Википедиа mnwiki https://mn.wikipedia.org/wiki/%D0%9D%D2%AF%D2%AF%D1%80_%D1%85%D1%83%D1%83%D0%B4%D0%B0%D1%81 MediaWiki 1.39.0-wmf.26 first-letter Медиа Тусгай Хэлэлцүүлэг Хэрэглэгч Хэрэглэгчийн яриа Wikipedia Wikipedia-н хэлэлцүүлэг Файл Файлын хэлэлцүүлэг МедиаВики МедиаВикигийн хэлэлцүүлэг Загвар Загварын хэлэлцүүлэг Тусламж Тусламжийн хэлэлцүүлэг Ангилал Ангиллын хэлэлцүүлэг TimedText TimedText talk Module Module talk Gadget Gadget talk Gadget definition Gadget definition talk Монгол Улс 0 599 709993 707943 2022-08-29T07:27:21Z Myagmardalai 77826 /* Гадаад харилцаа */ wikitext text/x-wiki {{Чиглэх3|Монгол|Монголчууд}} {{Инфобокс улс |NAME-AMTSSPRACHE = {{MongolUnicode|ᠮᠣᠩᠭᠣᠯ<br /> ᠤᠯᠤᠰ}}<br />Монгол Улс |BILD-FLAGGE = Flag of Mongolia.svg |ARTIKEL-FLAGGE = Монгол улсын төрийн далбаа |BILD-WAPPEN = State emblem of Mongolia.svg |BILD-WAPPEN-BREITE = 120px |ARTIKEL-WAPPEN = Монгол улсын төрийн сүлд |WAPPEN-OPT = Төрийн сүлд |WAHLSPRUCH = |AMTSSPRACHE = [[Монгол хэл]]<ref>[http://www.legalinfo.mn/law/details/486 Төрийн албан ёсны хэлний тухай]. Монгол Улсын хууль. legalinfo.mn.</ref> |HAUPTSTADT = [[Улаанбаатар]] |STAATSFORM = [[Парламентаризм|Парламентын]] [[Бүгд Найрамдах Улс]] |REGIERUNGSSYSTEM = [[Парламентын засаглалын систем|Парламентын]] [[ардчилсан дэглэм]] |STAATSOBERHAUPT = [[Монгол Улсын Ерөнхийлөгч|Ерөнхийлөгч]]<br />[[Ухнаагийн Хүрэлсүх]] ([[Монгол Ардын Нам|МАН]]) |REGIERUNGSCHEF = [[Монгол Улсын Ерөнхий сайд|Ерөнхий сайд]]<br />[[Лувсаннамсрайн Оюун-Эрдэнэ]] ([[Монгол Ардын Нам|МАН]]) |FLÄCHE = 1.564.116 |EINWOHNER = 3,209,639 <small>(2018 оны 6 сарын 12)</small><ref >[https://www.nso.mn/ Монгол Улсын Үндэсний статистикийн хорооны бүртгэл] </ref> |BEV-DICHTE = 1,9 |BIP = 2016<ref>International Monetary Fund (IMF): ''[http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2017/01/weodata/index.aspx World Economic and Financial Surveys - World Economic Outlook Database].'' imf.org, abgerufen 8. September 2017.</ref> * 11.031 сая [[Америк доллар|$]] <small>([[Дэлхийн улсуудын дотоодын нийт бүтээгдэхүүний жагсаалт (нэрлэсэн үнэ)|131.]])</small> * 36.996 сая [[Америк доллар|$]] <small>([[Дэлхийн улсуудын дотоодын нийт бүтээгдэхүүний жагсаалт (нэрлэсэн үнэ)|117.]])</small> * 3.660 [[Америк доллар|$]] <small>([[Улсуудын нэг хүнд ногдох дотоодын нийт бүтээгдэхүүний жагсаалт|117.]])</small> * 12.275 [[Америк доллар|$]] <small>([[Улсуудын нэг хүнд ногдох дотоодын нийт бүтээгдэхүүний жагсаалт|96.]])</small> |BIP-ERWEITERT = * Нийт (нэрлэсэн) * Нийт ([[Худалдан авах чадварын харьцаа|ХАЧХ]]) * ДНБ/Хүн ам (нэрл.) * ДНБ/Хүн ам (ХАЧХ) |HDI = {{Өссөн}} 0,735 <small>([[Хүний хөгжлийн илтгэцүүр|92.]]) (2016)</small><ref>[http://hdr.undp.org/en/2016-report United Nations Development Programme] (Entwicklungsprogramm der Vereinten Nationen)</ref> |WÄHRUNG = [[Төгрөг]] (MNT) |GRÜNDUNG = НТӨ 209 он: Монголын анхны төрт улс, [[Хүннү улс]] байгуулагдав.<br />1206 он: [[Монголчууд|Монгол үндэстэн]] мандсан, [[Их Монгол Улс]] байгуулагдав.<br />[[1911 он|1911]]-[[12 сарын 29|12-29]]: [[Манж чин улс|Чин улс]] мөхөж,<br />орчин үеийн [[Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс|Монгол улс]]<br />тусгаар тогтнов. |UNABHÄNGIGKEIT = 1206 он:<br /> (Бүх нүүдэлчин [[Монголчууд|Монголчуудыг]] нэгтгэсэн) |NATIONALHYMNE = ''[[Монгол улсын төрийн дуулал|Төрийн дуулал]]''<br />[[File:Mongolian national anthem, performed by the United States Navy Band.ogg|noicon|120px]] |NATIONALFEIERTAG = [[7 сарын 11|Долоодугаар сарын 11]]<br />([[наадам|Эрийн гурван наадам]]) |ZEITZONE = [[Координатжуулсан дэлхийн цаг|UTC]][[UTC+7|+7]] - [[UTC+8|+8]] |KFZ-KENNZEICHEN = [[Монгол Улсын тээврийн хэрэгслийн улсын дугаар|MGL]] |ISO 3166 = [[ISO 3166-2:MN|MN]], MNG, 496 |INTERNET-TLD = [[.mn]] |TELEFON-VORWAHL = +976 |STRASSENVERKEHR = [[Баруун замын хөдөлгөөн]] |BILD-LAGE = Mongolia on the globe (Asia centered).svg |BILD-LAGE-IMAGEMAP = АзиДэлхийнБөмбөрцөг1 |BILD1 = Mongolia_1996_CIA_map.jpg |BEV-ZUNAHME={{Өссөн}} +1,25 % (2016)<ref>[https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/mg.html East & Southeast Asia: MONGOLIA.] In: The World Factbook. Central Intelligence Agency (CIA), abgerufen am 8. September 2017.</ref> }} '''Монгол Улс''' (1992 оноос хойш)<ref>[http://www.legalinfo.mn/law/details/367 legalinfo.mn:] Монгол Улсын үндсэн хуулийн нэгдүгээр бүлэг, нэгдүгээр зүйл</ref> — [[Дорнод Ази|дорнод]] болон [[төв Ази|төв]] [[Ази]]д оршдог [[бүрэн эрхт улс|бүрэн эрхт]] '''[[улс]]'''. Хойд талаараа [[Оросын Холбооны Улс|Орос]], бусад талаараа [[Хятад]] улстай хиллэдэг [[далайд гарцгүй улс|далайд гарцгүй]] '''[[Улс|улс]]'''. Нийслэл — [[Улаанбаатар]] хот. [[Алтайн нуруу|Алтайн]] нуруунаас [[Их Хянган|Хянганы нуруу]], [[Соёны нуруу]]наас [[Говь]] хүрсэн 1 сая 566 мянган км<sup>2</sup> уудам нутагтай, дэлхийд нутаг дэвсгэрийн хэмжээгээр [[Улс орнуудын газар нутгийн хэмжээ|19-рт]] жагсдаг. 