Homo'' ch’han vivì fin avant ca. 2,5 milliuns onns n’han ins betg tratg en consideraziun en questas calculaziuns. Tar l’uman da Neandertal vegn per part supponì che be intgins millis vivevan a medem temp. In’autra extrapolaziun deriva dal departament da matematica da l’Universitad da Hawaii (1999)<ref>[http://www.math.hawaii.edu/~ramsey/People.html How many people have ever lived?], Universitad da Hawaii.</ref> e cumenza gia avant dus milliuns onns cun duas persunas. Faschond diever d’ina metodica cumparegliabla cun quella da l’artitgel surmenziunà arriva quest studi ad in dumber total da radund 96 milliardas umans. Cumbain che la populaziun totala vegn gia stimada bundant pli auta en quel mument che l’uman è daventà sedentar, cumpiglia quella er qua be 20 milliardas avant l’onn 800 a.C. Questas calculaziuns sa basan però sin in’aspectativa constanta da 25 onns sur l’entir spazi da temp. Omaduas calculaziuns partan per l’entir temp tempriv d’ina creschientscha da la populaziun constanta. A basa da las cundiziuns generalas supponidas vegn quella calculada cun be 0,035 resp. 0,0015&nbsp;% ad onn (quai che correspunda ad ina reduplicaziun da la populaziun entaifer 2000 resp. 45&nbsp;000 onns). == Di da la populaziun mundiala == Enturn l’onn 1800 ha la populaziun mundial dumbrà raduna 1 milliarda umans; l’onn 1930 eran quai 2 milliardas; l’onn 1960 alura 3 e l’onn 1975 4 milliardas.<ref>[http://www.spiegel.de/spiegel/print/d-13436455.html spiegel.de], 24 da matg 1999.</ref> Ils 11 da fanadur 1987 ha la populaziun mundial surpassà tenor calculaziuns da las Naziuns unidas il dumber da 5 milliardas umans. Per render attent a las sfidas ed als problems ch’èn colliads cun quai è ils 11 da fanadur vegnì declerà l’onn 1989 sco Di internaziunal da la populaziun mundiala. Dapi ils 12 d’october 1999 dumbra il mund tenor l’ONU 6 milliardas e dapi il 31 d’october 2011 7 milliardas umans. == La dumonda da la surpopulaziun == [[Datoteca:Familyplanningmalaysia.jpg|miniatura|160px|En numerus stadis vegn la planisaziun da famiglia sustegnida da vart statala (foto: Malaisia)]] Il term da la surpopulaziun designescha en general la situaziun ch’il dumber da creatiras surpassa la capacitad ecologica da lur spazi da viver.<ref>Cf. Christiane Woiwod (1996): [http://edoc.vifapol.de/opus/volltexte/2014/5523/pdf/report19.pdf ''Globale Herausforderung Weltbevölkerungswachstum''] (PDF), p. 11ss.</ref> Areguard la populaziun d’umans mundiala vegn la situaziun per ordinari definida sco problematica a partir da quel mument ch’ina moda da viver persistenta tenor il stil da viver giavischà na saja betg pli pussaivel (il concept da la persistenza è vegnì agiuntà a la definiziun en rom da la [[Conferenza da Rio]] dal 1992). Tenor ina definiziun fitg stretga sa lascha però pir discurrer da surpopulaziun en quel mument ch’igl ha gia dà stretgas areguard il provediment cun mangiativas, cun aua e cun energia e che la capacitad da surviver da la populaziun pertutgada è smanatschada en parts u dal tuttafatg. Davart la dumonda da la surpopulaziun han economs gia publitgà vers la fin dal 18avel tschientaner (cf. Thomas [[Robert Malthus]], ‹Essay on the Principle of Population›, 1798). Malthus è stà da l’avis che la populaziun creschia a moda exponenziala, entant che la producziun da victualias possia be crescher a moda lineara. A lunga vista mainia quai automaticamain a povradad e fominas. Cuntrari ad auters pensaders da ses temp n’è el betg stà da l’avis ch’i reusseschia a l’economia da martgà da survegnir sut controlla quest problem. Er l’emigraziun porschia be in levgiament temporar.<ref>Alan Mcfarlane: ''Thomas Malthius and the Making of the Modern World'', 2013, ISBN 978-1-4903-8185-5.</ref> Per part èn las teorias da Malthus vegnidas interpretadas en il 19avel tschientaner en quel senn ch’ils povers n’hajan nagin dretg sin assistenza sociala: lur auta quota da naschientschas furmia il motiv per propi per la povradad e d’als sustegnair rendia be pli acut il problem. Quai ha manà ad ina politica sociala restrictiva en la [[Gronda Britannia]] (lescha da povers dal 1834) ed en auters pajais. Er la moda e maniera co che las autoritads han reagì sin la gronda fomina en l’[[Irlanda]] (1845–1849) e pli tard en l’[[India]] britannica laschan percorscher influenzas da l’ovra da Malthus. [[David Ricardo]] percunter ha fatg a Malthus la reproscha ch’el «porschia als ritgs ina furmla fitg empernaivla per supportar la disfortuna dals povers». Er [[Karl Marx]] ed auters han pli tard reprendì la critica da Ricardo. En rom da l’immens augment da la producziun ch’è resultà vers la fin dal 19avel tschientaner ed alura puspè ils onns 1950/60 dal svilup tecnologic ha la debatta areguard la surpopulaziun pers per in temp si’actualitad. En il decurs dals onns 1970 (cf. il studi ‹The Limits to Growth› dal [[Club of Rome]]) è la tematica puspè daventada actuala. Dapi lura vegn ella savens discutada en connex cun la midada dal clima. Intgins scienziads resguardan oz la surpopulaziun sco ina da las sfidas centralas da l’umanitad. Tenor els èn problems sco povradad, fom, dischoccupaziun u la creschientscha da slums che cumparan oz surtut en pajais en svilup d’attribuir a l’explosiun demografica al lieu. Er la polluziun da l’ambient e la passida ecologica globala da l’umanitad èn tematicas che vegnan discutadas en connex cun la creschientscha da la populaziun mundiala. Areguard singuls pajais u regiuns èsi contestà quant enavant ch’i saja giustifitgà da discurrer da surpopulaziun ed a basa da tge criteris (p.ex. sperdita da la surfatscha da guaud; disponibilitad dad aua). [[Datoteca:Countriesbyfertilityrate.svg|miniatura|250px|Quota da fertilitad tenor pajais (situaziun dal 2015)]] Actualmain (situaziun dal 2015) crescha la populaziun mundiala per dapli che 1,5 milliuns umans ad emna. Malgrà che la quota da naschientschas sa sbassa en la gronda part dals pajais dal mund, è questa creschientscha restada pli u main tuttina durant ils ultims 15 onns. Tranter il 1970 ed il 2013 è il dumber d’uffants sa sbassà en l’[[Asia]] da 5,4 sin 2,2 ed en l’[[America Latina]] da 5,3 sin 2,2 uffants per dunna (valurs media). Questa diminuziun è tranter auter d’attribuir a la politica da populaziun da las regenzas sco er a la lavur d’organisaziuns nunguvernamentalas che porschan a las dunnas access a l’educaziun sexuala ed a meds cuntraceptivs. Dumbers d’uffants relativamain auts datti anc en l’[[Africa]] en il sid da la [[Sahara]]; là partureschan las dunnas en media 5,1 uffants. Per motivs da povradad e da suppressiun, uschia vegn stimà, po anc adina mintga quarta dunna betg far diever da meds cuntraceptivs moderns. E tenor in studi da las [[Naziuns unidas]] han 220 milliuns dunnas en pajais en svilup nagin access a la planisaziun da famiglia. Per part vegnan er fatg valair motivs religius cunter metodas cuntraceptivas (surtut en il catolicissem, p.ex. en las [[Filippinas]]). En auters lieus sustegnan ils manaders spirituals percunter explicitamain programs da la regenza che pussibiliteschan l’access gratuit a tut las furmas da cuntraceptivs (p.ex. en l’[[Iran]]). Surtut en pajais industrialisads, en ils quals ha lieu ina sminuziun da la populaziun u è da far quint cun ina tala, vegnan discussiunads ils effects negativs pussaivels d’in tal svilup (p.ex. en connex cun l’inveteraziun). Perquai che la quota da naschientschas è sa sbassada fitg ferm ils ultims onns en blers pajais industrialisads, discurran tscherts scienziads gia da la ‹tgina vida› e teman che la sutpopulaziun possia sminuir a mesa vista la bainstanza.<ref>Philip Longman: ''The empty cradle: how falling birthrates threaten world prosperity and what to do about it.'' BasicBooks, New York 2004, ISBN 0-465-05050-6.</ref> Per part vegn la noziun da la surpopulaziun er crititgada sco concept nunadattà che svieschia be dals problems per propi. Problems socials, economics ed ecologics sajan d’attribuir main a la supposiziun che la capacitad da chargia da la terra saja exaurida che a prestaziuns falladas da vart da la politica ed ad ina repartiziun dischavantagiusa da resursas che fissan tuttavia suffizientas. Che questas resalvas èn per part giustifitgadas sa lascha exemplifitgar cun cumparegliar la [[Germania]] cun la [[China]]: La spessezza da la populaziun è en Germania duas giadas uschè auta sco en China; tuttina vegn savens pretendì da la China che quella saja surpopulada, entant che quai na vegn praticamain mai ditg da la Germania. L’exempel mussa: Tras in’utilisaziun effizienta e moderna da las resursas ed ina politica da l’ambient adequata sa laschan reducir problems cun ils quals pievels pli povers han anc da sbatter. Medemamain è la populaziun repartida en Germania a moda pli guliva ch’en pajais ch’han da cumbatter cunter problems demografics; en quests ultims sa concentrescha la populaziun savens sin paucas aglomeraziuns. Che talas cumparegliaziuns ston però vegnir prendidas cun precauziun vegn evident sch’ins considerescha che grondas surfatschas da la China consistan da deserts. Al concept da la surpopulaziun vegn magari er fatg la reproscha – analog a la discussiun davart las teorias da Malthus en il 19avel tschientaner – ch’el servia be a quietar la conscienza dals ritgs en vista a la povradad en vastas parts dal mund. En vardad saja quella pli tgunsch d’attribuir ad inegualitads socialas. Ed er en connex cun la midada dal clima ed auters problems da l’ambient vegn per part fatg valair ch’il svilup da la populaziun en ils pajais en svilup saja marginal en congual cun il consum e l’emissiun da substanzas nuschaivlas da vart dals stadis industrials e dals concerns internaziunals. Da resguardar la creschientscha demografica sco causa principala dals problems da l’ambient muntia «da spustar la culpa dals ritgs sin ils povers». [[Datoteca:Manantenina_bushfire.jpg|miniatura|200px|Runcada illegala cun agid dal fieu (Madagascar, 2010)]] La pli gronda passida ecologica avevan l’onn 2010 en media ils abitants dals [[Emirats Arabs Unids]] cun 10,68 ha per persuna, ils abitants da [[Katar]] cun 10,51 ed ils abitants da [[Bahrain]] cun 10,4 ha per persuna. Medemamain ina gronda passida ecologica han ils abitants dals [[Stadis Unids]] cun 8,00 ha per persuna. La [[Germania]] e la [[Svizra]] sa chattan entamez cun 5,08 resp. 5,02&nbsp;ha per persuna. La pli bassa avevan ils abitants dal [[Bangladesch]] cun 0,62 ha per persuna, dal [[Timor da l’Ost]] cun 0,44 ha per persuna e dal [[Puerto Rico]] cun 0,04 ha per persuna.<ref>''Ecological Footprint Atlas 2010.'' Global Footprint Network, 13 d’october 2010.</ref> Decisiv n’è pia betg be il dumber d’umans, mabain er il consum da resursas per persuna. Ils umans en ils pajais en svilup consumeschan bler pli paucas resursas, èn però pertutgads il pli ferm da las consequenzas dals problems da l’ambient. Teorias pli novas areguard la surpopulaziun èn tuttina da l’avis ch’i dettia in cunfin per il dumber d’umans sin terra. Quel na saja però betg fix, mabain sa laschia spustar a moda positiva (p.ex. tras novas pussaivladads tecnologicas) u a moda negativa (p.ex. cun destruir resursas). == Annotaziuns == <references/> == Litteratura == * Marc Frey: [http://www.zeithistorische-forschungen.de/1-2-2007/id%3D4477 ''Experten, Stiftungen und Politik. Zur Genese des globalen Diskurses über Bevölkerung seit 1945'']. En: ''Zeithistorische Forschungen/Studies in Contemporary History'' 4 (2007), p. 137–159. * Bettina Rainer: ''Der Diskurs der Überbevölkerung – zu Metaphorik und Funktion einer in Aussicht gestellten globalen Katastrophe.'' Berlin 2003, Dissertation, Freie Universität Berlin. * Sabine Höhler: ''Die Wissenschaft von der ‹Überbevölkerung›. Paul Ehrlichs ‹Bevölkerungsbombe› als Fanal für die 1970er-Jahre''. En: ''Zeithistorische Forschungen/Studies in Contemporary History.'' 3, 2006, p. 460–464. == Colliaziuns == {{Commonscat|World_population_statistics|Populaziun mundiala}} * [http://esa.un.org/wpp/ ''UN World Population Prospects''] * [http://data.un.org/Data.aspx?q=world+population&d=PopDiv&f=variableID:12;crID:900 Versiun en il portal da datas da las Naziuns unidas] * [https://www.dsw.org/publikationen/ Rapport da l’UNFPA davart il svilup da la populaziun] * [https://www.dsw.org/landerdatenbank/ ''Länderdatenbank''] – dumbers d’abitants e projecziuns futuras per tut ils pajais e regiuns dal mund * [https://www.dsw.org/infografiken/ Div. graficas davart il svilup demografic] * [https://www.dsw.org/unsere-themen/weltbevoelkerung/ ''Die Weltbevölkerungsuhr''] – stimaziun actuala da la populaziun mundiala * [http://www.worldometers.info/de/ www.worldometers.info] – stimaziuns areguard l’augment da la populaziun, cun naschientschas e mortoris * [http://www.berlin-institut.org/ ''Berlin-Institut für Bevölkerung und Entwicklung''] * [https://web.archive.org/web/20171107142508/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/index.html ''CIA World Fact Book''] * [http://www.pdwb.de/ ''Proportionen der Weltbevölkerung''] sin www.pdwb.de. * [http://www.overpopulation.org/ ''World Overpopulation Awareness''] [[Categoria:Societad]] [[Categoria:Politica]] [[Categoria:Artitgels recumandads (Terra)]] 49bthjau0jtgxvxve4cbwv8b5iti25q 0 13139 163382 163190 2022-08-22T15:45:51Z InternetArchiveBot 16747 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{Artitgel 1000|+30}} [[Datoteca:Einstein_1921_by_F_Schmutzer_-_restoration.jpg|thumb|240px|Albert Einstein, purtret dal 1921]][[Datoteca:Albert Einstein signature 1934.svg|frameless|right|Signatura dad Albert Einstein]] '''Albert Einstein''' (* 14 da mars 1879 ad [[Ulm]], Württemberg, Imperi tudestg; † 18 d’avrigl 1955 a [[Princeton]], New Jersey, Stadis Unids) vegn considerà sco il pli impurtant fisicher teoretic da l’istorgia da la scienza e vala sco il pli famus scienzià dal temp modern en tut il mund. Sias perscrutaziuns areguard la materia, il spazi ed il temp sco er sias scuvertas en connex cun la gravitaziun han midà a moda essenziala il maletg dal mund tenor [[Newton]] che dominava pli baud. L’ovra principala dad Einstein, la teoria da la relativitad, al ha fatg enconuschent en tut il mund. L’onn 1905 è cumparida sia lavur ‹Zur Elektrodynamik bewegter Körper›, il cuntegn da la quala vegn numnada oz teoria da la relativitad speziala. Il 1915 ha el publitgà la teoria da la relativitad generala. Er davart la fisica dals quants ha el scrit impurtantas lavurs. «Per ses merits a favur da la fisica teoretica, en spezial per sia scuverta da la lescha da l’effect fotoelectric» ha Einstein retschet il 1921 il [[Premi Nobel]], il qual al è vegnì surdà il 1922. En connex cun la construcziun da la bumba atomara ed il svilup da l’energia nucleara han sias lavurs teoreticas – cuntrari a l’opiniun derasada – però be giugà ina rolla indirecta.<ref>Markus Pössel: [https://web.archive.org/web/20080430152747/http://www.einstein-online.info/de/vertiefung/atombombe/index.html ''Von E=mc² zur Atombombe''], sin einstein-online.</ref> Albert Einstein vala sco incarnaziun dal perscrutader e dal scheni. Da si’enconuschientscha e reputaziun extraordinaria ha el er fatg diever ordaifer la scienza, surtut en rom da ses engaschament a favur da la chapientscha tranter ils pievels e la pasch. En quest connex considerava el sasez sco pacifist, socialist e zionist. En il decurs da sia vita è Einstein stà burgais da plirs stadis: La naziunalitad acquistada tras naschientscha era quella dal [[Württemberg]]. Dal 1896 fin il 1901 è el stà senza naziunalitad, a partir dal 1901 fin sia mort burgais da la [[Svizra]] ed il 1911/12 en l’[[Austria-Ungaria]] er burgais da l’Austria. Dal 1914 fin il 1932 ha Einstein vivì a [[Berlin]] ed ha, sco burgais da la [[Prussia]], danovamain appartegnì al territori da l’Imperi tudestg. Cur che [[Hitler]] è arrivà il 1933 a la pussanza ha Einstein cedì definitivamain il pass tudestg; il 1934 è el vegnì privà per forza da la naziunalitad tudestga. Ultra da sia naziunalitad svizra è el daventà l’onn 1940 burgais dals [[Stadis Unids]]. == Vita == === Uffanza e giuventetgna === ==== Perdavants e famiglia ==== [[Datoteca:Albert_Einstein_as_a_child.jpg|thumb|160px|Einstein sco giuvenil il 1893]] Ils geniturs Hermann Einstein (1847–1902) e Pauline Einstein, nata Koch (1858–1920), derivavan omadus da famiglias gidieuas che vivevan gia dapi tschientaners en la regiun svabaisa. Il tat e la tatta da vart da la mamma avevan midà lur schlattaina Dörzbacher en Koch. Il tat e la tatta da vart dal bab han anc purtà nums gidieus tradiziunals, Abraham e Hindel Einstein. Cun ils geniturs dad Albert Einstein è quai sa midà. Ses bab derivava da la citadina [[Buchau]] en la Svevia Superiura. L’onn 1869 è el ì a star cun ses frars ad [[Ulm]]. Là ha el maridà l’onn 1876 Pauline Koch e vivì a la Bahnhofstrasse B135, nua che Albert Einstein è naschì ils 14 da mars 1879.<ref>Armin Hermann: ''Einstein. Der Weltweise und sein Jahrhundert. Eine Biographie.'' Piper, 1994, ISBN 3-492-03477-2, p.&nbsp;69–73.</ref> Albert è creschì si en ina famiglia assimilada, betg ortodoxa, ch’appartegneva a la classa mesauna.<ref>Abraham Pais: ''Raffiniert ist der Herrgott... Albert Einstein. Eine Wissenschaftliche Biographie.'' Spektrum Akademie Verlag, 2000, p.&nbsp;34s.</ref> Tar sia cusrina Lina Einstein che viveva ad Ulm e ch’era pauc pli veglia ch’el, ha Albert Einstein mantegnì il contact er suenter avair bandunà sia citad natala. Si’emprova da procurar pli tard per Lina ina lubientscha d’emigrar en ils Stadis Unids ha fatg naufragi; il 1942 è Lina Einstein vegnida deportada en il champ da concentraziun Theresienstadt e mazzada il medem onn en il champ d’exterminaziun Treblinka.<ref>[http://stolpersteine-fuer-ulm.de/familie/lina-einstein/ ''Stolpersteine Ulm: Lina Einstein''], consultà ils 15 d’avust 2017.</ref> ==== Minca e scolaziun fin il 1894 ==== Curt suenter la naschientscha dad Albert è la famiglia ida a star l’onn 1880 a [[Minca]], nua che ses bab e ses aug han manà in pitschen manaschi d’installaziun da gas e d’aua. Damai che las fatschentas flurivan, han els decidì il 1885 da fundar cun sustegn da l’entira famiglia in’atgna fabrica per apparats electrics (Elektrotechnische Fabrik J. Einstein & Cie). La firma ha gì success ed ha furnì apparaturas per las ovras electricas a Minca-Schwabing, Varese e Susa (Italia).<ref>F. Uppenborn (ed.): ''Die Versorgung von Städten mit elektrischem Strom.'' Springer Berlin 1891, p.&nbsp;63. Cità tenor A.&nbsp;Pais.</ref> Dus onns e mez suenter Albert è naschida sia sora Maja (1881–1951). Schebain Albert è gia arrivà da quel temp a l’Isar u pir l’onn 1885, en la vegliadetgna da sis onns, è contestà tranter ils biografs. En tutta cas abitava la famiglia en in edifizi che fa oz part dal cumplex Lindwurmstrasse 127 en il quartier da la citad da Minca Isarvorstadt. Che Albert fiss stà fitg talentà n’è betg sa mussà en ses onns d’uffanza. Uschia ha el cumenzà a discurrer pir cun trais onns. En scola valeva el sco scolar sveglià, per part rebellant. Sias prestaziuns eran bunas fin fitg bunas, main bunas en las linguas, ma excellentas en las scienzas natiralas. Einstein legeva cudeschs da la scienza populara ed ha sez s’acquistà ina survista dal stadi actual da la perscrutaziun.<ref>Jürgen Renn: ''Auf den Schultern von Riesen und Zwergen. Albert Einsteins unvollendete Revolution.'' Viley-VCH, Weinheim 2006, ISBN 978-3-527-40595-4, p.&nbsp;61 e 143.</ref> L’onn 1884 ha el cumenzà a giugar violina ed ha survegnì instrucziun privata. In onn pli tard ha el frequentà la scola populara, a partir dal 1888 ha el visità il gimnasi (che sa numna oz – suenter avair midà pliras giadas lieu – Albert-Einstein-Gymnasium). La firma dal bab e da l’aug che Albert stimava fitg era vegnida serrada en il fratemp e la famiglia aveva fatg midada a [[Milaun]]. Albert, ch’aveva da quel temp quindesch onns, dueva restar al gimnasi fin l’abitur. El è però vegnì en conflict cun il sistem da scola da l’Imperi tudestg ch’era orientà ad urden e disciplina. Il directur al ha insultà ed ils magisters al faschevan la reproscha che sia mancanza da respect haja in nausch effect sin ses conscolars. La fin da l’onn 1894 ha Einstein tratg las consequenzas, ha bandunà la scola senza diplom da finiziun ed è suandà sia famiglia a Milaun. In ulteriur motiv per quest pass pudess esser stà da mitschar uschia al servetsch militar. Fiss Einstein sa trategnì fin en la vegliadetgna da 17 onns en Germania, fiss el vegnì clamà sut las armas – ina perspectiva ch’al fascheva snavur.<ref >Armin Hermann: ''Einstein. Der Weltweise und sein Jahrhundert. Eine Biographie.'' Piper, 1994, ISBN 3-492-03477-2, p.&nbsp;90, 104.</ref><ref>Walter Isaccson: ''Einstein: His Life and Universe.'' Simon & Schuster 2007, ISBN 978-1-4165-3932-2, p.&nbsp;22s., 29s.</ref> === Svizra 1895–1914 === ==== La via al studi: matura ad Aarau ==== [[Datoteca:Albert_Einstein's_exam_of_maturity_grades_(color2).jpg|thumb|160px|Attestat da matura]] La primavaira e stad 1895 è Einstein sa trategnì a [[Pavia]], nua che ses geniturs vivevan per il mument, ed ha gidà là en la firma. El ha fatg excursiuns en las [[Alps]] ed en las [[Apenninas]] ed ha visità ses aug Julius Koch a [[Genua]]. Durant quest temp ha Einstein er scrit cun 16 onns si’emprima lavur scientifica, in essai cun il titel ‹Über die Untersuchung des Ätherzustandes im magnetischen Felde›.<ref>Albert Einstein: ''Über die Untersuchung des Ätherzustandes im magnetischen Felde.'' Facsimile en: ''Physikalische Blätter'', 1971, carnet&nbsp;9, annada&nbsp;27.</ref> Quella ha el tramess a ses aug Caesar Koch (1854–1941) che viveva en [[Belgia]] per al dumandar ses parairi. La lavur n’è però mai cumparida en ina revista sco contribuziun scientifica. Al giavisch da ses bab da studegiar electrotecnica n’ha Einstein betg dà suatientscha. Enstagl ha el suandà il tip d’in ami da la famiglia ed è s’annunzià per ina plazza da studi a la [[Scola politecnica federala]] a [[Turitg]]. Damai ch’el na possedeva anc nagin abitur resp. matura, ha el stuì far l’october 1895 in examen d’admissiun; quel n’ha el – sco pli giuven participant cun 16 onns – betg dumagnà. Bain ha el briglià en las scienzas natiralas, ma pervi da las mancanzas da franzos è el vegnì renvià. Sin intermediaziun dal professer da construcziun da maschinas Albin Herzog, ch’era persvadì dad el, ha Einstein sinaquai frequentà la scola professiunala a la scola chantunala dal chantun Argovia per prender suenter la matura. Durant quest temp en l’ambient liberal dad [[Aarau]] ha el vivì tar la famiglia Winteler; lur figl Paul dueva maridar il 1910 la sora dad Einstein Maja. L’entschatta 1896 ha Einstein renunzià a sia naziunalitad württembergaisa ed uschia er tudestga ed ha a medem temp sa laschà registrar sco appartegnent a nagina cuminanza religiusa. Ils proxims tschintg onns è el restà senza naziunalitad.<ref>Walter Isaacson: ''Einstein: His Life and Universe.'' Simon&nbsp;& Schuster 2007, ISBN 978-1-4165-3932-2, p.&nbsp;22–23, 29–30.</ref> L’attestat da matura dad Einstein da l’october 1896 mussa tschintg giadas la meglra nota pussaivla, in da sis. La mendra nota è stà in da trais en franzos. La fama che Einstein saja stà in nausch scolar è faussa: Quella deriva da ses emprim biograf ch’aveva confundì il sistem da notas svizzer cun il tudestg.<ref>Armin Hermann: ''Einstein. Der Weltweise und sein Jahrhundert. Eine Biographie.'' Piper, 1994, ISBN 3-492-03477-2, p.&nbsp;93–96.</ref> ==== Studi a la Scola politecnica a Turitg ==== Suenter avair prendì suenter la matura a la Scola chantunala ad Aarau, ha Einstein cumenzà l’onn academic 1896 ses studi a la scola per scolasts spezialisads dal Politecnicum a Turitg. Einstein na vuleva betg be s’acquistar savida formala, mabain sa sentiva attirà da projects da pensar teoretic-fisicals. Cun sia stinadadad ha el savens sveglià malaveglia. Tge ch’al disturbava era la furmaziun matematica abstracta; quella resguardava el sco impediment per il fisicher orientà a la schliaziun da problems. En las prelecziuns è el surtut dà en egl al professer tras si’absenza. Per sa preparar sin ils examens è el sa laschà sin il script da ses commilitons. Quest’ignoranza n’ha betg be impedì ch’el possia far carriera a l’atgna scola auta; el è il pli tard er s’enriclà cur ch’el ha sviluppà la teoria da la relativitad generala che tschenta fitg autas pretensiuns matematicas. Ses collega da studi [[Marcel Grossmann]] al dueva pli tard anc esser in grond agid sin quest sectur. Einstein ha bandunà la Scola politecnica l’onn 1900 cun in diplom sco scolast dal rom da matematica e fisica. ==== Dal magister privat a l’Uffizi federal da patentas a Berna ==== [[Datoteca:Einstein-with-habicht-and-solovine.jpg|thumb|220px|Academia Olimpia – Habicht, Solovine ed Einstein (1903)]] Las candidaturas dad Einstein per ina plazza sco assistent al Politecnicum ed ad autras universitads èn tuttas vegnidas respundidas a moda negativa. El ha gudagnà ses da viver sco magister privat a [[Winterthur]], [[Schaffusa]] e la finala a [[Berna]]. L’onn 1901 han ins acceptà sia dumonda da daventar burgais svizzer. Il zercladur 1902 ha Einstein la finala obtegnì in engaschament stabel, e quai sin recumandaziun da ses ami Marcel Grossmann: El è daventà expert tecnic da terza classa a l’Uffizi federal da patentas a Berna. Durant ses temp d’emprova a l’uffizi da patentas han cumenzà ils inscunters regulars cun il student da filosofia Maurice Solovine ed il student da matematica Conrad Habicht. Quest’uschenumnada ‹Academia Olimpia› ha durà fin il 1904.<ref>[http://www.einstein-website.de/z_biography/olympia.html ''Die Berner Akademie Olympia''], sin: einstein-website.de.</ref> ==== Situaziun famigliara ==== [[Datoteca:Albert_Einstein_and_his_wife_Mileva_Maric.jpg|thumb|220px|Mileva Marić ed Albert Einstein, 1912]] Durant ses studi aveva Einstein emprendì a conuscher sia commilitona e dunna da pli tard, [[Mileva Marić]], oriunda da [[Novi Sad]]. Suenter la mort dal bab dad Einstein han els maridà il schaner 1903 a Berna, e quai cunter la veglia da las duas famiglias. Cun Marić ha Einstein gì dus figls, Hans Albert (1904–1973) ed Eduard (1910–1965). L’onn 1987 èn vegnidas publitgadas las brevs dad Einstein a Marić dals onns 1897 fin 1903; da quellas resorta che Marić aveva gia parturì il schaner 1902 la figlia communabla, numnada Lieserl, a Novi Sad. Davart il destin da la mattatscha na san ins nagut, si’existenza è vegnida taschentada dals geniturs. Forsa è ella morta il 1903 da la stgarlattina ubain ch’ella è vegnida dada libra a l’adopziun.<ref>Armin Hermann: ''Einstein. Der Weltweise und sein Jahrhundert. Eine Biographie.'' Piper, 1994, ISBN 3-492-03477-2, p.&nbsp;112, 119s.</ref><ref>Frederic Golden: [https://web.archive.org/web/20010214020526/http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,31490-1,00.html ''Einstein’s lost Child''], sin: time.com, 26 da settember 1999.</ref> Da l’october 1903 fin il matg 1905 han Einstein e Marić vivì en la citad veglia bernaisa a la Kramgasse 49, la Chasa dad Einstein odierna en la quala sa chatta in museum. ==== Da las emprimas publicaziuns a la famusa furmla E = mc² (1905) ==== L’onn 1905, en la vegliadetgna da 26 onns, ha Einstein publitgà intginas da sias pli impurtantas ovras: * Il matg ha el terminà sias lavurs areguard l’effect fotoelectric, las qualas el ha silsuenter publitgà sut il titel ‹Über einen die Erzeugung und Verwandlung des Lichts betreffenden heuristischen Gesichtspunkt›.<ref>Areguard las publicaziuns dad Albert Einstein cf. las indicaziuns bibliograficas a la fin da l’artitgel.</ref> * L’avrigl ha el terminà sia dissertaziun ‹Eine neue Bestimmung der Moleküldimensionen›. Quella ha el inoltrà il fanadur a l’Universitad da Turitg tar ils professers Alfred Kleiner e Heinrich Burkhardt. El ha elegì l’Universitad da Turitg, damai ch’el ha uschia pudì desister dal rigorosum (examen e bucca), e quai pervi d’ina cunvegna da l’Universitad cun il Politecnicum, al qual Einstein aveva studegià. En sia dissertaziun calculescha el la grondezza da moleculs da zutger en soluziuns ed or da quella ina valur per la constanta d’Avogadro. La publicaziun stat en connex cun sia lavur dal medem onn davart il moviment molecular brownian. Cun sias perscrutaziuns ha Einstein sustegnì l’ipotesa d’atoms ch’era anc contestada da quel temp tar intgins dals pli impurtants fisichers (sco p.ex. Wilhelm Ostwald ed Ernst Mach). Burkhardt e Kleiner han acceptà relativamain svelt la lavur; la procedura da promoziun è stada terminada il fanadur. Paul Drude, l’editur da las ‹Annalen der Physik›, al qual Einstein aveva tramess sia lavur, n’è però betg stà cuntent cun la valur che quel aveva chattà per la constanta d’Avogadro. El ha dumandà Einstein d’eliminar intgins sbagls ed ha er survegnì da quel las correcturas giavischadas.<ref>Fölsing: ''Albert Einstein.'' Suhrkamp, p. 151.</ref> Uschia è la publicaziun sa retardada per in mez onn e la promoziun è stada terminada formalmain pir il schaner 1906. Quatter onns pli tard (1909), cur ch’èn vegnids enconuschents ils experiments da Jean Perrin, è Einstein sa drizzà a quel cun la dumonda da verifitgar a moda experimentala sias supposiziuns teoreticas. A medem temp ha Ludwig Hopf, il qual Einstein aveva dumandà da controllar sia dissertaziun, chattà in sbagl en quella, il qual aveva falsifitgà il resultat. Einstein ha sinaquai tramess il 1911 ina correctura a las ‹Annalen der Physik›.<ref>A. Einstein: ''Berichtigung zu meiner Arbeit: ‹Eine neue Bestimmung der Moleküldimensionen›.'' En: ''Annalen der Physik'', tom 34, 1911, p.&nbsp;591, [http://myweb.rz.uni-augsburg.de/~eckern/adp/history/einstein-papers/1911_34_591-592.pdf uni-augsburg.de] (PDF).</ref> * Il matg 1905 è suandada sia publicaziun davart il moviment molecular brownian: ‹Über die von der molekularkinetischen Theorie der Wärme geforderte Bewegung von in ruhenden Flüssigkeiten suspendierten Teilchen›. * Il zercladur 1905 ha Einstein inoltrà sia lavur ‹Zur Elektrodynamik bewegter Körper›. Pauc pli tard ha el furnì si’agiunta ‹Ist die Trägheit eines Körpers von seinem Energieinhalt abhängig?› Quest’ultima cuntegna per l’emprima giada explicitamain la furmla ch’è daventada bain la pli famusa en tut il mund, E = mc² (L’energia è equivalenta a la massa multiplitgada cun la sveltezza da la glisch en quadrat, curt: equivalenza da massa ed energia). Ensemen vegnan las duas lavurs numnadas oz teoria da la relativitad speziala. Il 1905 è pia stà in onn ordvart fritgaivel, ins discurra er da l’''Annus mirabilis'' (onn miraculus). [[Carl Friedrich von Weizsäcker]] ha scrit pli tard en quest connex: «Il 1905 è segnà d’ina veritabla explosiun da scheni. Quatter publicaziuns davart divers temas, da las qualas mintgin, sco ch’ins di oz, fiss stada degna dal Premi Nobel: la teoria da la relativitad speziala, l’ipotesa dals quants da glisch, la confermaziun da la construcziun moleculara da la materia tras il ‹moviment tenor Brown›, l’explicaziun da la chalur specifica da corps solids tenor la teoria dals quants.»<ref>Carl Friedrich von Weizsäcker: ''Große Physiker. Von Aristoteles bis Werner Heisenberg.'' Marix Verlag, Wiesbaden 2004, ISBN 3-937715-46-0, p.&nbsp;256.</ref> ==== Ils singuls pass fin la nova teoria da la gravitaziun ==== [[Datoteca:05w_Denkmal_Albert_Einstein.jpg|thumb|160px|Tavla commemorativa a Prag]] Cur che Einstein sa metta il 1907 sin la lunga via che dueva manar da la teoria da la relativitad speziala a quella generala, è el anc adina l’emploià nunenconuschent en l’Uffizi federal da patentas a Berna. A la fin da questa via, il 1915, vegn el percunter ad esser il professer autstimà a [[Berlin]], las prestaziuns dal qual, sco che [[Max Planck]] ha ditg pli tard, pon be pli vegnir cumparegliadas cun [[Kepler]] e [[Newton]].<ref>A. Herrmann: ''Einstein.'' Minca 1994, p. 218.</ref> La via vers la teoria da la relativitad generala ha d’ina vart cumenzà cun l’idea spontana, la quala Einstein dueva numnar pli tard «il patratg il pli fortunà da mia vita»<ref>''Grundgedanken und Methoden der Relativitätstheorie in ihrer Entwicklung dargestellt.'' Pierpont Morgan Library, New York, manuscrit nunpublitgà, cità tenor A. Pais: ''Raffiniert ist der Herrgott.'' Heidelberg, 1998, p. 175.</ref>, da l’autra vart cun ina limitaziun da sia lavur vi da la relativitad da fin qua ch’è stada da natira fundamentala. Quest’ultima è stada l’enconuschientscha che la sveltezza da la glisch na furmia sut l’influenza da la gravitaziun nagina constanta, vul dir che la teoria da la relativitad speziala possia be valair sut la cundiziun ch’i na prevalia nagina gravitaziun. En in tractat dal 1911 repeta el questa enconuschientscha sco suonda: «Da la teoria da la relativitad è resultà che la massa inerta d’in corp crescha cun il cuntegn d’energia da quel. (...) Il resultat uschè cuntentaivel da la teoria da la relativitad, tenor il qual il teorem dal mantegniment da la massa va si en il teorem dal mantegniment da la materia, na fiss pia betg pli valaivel.»<ref>''Über den Einfluß der Schwerkraft auf die Ausbreitung des Lichtes.'' 1911, p. 898s.</ref> L’idea scheniala ch’al è vegnida tut spontanamain ha percunter pertutgà l’equivalenza tranter massa inerta e greva, pia l’accordanza tranter l’acceleraziun constanta d’in sistem da referenza e la gravitaziun: «Jau seseva sin mia sutga en l’Uffizi da patentas a Berna, cur che m’è tuttenina vegnì il suandant patratg: ‹Sa chatta ina persuna en crudada libra, alura na senta ella betg l’agen pais.› Jau sun stà perplex. Quest simpel patratg ha fatg sin mai ina profunda impressiun. El m’ha manà en direcziun d’ina teoria da la gravitaziun».<ref>A. Pais: ''Raffiniert ist der Herrgott.'' Heidelberg 1998, p. 176.</ref> Fin l’emprima scrittira, en la quala quest patratg sa transfurma en ina formulaziun fisicala, duevan però anc durar bundant trais onns, pertge che «tranter il december 1907 ed il zercladur 1911 (...) na s’exprima Einstein betg davart la dumonda da la gravitaziun.»<ref>A. Pais: ''Raffiniert ist der Herrgott.'' Heidelberg 1998, p. 186.</ref> Dal 1908 datescha però ina novaziun revoluziunara, la quala Einstein ha l’emprim giuditgà a moda sceptica e schizunt crititgà sco «perdertadad inutila»<ref>A. Fölsing: ''Albert Einstein'', p. 282s.</ref>: la formulaziun matematica dal spazitemp tras ses anteriur magister Hermann Minkowski. Che quest concept derivia da lez, ha Einstein pli tard renconuschì ed undrà explicitamain.<ref>A. Einstein: ''Die Grundlage der allgemeinen Relativitätstheorie.'' En: ''Annalen der Physik'', IV, tom 49, 1916, p. 769.</ref> Cun introducir in’unitad da temp imaginara sa lascha la relaziun relativa da las grondezzas spazi e temp entaifer la teoria da la relativitad speziala illustrar en il spazi da Minkowski sco rotaziun. Pir il 1912 ha Einstein sa laschà persvader dals avantatgs dal spazi da Minkowski. I suonda ina survista d’intgins dals pli impurtants tractats da la teoria da la relativitad generala da pli tard: * ‹Über das Relativitätsprinzip und die aus demselben gezogenen Folgerungen›. * ‹Über den Einfluß der Schwerkraft auf die Ausbreitung des Lichtes›. Sa basond qua anc sin il princip da Huygens constatescha Einstein ina deviaziun dals radis da glisch da stailas fixas en vischinanza dal sulegl da 0,83 secundas d’artg; la valur dal 1915 tenor las equaziuns dal champ ha muntà a 1,7 secundas d’artg.<ref>A. Einstein: ''Die Grundlage der allgemeinen Relativitätstheorie.'' En: ''Annalen der Physik'', IV, tom 49, 1916, p. 822.