2015 оны эхэнд Монгол Улсын хүн ам 3 сая хүрсэн ([[Улс орнуудын хүн амын тоо|135-р олон]]). Үндсэндээ [[Монголчууд|монгол үндэстэн]] (95 хувь), мөн [[хасагууд|хасаг]], [[Тува ястан|тува]] хүн байна. 16-р зуунаас хойш [[буддын шашин|буддын]] шашин, 20-р зуунаас шашингүй байдал дэлгэрсэн ба албан хэрэгт [[монгол хэл]]ээр харилцана. Монголд НТӨ 209 онд [[Хүннү улс]] нэгдсэнээс [[Монголчууд|монгол]], [[түрэг угсаатан|түрэг]] угсаатан халалцсаар 1206 онд [[Чингис хаан]] [[Их Монгол Улс]]ыг байгуулан [[Еврази]]йг эзэлсэн гүрэн үүсгэжээ. 17-р зуунд [[манж үндэстэн|манж]] [[Чин улс]]ын мэдэлд орсон ч 1911 онд [[Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс|тусгаар тогтносон]] бөгөөд 1924 онд байгуулагдсан [[Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улс]] 1961 онд [[Нэгдсэн Үндэстний Байгууллага|НҮБ]]-ын гишүүн болсон. 20-р зуунд [[Зөвлөлт Холбоот Улс]]тай дотно байж, нийгэм, эдийн засгийн бат суурь тавигдан 1990 онд [[ардчилал|ардчилсан]] дэглэм, [[зах зээлийн эдийн засаг|зах зээлийн]] эдийн засагт шилжин орсон. Одоо парламентын [[Бүгд Найрамдах Улс|Бүгд Найрамдах]] засагтай, хорин нэгэн аймаг, нэг нийслэлд хуваагддаг [[нэгдмэл улс|нэгдмэл]] улс юм. Хөгжиж буй орон. Дотоодын нийт бүтээгдэхүүний хэмжээгээр (26.8 тэрбум [[америк доллар|ам.доллар]]) дэлхийд 111-т жагсаж, нэг хүнд ноогдох хэмжээ 11,882 $ байна. [[Хөдөө аж ахуй]], [[малчин|нүүдлийн мал аж ахуйн]] уламжлалтай. [[Зэс]], нүүрс экспортлодог. Мөнгөний нэгж — [[төгрөг]]. Дэлхийн 184 улстай дипломат харилцаа тогтоосон. [[Нэгдсэн Үндэстний Байгууллага]], [[Дэлхийн Худалдааны Байгууллага]], [[Олон Улсын Валютын Сан]], [[Европын Аюулгүй Байдал Хамтын Ажиллагааны Байгууллага|Европын Аюулгүй Байдал Хамтын Ажиллагааны Байгууллагын]] гишүүн. == Нэр == [[Монголчууд|Үндсэн хүн амын]] нэрээс улсын оноосон нэрийг «'''Монгол'''» хэмээжээ. Үгийн гарлын [[Монголчууд#Нэр|хэдэн янз таамаг]] бий. Монгол Улсын урьд үеийг [[Их Монгол Улс]], [[Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс]], [[Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улс]] (БНМАУ) гэх мэтээр ялган нэрийдэх ба 1992 оноос хойших шинэ үеийг албан бичигт «'''Монгол Улс'''» (МУ) гэх болсон. == Газар зүй == {{Гол|Монгол улсын байгалийн цогцолборт газар}} [[Зураг:Mongolia 103.88219E 46.91703N.jpg|thumb|right|Хиймэл дагуулаас харсан зураг]] Монгол орон 1,566,600 хавтгай дөрвөлжин километр газар нутагтай, [[Перу]]гээс том буюу дэлхийн [[Улс орнуудын газар нутгийн хэмжээ|19-р том]] орон болно. [[Ази]]д наймдугаар, [[далайд гарцгүй улс|далайд гарцгүй]] улсуудаас Казахстаны дараа хоёрдугаарт жагсана. Нутаг дэвсгэрийн 0.43 хувийг гадаргын ус бүрхсэн. === Байрлал === Хойд өргөргийн 41° — 52°, зүүн уртрагийн 87° — 120° дотор уламжлал болон [[ЮНЕСКО]]-гийн ангиллаар [[Төв Ази]], НҮБ-ийн шинэ ангиллаар [[Дорнод Ази]]д хамааран байна. Газрын байрлалаар хоёуланд нь, [[соёл]]ын хувьд Төв Ази, [[эдийн засаг|эдийн засгийн]] хувьд Дорно Азитай илүү дотно. Саяхнаас [[Зүүн Хойд Ази]]йн бүсийн хурал зөвлөгөөнд оролцох болсон. Өмнөд, дорнод, өрнөд гурван талаараа [[Хятад]] Улстай 4677 км, умард талаараа [[Оросын Холбооны Улс|Орос Улстай]] 3543 км зурвасаар хиллэнэ. [[Далайд гарцгүй улс|Далайд гарцгүй]]. Хилийн нийт урт — 8220 км. Хэдий хиллэдэггүй ч баруун хил [[Казахстан|Казахстан Улс]]аас 38-хан километр зайтай. Хөндлөн 2392 км, гулд 1259 км сунасан «дэлгэсэн тэрлэг шиг»<ref>[[Шагдарсүрэнгийн Гүрбазар|Ш.Гүрбазар]] бичиж, [[Хурд (хамтлаг)|Хурд хамтлаг]] дуулсан «Би Монголоороо гоёдог» дуунаас.</ref> хэлбэртэй. Захын цэг:<ref>[http://www.mne.mn/mn/news/show/1663 МОНГОЛ ОРНЫ ТӨВ БУЮУ “ХҮЙС ЦЭГ” ХААНА БАЙДАГ ВЭ?]</ref><ref>[http://ktms08.blog.gogo.mn/read/entry45902 Монгол улсынхаа хамгийн хамгийнийг мэдэж байхад илүүдэхгүй болов уу?]</ref> * Баруун цэг — Монгол Алтайн нурууны Мааньт уул * Хойд цэг — Их Соёны нурууны Монгол шарын даваа * Зүүн цэг — Соёлз уулын модот хамар * Урд цэг — Орвог гашууны бор толгой * Төв цэг (хүйс) — [[Бүрд сум]]ын Өвөр хөшөөтийн булгийн эх === Газрын гадарга === [[Зураг:Mongolia Landscape.jpg|thumb|left|160px|Монголын байгаль]] {{Гол|Монгол орны уулс}} Монгол харьцангуй өндөрлөг орон. Үндсэндээ [[Монголын тэгш өндөрлөг]] (далайн түвшнээс дээш 900-1500 м) дээр байна. Нутгийн баруун талаар 900 км урт [[Монгол Алтай]], түүний үргэлжлэл [[Монгол алтайн нуруу|Говь Алтайн нуруу]] байна. Нутгийн төв хэсгээр [[Хангайн нуруу|Хангай]], Хөвсгөлийн уулархаг муж (хойш [[Соён]] хүрнэ), дорно умард нутгаар [[Хэнтийн нуруу]] байна. Зүүн, зүүн өмнөд зүг рүү өндрийн хэмжээ буусан байдаг. [[Монгол орны уулс|Уулсын өндрөөс дурдвал]] Монгол Алтайн нурууны ноён оргил [[Алтай Таван Богд|Таван богд]] хөвчийн [[Хүйтэн оргил]] (4374 м), Хангайн [[Отгонтэнгэр]] (4008 м), Соёны [[Мөнх сарьдаг]] (3491 м), Хэнтийн [[Асралт хайрхан]] (2799 м) юм. Дорнод нутгаар [[Шилийн богд уул|Шилийн богд]] (1778 м) зэрэг унтарсан галт уулстай. Томоохон гол, мөрний сав газраар харьцангуй нам доор байна. Нутгийн баруунтаа [[Их нууруудын хотгор]], Дэлхийн [[Дэлхийн өв|байгалийн өвд]] бүртгэгдсэн [[Увс нуурын хотгор]] байгаа бол Дорнод аймагт хамгийн нам доор цэг буюу [[Хөх нуур (Дорнод)|Хөх нуурын хотгор]] (560 м) бий. === Усны зүй === [[Зураг:Uvs_n%C3%BAr.JPG|thumb|[[Увс нуур]]]] {{Гол|Монгол орны гол мөрд|Монгол орны томоохон нуурууд}} Монголд нийлээд 67,000 км урт болох 3811 гол горхи, 500 м³ эзлэхүүнтэй 3500 гаруй нуур, 7000 орчим булаг шанд, 540 м² талбай бүхий 190 гаруй мөсөн гол, 250 гаруй рашаан, газрын доорх усны 139 орд газар байна. Улаанбаатар хот бол хот дотроо рашаантай байдаг дэлхийн хоёрхон нийслэлийн нэг юм. Монголын гол мөрнийг Умард мөсөн далайн, Номхон далайн, Төв азийн гадагшаа урсгалгүй гэсэн гурван ай савд хуваан үзнэ. [[Орхон гол|Орхон]] бол Монголын хамгийн урт гол юм (1124 км, усаа цуглуулах талбай 133000 км²). Харин Хятадад урсдаг уртыг нь оруулж тооцвол [[Хэрлэн гол]] Монголын хамгийн урт гол /1200 км/ юм. Хамгийн ус ихтэй нь [[Сэлэнгэ мөрөн]] юм. Жилийн дундаж урсац нь 300 м<sup>3</sup>/сек байдаг. Монгол орны хамгийн том мөсөн гол бол Алтай Таван богд дахь [[Потанины мөсөн гол]] бөгөөд 20 км орчим урттай. Хамгийн том нуур нь [[Увс нуур|Увс]] (3350 км²), хамгийн гүн нуур нь [[Хөвсгөл нуур|Хөвсгөл]] (238 м) юм. === Бүс, хөрс === Монгол хойноосоо урагш ойт хээр, хээр, говь, цөлийн гэсэн өргөргийн дөрвөн бүс, өндөр уулс, ялангуяа ойт хээрийн бүсийн уулс өөд авирахад тайгын болон тагийн бүслүүр ажиглагддаг. Монголын байгалийн бүс, бүслүүр, гадаргын байдлыг харгалзан Хангай, Хэнтийн, Алтайн уулархаг, Дорнодын талархаг, Говийн гэж дөрвөн их мужид хуваадаг. Ойт бүслүүр нь тогтмол дулаан, тааламжтай уур амьсгалтай, үржил шим сайтай, ялзмаг ихтэй. Хүрэн, хар хүрэн, цайвар хүрэн, хар шороон, нугын хүрэн, говийн бор, цөлийн бор саарал, нуга намгийн болон мараалаг, давсархаг зэрэг олон төрлийн хөрс байдаг. Үүний дотор үржил шимт хүрэн хөрс тавь орчим хувийг эзэлдэг. Газар тариалан эрхэлж болох газар нь газар нутгийн 0.76%-г эзэлдэг. Усжуулалттай газар 840 км² байна. [[Зураг:Takhi2a.jpg|thumb|Хустайн нурууны [[тахь]]]] === Ургамал, амьтан === {{гол|Монгол орны ургамал газар зүй|Монгол орны загас}} Монгол оронд нэг ба олон наст, модлог, бутлаг, хагас бутлаг зэрэг 4000-аад зүйлийн ургамал, ногоо ургадаг. 7 баг, 24 овог, 70 гаруй төрөлд хамаарагдах 140 гаруй зүйлийн [[хөхтөн]], 390-ээд зүйлийн [[шувуу|жигүүртэн]] оршино. Түүний дотор [[тахь]], [[хавтгай]], [[мазаалай]] зэрэг [[амьтан]], [[монгол алтан хундага]], [[тарваган шийр]], [[дорогостойн вансэмбэрүү]] зэрэг дэлхийд өөр аль ч газарт байхгүй [[ургамал]] бий. == Хүн ам зүй == {{гол|Монголын хүн ам зүй}} [[Зураг:Map of Mongolia topographic layers.xcf|thumb|Физик газар зүйн зураг|alt= т]] {| class="wikitable" style="line-height:0.9em; border:1px black; float:right; margin-right:1em; margin:10px" |- ! style="width:50px;"| Он !! Хүн ам <br>(мян.)<ref>[http://www.bscnet.ru/upload/iblock/cf6/vestnik_4_8_.pdf ВЕСТНИК]. (2012)</ref> |- | 1918 || 647.5 |- | 1935 || 738.2 |- | 1956 || 845.5 |- | 1969 || 1197.6 |- | 1989 || 2044.0 |- | 2010 || 2,754.7 |- | 2015 || 3,000.0 |- |} [[Зураг:Mongolia-demography.png|thumbnail|left|Хүн амын тоо (1961-2003)]] Монгол улс 1918 онд хүн ардаа тоолоход 647.5 мянга байв.<ref>[https://burtgel.gov.mn/index.php?option=com_content&view=article&id=726:civilregister&catid=178:history&Itemid=374 https://burtgel.gov.mn/index.php?option=com_content&view=article&id=726:civilregister&catid=178:history&Itemid=374]</ref> Дайны дараах цагт хүн амын тоо түргэн өсч 1962 онд 1 сая, 1988 онд 2 сая хүнтэй болжээ. Нийгмийн шилжилтийн үед хүн амын өсөлт буурч 2010 оны тооллогоор 2.75 сая хүнтэй байсан бол 2015 оны эхэнд 3 сая дахь иргэнээ өлгийдөн авсан.<ref>[http://yellow.zindaa.mn/%D0%9E%D1%80%D0%BE%D0%BD-%D0%BD%D1%83%D1%82%D0%B0%D0%B3/1ndk Монгол Улсын гурван сая дахь иргэнээр охин хүүхэд тодорлоо] (2015)</ref> Хүн амын олноор дэлхийн 194 улсаас [[Армени]], [[Литва]]тай зэрэгцээд [[Улс орнуудын хүн амын тоо|135-р байранд]] байна. Хүн амын нягт — 1.8 хүн/км² буюу хүн амын [[Улс орнуудын хүн амын нягт сийрэг|хамгийн сийрэг]] суурьшилтай орон болно. 1000 хүн тутамд 20 хүн төрж, 6 хүн нас бардаг, жилийн дундаж өсөлт — 1.49% (2016он). Хүн амын 36.6% нь 0–14 насны багачууд, 68.9% нь 15–64 насны хөдөлмөрийн чадвартан, 4% нь 65-ээс дээш өндөр настан юм. хүйсийн харьцаа жигд, дундаж наслалт — 68.6 жил.<ref>[https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/mg.html CIA World Factbook". CIA. 2012.]]