</ref> * ‹Entwurf einer verallgemeinerten Relativitätstheorie und einer Theorie der Gravitation›. Emprima part fisicala dad Albert Einstein. II. Segunda part matematica da Marcel Grossmann. * ‹Nordströmsche Gravitationstheorie vom Standpunkt des allgemeinen Differentialkalküls›. Ensemen cun A.D. Fokker. I sa tracta d’ina reacziun sin la teoria da gravitaziun alternativa da Gunnar Nordström. * ‹Zur allgemeinen Relativitätstheorie›. Cumparì ils 4 da november 1915. [[Datoteca:Albert_Einstein_photo_1920.jpg|thumb|180px|Einstein il 1920 a Berlin]] La definiziun convenziunala da la distanza en il spazi da Minkowski planiv (betg stort) na sa lascha betg applitgar en medema maniera en il spazitemp stort ed ha perquai stuì vegnir remplazzada tras in’expressiun abstracta. Medemamain è stada necessaria ina geometria cun la quala la teoria da la surfatscha tenor Gauss ha pudì vegnir extendida sin spazis storts en quatter dimensiuns. Las enconuschientschas matematicas da las qualas Einstein disponiva da quel temp na bastavan betg per chattar schliaziuns per quests problems; perquai è el sa drizzà il 1912 a ses anteriur commiliton Marcel Grossmann ch’era uss professer da matematica a Turitg. Einstein al haja «supplitgà da guardar en la biblioteca sch’igl existia ina teoria adattada per tractar talas dumondas. L’auter di saja Grossmann vegnì (...) ed haja ditg ch’igl existia propi ina tala geometria, numnadamain quella da Riemann.»<ref>A. Pais: ''Raffiniert ist der Herrgott.'' Heidelberg 1998, p. 213.</ref> Sinaquai n’ha Grossmann betg be consultà las lavurs da Riemann, mabain er quellas da Christoffel, Ricci e dal scolar da quel Levi-Civita. Quels avevan sviluppà en il 19avel ed a l’entschatta dal 20avel tschientaner l’instrumentari matematic per descriver spazis storts, il qual dueva sa mussar uss sco indispensabel per formular la teoria da la relativitad generala.<ref>A. Einstein: ''Die Grundlage der allgemeinen Relativitätstheorie.'' En: ''Annalen der Physik'', IV, tom 49, 1916, p. 769.</ref><ref>A. Fölsing: ''Albert Einstein'', p. 356s.</ref> Igl ha però anc durà trais onns per chattar ina furmla che descriva in champ da gravitaziun, en il qual la metrica dal continuum dal spazitemp stort a quatter dimensiuns ed ils facturs da l’energia e da l’impuls han in’influenza reciproca. Quai è reussì ad Einstein en sia publicaziun dal november 1915. ==== Professura ==== La dumonda dad Einstein da pudair sa habilitar il 1907 a l’Universitad da [[Berna]] è l’emprim vegnida refusada; pir l’onn proxim ha el gì success. Il 1909 al han ins clamà sco docent per fisica teoretica a l’Universitad da [[Turitg]], nua ch’el è bainspert avanzà al professer extraordinari. Il schaner 1911 è el vegnì nominà tras l’imperatur Franz Joseph I sco professer ordinari da fisica teoretica a l’universitad tudestga da [[Prag]]. Uschia è el daventà burgais austriac. L’october 1912 è Einstein ì a [[Turitg]] per perscrutar e docir a la Scola politecnica federala; el è pia returnà sco professer en ses lieu da studi. Stgars ventg onns pli tard – il 1930, a chaschun dal giubileum da 75 onns da l’instituziun – ha la Scola politecnica federala surdà ad Einstein il Dr. h.c.<ref>Dietmar Strauch: ''Alles ist relativ&nbsp;– Die Lebensgeschichte des Albert Einsteins,'' p.&nbsp;86s.</ref> === A Berlin 1914–1932 === ==== Inscunters professiunals e cesuras famigliaras ==== L’onn 1913 èsi reussì a [[Max Planck]] da gudagnar Einstein en uffizi cumplain sco commember da l’academia da las scienzas prussiana a [[Berlin]]. Là è Einstein arrivà l’avrigl 1914 cun sia famiglia; pervi da differenzas privatas è sia dunna però bainspert returnada cun ils uffants a Turitg. Einstein ha survegnì l’autorisaziun d’instruir a l’Universitad da Berlin, ma senza esser obligà da far quai. Liberà da tutta activitad sco docent, ha Einstein chattà a Berlin il temp e ruaus necessari per manar a fin sia grond’ovra, la teoria da la relativitad generala. El l’ha pudì publitgar il 1916, ensemen cun ina lavur davart l’effect Einstein-de Haas. L’october 1917 è Einstein daventà directur da l’institut da fisica ed è restà en questa posiziun fin il 1933. Dal 1923 fin il 1933 è el er stà commember dal senat da la societad da l’imperatur Wilhelm. [[Datoteca:Gedenktafel_Ehrenbergstr_33_(Dahl)_Albert_Einstein.JPG|thumb|200px|Tavla commemorativa a Berlin]] Tranter il 1917 ed il 1920 ha sia cusrina [[Elsa Löwenthal]] (naschida Einstein; 1876–1936) tgirà Einstein ch’era malsanitsch; igl è sa sviluppada ina relaziun romantica. En vista a quai ha Einstein sa laschà sparter da Mileva; pauc pli tard ha el maridà Elsa ch’aveva gia duas figlias. Il temp suenter l’Emprima Guerra mundiala è stà collià cun ulteriuras cesuras en la vita privata: Pervi da la situaziun politica tendida na pudeva el betg avair contact cun ses figls en Svizra. A medem temp è sia mamma vegnida l’entschatta 1919 grevamain malsauna ed è morta l’onn proxim. Ultra da quai èsi reussì a [[Kurt Blumenfeld]] d’interessar Einstein per il zionissem. Ils onns a Berlin èn er stads segnads d’in contact intensiv cun [[Max Wertheimer]], il fundatur da la teoria da la furma. Tranter ils dus scienziads è sa sviluppà in stgomi ordvart fritgaivel. Uschia ha Einstein per exempel scrit in’introducziun tar ils tractats da Wertheim davart vardad, libertad, democrazia ed etica. Insumma ha el cumenzà a s’avrir adina dapli per dumondas politicas. ==== Conferma experimentala da la deviaziun da la glisch calculada ordavant (1919) ==== Durant la stgiradetgna dal sulegl dals 29 da matg 1919 han observaziuns dad [[Arthur Eddington]] confermà che la deviaziun da la glisch d’ina staila tras il champ da gravitad dal sulegl sa chatta pli datiers da la valur preditga tras la teoria da la relativitad generala che tras la teoria corpusculara da la glisch tenor [[Newton]]. [[Joseph John Thomson]], il president da la Royal Society, ha commentà quai cun ils pleds: «Quest resultat è ina da las pli grondas prestaziuns dal pensar uman.»<ref>[http://www.wissenschaft.de/archiv/-/journal_content/56/12054/1533900/Was-verr%C3%A4t-die-Kr%C3%BCmmung-der-Raumzeit%3F/ ''Was verrät die Krümmung der Raumzeit?''], en: ''Bild der Wissenschaft'', 18 da schaner 2011; consultà ils 13 d’avrigl 2016.</ref> La conferma experimentala da la predicziun dad Einstein, ch’aveva parì avant curiusa, ha fatg sensaziun en tut il mund. Ils referats dad Einstein han sinaquai giudì gronda popularitad – mintgin vuleva avair vis persunalmain il famus scienzià. Ils onns 1920 fin 1924 han ins installà a Potsdam la Tur dad Einstein, e quai sin iniziativa dad Erwin Freundlich ch’aveva collavurà sur blers onns cun Einstein. Quella serva dapi lura ad observaziuns astronomicas, betg il davos cun l’intent da far ulteriuras examinaziuns en connex cun las teorias das Einstein. ==== Surdada dal Premi Nobel (1922) ==== Il [[Premi Nobel da fisica]] da l’onn 1921 è vegnì surdà pir il november 1922, e quai ad Albert Einstein «per ses merits a favur da la fisica teoretica, en spezial per sia scuverta da la lescha da l’effect fotoelectric».<ref>[http://www.nobelprize.org/nobel_prizes/physics/laureates/1921/ ''The Nobel Prize in Physics 1921''], sin: ''nobelprize.org.''</ref> Einstein sa chattava però sin in viadi da referats en il [[Giapun]] e n’ha perquai betg pudì prender part da la ceremonia a [[Stockholm]] ils 10 da december 1922. A ses lieu ha l’ambassadur dal Reich tudestg prendi en consegna il premi. La summa dal premi ha Einstein surlaschà a sia dunna spartida cun ils dus figls. === Princeton 1932–1955 === ==== Viadis extendids e privaziun dal dretg da burgais ==== [[Datoteca:Einstein_Albert_Elsa_LOC_32096u.jpg|thumb|200px|Albert Einstein ed Elsa Löwenthal (ca. 1921)]] Da ses renum creschent ha Einstein profità per far numerus viadis: Cun consentiment dal ministeri da cultus prussian ha el tegnì prelecziuns en tut il mund. Il 1921 è el viagià l’emprima giada en ils Stadis Unids, nua ch’el è sa trategnì plirs mais. El ha survegnì plirs titels da docter honoris causa, tranter auter da la Princeton University, nua ch’el dueva sa trategnair pli tard. El ha ponderà da viver da qua davent la mesadad da l’onn a [[Princeton]], New Jersey, e l’autra a [[Berlin]]. A Berlin sez èn però proruttas debattas publicas pervi da sia tenuta pacifistica. Il december è el danovamain viagià en ils Stadis Unids, a Pasadena, California. Suenter ch’ils naziunalsocialists han surpiglià il schaner la pussanza, è el viagià il mars/avrigl 1933 en l’Europa. A l’ambassada tudestga a [[Brüssel]] ha el dà enavos ses passaport tudestg. A l’Academia da las scienzas prussiana, a la quala el aveva appartegnì durant 19 onns, ha el communitgà il mars 1933 en scrit sia demissiun. El ha deplorà da stuair far quest pass ed ha undrà ils stimuls ch’el haja retschet là sco er ils contacts umans. Uschia è Einstein prevegnì a si’exclusiun; quella daventava adina pli probabla suenter la publicaziun d’ina decleraziun pacifistica (che n’era oriundamain betg stada previsa per la pressa).<ref>Rolf Winau: ''Die Preußische Akademie der Wissenschaften im Dritten Reich'', en: ''Acta historica Leopoldina'', nr.&nbsp;22 (1955), p.&nbsp;75ss.</ref> Da quel temp eran er gia vegnidas exclusas autras persunas ch’avevan segnà l’appel drizzà cunter la surpigliada da la pussanza dals naziunalsocialists (numnadamain [[Heinrich Mann]] e [[Käthe Kollwitz]]). Sinaquai han ins stritgà la commembranza dad Einstein er en autras academias e gremis scientifics en Germania ed annullà sia naziunalitad tudestga. Ils 10 da matg 1933 ha il minister da propaganda [[Joseph Goebbels]] proclamà: «L’intellectualissem gidieu è mort» ed ha er laschà brischar scrittiras dad Einstein a chaschun da las brischadas da cudeschs simbolicas. En pli è Einstein vegnì a savair che ses num sa chattava sin ina glista d’attentat, cun ina premia da 5000 dollars.<ref>Walter Isaacson: ''Einstein: His Life and Universe.'' Simon&nbsp;& Schuster, 2007, p.&nbsp;407–410.</ref> ==== Tschertga suenter ina teoria cumplessiva ==== Il 1933 è Einstein daventà commember da l’Institute for Advanced Study, in institut da perscrutaziun privat ch’era vegnì fundà avant curt temp en vischinanza da la Princeton University. Da l’avust 1935 fin sia mort ha Einstein vivì a la Mercer Street 112 a [[Princeton]]. La citad furmava da quel temp in microcosmos da la perscrutaziun moderna. Einstein ha bainspert cumenzà a s’occupar d’ina teoria dal champ unifitgà. Quella dueva unir sia teoria da champ da la gravitaziun (la teoria da la relativitad generala) cun quella da l’electromagnetissem. Fin sia mort ha el empruvà adumbatten da chattar ina teoria cumplessiva (‹teoria da tut› u ‹furmla dal mund›) – quai che n’è fin oz er reussì a nagin auter. ==== Situaziun privata en l’exil ==== Ses ultim viadi a l’exteriur suenter esser sa domicilià en ils Stadis Unids ha Einstein fatg l’onn 1935 sin las [[Inslas da Bermuda]] ch’appartegnan a la [[Gronda Britannia]]. Igl è quai stà in segiurn sfurzà per motivs formals, damai ch’el n’era da quel temp anc betg burgais american.<ref>A. Pais: ''Subtle is the Lord.'' Oxford University Press 2005, p. 452.</ref> L’onn 1936 è morta la dunna dad Einstein Elsa. Il 1939 è sia sora Maja vegnida a Princeton – però senza ses um Paul, il qual n’aveva retschet nagin’autorisaziun d’entrada en il pajais. Ella ha abità fin sia mort il 1951 tar ses frar. L’onn 1938 ha Einstein gidà ensemen cun [[Thomas Mann]] a procurar ch’il scriptur [[Hermann Broch]] possia medemamain emigrar en ils Stadis Unids. Suenter l’annexiun da l’Austria era quel vegnì mess en fermanza per curt temp. Daspera ha Einstein gidà tras brevs da recumandaziun ed expertisas l’architect [[Konrad Wachsmann]] e numerus auters artists e scienziads gidieus d’emigrar da la Germania e d’immigrar en ils Stadis Unids.<ref>Jürgen Neffe: ''Einstein: eine Biographie.'' Rowohlt 2005, p.&nbsp;415s.</ref> L’october 1940 è Einstein daventà burgais dals Stadis Unids. La naziunalitad svizra ha el mantegnì vinavant. ==== La suttascripziun dad Einstein en connex cun la bumba atomara ==== [[Datoteca:Einstein_oppenheimer.jpg|thumb|200px|Albert Einstein e Robert Oppenheimer (ca. 1950)]] Il december 1938 han [[Otto Hahn]] e [[Fritz Straßmann]] scuvert a Berlin la fissiun nucleara. Ils scienziads en tut il mund han immediat realisà che quai pudess manar ad ina smanatscha atomara. L’avust 1939, curt avant il cumenzament da la Segunda Guerra mundiala, ha Einstein signà ina brev formulada da [[Leó Szilárd]] e drizzada al president american [[Franklin D. Roosevelt]]; en quella han ils scienziads avertì d’ina «bumba d’in nov tip», la quala la Germania sviluppia eventualmain e possia bainspert posseder.<ref>Jürgen Neffe: ''Einstein: eine Biographie.'' Rowohlt 2005, p.&nbsp;419.</ref> En vista a rapports correspundents dals servetschs secrets, han ins dà suatientscha a quest appel e mess a disposiziun ulteriurs daners da perscrutaziun cun la finamira da sviluppar ina bumba atomara ([[Project da Manhattan]]). En sias regurdanzas scriva Einstein ch’el haja sa laschà persvader da levsenn da suttascriver questa brev. Il november 1954 ha el ditg a ses vegl ami Linus Pauling: «Jau hai fatg in grond sbagl en mia vita – cur che jau hai suttascrit la brev al president Roosevelt cun la recumandaziun da construir la bumba atomara; ma i deva ina tscherta giustificaziun per far quest pass – il privel ch’ils Tudestgs construeschian ina tala.»<ref>[http://scarc.library.oregonstate.edu/coll/pauling/calendar/1954/11/16-xl.html ''Linus Pauling Note to Self regarding a meeting with Albert Einstein.'']</ref> Vi da las lavurs sco talas n’è Einstein però insumma betg stà participà. Il december 1941 al ha Vannevar Bush bain dumandà per cussegl en connex cun in problem che concerneva la separaziun d’isotops. Per il FBI e las instanzas uffizialas a [[Washington]] valeva el però sco risico da segirezza, tranter auter pervi da sias simpatias per il communissem ch’el n’ha mai zuppentà; perquai è el vegnì observà dals servetschs secrets americans e na dastgava betg vegnir mess al current areguard ils detagls tecnics dal project. Einstein è però stà interessà da collavurar cun il militar american ed ha cusseglià a partir dal matg 1943 l’US Navy en connex cun materials explosivs e torpedos.<ref>Fölsing: ''Albert Einstein'', p.&nbsp;803.</ref> Sco contribuziun als sforzs da guerra ha Einstein mess a disposiziun ses manuscrit original davart la teoria da la relativitad speziala dal 1905; a chaschun d’in’aucziun a Kansas City il favrer 1944 è quel vegnì vendì per 6,5 milliuns dollars, ils quals èn vegnids investids en emprests da guerra dals Stadis Unids. L’onn 1945, suenter la capitulaziun da la Germania, ha Leó Szilárd danovamain contactà Einstein, questa giada per prevegnir a l’utilisaziun d’armas atomaras tras ils [[Stadis Unids]]. Einstein ha bain scrit per Szilárd ina brev da recumandaziun drizzada a [[Roosevelt]]; ma pervi da la mort dal president è quella restada senza effect. Suenter il bumbardament da [[Hiroshima]] e [[Nagasaki]] è Einstein, ch’aveva l’emprim taschì, vegnì dumandà da prender posiziun, e quai tant pli che ses scriver dal 1939 a Roosevelt è vegnì enconuschent. En in’intervista dal settember 1945 cun in schurnalist da la ‹New York Times› è Einstein s’exprimì a favur d’ina regenza mundiala per evitar guerras futuras. Er en rom d’in pled ch’el ha tegnì il december 1946 è el revegnì a quai ed è s’engaschà en in Emergency Committee of Atomic Scientists che Szilárd aveva inizià. Ses engaschament a favur d’ina controlla internaziunala d’armament ha er cuntinuà suenter ch’il comité numnà aveva sistì sia lavur il 1948. En connex cun il fatg ch’el aveva gidà a metter ad ir il Project da Manhattan ha Einstein ditg en in’intervista en la ‹Newsweek› dal mars 1947 ch’el n’avess mai fatg quai, sch’el avess savì quant plaun ch’ils Tudestgs sajan avanzads en lur project da la bumba atomara; e dal reminent avessan ins er mess ad ir il project senza sia participaziun.<ref>Fölsing: ''Albert Einstein'', p.&nbsp;813.</ref> ==== Emeritaziun ==== Suenter la guerra ha la publicitad surtut percepì il maletg dal vegl professer a Princeton cun sia chavellera spelada e vestgì a moda in pau negligenta. Savens è Einstein vegnì dumandà da prender posiziun tar questa u l’autra dumonda scientifica u da la politica mundiala; ed adina puspè al han visità schefs da stadi ed autras persunalitads (p.ex. il primminister da l’India [[Jawaharlal Nehru]]). Er suenter si’emeritaziun il 1946 ha Einstein cuntinuà a lavurar ensemen cun assistents a l’Institute for Advanced Study, tschertgond da finalisar sia teoria dal champ unifitgà. Ses ultims onns èn stads turblads da la mort da sia sora Maja il 1951 e d’auters amis. Il matg 1953 ha el prendì posiziun en ina brev publitgada en la ‹New York Times› cunter l’anticommunissem da [[McCarthy]]. Il 1954 ha el sustegnì [[Robert Oppenheimer]] cur che quel è vegnì suspectà da collavurar cun ils soviets. ==== Tenuta envers la Germania ==== [[Datoteca:Ulm_Einstein-2.jpg|thumb|150px|Monument al lieu da la chasa natala dad Einstein ad Ulm]] Fin la fin da sia vita è la tenuta dad Einstein envers la Germania stada segnada d’ina refusaziun generala. En ina brev dal december 1945 drizzada ad [[Arnold Sommerfeld]] scriva el: «Suenter ch’ils Tudestgs han assassinà mes frars gidieus en l’Europa, na vi jau avair da far nagut pli cun Tudestgs (...).»<ref>Brev a A. Sommerfeld, Princeton, 14 da december 1945, cità tenor Albrecht Fölsing: ''Albert Einstein'', p. 815.</ref> Quai valia er per academias ed auters gremis scientifics, resalvond però singulas persunas «ch’èn stadas stataivlas en rom da las pussaivladads».<ref>Monika Stoermer: [https://web.archive.org/web/20071211111139/http://www.badw.de/aktuell/akademie_aktuell/2005/heft1/01_stoermer.pdf ''Albert Einstein und die Bayerische Akademie der Wissenschaften''], en: ''Akademie Aktuell'' 2005, carnet 1, p. 7.</ref> Er onns suenter la guerra n’è sa mussà per el en Germania nagin sentiment da ricla u da culpa exprimì, ed el ha evità il contact cun tut las instituziuns publicas tudestgas. La dumonda dad [[Otto Hahn]] da daventar commember da la Societad da Max Planck ha el renvià gist tuttina sco l’intenziun da Sommerfeld d’al recepir en l’Academia bavaraisa da las scienzas u il contact da [[Theodor Heuss]] en connex cun la medaglia Pour le Mérite. Einstein na vuleva er betg che ses cudeschs cumparian en Germania.<ref>Fölsing: ''Albert Einstein'', p.&nbsp;816.</ref> E sin la novitad che ses ami [[Max Born]] veglia returnar en Germania ha el reagì cun nunchapientscha. Da si’aversiun generala cunter la Germania ha el però tuttavia desistì tar singulas persunas u collegas, surtut sche quels avevan, sco Sommerfeld, Max Planck e [[Max von Laue]], tegnì ina tscherta distanza envers ils naziunalsocialists.<ref>Fölsing: ''Albert Einstein'', p.&nbsp;816s.</ref> ==== Quitads per la pasch ==== Malgrà ch’el era gia flaivlentà, è Einstein anc s’engaschà curt avant sia mort per sia visiun da la pasch mundiala. Ils 11 d’avrigl 1955 ha el segnà ensemen cun diesch ulteriurs scienziads da renum l’uschenumnà Manifest da Russell ed Einstein per sensibilisar ils umans per il discharmament.<ref>Abraham Pais: ''Raffiniert ist der Herrgott... Albert Einstein. Eine Wissenschaftliche Biographie.'' Spektrum Akademie Verlag, 2000, p.&nbsp;482.</ref> Las ultimas notizias dad Einstein pertutgan in pled ch’el vuleva tegnair ils 14 da matg per commemorar il di d’independenza da l’[[Israel]]. Vi da quest sboz ha el lavurà ils 13 d’avrigl ensemen cun il consul israelian. Il suentermezdi dal medem di è Einstein dà ensemen ed è vegnì manà dus dis pli tard al Princeton Hospital. ==== Mort ==== Einstein è mort ils 18 d’avrigl 1955 en la vegliadetgna da 76 onns a Princeton en consequenza d’in aneurisma (extensiun patologica d’in’avaina), ina malsogna da la quala el pativa gia plirs onns. Pervi da problems da sanadad aveva el gia dapi la fin dals onns 1940 strusch pli bandunà Princeton.<ref>Fölsing: ''Albert Einstein'', p.&nbsp;817.</ref> Suenter l’obducziun ha il patolog Thomas Harvey conservà il tscharvè ed ils egls dad Albert Einstein, sinaquai che la scienza possia perscrutar pli tard la structura da ses tscharvè ch’è tut tenor unica.<ref>Abraham Pais: ''Raffiniert ist der Herrgott... Albert Einstein. Eine Wissenschaftliche Biographie.'' Spektrum Akademie Verlag 2000, p.&nbsp;483.</ref> Sin giavisch dad Einstein è ses corp vegnì brischà e la tschendra sternida en in lieu nunenconuschent. == Scuvertas ed invenziuns == === Fisica === ==== Teoria da la relativitad ==== [[Datoteca:Einstein_foto.gif|thumb|220px|Prelecziun dad Einstein ils 11 da fanadur 1923 a Göteborg]] Albert Einstein è il fundatur da la teoria da la relativitad fisicala. Quella ha el, suenter impurtantas prelavurs da [[Hendrik Antoon Lorentz]] e [[Henri Poincaré]], publitgà il 1905 sco teoria da la relativitad speziala ed il 1915 sco teoria da la relativitad generala. Las ovras dad Einstein han manà entaifer la fisica ad ina veritabla revoluziun; tant la teoria da la relativitad speziala sco er la generala tutgan fin oz tar las ovras fundamentalas da la fisica moderna. Per simplifitgar quella ha el introducì il 1916 la convenziun da summas che lubescha da scriver ils products da tensor a moda pli cumpacta. ==== Premi Nobel ==== Dapi l’onn 1910 è Einstein vegnì proponì repetidamain per il Premi Nobel. Quai è surtut er stà il cas dapi il 1919, cur che sia predicziun correcta da la deviaziun da la glisch tras gravitaziun aveva fatg furora. Entaifer il comité dal Premi Nobel hai però adina puspè dà resistenza cunter sia nominaziun; perquai ha er il premi per l’onn 1921 betg pudì vegnir surdà a temp, mabain pir in onn pli tard ensemen cun il premi per il 1922. Blers commembers dal comité dal Premi Nobel tendevan plitost vers la fisica experimentala che vers la fisica teoretica e resguardavan ils svilups teoretics vers la natira da quants da la glisch e vers las duas teorias da la relativitad sco memia speculativs. Entant che la lescha dad Einstein da l’effect fotoelectric aveva pudì vegnir confermada en il fratemp tras mesiraziuns, è l’effect da la lenta gravitaziunala, cun il qual la teoria da la relativitad generala era vegnì confermà, vegnì mess en dumonda perquai che las mesiraziuns sajan vegnidas exequidas a moda memia nunexacta. Surtut Allvar Gullstrand, che crajeva er d’avair chattà divers sbagls en las teorias dad Einstein, è anc s’opponì il 1921, malgrà la grond’approvaziun internaziunala, a la nominaziun dad Einstein. La finala ha Einstein bain retschet il Premi Nobel da fisica destinà per l’onn 1921, ma pir in onn pli tard, e quai betg per sias teorias da la relativitad ed er betg per si’ipotesa dals quants da glisch, cun agid da la quala el aveva chattà la lescha da l’effect fotoelectric, mabain sulettamain per la scuverta da questa lescha sezza.<ref>Robert Marc Friedman: ''Einstein and the Nobel Committee. Authority vs. Expertise'', sin: europhysicsnews.com.</ref> Per ses pled en rom da la surdada dal Premi Nobel è Einstein vegnì obligà da betg s’exprimer davart la teoria da la relativitad. Pervi d’in segiurn pli lung en il [[Giapun]] n’ha Einstein però betg pudì prender part da l’act statal uffizial il december 1922, mabain ha pir prendì encunter il premi ils 11 da fanadur 1923 a [[Göteborg]] en rom da la radunanza dals perscrutaders da la natira da l’Europa dal Nord. Per grond plaschair dal retg svedais e dals ulteriurs milli auditurs preschents ha el tegnì qua in pled entitulà ‹Ideas da basa e problems da la teoria da la relativitad›.<ref>Robert M. Friedman: ''The Politics of Excellence: Behind the Nobel Prize in Science.'' Times Books, New York 2001.</ref> Fisichers tudestgs da tenuta antisemitica, tranter quels il titular dal Premi Nobel dal 1905 Philipp Lenard, avevan avant anc protestà senza success. ==== Fisica da quants ==== Remartgabla è la relaziun dad Einstein tar in ulteriur champ central da la fisica moderna, numnadamain tar la fisica da quants: Per l’ina perquai ch’ina part da si’atgna ovra, sco l’explicaziun da l’effect fotoelectric, furma la basa da quella; per l’autra perquai che Einstein ha pli tard refusà bleras ideas e tesas da la mecanica da quants. [[Datoteca:Niels_Bohr_Albert_Einstein2_by_Ehrenfest.jpg|thumb|160px|Albert Einstein e Niels Bohr il 1930 a Brüssel]] Ina discussiun ch’è daventada famusa collia Einstein cun il fisicher [[Niels Bohr]]. Il tema da quella ha furmà lur interpretaziuns divergentas da la nova teoria da quants, la quala [[Heisenberg]], [[Schrödinger]] e [[Dirac]] han sviluppà dapi il 1925. Surtut envers la noziun da la cumplementaritad che Bohr duvrava aveva Einstein ina tenuta sceptica. Einstein era da l’avis ch’ils elements casuals da la teoria da quants vegnian a sa mussar pli tard sco betg propi casuals. En quest connex ha el, l’emprima giada en in disput cun [[Max Born]], fatg la remartga ch’è daventada famusa che Dieu na bittia betg il dat.<ref>Brev a Max Born, 4 da december 1926.</ref> Einstein ha sustegnì sias ponderaziuns cun divers gieus da patratgs, sco per exempel l’experiment dad Einstein-Podolsky-Rosen u la stadaira da fotons. En il discurs scientific però han per ordinari Bohr e ses aderents victorisà; er ord vista odierna pledan las cumprovas experimentalas cunter il puntg da vista dad Einstein. ==== Laser ==== Il 1916 ha Einstein postulà l’emissiun stimulada da glisch.<ref>''Zur Theorie der Strahlung.'' Publitgà l’emprima giada en: ''Mitteilungen der Physikalischen Gesellschaft Zürich'', nr.&nbsp;18, 1916.</ref> Quest fenomen da la mecanica da quants furma la basa fisicala dal laser, il qual è pir vegnì inventà l’onn 1960, pia suenter sia mort. Sper il transistur furma il laser ina da las pli impurtantas invenziuns tecnicas dal 20avel tschientaner che derivan da la fisica da quants. ==== Condensaziun da Bose-Einstein ==== Il 1924 ha Einstein preditg ensemen cun [[Satyendranath Bose]] in stadi da materia da la mecanica da quants, ma tuttina macroscopic, il qual dueva sa mussar tar temperaturas extrem bassas. Questa transiziun da fasas ch’è pli tard vegnida numnada condensaziun da Bose-Einstein ha pudì vegnir observada l’emprima giada il 1995 en il labor. Il 2005 han ins scuvert a l’Universitad da [[Leiden]] in manuscrit dad Einstein da 16 paginas che tracta sia davosa gronda invenziun, la condensaziun da Bose-Einstein. ==== Teoria dal champ unifitgà ==== Ils ultims onns ha Einstein empruvà da chattar ina teoria dal champ unifitgà da tut las forzas natiralas a basa da sia teoria da la relativitad generala. Quai n’al dueva betg reussir ed è restà fin oz in problem betg schlià. Savens vegn ditg en quest connex che Einstein refusava l’eter – ina substanza ipotetica ch’è vegnida postulada gia en il 17avel tschientaner sco medium per la derasaziun da la glisch – e vuleva abolir quel. Quai constat però be parzialmain, è el gea adina puspè – per exempel en ses pled tegnì ils 5 da matg 1920 a l’Universitad da Leiden – sa referì a l’existenza d’in tal eter.<ref>Frank Wilczek: ''Lightness of being: mass, ether, and the unification of forces.'' Basic books, New York 2008, ISBN 978-0-465-00321-1. Chapitel ''The Grid (Persistence of Ether)'', p.&nbsp;82s.</ref> === Tecnica === Sco fisicher teoretic è Einstein famus en tut il mund. Per sa far in maletg cumplessiv da sia persunalitad scientifica hai però er num d’undrar sias prestaziuns sco fisicher experimental ed inschigner. ==== Effect dad Einstein-de-Haas ==== Il 1915 ha Einstein manà tras ensemen cun Wander Johannes de Haas in experiment ordvart difficil. Tras l’effect ch’è oz enconuschent sco effect dad Einstein de-Haas ha el determinà indirectamain la relaziun giromagnetica da l’electron. Damai ch’il spin n’era anc betg enconuschent da quel temp, eran ins da l’avis ch’il ferromagnetissem sa basia sin la rotaziun da l’electron enturn il nuschegl atomic, quai ch’avess muntà in factur da Landé da 1. Pervi da las difficultads da manar tras l’experiment hai dà pli gronds sbagls statistics; ma igl è resultada ina seria da mesiraziuns che vegniva fitg datiers da la valur preditga. Quella han Einstein e de Haas considerà sco cumprova experimentala dal model e publitgà en quest senn. Pli tard han experiments pli precis però mussà ch’i resulta in factur da Landé da ca. 2, sco ch’el resulta per il spin da l’electron or da l’equaziun da Dirac. Questas ultimas scuvertas mussan ch’il ferromagnetissem na resulta betg da l’impuls da rotaziun dals electrons. ==== Cumpass giroscopic ==== A la tecnica dals cumpass giroscopics ha Einstein contribuì cun si’invenziun da la rullera electrodinamica e da la tracziun electrodinamica per las piruettas. Las enconuschientschas dal fatg necessarias era Einstein s’acquistà cur ch’el era vegnì dumandà per in’expertisa en la dispita tranter Hermann Anschütz-Kaempfe ed Elmer Ambrose Sperry per il dretg da patentas. Cumpass giroscopics mecanics vegnan construids fin oz tenor la tecnica che Einstein aveva laschà patentar. ==== Pumpa da sfradentar ==== [[Datoteca:Einstein_Refrigerator.png|thumb|160px|Pumpa da sfradentar tenor Einstein]] Sco ch’i vegn ditg, duai in accident tragic cun las substanzas da schelentar toxicas ch’eran usitadas da quel temp avair motivà Einstein e ses collega Leó Szilárd da perscrutar en vista ad ina frestgera segira. In dals patents inoltrads dad Einstein e Szilárd pertutgava ina pumpa electrodinamica per ina substanza da schelentar conductiva. En las frestgeras sezzas è sa mess tras il 1929 la substanza da schelentar Freon, uschia che las patentas dad Einstein e Szilárd èn daventadas obsoletas. En in lieu ha lur invenziun però survivì fin oz: Las pumpas per la substanza da schelentar en reacturs rapids, numnadamain per natrium liquid, vegnan anc adina construids tenor il princip dad Einstein. ==== Alas da goba da giat ==== Inspirà probabel da Ludwig Hopf ha Einstein cumenzà a s’occupar a l’entschatta da l’Emprima Guerra mundiala cun l’erodinamica d’alas d’aviuns. Il 1916 ha el sviluppà in profil, tar il qual el vuleva reducir la resistenza da l’aria cun desister da l’angul d’attatga. En quest connex ha el publitgà l’avust 1916 la lavur ‹Elementare Theorie der Wasserwellen und des Fluges›. La societad da traffic aviatic a Berlin-Johannisthal ha mess en la pratica las propostas da construcziun dad Einstein; pervi da lur furma pauc eleganta vegnivan las alas numnadas ‹alas da goba da giat›. In sgol da test ha alura però mussà che la construcziun era nunduvrabla pervi da sias nauschas qualitads da sgol. Il pilot da test Paul G. Ehrhardt aveva gì gronda bregia da puspè atterrar l’aviun ed ha numnà quel «in’anda en speranza». Einstein sez è pli tard, bain er en vista ad applicaziuns militaras pussaivlas, stà cuntent che sias propostas èn sa mussadas sco nunduvrablas.<ref>Fölsing: ''Albert Einstein'', p. 448.</ref><ref>Armin Hermann: ''Einstein. Der Weltweise und sein Jahrhundert. Eine Biographie.'' Piper, 1994, ISBN 3-492-03477-2, p.&nbsp;30s.</ref> == Engaschament politic == === Tenuta generala === Gia cun 19 onns, durant l’èra dal wilhelminissem a la fin dal 19avel tschientaner, ha Einstein resentì ina tala aversiun cunter il militarissem e la submissiun a las autoritads en la societad da l’Imperi tudestg, ch’el ha renunzià a sia naziunalitad tudestga.<ref>[http://www.mensch-einstein.de/_/biografie/biografie_jsp/key=1651.html ''Erstes Engagement''], sin: ''Mensch-Einstein.de'' (RBB).</ref> L’entschatta da l’Emprima Guerra mundiala ha manà ad in’intensiva occupaziun cun problems politics. Einstein è daventà commember dal Bund Neues Vaterland (che dueva sa numnar pli tard Deutsche Liga für Menschenrechte) ed ha sustegnì la pretensiun da quel da prender en mira ina pasch svelta e gista senza pretensiuns territorialas e da stgaffir in’organisaziun internaziunala che dueva gidar ad impedir guerras futuras. A ses collega [[Paul Ehrenfest]] ha el scrit il 1914: «A mai sco uman internaziunal fa la catastrofa internaziunala gronds quitads. Cun far tras quest ‹grond temp› han ins fadia da chapir ch’ins appartegna a questa spezia narra, degenerada che pretenda per sasez da disponer da l’autonomia da voluntad. Sch’i be dess insanua in’insla dals bainvulents e prudents! Là vuless er jau esser in fervent patriot.»<ref>[http://www.mensch-einstein.de/_/mythos/zitatmaschine/zitat_jsp/key=787.html ''Albert Einstein zum Kriegsausbruch 1914''], sin: ''Mensch-Einstein.de''.</ref> L’onn 1918 ha Albert Einstein fatg part dals signataris da l’appel da fundar la Deutsche Demokratische Partei (DDP) da tenuta liberala da sanestra. Pli tard n’è el però betg pli s’exponì publicamain per questa partida, mabain è s’avischinà pli e pli ad in pensar socialistic a basa umanistica. En il decurs da la Republica da Weimar è el s’engaschà vinavant per la Deutsche Liga für Menschenrechte, e quai surtut cun prender partida per praschuniers politics. En quest connex ha el er lavurà per curt temp per la Rote Hilfe en la quala dominavan ils communists. L’onn 1932 ha Einstein segnà ensemen cun [[Heinrich Mann]], [[Ernst Toller]], [[Käthe Kollwitz]], [[Arnold Zweig]] ed auters l’Appel urgent ch’avisava ina coaliziun antifaschistica da la sanestra (SPD, KPD e sindicats) cun la finamira da prevegnir a la fin da la Republica da Weimar ed al domini smanatschond dal naziunalsocialissem. === Pacifissem === [[Datoteca:League_of_Nations_Commission_067.tif|thumb|220px|Cumissiun per la collavuraziun spiertala tar la Societad da las naziuns]] Suenter che Einstein era gia dà en egl durant l’[[Emprima Guerra mundiala]] tras sia posiziun pacifistica, è el daventà il 1922 commember da la Cumissiun per la collavuraziun spiertala tar la Societad da las naziuns da quel temp. Sin proposta da quella ha el cumenzà il settember 1932 ina correspundenza cun [[Sigmund Freud]] davart la dumonda ‹Guerra – pertge?›, la quala è vegnida publitgada il 1933. Insumma è el adina puspè sa servì dal med dal scriver brevs per far effect: En ina brev averta ch’è cumparida il 1931 en la ‹New York Times› ha el per exempel rendì attent ensemen cun [[Heinrich Mann]] a l’intellectual croat [[Milan Šufflay]] ch’era vegnì assassinà. Il 1935 è el sa participà a la campagna internaziunala ch’ha appellà – cun success – da surdar il Premi Nobel da la pasch a [[Carl von Ossietzky]] ch’era empraschunà en in champ da concentraziun. Ed il 1953, dal temp da l’unda anticommunistica sut McCarthy, ha Einstein appellà en ina brev publica da resguardar ils dretgs dals burgais. L’entschatta da mars 1933, durant in segiurn en ils Stadis Unids, ha el surlaschà a la Lia per cumbatter l’antisemitissem ina decleraziun che n’era oriundamain betg destinada per la publicitad, ma che dueva manar ad in grond resun en la pressa internaziunala. En quella scriva el: «Uschè ditg che quai m’è pussaivel, vegn jau be a ma trategnair en in pajais, en il qual regia libertad politica, toleranza ed egualitad da tut ils burgais davant la lescha. Tar la libertad politica tutga la pussaivladad da pudair exprimer sia persvasiun politica a bucca ed en scrit, e tar la toleranza tutga il respect envers las persvasiuns da mintga individi. Questas premissas n’èn betg dadas actualmain en Germania (...). Jau sper ch’i regian en Germania bainbaud relaziuns saunas e ch’ils gronds umens sco Kant e Goethe na vegnian betg be celebrads là da temp en temp, mabain che las normas propagadas da quels possian er sa far valair en la vita publica ed en la schientscha generala.»