</ref> === Ард түмэн === {| class="wikitable" style="line-height:0.9em; border:1px black; float:right; margin-right:1em; margin:10px" |+ ! style="width:160px;"| Яс үндэс !! Хүн ам <br>(2010 он)<ref>[http://tuv.nso.mn/uploads/users/4/files/XAOCT%20uls.pdf Монгол улсын хүн амын 2010 оны тооллогын дүн]</ref>!! Хувь |- | [[Халх ястан]] || 2,168,141 || 82.4 % |- | [[Хасаг үндэстэн]] || 101,526 || 3.9 % |- | [[Дөрвөд|Дөрвөд ястан]] || 72,403 || 2.8 % |- | [[Баяд|Баяд ястан]] || 56,573 || 2.2 % |- | [[Буриад ястан]] || 45,087 || 1.7 % |- | бусад ястан || 187,387 || 7.1 % |- | гадаадын иргэн || 16,320 || 0.6 % |} Монгол улс үндсэндээ нэгэн төрлийн ард түмнээс бүрдэнэ. Хүн амын 95 хувь [[Монголчууд|монгол үндэстэн]] байна. Ястнаар салган бүртгэдэг уламжлалтай. 2010 оны хүн амын тооллогыг үндэслэвэл [[халх ястан]] (82%) зонхилж [[хасагууд]] (4%), [[дөрвөд]] (2.8%), [[баяд]] (2.2%), [[буриад]] (1.8%), [[захчин]] (1.3%), [[дарьганга]] (1%), [[урианхай]] (1%), [[дархад]], [[хотгойд]], [[торгууд]], [[хотон]], [[мянгад]], [[тува]], [[барга]], [[үзэмчин]], [[элжигин]], [[сартуул]], [[хамниган]], [[цаатан]], [[чантуу]], [[харчин]], [[цахар]] зэрэг хориод нэрээр бүртгэж байна. [[Хятад]], [[Оросын Холбооны Улс|Орос]], [[Солонгос]] зэрэг гадаадын иргэн 0.6 хувийг бүрдүүлж байна.<ref>[http://tuv.nso.mn/uploads/users/4/files/XAOCT%20uls.pdf Монгол улсын хүн амын 2010 оны тооллогын дүн]</ref> Буриад, [[Ойрад]] монгол нь халхжих, тува, хотон, чантуу зэрэг [[Түрэг|түрэг угсаатан]], хамниган [[Тунгус хэлний бүлэг|тунгус угсаатан]] нь монголжих үйл явц явагдсаар байгаа. Хасагууд Баян-Өлгийд 88% эзэлж байгаа болохоор харьцангуй өөрийнхөөрөө байна. БНМАУ-ын үед БНХАУ-тай харьцаа муудан 1963—1966 онд [[хужаа]] нарыг үлдэн хөөж, [[Зөвлөлт Холбоот Улс]] бутрахад 1990—1992 онд Монголд байсан Зөвлөлтийн цэргийн анги, мэргэжилтнүүдийг гаргажээ.<ref>[http://www.mglradio.com/main/640744 http://www.mglradio.com/main/640744]</ref><ref>[http://bigbrother.blog.banjig.net/post.php?post_id=91235 Орос-Хятадын харилцаа ба Монгол улсын аюулгүй байдал] (2011)</ref> Ардчилсан Монголд хуулийн хязгаарыг (нийт 3%, нэг улсаас 1%) давахгүйгээр гадаадын иргэд орж гардаг болсон.<ref>[http://www.legalinfo.mn/law/details/211 Гадаадын иргэний эрх зүйн байдлын тухай] (2010)</ref> === Хэл бичиг === Улсын албан ёсны хэл нь [[монгол хэл]] байна. Монгол хэл [[Алтай хэлний язгуур|алтай]] язгуурын [[Монгол хэлний бүлэг|монгол]] бүлгийн гол хэл юм. Монгол улсад [[халх аялга]] голчлох ба [[буриад аялга]], [[Ойрад–Халимаг аялга|Ойрад аялга]], [[дархад аялга]] тодорхой ялгардаг. 1941 оноос хойш [[кирил үсэг|кирил үсгээр]] бичдэг болсон. [[Кирил монгол бичгийн дүрэм|Кирил монгол бичгийн дүрмийг]] 1-р ангиас хүүхдүүдэд заадаг. 35 үсэгтэй. Чингис хааны үеэс уламжилсан [[Монгол бичиг]] 1990 оноос сэргэж, дунд сургуулийн 5-р ангиас заадаг болсон. Компьютер, гар утаснаа [[латин үсэг]] хэрэглэх нь түгээмэл. Мөн алтай язгуурын [[түрэг хэлний бүлэг|түрэг]] төрлийн [[хасаг хэл|хасаг]], [[тува хэл]]ээр ярина. 1-4-р ангид эх хэлийг хүүхдүүдэд зааж, 5-р ангиас [[Англи хэл|Англи]] (сүүлийн үе), [[орос хэл|орос]] (Зөвлөлтийн үеэс), [[солонгос хэл|солонгос]], [[герман хэл|герман]], [[хятад хэл|хятад]], [[япон хэл|япон]] зэрэг харь хэлийг хүүхэд залуус сурч эзэмшдэг. === Шашин шүтлэг === {{bar box |title=Монголын шашин шүтлэг (2010)<ref>[http://tuv.nso.mn/uploads/users/4/files/XAOCT%20uls.pdf Монгол улсын хүн амын 2010 оны тооллогын дүн]</ref> |titlebar=#ddd |float=right |bars= {{bar percent|[[Буддын шашин|будда]]|orange|53.0}} {{bar percent|''[[Шашин шүтэхгүй байх|бурхангүй]]''|grey|38.6}} {{bar percent|[[лал]]|green|3.0}} {{bar percent|[[бөө мөргөл|бөө]]|black|2.9}} {{bar percent|[[Христийн шашин|христ]]|blue|2.1}} }} Монголын ард түмний ихэнх нь [[буддын шашин]]тан (53%). Буддын шашны ''гэлүгва'' буюу [[шарын шашин]] гэсэн ёсыг дагадаг. Мөн шашин, бурхны сүжиг алдрах хүний тоо (38%) өссөн. Хүн амын цөөн хувьд [[лал]], [[бөө мөргөл|бөө]], [[христийн шашин|христийн]] шүтлэг байна.<ref>[http://tuv.nso.mn/uploads/users/4/files/XAOCT%20uls.pdf Монгол улсын хүн амын 2010 оны тооллогын дүн]</ref> Эрт дээр үеэс Монголд бөө, [[тэнгэр шүтлэг]] байсан бөгөөд 16-р зуунаас буддын шашин Монголд гурав дахь удаагаа хүчтэй дэлгэрсэн. [[Жавзандамба хутагт|Жавзандамба]] нарын олон хутагт хувилгаан тодорсон. БНМАУ-ын эхэн үед шашныг хориглож, сүм хийдийг шатааж, лам нарыг хороож байв. Хожим суларч 1990 оноос хойш шашин шүтэх эрх чөлөөлөгдсөн. 2010 онд буддын 127, христийн 96, лалын 6, бүгд 234 сүм хийд байв.<ref>[http://www.slideshare.net/Gelegjamts/2010-get-file-wwwgelegjamtsorg-wwwgelegjamtsblogspotcom-httpwwwnsomn?related=1 Монгол улсын статистикийн эмхтгэл-2010].</ref> Том нь [[Гандантэгчэнлин хийд]]. === Хот суурин === [[Зураг:UlaanBaatar-2009.jpg|thumb|left|200px|[[Улаанбаатар]]]] [[Зураг:Darkhan_Buddha.jpg|thumb|right|150px|[[Дархан]]]] [[Зураг:Erdenet_02.jpg|thumb|left|200px|[[Эрдэнэт]]]] {{гол|Монголын хотууд}} Монголын хүн амын 71 хувь хот газар амьдарч байна.<ref>[https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/fields/2212.html URBANIZATION]</ref> Гэхдээ хот дотроо [[гэр хороолол]] их. Засаг захиргааны [[Монгол улсын засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн хуваарь|хот суурин]] байхгүй. Уламжлал болон [http://www.legalinfo.mn/law/details/532 хууль] харвал [[Монголын хотууд|22-26 хот]] бий: {|class="wikitable" |+ 2010 оны хүн амын тоогоор: |- valign="top" | * [[Улаанбаатар]] (1,200,358) * [[Эрдэнэт]] (85,000) * [[Дархан]] (75,000) * [[Чойбалсан]] (38,537) * [[Мөрөн]] (35,789) * [[Налайх]] (30,049) * [[Баянхонгор (хот)|Баянхонгор]] (29,817) * [[Өлгий]] (29,392) || * [[Ховд (хот)|Ховд]] (29,012) * [[Арвайхээр]] (27,162) * [[Улаангом]] (27,152) * [[Багануур]] (22,210) * [[Цэцэрлэг хот|Цэцэрлэг]] (20,604) * [[Сүхбаатар хот|Сүхбаатар]] (19,662) * [[Даланзадгад]] (18,740) * [[Сайншанд]] (18,735) |} == Түүх == {{гол|Монголын түүх}} {{Загвар:Монголын түүх}} === Эртний улс === {{гол|Балар эртний Монгол|Хүннү улс|Сяньби|Нирун улс|Түрэг улс|Уйгур улс|Хидан Улс}} Монгол оронд 850,000 жилийн тэртээ «[[босоо хүн]]» амьдарч байсан<ref>{{cite web|url=http://www.archaeology.mas.ac.mn/index.php?option=com_content&view=article&id=56&Itemid=64 |title=Хүрээлэнгийн эрдэм шинжилгээний ажлын ололт амжилт |publisher=Institute of Mongolian Archaeology |date=2013-06-24}}</ref> ба балар эртний хүний хадны сүг зураг эд олдвор [[Хойд цэнхэрийн агуй]]гаас олддог.<ref name="Novgorodova">Eleanora Novgorodova, Archäologische Funde, Ausgrabungsstätten und Skulpturen, in ''Mongolen (catalogue)'', pp. 14–20</ref> Чулуун зэвсэг, хүрэл зэвсэг, төмөр зэвсгийн үеийг дамжсаар эртний улсуудын үетэй золгожээ. Монгол орон эртнээс [[анчин]], [[малчин]], [[нүүдэлчин]] ард түмний өлгий байсаар ирсэн бөгөөд тэдгээр нь [[Монголчууд|монгол]], [[түрэг]], [[зүрчид]] аль ч угсаа байсан үргэлж өмнөд газрын [[нанхиад]]тай зууралдан байлдах ба [[Цагаан хэрэм|түмэн газрын их цагаан хэрмээр]] хил тогтдог байв. [[File:Hsiung-nu-Empire.png|thumb|175px|left|[[Хүннү улс]] (НТӨ 209 – НТ 48)]] Сурвалж бичигт гуйфань, [[шаньжун, ицюй,]] [[ху]], [[линь ху]], [[дунху]] (дорнод ху), [[хуньюй]], шюжун зэрэг олон нэрээр тэмдэглэгдэж явсаар МЭӨ 209 онд [[Модун шаньюй]] [[Хүннү улс]]ыг (НТӨ 209 – НТ 48) нэгтгэн байгуулжээ. [[Ноён уул]]наас Хүннүгийн ноёны бүлэг булш олсон ба хүннүгийн [[мал]] адуулах, [[нум]] [[сум]], [[жад]], охор илдээр зэвсэглэх нь [[Монголчууд|монголоос]] ялгаагүй юм. Хүннүгийн зүүн этгээдийн [[Сяньби]] хүчирхэгжин Монголыг эзэгнэсэн нь 93–234 он бөгөөд [[Таньшихуай]]н үед нэр мандсан. Дараа нь бас нэгэн [[Монголчууд|монгол угсаат]] [[Жужан улс]]ыг (330—555) [[Шэлүнь]] хэмээх сайн эр алдаршуулж яваад [[Түрэг улс]]ад (555—745) зай тавьжээ. [[Уйгур улс]]ын (745—840) нийслэл [[Хар балгас]]ыг бас нэг [[түрэг угсаатан]] болох [[Енисейн киргиз]] галдан шатаасан боловч удалгүй монголын [[Хидан Улс]]ад (907—1125) түрэгджээ. [[Киданчууд|Кидан хүмүүс]]ыг зүрчидийн [[Алтан улс]] мөхөөсний дараа Монголын тал нутагт олон аймаг зэрэгцэн оршиж, олзлон булаалдаж байсан ба хамтатгаад [[зүбү]] аймгийн холбоо гэж байв. === Эзэнт гүрэн === {{гол|Их Монгол Улс|Юань Улс}} [[Зураг:YuanEmperorAlbumGenghisPortrait.jpg|thumb|left|140px|[[Чингис хаан]]]] [[Зураг:Mongol Empire map.gif|thumb|right|200px|Монголын эзэнт гүрэн]] [[Дундад зууны монгол аймгууд|Олон]] аймгийн дотроос [[Хамаг Монгол]]ын [[хиад]] аймгийн [[боржигон]] овогт [[Тэмүүжин]] буюу [[Чингис хаан]] (1162—1227) тодорч [[татар]], [[мэргид]], [[хэрэйд]], [[найман]]ыг ээлж дараалан дагуулсаар 1206 онд Хэрлэний хөдөө арлын [[Их Хуралдай|хуралдайгаар]] нэгдсэн [[Их Монгол Улс|Их Монгол Улсыг]] байгуулжээ. Чингис хаан «мөнх тэнгэрийн хүчинд» [[Тангуд улс|Тангуд]], [[Алтан улс|Алтан]], [[Хар Хидан]], [[Сартуул улс|Сартуул]] (''Хорезм'') улсыг дайлан дагуулсан ба найманы [[Тататунга]] багшаар [[Монгол бичиг]] (эхэндээ ''уйгуржин''), татарын [[Шихихутуг]] заргачаар [[Их Засаг]] хуулийг зохиолгон улсаа засчээ. Чингис хааны өндөр төрийг [[Өгөөдэй хаан|Өгөөдэй]] хаан залган [[Хархорум]]ыг нийслэл болгон хөгжүүлж, [[Монголын нууц товчоо|МНТ]]-г бичүүлж, Алтан улсыг мөхөөж, дорно [[Европ]]ыг байлдан дагуулсан бол [[Гүюг хаан|Гүюг]], дараа нь [[Мөнх хаан|Мөнх]] хаан залгаж Багдадын халифыг буулган [[Иран]]ыг эзэлжээ. [[Хубилай хаан|Хубилай]] хаан 1260 онд Монголын хаан болоод 1271 онд [[Юань Улс]] (1271—1368) хэмээх үеийг эхлүүлэн [[Дайду]]г (одоо Бээжин) нийслэл болгон сууж, 1279 онд өмнөд [[Сүн улс|Сүнг]] мөхөөн [[Хятад]] орныг бүрэн эзлэсэн ба [[буддын шашин|буддын]] шашныг шүтэж, [[дөрвөлжин үсэг|дөрвөлжин]] үсэг хэрэглэжээ. Монголын байлдан дагуулал өрнө зүгт [[Адриатын тэнгис]], [[Египет]], дорно зүгт [[Япон]], өмнө зүгт Индонезийн [[Ява]] арал хүрч 33 сая км<sup>2</sup> газарт ноёрхож байв.