<ref>Cità tenor Monika Stoermer: [https://web.archive.org/web/20071211111139/http://www.badw.de/aktuell/akademie_aktuell/2005/heft1/01_stoermer.pdf ''Albert Einstein und die Bayerische Akademie der Wissenschaften''] (PDF; 260&nbsp;kB), en: ''Akademie Aktuell'', 1/2005.</ref> A medem temp ha el modifitgà sia tenuta pacifistica: «Fin il 1933 sun jau m’engaschà per refusar il servetsch militar. Arrivond però il faschissem a la pussanza, hai jau realisà che questa tenuta na sa lascha betg mantegnair, sch’ins vul evitar che la pussanza dal mund vegnia en ils mauns dals pli gronds inimis da l’umanitad. Cunter forza organisada datti be forza organisada; cumbain che jau deploresch quai, na ves jau nagin’autra pussaivladad.»<ref>Ingo Teßmann, Wolfgang Frede: ''Albert Einstein: Leben und Werk.'' Chapitel [https://web.archive.org/web/20120927011729/http://www.tu-harburg.de/rzt/rzt/it/einstein/node23.html ''Einsteins Erfahrungen in der Weimarer Republik, seine Haltung zum Faschismus.'']</ref> Er la brev drizzada al president [[Franklin D. Roosevelt]] – ch’è precedida al svilup da la bumba atomara – è naschida or da questa tenuta: «Jau crajeva che nus stoppian evitar la pussaivladad che la Germania sut Hitler saja sco suletta en possess da quest’arma. Quai era il privel per propi da lez temp.»<ref>Ingo Teßmann, Wolfgang Frede: ''Albert Einstein: Leben und Werk.'' Chapitel [https://web.archive.org/web/20120927011709/http://www.tu-harburg.de/rzt/rzt/it/einstein/node26.html ''Der Atomtod und die Verantwortung des Naturwissenschaftlers.'']</ref> Correspundentamain è el s’engaschà suenter la sconfitta da la Germania naziunalsocialistica sin divers champs a favur d’ina controlla e collavuraziun d’armament internaziunala – confurm al titel d’in pled ch’el ha tegnì il 1945 a [[New York]] a chaschun d’in diner commemorativ en connex cun il Premi Nobel: «The war is won, but peace is not». Uschia ha el fundà in Emergency Committee of Atomic Scientists ed ha proponì da furmar ina regenza mundiala. Einstein aveva er ina tenuta negativa envers violenza cunter animals e simpatisava cun l’idea dal vegetarissem. Probablamain ha el sez però pir cumenzà vers la fin da sia vita a sa nutrir a moda vegetaria.<ref>Alice Calaprice (ed.): ''The Ultimate Quotable Einstein.'' Princeton University Press 2011, ISBN 978-0-691-13817-6, p.&nbsp;453s.</ref> === Socialissem === Einstein ha scrit il 1949 in essai pauc enconuschent, ‹Why Socialism?›, en il qual el expona sia tenuta politica.<ref>Versiun [http://www.ag-friedensforschung.de/science/einsteinjahr2.html online].</ref> Vi dal chapitalissem crititgescha el che quel na satisfetschia betg a las pretensiuns che la societad tschentia a l’economia. En il model chapitalistic saja «la producziun qua per il profit, betg per ils basegns». En quest senn pladescha el persuenter ch’ils «meds da lavur daventan possess da la societad e vegnan administrads da quella a moda planisada». En vista al svilup real en il bloc da l’ost (stalinissem) insista el però ch’il socialissem haja da respectar ils dretgs da l’individi. Pervi da sia tenuta politica è Einstein vegnì surveglià en ils Stadis Unids dal [[FBI]]. Agents da quel n’han betg be spiunà ses telefon e legì sia posta, mabain schizunt sfuignà en ses rument. L’acta dal FBI cun uschenumnadas «infurmaziuns engrevgiantas» cunter Einstein cumpiglia en tut 1800 paginas.<ref>[http://vault.fbi.gov/Albert%20Einstein L’acta dad Albert Einstein dal FBI], consultà ils 11 d’avrigl 2011.</ref> === Zionissem === [[Datoteca:Einsteinwiezmann.PNG|thumb|220px|Einstein cun impurtants represchentants dal zionissem (segund da sanestra: Chaim Weizmann), 1921]] Cur che Einstein è vegnì clamà a l’universitad a [[Prag]] (1911) ha el l’emprim declerà d’esser «senza confessiun». Pir suenter che l’administraziun austriac-ungaraisa ha insistì, ha el inditgà d’appartegnair al giudaissem. Pli tard però, sut l’impressiun da la situaziun da fugitivs gidieus da l’Europa da l’Ost suenter l’[[Emprima Guerra mundiala]], è el s’engaschà pli ferm per il zionissem. Documentà è ch’el ha fatg part il 1918 d’in comité provisoric che dueva preparar in congress gidieu en Germania. Da quel temp era l’Imperi tudestg gia segnà d’in antisemitissem creschent. Einstein ha per gronda part sustegnì ils ideals zionistics, senza però appartegnair sez ad in’organisaziun zionistica. Suenter ch’el era l’emprim sortì sco giuvenil da la cuminanza religiusa gidieua, è el daventà il 1924 commember da la cuminanza gidieua a [[Berlin]]; quest pass n’ha el però betg fatg per motivs religius, mabain per demonstrar sia solidaritad cun il giudaissem.<ref>Christian Esch: [http://www.berliner-zeitung.de/archiv/einstein-und-die-juden,10810590,10276686.html ''Einstein und die Juden''], en: ''Berliner Zeitung'', 18 d’avrigl 2005.</ref> Ses num è ultra da quai collià fermamain cun l’universitad ebraica a [[Jerusalem]]. L’emprim viadi en ils Stadis Unids ha tranter auter servì a rimnar daners per la fundaziun d’ina tala universitad. Il 1923 è el viagià a la tschentada dal crap da fundament (en la [[Palestina]] da quel temp). A chaschun da quest viadi al è er vegnì surdà l’emprim dretg da burgais d’onur da la citad da [[Tel Aviv]]. Il 1925 è el daventà commember dal cussegl d’administraziun da l’universitad. E la finala ha Einstein disponì tras testament che ses relasch en scrit duaja vegnir surdà a l’universitad ebraica. Quest archiv privat dad Einstein è arrivà il 1982 a Jerusalem. Il material deriva dals onns 1901 fin 1955 e cumpiglia radund 50&nbsp;000 paginas – tranter quellas sa chattavan 33 manuscrits ch’eran anc nunpublitgads l’onn da la surdada. La relaziun dad Einstein tar il giudaissem n’era apparentamain betg da natira religiusa. Uschia scriva el l’onn 1946: «Cumbain che jau sun insatge sco in sontg gidieu, n’hai jau gia dapi uschè daditg betg pli visità ina sinagoga che jau stoss temair che Dieu na m’enconuschess betg pli. Enconuschess el però tuttina mai, fissi bain anc mender.»<ref>Francis M.&nbsp;Tam: [https://doi.org/10.1119/1.1888076 ''Einstein in Western Maryland''], en: ''The Physics Teacher'', tom&nbsp;43, nr.&nbsp;4, p.&nbsp;206–208, avrigl 2005.</ref> === Religiun === Fin en il 21avel tschientaner è adina puspè vegnì speculà davart la tenuta religiusa dad Einstein, damai ch’el è per part s’exprimì a moda cuntradictorica areguard questa dumonda. En il fratemp, surtut ils onns 2008 e 2015, èn però vegnidas publitgads diversas brevs dad Einstein che mussan cleramain ch’el era da tenuta betg religiusa. En ina brev dal 1954 s’exprima el per exempel sco suonda: «Jau na crai betg en in Dieu persunal ed jau n’hai mai snegà quai, mabain adina exprimì quai cun clers pleds. Sch’igl exista en mes intern insatge ch’ins pudess numnar religius, alura èsi l’admiraziun infinita da la structura dal mund, uschè lunsch sco la scienza è buna da la revelar.»<ref>Brev dals 24 da mars 1954. Cf. er la brev dals 3 da schaner 1954 a Erich Gutkind, facsimile [http://media.zenfs.com/en_us/News/Reuters/2012-10-02T222229Z_1288839313_TM1E8A21EAZ01_RTRMADP_3_EINSTEIN-LETTER.JPG vart davant] e [http://media.zenfs.com/en_us/News/Reuters/2012-10-02T222545Z_429638742_TM1E8A21EB201_RTRMADP_3_EINSTEIN-LETTER.JPG vart davos.]</ref> Ed en ina brev dal 1949 ch’è vegnida publitgada il 2015 hai num: «Jau hai ditg repetidamain che l’imaginaziun d’in Dieu persunal è tenor mes avis uffantila. (...) Vus ma pudais numnar in agnosticher, ma jau n’hai betg il spiert da cumbat d’in ateist incarnà. (...) Jau preferesch ina tenuta umilitaivla, la quala correspunda meglier a la flaivlezza da nossa chapientscha intellectuala da la natira e da noss esser.»<ref>[http://www.independent.co.uk/news/world/americas/albert-einsteins-private-letters-go-up-for-sale-at-california-auction-10314306.html ''Albert Einstein’s private letters go up for sale at California auction''.]</ref> == Scrittiras == === Ediziuns cumplessivas === * ''The Collected Papers of Albert Einstein''. Ed. da John Stachel, Martin J. Klein, David C. Cassidy, Robert Schulmann, Ann M. Hentschel, Tilman Sauer, Anne J. Kox e.a., direcziun Diana L. Kormos-Buchwald. Princeton, NJ: Princeton Univ. Press, 1987–. Ediziun cumplessiva cronologica. === Tractats scientifics === * ''Eine neue Bestimmung der Moleküldimensionen''. (Dissertaziun Universitad da Turitg), Buchdruckerei K.J. Wyss, Berna 1905. * ''Über einen die Erzeugung und Verwandlung des Lichtes betreffenden heuristischen Gesichtspunkt''. En: ''Annalen der Physik'', tom 17, 1905, p. 132–148. * ''Über die von der molekularkinetischen Theorie der Wärme geforderte Bewegung von in ruhenden Flüssigkeiten suspendierten Teilchen''. En: ''Annalen der Physik'', tom 17, 1905, p. 549–560. * ''Zur Elektrodynamik bewegter Körper''. En: ''Annalen der Physik'', tom 17, 1905, p. 891–921. * ''Ist die Trägheit eines Körpers von seinem Energieinhalt abhängig?'', en: ''Annalen der Physik'', tom 18, 1905, p. 639–641. * ''Über das Relativitätsprinzip und die aus demselben gezogenen Folgerungen''. En: ''Jahrbuch der Radioaktivität'', tom 4, 1907, p. 411–462. * ''Entwicklung unserer Anschauungen über das Wesen und die Konstitution der Strahlung''. En: ''Phys. Z.'', tom 10, 1909, p. 817–825. * ''Einfluss der Schwerkraft auf die Ausbreitung des Lichtes''. En: ''Annalen der Physik'', tom 35, 1911, p. 898–908. * ''Die formale Grundlage der allgemeinen Relativitätstheorie''. En: ''Preussische Akademie der Wissenschaften, Sitzungsberichte'', 1914, p. 1030–1085. * ''Zur allgemeinen Relativitätstheorie''. En: ''Preussische Akademie der Wissenschaften, Sitzungsberichte'', 1915, p. 778–786, 799–801. * ''Erklärung der Perihelbewegung des Merkur aus der allgemeinen Relativitätstheorie''. En: ''Preussische Akademie der Wissenschaften, Sitzungsberichte'', 1915, p. 831–839. * ''Die Feldgleichungen der Gravitation''. En: ''Preussische Akademie der Wissenschaften, Sitzungsberichte'', 1915, p. 844–847. * ''Die Grundlage der allgemeinen Relativitätstheorie''. En: ''Annalen der Physik'', tom 49, 1916, p. 769–822. * cun Wander Johannes de Haas: ''Experimenteller Nachweis des Ampèreschen Molekularströme''. En: ''Verhandlungen der Deutschen Physikalischen Gesellschaft'', tom 17, 1915, p. 152–170. * cun Wander Johannes de Haas: ''Experimenteller Nachweis der Ampèreschen Molekularströme''. En: ''Naturwissenschaften'', tom Band 3, 1915, p. 237–238. * Albert Einstein: ''Zur Quantentheorie der Strahlung''. En: ''Mitteilungen der Physikalischen Gesellschaft Zürich'', 18/1916, e ''Physikalische Zeitschrift'' 18/1917, p. 121ss. *cun Boris Podolsky e Nathan Rosen: ''Can Quantum-Mechanical Description of Physical Reality Be Considered Complete?'', en: ''Phys. Rev.'', tom 47, 1935, p. 777–780. === Autras ovras === * ''Über die spezielle und die allgemeine Relativitätstheorie''. s.l., 1916, ISBN 3-540-42452-0. * ''Warum Krieg?'' Correspundenza tranter Albert Einstein e Sigmund Freud''. s.l., 1933, ISBN 3-257-20028-5. * ''Mein Weltbild''. s.l., 1934, 31. ed., Francfurt 2010, ISBN 978-3-548-36728-6. * cun Leopold Infeld: ''The Evolution of Physics''. s.l., 1938. Tudestg: ''Die Evolution der Physik'', ISBN 3-499-19921-1. * ''Why Socialism?'', en: ''Monthly Review'', 1949. * ''Out of my later Years''. s.l., 1950. Tudestg: ''Aus meinen späten Jahren'', ISBN 3-548-34721-5. * ''Verehrte An- und Abwesende! Registraziuns sonoras originalas 1921–1951. Supposé, 2004, ISBN 3-932513-44-4. === Ulteriurs texts === * Alice Calaprice (ed.): ''The quotable Einstein''. Princeton University Press, Princeton NJ 1996, ISBN 0-691-02696-3. Ediziun 2011: ''The Ultimate Quotable Einstein''. Ediziun tudestga: ''Einstein sagt: Zitate, Einfälle, Gedanken.'' Piper Verlag, Minca/Turitg 1997, ISBN 3-492-03935-9. * Otto Nathan, Heinz Norden (ed.): ''Frieden – Weltordnung oder Weltuntergang''. Parkland Verlag, Cologna 2004, ISBN 3-89340-070-2. * Carl Seelig (ed.): ''Mein Weltbild''. 1953. * cun Mileva Marić: ''Am Sonntag küss’ ich Dich mündlich''. 2005, ISBN 3-492-22652-3. * [http://www.atomicarchive.com/Docs/Begin/Einstein.shtml La brev dad Albert Einstein al president dals Stadis Unids Roosevelt dals 2 d’avust 1939]. * Luce Langevin-Dubus: ''Paul Langevin et Albert Einstein d’après une correspondance et des documents inédits''. En: ''La Pensée''. 1972. * Robert Schulmann (ed.): ''Seelenverwandte – Der Briefwechsel zwischen Albert Einstein und Heinrich Zangger (1910–1947)''. NZZ Libro, Turitg 2012, ISBN 978-3-03823-784-6. == Annotaziuns == <references/> == Litteratura == === Biografias === *Nandor Balasz: ''Albert Einstein'', en: ''Dictionary of Scientific Biography'', tom 4, Charles Scribner’s, p. 312–333, e John Stachel en: ''New Dictionary of Scientific Biography'', 2008, tom 2, p. 363–373. * Thomas Bührke: ''Albert Einstein.'' dtv, Minca 2004, ISBN 3-423-31074-X. * Alice Calaprice, Daniel Kennefick, Robert Schulmann: ''An Einstein Encyclopedia.'' Princeton University Press, 2015. * Ronald W. Clark: ''Albert Einstein&nbsp;– Leben und Werk, 100&nbsp;Jahre Relativitätstheorie.'' Tosa Verlag, Vienna 2005, ISBN 3-85492-604-9. * Banesh Hoffmann, Helen Dukas: ''Albert Einstein. Schöpfer und Rebell.'' Dietikon-Zürich, Belser 1976. * Albrecht Fölsing: ''Albert Einstein.'' Suhrkamp Verlag, 1995, ISBN 3-518-38990-4. * Ernst Peter Fischer: ''Einstein für die Westentasche.'' 2.&nbsp;ed., Piper, Minca 2005, ISBN 3-492-04685-1. * Philipp Frank: ''Einstein: Sein Leben und seine Zeit.'' Paul List Verlag, Minca, Lipsia, Freiburg i.Br. 1949. Reediziun: Vieweg, Wiesbaden 1979, ISBN 3-528-08437-5. * Armin Hermann: ''Einstein. Der Weltweise und sein Jahrhundert. Eine Biographie.'' Piper, Minca 1994, 3.&nbsp;ed. 2004, ISBN 3-492-24036-4. * Jürgen Neffe: ''Einstein: eine Biographie.'' (''Rororo-Sachbuch'', tom 61937), Rowohlt, Reinbek bei Hamburg 2005, ISBN 3-498-04685-3. * Abraham Pais: ''SUBTLE IS THE LORD: The Science and the Life of Albert Einstein.'' Oxford University Press, New York 1982. * Ze’ev Rosenkranz: ''Albert Einstein&nbsp;– privat und ganz persönlich.'' Albert-Einstein-Archiv e.a. (ed.), 2.&nbsp;ediziun actualisada, Historisches Museum, Berna 2005, ISBN 3-03823-185-1. * Paul Arthur Schilpp (ed.): ''Albert Einstein: Philosopher-Scientist.'' Library of Living Philosophers, Cambridge University Press, tom&nbsp;VII, Londra 1949. === Singuls aspects biografics === * Reiner Braun, David Krieger (ed.): ''Albert Einstein: Frieden Heute&nbsp;– Visionen und Ideen.'' Melzer, Neu-Isenburg 2005, ISBN 3-937389-53-9. * Hubert Goenner: ''Einstein in Berlin.'' C.H. Beck, Minca 2005, ISBN 3-406-52731-0. * Dieter Hoffmann: ''Einsteins Berlin&nbsp;– Auf den Spuren eines Genies.'' 1.&nbsp;ed. Wiley-VCH, Weinheim 2006, ISBN 3-527-40596-8. * Thomas Levenson: ''Albert Einstein&nbsp;– Die Berliner Jahre 1914–1932.'' Bertelsmann, Minca 2005, ISBN 3-570-12289-1. * Siegfried Grundmann: ''Einsteins Akte.'' Springer, Berlin 2004, ISBN 3-540-20699-X. * Jürgen Renn (ed): ''Albert Einstein&nbsp;– Ingenieur des Universums.'' 3&nbsp;toms (''Einsteins Leben und Werk im Kontext'', ''Hundert Autoren für Einstein'', ''Dokumente seines Lebensweges''). Wiley VCH, Weinheim 2005, ISBN 3-527-40579-8. * Jürgen Renn e Hanoch Gutfreund: ''Albert Einstein. Relativity. The Special & the General Theory.'' Princeton University Press, Princeton NJ 2015, ISBN 978-0-691-16633-9. * Jürgen Renn e Hanoch Gutfreund: ''The Road to Relativity. The History and Meaning of Einstein’s ‹The Foundation of General Relativity›.'' Princeton University Press, Princeton NJ 2015, ISBN 978-1-4008-6576-5. * Alexis Schwarzenbach: ''Das verschmähte Genie. Albert Einstein und die Schweiz.'' DVA, Stuttgart 2005, ISBN 3-421-05853-9. * Abraham Pais: ''Ich vertraue auf Intuition. Der andere Albert Einstein.'' Spektrum Akademischer Verlag, Heidelberg 1998, ISBN 3-8274-0394-4. (Versiun originala: ''Einstein Lived Here.'' Clarendon Press 1994). * Thomas de Padova: ''Allein gegen die Schwerkraft. Einstein 1914–1918.'' Hanser, Minca 2015, ISBN 3-446-44481-5. * Dietmar Strauch: ''Einsteins Sommer-Idyll in Caputh. Biographie eines Sommerhauses.'' Berlin 2015, ISBN 978-3-88777-024-2. *Michael Hagner: ''Einstein on the Beach: Der Physiker als Phänomen.'' Fischer Tb, 2005 Francfurt a.M., ISBN 3-596-16515-6. * Dieter Hoffmann'': Einsteins Berlin''. Verlag für Berlin-Brandenburg, Berlin 2018, ISBN 978-3-947215-14-0. == Colliaziuns == {{Commonscat|Albert Einstein}} * [http://www.mensch-einstein.de/ ''Mensch Einstein''] – pagina davart la vita ed ovra dad Einstein dal Rundfunk Berlin-Brandenburg * American Institute of Physics: [https://history.aip.org/exhibits/einstein/ ''Einstein – Image and Impact''] * [https://web.archive.org/web/20110811112756/http://www.alberteinstein.info/ ''Einstein Archives Online''] – documents originals online * [http://www.einsteingalerie.de/ Albert Einstein] – collecziun da fotografias * Biblioteca da la Scola politecnica federala a Turitg: [https://web.archive.org/web/20180605065522/http://www.library.ethz.ch/de/Ressourcen/Digitale-Bibliothek/Einstein-Online ''Einstein Online''] – brevs e fotografias originalas * [https://www.einstein-bern.ch/de/einstein-house Chasa dad Einstein a Berna] {{DEFAULTSORT:Einstein, Albert}} [[Categoria:Umens]] [[Categoria:Scienziads]] [[Categoria:Persunas tudestgas]] [[Categoria:Persunas americanas]] [[Categoria:Persunas dal 19avel tschientaner]] [[Categoria:Persunas dal 20avel tschientaner]] [[Categoria:Artitgels recumandads]] hgss74sy3e7xw33q9yd7kxezz6j73qo 0 13154 163400 160684 2022-08-22T17:31:42Z InternetArchiveBot 16747 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {| class="wikitable float-right" style="text-align:center; margin-left:1em; margin-top:0.5em" | [[Datoteca:Greenpeace_paises.PNG|280px]] |- | [[Datoteca:Greenpeace_logo.svg|center|260px]] |} '''Greenpeace''' [ˈgriːnpiːs] (rumantsch: ‹pasch verda›) è in’organisaziun da non-profit transnaziunala che s’engascha en la politica a favur da la protecziun da l’ambient. Ella è vegnida fundada il 1971 a [[Vancouver]], [[Canada]] d’activists da la pasch. L’organisaziun è surtut daventada enconuschenta tras campagnas cunter tests nuclears ed acziuns cunter la chatscha da balenas. Pli tard ha l’organisaziun focussà sin ulteriurs temas sco la surexplotaziun da peschs, il stgaudament global, la destrucziun dals guauds selvadis, l’energia atomara e la tecnica da gens. Ultra da quai vegn rendì attent ad alternativas che resultan da l’innovaziun tecnica. Tenor atgnas indicaziuns dumbrava Greenpeace l’onn 2015 en l’entir mund radund 3 milliuns commembers e radund 2400 collavuraturs. Tut en tut existan 72 biros naziunals e regiunals.<ref>[https://www.greenpeace.ch/ueber-uns/greenpeace-weltweit-und-ihre-gruender/ ''Greenpeace weltweit''], sin www.greenpeace.ch, consultà ils 29 da settember 2018.</ref> == Istorgia == [[Datoteca:AmchitkaAlaskaLoc.png|thumb|200px|Posiziun dad Amchitka en l’Alasca]] L’organisaziun è sa furmada l’entschatta dals onns 1970 a [[Vancouver]] or dal Don’t Make a Wave Committee ch’era vegnì fundà d’adversaris da l’energia nucleara e pacifists dals [[Stadis Unids]] e dal [[Canada]]. Quest comité era sa furmà cun l’intenziun d’impedir ina seria da tests nuclears. === Concert da benefizi dal 1970 === Ils 16 d’october 1970 han [[Joni Mitchell]], [[James Taylor]] e [[Phil Ochs]] dà en il Pacific Coliseum a Vancouver in concert da benefizi cun l’intenziun da sustegnair ina gruppa da pacifists che vulevan protestar cun in bastiment davant la costa da l’[[Alasca]] cunter il test nuclear ch’era previs sin l’insla [[Amchitka]]. L’acziun planisada purtava il num Greenpeace. [[Irving Stowe]] ha organisà il concert ed è vegnì sustegnì da la chantautura [[Joan Baez]]; Baez sez n’ha betg pudì sa participar al concert, ma ha stabilì il contact tranter Stowe e Mitchell e quest’ultima ha envidà ses ami da quel temp James Taylor da sa participar. Il concert è vegnì registrà sin bindel e dueva la finala, suenter ch’ins al ha rescuvert e restaurà, cumparair l’onn 2009 sco CD resp. download sut il titel ‹Amchitka, the 1970 concert that launched Greenpeace›.<ref>[http://www.amchitka-concert.com/ ''Amchitka Concert''].</ref> === Acziun da Greenpeace dal 1971 === Il settember 1971 han ils activists dal Don’t Make a Wave Committee prendì a fit il bastiment da pestga ‹Phyllis Cormack› cun l’intenziun da disturbar il segund test nuclear ch’era previs. Il bastiment è vegnì renumnà ‹Greenpeace› ed è sa mess en viadi en direcziun da la regiun da test Amchitka. Ma la guardia da costa dals Stadis Unids ha franà la ‹Greenpeace› e sfurzà quella da returnar en il port. Sin viadi da return en l’Alasca è la squadra vegnida a savair ch’igl avevan gì lieu protests en tut las grondas citads dal Canada e ch’ils Stadis Unids avevan spustà il segund test sutterran sin il november. Las emprovas d’entrar cun in segund bastiment en la zona da test duevan bain far naufragi, ma tuttina n’han gì lieu nagins tests pli en la regiun dad Amchitka. Pli tard ha er l’organisaziun midà ses num en ‹Greenpeace›.<ref>Frank Zelko: ''Scaling Greenpeace: From Local Activism to Global Governance'', en: ''Historical Social Research'', tom 42 (2017), p. 318–342.</ref> === Atoll da Mururoa e la collisiun cun la ‹Vega› (1972/73) === Il matg 1972, suenter che l’organisaziun era sa constituida sco fundaziun, ha Greenpeace fatg in appel als chapitanis en la regiun da vegnir en agid tar la protesta cunter ils tests nuclears da la regenza franzosa en l’[[Atoll da Mururoa]] situà en il [[Pacific]]. Reagì sin quest appel ha [[David McTaggart]], in anteriur interprendider canadais che viveva da quel temp en la [[Nova Zelanda]]. Indignà dal fatg che mintga regenza al pudess sclauder da la part respectiva dal Pacific ha el mess a disposiziun sia jacht e cumenzà a furmar ina squadra. Il 1973 è McTaggart sa mess en viadi cun la ‹Vega› vers la zona d’exclusiun enturn Mururoa. Cura ch’el ha repetì ses protest l’onn proxim, èn marinars franzos vegnids a bord da la ‹Vega› ed al han pitgà ensemen. Pli tard ha la marina publitgà fotografias organisadas che mussavan co che McTaggart sa pitgava cun uffiziers da la marina. En in’autra glisch – bundant main favuraivla per la marina franzosa – è l’entira scena cumparida en quel mument che la commembra da la squadra [[Anne-Marie Horne]] ha publitgà fotografias ch’ella aveva sezza fatg e manà cun sai adascus. La campagna ha fatg effect en quel senn che la regenza franzosa ha decidì da desister da tests sur terra, cumbain ch’ins ha cuntinuà cun tests sut terra. Er pli tard ha Greenpeace adina puspè lantschà campagnas cunter ils tests en il Pacific, fin che la [[Frantscha]] ha terminà il 1995 ses program da test.<ref>Kuno Kruse: ''Manager unter dem Regenbogen'', en: ''Die Zeit'' nr. 29/1995.</ref> === Fundaziun da Greenpeace International (1979) === Il 1975 existivan radund 15–20 differentas gruppas cun num Greenpeace; pli e pli è sa mussà il basegn da reunir quellas sut in’organisaziun tetgala. Quella è vegnida fundada ils 14 d’october 1979 sut il num Greenpeace International. Commembers fundaturs prominents èn tranter auter stads [[David McTaggart]], [[Robert Hunter]] e [[Patrick Moore]].<ref>[http://www.utne.com/community/wavesofcompassion.aspx Rex Weyler: ''Waves of Compassion – The founding of Greenpeace. Where Are They Now?''], UTNE Reader, consultà il zercladur 2014.</ref> Sin iniziativa da McTaggart han ins transferì la sedia principala en l’[[Europa]]. Là existivan filialas bain organisadas ch’eran er dotadas cun dapli meds finanzials che l’organisaziun canadaisa. === La Rainbow Warrior vegn sfundrada (1985) === [[Datoteca:Rainbowwarriormemmorial.jpg|thumb|280px|Mosaic ad Auckland che regorda a la Rainbow Warrior]] L’onn 1985 dueva la ‹Rainbow Warrior› viagiar en l’Atoll da Mururoa en la [[Polinesia Franzosa]] per protestar cunter ils tests nuclearas che la Frantscha aveva previs en questa regiun. Sa chattond il bastiment ils 10 da fanadur 1985 en il port dad [[Auckland]], han agents dal servetsch da spiunadi franzos sfundrà quel. Il fotograf da Greenpeace [[Fernando Pereira]], ch’era da derivanza ollandais-portugaisa, è vegnì per la vita. == Activitads == Sper metodas convenziunalas, sco prender influenza sin politichers u esser preschent tar occurrenzas internaziunalas, furma surtut l’acziun in element central da la lavur da Greenpeace. Per quest intent sa rendan activists en in lieu che simbolisescha tenor lur avis la destrucziun da l’ambient e protestan là per ordinari cun transparents. Cun sa metter en scena directamain al lieu dal fatg, e quai savens a moda spectaculara, emprova l’organisaziun d’attirar l’attenziun da la publicitad; cun agid da quella duai la pressiun publica sin gronds concerns industrials u sin regenzas crescher fin che quels dattan suenter. Questa moda d’operar ha rendì enconuschenta l’organisaziun ils onns 1980. La metoda d’attirar l’attenziun da la publicitad ha Greenpeace surpiglià dal ‹Bearing Witness› (‹Dar perditga›) dals [[quechers]]. Tenor atgnas indicaziuns duain las acziuns da Greenpeace dar perditga da malfatgs che vegnan commess envers la natira. Uschia sa posiziuneschan commembers da l’organisaziun tranter l’arpuna da chatschaders da balenas e lur preda u penetreschan en ovras atomaras. Daspera lascha Greenpeace – sco autras organisaziuns da protecziun da l’ambient er – elavurar studis scientifics che duain documentar e giustifitgar lur puntg da vista e s’engascha en blers gremis internaziunals. D’autras organisaziuns ch’èn activas sin il medem champ sa differenziescha Greenpeace surtut en quai che l’organisaziun sa restrenscha a tschertas tematicas cun grond resun en la publicitad, las qualas vegnan per ordinari tematisadas e persequitadas da Greenpeace en campagnas globalas, sco per exempel la forza atomara, il stgaudament global, la biodiversitad e protecziun da las spezias, la tecnologia da gens, patents biologics e l’industria chemica. Gia dapi blers onns pledescha l’organisaziun per exempel persuenter da scumandar l’import d’energia nucleara. En in’autra campagna è Greenpeace sa drizzà cunter il producent da vestgadira [[H&M]], il qual ha la finala segirà da vulair reducir il diever da meds chemics. Tematicas sco il traffic u il rument chasan giogan percunter tut il pli ina rolla secundara en intgins biros naziunals. Cuntrari a quai ch’i vegn per part percepì en la publicitad n’è Greenpeace er betg in’organisaziun da protecziun dals animals. === Enconuschentas campagnas === [[Datoteca:Gp-esso.jpg|thumb|160px|Acziun da Greenpeace cunter Esso]] La transfurmaziun da Greenpeace d’ina rait lucca ad in’organisaziun mundiala è surtut succedida tenor ideas da David McTaggart. Il 1994 ha el definì sco suonda il punct da partenza per metter ad ir ina campagna globala: «Nagina campagna duai vegnir lantschada senza avair ina clera finamira; nagina campagna duai vegnir lantschada senza ch’i dettia la pussaivladad d’avair success; nagina campagna duai vegnir lantschada senza avair l’intenziun da la manar a fin a moda consequenta.»<ref name="yearbook">Bergesen, Helge Ole e Georg Parmann (ed.): ''Green Globe Yearbook 1996.'' Oxford, Oxford University Press, 1996.</ref> ==== La campagna da Brent Spar ==== L’onn 1995 ha Greenpeace occupà il tanc d’ieli flottant [[Brent Spar]] en l’[[Atlantic dal Nord]]. La finala ha l’organisaziun cuntanschì che las firmas gestiunarias [[Shell]] ed [[Exxon]] desistian da sfundrar quella en la mar, mabain la dismettian a terra. La campagna ha manà ad in scumond general da dismetter plattafurmas d’ieli en l’Atlantic dal Nord. En rom da la campagna aveva Greenpeace publitgà stimaziuns exageradas areguard las restanzas d’ieli che sa chattian sin la plattafurma. L’organisaziun è sa perstgisada tar Shell e tar la publicitad per las faussas cifras. ==== Campagna cunter lain da mahagoni ==== Il 2001 ha Greenpeace organisà ina campagna cunter l’import da lain da mahagoni brasilian en ils [[Stadis Unids]]. Ils 12 d’avrigl 2002 han dus represchentants da Greenpeace rapinà ina bartga che transportava tala laina per francar vi da quella in transparent da protesta. La stad 2003 ha il ministeri da giustia dals Stadis Unids profità da quest incap per metter l’entira organisaziun sut ina lescha da l’onn 1872 ch’era vegnida applitgada l’ultima giada il 1890 e che dueva lubir da taxar demonstrants nunviolents sco criminals per als pudair persequir giudizialmain. Quai ha manà a protestas en tut il mund e la finala ha er il derschader responsabel decidì a favur da Greenpeace, faschond valair ch’i sa tractia d’in’organisaziun legala e che l’agir da quella fetschia part da la libra manifestaziun da l’opiniun. ==== Campagnas cunter producents da IT ==== Ils ultims onns han activists da Greenpeace adina puspè manà tras acziuns che duain sensibilisar l’industria dad IT da producir e dismetter lur products cun dapli conscienza per l’ambient. Il 2004/05 è ina tala campagna sa drizzada cunter [[Hewlett-Packard]]; avant la sedia principala a [[Palo Alto]] han activists demonstrà e fatg valair che la firma dovria per la producziun da ses products bler dapli substanzas toxicas che la concurrenza. Il 2006 è ina tala acziun sa drizzada cunter [[Apple]] che dovria bleras chemicalias toxicas per la producziun e che fetschia ina lavur manglusa areguard il recicladi dals agens products. === Success da l’organisaziun === Tar ils pli gronds success da l’organisaziun tutgan il stop da numerusas serias da tests da bumbas atomaras (t.a. [[Amchitka]] ad [[Alasca]] il 1972), la zona da protecziun ch’è vegnida endrizzada en l’[[Antarctica]] (World Park Base 1987–1991 e prolungaziun dal Contract da l’Antarctica l’onn 1991) sco er il scumond da la chatscha da balenas commerziala dapi il 2002.<ref>[https://web.archive.org/web/20141129032344/http://www.greenpeace.org/switzerland/de/Uber-uns/Erfolge/Meilensteine/ Success da Greenpeace], sin: greenpeace.ch, consultà ils 12 da schaner 2016.</ref> == Greenpeace en tut il mund == Greenpeace lavura cun 72 biros naziunals e regiunals en bundant 55 pajais.<ref>[https://www.greenpeace.ch/ueber-uns/greenpeace-weltweit-und-ihre-gruender/ ''Greenpeace weltweit''], sin www.greenpeace.ch, consultà ils 29 da settember 2018.</ref> Greenpeace International coordinescha las lavurs da las singulas secziuns e sviluppa las campagnas ed ils champs da lavur internaziunals. L’organisaziun internaziunala ha sia sedia ad [[Amsterdam]] en ils [[Pajais Bass]]. Ils biros naziunals pon esser organisads sco uniun (p.ex. en [[Germania]]) u sco fundaziun (p.ex. en [[Svizra]]). Greenpeace Svizra è vegnì fundà il november 1984 a [[Turitg]]. == Bastiments da Greenpeace == [[Datoteca:Sirius.JPG|thumb|200px|La Sirius en il port dad Amsterdam]] Dapi la fundaziun da Greenpeace han bastiments d’auta mar adina puspè giugà in’impurtanta rolla per realisar las singulas acziuns da l’organisaziun; quai è restà fin oz uschia. Il 1978 ha Greenpeace prendì en servetsch la Rainbow Warrior. Ina da las emprimas intervenziuns cun il nov bastiment è sa drizzada cunter la chatscha sin balenas islandaisa. Il 1985 ha il servetsch secret franzos la finala sfundrà il bastiment avant che quel possia demonstrar en l’Atoll da Mururoa cunter ils tests nuclears. Tar quest incident è il fotograf Fernando Pereira vegnì per la vita. Dal 1989 fin il 2011 è stada en diever la Rainbow Warrior&nbsp;II e dapi il 2011 la Rainbow Warrior&nbsp;III. Ulteriurs bastiments che sa chattan en possess da Greenpeace èn Sirius (dapi il 1981), Arctic Sunrise (dapi il 1996), Esperanza (dapi il 2002) e Beluga&nbsp;II (dapi il 2004).<ref name="Schiffe">[https://web.archive.org/web/20131101192400/http://www.greenpeace.de/ueber_uns/schiffe/ ''Die Greenpeace-Flotte''].</ref> == Recepziun == Greenpeace è renconuschì en tut il mund sco organisaziun ch’ha prestà lavur da pionier entaifer il moviment ecologic dals onns 1970/80 e ch’è er s’etablida sco impurtanta pitga che porta quest moviment en il 21avel tschientaner. La prestaziun da l’organisaziun è da vesair sin dus differents champs: Per l’ina en quai che Greenpeace ha stgaffì sensibilitad ecologica d’in temp che questa tematica n’era anc strusch preschenta en la publicitad. Per l’autra en la moda e maniera co che l’organisaziun fa quai, numnadamain en furma d’ina politica burgaisa globala che sa metta en via cun acziuns directas e senza violenza schizunt als concerns ils pli pussants.<ref name="zelko">Frank Zelko: ''Greenpeace – von der Hippiebewegung zum Ökokonzern'', Vandenhoeck & Rupprecht, 2014 ISBN 978-3-525-31712-9, p. 278s.</ref> Sper quests merits incontestabels da Greenpeace, datti er critica che sa drizza per exempel cunter las structuras nundemocraticas da l’organisaziun sezza<ref>[https://web.archive.org/web/20160605004139/http://www.spiegel.de/spiegel/spiegelspecial/d-9227031.html ''Demokratie-Defizite''], en: ''Spiegel Spezial'' davart NGOs.</ref> u che fa valair che quella sa servia be dals studis scientifics che suttastritgian l’agen puntg da vista. [[Patrick Moore]], antruras president da Greenpeace International ed oz in criticher prominent da l’organisaziun, fa valair che quai possia manar ad in cumportament nunscientific ed ad ina tschorventada ideologica. Concret crititgescha el ch’i na reusseschia betg a l’organisaziun da bandunar sia posiziun da protesta rigurusa e da gidar a stgaffir, ensemen cun auters partenaris, consens areguard dumondas ecologicas. «Ils profis da las campagnas», uschia Moore, «lavuran cun maletgs emoziunals. Per blers umans guarda in champ da tulipanas or bler meglier ch’in tagl cumplet, suenter il qual restan be pli tscheps trids. Blers pensan deplorablamain betg uschè lunsch ch’il guaud crescha puspè suenter e che er l’industria forestala ha in ferm interess economic che quel creschia puspè suenter. La diversitad biologica d’in champ da tulipanas tendescha percunter vers nulla.»<ref>[https://web.archive.org/web/20000919173349/http://www.novo-magazin.de/46/novo4640.htm ''Greenpeace hat sich von Logik und Wissenschaft verabschiedet''], intervista cun Patrick Moore en novo-magazin.de.</ref> In ulteriur aspect problematic da l’emoziunalisaziun da la protecziun da l’ambient tematisescha [[Paul Watson]] ch’è stà il 1972 in dals emprims commembers da l’organisaziun e ch’è sa distanzià da quella a partir dal 1977. Tenor ses avis è Greenpeace sa sviluppà a la pli gronda «organisaziun da bainesser» dal mund. Blers umans daventian commembers da Greenpeace per sa sentir bain, vul dir per pudair considerar sasezs sco part da la schliaziun e betg dal problem. Greenpeace saja en quest senn ina fatschenta che vendia als umans buna conscienza.<ref>Deutschlandradio: [http://www.dradio.de/dkultur/sendungen/kritik/753193 ''Radikale Ökos auf Walfänger-Jagd''], 17 da mars 2008.</ref> == Annotaziuns == <references/> == Litteratura == * Ivar A. Aune, Nikolaus Graf Praschma: ''Greenpeace: Umweltschutz ohne Gewähr''. Neumann-Neudamm, Melsungen 1996, ISBN 3-7888-0696-6. * Michael Brown, John May: ''The Greenpeace Story''. Londra e New York: Dorling Kindersley, Inc., 1991, ISBN 1-879431-02-5. * Thomas Deichmann: ''[http://www.faz.net/aktuell/politik/die-gegenwart-1/deutsche-geschichte-n-gemeinnuetzig-oder-gemeingefaehrlich-1405629.html Gemeinnützig oder gemeingefährlich?]'', en: ''Frankfurter Allgemeine Zeitung'', nr.&nbsp;20, 24 da schaner 2007. * Robert Hunter, Rex Weyler: ''Die Fahrten von Greenpeace''. Lampertheim: Kübler Verlag, 1978, ISBN 3-921265-20-7. * Robert Hunter: ''Warriors of the Rainbow: A Chronicle of the Greenpeace Movement''. New York: Holt, Rinehart and Winston, 1979, ISBN 0-03-043736-9. * Michael King: ''Death of the Rainbow Warrior''. Penguin Books, 1986, ISBN 0-14-009738-4. * David McTaggart, Robert Hunter: ''Greenpeace III: Journey into the Bomb''. Londra: William Collins Sons & Co., 1978, ISBN 0-688-03385-7. * David Robie: ''Eyes of Fire: The Last Voyage of the Rainbow Warrior''. Philadelphia: New Society Press, 1987, ISBN 0-86571-114-3. * Frank Zelko: ''Greenpeace. Von der Hippiebewegung zum Ökokonzern''. Or da l’englais da Birgit Brandau, Vandenhoeck & Ruprecht, Göttingen 2014, ISBN 978-3-525-31712-9. * Frank Zelko: ''Scaling Greenpeace: From Local Activism to Global Governance'', en: ''Historical Social Research'' 42 (2017) 2: 318–342. == Colliaziuns == {{Commonscat|Greenpeace}} * [https://www.greenpeace.org/international/en Greenpeace International] * [https://www.greenpeace.ch/ Greenpeace Svizra] [[Categoria:Organisaziuns]] [[Categoria:Artitgels recumandads (Natira ed ambient)]] 91yhtqr7pe0auqmrauhc3ikxdzrhs2b 0 13181 163396 163161 2022-08-22T17:05:04Z InternetArchiveBot 16747 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{Infobox terra |NUM = <font size="+1">'''Republica da l’Estonia'''</font><br /> '''Eesti Vabariik'''<font size="-1"> (eston)</font><br /> |MALETG-BANDIERA = Flag_of_Estonia.svg |MALETG-BANDIERA-LADEZZA = 150px |MALETG-BANDIERA-ROM = gea |ARTITGEL-BANDIERA = |MALETG-VOPNA = Coat_of_arms_of_Estonia.svg |MALETG-VOPNA-LADEZZA = 100px |ARTITGEL-VOPNA = |PAROLA = |LINGUA-UFFIZIALA = [[lingua estona|eston]] |CHAPITALA = [[Tallinn]] |FURMA-DA-STADI = republica parlamentara |FURMA-DA-REGENZA = |SCHEF-DA-STADI = presidenta [[Kersti Kaljulaid]] |SCHEF-DA-REGENZA = primministra [[Kaja Kallas]] |SURFATSCHA = 45&nbsp;339 |ABITANTS = 1&nbsp;319&nbsp;133 <small>(2018)</small><ref>[http://pub.stat.ee/px-web.2001/Dialog/varval.asp?ma=PO021&ti=POPULATION+BY+SEX+AND+AGE+GROUP%2C+1+JANUARY&path=../I_Databas/Population/01Population_indicators_and_composition/04Population_figure_and_composition/&lang=1 Uffizi da statistica da l’Estonia], consultà ils 21 da zercladur 2018.</ref> |SPESSEZZA-DA-LA-POPULAZIUN = 29 |MUNAIDA = [[euro]] (€) |INDEPENDENZA = 24 da favrer 1918 <br /><small>20 d’avust 1991</small> |IMNI-NAZIUNAL = ''Mu isamaa, mu õnn ja rõõm'' |DI-DA-LA-FESTA-NAZIUNALA = |FUNDAZIUN = |ZONA-D-URARI = UTC+2 |NUMER-DA-L-AUTO = EST |INTERNET-TLD = .ee |PRESELECZIUN-TELEFON = +372 |MALETG-POSIZIUN = EU-Estonia.svg |MALETG1 = Estland-Karte-de.png }} [[Datoteca:Drone video of Estonia 2021.webm|miniatura|Estonia 2021]] L’'''Estonia''' (eston ''Eesti'' [ˈeːsti]) è in stadi en il [[Balticum]]. Sco pajais situà il pli al nord dals trais stadis baltics, cunfinescha el en il sid cun la [[Lettonia]], en l’ost cun la [[Russia]] ed en il nord e vest cun la [[Mar da l'Ost]]. Sur il Golf Finlandais existan stretgas relaziuns tar la Finlanda ed istoricamain datti tras ils abitants da derivanza tudestga bleras colliaziuns culturalas tar la [[Germania]]. Il stadi è stà l’emprima giada independent dal 1918 fin il 1940 ed ha reacquistà l’independenza il 1991. L’Estonia è commembra da las [[Naziuns unidas]] e dapi il 2004 da l’[[Uniun europeica]] (dapi il 2011 er da la zona da l’euro). Daspera fa il pajais part dal [[Cussegl da l'Europa]], da la [[NATO]], da l’OSCE ([[Organisaziun per la segirezza e la cooperaziun en l'Europa]]) e da l’OECD ([[Organisaziun da cooperaziun e svilup economic en l'Europa]]). L’Estonia dumbra bundant 1,3 milliuns abitants (situaziun dal 2018). La chapitala e pli gronda citad dal pajais è [[Tallinn]], la segund gronda citad è [[Tartu]]. == Geografia == [[Datoteca:Karula_vaade.jpg|thumb|240px|Parc naziunal da Karula]] L’Estonia è situada en il nord dal [[Balticum]]. L’attribuziun geografica da l’entira regiun è contestada e vegn influenzada sper facturs geografics er d’aspects istoric-culturals e politics. Uschia vegn il Balticum attribuì tant a l’[[Europa dal Nord]] sco er a l’[[Europa Centrala]], l’[[Europa da l'Ost]] e l’[[Europa dal Nordost]].<ref>Cf. p.ex. ''Der neue Fischer Weltalmanach 2017'', p. 278. Fischer Verlag, Francfurt a.M. 2016.</ref> L’Estonia sa chatta a la costa orientala da la [[Mar da l'Ost]]. La surfatscha dal pajais è in pau pli gronda che quella da la Svizra. Il territori è segnà da guauds e collinas ed è ritg da lais e da palids; l’autezza sur mar munta en media a 50&nbsp;m. En la regiun da morenas en il sidost dal pajais, vers la cuntrada da collinas da la Livonia, sa chatta la pli auta elevaziun dal pajais, il Suur Munamägi (318 meters). Il pli grond lai è il Peipsi järv, las pli grondas inslas èn Saaremaa e Hiiumaa. La costa mesira en tut ina lunghezza da 3794 kilometers. Quella è segnada da plirs golfs e stretgas da la mar. === Clima === Il clima da l’Estonia è en general temprà-frestg fin criv. Ils envierns èn fraids cun bler schelira, las stads tempradas fin chaudas al nivel da l’Europa dal Nord. La temperatura media annuala en la chapitala [[Tallinn]] è 4,5&nbsp;°C; las precipitaziuns muntan a 650 mm cun in maximum vers la fin da stad. Il fanadur cuntanschan las temperaturas en media valurs da 16,5&nbsp;°C, il schaner da −6,0&nbsp;°C. Malgrà l’enviern fraid restan las costas per ordinari libras da glatsch. === Flora e fauna === Dapli che 50&nbsp;% da la surfatscha dal pajais èn cuverts cun guaud. La planta da feglia la pli frequenta è il badugn. Quella furma in motiv frequent en chanzuns popularas e poesias e vala sco simbol naziunal dal pajais. Surtut sin terrens sablunus en vischinanza da la mar cumpara er il tieu da guaud. Tut en tut cumpiglia questa planta radund 35&nbsp;% da la surfatscha dal guaud. Daspera tutgan er il pign ed il laresch tar las plantas da guglias derasadas en l’Estonia. Tranter ils mammals gronds èn da numnar l’elan (ca. 12&nbsp;000), il tschierv (ca. 2800), il chavriel (ca. 50&nbsp;000) sco er urs brin (ca. 600), luf-tscherver (ca. 800), luf (ca. 140) e portg selvadi. Vitiers vegnan vulps, casturs, fiergnas e las lieurs alvas ch’èn daventadas pli stgarsas (ca. 12&nbsp;000). == Istorgia == L’Estonia odierna sa cumpona da l’anteriura provinza Estonia, ch’ha appartegnì dal 1710 fin il 1918 a l’Imperi russ, sco er da la part settentriunala da la Livonia, tar la quala tutga er l’insla Saaremaa. === Influenza tudestga === Ils vasals ch’eran arrivads en il pajais cun l’Urden teutonic èn s’unids l’emprima giada il 1252 ad in’administraziun autonoma, la quala è vegnida confermada tras l’Estonia dal Nord ch’era stada fin il 1346 en ils mauns dals Danais. Suenter la fin dal domini da l’Urden teutonic l’onn 1561 han las citads da la Hansa ed ils chavaliers exequì l’administraziun. Ils privilegis dal pajais – ina sort statut d’autonomia – èn vegnids confermads da vart da la curuna svedaisa; quels èn er sa mantegnids suenter che la Russia ha conquistà l’Estonia en rom da la Gronda Guerra nordica (1710). La classa sociala superiura citadina ed ils proprietaris da bains eran da lingua tudestga; fin il 1885 ha il tudestg er furmà la lingua administrativa e d’instrucziun. Sin fundament d’ina campagna da russificaziun da vart da la regenza zaristica ha il russ remplazzà il tudestg en questa funcziun. === Emprima independenza === [[Datoteca:Declaration_of_Estonian_independence_in_Pärnu.jpg|thumb|200px|Decleraziun da l’independenza a Pärnu, 1918]] Sin via vers in’atgna identitad culturala e politica dal pajais ha l’universitad da Tartu giugà in’impurtanta rolla: A partir dals onns 1870 n’han ils students estons betg pli considerà lur commembranza en las corporaziuns da students sco pass d’assimilaziun, mabain duvrà quellas sco med per furmar lur atgna identitad. En il decurs da la scrudada da l’Imperi russ ([[Revoluziun d'october]]) ha l’Estonia cuntanschì ils 24 da favrer 1918 si’independenza ed è daventada il 1921 commembra da la [[Societad da las naziuns]]. Ils onns 1939 fin 1940 han ils naziunalsocialists manà enavos ils abitants dals stadis baltics da derivanza tudestga en il Reich tudestg («Heim ins Reich»). Il motiv per propi ha furmà la cunvegna secreta tar il Patg da Hitler e Stalin che preveseva d’attribuir il Balticum a la sfera d’influenza sovietica. === Republica sovietica === Sut grond squitsch e smanatschond da far diever da violenza ha l’[[Uniun sovietica]] annectà l’onn 1940 l’Estonia ensemen cun la [[Lettonia]] e la [[Lituania]]. Ord vista uffiziala dal grond vischin en l’ost èn ils stadis baltics s’associads a l’Uniun sovietica. Però ha existì durant l’entira perioda da l’appartegnientscha da l’Estonia a l’Uniun sovietica ina regenza d’exil estona, la cuntinuitad da la quala vegn er renconuschida tenor l’interpretaziun uffiziala odierna da l’Estonia. Er a nivel internaziunal n’han ins per gronda part betg renconuschì l’annexiun. La republica sovietica socialistica estona è vegnida proclamada cun sustegn d’emissaris sovietics, suenter che l’Estonia aveva gia stuì tolerar avant truppas sovieticas sin ses territori. L’onn 1940/41 han gì lieu deportaziuns en massa d’Estons, surtut da la classa burgaisa e da persunas scoladas, en l’intern da l’Uniun sovietica. Blers dad els èn vegnids per la vita en ils champs da correcziun dal gulag. Suenter l’attatga tudestga sin l’Uniun sovietica l’onn 1941 è il pajais stà fin il 1944 sut occupaziun tudestga. Durant quest temp han ins er persequità en l’Estonia, sut collavuraziun da forzas auxiliaras dal lieu, la politica da genocid dal reschim naziunalsocialistic. Radund 1000 Gidieus indigens e ca. 10&nbsp;000 Gidieus da l’ulteriura Europa Centrala ed Europa da l’ost èn vegnids mazzads en l’Estonia en rom dal [[holocaust]]. Pervi da las experientschas cun ils Soviets èn blers Estons s’unids cun ils Tudestgs; da l’autra vart han numerus abitants dal pajais er battì da vart sovietica. L’onn 1944 èn dieschmillis Estons fugids vers vest, en [[Germania]] e da là pli tard en l’[[America]] e l’[[Australia]], blers ultra da quai en [[Svezia]] u [[Finlanda]]. Suenter che l’Armada cotschna ha danovamain occupà il pajais l’atun 1944, è quel vegnì incorporà en l’[[Uniun sovietica]] cun restituir la republica sovietica socialistica estona. Danovamain han gì lieu exportaziuns da persunas che vegnivan suspectadas d’avair ina tenuta critica envers il sistem sovietic e repressalias cunter uschenumnads inimis dal pievel. Durant la [[Segunda Guerra mundiala]] ha er la populaziun da lingua svedaisa, ch’aveva surtut vivì sin las inslas Hiiumaa, Vormsi e Ruhnu, bandunà il pajais. Fin là era sa mantegnì il svedais eston che tutga ensemen cun il svedais finlandais tar ils dialects da la Svezia da l’Ost. Dal 1945 fin il 1990 han ins domicilià intenziunadamain persunas betg estonas, surtut Russ, quai ch’ha midà fermamain la cumposiziun da la populaziun tenor naziunalitad a disfavur da la populaziun indigena estona. === Recuperaziun da l’independenza l’onn 1990 === Ils 30 da mars 1990 è l’Estonia puspè sa declerada sco republica. Ils 18 da december ha il pajais desistì da collavurar en il soviet superiur da l’Uniun sovietica. A chaschun d’ina votaziun dal pievel ils 3 da mars 1991 davart il status futur da la republica, han 78&nbsp;% da las persunas cun dretg da votar ditg gea a l’independenza statala. Suenter il Putsch d’avust a Moscau ils 20 d’avust 1991 ha er il Cussegl superiur da l’Estonia declerà l’independenza cumplaina da l’Uniun sovietica. L’Uniun sovietica ha renconuschì l’independenza da l’Estonia ils 6 da settember 1991. Uschia è ì a fin in process da distatgament da l’Uniun sovietica ch’ha durà plirs onns. L’entir andament da quel è per gronda part sa splegà a moda paschaivla ed è vegnì enconuschent sco ‹Revoluziun chantanta›. Ils 29 da mars 2004 è l’Estonia daventada commember da la [[NATO]] ed ils 9 da december 2010 da l’[[Organisaziun da cooperaziun e svilup economic en l'Europa|Organisaziun da cooperaziun e svilup economic en l’Europa]] (OECD). Gia ils 14 da settember 2003 aveva la populaziun vuschà en rom d’in referendum a favur da l’adesiun a l’[[Uniun europeica]]; quella è entrada en vigur il prim da matg 2004. Il prim da schaner 2011 ha l’Estonia introducì l’[[euro]], e quai sco emprim stadi baltic. In grond problem per l’Estonia furma l’emigraziun: Giuvens Estons cun buna furmaziun van savens a star en [[Scandinavia]] u en l’[[Europa dal Vest]]. A medem temp resta la quota da naschientschas constantamain bassa. == Politica == === Structura dal stadi === [[Datoteca:Riigikogu_Parliament_of_Estonia.JPG|thumb|240px|Riigikogu – sedia dal parlament da l’Estonia]] L’Estonia è ina republica parlamentara. La pussanza legislativa cumpeta al Riigikogu (radunanza statala/parlament) che sa cumpona da 101 deputadas e deputads. Il dretg d’eleger han ils burgais estons a partir dal 18avel onn, il dretg da vegnir elegì en il parlament (dretg d’eleger passiv) a partir dal 21avel onn. En l’index da democrazia sa chatta l’Estonia sin plaz 33 da 167 pajais (situaziun dal 2016). Schef da stadi è il president da la Republica da l’Estonia. Quel sto esser in burgais da derivanza estona ed avair almain 40 onns. Il president exequescha per gronda part incumbensas da natira ceremoniala. El u ella represchenta l’Estonia davant il dretg internaziunal, nominescha ils ambassadurs estons, accreditescha ils ambassadurs exteriurs en l’Estonia e surdat titels e decoraziuns militaras e diplomaticas. La regenza dal pajais sa cumpona dals ministers e dal primminister (schef da la regenza). Il primminister vegn incumbensà dal president e dal parlament da furmar la regenza. Ils ministers ch’èn vegnids designads dal primminister prestan il sarament en il parlament e vegnan silsuenter, ensemen cun il schef da la regenza, installads en uffizi tras il president. Ina separaziun consequenta tranter schef da stadi e schef da la regenza vegn pratitgada en l’Estonia pir dapi ch’il pajais ha reacquistà la suveranitad il 1990. En l’Estonia pon ins eleger ubain en cabinas d’elecziun ubain sur l’internet. Tar las elecziuns sur l’internet pon ils electurs midar opiniun fin la fin da las elecziuns preliminaras. Il di da l’elecziun po l’elecziun, sche giavischà, vegnir curregida in’ultima giada. == Politica exteriura == === Uniun europeica === Ils 14 da settember 2004 han ils Estons votà davart l’adesiun a l’[[Uniun europeica]]. La participaziun a las elecziuns ha muntà a 64&nbsp;%. Cun ina maioritad da 66,9&nbsp;% gea cunter 33,1&nbsp;% na han ils burgais approvà la commembranza a l’Uniun europeica; igl è quai però stà la pli bassa rata d’approvaziun da tut ils novs commembers da l’Uniun europeica en rom da l’extensiun a l’ost dal 2004. === Contract da cunfin cun la Russia === Ils 18 da matg 2005 ha l’Estonia segnà a [[Moscau]] il contract da cunfin davart il qual ins aveva contractà dapi il 1999. Il retardament è stà d’attribuir a la refusa dal president russ [[Wladimir Putin]] d’acceptar il puntg da vista eston areguard il Contract da Dorpat dal 1920 e l’annexiun sovietica dal 1940. Ma gia il zercladur 2005 ha la [[Russia]] retratg sia suttascripziun, perquai ch’ella na gieva betg d’accord cun il sboz dal preambel che l’Estonia vuleva metter ordavant al contract. En quel vegniva fatg allusiun als «decennis d’occupaziun» ed a las «agressiuns da l’Uniun sovietica envers l’Estonia». Il 2011 han la finala omaduas varts ratifitgà in nov contract da cunfin. A dissonanzas diplomaticas han er manà las munaidas estonas en rom da l’introducziun da l’euro: Ord vista da la Russia è represchentada sin la vart davos da quella in decurs dals cunfins betg adequat. === Militar === L’Estonia dispona d’atgnas forzas armadas che cumpiglian radund 25&nbsp;000 persunas. En il servetsch activ sa chattan radund 4000 persunas. Las forzas armadas èn sutdivididas en forzas terrestras, marina, aviatica militara ed allianza da defensiun estona. L’Estonia è commembra da la NATO. L’obligaziun al servetsch militar è prescritta tenor la lescha. Il 2017 ha l’Estonia impundì stgars 2,1&nbsp;% da sia prestaziun economica u 536 milliuns dollars per sias forzas armadas. === Dretgs umans === [[Datoteca:Russians_in_Estonia_2010.png|thumb|240px|Repartiziun da la populaziun russa en Estonia (2010)]] [[Amnesty International]] ha rendì attent en ses rapport annual dal 2010 ch’i dettia en l’Estonia adina puspè discriminaziuns encunter minoritads. Il medem onn aveva il parlament relaschà ina retscha da leschas che lubeschan er da chastiar acziuns nunviolentas e simbolicas cun bandieras d’auters stadis.<ref>Amnesty International: [https://web.archive.org/web/20110606051311/http://www.amnesty.org/en/region/estonia/report-2010 ''Estonia – Amnesty International Report 2010''], consultà ils 16 da december 2011.</ref> Tar in conflict tranter betg burgais da lingua russa ed Estons èsi vegnì il 2007 en connex cun l’uschenumnà schuldà da bronz da Tallinn. Quest monument da guerra dal temp sovietic han las autoritads estonas laschà spustar l’avrigl 2007 da ses plaz oriund en il center da la citad sin in santeri da schuldads a l’ur da la citad. Quai ha manà a protestas, surtut da vart da la populaziun da lingua russa. Las forzas da segirezza estonas han abattì la resistenza cunter la dischlocaziun; in demonstrant è mort e blers èn vegnids blessads, ca. 1100 persunas han ins prendì en fermanza. Igl èn quai stads ils pli nauschs acts da violenza cun motivs politics dapi l’independenza dal 1991. Er en Russia hai dà protests massivs en pliras citads, ina bloccada da plirs dis da l’ambassada estona a Moscau, appels da boicottar rauba estona ed attatgas da cyber cunter la regenza estona. Il [[Cussegl da l'Europa]] ha insistì repetidamain che l’Estonia mettia ad ir mesiras che gidian a prevegnir a la discriminaziun da las minoritads. === Budget dal stadi === Il budget dal stadi ha cumpiglià il 2016 expensas da 9559 milliuns dollars ed entradas da 9489 milliuns dollars. Da quai è resultà in pitschen deficit da ca. 0,1&nbsp;% da la prestaziun economica. Ils debits statals han muntà il medem onn a 9,5&nbsp;% da la prestaziun economica; quai signifitga che l’Estonia è il pajais cun ils pli bass debits statals da l’entira Uniun europeica.<ref>[http://ec.europa.eu/eurostat/tgm/table.do?tab=table&init=1&language=en&pcode=teina225&plugin=1 ''Eurostat – Tables, Graphs and Maps Interface (TGM) table''], consultà ils 14 da zercladur 2017.</ref> Da las expensas statalas han las autoritads impundì (en procent dal product naziunal brut): 13,4&nbsp;% per la sanadad (il 2014), 6,4&nbsp;% per la furmaziun (2012), 2,0&nbsp;% per il militar (2014). Cuntrari a quai ch’i vegn savens pretendì, n’èsi bain betg scumandà tenor la constituziun dal pajais da far in deficit; ma la regenza budgetescha tenor cleras directivas ch’aviseschan in quint equilibrà. A las vischnancas dal pajais n’èsi betg admess da laschar crescher il deficit budgetà sur 60&nbsp;% da las entradas annualas supponidas, e per pajar debits statals dastgan vegnir impundids maximalmain 20&nbsp;% da las entradas previsas. Tranter il 1993 ed il 2007 è praticamain adina vegnì budgetà in avanzament dal preventiv. === Sistem da taglia === Suenter l’independenza dal 1991 valeva en l’Estonia ina taglia progressiva cun 16, 24 e 33 &nbsp;%. L’onn 1994 han ins refurmà il sistem da taglia ed introducì sco emprim pajais europeic ina taglia unitara. Quella muntava a l’entschatta a 26&nbsp;% (taglia sin las entradas) ed è vegnida sbassada successivamain sin 20&nbsp;% (dapi il 2015). Per interpresas han ins medemamain stgaffì in sistem da taglia simplifitgà. === E-residency === Grazia al ferm sectur dad IT (cf. sut telecommunicaziun) è l’Estonia in dals pajais ils pli sviluppads er sin il champ da l’e-government. Dapi il 2015 porscha l’Estonia a burgais da blers pajais in’uschenumnada e-residency. Tras quai na daventan ins bain betg burgais da l’Estonia, ma survegn in’identitad digitala che lubescha da crear signaturas digitalas, da codifitgar documents, da duvrar il portal uffizial eesti.ee, da fundar interpresas en l’Estonia e d’endrizzar contos da banca en l’Estonia.<ref>[https://estonia.by/services''Services & Benefits – e-Estonia''], consultà ils 21 d’avust 2016.</ref> == Populaziun == Sper la maioritad estona (68,95&nbsp;%) vivan en il pajais ina gronda minoritad russa (25,48&nbsp;%) sco er gruppas pli pitschnas d’Ucranais (2,05&nbsp;%), Bieloruss (1,14&nbsp;%) e Finlandais (0,78&nbsp;%). A [[Tallinn]] èn radund 45&nbsp;% dals abitants betg Estons etnics. === Betg burgais === Malgrà numerus programs statals n’èsi anc betg reussì d’integrar dal tuttafatg las persunas ch’èn immigradas resp. ch’èn vegnidas domiciliadas intenziunadamain durant il temp sovietic. Radund la mesadad dals abitants da l’Estonia da lingua russa n’han anc nagin pass eston. I dat però er Russ ch’han midà lur num da famiglia sperond d’avair meglras schanzas sin il martgà da lavur. Da l’autra vart tiran blers a niz ils avantatgs da lur document da na-burgais, il qual als pussibilitescha d’entrar tant en l’Uniun europeica sco er en Russia senza visum. En media disponan ils Estons en congual cun la minoritad da lingua russa da pli autas entradas. Ils Estons èn represchentads a moda surproporziunala en posiziuns da cader, persunas russas lavuran surtut en ils secturs da servetschs e da producziun. En il fratemp sa laschan bleras persunas betg estonas natiralisar. La procedura da natiralisaziun è però colliada cun in test da lingua, il qual bleras persunas da lingua russa – surtut pli veglias – considereschan sco memia grev. Persunas pli giuvnas han percunter savens meglras enconuschientschas da l’eston e resguardan ils criteris da recepziun sco main difficils. Per part tramettan persunas russas sapientivamain lur uffants en scolinas e scolas estonas per meglierar lur schanzas d’integraziun. Da l’autra vart discurran ils Estons adina main bain russ, quai che difficultescha la communicaziun cun ils partenaris da fatschenta en Russia e stgaffescha uschia als abitants da lingua russa pussaivladads d’occupaziun.<ref>Davart las gruppas linguisticas e religiusas cf. Jürgen Beyer: ''Europas Mitte liegt am Rande des Abendlandes. Estland im Zentrum europäischer Kultureinflüsse'', en: Kathrin Pöge-Alder e Christel Köhle-Hezinger (ed.): ''Europas Mitte – Mitte Europas. Europa als kulturelle Konstruktion'' (=''Schriftenreihe des Collegium Europaeum Jenense'', tom 36), Jena: Collegium Europaeum Jenense 2008, p.&nbsp;111–134.</ref> Dals radund 100&nbsp;000 Estons a l’exteriur vivan stgars 40&nbsp;000 en [[Russia]], 35&nbsp;000 en il [[Canada]] e 15&nbsp;000 en [[Svezia]]. Autras gruppas pli grondas datti en [[Finlanda]], en l’[[Africa dal Sid]] ed en l’[[Australia]]. === Religiun === [[Datoteca:Tartu_Toomkiriku_varemed_2012.jpg|thumb|220px|Il Dom da Tartu]] La gronda part dals Estons n’appartegna oz a nagina confessiun. Instituziuns religiusas giogan be anc ina rolla per ina minoritad da la populaziun. Religiun tradiziunala dals Estons furma la cretta cristiana en furma dal luteranissem sco ch’el è derasà vastamain en la Scandinavia. La baselgia evangelic-luterana da l’Estonia è ina baselgia quasi uffiziala (usità èsi per exempel da far messa avant l’avertura dal parlament) e l’archuvestg da quella è la figura centrala da la religiun publica estona. Tut en tut appartegnan però main che 30&nbsp;% da la populaziun ad ina baselgia resp. cuminanza da cretta. Da quai èn 13,6&nbsp;% evangelic-luterans, 12,8&nbsp;% ortodoxs, 0,5&nbsp;% baptists e 0,5&nbsp;% catolic-romans. Ina particularitad furman ils radund 5000 vegl ortodoxs ch’eran fugids a partir dal 18avel tschientaner da la persecuziun en la part centrala da la Russia vers las regiuns da cunfin da l’Imperi russ.<ref>[http://www.starover.ee/history.html starover.ee].</ref> A la cretta gidieua appartegnan be pli ca. 0,1&nbsp;% da la populaziun estona.<ref>[http://www.miksike.ee/docs/lisakogud/tolerants/vahemused/vahemused_tekst.htm www.miksike.ee].</ref> Er la cuminanza islamica è plitost pitschna. === Sistem da furmaziun === Suenter l’independenza è il russ vegnì remplazzà sco emprima lingua estra tras l’englais. Per part cumenza l’instrucziun d’englais gia en scolina. Emissiuns da televisiun englaisas che na vegnan betg sincronisadas faciliteschan decididamain l’emprender englais. En l’Estonia existan dudesch universitads renconuschidas, da quai set statalas e tschintg privatas, sco er 26 ulteriuras scolas autas. Gia la fin dals onns 1990 disponiva mintga scola d’in access a l’internet. Bleras scolas a Tallinn sa servan ultra da quai da cudeschs da classa electronics. Quai pussibilitescha als geniturs da prender invista davent da chasa da las endataziuns che pertutgan lur uffants. Tenor la retschertga PISA dal 2015 sa chattan ils scolars da l’Estonia sin il 9avel plaz da 72 pajais en matematica, sin il terz plaz en scienzas natiralas e sin il 6avel plaz en chapientscha da leger. Ils scolars da l’Estonia tutgan uschia – ensemen cun la Finlanda – tar ils megliers da tut ils stadis participants. === Fatgs da sanadad === L’aspectativa da vita en l’Estonia ha muntà dal 2010 fin il 2015 76,8 onns (umens 71,9 onns, dunnas 81,2 onns). La differenza tranter l’aspectativa da vita da las dunnas e quella dals umens è ina da las pli grondas en tut il mund.<ref>[https://esa.un.org/unpd/wpp/DataQuery/ ''World Population Prospects – Population Division – United Nations''], consultà ils 14 da fanadur 2017.</ref> == Sutdivisiun administrativa == Il territori da la Republica da l’Estonia sa cumpona da 15 circuls. Quels èn da lur varts sutdividids en vischnancas (da las qualas 34 furman citads). Per pudair cumparegliar las datas entaifer l’Uniun europeica è l’Estonia er vegnida dividida en tschintg regiuns statisticas (nord, vest, central, nordost e sidost). Las pli grondas citads èn (situaziun dal 2017): [[Tallinn]] (426&nbsp;538), [[Tartu]] 93&nbsp;124), [[Narva]] (57&nbsp;130), [[Pärnu]] (39&nbsp;620) e [[Kohtla-Järve]] (35&nbsp;187). == Economia == Suenter avair recuperà l’independenza ha l’Estonia reorganisà dal tuttafatg l’urden statal tenor l’exempel scandinav: paucas ierarchias, gronda transparenza dals organs statals, tecnica da communicaziun moderna. Cuntrari als vischins scandinavs, segnads da l’economia da martgà sociala, mussa l’economia publica en l’Estonia però tratgs neoliberals. Entaifer il Global Competitiveness Index, che mesira la capacitad da concurrer d’in pajais, sa chatta l’Estonia sin plaz 29 da 137 (situaziun dal 2017/18).<ref>Country/Economy Profiles: ''[http://reports.weforum.org/global-competitiveness-index-2017-2018/countryeconomy-profiles/?doing_wp_cron=1512376132.0631270408630371093750#economy=EST Global Competitiveness Index 2017-2018''], consultà ils 4 da december 2017.</ref> Areguard la libertad economica sa chatta l’Estonia schizunt sin plaz 6 da 180 pajais.<ref>[http://reports.weforum.org/global-competitiveness-index/competitiveness-rankings/ reports.weforum.org]</ref><ref>[http://www.heritage.org/index/ranking heritage.org].</ref> === Product naziunal brut === Suenter avair surmuntà la Crisa da la Russia (a partir da l’onn 2000) è l’economia da tut ils trais stadis baltics segnada d’ina gronda creschientscha (partind però d’in bass nivel suenter la crisa). En l’Estonia ha l’augment dal product naziunal brut muntà mintg’onn almain 5&nbsp;%. L’onn 2006 ha l’Estonia gì cun 10,8&nbsp;% la pli auta quota da creschientscha economica da l’entira [[Uniun europeica]]. Suenter la crisa da finanzas dal 2008, ch’ha er pertutgà ils stadis baltics, è la situaziun puspè sa stabilisada. En il fratemp sa chattan las ratas da creschientscha però sin in nivel in pau pli bass che a l’entschatta. Pervi da l’auta creschientscha economica suenter l’independenza èn ils stadis baltics per part er vegnids numnads ils ‹tighers baltics›. === Martgà da lavur === Il 2017 lavuravan 2,7&nbsp;% da tut las forzas da lavur en l’agricultura, 20,5&nbsp;% en l’industria e 76,8&nbsp;% en il sectur da servetschs. La quota da dischoccupads sa chatta per ordinari cleramain sut la media da l’Uniun europeica. Pervi da l’inveteraziun da la populaziun e l’emigraziun regia adina dapli in manco da forzas da lavur.<ref>[https://web.archive.org/web/20160821073349/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/fields/2129.html ''The World Factbook''], consultà ils 6 d’avust 2018.</ref> === Repartiziun geografica === [[Datoteca:TE-Collage_Tallinn.png|thumb|180px|Impressiuns da Tallinn]] La gronda part da las activitads economicas dal pajais sa concentreschan sin la regiun enturn la chapitala [[Tallinn]], en la quala vivan stgars 40&nbsp;% da la populaziun dal pajais. Qua vegnan generads bundant 60&nbsp;% dal product naziunal brut, en il commerzi schizunt sur 70&nbsp;%. Centers da l’agricultura furman la part centrala ed il sidost dal pajais: Cun ina cumpart da 35&nbsp;% da la populaziun vegnan generadas en questas regiuns betg main che 63&nbsp;% da tut ils products agriculs (incl. selvicultura). En il nordost dal pajais (giaschaments da plattamorta d’ieli) dominescha percunter l’economia d’energia (30&nbsp;% da la producziun naziunala en questa branscha tar ina cumpart da la populaziun da 13&nbsp;%). === Turissem === Il 2016 han 3,2 milliuns persunas da l’exteriur visità l’Estonia, quai ch’ha purtà al pajais entradas da 1,5 milliardas dollars. La gronda part dals turists derivan da la [[Finlanda]] (40,1&nbsp;%), da la [[Russia]] (11,3&nbsp;%) e da la [[Germania]] (6,3&nbsp;%). En il pajais sa chattan dus lieus dal patrimoni mundial da l’[[UNESCO]]. === Commerzi cun l’exteriur === Ils pli impurtants partenaris da commerzi da l’Estonia èn ils stadis vischins [[Svezia]], [[Finlanda]], [[Lettonia]] e [[Lituania]], en pli la [[Germania]] e la [[Russia]]. Impurtants products d’export èn maschinas e parts da maschinas (27&nbsp;%), lain e products da lain/mobiglias (13&nbsp;%), textilias (9&nbsp;%), metals e products da metal (8&nbsp;%) sco er mangiativas (7&nbsp;%). == Infrastructura == Il traffic sa splega surtut sin via e sin la [[Mar da l'Ost]]; entaifer il traffic da rauba gioga er la viafier ina tscherta rolla. === Vias === Enturn [[Tallinn]] s’extenda ina rait da vias spertas en furma da staila vers las citads da [[Pärnu]] (Via Baltica), [[Tartu]] e [[Narva]]. La rait da vias cumpiglia radund 60&nbsp;000&nbsp;km, da las qualas bleras – da muntada locala – n’èn betg asfaltadas. Las chartas geograficas ch’ins po cumprar en il pajais mussan precis tge vias ch’èn asfaltadas e tgeninas betg. La cumpart da las vias asfaltadas crescha però cuntinuadamain. Sco emprim pajais en tut il mund ha l’Estonia endrizzà ina rait naziunala da staziuns da chargiar autos electrics. Quellas èn repartidas en l’entir pajais en ina distanza maximala da 40–60&nbsp;km. === Viafier === Il traffic da viafier en l’Estonia vegn gestiunà dad Operail (traffic da martganzia), Elron (traffic da persunas a l’intern dal pajais) sco er Eesti Raudtee ed Edelaraudtee (omadus infrastructura). Il traffic da persunas internaziunal sa restrenscha a colliaziuns vers Moscau e Son Petersburg; pervi da problems da manaschi – ch’èn oravant tut d’attribuir a las tensiuns cuntinuantas cun la [[Russia]] – n’è quest traject però betg fitg rentabel. A l’intern dal pajais sa splega il traffic da persunas interregiunal surtut cun bus. Ils ultims onns ha la viafier però pudì gudagnar in pau terren, tranter auter grazia a la modernisaziun cumpletta da la flotta sco er pervi d’ina politica da pretschs attractiva. Ina gronda midada areguard il traffic da viafier empermetta il project grond Rail Baltica che duai manar davent da [[Tallinn]] sur [[Pärnu]] en las chapitalas vischinas [[Riga]], [[Vilnius]] e [[Varsovia]]. Uschia fiss er garantida la colliaziun da viafier vers [[Berlin]]. Il project vegn sustegnì finanzialmain da l’[[Uniun europeica]]. === Navigaziun === Ports d’auta mar sa chattan a Tallinn, Muuga, Pärnu, Paldiski e Sillamäe. Ils 28 da settember 1994 è sfundrada la nav-fera Estonia davant la costa da la [[Finlanda]] en viadi vers [[Stockholm]]. Tar questa disgrazia èn vegnidas per la vita 852 persunas. === Traffic aviatic === Il pli impurtant eroport eston furma la plazza aviatica internaziunala da Tallinn. Daspera exista in ulteriur eroport internaziunal a Tartu sco er plazzas aviaticas pli pitschnas a Pärnu, Kuressaare, Kärdla e sin las inslas Kihnu e Ruhnu. === Digitalisaziun === En l’Estonia garantescha il stadi dapi l’onn 2000 a basa d’ina lescha correspundenta a mintga burgais l’access a l’internet.<ref>Marie-Astrid Langer: ''Zu Besuch in der Zukunft. Firmen- und Regierungsvertreter aus aller Welt wollen von Estland lernen, wie der digitale Wandel ein Land verändern kann''. En: ''Neue Zürcher Zeitung'', 27 da favrer 2015, p. 7.</ref> En l’entir pajais existan puncts d’access da WLAN gratuits che cuvran il territori abità e radund 99&nbsp;% da l’entira surfatscha dal pajais. Tgi che na dispona da nagin agen computer, po far diever d’in dals 700 terminals gratuits che sa chattan en uffizis postals, bibliotecas e butias dal vitg. Tut las scolas èn online. L’Estonia dispona dal pli aut dumber d’access a l’internet per abitants en tut il mund. Il pajais fa valair da lavurar cun il sistem d’administraziun tecnologicamain il pli modern en tut il mund. Mintga burgais dispona d’in numer d’identitad digital. Dapi il 2007 pon ils Estons sa participar sur internet a las elecziuns, inoltrar la taglia e retschaiver recepts dal medi. Ils 26 d’avrigl 2007 ha cumenzà in’attatga digitala massiva sin raits da computers da las autoritads statalas, las medias e las bancas en il pajais, quai ch’ha la finala fatg collabar blers servers. Perquai ch’il pajais è – pervi da sia rolla da pionier sin quest sectur – spezialmain vulnerabel, ha l’Estonia endrizzà sinaquai servers da backup en il Luxemburg che duain proteger il pajais cunter cyberattatgas. L’attatga digitala sin l’Estonia ha gì per consequenza ch’ins ha installà centers da perscrutaziun cunter la guerra digitala, als quals è er participada la NATO.<ref>Hans Grassenegger: ''Cyberwar – Stell dir vor, es ist Krieg und keiner merkt es'', en: ''Publik-Forum'', nr. 19/2017 dals 13 d’october, p. 13ss., ISSN 0343-1401.