<ref name="EarthRule">http://www.hostkingdom.net/earthrul.html</ref> «Дэлхийн талыг эзэлсэн» гэж ярих бөгөөд түүхэн дэх хоёрдугаар ([[Британийн эзэнт гүрэн|Британийн]] дараа) их нутагтай гүрэн байжээ.<sup></sup> [[Луужин]], [[өртөө]], [[Монголын энхтайван|энхтайван]], цэргийн арга ухаан, өрнө-дорныг холбосон зэрэг дэвшил, нээлт авчирсан юм. Нүсэрдээд ирэхийн цагт Юань, [[Алтан Орд|Зүчи]], [[Цагаадайн Улс|Цагаадай]], [[Ил Хаант Улс|Хүлэгүгийн улс]] болон бутарчээ. [[Тогоонтөмөр хаан]] 1368 онд Хятадыг [[Мин улс]]ад алдан «Давааны арын орон» буюу монгол нутагтаа эргэн суусан. ===Хаант улс === {{гол|Бутралын үеийн Монгол|Дөрвөн Ойрадын холбоо}} [[File:Mongolia XVI.png|thumb|200px|[[Бутралын үеийн Монгол|14-17-р зууны Монгол улс]]]] [[File:ErdeneZuuKhiidTemple.jpg|thumb|200px|Хархорины [[Эрдэнэ зуу]]]] Тогоонтөмөр хааныг [[Аюушридар хаан|Аюушридар]] залгаж Хархорумд суусан ч Хархорумыг Мингийн цэрэг 1380, 1388 онд довтлон галдан шатаажээ. 1634 онд [[Лигдэн хаан]] нас барж улсгүй болох хүртэл Чингисээс эхлэн тоолвол [[Монгол хаад|37 хаан]] суусан. Улсын нэрийг эхэндээ «Ар Юань» хэмээсэн ч замхраад хожмоо түүхчид «Бага хаадын үе», [[Бутралын үеийн Монгол|«Монголын хаант улс»]], «Дөчин дөрвөн хоёр» зэргээр нэрийджээ. Улс төрийн эв бутарсан буюу [[алтан ураг|алтан ургийн]] ноёнтой дөчин монгол (зүүн монгол)-[[дөрвөн Ойрадын холбоо|дөрвөн Ойрад]] (баруун монгол) болон талцаж, хаад нэгнээ хороон солигддог байв. Мин улсын [[Жөнтун]] хааныг олзолж байсан [[Эсэн тайш|Эсэн хаан]] (1453—1454) алтан ургийн дундуур ганцаар шургасан байдаг. [[Мандухай сэцэн хатан|Мандухай сэцэн хатны]] авчирсан [[Батмөнх даян хаан]] (1480—1517) улсаа хурааж «хөл хөсөр, гар газар» амаржуулж байв. Зүүн монгол нь [[халх]], [[цахар]], [[урианхай]] зүүн гурван түмэн, [[ордос]], [[түмэд]], [[юншээбүү]] баруун гурван түмэн, баруун монгол нь [[цорос]], [[дөрвөд]], [[торгууд]], [[хошууд]] дөрвөн аймагт хуваагдаж байв. Сүүлчийн хаад цахар нутагт (хожмын [[Өвөр Монгол]]) сууж байсан ба түмэдийн [[Алтан хан]] 1577 онд төвөдийн Содномжамцыг урин залж «[[Далай лам]]» өргөмжилсөнөөс эхлээд монголчууд нийтээрээ [[шарын шашин]]д орсон нь [[буддын шашин]] Монголд гурав дахиа дэлгэрсэн явдал юм. Ар халхад 1585 онд [[Эрдэнэ зуу]] хийд баригдсан. 1634 онд манжууд Лигдэн хааныг дарж өвөр монголыг дагуулснаар Монголын хаант улс (1368—1634) мөхсөн юм. Гэхдээ ар Монголд [[халх]]ын Түшээт, Засагт, Сэцэн ханы гурван аймаг, [[хотгойд]], Шиньжянд дөрвөн Ойрад аймаг тусгаар оршин байв. 1688 онд [[Зүүнгарын Хаант Улс|Зүүнгар]]ын [[Галдан]]д ялагдан дайжсан [[Занабазар|Өндөр гэгээн]], [[Чахундорж]] нар халхаа аван 1691 онд манж [[Чин улс]]ад дагаар оржээ. === Гадаад Монгол === [[Зураг:MongolianRoyalty.jpg|thumb|160px|left|1921 он. Монгол хатан]] {{гол|Чин Улсын эрхшээл дэх Монгол орон|Ар Монгол}} [[Манж үндэстэн|Манж]] [[Чин улс]] [[Монголчууд|монголчуудыг]] 1634-1755 оны хооронд гурван хэсэг үед дагаар оруулж эзэрхээд олон хошуу, аймаг, чуулган болгон захирсан бөгөөд өнөөгийн Монгол орныг сүүлийн жилүүддээ «Гадаад (манжаар ''түлэрги'') Монгол» хэмээж байв. Үүнд [[Сэцэн хан аймаг|Сэцэн]], [[Түшээт хан аймаг|Түшээт]], [[Сайн ноён хан аймаг|Сайн ноён]], [[Засагт хан аймаг|Засагт хан]]ы халх дөрвөн аймаг, [[Ховдын хязгаар]], [[Тагны Урианхайн хязгаар]] (одоо [[Тува орон]]) орж байв. Хожим [[Жавзандамба хутагт|Богдын]] [[Их Шавь|шавь нутаг]] нэмэгдсэн. Гадаад Монголын төрийг засах явдлын яам байгуулагдаж, [[Улиастай]] (төв), [[Хүрээ]], [[Ховд]]од [[амбан]] жанжин суудаг байлаа. 1755 онд хотгойдын [[Чингүнжав]] Зүүнгарын [[Амарсанаа]]тай зэрэг манжийн цэргийн эсрэг босоод дарагджээ. Чин улс монгол ноёдыг [[ван]], [[бэйл]], [[бэйс]], [[гүн]] гэж зэрэглэн алба гувчуур авч, цалин [[пүнлүү]] өгч, ардыг дарлах шат тогтолцоог бий болгосон бөгөөд «[[хятад үндэстэн|хятад хүн]] монгол нутагт сууж болохгүй», «хятад хүн монгол эхнэр авч болохгүй» зэрэг үндэстний шинжийг хамгаалах цааз гаргасан байсан. 1907 онд Ховдын хязгаараас [[Алтай тойрог|Алтайн хязгаар]]ыг салган байгуулж, мөн онд «[[Шинэ засгийн бодлого]]» гэдэг хятаджуулах түрэмгий бодлого явуулж эхэлснээр ар Монголын ноёдын үндэсний ухамсар сэргэн, тусгаар тогтнох эв санаа нэгджээ. === Тусгаар тогтнол === [[Зураг:Sharav_bogd_khan.jpg|thumbnail|180px|[[Богд хаан]]]] [[Зураг:Khalkhin_Gol_George_Zhukov_and_Khorloogiin_Choibalsan_1939.jpg|thumbnail|180px|1939 он. [[Халхын голын байлдаан]]. [[Георгий Жуков|Жуков]], [[Хорлоогийн Чойбалсан|Чойбалсан]]]] {{гол|Үндэсний эрх чөлөөний хувьсгал|Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс|Монголын тусгаар тогтнолын төлөө тэмцлийн түүх|Ардын хувьсгал|Монгол Улсын тусгаар тогтнолын төлөө бүх ард түмний санал хураалт}} Чин улс хэзээ мөдгүй мөхөх нь тодорхой болсон цагт халхын ноёд Их хүрээнд нууцаар зөвлөлдөх болж, [[1911]] оны [[12 сарын 29]]-нд Богд гэгээн, 