</ref> == Cultura == [[Datoteca:TÜRKA_Vanemuise_suures_majas_--_tants_Kodukotus.JPG|thumb|220px|Saut tradiziunal eston]] Pervi da ses svilup politic e si’istorgia da colonisaziun è l’Estonia stà da vegl ennà in pajais intercultural. La supremazia statala ha l’emprim exequì il [[Danemarc]], ils onns 1252–1561 l’Urden teutonic, alura la [[Svezia]] ed en il 18avel e 19avel tschientaner la [[Russia]]. La cultura ed architectura estona è vegnida influenzada sur in spazi da temp da radund 800 onns fitg ferm tras la classa sociala superiura da lingua tudestga. Las citads grondas, oravant tut [[Tallinn]] (sut il num vegl Reval), èn segnadas fermamain da la cultura da la Hansa. Dal temp medieval fin lunsch viaden en il 19avel tschientaner han commerziants tudestgs furmà a Tallinn la classa sociala dominanta. A partir dal 1850 ha cumenzà in’unda da russificaziun. In cuntramoviment naziunal è alura sa sviluppà a partir dals onns 1870 en furma da las uniuns da students (surtut a l’universitad da [[Tartu]]). Er en la scienza è l’influenza occidentala stada fitg ferma, quai gia tras il fatg che l’universitad è stada tudestga fin il 1870. Ina vieuta culturala ha chaschunà la [[Segunda Guerra mundiala]]: da quel temp èn las cumparts da la populaziun tudestgas e svedaisas emigradas, entant che Russ ed autras gruppas da l’intschess sovietic èn vegnids a star en il pajais. Oz s’orientescha la cultura estona – pervi da la vischinanza da l’eston tar il finlandais – fitg ferm vers il vischin settentriunal Finlanda. En general è la cultura e scienza puspè orientada vers l’Occident, quai che sa mussa en diversas cooperaziuns (p.ex. cun las universitads tudestgas da Göttingen, Greifswald, Kiel, Constanza, Minca e Münster). La litteratura estona resplenda questas influenzas multifaras – en l’Estonia è vegnì scrit sper il tudestg ed eston er en letton, svedais da l’ost e finlandais, russ, latin e grec. Il project da perscrutaziun litterara EEVA da l’universitad da Tartu e dal Museum da litteratura eston sa stenta da documentar il spazi cultural baltic en sias fassettas multiculturalas a partir dal 13avel tschientaner, e quai a moda digitala. L’epos naziunal da l’Estonia è il Kalevipoeg. === Medias === En la rangaziun da la libertad da pressa, che vegn edida da l’organisaziun Reporters senza cunfins, ha l’Estonia cuntanschì il 2017 il 12avel plaz da 180 pajais. L’Estonia dispona uschia d’ina da las pli libras pressas dal mund e da la pressa la pli independenta da tut l’Europa da l’Ost. Sper ils quatter emetturs da televisiun en lingua estona ETV Eesti Televisioon, ETV2 (omadus da dretg public), Kanal 2 e TV3 Eesti (emetturs privats), pon ins recepir en l’Estonia numerus emetturs d’autras linguas. Uschia èsi usità da consumar er emetturs finlandais, svedais, russ, englais e tudestgs. Sper l’emettur eston en lingua russa emetta er la televisiun statala russa in program specific per l’Estonia. Sco en la [[Scandinavia]] èsi er usità en il [[Balticum]] da betg sincronisar producziuns da televisiun d’autras linguas, mabain d’emetter quellas cun suttitels estons. Igl existan tschintg programs da radio da dretg public. Vikerraadio furma il program principal, orientà a l’infurmaziun; Raadio 2 sa drizza ad in public pli giuven; Raadio 4 emetta en russ; Klassikaraadio porta classica, folclora, jazz e musica mundiala; Raadio Tallinn emetta durant il di senza interrupziun musica e surpiglia l’ulteriur temp programs d’emetturs da l’exteriur. Cun in’ediziun totala da 523 gasettas dal di per 1000 abitants ha l’Estonia ina da las pli autas ratas da lecturs da gasettas dal mund. === Musica === Famus en tut il mund è [[Arvo Pärt]], in cumponist contemporan da la classica moderna. [[Rudolf Tobias]], ch’è stà a la fin dal 19avel tschientaner in dals emprims cumponists estons, è enconuschent tras sias motettas ad amaturs da la musica chorala er ordaifer il pajais. [[Eduard Tubin]] è daventà impurtant en il 20avel tschientaner tras sias sinfonias romanticas fin atonalas. [[Neeme Järvi]] è enconuschent sco dirigent, medemamain ses figl [[Paavo Järvi]] (t.a. Cincinnati Symphony Orchestra e hr-Sinfonieorchester Frankfurt). Entaifer la musica populara ha il pianist [[Olav Ehala]] ina gronda muntada; el ha scrit diversas musicas da film e fatg part da producziuns da teater. [[Ester Mägi]] transcriva, sumegliant a [[Veljo Tormis]], bleras cumposiziuns e chanzuns popularas per chor; i sa tracta da melodias che smanatschavan d’ir en emblidanza durant il temp d’occupaziun sovietic e ch’èn daventadas fitg popularas dapi l’independenza. Menziun speziala merita la festa da chantadurs ch’ha lieu mintga tschintg onns, en rom da la quala dieschmillis chantan, unids ad in chor, chanzuns naziunalas. En la cultura da pop europeica è l’Estonia integrada cun interprets e bands sco [[Eda-Ines Etti]], [[J.M.K.E.]], [[Tanel Padar]], [[Malcolm Lincoln]], [[Vaiko Eplik]], [[Kerli]] e [[Vanilla Ninja]]. Il 2001 han [[Dave Benton]] e [[Tanel Padar]] gudagnà per l’Estonia l’[[Eurovision Song Contest]]. Il 2002 ha l’occurrenza sinaquai gì lieu a Tallinn. === Architectura === Las citads estonas èn anc adina segnadas da las chasas da lain, er sche edifizis da plattas dal temp sovietic s’auzan tranteren. Il pli aut edifizi en il pajais è la tur da televisiun a [[Tallinn]] (313 meters); quella è vegnida erigida ils onns 1975–1980 en vista als gieus olimpics a Moscau. Durant il Putsch a Moscau l’avust 1991 han truppas russas empruvà d’occupar la tur da televisiun, quai che la polizia estona e demonstrants han percunter impedì. === Sport === [[Datoteca:Hoogoven_Schaaktoernooi_Keres,_Bestanddeelnr_922-0145.jpg|thumb|160px|Paul Keres, 1969]] Er il sport ha en l’Estonia ina gronda muntada. Gia il 1920 è il pajais sa participà l’emprima giada als gieus olimpics ed ha cuntinuà cun questa participaziun sco agen stadi fin l’occupaziun sovietica l’onn 1940. Suenter ch’il pajais ha reacquistà l’independenza, èn las federaziuns da sport naziunalas sa furmadas da nov. Medaglias olimpicas ha il pajais surtut pudì acquistar en las disciplinas auzar pais, lutgar e sport da skis. Er il grond maister da schah sovietic [[Paul Keres]] deriva da l’Estonia. Il ballape furmava avant la Segunda Guerra mundiala in dals sports ils pli populars en l’Estonia. Quai è sa midà durant il temp d’occupaziun sovietica. Da qua davent è vegnì fatg maldiever dal ballape sco instrument da pussanza: ins ha schlià l’associaziun da ballape naziunala, ha renumnà las uniuns ed integrà la squadra naziunala en il team sovietic. Discredità sco sport russ, è il ballape daventà da quel temp adina main popular. Dapi l’independenza dueva quai puspè sa midar da rudent: il 2011 eran activs 20&nbsp;000 giugaders da ballape en las numerusas uniuns ed il sport da ballape è puspè daventà in dals pli populars. == Annotaziuns == <references/> == Litteratura == * Seraina Gilly: ''Der Nationalstaat im Wandel. Estland im 20. Jahrhundert''. Lang, Berna e.a. 2002, ISBN 3-906769-19-4. * Charles Mahaux, Bernd Nielsen-Stokkeby, Volker von Buxhoeveden: ''Estland ein Traum''. Verlag Wissenschaft und Politik, Cologna 1991, ISBN 3-8046-8778-4. * Gert Walter: ''Estland: Geschichte und Gegenwart einer jungen Sowjetrepublik''. Verlag der Nation, Berlin 1968. == Colliaziuns == {{Commonscat|Estonia}} * [http://www.diplo.de/Estland Estonia] – infurmaziuns generalas davart il pajais * [http://www.einst.ee/ ''Eesti Instituut''] – Institut cultural da l’Estonia * [http://www.estlandia.de/ estlandia.de] – fotografias ed infurmaziuns davart il pajais {{Stadis da l'Europa}} [[Categoria:Stadis da l'Europa]] [[Categoria:Artitgels recumandads (Stadis da l'Europa)]] ceke96725fywz164lorjw5kuc4hxet3 0 13577 163406 160264 2022-08-22T18:23:13Z InternetArchiveBot 16747 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{Infobox terra |NUM = <font size="+1">'''Republica da la Macedonia dal Nord'''</font><br /> '''Република Северна Македонија'''<font size="-1"> (macedon)</font><br />'''Republika Severna Makedonija'''<font size="-1"> (transcripziun)</font><br />'''Republika e Maqedonisë së Veriut'''<font size="-1"> (albanais)</font><br /> |MALETG-BANDIERA = Flag_of_North_Macedonia.svg |MALETG-BANDIERA-LADEZZA = 150px |MALETG-BANDIERA-ROM = na |ARTITGEL-BANDIERA = |MALETG-VOPNA = Coat_of_arms_of_North_Macedonia.svg |MALETG-VOPNA-LADEZZA = 100px |ARTITGEL-VOPNA = |PAROLA = |LINGUA-UFFIZIALA = [[lingua macedona|macedon]] (emprima lingua uffiziala) ed [[lingua albanaisa|albanais]] |CHAPITALA = [[Skopje]] |FURMA-DA-STADI = republica parlamentara |FURMA-DA-REGENZA = |SCHEF-DA-STADI = president [[Stevo Pendarovski]] |SCHEF-DA-REGENZA = primminister [[Oliver Spasovski]] |SURFATSCHA = 25&nbsp;713 |ABITANTS = 2&nbsp;065&nbsp;769 abitants<ref>Tenor la dumbraziun dal pievel dal 2013.</ref> |SPESSEZZA-DA-LA-POPULAZIUN = 980,34 |MUNAIDA = denar |INDEPENDENZA = |DI-DA-LA-FESTA-NAZIUNALA = |MALETG1 = Europe-Republic_of_North_Macedonia.svg |MALETG2 = Mappa_Macedonia_del_Nord_IT.png }} La '''Macedonia dal Nord''' (macedon Северна Македонија Severna Makedonija, albanais Maqedonia e Veriut; uffizial Republica da la Macedonia dal Nord, macedon Република Северна Македонија Republika Severna Makedonija, albanais Republika e Maqedonisë së Veriut; fin ils 12 da favrer 2019: Republica da Macedonia) è in stadi intern situà en l’[[Europa dal Sidost]]. Quel cumpiglia la part settentriunala da la regiun istorica [[Macedonia]]. La Macedonia dal Nord furma ina da las economias publicas las pli flaivlas da l’[[Europa]] e sa chatta en in process da transfurmaziun, tant economicamain sco er politicamain. Il pajais ha da cumbatter cun autas quotas da dischoccupads, ina flaivla infrastructura e la mancanza d’investiziuns. Dapi il december 2005 ha la Macedonia dal Nord il status d’in candidat d’adesiun da l’[[Uniun europeica]]. Il stadi è commember da las [[Naziuns unidas]], dal [[Cussegl da l'Europa|Cussegl da l’Europa]], da l’[[Organisaziun per la segirezza e la cooperaziun en l'Europa|Organisaziun per la segirezza e la collavuraziun en l’Europa]] e dal [[Cussegl da cooperaziun da l'Europa dal Sidost|Cussegl da cooperaziun da l’Europa dal Sidost]]. Entaifer la [[NATO]] dispona la Macedonia dal Nord dal status d’observatur. Sper Macedons, che cumpiglian radund 64&nbsp;% da l’entira populaziun, datti – sper diversas minoritads pli pitschnas – ina gronda minoritad d’Albanais (25&nbsp;%). Surtut tranter las duas grondas etnias hai adina puspè dà conflicts etnics. Suenter che quels fissan bunamain escalads il 2001 en ina guerra burgaisa, è la situaziun sa meglierada entant decididamain. L’egualitad da las etnias entaifer la societad n’è però anc betg cuntanschida. == Num == Il stadi è sa furmà a la fin da la [[Segunda Guerra mundiala]] or da la resistenza socialistica, ha fatg part dapi il 1946 sco sutrepublica da la Jugoslavia ed ha declerà il 1991 sco Republica da Macedonia si’independenza. Pervi da la dispita cun il stadi vischin meridiunal [[Grezia]] areguard il diever dal num ‹Macedonia› vegniva il stadi savens designà a nivel internaziunal sco ‹anteriura republica jugoslava Macedonia› (englais former Yugoslav Republic of Macedonia, FYROM) per evitar ina denominaziun uffiziala. Il zercladur 2019 èn la regenza macedona e la regenza greca sa cunvegnidas sin la midada da num. Ils parlaments dals dus stadis han approvà quest pass cun 81 da 120 vuschs (Macedonia dal Nord) resp. cun 153 da 300 vuschs (Grezia). Il nov num dal stadi è entrà en vigur ils 12 da favrer 2019. == Geografia == [[Datoteca:Lake_Ohrid.jpg|thumb|200px|Il Lai d’Ocrida al cunfin vers l’Albania]] [[Datoteca:Carev_Vrv_Osogovo_Macedonia.jpg|thumb|200px|Il Carev Vrv en vischinanza dal cunfin vers la Bulgaria]] [[Datoteca:Korab_waterfall1.jpg|thumb|200px|La cascada da Korab]] [[Datoteca:Skopje_X90.JPG|thumb|200px|Skopje]] La Macedonia dal Nord furma in stadi intern ch’è situà en il center da la [[Peninsla dal Balcan]]. El cunfinescha en il nord cun la [[Serbia]], en l’ost cun la [[Bulgaria]], en il sid cun la [[Grezia]], en il vest cun l’[[Albania]] ed en il nordvest cun il [[Cosovo]]. La pli grond’extensiun dal pajais en direcziun nord-sid munta a 188&nbsp;km, en direcziun vest-ost a 216&nbsp;km. Il cunfin dal pajais cun la Grezia mesira 246&nbsp;km, suandà dal Cosovo (159&nbsp;km), da l’Albania (151&nbsp;km), da la Bulgaria (148&nbsp;km) e da la Serbia (62&nbsp;km). Da quai resulta in total dal cunfin dal stadi da 766&nbsp;km. Be per lung dals flums pli gronds ed en las cuntradas da batschigl è il pajais relativamain planiv. Questas planiras autas e bassas cumpiglian 19,1&nbsp;% dal territori statal (4900&nbsp;km²). Sper las auas (2,11&nbsp;% resp. 551&nbsp;km²) consista l’ulteriura surfatscha dal pajais da muntognas e collinas. Las pli autas muntognas èn situadas en il vest dal pajais al cunfin vers l’[[Albania]] ed il [[Cosovo]]. Il pli aut piz è il Golem Korab (albanais Maja e Korabit) cun 2764&nbsp;m&nbsp;s.m., il qual furma a medem temp la pli auta muntogna da l’Albania. Radund 3,8&nbsp;% dal territori statal èn protegids en furma da parcs naziunals; quels èn situads en il vest e sidvest dal pajais. La Republica da la Macedonia dal Nord cumpiglia ina part da la regiun geografica Macedonia. Ella parta quella surtut cun la Grezia. === Cuntradas === Tar las muntognas situadas en il vest da la Macedonia dal Nord sa tracti da bratschs da la Muntogna Dinarica, da la pli impurtanta muntogna dal Balcan dal Vest. Ils pizs ils pli auts èn il Golem Korab (2764&nbsp;m) al cunfin tar l’Albania ed il Titov Vrv (2747&nbsp;m) en il massiv da la Šar Planina. Ulteriuras muntognas èn Jablanica en il sidvest, che furma là per part il cunfin vers l’Albania, Osogovo vers la Bulgaria, il massiv da Galičica tranter il Lai d’Ocrida ed il Lai da Prespa ed il Massiv da Pelister tranter il Lai da Prespa e Bitola. Las pli grondas planiras autas e planiras bassas èn Ovče Pole en il nordvest da Štip, la planira da Pelagonia tranter Prilep e Bitola, la planira da Skopje e la planira da Kumanovo sco er la planira da Polog situada tranter Tetovo e Gostivar. Daspera furman las vastas vals che vegnan percurridas da flums ulteriuras surfatschas utilisablas. === Auas === Il flum Vardar nascha en la Šar Planina e percurra l’entir pajais l’emprim en direcziun ost ed alura suenter Skopje en direcziun sidost, avant ch’el arriva sco Axiós en la regiun greca Macedonia. Quest flum cun ses quatter flums laterals pli gronds furma l’axa d’orientaziun principala dal pajais. Il Drin Nair nascha en il Lai d’Ocrida e percurra il sidvest dal pajais; tar la citad Debar curra el vinavant en l’Albania e sbucca en la Mar Adriatica. En il sidvest, al cunfin tar l’Albania, sa chattan mintgamai radund dus terzs dal Lai d’Ocrida e Lai da Prespa sin territori da la Macedonia dal Nord. Quests lais (situads 700 resp. 900&nbsp;m&nbsp;s.m.) han ina grondezza da radund 400&nbsp;km² ed èn sa furmads tras activitad tectonica en ina zona geologicamain instabila da la crusta da la terra. Il Lai d’Ocrida ha ina profunditad maximala da 287 meters; el è ritg da spezias endemicas. Omadus lais, la citad Ocrida (Ohrid) ed il parc naziunal Galičica fan part dal Patrimoni mundial da l’[[UNESCO]]. === Clima === A l’intern dal pajais, ch’è segnà da muntognas, è il clima relativamain criv. En general sa chatta la Macedonia dal Nord en la zona da transiziun tranter il clima mediterran ed il clima continental. Ils envierns èn per il pli fraids e segnads da bleras precipitaziuns; la stad percunter èsi fitg chaud e plova darar. L’atun e la primavaira èn stagiuns betg fitg marcantas, vul dir che la stad e l’enviern duran relativamain ditg. === Flora === Tant la flora sco er la fauna da la Macedonia dal Nord profiteschan da bleras regiuns intactas e cumparan perquai en gronda varietad. In terz dal pajais è cuvert cun guauds maschadads, en ils quals prevalan faus, ruvers e chastagners. En las planiras sa cumpona la vegetaziun surtut da macchias e pastgiras che servan a l’agricultura ed a l’allevament d’animals. Enturn ils lais pli gronds creschan cipressas, nuschers e fighers. A partir da 1300&nbsp;m&nbsp;s.m. creschan tieus da muntogna e pigns. E survart 2000&nbsp;m&nbsp;s.m. domineschan il ginaiver e spezias da plantas ch’èn s’adattadas al clima da muntogna criv. Il territori dal pajais sa lascha sutdivider en quatter ecoregiuns: ils guauds maschadads dal Pindos, ils guauds maschadads da la [[Peninsla dal Balcan]] e da las Rodopas sco er ils guauds maschadads cun vegetaziun da feglia dira da la [[Mar Egeica]]. Il Parc naziunal Pelister sper Bitola è enconuschent per il tieu da la Macedonia endemic sco er per sia varietad da 88 spezias da plantas da guaud. Ils guauds da tieus dal Pelister sa dividan en guauds da tieus cun feleschs e guauds da tieus cun ginaivers. Tar las plantas da feglia las pli derasadas tutgan ruver macedon, ischi da muntogna, salesch pendus, salesch curunà, ogn, paplas, ulms e fraissen cumin. In’ulteriura spezia da planta caracteristica per la Macedonia dal Nord è il papaver. A rivas da lais intactas crescha channa. === Fauna === La fauna da la Macedonia dal Nord è ordvart ritga. Las spezias tanschan da urs, portg selvadi, tais, luf e vulp fin tar stgilat, fiergna, chamutschs e tschierv. Lufs-tscherver èn derasads en la part occidentala dal pajais. Dals lufs-tscherver dal Balcan (''Lynx lynx martinoi'') fitg stgars vivan en la Macedonia dal Nord ed en l’Albania cunfinanta be pli radund 100 exemplars, ils quals èn periclitads. En la regiun da muntogna enturn Mavrovo vivan gronds effectivs da chamutschs, ils quals attiran blers chatschaders. Il Lai d’Ocrida tutga tar ils pli vegls lais dal mund ed è enconuschent per la litgiva d’Ocrida, ferras, gobiuns, plotras e per intgins geners da spezias ch’han ina vegliadetgna da fin 30 milliuns onns. Spezias sumegliantas vivan be anc en il Lai Baikal. Er l’anguilla europeica è surtut enconuschenta per ses ciclus da reproducziun extraordinari: El noda millis kilometers da la Mar da Sargasso (= la part da l’Atlantic situada en l’ost da Florida) fin en il Lai d’Ocrida per sa trategnair là sur diesch onns en la profunditad dal lai. Cur che las anguillas han cuntanschì lur madirezza sexuala, returnan ellas en lur lieu da naschientscha en l’Atlantic; là fregan ellas e moran silsuenter, ils descendents repetan il ciclus. == Populaziun == Tenor la dumbraziun dal pievel dal 2002 vivan en la Macedonia dal Nord 2&nbsp;022&nbsp;547 abitants.<ref>Uffizi statal da statistica: [http://www.stat.gov.mk/pdf/kniga_13.pdf Dumbraziun dal pievel dal 2002], consultà ils 16 da december 2012.</ref> Il 2011 han ins bain realisà ina nova dumbraziun; per motivs tecnics e politics n’han ils resultats da quella però betg pudì vegnir eruids. La structura da vegliadetgna è vaira equilibrada; la spessezza da la populaziun munta a 78 abitants per kilometer quadrat e sa chatta uschia al nivel da la [[Grezia]] e [[Croazia]]. Las regiuns populadas il pli spess sa chattan al curs superiur dal flum Vardar tranter Gostivar, Tetovo, Skopje, Kumanovo e Veles. Ulteriurs territoris populads relativamain spess furman las planiras enturn Struga, Ocrida, Prilep, Bitola, Štip e Strumica. === Etnias === [[Datoteca:Map_of_the_majority_ethnic_groups_of_Macedonia_by_municipality_de.svg|thumb|220px|Etnias maioritaras (situaziun dal 2002)]] La populaziun da la Macedonia dal Nord n’è betg omogena. Bundant nov etnias vivan en il pajais. Per quest motiv hai dà en il passà, ma er anc oz, conflicts tranter singulas gruppas etnicas. Il 2001 è il pajais mitschà be per pauc d’ina guerra burgaisa. Las etnias vivan per gronda part separadas ina da l’autra e na tgiran strusch contacts vicendaivels. Tenor la statistica uffiziala han per exempel gì lieu l’onn 2011 7313 maridaglias tranter Macedons etnics e 4940 tranter Albanais etnics, ma be 127 tar las qualas in partenari tutgava mintgamai tar l’autra etnia. Sco Macedons èn sa declerads en la dumbraziun dal pievel dal 2002 1&nbsp;297&nbsp;981 persunas u 64,18&nbsp;% da la populaziun. Ils Macedons furman uschia la maioritad entaifer la structura etnica dal pajais. Geograficamain èn els surtut da chasa en l’ost, en il center ed en il sid dal pajais. En il vest ed en il nord furman els per part la minoritad. La gronda part dad els furman cristians ortodoxs, ina gronda minoritad tutga tar l’islam; quests ultims vegnan er numnads Torbeschs. La pli gronda minoritad furman ils Albanais che vivan surtut en il vest ed en il nord dal pajais. Il 2002 ha lur dumber total muntà a 25,17&nbsp;% resp. 509&nbsp;083 persunas. Pervi da la grond emigraziun da questa gruppa etnica vivan radund 200&nbsp;000 fin 300&nbsp;000 Albanais a l’exteriur. Tar ils Albanais en la Macedonia dal Nord sa tracti quasi exclusivamain da Ghegs; be en il sidvest dal pajais datti intgins vitgs cun ina populaziun tosca.<ref>Thede Kahl, Izer Maksuti, Albert Ramaj: ''Die Albaner in der Republik Makedonien. Fakten, Analysen, Meinungen zur interethnischen Koexistenz''. (''Wiener Osteuropa Studien''), tom 23, Lit Verlag, Vienna 2006, ISBN 3-7000-0584-9.</ref> Sper las duas etnias las pli grondas vivan en il pajais diversas minoritads etnicas (Tircs, Roma, Serbs, Bosniacs, Aromuns) che muntan en tut a var 10&nbsp;% da l’entira populaziun.<ref>Cf. t.a. Jordanka Telbizova-Sack: ''Zwischen Hammer und Amboss. Die slawischen Muslime Mazedoniens.'' En: Klaus Steinke, Christian Voss (ed.): ''The Pomaks in Greece and Bulgaria''. Verlag Otto Sagner, Minca, 2007, p. 201–225.</ref> === Linguas === Il macedon è la lingua uffiziala dal pajais ed a medem temp la lingua derasada il pli vast. Il 2018 ha il parlament deliberà ina lescha, cun la quala l’albanais duai daventar en tut il pajais la segunda lingua uffiziala. Gia avant sa servivan intginas vischnancas da l’albanais sco segunda lingua uffiziala ed organs statals (p.ex. il parlament) sco lingua da lavur. En singulas regiuns vegn daspera er discurrì tirc, romani e serb. Ils Tircs giaudan intgins dretgs da minoritads e dastgan – sco dal reminent tut las etnias – fixar lur lingua sco lingua uffiziala en vischnancas en las qualas almain 20&nbsp;% da la populaziun appartegnan a lur etnia. === Religiun === [[Datoteca:Ohrid_–_Çınar.jpg|thumb|220px|Ohrid: Baselgia e moschea en proxima vischinanza]] Il cristianissem ortodox e l’islam marcheschan ensemen dapi tschientaners il territori da la Macedonia dal Nord odierna. Cun la conquista da la regiun tras ils Osmans sunnitics è sa derasada a ses temp sper il cristianissem er l’islam. Ils motivs per la conversiun da blers cristians a l’islam èn stads multifars: simpatia, liberaziun da taglias, ina meglra posiziun entaifer la societad, carriera en l’administraziun ed en il militar e.a. En emprima lingia èn sa convertids Albanais, en in dumber pli pitschen però er Macedons. Sur lung temp han ils aderents da las duas religiuns vivì ensemen a moda paschaivla. Las tendenzas naziunalisticas dal 19avel tschientaner han fatg pegiurar questas relaziuns. Dapi l’independenza registreschan ins ultra da quai dapli agressiun naziunalistica cunter baselgias e moscheas. Tar l’ultima dumbraziun dal pievel dal 2002 eran 64,8&nbsp;% da la populaziun cristians ortodoxs e 33,3&nbsp;% muslims (la gronda part sunnits). Ulteriurs 1,5&nbsp;% appartegnan ad autras cuminanzas religiusas sco per exempel a la baselgia catolic-romana. === Citads === L’onn 2010 vivevan var 60&nbsp;% da la populaziun da la Macedonia dal Nord en citads. Las pli grondas citads èn (situaziun dal 2010): [[Skopje]] (505&nbsp;400), [[Kumanovo]] (73&nbsp;360), [[Bitola]] (71&nbsp;890), [[Prilep]] (64&nbsp;830), [[Tetovo]] (56&nbsp;080), [[Štip]] (44&nbsp;510), [[Veles]] (43&nbsp;140), [[Ohrid]] (38&nbsp;900), [[Gostivar]] (37&nbsp;030) e [[Strumica]] (36&nbsp;920). === Emigraziun === La Macedonia dal Nord è in tipic pajais d’emigraziun. Emprimas grondas undas d’emigraziun han gì lieu tranter il 1912 ed il 1944, cur che Bulgars e Tircs han bandunà la regiun suenter che quella era vegnida attribuida al Reginavel da la Jugoslavia. Suenter la [[Segunda Guerra mundiala]], en il sistem federativ da la [[Jugoslavia]], ha la Sutrepublica socialistica da la Macedonia furmà, sper il Cosovo, la regiun economicamain la pli pauc sviluppada, e quai sco resultat da l’emigraziun, militarisaziun e da la mancanza d’investiziuns dals onns precedents. Quai ha surtut gì per consequenza che numerus lavurers esters (surtut commembers da la gruppa etnica albanaisa) èn emigrads durant ils onns 1970 en l’[[Europa Centrala]] ([[Svizra]], [[Germania]] ed [[Austria]]) per gudagnar là il da viver per lur famiglias. Suenter l’independenza èn las famiglias savens suandadas en ils pajais respectivs, quai surtut durant ils onns 1990. Tenor ina stimaziun vivan radund 200&nbsp;000 fin 300&nbsp;000 Macedons albanais a l’exteriur. Il dumber da Macedons slavs che vivan a l’exteriur è percunter bler pli pitschen. == Sutdivisiun administrativa == Il 2004 è entrada en vigur ina nova lescha d’administraziun territoriala, la quala ha sutdividì il stadi en otg regiuns statisticas e 84 vischnancas (avant: 123 vischnancas). Dapi il 2013 dumbra la Macedonia dal Nord anc 80 vischnancas.<ref>Der Fischer Weltalmanach: [https://web.archive.org/web/20110809125424/http://www.weltalmanach.de/staat/staat_detail.php?fwa_id=mazedoni ''Mazedonien''.]</ref> == Istorgia == === La dumonda da la Macedonia === [[Datoteca:Balkan_1912.svg|thumb|210px|Il Balcan l’onn 1912]] L’onn 1465 hai dà en la regiun emprimas sullevaziuns cunter l’Imperi osmanic, ulteriuras èn suandadas ils onns 1565, 1689 ed 1876. Ils 3 da mars 1878 è entrada en vigur la Pasch da San Stefano, la quala ha terminà la [[Guerra tranter la Russia e l'Imperi osmanic|Guerra tranter la Russia e l’Imperi osmanic]]. Tenor cunvegnientscha è la regiun da la Macedonia dal Nord odierna fin a Thessaloniki vegnida attribuida a la Bulgaria. Suenter il Congress da Berlin dal 1878 han ins però puspè integrà il territori en l’Imperi osmanic; en consequenza da quai èn proruttas numerusas sullevaziuns en diversas citads. Ils Albanais èn s’organisads il medem onn en la Lia da Prizren. Tar ils Bulgars è la Sullevaziun da Kresna Raslog stada da muntada. La fin dal 19avel tschientaner è be anc creschida la resistenza cunter il domini osmanic; a medem han ils stadis naziunals vischins Bulgaria, Serbia e Grezia fatg valair lur influenza. Da vart dals Bulgars è suandada la fundaziun d’in comité revoluziunar. === Dapi il 20avel tschientaner === Ils 2 d’avust 1903 è prorutta la Sullevaziun d’Ilinden ch’è vegnida organisada dal comité revoluziunar numnà.<ref>Las infurmaziuns en quest chapitel tenor Stefan Troebst: ''Das makedonische Jahrhundert. Von den Anfängen der nationalrevolutionären Bewegung zum Abkommen von Ohrid 1893–2001. Ausgewählte Aufsätze''. Oldenbourg Wissenschaftsverlag, Minca 2007, ISBN 3-486-58050-7.</ref> Ils onns 1912 e 1913 han gì lieu las [[Guerras dal Balcan]] ch’han manà a la fin da l’[[Imperi osmanic]]. La regiun geografica Macedonia han ins partì tranter la [[Grezia]], la [[Serbia]] e la [[Bulgaria]]. En la part serba da la Macedonia, la quala è vegnida renumnada en Macedonia dal Vardar, è il moviment antiosmanic sa midà en in moviment antiserb. Uschia è prorutta il 1913 la sullevaziun dad Ohrid-Debar ed il 1934, cun agid dal medem moviment, è vegnì assassinà il retg jugoslav [[Alexander I]]. Naziunalists albanais han pretendì da lur vart d’unir tut ils territoris colonisads d’Albanais (Gronda Albania), ma a chaschun da la conferenza da pasch a Paris il 1919 n’als èsi gnanc reussì d’incorporar en l’Albania ils territoris cun maioritad albanaisa, uschia ch’els èn facticamain vegnids ignorads dal tuttafatg. Durant l’[[Emprima Guerra mundiala]] era la Macedonia dal Vardar occupada dapi la fin dal 1915 da la [[Bulgaria]] ed en il territori da cunfin cun la [[Grezia]] sa chattava la front da Saloniki. Cun occupar ils posts administrativs è la Bulgaria sa basada sin las structuras existentas da la gruppaziun revoluziunara IMRO. Uschia han en blers lieus tant Komitadschis (manaders da partisans) locals, ch’avevan battì avant cunter il domini serb, sco er emigrants returnads surpiglià posts centrals en l’administraziun civila e militara bulgara. Tranter il 1918 ed il 1941 ha la Macedonia dal Vardar fatg part dal Reginavel da la Jugoslavia. Tras quai ha l’IMRO reactivà suenter il 1920 la guerra da terror cunter la pussanza statala serba, uschia che per part fin a 70&nbsp;% da la schandarmaria jugoslava era staziunada en la Macedonia dal Vardar. Pervi da dispitas en connex cun la politica da l’intern ha la Macedonia dal Nord odierna furmà dal 1929 fin il 1941, ensemen cun parts da la Serbia dal Sid, administrativamain la Vardarska banovina (banat dal Vardar).<ref>Björn Opfer: ''Im Schatten des Krieges. Besatzung oder Anschluss. Befreiung oder Unterdrückung? Eine komparative Untersuchung über die bulgarische Herrschaft in Vardar-Makedonien 1915–1918 und 1941–1944.'' Münster 2005, p.&nbsp;160.</ref> En la [[Segunda Guerra mundiala]] è danovamain suandada dal 1941 fin il 1944 l’occupaziun bulgara. Il 1943 han ils partisans communistics da la Jugoslavia (senza represchentants da la Macedonia) renconuschì l’existenza d’in’atgna naziun macedona ed han fatg plans d’eriger ina republica Macedonia en ina [[Jugoslavia]] federala futura Ils 2 d’avust 1944 ha gì lieu l’emprima sesida dals communists macedons en la claustra serba da sontg Prochor Pčinjski. Il medem di è vegnida fundada la sutrepublica socialistica jugoslava Macedonia. L’onn 1963 è la citad da Skopje stada pertutgada d’in grev terratrembel. === Fasa da la democratisaziun a partir dal 1991 === Il 1991, en consequenza da la ruina da la [[Jugoslavia]], ha il pajais cuntanschì l’independenza statala. La Bulgaria ha renconuschì sco emprim pajais anc il medem onn la Republica Macedonia. Pervi da la dispita cun la [[Grezia]] areguard il num dal stadi ed ils simbols statals, è il stadi savens vegnì numnà a nivel internaziunal anteriura republica jugoslava Macedonia per evitar ina denominaziun uffiziala. L’avrigl 1993 è il stadi vegnì recepì en las [[Naziuns unidas]]. A medem temp ha la gronda part dals stadis da la Communitad europeica renconuschì il stadi a moda concludenta. L’onn 1999 ha il pajais recepì millis fugitivs albanais or dal Cosovo ([[Guerra dal Cosovo]]). A partir da l’entschatta 2001 hai surtut dà en il nordvest dal pajais scenas sco en ina guerra burgaisa, cur che cumbattants da guerriglia albanais han occupà militarmain intgins vitgs e cumbattì cunter polizia ed armada. Lur finamira era da cuntanscher dapli dretgs da minoritads. L’avust 2001 han las partidas segnà la cunvegna da basa dad Ohrid, la quala ha prevesì da discharmar las gruppas paramilitaras e da conceder dapli dretgs als Albanais en la Macedonia dal Nord. Il 2004 è entrada en vigur la cunvegna da stabilisaziun ed associaziun cun l’[[Uniun europeica]] e dapi il december 2005 è il pajais uffizialmain in candidat d’adesiun a l’Uniun europeica. == Stadi e politica == === Constituziun === [[Datoteca:Skopje_-_Außenministerium_der_Republik_Mazedonien.jpg|thumb|210px|Ministeri da l’exteriur a Skopje]] La constituziun da la Macedonia dal Nord ha il parlament deliberà ils 17 da november 1991. Dapi lura è quella vegnida midada pliras giadas: Uschia per exempel il 1992 cun declerar a moda explicita ch’il pajais na fetschia naginas pretensiuns territorialas envers stadis vischins (en connex cun las tractativas cun la Grezia areguard la renconuschientscha dal num dal stadi) ubain il 2001 cun l’intenziun da meglierar il status da la lingua albanaisa (en connex cun la Cunvegna da basa dad Ohrid). === Legislativa === Tenor la constituziun furma il parlament la legislativa. Ils maximalmain 123 deputads vegnan elegids en elecziun directa mintgamai per ina perioda da legislatura da quatter onns. === Executiva === L’executiva è repartida sin la regenza ed il president. Il president sco schef da stadi ha plitost incumbensas represchentativas. La regenza vegn manada dal primminister; quel vegn nominà dal president e sto sinaquai, per pudair furmar ina regenza, cuntanscher la maioritad da las vuschs en il parlament. === Partidas === Il sistem da partidas dal pajais è segnà d’ina dubla polaritad: d’ina vart d’ina etnic-naziunala (macedon ed albanais), da l’autra vart d’ina politica (socialdemocratic e conservativ). === Politica da l’intern === La politica da l’intern è segnada fermamain dal conflict tranter las duas pli grondas naziunalitads, ils Macedons ed ils Albanais. Sut pressiun internaziunala aveva la Macedonia dal Nord recepì il 1999, en rom dal Conflict en il Cosovo, radund 380&nbsp;000 fugitivs or dal Cosovo, quai ch’aveva midà per in mument la structura etnica en il pajais. Dapi il 2001 era il conflict en il pajais sa pegiurà pervi da la furmaziun d’ina nova organisaziun albanaisa militanta. Tras l’engaschament dal president [[Boris Trajkovski]], da l’[[Uniun europeica]] e dals [[Stadis Unids]] èsi reussì da cuntanscher en rom da la cunvegna da basa dad Ohrid in’egualisaziun tranter las etnias e da discharmar ils Albanais militants. Tuttina èn sa mantegnidas en il pajais tschertas animositads tranter las duas etnias, tranter auter en connex cun la reglamentaziun legala da l’utilisaziun da la lingua albanaisa. Adina puspè han lieu dad omaduas varts provocaziuns ed acts da sabotascha, per exempel cunter moscheas e baselgias ortodoxas. === Politica exteriura === Ils emprims onns e decennis suenter l’independenza èn stads segnads da tensiuns cun divers stadis vischins: cun la Grezia pervi dal num ed ils simbols statals, cun la Bulgaria per motivs linguistics, cun la Serbia perquai che la Macedonia dal Nord era sa separada da la Jugoslavia e perquai ch’il pajais era sa mess en il Conflict dal Cosovo sin la vart da la NATO; l’Albania da sia vart pretenda ch’ils dretgs da la minoritad albanaisa en la Macedonia dal Nord vegnian resguardadas. En il fratemp han ils conflicts cun la Bulgaria e cun la Grezia pudì vegnir schlià; e cun s’obligar en la constituziun da betg vulair prender influenza sin las minoritads macedonas en ils stadis vischins, è er quest champ da tensiun sa quietà in pau.<ref>Wolfgang Ismayr: ''Mazedonien.'' En: Id.: ''Die politischen Systeme Osteuropas''. 2. ed., VS Verlag, 2004, ISBN 978-3-8100-4053-4, p.&nbsp;762.</ref> Ozendi è la politica exteriura da la Macedonia dal Nord segnada fermamain da las stentas da daventar in stadi commember da la NATO e da l’Uniun europeica. === Militar === L’armada da la Macedonia dal Nord dumbra radund 10&nbsp;000 schuldas; cun mobilisar la reserva sa lascha quella augmentar per radund 21&nbsp;000 schuldads. Il preventiv da defensiun ha muntà il 2012 a radund 130 milliuns euro. Il favrer 2019 han il minister da l’exteriur Dimitrow e represchentants dals stadis da la NATO segnà il protocol d’adesiun. Apaina che quel è ratifitgà daventa la Macedonia dal Nord il 30avel commember da la NATO. == Economia == [[Datoteca:Автопатска делница Велес - Неготино - Демир Капија.JPG|thumb|220px|Autostrada en la Macedonia dal Nord]] Entaifer la [[Republica da la Jugoslavia]] furmava la Macedonia in dals territoris ch’era economicamain il pli pauc sviluppà; la regiun dispona da be paucas materias primas ed i n’era strusch vegni investì en l’industria. L’onn 2000 han ins anc adina gudagnà 9,7&nbsp;% dal product naziunal brut en l’agricultura e 31,6&nbsp;% en l’industria. En l’Index da la libertad economica sa chattava il pajais il 2017 sin plaz 31 da 180 pajais. Il pajais ha patì dals problems tipics d’in stadi postsocialistic, per exempel d’ina corrupziun exprimida, d’in memia grond apparat d’uffiziants, da l’ineffizienza dals manaschis industrials, ma er da la bloccada economica da vart da la [[Grezia]]. Grazia a la politica da refurma dals ultims onns han quests problems per gronda part pudì vegnir schliads. Sin l’index da percepziun da la corrupziun da Transparency International sa chattava la Macedonia dal Nord il 2016 ensemen cun ils stadis Maroc, Liberia, Indonesia e Columbia sin plaz 90 da 176. Cumbain che la Macedonia dal Nord ha cuntanschì suenter la fin da la Jugoslavia – cuntrari a la gronda part da las autras republicas – si’independenza senza conflicts militara, sa chatta il pajais en il fratemp en l’index dal svilup uman davos pajais sco la [[Bosnia ed Erzegovina]] ed [[Albania]] (situaziun dal 2018). La quota da dischoccupads muntava l’onn 2014 a radund 28&nbsp;% e vegn anc inditgada il 2017 cun 23,7&nbsp;%; per giuvenils munta quella schizunt a 46,9&nbsp;%. L’auta quota da dischoccupaziun furma in dals problems economics centrals dal pajais. Er il deficit da la bilantscha commerziala è aut, ils imports surpassan ils exports per bundant 70&nbsp;%. Gulivà vegn quest deficit per gronda part tras pajaments da transfer dals Albanais e Macedons che vivan a l’exteriur. Il pli grond investur direct en il pajais furma la [[Grezia]], suandà da la [[Republica da la Cipra]] e da la [[Bulgaria]]. En il process da privatisaziun han ins gia vendì las interpresas las pli grondas e profitablas dal pajais. Restadas èn numerusas interpresas nunrentablas e cas da sanaziun. Per tuttina pudair carmalar investurs da l’exteriur ha il pajais introducì il 2007 in’uschenumnada flat tax tenor model slovac. Impurtants products d’export èn mangiativas, bavrondas (t.a. vin) e tubac sco er fier ed atschal. Ils pli impurtants pajais d’export èn [[Serbia]] (31,4&nbsp;%), [[Germania]] (19,9&nbsp;%), [[Grezia]] (8,9&nbsp;%) e [[Croazia]] (6,9&nbsp;%); ils pli impurtants pajais d’import èn [[Grezia]] (15,4&nbsp;%), [[Germania]] (13,1&nbsp;%), [[Serbia]] (10,4&nbsp;%), [[Slovenia]] (8,6&nbsp;%) e [[Bulgaria]] (8,1&nbsp;%). Ils debits statals han muntà il 2016 a radund 4,0 milliardas dollars u 36,7&nbsp;% dal product naziunal brut. Il medem onn preveseva il budget dal stadi entradas en l’autezza da 2,889 milliardas euros ed expensas en l’autezza da 3,199 milliardas euros, quai che correspunda ad in deficit da 209 milliuns euros resp. 3,2&nbsp;% dal product naziunal brut previs.<ref>[https://web.archive.org/web/20180128152123/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/mk.html ''The World Factbook — Central Intelligence Agency'', consultà ils 23 d’avust 2018]</ref> Da las expensas statalas èn vegnidas impundidas 8,0&nbsp;% per la sanadad (situaziun dal 2006), 3,5&nbsp; % per la furmaziun (2002) e 6,0&nbsp;% per il militar (2005).<ref>''Der Fischer Weltalmanach 2010: Zahlen Daten Fakten'', Fischer, Francfurt a.M., 8 da settember 2009, ISBN 978-3-596-72910-4.</ref> == Energia == Las duas ovras d’energia da charvun a Bitola ed Oslomej cuvran cun lur capacitad da 675 e 125 megawatt ca. 80&nbsp;% da la producziun d’electricitad; 16&nbsp;% vegnan producids tras diversas ovras idraulicas cun ina capacitad totala da 530 megawatt. En temps da consum maximal entra ultra da quai en funcziun l’ovra d’ieli Negotino cun ina prestaziun da 210 megawatt. == Traffic == === Viafier === L’axa da traffic principala furma la Val da Vardar orientada en direcziun sidost-nordvest, tras la quala maina la pli impurtanta lingia da viafier da la societad da viafier statala Makedonski Železnici (MŽ); quella maina da Tabanovce al cunfin serb sur Skopje a Gevgelija al cunfin grec. Da questa lingia principala sa spartan trais lingias betg electrifitgadas. La lunghezza da la rait da viafier a binaris normals munta a 925&nbsp;km, vitiers vegnan duas viafiers a binaris stretgs. === Traffic sin via === L’entira rait da vias cumpigliava l’onn 2014 radund 14&nbsp;182 kilometers; da quai eran 9633 asfaltads. Er en il traffic sin via mainan las pli impurtantas axas per lung dal Vardar. L’autostrada M-1 che passa là collia la chapitala Skopje cun Belgrad e cun il port grec Thessaloniki. L’autostrada da sviament M-4 maina enturn Skopje vers vest (Tetovo) ed en direcziun sid fin a Gostivar. Dal temp da l’embargo commerzial da vart da la Grezia e durant il Conflict dal Cosovo ha il pajais subì restricziuns areguard il traffic da transit. Cumbain che quai ha mussà cleramain la dependenza dals vischins en il nord ed en il sid, vegnan las colliaziuns en direcziun ost-vest cun l’Albania e la Bulgaria be renovadas e schlargiadas plaunsieu. === Traffic aviatic === Communicaziuns aviaticas internaziunalas existan davent da Skopje e dad Ohrid. == Cultura == [[Datoteca:Копачија_06.jpg|thumb|280px|Gruppa da chant tradiziunal]] En la Macedonia dal Nord existan tranter las singulas parts dal pajais differenzas culturalas considerablas. Quai sa lascha surtut manar enavos sin las differentas etnias che vivan mintgamai lur atgna cultura e che furman intschess culturals per sasez. Ultra da quai gioga la religiun ina rolla, damai ch’il pajais è segnà dal cristianissem ortodox e da l’islam. En lieus cun ina populaziun eterogena ha però tuttavia er gì lieu ina simbiosa, nua che las culturas han influenzà ina l’autra ed èn per part sa maschadadas. Per ils motivs numnads sa laschan distinguer en la Macedonia dal Nord ils suandants intschess culturals: macedon, albanais, tirc, Romani, serb, bosniac e valach. En quest artitgel vegn surtut tractada la cultura macedona etnica sco tala. === Litteratura === L’ierta dals frars [[Dimitar Miladinov]] (1810–1862) e [[Konstantin Miladinov]] (1830–1862), ch’han rimnà la tradiziun orala e folclora da la regiun Macedonia, serva oz tant a la litteratura da la Macedonia dal Nord sco er a quella da la Bulgaria. Las sairas da poesia a Struga, il lieu da naschientscha dals frars [[Miladinov]], tutgan en tut il mund tar las pli veglias e pli grondas occurrenzas da quest gener. Enconuschenta en tut il mund e translatada en bleras linguas è vegnida suenter il 1990 l’ovra da [[Vlada Urošević]] (* 1934). Tar ils auturs pli giuvens, activs suenter il 1990 tutgan [[Ermis Lafazanovski]] (* 1961), oriund da la Rumenia, sco er [[Nikola Madzirov]] (* 1973) e [[Verica Trickoviv]] che viva dapi il 1999 en Germania. [[Petre M. Andreevski]] ha publitgà in roman situà tranter realissem e postmoderna che tracta la Macedonia rurala dal temp da las guerras a l’entschatta dal 20avel tschientaner. === Film === Enconuschent è daventà il film ‹Golemata voda› (‹Der Tag, als Stalins Hose verschwand›) dal 2004 dad [[Ivo Trajkov]]. === Medias === L’emettur da radio e televisiun da dretg public, Makedonska Radio-Televizija (MRT), emetta dus programs da televisiun (MRT1 sco emettur principal ed MRT2 per las minoritads etnicas dals Albanais, Tircs, Serbs, Roma, Aromuns e Bosniacs) sco er intginas staziuns da radio. Daspera datti divers emetturs da televisiun e da radio privats. Gasettas dal di en lingua macedona èn Dnevnik, Nova Makedonija (fundada il 1944), Utrinski Vesnik, Vreme e Večer (statal). Impurtantas gasettas dal di en lingua albanaisa èn Fakti, Koha e Lajm. Entaifer la glista da la libertad da pressa che vegn edida da Reporters senza cunfins sa chatta la Macedonia dal Nord sin plaz 111 da 180 pajais. === Cuschina === La cuschina macedona, che tutga tar la cuschina dal Balcan, sa basa sin las sorts da granezza che vegnan cultivadas sin las planiras autas e planiras fluvialas, surtut furment e tirc, en il sidost dal pajais er ris. Sco la cuschina d’auters pajais da la Peninsla dal Balcan, è er la cuschina macedona stada sur tschientaners sut influenza orientala e mediterrana. Tar l’allevament da muvel giogan bovs, nursas e portgs la pli gronda rolla, daspera er chauras e selvadi. Las pli impurtantas sorts da fritgs èn mail, pair, tscharescha, melona, apricosa, persic, figs, melonas d’aua e palogas. Er chastognas, mandlas, nuschs, nitscholas e surtut ivas creschan qua. En las auas da la Macedonia dal Sidvest vivan bleras spezias da peschs, tranter las quellas la litgiva d’Ocrida ed il pitschen gobiun-barbun tutgan tar las spezialitads da la cuschina dal lieu. Tras las premissas vegetativas e climaticas che n’èn betg adina optimalas, creschan en il pajais surtut spezias da legums che resistan bain a la chalur e na dovran betg bler aua, per exempel tartuffels, tschagulas, giabus, carottas, agl, spinat u arveglia. En blers curtins privats, ma er en manaschis agriculs vegnan medemamain cultivadas sorts che basegnan dapli aua ed er protecziun cunter il sulegl, sco per exempel tomatas, paprica, cucumeras ed oberschinas. Tar la charn domineschan bov, vadè, agnè, portg e regiunalmain er pesch. Tranter ils grass da cuschinar èn quai l’ieli da flur-sulegl ed il paintg (surtut en lieus situads pli ad aut), en regiuns dal sidvest e sid vegn savens er duvrà ieli d’ulivas. Tar las spezarias las pli popularas tutgan sal, paiver nair, zutger, vegeta, rosmarin, peterschigl e tut tenor regiun er basilic, maioran e coriander. Enconuschentas prespaisas èn Meza, salata da Schopska, Tarator, Kaymak, jogurt, Ajvar, Pindschur, Torshi e Leblebi. Tranter las tratgas cun charn èn da numnar Ćevapčići, biftecca da charn manizzada, Sucuk, Pastırma, Köfte, Ražnjići e gulasch. Raubas da pasta èn per exempel Burek resp. Börek, Pita, Pogatschen, Sač, Daktyla u Yufka e plats unids u tratgas cun legums èn Pasulj, Pilaw, Gjuveč, plats unics da tartuffels, crut asch u bagiaunas, paprica emplenida, rullada da giabus, Dolma, Moussaka, pulenta e Bulgur. Vitiers vegnan differents chaschiels sco chaschiels da salamuira, Kaschkawal, ricotta u feta e desserts sco Baklava, Halva, Kadaifi resp. Kadaifi, Lokum, Aşure, Vasina torta. Tranter las bavrondas dal pajais èn da numnar Boza, Rakija, Sahlep, Ayran, Skopsko pivo e divers vins. === Sport === Sper il ballape furma il ballamaun il pli impurtant sport da squadra dal pajais. Il 2008 ha il campiunadi europeic da ballamaun gì lieu en la Macedonia dal Nord. Dapi il 1996 sa participescha il pajais er regularmain als gieus olimpics da stad e dapi il 1998 als gieus olimpics d’enviern. === Dis da festa === La diversitad etnica dal pajais resorta er dals dis da festa che valan savens be per Bosniacs u Serbs, Roma u Aromuns, ortodoxs u muslims. Daspera vegnan – ultra dal di da la lavur – festegiads, sco dis da commemoraziun naziunala, il di da la republica (2 d’avust), il di da l’independenza (8 da settember), il di da la sullevaziun dal pievel (11 d’october) ed il di dal cumbat revoluziunar macedon (23 d’october). == Annotaziuns == <references/> == Litteratura == * Walter Lukan (ed.): ''Makedonien. Geographie – Ethnische Struktur – Geschichte – Sprache und Kultur – Politik – Wirtschaft – Recht''. (''Österreichische Osthefte'', nr. 40, 1/2), Vienna e.a. 1998. * Židas Daskalovski: ''The Macedonian Conflict of 2001. Problems of Democratic Consolidation''). (''Libertas Paper, nr. 56''), Libertas, Sindelfingen 2004, ISBN 3-921929-16-4. * Steven W. Sowards: ''Moderne Geschichte des Balkans. Der Balkan im Zeitalter des Nationalismus.'' BoD, Norderstedt 2004, ISBN 3-8334-0977-0. * Hans-Lothar Steppan: ''The Macedonian Knot. The Identity of the Macedonians, as revealed in the Development of the Balkan League 1878–1914''. Peter Lang, Francfurt a.M. 2009, ISBN 978-3-631-56067-9. * Heinz Willemsen: ''Das politische System Makedoniens''. En: Wolfgang Ismayr: ''Die politischen Systeme Osteuropas''. VS Verlag für Sozialwissenschaften, Wiesbaden, 3. ed. actualisada ed extendida, 2010, ISBN 978-3-531-16201-0, p. 967–1003. * Henri Bohnet, Daniela Bojadzieva: [http://www.kas.de/wf/de/33.21550/ ''Vergangenheitsaufarbeitung auf dem Balkan – Der Lustrationsprozess in Mazedonien''], ''[http://www.kas.de/wf/de/34.5/ KAS-Auslandsinformationen] 01/2011''. Berlin 2011, p. 62–75. == Colliaziuns == {{Commonscat|North Macedonia|Macedonia dal Nord}} * [https://web.archive.org/web/20120416082933/http://www.mio.gov.mk/ Pagina d’internet uffiziala] da la Republica da la Macedonia dal Nord {{Stadis da l'Europa}} [[Categoria:Stadis da l'Europa]] [[Categoria:Artitgels recumandads (Stadis da l'Europa)]] i2a1y3wokc74xo26gyc5dlrrndoml0j 0 13773 163391 161755 2022-08-22T16:23:26Z InternetArchiveBot 16747 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki [[Datoteca:Caribbean_general_map.png|thumb|350px|La Caribica en survista]] [[Datoteca:Johny_Cay.jpg|thumb|240px|En l’archipel da San Andrés y Providencia (Caribica Occidentala)]] La '''Caribica''' è ina regiun situada en la part occidentala, tropica da l’[[Ocean Atlantic]] al nord da l’equator. Sco part dal subcontinent da l’[[America Centrala]] consista quella da las inslas e gruppas dad inslas situadas en la [[Mar Caribica]] e dal territori da mar situà tranter quellas. En il vest tanscha la Caribica fin en il [[Golf da Mexico]]. Il num da la Caribica deriva dal pievel dals Caribs, sin ils quals ils conquistaders spagnols èn fruntads sin las Pitschnas Antillas (latin ''ante ilium'', ‹inslas situadas davantvart›). La regiun vegniva e vegn er numnada India dal Vest, damai ch’ins ha cret dal temp che quella è vegnida scuverta ch’ins sa chattia sin via directa vers l’India. == Geografia e populaziun == Tenor la cunfinaziun da l’Organisaziun idrografica internaziunala sa chattan las inslas da la Caribica, ordinadas en furma d’artg, entaifer la Mar Caribica.<ref>[https://web.archive.org/web/20111008191433/http://www.iho.int/iho_pubs/standard/S-23/S-23_Ed3_1953_EN.pdf#page=16 ''International Hydrographic Organization: Limits of Oceans and Seas''], terza ediziun, Monte Carlo 1953.</ref> Questa furma davent da la [[Peninsla Yucatán]] fin la part settentriunala da l’America dal Sid quasi in rectangul. Ultra da quai sa chatta davant la costa da [[Belize]] il segund grond sistem da grips da curals dal mund, il Belize Barrier Reef. La pli auta elevaziun da la Caribica furma il Pico Duarte cun 3098 m&nbsp;s.m. che sa chatta en la [[Republica Dominicana]]. Las pli grondas cascadas èn ils Mt. Carmel Falls. [[Datoteca:Agostino_Brunias_-_Linen_Market,_Dominica_-_Google_Art_Project.jpg|thumb|220px|Sin l’insla Dominica, ils onns 1770]] En l’entira Caribica vivan radund 40 milliuns umans da derivanza fitg differenta sin ina surfatscha totala da ca. 220&nbsp;000&nbsp;km². Sper las fitg pitschnas cumparts restantas d’etnias autoctonas vivan sin las differentas inslas surtut umans d’origin african ed europeic, creols sco er Inds (surtut sin [[Trinidad e Tobago]]) e Chinais. Il spagnol cun radund 70&nbsp;% e l’englais cun radund 24&nbsp;% furman las linguas principalas da la Caribica, daspera vegn er discurrì franzos (surtut a [[Haiti]]), ollandais e diversas furmas da creol u caribian (surtut en il mintgadi). L’aspectativa da vita en la regiun ha muntà il 2013 en media 72 onns. 26&nbsp;% da la populaziun eran pli giuvens che 15 onns, 9&nbsp;% pli vegls che 65 onns. L’emigraziun è per ordinari in pau pli gronda che l’immigraziun, tuttina è la spessezza da la populaziun relativamain auta cun 180 abitants per km².<ref>[https://web.archive.org/web/20150326073620/http://www.weltbevoelkerung.de/laenderdatenbank.html ''Länderdatenbank''], consultà ils 6 da mars 2014.</ref> Impurtantas instituziuns da furmaziun en la Caribica – che vegnan purtadas da numerus stadis en la regiun e cun sedia sin differentas inslas – furman l’University of the West Indies ed il Centre for Hotel and Tourism Management. Il turissem è ina da las pli impurtantas funtaunas d’entrada dals stadis caribics. Daspera existan en il sectur dals servetschs da finanzas bleras oasas fiscalas, surtut sin las [[Inslas Cayman]]. La cuschina da la regiun è oravant tut segnada da peschs, leguminosas e spezarias. == Geologia == La Mar Caribica fa da sia vart part da la Mar Mediterrana Americana e cuntanscha en il Foss da Cayman ina profunditad da 7680&nbsp;m. La mar sa chatta per gronda part sin la platta caribica, be la part en il nordvest, da l’autra vart dal foss maritim, sa chatta sin la platta nordamericana. Tras activitads tectonicas als cunfins da las plattas datti adina puspè terratrembels e per part erupziuns da vulcans. Uschia han ins stuì dar si il 1995 suenter pliras erupziuns dal vulcan Soufrière la chapitala dal Montserrat, Plymouth, suenter che gia var 800 umans eran fugids. L’ultim grond terratrembel a [[Haiti]] l’onn 2010 ha chaschunà la mort da radund 300&nbsp;000 persunas. == Natira e clima == [[Datoteca:Caracara_cheriway_-Brevard_Zoo-8a.jpg|thumb|180px|Caracara da la Caribica]] En general prevala in clima tropic, vul dir ch’i regia in clima tenor il di (las differenzas da temperatura tranter di e notg èn pli grondas che tranter las stagiuns) cun temperaturas d’en media sur 20&nbsp;°C. Ils mais da stad dal zercladur fin il settember è la probabilitad da plievgia ca. 30–50&nbsp;%; ils mais d’enviern tranter november ed avrigl percunter èn cun tschintg fin nov dis da plievgia ils mais ils pli sitgs. Ultra da quai ha il [[Current dal Golf]] che sa mova vers l’[[Europa]] ses origin en las [[Bahamas]]. La denominaziun sur/sut il vent da las Antillas renviescha a l’influenza dal passat dal nord. In ulteriur fenomen da la natira furman huricans che passan sperasvi e che chaschunan regularmain donns, per exempel tras inundaziuns. Tar las spezias d’animals indigenas tutgan tranter auter il manati (vatga da mar) da la Caribica, la langusta da la Caribica u leguans. Autras spezias sco ils misarogns da la Caribica èn gia morts or pervi dad influenzas antropogenas. Tras la cultivaziun da plantas d’export (tradiziunalmain p.ex. channa da zutger) sin plantaschas en furma da monocultura vegnan spezias da plantas indigenas sco las mangrovas stgatschadas ferm a l’ur. Blers dals terrens da la regiun èn d’origin vulcanic e da differenta fritgaivladad. == Istorgia e scuverta da la Caribica == En l’emprim millenni a.C. èn arrivads nà da la Venezuela sin las inslas Caribicas Indians Arawaks (ch’appartegnevan surtut als Taíno). Sur Trinidad èn quels sa derasads vers nord. Ad els èn suandads radund 1500 onns pli tard ils Caribs guerrescs, ils quals han stgatschà plaunsieu ils Arawaks da las Pitschnas Antillas. Dal temp dals viadis da scuverta da [[Cristof Columbus]] vivevan ils Arawaks sin las inslas [[Cuba]], [[Hispaniola]] e sin las [[Bahamas]], entant ch’ils Caribs vivevan sin las [[Pitschnas Antillas]]. [[Datoteca:Arowak_woman_by_John_Gabriel_Stedman.jpg|thumb|160px|Indiana Arawak]] Ils Arawaks, che discurrivan tuts linguas parentadas, vivevan en vitgs (communas) e cultivavan tranter auter granezza, patats e manioc. Els eran abels da filar e taisser, na tegnevan però nagins animals da chasa e na disponivan da nagin fier.<ref>Howard Zinn: ''A People’s History of the United States: 1942–present.'' Harper Perennial Modern Classics, New York 2005, ISBN 0-06-083865-5, p. 3.</ref> Muntada cultica aveva tar ils Arawaks in crap triangular, numnà ''zemi'' (‹sontg›) che serviva a marcar la posiziun ierarchica dal dieu protectur da mintga chasada, ma che simbolisava er ils dieus, ils defuncts e las pussanzas cosmicas en general.<ref>Michael D. Coe (ed.), Dean Snow, Elizabeth Benson: ''Weltatlas der alten Kulturen: Amerika vor Kolumbus. Geschichte, Kunst Lebensformen.'' Christian, Minca 1986, ISBN 3-88472-107-0, p. 161s.</ref> Ozendi existan etnias d’Arawaks be pli sin la terra franca americana; en la Caribica èn els morts or curt temp suenter ch’ils Europeans han prendì possess da questa regiun. Ils Caribs èn immigrads tranter il 8avel ed il 15avel tschientaner en la Caribica odierna. Anc oz vivan Caribs en ils stadis [[Venezuela]], [[Guyana]], [[Suriname]] ed en la [[Brasilia dal Nord]]; quests pievels numnan sasezs Kalihna resp. Galibi. Lur lingua tutga tar la famiglia caribica ch’è derasada vastamain en la part settentriunala da l’America dal Nord. Ils Caribs ch’eran arrivads en la Caribica (dal temp da Columbus surtut sin las Pitschnas Antillas) eran percunter sa maschadads là cun ils Arawaks, furmond uschia il pievel dals Kalinago che discurrivan ina lingua che tutgava tar la famiglia arawak. Da quests ‹Caribs da las inslas› vivan oz anc radund 3500 sin l’insla [[Dominica]]. Da la maschaida tranter ‹Caribs da las inslas› e sclavs africans derivan ils uschenumnads ‹Caribs nairs›, ils Garifuna.<ref>Cf. Christopher Taylor: ''The Black Carib wars. Freedom, survival and the making of the Garifuna''. Signal Books, Oxford 2012.</ref> Entant che Columbus descriva ils Arawaks sco paschaivels, valevan ils Caribs sco guerrescs. Schebain els pratitgavan però – sco che Columbus rapporta a basa d’infurmaziuns dals Arawaks – praticas cannibalicas, è contestà. Cur che Columbus è ì a riva per incumbensa da la curuna spagnola l’onn 1492 a San Salvador ([[Bahamas]]), era el surtut en tschertga dad aur e d’autras ritgezzas. Ma ils pievels indigens n’han betg dà grond pais a quai ch’ils Europeans consideravan sco ritgezza. Uschia è la Caribica bain vegnida conquistada, ma ils conquistadores èn gia bainspert ids vinavant sin il continent american. En il decurs dal temp èn arrivads Englais, Ollandais e Franzos; schizunt il Danemarc, la Svezia e la Curlanda possedevan intginas colonias. [[St. Barthélemy]] per exempel è stà stgars in tschientaner en possess svedais. Ina gronda part dals Indians autoctons èn la finala daventads l’unfrenda da malsognas e sclavaria. La Caribica ha surtut furmà en il 17avel ed a l’entschatta dal 18avel tschientaner il champ d’acziun da bucaniers e pirats (uschenumnà temp dad aur da la pirataria). Las pitschnas inslas purschevan als pirats, ils quals eran per part sco corsars en viadi per incumbensa d’in retg, numerusas pussaivladads da refugi e las flottas da tresor spagnolas eran ina finamira d’attatga buna e lucrativa. Port Royal a [[Jamaica]] e la colonia franzosa sin l’insla [[Tortuga]] furmavan da quel temp veritablas colonias da pirats. == Inslas e territoris da la Caribica == En la Caribica sa chattan tant stadis independents sco er inslas ch’èn dependentas da stadis (surtut europeics). En direcziun da l’ura èn quai: {| class="wikitable zebra" |- class=hintergrundfarbe6 ! Regiun !! Insla (u gruppa) !! Appartegnientscha resp. <br />onn d’independenza !! Commem-<br />branza !! Valuta !! Lingua uffiziala !! Surfatscha<br />(km²) !! Abitants (2013)<ref>[https://web.archive.org/web/20181004113653/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/fields/2119.html#av ''World Factbook''], consultà ils 6 da mars 2014.</ref> |- class=hintergrundfarbe8 | '''''Atlantic avert – nord''''' || || || || || || align=right | '''14.436''' || align=right | '''366.785''' |- | || '''Bahamas''' || 1973 || CELAC, CARICOM || B$ || englais (creol) || align=right | 13.939 || align=right | 319.031 |- | || '''Turks e Caicos''' || territori d’ultramar dal Reginavel Unì || || $ || englais (creol) || align=right | 497 || align=right | 47.754 |- class=hintergrundfarbe8 | '''''Grondas Antillas''''' || || || || || || align=right | '''206.583''' || align=right | '''37.784.549''' |- | || '''Cuba''' || 1902 || CELAC, ALBA || Cub$ || spagnol || align=right | 109.884 || align=right | 11.061.886 |- | || '''Guantanamo Bay''' || punct da sustegn da l’US-Navy || || || || align=right | 118 || align=right | ''persunal militar''&nbsp;¹ |- | || '''Inslas Cayman''' || territori d’ultramar dal Reginavel Unì || || CI$ || englais || align=right | 264 || align=right | 53.737 |- | || '''Giamaica''' || 1962 || CELAC, CARICOM || J$ || englais<br />(giamaican) || align=right | 10.991 || align=right | 2.909.714 |- | || '''Navassa''' || possessiun insulara pli pitschna dals Stadis Unids || || || || align=right | 5 || align=right | ''nunabità''² |- | || '''Haiti''' || 1804 || CELAC, CARICOM || HTG || haitian,<br />franzos || align=right | 27.750 || align=right | 9.893.934 |- | || '''Republica Dominicana''' || 1844 || CELAC, SICA || RD$ || spagnol || align=right | 48.730 || align=right | 10.219.630 |- | || '''Puerto Rico''' || territori insular betg incorporà dals Stadis Unids || || $ || spagnol, englais || align=right | 8.959 || align=right | 3.645.648 |- class=hintergrundfarbe8 | '''''Pitschnas Antillas''''' || || || || || || align=right | '''9.235''' || align=right | '''2.613.961''' |- | ''Sur il vent'' || '''Inslas Virginas Americanas'''|| territori insular betg incorporà dals Stadis Unids || || $ || englais (creol) || align=right | 346 || align=right | 104.737 |- | || '''Inslas Virginas Britannicas'''|| territori d’ultramar dal Reginavel Unì ||OECS || $ || englais (creol) || align=right | 153 || align=right | 31.912 |- | || '''Anguilla'''|| territori d’ultramar dal Reginavel Unì || OECS || EC$ || englais (creol) || align=right | 96 || align=right | 15.754 |- | || '''Saint-Martin''' || territori d’ultramar da la Frantscha || per part UE || € || franzos || align=right | 53 || align=right | 31.264 |- | || '''Sint Maarten'''|| pajais autonom entaifer il Reginavel dals Pajais Bass|| per part UE || CMf || ollandais,<br />englais || align=right | 34 || align=right | 39.689 |- | || '''St. Barthélemy''' || territori d’ultramar da la Frantscha || || € || franzos (patwa) || align=right | 21 || align=right | 7.298 |- | || '''Saba''' || vischnanca particulara dals Pajais Bass || per part UE || $ || ollandais (englais) || align=right | 13 || align=right | 1.991³ |- | || '''Sint Eustatius''' || vischnanca particulara dals Pajais Bass || per part UE || $ || ollandais (englais) || align=right | 21 || align=right | 4.020³ |- | || '''St. Kitts e Nevis'''|| 1983 || CELAC, CARICOM, OECS || EC$ || englais (creol) || align=right | 269 || align=right | 51.134 |- | || '''Antigua e Barbuda'''|| 1981 || CELAC, CARICOM, OECS, ALBA || EC$ || englais<br />( creol) || align=right | 442 || align=right | 90.156 |- | || '''Montserrat'''|| territori d’ultramar dal Reginavel Unì || OECS || EC$ || englais || align=right | 102 || align=right | 5.189 |- | || '''Guadeloupe''' || departament d’ultramar da la Frantscha || UE || € || franzos (creol) || align=right | 1.628 || align=right | 403.355³ |- | || '''Dominica'''|| 1978 || CELAC, CARICOM, ALBA || EC$ || englais (patwa) || align=right | 746 || align=right | 73.286 |- | || '''Martinique''' || departament d’ultramar da la Frantscha || UE || € || franzos<br />( creol) || align=right | 1.128 || align=right | 394.173³ |- | || '''St. Lucia''' || 1979 || CELAC, CARICOM, OECS, ALBA || EC$ || englais (patwa) || align=right | 616 || align=right | 162.781 |- | || '''Barbados'''|| 1966 || CELAC, CARICOM || BDS$ || englais || align=right | 430 || align=right | 288.725 |- | || '''St. Vincent e las Grenadias'''|| 1979 || CELAC, CARICOM, OECS, ALBA || EC$ || englais || align=right | 389 || align=right | 103.220 |- | || '''Grenada''' || 1974 || CELAC, CARICOM, OECS || EC$ || englais<br />(creol) || align=right | 344 || align=right | 107.850 |- | ''Sut il vent'' || '''Nueva Esparta''' || stadi federal da la Venezuela || CELAC ALBA || BsF || spagnol || align=right | 1.150 || align=right | 426.337³ |- | || '''Dependencias Federales''' || territori federal da la Venezuela || CELAC, ALBA || BsF || spagnol || align=right | 342 || align=right | 3.100³ |- | || '''Bonaire''' || vischnanca particulara dals Pajais Bass || per part UE || $ || ollandais (papiamentu) || align=right | 288 || align=right | 13.389³ |- | || '''Curaçao'''|| pajais autonom dals Pajais Bass || per part UE || CMf || papiamentu, ollandais, englais || align=right | 444 || align=right | 146.836 |- | || '''Aruba'''|| pajais autonom dals Pajais Bass || per part UE || Afl || papiamentu, ollandais || align=right | 180 || align=right | 109.153 |- class=hintergrundfarbe8 | '''''Atlantic avert – sid''''' || '''Trinidad e Tobago'''|| 1962 || CELAC, CARICOM || C$ (TTD) || englais (creol) || align=right | '''5.128''' || align=right | '''1.225.225''' |- class=hintergrundfarbe8 | '''''Caribica Occidentala''''' || || || || || || align=right | '''796''' || align=right | '''186.176''' |- | || '''San Andrés e Providencia''' || departament da la Columbia || CELAC, UNASUR || $ (COP) || spagnol || align=right | 44 || align=right | 70.554³ |- | || '''Corn Islands''' || vischnanca da Nicaragua || CELAC, SICA, ALBA || Córdoba Oro|C$ (NIO) || spagnol || align=right | 13 || align=right | 7.429³ |- | || '''Islas de la Bahía''' || departament da Honduras || CELAC, SICA || L || spagnol || align=right | 261 || align=right | 35.000³ |- | || '''Cozumel''' || vischnanca dal Mexico || CELAC || Mex$ || spagnol || align=right | 478 || align=right | 73.193³ |- class=hintergrundfarbe6 | '''Total''' || || || || || || align=right | '''221.993''' || align=right | '''42.176.696''' |} <small> '''Legenda:''' CELAC: Cuminanza dals stadis da l’America Latina e da la Caribica, CARICOM: Cuminanza caribica, ALBA: Allianza da Bolivar per l’America, SICA: Sistem d’integraziun da l’America Centrala, OECS: Organisaziun dals stadis da la Caribica Orientala, UE: Uniun europeica, UNASUR: Uniun da las naziuns sidamericanas <br /> ¹ Persunal militar al lieu. ² Abità temporarmain da pestgaders haitians. ³ Cumplettà cifras mancantas cun agid da las paginas dals pajais respectivs.</small> === Stadis che vegnan attribuids a la Caribica === Ils suandants stadis tutgan geograficamain tar la terra franca americana, vegnan però – pervi da lur istorgia coloniala sco er lur relaziuns economicas, da traffic e linguisticas – savens attribuids a la Caribica: {| class="wikitable zebra" |- class=hintergrundfarbe6 ! Regiun !! Stadi !! Appartegnientscha resp.<br />onn d’independenza !! Commembranza !! Valuta !! Lingua uffiziala !! Surfatscha<br />(km²) !! Abitants<br />(2013) |- | '''''America Centrala''''' || '''Belize''' || 1981 || CELAC, CARICOM, SICA || Bz$ || englais (creol) || align=right | 22.966 || align=right | 334.297 |- | '''''America dal Sid''''' || || || || || || align=right | '''462.324''' || align=right | '''1.535.789''' |- | || '''Guyana''' || 1966 || CELAC, CARICOM, UNASUR || G$ || englais (hindi) || align=right | 214.970 || align=right | 739.903 |- | || '''Surinam''' || 1975 || CELAC, CARICOM, UNASUR || $ (SRD) || ollandais (sranantongo) || align=right | 163.820 || align=right | 566.846 |- | || '''Guyana Franzosa''' || Departament d’ultramar da la Frantscha || UE || € || franzos (creol) || align=right | 83.534 || align=right | 229.040³ |} <small>³ Cifra tenor la pagina dal pajais respectiva.</small> == Stadis vischins da la Caribica == Ils suandants stadis cunfineschan cun la Caribica (dal nordvest vers il sidost): * America dal Nord: [[Stadis Unids]], [[Mexico]] * America Centrala: [[Belize]], [[Guatemala]], [[Honduras]], [[Nicaragua]], [[Costa Rica]], [[Panama]] * America dal Sid: [[Columbia]], [[Venezuela]], [[Guyana]], [[Suriname]], [[Guyana Franzosa]] == Partiziuns d’inslas e gruppas d’inslas communablas == [[Datoteca:Hispaniola_pol_D2.svg|thumb|280px|L’insla Hispaniola]] Las suandantas inslas vegnan administradas da plirs stadis: * Hispaniola: [[Haiti]] e [[Republica Dominicana]] * St. Martin (insla): Dependenta da la [[Frantscha]] e dals [[Pajais Bass]] Las suandantas inslas vegnan reunidas a gruppas: * British West Indies: Pitschnas Antillas anglofonas, las qualas èn colliadas tras instituziuns ed occurrenzas. * India occidentala franzosa: Las Pitschnas Antillas francofonas. * Inslas Virginas: Spagnolas (vest), americanas (part centrala) e britannicas (ost). * Inslas da la vart protegida cunter il vent (leeward): Pitschnas Antillas dal nord e sidvest. * Inslas da la vart exposta al vent (windward): Pitschnas Antillas meridiunalas. * Inslas ABC: Aruba, Bonaire, Curaçao sa chattan geograficamain ina sper l’autra. * Inslas BES: Bonaire, St. Eustatius e Saba furman vischnancas particularas dals Pajais Bass. Las suandantas gruppas d’inslas èn vegnidas schliadas: * India dal vest danaisa: ha existì fin il prim d’avrigl 1917 e furma dapi lura las Inslas Virginas americanas. * Federaziun da l’India dal vest: ha existì fin ils 31 da matg 1962. * Antillas ollandaisas: ha existì fin ils 10 d’october 2010. * Arrondissement Saint-Martin-Saint-Barthélemy: ha existì fin ils 22 da favrer 2007. == Annotaziuns == <references/> == Litteratura == * Ottmar Ette: ''Von Inseln, Grenzen und Vektoren. Versuch über die fraktale Inselwelt der Karibik''. En: Marianne Braig e.a. (ed.): ''Grenzen der Macht – Macht der Grenzen. Lateinamerika im globalen Kontext''. Vervuert, Francfurt a.M. 2005, p. 135–180. * Heinrich Hasebeck, Andreas Venzke (ed.): ''Gasparan oder die letzte Fahrt des Francis Drake''. Benziger-Verlag, Turitg 1996, ISBN 3-545-36531-X. * Bernd Hausberger, Gerhard Pfeisinger (ed.): ''Die Karibik. Geschichte und Gesellschaft 1492–2000.'' Promedia, Vienna 2005, ISBN 3-85371-236-3. * Holger Henke: ''Modern Political Culture in the Caribbean''. Kingston: Univ. of the West Indies Press 2003, ISBN 976-640-135-7. * Holger Henke: ''Between Self-Determination and Dependency: Jamaica’s Foreign Relations, 1972–1989.'' The University of the West Indies Press, Kingston 2000. * Gabriele Knauer, Ineke Phaf-Rheinberger (ed.): ''Caribbean worlds – Mundos caribeños – Mondes caribéens''. Vervuert, Francfurt a.M. 2020, ISBN 978-84-9192-106-6. * Matthew Mulcahy: ''Hurricanes and society in the British Greater Caribbean, 1624–1783.'' Johns Hopkins University Press, Baltimore 2006, ISBN 0-8018-8223-0. * Edith Oppens: ''Karibik. Mittelmeer der Neuen Welt''. Prestel, Minca, 2. ed. repassada, 1981, ISBN 3-7913-0431-3. == Colliaziuns == {{Commonscat|Caribbean|Caribica}} * [https://web.archive.org/web/20120428022807/http://www.carilat.de/index2.htm Pagina tematica davart la Caribica e l’America Latina] [[Categoria:America]] [[Categoria:Artitgels recumandads (America)]] 3hhfwdqlw3ocghfw9585hen1wh8dz9d 0 14308 163410 162333 2022-08-22T18:58:47Z InternetArchiveBot 16747 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki [[Datoteca:Oscar_Wilde_Sarony.jpg|thumb|230px|Oscar Wilde, fotografia da Napoleon Sarony, 1882]] [[Datoteca:Oscar_Wilde_Signature.svg|frameless|right|Signatura dad Oscar Wilde]] '''Oscar Wilde''', atgnamain Oscar Fingal O’Flahertie Wills Wilde, (* ils 16 d’october 1854 a Dublin; † ils 30 da november 1900 a Paris) è stà in scriptur irlandais. Il temp da scola e da studi ha el passentà a [[Dublin]] ed [[Oxford]] ed è silsuenter ì a star a [[Londra]]. Sco liricher, autur da romans, dramaticher e criticher è el daventà in dals pli enconuschents ed a medem temp in dals pli contestads scripturs da la [[Gronda Britannia]] victoriana. Or da sia lètg cun [[Constance Lloyd]] èn naschids dus figls. Pervi dad «acts immorals» omosexuals è Wilde vegnì punì a dus onns chasaforz cun greva lavur sfurzada. Quai ha ruinà sia sanadad. Suenter sia relaschada ha el vivì depauperisà a Paris, nua ch’el è mort en la vegliadetgna da 46 onns. == Vita == === Chasa paterna ed uffanza === [[Datoteca:Wilde_Family_home_on_Merrion_Square.jpg|thumb|220px|La chasa a Dublin en la quala la famiglia Wilde ha vivì a partir dal 1855]] Il bab dad Oscar Wilde, William Wilde, era in dals pli impurtants medis d’ureglias e dad egls da l’Irlanda. Daspera ha el scrit cudeschs davart archeologia, folclora ed il satiricher [[Jonathan Swift]]. Sia mamma era da professiun translatura. Ella è s’engaschada en il Young Ireland Movement sut il pseudonim ‹Speranza› e valeva sco liricra revoluziunara. Ils Wildes han gì dus figls ed ina figlia. Il pli vegl, William Charles Kingsbury, è naschì il 1852, Oscar 1854 e la figlia Isola Francesca il 1858; ella è vegnida be diesch onns veglia. L’activitad da ses geniturs extravagants e surtut il salun che sia mamma trategneva a [[Dublin]], han gì per consequenza che Oscar Wilde è vegnì baud en contact cun artists e scripturs. Dal 1864 fin il 1871 ha el visità sco scolar d’internat la Portora Royal School ad Enniskillen. === Studi === Dal 1871 fin il 1874 ha Oscar Wilde studegià cun grond success litteratura classica al Trinity College a [[Dublin]]. La stad è el viagià ensemen cun [[William Goulding]] e reverend [[John Pentland Mahaffy]], ses ami e magister da filologia classica, en l’Italia dal Nord, nua ch’el ha tranter auter visità [[Milaun]], [[Venezia]], [[Padua]] e [[Verona]]. Suenter avair gudagnà in stipendi annual da £95, ha Wilde studegià ils onns 1874 fin 1878 al Magdalen College ad [[Oxford]]. Durant quest temp è el entrà en la loscha da framassuns Apollo University Lodge no. 357.<ref>[http://www.apollo357.com/index.php/history/1870-1914 ''Apollo University Lodge no. 357]: History 1870–1914''.