8-р [[Жавзандамба хутагт]]ыг [[Богд хаан]]аар өргөмжлөн Монгол улс сэргэснийг зарлан тунхаглаж, оны цолыг «Олноо өргөгдсөн» гээд улсын нийслэлийг [[Нийслэл хүрээ]] хэмээжээ. Монгол улс сэргэн мандахад [[барга]], [[харчин]], [[өөлд]] зэрэг олон газрын монголчууд ирж хүчээ өргөж, талархан сайшааж байв. [[Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс]] таван яам бүхий засгийн газар байгуулаад Хүрээ, Улиастай, Ховдын манж амбан, дарангуй цэргийг хөөн гаргажээ. Тухайлбал 1912 оны зун [[Манлайбаатар Дамдинсүрэн|Дамдинсүрэн]], [[Хатанбаатар Магсаржав|Магсаржав]] нарын удирдсан 5000 монгол цэрэг Ховдыг чөлөөлж, 1913—1914 онд [[Өвөр Монгол|Өвөр Монголыг]] чөлөөлөхөөр 10000 цэрэг [[Таван замын байлдаан|таван замаар байлдаж]] [[Хаалган]] хүртэл давшсан байна. Олон улсаар хүлээн зөвшөөрүүлэх, [[Дундад Иргэн Улс|ДИУ]]-ын нэхэлтийг сөрөхөөр [[Оросын Хаант Улс]] руу элч зарж тусламж гуйж байв. 1914-1915 оны Хятад-Монгол-Орос гурван улсын [[Хиагтын гэрээ]]гээр тусгаар тогтносон бодит байдлаа баталж чадалгүй [[Гадаад Монгол]] нь Хятадын доор «өөртөө эзэрхэх» гэгджээ. 1919 онд хятадын [[Сю Шүжан]]ы цэрэг Нийслэл хүрээг эзэлж, автономийг устган дарангуйлсан ч 1920 онд [[Барон Унгерн]]ээр удирдуулсан Оросын Хаант Улсын үлдэгдэл цагаан цэрэг нэвтэрч Үндэсний Хувьсгалт Армиг Хүрээнээс хөөхөд Хиагт руу бүгсэн. Богдыг дахин хаан ширээнд өргөмжиллөө. [[1921 он]]ы [[3 сарын 18]]-нд Зөвлөлтийн улаан цэргээр дэмжүүлж [[Дамдины Сүхбаатар|Сүхбаатарын]] удирдсан ардын журамт цэрэг [[Хиагт]]ыг Үндэсний Хувьсгалт Армигаас чөлөөлж, 7-р сард Нийслэл хүрээнд орж ирсэнээс хойш Монгол улс дахин тусгаар тогтнолоо алдаагүй юм. [[Зөвлөлт Холбоот Улс|ЗХУ]] шинэ тутам [[коммунизм|коммунист]] ертөнцдөө Монголыг багтааж, Хятадаас өмгөөлөгч ар тал болжээ. Богдыг эхлээд хэмжээт эрхт болгоод Ардын засаг байгуулагдав. Богд нас барснаар хаант засгаас татгалзаж, [[1924]] оны [[11 сарын 26]]-нд [[Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улс]] (БНМАУ)-ыг тунхаглан [[Монгол Улсын Үндсэн Хууль|анхны үндсэн хууль]] баталж, нийслэлийг [[Улаанбаатар]] хэмээсэн. Харц ардыг тэтгэж, харин язгууртан, ламыг хавчих болсон бөгөөд 1932 онд [[Баруун дөрвөн аймагт гарсан 1932 оны зэвсэгт бослого|шамбалын дайн]] дэгдэн дарагдаж, 1937 оны үед лам, сэхээтэн, феодал зэрэг 20,000 хүнийг [[Их Хэлмэгдүүлэлт (Монгол)|хилсээр]] буудан хороожээ. 1936 оны Харилцан туслалцах протоколын дагуу 1939 онд [[Япон]] Монгол руу [[Халхын голын дайн|дайрахад]] ЗХУ цэрэг зэвсгээр тусалж, 1941 онд [[Нацист Герман|Герман]] Зөвлөлт рүү [[Аугаа их эх орны дайн|дайрахад]] БНМАУ агт, хувцас, аль байдгаараа тусалжээ. [[1945 оны чөлөөлөх дайн]]д [[Монгол Улсын Зэвсэгт хүчин|Монгол ардын хувьсгалт цэрэг]] [[Хаалган хот|Жанчхүүгийн]] даваа хүртэл Японоос чөлөөлж [[Дэлхийн хоёрдугаар дайн]]ы төгсгөлд болсон [[Ялтын уулзалт|Яалтын бага хурлаар]] үнэлэгдэн, [[Монгол Улсын тусгаар тогтнолын төлөө бүх ард түмний санал хураалт|ард иргэдийн нэгэн үзүүрт сэтгэл]] биелж ЗХУ ([[Зөвлөлт Холбоот Улс|Орос]]) ДИУ ([[Хятад]]) хоёр Монгол улсыг олсон тусгаар тогтнолоо хадгалахыг хүлээн зөвшөөрчээ.<ref>[http://www.slideshare.net/zorigoogantumur/ss-9970338 Ахмад дипломатчын дурсамж: Монголын статус кво] (2011)</ref> [[Хорлоогийн Чойбалсан]] Өвөр Монголыг нэгтгэхийг санаархсан ч Хятадыг коммунист улс болгосондоо ханасан [[Иосиф Сталин|Сталин]] дэмжээгүй. 1949 онд [[БНХАУ]]-тай дипломат харилцаа тогтоож, 1961 онд Монгол улс [[Нэгдсэн Үндэстний Байгууллага|Нэгдсэн Үндэстний Байгууллагын]] бүрэн эрхт гишүүн болсон.<ref>[http://www.unen.mn/content/954.shtml НҮБ-д элсэхийн тулд найман удаа санал дэвшүүлжээ] (2011)</ref> === Социалист орон === {{гол|Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улс}} Социалист БНМАУ-ын нийгэм, эдийн засаг онц дэвшиж, тогтвортой суурь тавигджээ. [[Монгол улсын засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн хуваарь|Засаг захиргааны хуваарийг]] 1925, 1931, 1957 онд ихээр өөрчилж,<ref>[http://www.khural.mn/n/zwho Засаг захиргааны нэгжийн үүсэл хөгжил] (2014)</ref> аймаг, сумын төв [[Монголын хотууд|хот сууриныг]] барьж босгож, улсын болоод орон нутгийн байгууллага, эмнэлэг, цэцэрлэг, сургууль, тээвэр, урлаг, спортын байгууллага, холбоо, их сургууль гээд олон зүйл бий болжээ. 1941 оноос [[Монгол бичиг|монгол бичгийг]] «хуучин монгол» хэмээн халж [[кирилл үсэг|кирилл үсгийг]] «шинэ үсэг» хэмээн хэрэглэх болж, 1960-аад онд бүх нийтээр [[үсэг|бичиг үсэг]]тэн болжээ. 