</ref> Gia ses bab era stà framassun activ a Dublin. Ad Oxford è Oscar Wilde svelt dà en egl pervi da ses spiert ed umor: Cur ch’el dueva translatar tar in examen d’admissiun en in club da students or dal grec ina part da l’istorgia da la Passiun, ha Wilde explitgà ch’el veglia exnum vegnir a savair co che l’istorgia giaja a fin, ed ha translatà vinavant, schebain ch’el aveva daditg dumagnà la lezia cun bravura. Gia baud era el enconuschent sco estet. En ina da sias remartgas ch’ha fatg la runda tras l’entira universitad è el sa declerà sco amatur da porcellana custaivla: «Di per di hai jau dapli difficultad da viver sin l’aut nivel da mia porcellana blaua.»<ref>Richard Ellmann: ''Oscar Wilde.'' Wissenschaftliche Buchgesellschaft, Darmstadt 1992, p. 76.</ref> Durant ses studi è el stà fascinà a medem temp dals ideals estetics da [[Walter Horatio Pater]], che tendevan vers l’art pour l’art, sco er da la concepziun d’art profundamain morala, religiusa e d’engaschament social da [[John Ruskin]] – e quai cumbain ch’els represchentavan a moda fitg differenta, quasi cuntraria il nov esteticissem. Il zercladur 1878 ha Oscar Wilde s’acquistà emprima renconuschientscha litterara cun sia poesia ‹Ravenna› ch’ha retschet da l’universitad dad Oxford il premi Newdigate. En la poesia, che descriva ina citad che croda d’anteriura grondezza en il nagut, aveva el dà furma artistica a las impressiuns da ses segund viadi en l’Italia. Wilde ha terminà ses studi il 1878 cun distincziun cun il grad academic Bachelor of Arts (B.A.). L’onn proxim è el ì a star a Londra ed ha partì là fin il 1881 in’abitaziun cun il pictur artist [[Frank Miles]] (1852–1891) che trategneva fitg bunas relaziuns cun la societad da Londra. L’abitaziun, che Wilde numnava ‹Thames House›, sa chattava en la Salisbury Street tranter Strand e Themse che n’exista oz betg pli. === Ils onns da success sco scriptur === [[Datoteca:Punch_-_Oscar_Wilde.png|thumb|180px|Caricatura en il magazin da satira ‹Punch›, 25 da zercladur 1881]] Gia da ses temp da vita è Wilde vegnì admirà fitg sco autur. Ma la [[Gronda Britannia]] victoriana cun sia prudaria è a medem temp sa starmentada dad el sco autur scandalus e dandy. El era enconuschent per si’eloquenza e sia cumparsa extravaganta (p.ex. chautschas fin al schanugl e chaltschiels da saida). Gia baud è el daventà sco estet dals estets, als quals ins fascheva la reproscha da sa surdar a moda nunvirila a l’art, ina figura da beffa dal magazin da satira ‹Punch›.<ref>''Oscar Wilde.'' En: [http://www.britannica.com/biography/Oscar-Wilde ''Encyclopedia Britannica''].</ref> Wilde aveva publitgà poesias en diversas revistas (‹Dublin University Magazine›, ‹Kottabos›) avant ch’èn cumparidas sias emprimas publicaziuns en furma da cudesch. Ses emprim toc da teater, ‹Vera; or the Nihilists› (1880), ha el publitgà sco stampat privat.<ref>Ellmann, p. 177.</ref> Ses emprim tom da poesias, ‹Poems› (1881), ha ses editur da Londra [[David Bogue]] edì en preschentaziun custaivla en trais ediziuns a mintgamai 250 exemplars. ==== Viadi da referats en ils Stadis Unids ed il Canada ==== Wilde è vegnì envidà da tegnair prelecziuns en l’[[America dal Nord]].<ref>Cf. latiers [http://www.oscarwildeinamerica.org/index.html ''Oscar Wilde in America''], consultà ils 20 d’october 2017.</ref> La fin da l’onn 1881 è el partì vers [[New York]]. Durant l’entir 1882 ha el tegnì prelecziuns davart esteticissem (‹The English Renaissance of Art›) ed arts decorativs (‹House Decoration›) en dapli che tschient citads dals [[Stadis Unids]] e dal [[Canada]], e quai cun in success surprendent.<ref>Mary Warner Blanchard: ''Oscar Wilde’s America: Counterculture in the Gilded Age.'' Edwards Brothers, Ann Arbor MI 1998.</ref> Sco figuras-clav da la renaschientscha englaisa ha el preschentà ils preraffaelits [[Edward Burne-Jones]], [[John Ruskin]] e [[William Morris]]. Davent da l’emprim di da si’arrivada a [[New York]] è el stà circumdà da schurnalists che spetgavan dad el sentenzas spiertusas e ch’èn s’externads en las medias detagliadamain davart sia vestgadira. Ses referats eran bain frequentads ed ins al ha surchargià cun invits. A [[Philadelphia]] ha gì lieu ils 18 da schaner 1882 in inscunter memorabel cun il liricher [[Walt Whitman]].<ref>Ellmann, p. 242–246.</ref> Da l’autra vart è Wilde vegnì crititgà e caricà senza remischun dad omaduas varts da l’Atlantic. Ina da las attatgas las pli nauschas ha publitgà [[Thomas Wentworth Higginson]] en il ‹Woman’s Journal› (4 da favrer 1882) sut il titel ‹Virilitad nunvirila›.<ref> Blanchard, p. 27.</ref> ==== Segiurn a Paris, segund viadi en ils Stadis Unids ==== L’onn 1883 ha Wilde passentà plirs mais a Paris, nua ch’el ha scrit en il Hotel Voltaire il toc da teater ‹The Duchess of Padua›. Durant ses segiurn a Paris ha el gì contact cun poets (t.a. [[Edmond de Goncourt]], [[Victor Hugo]], [[Paul Verlaine]]), acturas ([[Sarah Bernhardt]]) e pictur artists impressiunistics (t.a. [[Edgar Degas]], [[Camille Pissarro]]). Confruntà en las poesias da [[Charles Baudelaire]] e [[Paul Verlaine]] cun la décadence da Paris, ch’al fascinava, ha el empruvà da colliar quest moviment or dal spiert da l’esteticissem cun la renaschientscha englaisa en l’art dal 19avel tschientaner ch’el aveva propagà l’onn avant en ils Stadis Unids. L’onn proxim, il 1884, è cumparì il roman ‹À rebours› dal Franzos [[Joris-Karl Huysman]], il qual ils recensents han designà unisono sco «manual da la décadence». Questa publicaziun ha dalunga gudagnà per Wilde ina muntada cumparegliabla a quella da ‹The Renaissance› da [[Walter Horatio Pater]] ils onns 1870. En in’intervista ha el declerà quest cudesch sco «in dals megliers che jau hai insumma vis insacura». La stad 1883 è Wilde viagià ina segunda giada en l’America, e quai per l’emprima preschentaziun da ‹Vera›. Ils 20 d’avust è il toc vegnì giugà a [[New York]] en l’Union Square Theatre fullanà, cun Marie Prescott en la rolla principala. Suenter critica destructiva en la pressa han ins stritgà il toc ils 28 d’avust dal plan da represchentaziuns dal teater. ==== Turneas da referats en il Reginavel Unì e nozzas ==== Suenter che sias entradas or da la turnea tras ils Stadis Unids èn stadas consumadas, ha Wilde fatg duas turneas da referats tras il Reginavel Unì. In colonel d’armada pensiunà, [[W.F. Morse]], il qual aveva gia intermedià tar il viadi da referats tras l’America, al ha engaschà per numerusas occurrenzas. L’emprima turnea ha cumenzà il settember 1883. Sco temas dals referats aveva el elegì ‹Impressiuns da l’America› e ‹La bella chasa›. Sco poet famus e celebrà betg be en il Reginavel Unì, mabain er en l’Europa ed en l’America, ha el maridà cun 30 onns [[Constance Lloyd]] da 26 onns, in’autura da cudeschs d’uffants or da famiglia bainstanta. Las nozzas han gì lieu ils 29 da matg 1884, il viadi da nozzas ha il pèr passentà a [[Paris]] e [[Dieppe]]. Silsuenter èn els ids a star a Londra en la part da la citad [[Chelsea]]. Da la lètg èn naschids dus figls: Cyril (1885–1915) e Vyvyan (1886–1967). Suenter sias nozzas ha Wilde fatg da l’october 1884 fin il mars 1885 ina segunda turnea da referats tras l’Engalterra, la [[Valisa]], la Scozia e l’Irlanda. El ha referì davart ‹La muntada da l’art en la vita moderna› e ‹Vestgadira› sut l’aspect da l’estetica. ==== Editur, dramaticher e narratur ==== [[Datoteca:Oscar_Wilde_(1854-1900)_1889,_May_23._Picture_by_W._and_D._Downey.jpg|thumb|180px|Oscar Wilde il 1889]] Wilde ha lavurà ils onns 1887 fin 1889 per la ‹Pall Mall Gazette› e silsuenter sco editur da la revista ‹Woman’s World›. Durant quests onns ha el edì la collecziun da paraulas ‹The Happy Prince and Other Tales› (1888, represchentant classic dal gener paraula d’art; rumantsch: ‹[[Wikipedia:Cudeschs/Il_prinzi_ventiraivel_ed_autras_paraulas|Il prinzi ventiraivel ed autras paraulas]]›) ed il roman ‹The Picture of Dorian Gray› (1891). En quest’ovra, ses sulet roman, han critichers chattà elements autobiografics e da l’autra vart ina resposta directa sin il simbolissem franzos, surtut sin ‹À rebours› da Joris-Karl Huysman. Ils proxims onns ha Oscar Wilde scrit pli u main mintg’onn ina nov’ovra, surtut cumedias da la societad. Las pli enconuschentas èn ‹Lady Windermere’s Fan› (1892), ‹A Woman of No Importance› (1893), ‹An Ideal Husband› (1895) e ‹The Importance of Being Earnest› (1895) che carichescha la classa superiura e vala sco ina da sias meglras ovras. Ses toc ‹Salome› da l’onn 1891, tenor la legenda biblica da Salome (cun illustraziuns da jugendstil enconuschentas, per part fitg liberalas dad [[Aubrey Beardsley]]), ha la censura refusà, uschia che quel n’ha chattà nagin editur en l’Engalterra. L’onn 1894 è il toc vegnì represchentà per l’emprima giada a Paris da e cun [[Sarah Bernhardt]]. [[Richard Strauss]] ha scrit a basa da la translaziun tudestga da [[Hedwig Lachmann]] si’opera ‹Salome› ch’ha gì sia primaudiziun ils 9 da december 1905 a la Hofoper a [[Dresden]]. Oscar Wilde ha er scrit in raquint criminal: ‹Lord Arthur Savile’s Crime. A Study of Duty› (1887). A la persuna principala da quel vegn preditg ch’el vegnia a commetter in assassin. Tenor sia maxima ‹Quai che ti stos far, fa dalunga›, decida Lord Arthur da commetter il crim anc avant che far nozzas. ‹The Picture of Dorian Gray› vala sco ovra narrativa centrala dad Oscar Wilde. Ils temas principals da quella èn la moralitad da la sensualitad e dal hedonissem en il victorianissem e la decadenza da la classa sociala superiura britannica. L’acziun dal roman e las remartgas davart l’art ch’èn integradas en quella, furman a medem temp proclamaziun e critica da l’esteticissem sco moviment litterar da la fin de siècle.<ref>Cf. l’artitgel davart il roman '' The Picture of Dorian Gray'', en: ''Kindlers Neues Literatur Lexikon'', tom 17. Kindler, Minca 1988, p. 667s.</ref> === Scandal e chasaforz === Tenor las retschertgas dal biograf [[Richard Ellmann]] ha Wilde bain gia adina gì ina tenuta averta envers l’omosexualitad. Pratitgà quella duai el però avair l’emprima giada il 1886 cun il student dad Oxford da 17 onns Robert Ross, il qual ha gì da qua davent ina plazza fixa en la vita da Wilde.<ref>Ellmann, p. 382s.</ref> L’omosexualitad è stà per Wilde in ferm impuls en tschertga da sasez; sia lètg cun Constance Lloyd, da la quala èn naschids dus figls, po però er esser indizi che Wilde era d’orientaziun bisexuala. Il bab da famiglia Wilde ha – per ses temp – tematisà si’omosexualitad a moda relativamain averta. Sias relaziuns efebofilas (cun umens giuvens), per exempel cun ses ami da giuventetgna e lector da pli tard [[Robert Ross]], n’eran betg nunenconuschentas. La relaziun da blers onns cun Lord [[Alfred Douglas]] (numnà Bosie), ch’era 16 onns pli giuven, ha la finala, tras ina provocaziun intenziunada dal bab da quel, [[John Sholto Douglas]], 9. Marquess of Queensberry, manà en la societad ad in scandal, a trais process ed al declin da Wilde<ref>Davart ils process cf. ''Glanz und Elend des Dichters Oscar Wilde'', en: Walther Skaupy: ''Große Prozesse der Weltgeschichte''. Emil Vollmer Verlag, Essen, ISBN 3-88851-277-8, p.&nbsp;188–218.</ref> [[Datoteca:Somdomite.jpg|thumb|220px|For Oscar Wilde<br /> posing Somdomite<br /> ''Marquis of Queensberry'']] Ils 18 da favrer 1895 ha Queensberry laschà enavos en l’Albemarle Club, il qual Oscar Wilde frequentava regularmain, sia carta da visita cun la remartga scritta a maun: «For Oscar Wilde posing Somdomite [sic!]» («Per Oscar Wilde che sa metta en posa sco sodomit»). Oscar Wilde ha sinaquai, suenter che [[Alfred Douglas]] al aveva segirà sustegn moral e finanzial, purtà cunter il Marquis plant per disfamaziun. E quel è, per sia defensiun, sa mess a cumprovar la vardad da sias accusaziuns. Wilde è uschia ruschnà da la rolla da l’accusader en quella da l’accusà, cur ch’igl è vegnì a la glisch ch’el aveva contact sexual tar umens giuvens or da la classa sociala inferiura, tranter auter tar prostituads masculins. En l’inquisiziun è Oscar Wilde er vegnì interrogà dad [[Edward Carson]], in anteriur collega da studi dal Trinity College, davart il roman ‹The Picture of Dorian Gray›, il qual è vegnì crititgà sco immoral. La briglianza retorica da Wilde n’ha però betg pudì evitar ch’ils giuraders han decidì che Queensberry na saja betg culpaivel. Oscar Wilde è sez vegnì mess a ferm ed accusà d’acts immorals. Damai ch’i n’ha però betg dà en la giuria ina maioritad suffizienta ni per in acquittament ni per ina condemnaziun, è Wilde vegnì relaschà cunter cauziun da l’arrest d’inquisiziun. En in segund process è el alura vegnì condemnà ils 25 da matg 1895 a dus onns chasaforz cun greva lavur sfurzada. Decisiv n’è betg stà sia relaziun tar Lord Douglas, mabain ses contact cun prostituads masculins, dals quals intgins èn vegnids citads davant dretgira sco perditgas. Suenter sia relaschada or da l’arrest d’inquisiziun avevan amis da Wilde cusseglià a quel da fugir or da l’Engalterra. Quai ha Wilde refusà. [[William Butler Yeats]], il qual al aveva medemamain recumandà la fugia, ha scrit pli tard areguard la decisiun da Wilde: «Jau n’hai mai dubità, betg in mument, ch’el aveva prendì la dretga decisiun; e ch’el ha d’engraziar a precis questa decisiun la mesadad da ses renum.»<ref>Cità tenor Ellmann, p. 635.</ref> Il scandal ha manà ad attatgas cunter il magazin ‹The Yellow Book› e ses illustratur [[Aubrey Beardsley]], cumbain che ‹Yellow Book› n’aveva mai publitgà insatge da Wilde. Ils proxims dus onns da dira lavur sfurzada han ruinà la sanadad da Wilde. L’emprim è Wilde vegnì manà en la chasaforz en il quartier da Londra Wandsworth, nua ch’el ha stuì passentar plirs mais en la partiziun da malsauns. Silsuenter è el vegnì transferì ils 20 da november 1895 sut cundiziuns umiliantas en la chasaforz a Reading. Sco che rapporta [[Richard Ellmann]], haja el stuì spetgar mes’ura en pastuiras e vestgadira da praschunier sin il perrun. En questa situaziun pudess er esser crudada la suandanta frasa sarcastica che vegn savens citada: «Sche Vossa maiestad tracta ils praschuniers en questa moda, alura na merita ella nagins.» Sia dunna Constance, la quala ha visità el ils 19 da favrer 1896 per al metter en enconuschientscha persunalmain da la mort da sia mamma, era commovida sin il pir davart il stadi da ses um. Ella ha scrit a ses frar: «Cumpareglià cun pli baud è el be pli in vrac.»<ref>Ellmann, p. 670.</ref> Paucs decennis avant che Wilde è vegnì mess en fermanza, avev’ins introducì en il Reginavel Unì il sistem da l’arrest isolà. La chasaforz da Reading è, sco 54 ulteriurs stabiliments d’arrest britannics, vegnida construida da quel temp tenor il model da la praschun da Pentonville a Londra, averta il 1842, en la quala er Wilde era stà avant che vegnir transferì. Tut questas praschuns suandavan il medem princip da la separaziun. Las salas da durmir fullanadas, las qualas ins considerava sco «scolas dal crim» duevan uschia vegnir dismessas. Cun la cella individuala na duevan ils sentenziads betg pli be vegnir punids, mabain er refurmads, e l’isolaziun pareva il med adattà per far quai. Blers cussadents survegnivan problems psichics, «mintgin en ses enfiern separà», sco che Wilde ha formulà en sia ‹Ballad of Reading Gaol›. [[Datoteca:Oscar_Wilde_Prison_Cell_Reading_2016.jpg|thumb|180px|La cella da Wilde a Reading]] Il plan da construcziun da Reading derivava da [[George Gilbert Scott]]. Il plan orizontal correspundeva – sco la gronda part da las baselgias da l’Occident – ad ina crusch cristiana, ed il punct da colliaziun dals sulers averts sin l’axa centrala da l’edifizi serviva ad observar precisamain tut ils praschuniers. Er l’intern da la chasaforz cun ses arvieuts a piz gotics regorda ad edifizis sacrals. Scott è stà in dals impurtants architects da la neogotica e creatur da bleras baselgias. La chasaforz da Reading era pia concepida sco lieu da purificaziun. Ina rutina en il cumplex da l’edifizi, vi da la quala ils praschuniers stuevan far lavur sfurzada, serviva sco instrument da turment. Las fanestras eran dal temp da Wilde strusch pli grondas che orvas da sajettar cun rudellas da vaider opal. Magari pudevan ils praschuniers tuttina vesair insanua in pitschen toc dal tschiel, «questa pitschna tenda blaua ch’ils praschuniers numnan tschiel», sco che Wilde scriva en ina da sias poesias. En praschun regiva in scumond da discurrer per ils cussadents. Er guardar in sin l’auter na dastgavan els betg. Sa muvend en la curt stuevan els purtar capuzas che cuvrivan dal tuttafatg la fatscha. En la chapella separavan trapartidas ils praschuniers che sesevan sin ils bancs-baselgia sco en vaschels averts. Ils praschuniers stevan sut surveglianza permanenta dal persunal da guardia. Gia a l’entschatta da l’arrest vegnivan mussadas a mintga praschunier las cellas stgiras en il plaun sutterran. Tar ils pli pitschens surpassaments ristgav’ins da vegnir empraschunads là en quietezza e stgirezza cumpletta. Wilde ha gì da suffrir quai ina giada durant quindesch dis che ston esser stads sco ina suletta notg. El ha scrit pli tard: «Suffrientscha è in sulet, fitg lung mument. Ins na la po betg sutdivider en etappas.» Per cumandar l’arrest en stgirezza avevan bastà a la direcziun da la praschun in pèr pleds ch’el aveva barattà en la chapella da la praschun cun in auter praschunier. Dal 1845 fin il 1913 è er vegnida exequida a Reading la paina da mort cun metter a la furtga. Wilde ha rapportà pli tard da l’orrur ch’in’execuziun evocava tranter ils praschuniers. En la chasaforz a Reading ha Wilde scrit ad [[Alfred Douglas]] ina brev da 50 000 pleds. Ina copia da quella ha el, sco cumprova, laschà pervegnir suenter sia relaschada or da praschun a [[Robert Ross]]. Lord Douglas ha silsuenter adina dementì d’insumma avair retschet questa brev. Sut il titel ‹De Profundis› è la brev vegnida publitgada postum (1905), laschond davent passaschas ch’avessan pudì dar stgandel. Il 1949 ha [[Vyvyan Holland]], il figl da Wilde, publitgà la brev en ina versiun pli lunga, ma incorrecta, per la quala la copia da Ross aveva servì sco funtauna. Il 1962 han scienziads da litteratura preparà a basa dal manuscrit original, che vegn conservà en il British Museum, ina versiun correcta e cumpletta, la quala è cumparida en l’antologia ‹The Letters of Oscar Wilde›. En quella elavura Wilde la relaziun tar Douglas, ma tracta er las relaziuns inumanas en la chasaforz (t.a. uffants empraschunads che stuevan prestar lavur sfurzada). Questas tematicas aveva el er gia tractà suenter sia relaschada en duas brevs da lectur en la gasetta ‹Daily Chronicle›. === Vita en l’exil === [[Datoteca:Lord_Alfred_Douglas_by_George_Charles_Beresford_(1903).jpg|thumb|160px|Alfred Douglas (1903)]] Spussà e malsanitsch è Wilde vegnì relaschà ils 19 da matg 1897 or da praschun. Ses plan oriund da sa retrair per sis mais sco penitent en in collegi da gesuits è ì ad aua, perquai ch’il manader da quel ha refusà d’al retschaiver. Per betg s’exponer a la disfamaziun da vart da la societad, è el sinaquai fugì a Paris. El n’è mai pli returnà en la Gronda Britannia e n’ha scrit nagut pli cun excepziun da ‹The Ballad of Reading Gaol› davart ses temp en praschunia.<ref>Susanne Luber: ''Nachwort zum ‹Brief aus dem Gefängnis›'', en: Oscar Wilde: ''Werke in 5 Bänden.'' Tom 5: ''Spätwerke.'' Gerd Haffmans bei Zweitausendeins, Francfurt a.M. 2004, p. 259.</ref> Ils ultims trais onns da vita ha el passentà sut il num Sebastian Melmoth (tenor il roman ‹Melmoth the Wanderer› da ses aug da segund grad Charles Robert Maturin) sin la terra franca europeica en povradad ed isolaziun. Wilde è sa scuntrà il medem onn cun [[Lord Douglas]] a Napoli. El vuleva anc vesair ina giada l’ami ed a medem temp terminar la relaziun: «Jau sai ch’igl è meglier sche jau n’al ves mai pli.» Il favrer 1898 è el viagià a Paris ed ha loschà en in hotel bunmartgà a la Rue des Beaux-Arts. Amis da pli baud, ils quals el supplitgava da gidar or da sias stretgas monetaras frequentas, al han resentì sco bagliaffun abandunà e deprimì. Cumbain ch’el na disponiva da nagins meds finanzials, al ha il possessur dal hotel alloschà en la meglra chombra ed al laschava prevegnir las meglras spaisas ed il meglier vin. Quai duai Wilde avair commentà cun ils pleds: «Jau mor sur mias relaziuns», e ses ultims pleds duain esser stads: «U che questa terribla tapeta va, ni che jau vom.»<ref>Indicaziuns e citats, sche betg menziunà autramain, tenor Ellmann.</ref> Sia dunna Constance è morta in onn suenter che Oscar Wilde era vegnì relaschà da la praschun, ils 7 d’avrigl 1898 a [[Genua]]. Ella aveva bandunà cun ils uffants l’Engalterra, aveva tranter auter vivì en vischinanza da [[Nürnberg]] e midà ses num en Constance Holland. Malgrà las afferas evidentas da ses um, n’ha ella mai dumandà il divorzi. Sco che scriva Richard Ellmann è «si’affecziun per Wilde sa mantegnida fin la fin». Or dal relasch da Constance ha Wilde uss survegnì ina summa annuala da 150 glivras, quai ch’avess bastà per viver, sch’el na fiss betg stà inclinà al luxus. Ses daivets han muntà suenter sia mort a 400 glivras, las qualas ha pajà ses ami ed administratur dal relasch litterar Robert Ross. === Mort e sepultura === Ils 30 da november 1900 è Oscar Wilde mort a [[Paris]] en l’Hotel d’Alsace. Ses ami Ross aveva clamà in plevon catolic, il qual al ha dà sin letg da mort il battaisem d’urgenza, l’absoluziun ed il sontg ieli. Wilde n’era betg pli bun da discurrer; schebain el era anc tar sasez tar sia conversiun a la baselgia catolic-romana n’haja nagin pudì savair, ha Ross rapportà. Tenor l’opiniun dals scienziads Ashley Robins e Sean Sellars è Wilde mort en consequenza d’in’inflammaziun dal tscharvè, la quala è resultada d’in’inflammaziun cronica da l’ureglia da mez. Gia avant che vegnir empraschunà aveva el contactà pervi da sentiments da surdadad in spezialist da las ureglias. Tenor opiniun dals scienziads numnads saja quai be in mitus che Wilde haja patì da la sifilis ch’era da quel temp incurabla. [[Datoteca:Tombe d'Oscar Wilde.jpg|thumb|210px|Monument da fossa dad Oscar Wilde a Paris]] Malgrà questas retschertgas pli novas resti in fatg ch’i dat blers indizis per ina sifilis: Ses ami Robert Ross ha pretendì che Wilde saja s’infectà cun la malsogna gia sco student e ch’el haja stuì sa suttametter avant la lètg ad in tractament d’argient viv. Er ses biograf, Richard Ellmann, è da l’avis che la sifilis saja da considerar sco la raschun da la mort, e sa basa sin ils pleds dals amis da Wilde [[Reginald Turner]] e [[Robert Ross]] ch’eran preschents cur che quel è mort, sco er sin ils parairis dals medis ch’al han intercurì curt suenter sia mort. Wilde è l’emprim vegnì sepulì sin il Cimetière parisien de Bagneux, ma transferì il 1909 sin il Cimetière du Père Lachaise a Paris. L’onn 1950 è la tschendra da ses ami fidaivel Robert Baldwin Ross medemamain vegnida messa en sia fossa. La fossa è stada ornada sur lung temp cun millis bitschs da lefzagl d’admiraturas ed admiraturs. Per il 111avel di da sia mort è la fossa vegnida renovada e protegida cun ina platta da vaider. == Politica == Suenter avair fatg l’enconuschientscha da [[George Bernhard Shaw]], ha Wilde cumenzà a s’occupar cun il socialissem. El ha visità l’onn 1888 pliras occurrenzas da la Fabian Society e recensà il 1889 il cudesch da chant ‹Chants of Labour: A Song-Book of the People›, dond da sentir en quella ch’el resguardia il socialissem sco nov impurtant impuls per l’art. El è er stà il sulet litterat ch’ha suttascrit la petiziun da Shaw per far grazia cun ils anarchists dals Haymarket Riots a Chicago ch’eran vegnids sentenziads a la mort. L’essai ‹The Soul of Man under Socialism› ha el scrit sut la lectura inspiranta da las scrittiras da [[Peter Kropotkin]]. En quel s’exprima Wilde a favur da l’aboliziun da la proprietad privata e per in socialissem individualistic, antiautoritar. El scriva: «La renconuschientscha da la proprietad privata ha fatg donn a lunga vista a l’individualissem, confundend l’uman cun ses possess.» A medem temp sco la proprietad privata stoppia però er vegnir abandunada l’idea da reger umans. En sia brev scritta or da la praschun s’exprima Wilde cun grond respect envers Kropotkin che viveva en l’exil a Londra, e cun il qual el parteva l’experientscha d’esser empraschunà sur onns. En ina retschertga da la revista da litteratura franzosa ‹L’Ermitage› era Wilde gia sa declerà l’onn 1873 sco «artist ed anarchist». == Commemoraziun ed onuraziuns == Dapi il 1995 sa chatta en la Westminster Abbey en il Poets’Corner ina tavla commemorativa che regorda ad Oscar Wilde. Il 2007 ha il Vatican recepì Wilde en l’antologia ‹Provocaziuns: aforissems per in cristianissem anticonformistic› Oscar Wilde en la glista d’onur d’auturs. == Effect posteriur == L’anteriura chasaforz da Reading vala sco ina da las pli enconuschentas praschuns dal mund. L’onn 2016, trais onns suenter la fin da l’utilisaziun da la praschun sco tala – a la fin per giuventetgna delinquenta –, èn artists sa confruntads en in’exposiziun al lieu cun las circumstanzas da la detenziun da Wilde e cun dumondas generalas che sa tschentan en quest connex. Sut il titel ‹Inside: Artists and Writers in Reading Prison› èn vegnidas tratgas a strada tematicas sco separaziun, isolaziun, chasti, praschunia fisica e psichica, dretg, giurisdicziun e giustia sco er la tenuta da la societad envers l’omosexualitad. [[Alfred Kerr]], l’impurtant criticher dal temp dal natiralissem che dueva pli tard vegnir persequità dals naziunalsocialists, ha scrit il 1917 en connex cun Wilde: «Si’execuziun sur plirs onns furma l’ultim act dal temp medieval.»<ref>Alfred Kerr: ''Die Welt im Drama''. 5 toms, S. Fischer, Berlin 1917, p. 406.</ref> == Il nev Fabian Lloyd == L’onn 1913 ha il nev da Wilde Fabian Lloyd alias Arthur Cravan scrit a Paris in artitgel, en il qual el ha pretendì che ses aug saja anc en vita ed al haja visità a Paris. Oscar Wilde saja sa trategnì dapi il 1901 en l’India ed Indonesia e saja puspè returnà là. Il correspundent da Paris da la ‹New York Times› ha sinaquai tschertgà adumbatten perditgas che duevan avair vis Wilde. Cravan è anc ì in pass pli lunsch ed ha scumess 5000 dollars ch’i na sa chattia en la fossa dal poet sin il santeri Père-Lachaise nagina bara, mabain dus manuscrits inedids. La regenza franzosa ha però refusà la pretensiun d’avrir la fossa. == Persunalitad == [[Datoteca:Wildean graffiti, Cirencester - geograph.org.uk - 696768.jpg|thumb|180px|Graffiti a Cirencester, Engalterra]] Oscar Wilde ha a ses temp dà d’engiavinar a blers umans. La publicitad al enconuscheva sco divertider eloquent e spiertus e sco dandy. El sa cumportava savens a moda prepotenta e superiura. Cun ses umor lucid ha el adina puspè scuvert pregiudizis e fatg palais varts tridas e vardads malcumadaivlas da la societad. Gia durant ses temp da studi è Wilde sa surdà cumplainamain a l’esteticissem, pia a l’art ed ad ina vita be per amur da la bellezza. Ina giada ha el ditg che sia vita saja l’ovra d’art per propi e la litteratura ch’el haja scrit be in ventin da ses talent. A l’autur franzos [[André Gide]] duai el per exempel avair ditg: «Mes tocs n’èn betg buns, jau sai, e quai m’è tuttina (...). Els èn quasi tuts il resultat d’ina scumessa. Er ‹Dorian Gray› – jau hai scrit quai en in pèr dis, perquai ch’in da mes amis ha manegià che jau na sappia betg scriver in roman. Scriver m’unfisescha terriblamain.»<ref>''Oscar Wilde: A Study.'' Or dal franzos dad André Gide cun introducziun, annotaziuns e bibliografia da Stuart Mason, Holywell Press, Oxford 1905, p. 48.</ref> In’autra giada ha el scrit: «Vaira bellezza finescha là, nua che cumenza l’expressiun spiertala (la quala na fiss però betg necessaria per ina definiziun!). Bellezza revelescha tut, perquai ch’ella n’exprima nagut.»<ref>Peter Sitte: ''Ästhetik als Grundwert der Bildung'', en: Winfried Böhm, Martin Lindauer (ed.): ''«Nicht Vielwissen sättigt die Seele». Wissen, Erkennen, Bildung, Ausbildung heute.'' (= ''3. Symposium der Universität Würzburg''), Ernst Klett, Stuttgart 1988, ISBN 3-12-984580-1, p. 323–348, qua cità p. 326.</ref> Ins sa che Oscar Wilde era en vardad in perfecziunist e ch’el ha adina puspè surlavurà intensivamain sias ovras, fin ch’el era cuntent cun quellas. Er il dumber respectabel d’ovras ch’el ha scrit discurra tut in’autra lingua. El fascheva però sco sche divertiment ed ina vita da dandy al muntian dapli che si’ovra. Forsa era quai ch’el laschava parair en la publicitad sco sia persunalitad be ina mascra: «Al mund cumpar jau, e quai è intenziunà uschia da mia vart, be sco dilettant e dandy – i n’è betg prudent da mussar al mund l’agen cor – e sco ch’in cumportament serius è il camuflagi dal tabalori, uschia è narradad en sias furmas exquisitas da nunimpurtanza, indifferenza e mancanza da quità il vestgì da l’um sabi. En in temp segnà talmain da mancanza da gust sco quest, duvrain nus tuts mascras.»<ref>Brev a Philip Houghton, favrer 1894. En: ''Letters'', p. 353.</ref> Er sch’el vuleva svegliar en la publicitad l’impressiun cuntraria, era el – sco ch’i resorta da diversas brevs – savens offendì profundamain da la critica severa envers sias ovras. Probablamain vuleva el en sia vita surtut renconuschientscha per sia lavur, ma er, tar tut sia diversitad ed excentrica, vegnir acceptà sco quai ch’el era: sco Irlandais, sco artist, sco uman. == Omosexualitad en l’epoca victoriana == Il Criminal Law Amendment Act, in supplement al cudesch penal britannic, che puniva acts sexuals tranter umens, era pir entrà en vigur il 1885. Talas acziuns devi però adina puspè en internats da giuvens e tranter ils scolars exclusivamain masculins dals colleges; da vart da la magistraglia vegniva quai per gronda part ignorà.<ref>Cf. Lambert, Royston e S. Milham: ''The Hothouse Society''. Weidenfeld & Nicolson, Londra 1968.</ref> Per umens creschids percunter che vivevan en fitg stretga relaziun, era il nov supplement collià cun il privel da vegnir mess sut squitsch. Oscar Wilde, ina giada stigmatisà sco omosexual, ha influenzà a moda gravanta il maletg da ‹chauds› en la publicitad e manà a la furmaziun d’in stereotip d’umens omosexuals ch’è sa mantegnì fin oz. Uschia vegnivan p.ex. umens che tgiravan in stil extravagant designads a moda beffegianta sco ‹Oscar›. Umor ed eloquenza exprimida, il plaschair vi dal bel, sco equipaments interiurs u vestgadira, e la persunalitad da Wilde excentrica – almain en la publicitad – duevan valair sco cumprova e sco ensaina da l’omosexualitad. <ref>Indicaziuns e citats, sche betg menziunà autramain, tenor Ellmann.</ref> == Ovras == [[Datoteca:Lippincott_doriangray.jpg|thumb|160px|Emprima ediziun da ‹The Picture of Dorian Gray› en il ‹Lippincott’s Monthly Magazine›]] === Poesias === * ''Ravenna'' (1878) * ''Poems'' (antologia) (1881) * ''The Sphinx'' (1894) * ''The Ballad of Reading Gaol'' (1898) === Raquints e paraulas === * ''The Canterville Ghos'', 1887 * ''The Sphinx without a Secret'', 1887 * ''Lord Arthur Savile’s Crime'', 1887 * ''The Model Millionaire'', 1887 * ''The Happy Prince and Other Tales'', 1888 * ''The Portrait of Mr. W.H.'', 1889 * ''The Star Child'', 1891 * ''A House of Pomegranates,'' 1891, collecziun da paraulas === Roman === * ''The Picture of Dorian Gray'', roman, 1890, en: ''Lippincott’s Monthly Magazine''. Il 1891 tar Lock, Ward and Co., Londra sco cudesch === Tocs da teater === * ''Vera; or, the Nihilists'', 1880 * ''Salomé'', 1891 * ''Lady Windermere’s Fan'', 1892 * ''The Duchess of Padua'', 1893 * ''A Woman of No Importance'', 1893 * ''An Ideal Husband'', 1894 * ''The Importance of Being Earnest'', ca. 1895 * ''La Sainte Courtisane'', publitgà l’emprima giada il 1909 * ''A Florentine Tragedy'', publitgà l’emprima giada il 1909 * ''For Love of the King'' === Essais === * ''The Truth of Masks'', 1885 * ''The Decay of Lying'', 1889 * ''Pen, Pencil and Poison'', 1889 * ''The Critic as Artist'', 1890 *''The Soul of Man under Socialism'', 1891 == Annotaziuns == <references/> == Litteratura == * Peter Ackroyd: ''Das Tagebuch des Oscar Wilde''. Roman (= ''Goldmann'', nr. 72778 ), Goldmann, Minca 2001, ISBN 3-442-72778-2. * Barbara Belford: ''Oscar Wilde. Ein paradoxes Genie. Eine Biographie.'' Haffmans, Turitg 2000, ISBN 3-251-20314-2. * Maud de Belleroche: ''Oscar Wilde ou l’amour qui n’ose dire son nom''. Favre, Losanna 1987. * Mary Warner Blanchard: ''Oscar Wilde’s America. Counterculture in the Gilded Age.'' Yale University Press, New Haven CT e.a. 1998, ISBN 0-300-07460-3. * Franz Blei (ed.): ''In memoriam Oscar Wilde.'' Insel-Verlag, Lipsia 1904. * Richard Ellmann: ''Oscar Wilde.'' Or da l’american da Hans Wolf, Piper, Minca e.a. 1991, ISBN 3-492-03174-9. * Nicholas Frankel: ''Oscar Wilde: the unrepentant years.'' Cambridge, Massachusetts: Harvard University Press, 2017, ISBN 978-0-674-73794-5. * Peter Funke: ''Oscar Wilde. Mit Selbstzeugnissen und Bilddokumenten.'' (= ''rororo'', nr. 50148), 18avla ed., Rowohlt, Reinbek bei Hamburg 2001, ISBN 3-499-50148-1. * André Gide: ''Oscar Wilde. Reminiscences.'' Philosophical Library / Open Road, Newburyport 2012, ISBN 978-1-4532-4041-0. * Frank Harris: ''Oscar Wilde. His Life and Confessions.'' 2 toms, New York NY 1918. * Merlin Holland: ''Oscar Wilde im Kreuzverhör. Die erste vollständige Niederschrift des Queensberry-Prozesses.'' Blessing, Minca 2003, ISBN 3-89667-240-1. * Merlin Holland: ''Das Oscar-Wilde-Album.'' Blessing, Minca 1998, ISBN 3-89667-077-8 (fotografias). * Vyvyan Holland: ''Introduction'', en: Oscar Wilde: ''Complete Works'', reprinted edition, Collins, Londra e.a. 1981, ISBN 0-00-410541-9. * Philippe Jullian: ''Das Bildnis des Oscar Wilde.'' Hoffmann und Campe, Hamburg 1972, ISBN 3-455-03687-2. * Robert N. Keane (ed.): ''Oscar Wilde. The man, his writings, and his world.'' (= ''AMS Studies in the Nineteenth Century'', nr. 32), AMS Press, New York NY 2003, ISBN 0-404-64462-7. * Walther Skaupy: ''Große Prozesse der Weltgeschichte, Glanz und Elend des Dichters Oscar Wilde, Magnus Verlag, Essen (s.a.). * Oscar Wilde: ''Ein Leben in Briefen.'' Edì e commentà da Merlin Holland, or da l’englais da Henning Thies, Blessing, Minca 2005, ISBN 3-89667-279-7. * Simone Reißner: ''Über Oscar Wilde – Eine psychoanalytische Betrachtung'', en: ''System ubw – Zeitschrift für klassische Psychoanalyse, a''nnada 25, carnet 1, 2007, p. 5–33. * Jens Rosteck: ''Die Sphinx verstummt. Oscar Wilde in Paris.'' Propyläen, Berlin 2000, ISBN 3-549-07129-9. * Matthew Sturgis: ''Oscar: a life.'' Head of Zeus, Londra 2018, ISBN 978-1-78854-597-6. * Michèle Mendelssohn: ''Making Oscar Wilde.'' Oxford University Press, Oxford 2018, ISBN 978-0-19-880236-5. * Kimberly J. Stern: ''Oscar Wilde: a literary life.'' Palgrave Macmillan, Cham 2019, ISBN 978-3-030-24603-7. == Films == L’onn 1960 èn cumparids dus films britannics che tractan la vita dad Oscar Wilde, surtut ses process davant dretgira: ''Oscar Wilde'' da [[Gregory Ratoff]] cun [[Robert Morley]] sco Oscar Wilde e ''The Trials of Oscar Wilde'' da [[Ken Hughes]] cun [[Peter Finch]] en la rolla principala. Il film ''Wilde'' dal reschissur britannic [[Brian Gilbert]] da l’onn 1997, en il qual [[Stephen Fry]] gioga Oscar Wilde, cumpiglia ils onns da Wilde sco litterat celebrà a Londra, il temp dals process e las consequenzas da quels. Il film sa basa sin la biografia da Wilde da [[Richard Ellmann]], per la quala quel è vegnì onurà l’onn 1989 cun il Premi Pulitzer. Rupert Everett ha realisà l’onn 2018 il film ''The Happy Prince'', il qual tracta ils ultims onns da vita dad Oscar Wilde en l’exil. La rolla principala gioga il reschissur sez. == Tocs da teater davart Oscar Wilde == * Moisés Kaufman: ''Gross Indecency: The Trials of Oscar Wilde'', emprima represchentaziun il 1997 a New York. * Inken Kautter, Kay Link: ''Ein langer, süßer Selbstmord – Der Fall Oscar Wilde'', emprima represchentaziun il 2011 a Cologna. == Colliaziuns == {{Commonscat|Oscar Wilde}} * [http://www.besuche-oscar-wilde.de/ Oscar Wilde – Ode an ein Genie], pagina infurmativa cun texts, fotografias ed ovras * [http://www.mr-oscar-wilde.de/ Oscar Wilde – Standing Ovations], documents ed ovras (englais) * [https://web.archive.org/web/20080113134757/http://www.odysseetheater.com/wilde/default.htm Oscar Wilde – vita ed ovra] * [http://www.gutenberg.org/browse/authors/w#a111 Oscar Wilde], texts en il Project Gutenberg * [http://www.ucc.ie/celt/et19wilde.html Ovras cumplettas dad Oscar Wilde] (englais) {{DEFAULTSORT:Wilde, Oscar}} [[Categoria:Umens]] [[Categoria:Scripturs]] [[Categoria:Persunas dal 19avel tschientaner]] [[Categoria:Artitgels recumandads (Litteratura)]] 6yttv9nu67xxyw4pg3mtiutf7hajfk6 0 14312 163420 162329 2022-08-22T19:58:06Z InternetArchiveBot 16747 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki [[Datoteca:Portrait_of_Sherlock_Holmes_by_Sidney_Paget-Cropped.jpg|thumb|220px|Sherlock Holmes, maletg da Sidney Paget, 1904]] Il detectiv '''Sherlock Holmes''' è ina figura ficziunala stgaffida dal scriptur britannic [[Arthur Conan Doyle]] l’onn 1886. Quella stat en il center da ses raquints e romans criminals che giogan en la [[Gronda Britannia]] da la fin dal 19avel e l’entschatta dal 20avel tschientaner (e ch’èn per part er vegnids translatads [[Wikipedia:Cudeschs/Sherlock_Holmes|en rumantsch]]). Muntada speziala per la litteratura criminala ha l’ovra da Doyle cuntanschì tras la metoda da lavur forensica che vegn descritta detagliadamain e la quala sa basa sin observaziuns acribicas e conclusiuns concisas. Sco cronist da las retschertgas ed intermediatur da la lavur da Holmes al lectur figurescha per ordinari l’ami ed accumpagnader da quel, Dr. Watson. Holmes vala fin oz sco simbol dal pensader analitic-raziunal e sco stereotip dal detectiv privat. Il canon litterar cun raquints dal detectiv cumpiglia 56 istorgias curtas e 4 romans. == La seria da Sherlock Holmes == === En general === [[Datoteca:Sign_at_Sherlock_Holmes_Museum_in_Baker_St_221b.jpg|thumb|190px|Tavla commemorativa a la Baker Street]] Sherlock Holmes viva a la Baker Street 221b a [[Londra]]. I sa tracta d’ina adressa fictiva, essend che la Baker Street tanscheva dal temp da Conan Doyle be fin la nr. 85. Al lieu nua che sa chattass oz la Baker Street 221b (quella è vegnida prolungada l’onn 1930), s’extendeva dal temp da las istorgias da Sherlock Holmes l’Upper Baker Street. Là cumenzan savens las istorgias cun clients ch’arrivan tar Holmes en tschertga da cussegl, suenter avair udì da las abilitads spezialas da quel. Sherlock Holmes lavura sco «consulting detective», vul dir ch’el s’occupa da cas che clients privats al suttamettan. Holmes vesa pia sasez sco cumplettaziun u alternativa al «police detective» (policist criminal). Magari al dumonda er la polizia statala (p.ex. l’inspectur Lestrade da [[Scotland Yard]]) per cussegl e sustegn. Il detectiv chatta adina a basa da conclusiuns insolitas e deducziuns innovativas il profil dal delinquent e ses motivs, e quai savens refutond ils resultats da las retschertgas da la polizia. Magari vegn Holmes er attent a fatgs interessants tras la lectura da la gasetta u tras novitads or da la societad da Londra che ses accumpagnader fidaivel e biograf Dr. Watson al fa a savair. Alura poi esser che Holmes sa metta a far retschertgas senza incumbensa u ch’el s’intermetta en la lavur da polizia. Sco ‹ultima instanza› intervegna el savens precis en quel mument ch’i para ad auters nunpussaivel da sclerir la situaziun. La lavur da schliar il cas stat en il center da las istorgias, las qualas na s’occupan betg tuttas cun il cumbat cunter crims: Tenor la stimaziun da Doyle n’è en radund in quart dals cas vegnì commess nagin crim u gida l’intervenziun da Holmes a prevegnir a tal.<ref>[http://www.diogenes-club.com/knox.htm A.C. Doyle en ina brev a Ronald Knox].</ref> === Punct da vista narrativ === Raquintader da la gronda part da las istorgias è Dr. Watson, ina persuna pratica e genuina, che sa schluita sco stretg ami dal detectiv (e temporarmain cunabitant da quel) en la rolla dal cronist. En duas istorgias daventa Holmes sez il narratur (‹The Lion’s Mane› e ‹The Blanched Soldier›). Duas ulteriuras (‹The Musgrave Ritual› e ‹The Gloria Scott›) èn structuradas en furma enchastrada: Tar il raquint enramà sa tracti d’in cas criminal che Holmes raquinta or da la memoria, Watson daventa l’auditur e furma il narratur da la curta acziun da basa. Duas istorgias (‹His Last Bow› e ‹The Mazarine Stone›) vegnan raquintadas en la terza persuna. Ed en il roman ‹A Study in Scarlet› vegn il raquint en il qual Dr. Watson furma il narratur che discurra al jau interrut tras in’agiunta davart eveniments dal passà che vegn medemamain raquintada en la terza persuna. === Temas e stil === Las tematicas dals raquints èn fitg multifaras. Tratgs a strada vegnan problems tranter umans da tuttas classas socialas, organisaziuns secretas, lias criminalas, criptograms, enguladitschs, persunas sparidas, smanatschas ed extorsiuns, mortoris apparentamain inexplitgabels, secrets statals e periclitaziuns da la segirezza publica.<ref>John S. Whitley en: ''The Return of Sherlock Holmes'' (introducziun), p. VI, Wordsworth, Londra 2000.</ref> En il center stat per ordinari in misteri fitg pretensius u in crim. Sper plans criminals spezialmain perspicazis e lur impediment, è quai savens il passà betg elavurà d’in uman che penetrescha tuttenina en sia vita actuala. L’autur elavura en sias istorgias er atgnas enconuschientschas ed opiniuns ed exprima en intgins cas in pensament social u istoric ch’al stat a cor. Uschia lascha Holmes per exempel mitschar en intginas istorgias ils delinquents, damai ch’el è da l’avis che lur acziun saja moralmain giustifitgada ubain ch’el constatescha che la vita haja gia punì avunda ils culpants. In’impurtanta rolla per l’effect da las istorgias giogan ils dialogs tranter Holmes ed auters, savens Watson. In exempel or da l’istorgia ‹Silver Blaze›: «Datti anc in auter fatg, sin il qual Vus vulais manar mi’attenziun?» – «Sin il schabetg remartgabel cun il chaun la notg.» – «Il chaun n’ha fatg nagut durant la notg.» – «Precis quai è il schabetg remartgabel», ha remartgà Sherlock Holmes.<ref>Arthur Conan Doyle: ''Silberstern'', en: ''Sherlock Holmes. Werkausgabe in neun Einzelbänden'', tom 2, Haffmans, Turitg 1985, p. 31.</ref> === Origin === L’onn 1886 pratitgava Doyle sco medi a [[Southsea]], [[Hampshire]]. Da quel temp ha el elavurà emprimas ideas d’ina istorgia davart in detectiv che lavurava a moda raziunala, sa numnava Sherrinford Holmes e viveva cun ses ami Ormond Sacker a la Baker Street 221b a Londra.<ref>David Stuart Davis en: ''The Best of Sherlock Holmes'' (introducziun), p. V–VI, Wordsworth, Londra 1998.</ref> Doyle vuleva scriver in nov tip d’istorgia criminala, en il qual betg la casualitad, mabain l’observaziun e l’analisa duevan gidar a schliar il cas («where science would take the place of chance»).<ref>Sir Arthur Conan Doyle: ''Memories and Adventures'', 1924, cf. er: [http://www.sparknotes.com/lit/hound/context.html ''Sparknotes''].</ref> En retrospectiva ha Doyle ditg il 1927 en in’intervista: «En mes temp liber hai jau legì istorgias criminalas. Mai disturbavi fitg, quant a la moda veglia ch’ellas eran scrittas. Il detectiv chattava evidentamain adina ina schliaziun. Ubain per casualitad, ubain ch’i na vegniva insumma betg menziunà co. Quai m’ha rendì pensiv. Jau era da l’avis ch’i dovria in’explicaziun co ch’el saja vegnì a sias conclusiuns. Uschia hai jau gì l’idea d’includer metodas scientificas en la lavur da detectiv.» L’emprima istorgia, ‹A Study in Scarlet›, è cumparida il 1887 en il ‹Beeton’s Christmas Annual›. Doyle aveva en il fratemp renumnà ils dus caracters principals en Sherlock Holmes e John Watson. L’emprim roman n’ha betg chattà grond’attenziun da vart dal public u da la critica; bain però da l’editur american [[John Marshall Stoddart]], il qual era en tschertga d’ina istorgia criminala per sia revista da litteratura britannica ‹Lippinscott’s› ch’era en planisaziun. Il 1890 ha el publitgà ‹The Sign of Four›. Er quest segund roman n’è betg fruntà sin grond resun. Pir la publicaziun da l’emprim raquint pli curt ‹A Scandal in Bohemia› en ‹The Strand Magazine› l’onn 1891 ha cuntanschì in public pli vast ed ha manà ad ina pli gronda popularitad da las istorgias e dal caracter principal Sherlock Holmes.<ref>David Stuart Davis en: ''The Best of Sherlock Holmes'' (introducziun), p. VI–VIII, Wordsworth, Londra 1998.</ref> === Dedicaziun === L’emprima collecziun da raquints ‹The Adventures of Sherlock Holmes› ha Doyle deditgà al renumà professer [[Joseph Bell]], il docent da chirurgia da Doyle e pli tard superiur da quel a l’Universitad dad [[Edinburgh]].<ref>Jürgen Thorwald: ''Die Stunde der Detektive. Werden und Welten der Kriminalistik.'' Droemer Knaur, Turitg/Minca 1966, p. 286–295.</ref> Joseph Bell fascheva smirvegliar ses pazients cun far emprimas diagnosas avant che quels hajan insumma exprimì lur quità. Bell contemplava ed observava ils umans a moda fitg precisa e tirava da quai sias conclusiuns. Il matg 1892 ha Doyle scrit a Bell ch’era il model vivent da sia figura litterara: «Sherlock Holmes hai jau cleramain d’engraziar a Vus.»<ref>Arthur Conan Doyle: ''Die Abenteuer des Sherlock Holmes'', Haffmans Verlag 1992, notizia editoriala a l’entschatta.</ref> === La ‹mort› da Holmes === [[Datoteca:Sherlock_Holmes_statue_at_Meiringen2.jpg|thumb|180px|Plastica da Holmes a Meiringen]] Da scriver regularmain novas istorgias da Holmes absorbava memia bler da ses temp che Doyle avess gugent impundì per scriver romans e tractats istorics. Perquai ha el empruvà da sa liberar da l’obligaziun da stuair scriver ulteriurs raquints davart il detectiv famus. Uschia ha el pretendì dal ‹Strand-Magazin› adina pli grondas summas per ulteriuras istorgias, fin ch’el ha mess a quint per dudesch istorgias curtas 1000 glivras. Ma pervi dal grond success commerzial da las istorgias da detectiv, han er quests auts onuraris pudì vegnir pajads. Perquai ha Conan Doyle planisà il 1893 da terminar la retscha cun la mort dal detectiv. La mamma dal scriptur, che legeva las istorgias cun grond entusiassem, ha empruvà adumbatten da far renunziar ses figl da far quest pass. Il medem onn è Doyle viagià cun sia dunna ch’era malsauna da tuberculosa en Svizra a far ina cura. Tar ina visita als Reichenbachfälle en la [[Part Sura Bernaisa]], al è vegnida l’idea per l’ultima istorgia curta che dueva terminar la vita da Holmes. Cun James Moriarty aveva Doyle stgaffì il pli privlus adversari da Holmes. Intellectualmain steva quel a pèr a Holmes, ma el impundeva sias abilitads sco delinquent schenial a donn da l’umanitad. Moriarty è l’alter ego da Holmes, in «spievel somber» da l’erox da las istorgias.<ref>David Stuart Davis en: ''The Best of Sherlock Holmes'' (introducziun), p. IX, Wordsworth, Londra 1998.</ref> En ‹The Final Problem›, l’ultima istorgia en l’antologia ‹The Memoirs of Sherlock Holmes›, èsi vegnì ad in cumbat dals contrahents Holmes e Moriarty, durant il qual omadus crodan la finala en ils Reichenbachfälle sper [[Meiringen]]. Il sistem da fops cumplitgà ha rendì nunpussaivel da salvar ils dus. Suenter la publicaziun ha Doyle remartgà il december 1893 en ses diari: «Killed Holmes». Il 1896 ha Doyle defendì sia decisiun cun ils pleds: «If I had not killed him, he certainly would have killed me.» («Sche jau n’al avess betg mazzà, avess el per franc mazzà mai.»)<ref>David Stuart Davis en: ''The Best of Sherlock Holmes'' (introducziun), p. IX–X, Wordsworth, Londra, 1998.</ref> La gronda popularitad che Holmes aveva cuntanschì en il fratemp, ha manà a cordoli public, uschia che lecturs trumpads purtavan a Londra bindels nairs vi dal bratsch sura ubain cravattas nairas. Doyle ha sinaquai retschet bleras brevs da lecturs da las istorgias da detectivs ch’èn s’indignads pervi da la fin andetga da las istorgias; 20 000 clients han ultra da quai disditg l’abunament dal ‹Strand-Magazin›. === La ‹resurrecziun› da Holmes === L’onn 1901 ha in ami rendì attent Doyle ad ina legenda, tenor la quala ina famiglia en il [[Dartmoor]] vegniva persequitada d’in chaun da spiert. Doyle è stà fascinà da questa tematica ed è sa decidì da far londeror in nov roman cun Sherlock Holmes, il qual dueva giugar avant sia mort en l’ultima istorgia curta.<ref>David Stuart Davis en: ''The Best of Sherlock Holmes'' (introducziun), p. X, Wordsworth, Londra 1998.</ref> Il grond success dal roman ‹The Hound of the Baskervilles›, ensemen cun l’enorma summa che ses editur al aveva mess en vista, ha intimà Doyle da reveder litterarmain la mort da Holmes. En l’istorgia curta ‹The Empty House› ch’è suandada al roman, lascha Doyle rapportar Holmes ch’el saja – grazia a l’art da cumbat giapunais bartitsu<ref>[https://web.archive.org/web/20090106142117/http://www.bartitsu.org/index.php/tag/baritsu www.bartitsu.org].</ref> – vegnì da mitschar l’ultima secunda dal tegn da Moriarty ed haja silsuenter pudì raiver da la grippa siador, uschia che be Moriarty saja mort en las cascadas. Cur che Holmes è vegnì declerà mort, saja el sa profità da la chaschun da mitschar dal cumplizi da Moriarty, il qual aveva observà tut ed empruvà da sturnir Holmes cun bittar in crap. A medem temp haja Holmes planisà da returnar il mument decisiv a Londra per far fin als malfatgs dal pli pussant allià da Moriarty, Colonel Moran, e destruir definitivamain l’organisaziun criminala. Holmes haja passentà ils trais onns a l’exteriur cun viadis d’expediziun e studis scientifics, ses frar Mycroft saja stà al current ed haja mess a disposiziun ils meds finanzials necessaris. Cun quest’istorgia ha cumenzà la segunda perioda d’activitad da Doyle areguard Sherlock Holmes, durant la quala el ha scrit trais collecziuns d’istorgias curtas e l’ultim roman ‹The Valley of Fear›. L’onn 1927 è cumparida en il ‹Strand-Magazin› l’ultima istorgia da Holmes ‹The Adventure of Shoscombe›. === Relaziun tar la realitad e filosofia === [[Datoteca:London_Sherlock_Holmes_Museum.jpg|thumb|210px|Museum da Sherlock Holmes a Londra]] En sias istorgias da Sherlock Holmes èsi reussì a Conan Doyle da stgaffir in mund fictiv, enserrà, il qual para a medem temp uschè real ch’il detectiv famus fa l’impressiun dad esser ina persuna istorica. Ils cas survegnan lur caracter autentic tras quai ch’els vegnan per ordinari raquintads or da la memoria da Watson. Las istorgias giogan davant ina culissa tipica per il temp ed enserran tant detagls davart il stil da viver victorian ed eveniments actuals dal temp sco er l’exotica coloniala dal British Empire. Pervi da las descripziuns datiers da la realitad, per exempel da caracters u lieus d’acziun, sa laschan las istorgias attribuir a la tradiziun dal realissem. Las istorgias rinforzan il lectur en sia cretta en las scienzas natiralas e la tecnica, damai ch’il pensar raziunal schlia apparentamain tuttas situaziuns nunchapiblas e mintga misteri. Confurm al spiert dal temp victorian sa lascha oramai mintga eveniment explitgar a moda empirica e far urden uschia en in mund caotic. Las istorgias sustegnan tendenzialmain las ideas dal temp areguard la societad, sco il pensar en classas socialas, la xenofobia ed il schovinissem; ma ellas reflecteschan a medem temp l’engaschament da Conan Doyle per umans supprimids e vegnids en pitgiras.<ref>John S. Whitley, en: ''The Return of Sherlock Holmes'' (introducziun), p. VIII, Wordsworth, Londra 2000.</ref> La metoda da lavurar applitgada da Sherlock Holmes reflectescha l’optimissem en las scienzas dal temp ch’ils raquints èn vegnids scrits. Quel stat en connex cun las ideas da l’illuminissem e da la filosofia orientada a la raschun. Sias ragischs èn da chattar en il pensar raziunal da Conan Doyle da quel temp ed en ses dun d’observaziun scolà a moda scientifica. Doyle era fascinà da las abilitads diagnosticas da ses professer da medischina [[Joseph Bell]] e descriva la moda da proceder da Holmes en suandanta moda: «L’erox tractava crims sco che Dr. Bell tractava malsognas.»<ref>[http://www.sparknotes.com/lit/hound/context.html ''Hound of the Baskervilles''], Sparknotes.</ref> Doyle ha designà la metoda da Holmes d’arrivar a conclusiuns sco deductiva.<ref>Cf. ''A Study in Scarlet'', chapitel 2: ''The Science of Deduction''.</ref> [[Umberto Eco]] e [[Thomas A. Sebeok]] renvieschan ultra da quai a las sumeglientschas cun la metoda da l’abducziun tenor la filosofia da [[Charles S. Peirce]].<ref>Umberto Eco, Thomas A. Sebeok (ed.): ''Der Zirkel oder Im Zeichen der Drei. Dupin, Holmes, Peirce''. Fink, Minca 1985; Thomas A. Sebeok, Jean Umiker-Sebeok: ''«Du kennst meine Methode». Charles S. Peirce und Sherlock Holmes''. Suhrkamp, Francfurt a.M. 1982.</ref> == Caracteristicas da Sherlock Holmes == Or dal canon d’ovras cun Sherlock Holmes sco protagonist, sa lascha gudagnar in maletg cumplessiva dal detectiv. Intgins detagls da sia biografia sa cuntradin però, quai che dat als lecturs e critichers in pau spazi d’interpretaziun. Conan Doyle sez ha declerà che questas inconsistenzas derivian da negligientschas da sia vart che resultian dal fatg che l’ovra saja sa sviluppada sur plirs decennis.<ref>[http://www.diogenes-club.com/knox.htm A.C. Doyle en ina brev a Ronald Knox].</ref> === Fundaments === En l’emprima istorgia, il roman ‹A Study in Scarlet›, vegn Holmes introducì sco student da chemia segir da sasez e d’orientaziun extremamain scientifica, il qual tgira, lontan da las carrieras usitadas, in grond dumber d’interess cun la finamira da render realisablas sias imaginaziuns da lavur da detectiv. En quest roman vegn mess il fundament per las ovras che suondan: Il caracter spezial da l’observatur raziunal, la culissa da l’istorgia e la relaziun amicabla tranter Holmes e Watson. Il caracter da Holmes è segnà da sias abilitads intellectualas e da sia moda da lavurar extremamain objectiva, accurata ed effectiva. Quai ha gì per consequenza ch’el vegn associà d’auters en las istorgias cun ina maschina. En las istorgias mussa Holmes però er tratgs emoziunals sco simpatia u antipatia, umor, empatia, gritta u tema, giudizi moral e l’amur per la musica. Per sa distrair suna el violina e posseda tranter auter in instrument da [[Stradivari]]. El unescha bleras caracteristicas tipicas da ses temp, tranter auter quellas dal dandy. I vegn implitgà ch’el saja finanzialmain independent e possia passentar pliras emnas senza incaricas en si’abitaziun. Alura al vesa Watson savens a seser en ina pultruna a fimond ubain a sunar violina. === Cumparsa === [[Datoteca:Sherlock_holmes_pipe_hat.jpg|thumb|180px|Attributs tipics da Sherlock Holmes]] Sherlock Holmes vegn savens descrit sco um grond (dapli che sis pes, ca. 1,83 meters) e magher. Sia fatscha vegn designada en intginas istorgias sco marcanta, satiglia, cun chantas e ‹sco in utschè da rapina›, damai ch’el ha in nas da sprer. Ultra da quai vegn el descrit en inqual’istorgia sco sblatg resp. cun fatscha pallida. En in’istorgia hai num che ses egls grischs hajan glischà cur ch’el haja chattà la schliaziun dal cas. La colur dals chavels variescha da nair sur brin stgir fin levamain grisch. A Londra è Holmes per il pli vestgì sco in abitant da la citad ordinari da la classa sociala mesauna, burgaisa. Sin la champagna porta el ubain in lung mantè da viadi grisch, in tschop d’enviern, ina mantella ubain in mantè da plievgia. La saira porta el en tuttas istorgias ina mantella da chombra cotschen-aurada. Il chapè da chatscha dal tip deerstalker, ch’è daventà in’ensaina dal detectiv, vegn menziunà explicitamain be en in’istorgia da Doyle (‹The Adventure of Silver Blaze›). La cumparsa stereotipa dal detectiv, sco ch’ella dueva daventar populara, cun mantè dal tip inverness e chapè da chatscha, deriva da las illustraziuns da [[Sidney Paget]] (cf. sutvart). === Derivanza e furmaziun === La famiglia da Holmes cumpara en la persuna da ses frar Mycroft Holmes. En il raquint ‹The Greek Interpreter› designescha Holmes quel sco anc pli talentà ch’el sez, ma da caracter flegmatic, uschia ch’el n’haja naginas ambiziuns da lavurar sco detectiv. Mycroft è tranter auter cussegliader politic en servetsch statal (quai che vegn descrit detagliadamain en ‹The Bruce-Partington Plans›) ed in dals commembers fundaturs dal Diogenes Club, il qual Holmes numna il club dals «umens ils pli retratgs da Londra». En la medem’istorgia vegn ins er a savair ch’ina da las tattas da Holmes è la sora dal pictur artist franzos Horace Vernet. En il raquint ‹The Adventure of the Gloria Scott› vegnan tematisadas las circumstanzas ch’han intimà Sherlock Holmes da daventar detectiv: Il bab d’in ami da studi al ha gratulà per sias abilitads sco observatur, suenter sez esser vegnì confruntà cun quellas. Durant ses ultims semesters da studi ha Holmes gia cumenzà a lavurar sco detectiv; cun ils cas vegniva el en contact tras commilitons, sco che Holmes raquinta en ‹The Adventure of The Musgrave Ritual›, il terz cas or da quest temp. Quests dus raquints furman ils sulets che giogan cronologicamain avant che Holmes ha scuntrà Watson, vul dir avant ‹A Study in Scarlet›. En istorgias che giogan pli tard rapporta Watson che Holmes saja sa retratg a la sava dal tschientaner da la vita publica e sa deditgeschia a [[Sussex]] a l’apicultura. ‹The Adventure of the Lion’s Mane› gioga là dal temp da sia pensiun. En il raquint ‹His Last Bow› sa lascha Holmes reactivar a l’entschatta da l’Emprima Guerra mundiala per incumbensa da la regenza sco agent secret e scuvra las operaziuns secretas d’in spiun tudestg. === Las ‹varts stgiras› da Holmes === En intginas istorgias vegn rendì attent al consum da drogas da Holmes. Ultra da quai fima el regularmain pipa, cigaras e cigarettas. La frequenza e quantitad dal consum paran da variar tut tenor sentiment, stress e lungurella – quai che cuntrastescha cun sia moda raziunala d’uschiglio. Watson è perquai repetidamain preoccupà pervi da la sanadad e las abilitads spiertalas da ses ami. En il segund roman ‹The Sign of Four› rapporta Dr. Watson che Holmes consumeschia en temps da mancanza d’occupaziun intellectuala cocain e morfium. Watson numna quai il sulet vizi da Holmes che mainia a conflicts tranter els dus. «Tge èsi oz, cocain u morfium?», dumonda Watson ses ami in pau grit en l’emprim chapitel. Dal temp che las istorgias èn vegnidas scrittas pudev’ins cumparar morfins en apotecas senza recept. Er il cocain n’era betg anc scumandà sco droga; ins stimava ils effects positivs da quel ed al duvrava en il mintgadi. Percunter vegn magari inditgà ch’i saja per Holmes anc adina pli impurtant da chattar la schliaziun d’in cas, uschia che er la vista da visitar ina tauna d’opium n’al vegn betg da metter en empruvament. E cur che l’effect da dependenza è vegnì enconuschent, ha Conan Doyle integrà questa tematica en ulteriuras istorgias. En las ultimas istorgias ha Holmes chalà dal tuttafatg da consumar drogas. En ‹The Adventure of the Missing Three-Quarter› rapporta Watson ch’i al saja reussì da far smetter Holmes cun sia mania da drogas ed uschia forsa da spendrar sia carriera da detectiv. La tendenza da Holmes da rumper en situaziuns d’urgenza leschas, renviescha a l’agen sentiment moral da Conan Doyle ed a ses senn per giustia exprimì. Gia en l’emprim raquint ‹A Scandal in Bohemia› instighescha Holmes Watson da bittar ina chandaila en da fanestra per fingir in incendi. En ‹Charles Augustus Milverton› commettan Holmes e Watson in’infracziun e daventan senza vegnir observads perditgas d’in mazzament; il detectiv impedescha Watson d’intervegnir en ils schabetgs e lascha mitschar l’assassina or da chapientscha morala. === Holmes en las illustraziuns === [[Datoteca:Paget_holmes.png|thumb|200px|Holmes (a dretga) e Dr. Watson, illustraziun da Sidney Paget]] La gronda part da las illustraziuns da las istorgias da Holmes en ‹The Strand Magazine› ha fatg [[Sidney Paget]]. Quel ha prendì ses frar Walter sco model per il detectiv ed ha represchentà Holmes sco estet schlanc, grond, cun tratgs pregnants e tempras chalvas creschentas.<ref>''The Casebook of Sherlock Holmes'' (Introducziun), p. VI, Wordsworth, Londra 1993.</ref> Ils tratgs caracteristics exteriurs dal detectiv, sco ch’els duevan vegnir enconuschents e populars en la publicitad, derivan da las illustraziuns da Sidney Paget: il dissegnader duvrava privat sez gugent in chapè dal tip deerstalker, perquai ha el savens represchentà Holmes en viadi cun in tal chapè da chatscha. Il mantè dal tip inverness è medemamain in’invenziun da Paget, cumpara però main savens sin ils maletgs. Las illustraziuns da Paget mussan Holmes sin la champagna per il pli cun in mantè cun capuza. Deerstalker e mantè cumparan l’emprima giada il 1891 en in’illustraziun fatga per il raquint ‹The Boscombe Valley Mystery› e danovamain il 1893 en ‹The Adventure of Silver Blaze›. Quellas èn er da vesair en l’antologia ‹The Return of Sherlock Holmes›. == Context litterar == Cun sias istorgias ha Sir Arthur Conan Doyle introducì intgins impurtants elements en la litteratura criminala, surtut la moda d’agir forensica dal detectiv. Savens vegn Doyle er designà sco inventader dal duo da detectivs classic. === Antecessurs === In’impurtanta inspiraziun per Doyle èn stadas las istorgias da detectiv dad [[Edgar Allan Poe]] ‹The Murders in the Rue Morgue› (1841), ‹The Mystery of Marie Rogêt› (1842) e ‹The Purloined Letter› (1844). La figura da Sherlock Holmes ha gronda sumeglientscha cun la figura fictiva dal detectiv franzos [[Auguste Dupin]] en las trais istorgias da Poe. Doyle fa en sias istorgias sez renviaments a l’ovra da Poe. Gia en l’emprim roman da Holmes ‹A Study in Scarlet› lascha el discurrer Watson e Holmes davart il detectiv da Poe. Watson remartgescha rient la sumeglientscha tranter Holmes e Dupin; sinaquai manegia Holmes: «El disponiva d’in tschert talent analitic, senza dubi; ma el n’era per lunschor betg in tal talent sco che Poe pareva da s’imaginar.» Doyle menziunescha las istorgias da Poe en ‹The Resident Patient› e ‹The Adventure of the Cardboard Box›. En omadus cas reconstruescha Holmes ils patratgs da Dr. Watson per cumprovar ch’in observatur che pensa logic saja abel da far quai. Watson aveva avant dubità quai tar la lectura dal raquint da Poe ‹The Murders in the Rue Morgue›. Er la constellaziun da figuras dal detectiv cun in accumpagnader confident deriva dal model da Poe. Cuntrari a las istorgias da Poe, en las qualas il narratur senza num è be in medium litterar per intermediar als lecturs la genialitad da Dupin, daventa Watson in caracter purtant entaifer l’acziun e sa participescha a moda activa a las inquisiziuns da Holmes. In ulteriur antecessur è il detectiv Monsieur Lecoq da l’autur [[Émile Gaboriau]]. Er quel menziunescha Holmes explicitamain en ‹A Study in Scarlet›, al disqualifitgond però sco «miserabel dilettant». === Elavuraziuns posteriuras === Numerus auturs èn sa servids da las figuras da Holmes e Watson per scriver ulteriurs romans ed istorgias.<ref>Tobias Rüther (2016): [http://www.faz.net/aktuell/feuilleton/die-wandlungen-der-kunstfigur-sherlock-holmes-14004610.html ''Der Nerd aller Nerds – Kaum eine Kunstfigur wird so oft zu neuem Leben erweckt wie Sherlock Holmes''.]</ref> Sper questas uschenumnadas istorgias da pastiche e parodias è s’etablida ina ritga litteratura accumpagnanta tar la seria: en furma d’uschenumnada fan-science (p.ex. la biografia da Holmes da William S. Baring-Gould), ma er da perscrutaziun litterara en connex cun Conan Doyle. == Museum e monuments == A la Baker Street a Londra porta ina chasa dapi il 1990 il numer 221b, perquai che sa chatta là il Museum da Sherlock Holmes. En vardad sa tracti da la chasa nr. 235. Al lieu da la chasa nr. 221, pli precis 219–229 Baker Street steva l’anteriura centrala da l’Abbey National Building Society (ch’è vegnida cumprada il 2002 da la Banco Santander); quella occupava er ina secretaria che respundeva posta drizzada a Sherlock Holmes. Sper divers museums datti er monuments da Sherlock Holmes, tranter auter a [[Londra]], [[Edinburgh]], [[Meiringen]] e [[Moscau]]. == Ovras == [[Datoteca:The_Strand_Magazine_(cover),_vol._65,_no._321,_September_1917.jpg|thumb|170px|‹The Strand Magazin›, nua ch’èn vegnids publitgads e daventads populars la gronda part dals raquints da Sherlock Holmes]] Il canon d’ovras uffizial cumpiglia 4 romans e 56 raquints. Ultra da quai ha Doyle scrit pliras ovras ch’èn colliadas cun la retscha dal detectiv, ma che na vegnan betg attribuidas a la retscha da Sherlock Holmes. === Il canon uffizial en survista === Sir Arthur Conan Doyle ha l’emprim scrit dus romans davart Sherlock Holmes: ‹A Study in Scarlet› e ‹The Sign of the Four› ch’èn cumparids il 1887 resp. 1890. Alura èn suandadas 12 istorgias curtas en la revista ‹The Strand›, las qualas èn cumparidas ils 14 d’october 1892 en il tom ‹The Adventures of Sherlock Holmes›. ‹The Memoirs of Sherlock Holmes› è suandà il 1893 ed è ì a fin ad interim cun la mort da Holmes en ‹The Final Problem›. L’onn 1901 è cumparì en la revista ‹The Strand› in ulteriur roman en cuntinuaziuns davart Sherlock Holmes ‹The Hound of the Baskervilles›. L’onn 1903 ha Doyle cuntinuà las istorgias curtas cun ‹The Empty House›. Tut en tut èn cumparidas en ‹The Strand› 13 novas istorgias e publitgadas silsuenter en l’antologia ‹The Return of Sherlock Holmes› dal 1905. L’ultim roman da Sherlock Holmes ‹The Valley of Fear› è cumparì il 1915. ‹His Last Bow› dal 1917 ha cuntegnì otg istorgias curtas, il 1927 è suandà cun ‹The Case-Book of Sherlock Holmes› in tom cun dudesch raquints. == Gieus auditivs == Ils cudeschs e raquints da Sherlock Holmes èn vegnids translatads en numerusas linguas e vegnan legids en tut il mund. Correspundentamain existan en bleras linguas numerusas versiuns da gieu auditiv e da cudesch auditiv. Sco versiun classica englaisa valan ils gieus auditivs realisads da la BBC il 1954/55 cun [[Sir John Gielgud]] (Holmes) e [[Ralph Richardson]] (Watson), vi dals quals ha tranter auter er collavurà [[Orson Welles]]. == Versiuns cinematograficas == Da blers dals romans e da las istorgias curtas èn vegnidas realisadas versiuns cinematograficas; dal roman ‹The Hound of the Baskervilles› datti schizunt plirs films. Igl existan numerusas producziuns britannicas, americanas, tudestgas, russas etc. en furma da film da televisiun, film da kino, retscha da crimi, seria etc. I dat en egl en quest connex che la figura da Sherlock Holmes sa lascha interpretar en differenta furma e da differents temps. == Annotaziuns == <references/> == Litteratura == * Ronald B. DeWaal: ''World Bibliography of Sherlock Holmes and Dr. Watson. A classified and annotated list of materials relating to their lives and adventures.'' New York Graphic Society, Boston, Mass. 1974, ISBN 0-8212-0420-3. * Gerhard Lindenstruth: ''Arthur Conan Doyle. Eine illustrierte Bibliographie der Veröffentlichungen im deutschen Sprachraum''. (''Das Phantasmaskop'', tom 5), Munniksma, Amsterdam 1994. * Michael Ross (ed.): ''Sherlockiana, 1894–1994. Eine Bibliographie deutschsprachiger Sherlock-Holmes-Veröffentlichungen.'' Baskerville, Kempen 1995, 2. ed., ISBN 3-930932-01-6. * Jens Arne Klingsöhr: ''Sherlock Holmes in der Literatur''. Elms & Oaks, Hannover 2015. * Mattias Boström: ''Von Mr. Holmes zu Sherlock. Meisterdetektiv – Mythos – Medienstar.'' btb, Minca 2015, ISBN 978-3-442-71336-3. * Nicole Glücklich: ''Die Abenteuer zweier britischer Gentlemen in der Schweiz: Auf den Spuren von Sir Arthur Conan Doyle und Sherlock Holmes''. DSHG Verlag, Ludwigshafen am Rhein 2016, ISBN 978-3-00-052252-9. * Nicole Glücklich: ''Die Abenteuer zweier britischer Gentlemen in Deutschland: Auf den Spuren von Sir Arthur Conan Doyle und Sherlock Holmes''. DSHG Verlag, Ludwigshafen am Rhein 2018, ISBN 978-3-00-057285-2. * Friedrich Depken: ''Sherlock Holmes, Raffles und ihre Vorbilder'', en: Paul Gerhard Buchloh e.a. (ed.): ''Der Detektiverzählung auf der Spur. Essays zur Form und Wertung der englischen Detektivliteratur'', Wissenschaftl. Buchgemeinschaft, Darmstadt 1977, ISBN 3-534-06143-8, p. 67–102. * Umberto Eco, Thomas A. Sebeok (ed.): ''Der Zirkel oder Im Zeichen der Drei. Dupin, Holmes, Peirce''. Fink, Minca 1985, ISBN 3-7705-2310-5. * Nino Erné: ''Sherlock Holmes chronologisch. Ein Wort zum Geleit'', en: Id. (ed.): ''Sämtliche Sherlock Holmes Stories'', Mosaik-Verlag, Hamburg, 1967 (2 toms, qua: tom 1, p. 9–16). * Maria Fleischhack: ''Die Welt des Sherlock Holmes''. Lambert Schneider Verlag, Darmstadt 2015, ISBN 978-3-650-40032-1. * Constanze Gehrke: ''[http://darwin.bth.rwth-aachen.de/opus3/volltexte/2004/855/pdf/Gehrke_Constanze.pdf Schema und Variation in den Sherlock-Holmes-Stories von Arthur Conan Doyle] (PDF; 5,1 MB)'', Dissertation, Universität, Aachen 2003. * Karl Heinz Göller: ''Doyle, the speckled band'', en: Id. e.a. (ed.): ''Die englische Kurzgeschichte'', Bagel, Düsseldorf 1973, ISBN 3-513-02221-2, p. 70–79. * Hanjo Kesting: ''Der Mann, der Sherlock Holmes erfand'', en: ''Die Horen. Zeitschrift für Literatur, Kunst und Kritik'', NW Verlag für neue Wissenschaft, Bremerhaven, 38. annada (1993), nr. 172, p. 15–22. * Peter J. Malborn: ''Sherlock Holmes. Historizität von Exotik und Alltäglichkeit''., Tectum-Verlag, Marburg 1999, ISBN 3-8288-8074-6. * Viktor Schlovskij: ''Die Kriminalerzählung bei Conan Doyle'', en: Jochen Vogt (ed.): ''Der Kriminalroman. Poetik, Theorie, Geschichte'', Fink, Minca 1998, ISBN 3-8252-8147-7. * Thomas A. Sebeok, Jean Umiker-Sebeok: ''«Du kennst meine Methode». Charles S. Peirce und Sherlock Holmes''. Suhrkamp, Francfurt a.M. 1982, ISBN 3-518-11121-3. * Joseph A. Kestner: ''Sherlock’s men. Masculinity, Conan Doyle, and Cultural History''. Ashgate Books, Aldershot, 1997, ISBN 1-85928-394-2. * Jeffrey Richards: ''Sherlock Holmes, Conan Doyle and the British Empire. An investigation into Conan Doyle's links with the British Empire as expressed through his Sherlockian and other literature''. Northern Musgraves Sherlock Holmes Society, Halifax, Nova Scotia, 1997, ISBN 0-9522545-9-X. * Philip Tallon, David Baggett: ''The Philosophy of Sherlock Holmes.'' University Press of Kentucky, Lexington 2012, ISBN 978-0-8131-3671-4. == Colliaziuns == {{Commonscat|Sherlock Holmes}} * [http://www.ignisart.com/camdenhouse/gallery/index.html Survista cumpletta da tut las istorgias da Sherlock Holmes ed illustraziuns classicas] * [http://www.sherlock-holmes.co.uk/holmes/German ''The Sherlock Holmes Museum''] * [http://www.sherlock-holmes.org.uk/ ''Sherlock Holmes Society of London''] * [http://www.evo.org/sherlock/international/ ''Sherlock Holmes international''] * [http://www.sh-whoswho.com/ ''The Sherlockian Who’s who''] * [http://www.deutsche-sherlock-holmes-gesellschaft.de/ ''Deutsche Sherlock-Holmes-Gesellschaft''] [[Categoria:Litteratura]] [[Categoria:Artitgels recumandads (Litteratura)]] 6sj8e7dcyn0uac0xmygljpwj1m2jf7l