1930-аад онд хамтрал, 1960-аад онд нэгдэлжих хөдөлгөөн, соёлын довтолгоо, атрын аян явагдаж залуус илгээлтээр малчны хот, сангийн аж ахуйг зорьж ажилладаг байв. Дулааны цахилгаан станц, Налайхын уурхай, [[Багануур ХК|Багануурын нүүрсний уурхай]], Шарынголын уурхай, [[Эрдэнэт үйлдвэр|Эрдэнэтийн зэс молибдений үйлдвэр]], Дарханы төмөрлөгийн үйлдвэр, [[Говь ХК|Говь]], Улаанбаатар хивс, Эрдэнэт хивс, Талх чихэр, Мах импекс зэрэг хүнд болоод хөнгөн аж үйлдвэр бий болж хөгжсөн байна. [[Жамсрангийн Самбуу]] (1954—1972), [[Юмжаагийн Цэдэнбал]] (1940—1984), [[Жамбын Батмөнх]] (1984—1990) нар нам, төрийг олон жил тогтвортой тэргүүлж байв. === Ардчилсан Монгол === {{гол|Ардчилсан хувьсгал}} ЗХУ-ын өөрчлөн байгуулалт, дорно [[Европ]]ын тэмцлийн салхи Монголд итгэл төрүүлж 1989 оны 12 сарын 10-нд [[ардчилал|ардчиллын]] төлөө анхны цуглаан болж [[Монголын Ардчилсан Холбоо]] (МоАХ) байгуулагджээ.<ref>[http://baabar.niitlelch.mn/content/1070.shtml Монголын ардчилсан хувьсгалын хроник] (2009)</ref> 1990 оны 3 сарын 7-нд [[улс төрийн өлсгөлөн]] зарлаж 3 сарын 9-нд [[Монгол Ардын Нам|Монгол Ардын Хувьсгалт Нам]]ын Төв хорооны Улс төрийн товчоо бүрэн бүрэлдэхүүнээрээ огцров.<ref>[http://www.ikon.mn/n/ezf Анхны улстөрийн өлсгөлөн] (2015)</ref> Талууд харилцан ойлголцож «оготны хамраас дусал цус гаргаагүй» ардчилсан хувьсгал Монгол улсад олон намын тогтолцоо, [[хүний эрх]], [[хувийн өмч]] зэрэг олон зөв зүйлийг авчирсан юм. 1990 онд [[Улсын Их Хурал#Улсын Бага Хурал, Улсын Их Хурлын Тамгын газар|Улсын Бага Хурал]], дараа нь [[Ардын Их Хурал]] байгуулагдан Монгол Улсын [[Монгол Улсын Үндсэн Хууль|үндсэн хуулийг]] батлав. Үндсэн хууль ёсоор төрийн эрх ард түмний гарт, түүний төлөөлөл [[Улсын Их Хурал]]д шилжсэн.<ref name="үндсэнхууль">[http://www.legalinfo.mn/law/details/367?lawid=367 Монгол Улсын Үндсэн Хууль] (1992)</ref> 1992 оноос 2016 он хүртэл МАХН харьцангуй давамгай, заримдаа [[Ардчилсан Нам]] төр барьжээ. 2003 оноос [[иргэний хөдөлгөөн]] идэвхжиж, жагсаал цуглаан хэвийн үзэгдэл, [[Оюутолгой]], [[Тавантолгой]] байнгын ярианы сэдэв болсон. Төвлөрсөн төлөвлөгөөт эдийн засгаас [[зах зээлийн эдийн засаг]]т шилжихэд бусад орны адил хямарсан бөгөөд үнийн өсөлт, мөнгөний ханш уналт, банкны дампуурал, барааны хомсдол зэрэг олон бэрхшээл үзсэн ч 2000-аад он гарснаар байдал дээрдэж Монгол улсын нийгэм, эдийн засгийн амьдрал улам олон төрлөөр салбарлан хөгжиж байна Гэвч 2012 оноос хойш экспортын гол бүтээгдэхүүн болох ашигт малтмалын дэлхийн зах зээлийн уналт, мөн гадаад худалдааны гол харилцагч орон болох Хятадын эдийн засгийн удаашрал, хамгийн гол нь засгийн газрын үрэлгэн бодлогын нөлөөгөөр эдийн засгийн өсөлт удааширсан бөгөөд 2016 оны сонгуулиар МАН эдийн засгийг сэргээх амлалт өгч, эрх баригч хүчин болжээ. == Төр засаг == {{гол|Монгол улсын улс төр}} Монгол Улс (1992 оноос хойш) [[ардчилал|ардчилсан]] дэглэм, парламентын [[бүгд найрамдах улс|бүгд найрамдах]] засагтай. === Ерөнхийлөгч === {{гол|Монгол Улсын Ерөнхийлөгч}} [[Монгол Улсын Үндсэн Хууль|Үндсэн хууль]]д зааснаар [[Монгол Улсын Ерөнхийлөгч|ерөнхийлөгч]] Монгол улсын төрийн тэргүүн бөгөөд эв нэгдлийн илэрхийлэл, зэвсэгт хүчний ерөнхий командлагч болно. Ерөнхийлөгч 45 нас хүрсэн, Монгол улсын иргэн байх ба дөрвөн жил тутам парламентат суудалтай намаас нэр дэвшин ард түмний шууд сонгуулиар сонгогдож, нэг удаа улирах эрхтэй. Тус хугацаанд [[Пунсалмаагийн Очирбат]] (1990—1997), [[Нацагийн Багабанди]] (1997—2005), [[Намбарын Энхбаяр]] (2005—2009), [[Цахиагийн Элбэгдорж]] (2009—2017), [[Халтмаагийн Баттулга]] (2017-одоо) нар ажиллажээ. === Улсын хурал === [[Зураг:President Putin meeting deputies of the Great State Hural-1.jpg|thumb|left|Улсын Их Хурлын танхим]] {{гол|Улсын Их Хурал}} Монгол улсын хууль тогтоох хурал нь [[Улсын Их Хурал]] (УИХ) юм. УИХ-ын нэг танхимын 76 суудлыг дөрвөн жилийн хугацаатай сонгоно. Сүүлийн сонгууль тус бүр нэг мандаттай жижиг 76 тойрог бүхий мажоритари системээр зохион байгуулагдсан. 1992 оны УИХ-ын сонгуулиар [[Монгол Ардын Нам|Монгол Ардын Хувьсгалт Нам]] (72 суудал), 1996 онд Ардчилсан холбоо эвсэл (50), 2000 онд МАХН (72) дийлэнх олонх суудал авч байсан бол 2004 онд 38-38-аар тэнцэж анх удаа «эвслийн» тодотголтой засгийн газар байгуулагдаж байв. 2008 онд МАХН (45), 2012 онд [[Ардчилсан Нам]] (34) олонхийн санал авч засгийн газраа тэргүүлжээ. Харин одоогийн УИХ нь 2016 оны сонгуулиар бүрэлдсэн бөгөөд МАН 65 суудал, АН 9 суудал, МАХН 1 суудалтай, мөн 1 бие даагч сонгогдон ажиллаж байна. Одоо УИХ-ын дарга нь [[Гомбожавын Занданшатар]] юм. === Засгийн газар === [[Зураг:Mongolian Parliament 5.JPG|thumb|150px|Есөн хөлт <br>Их цагаан туг]] {{гол|Монгол Улсын Засгийн Газар|Монгол Улсын Ерөнхий Сайд}} Монгол улсын төрийн бодлогыг хэрэгжүүлэх байгууллага нь [[Монгол Улсын Засгийн Газар]] (ЗГ) юм. УИХ-ын сонгуульд олонх суудал авсан нам [[Монгол Улсын Ерөнхий Сайд|ерөнхий сайдыг]] тодруулах боломжтой ба ерөнхий сайд сайд нарын багаа бүрдүүлдэг. Засгийн газрын яамны тоо, бүтэц үргэлж өөрчлөгддөг. Яам үүргээрээ ерөнхий чиглэлийн (Сангийн яам шиг), чиг үүргийн (зам тээврийн гэх мэт) гэж хоёр янз байдаг. Өнөөгийн ерөнхий сайд бол 2021 оны 1 сарын 27-нд томилогдсон [[Лувсаннамсрайн Оюун-Эрдэнэ]] юм. === Шүүх байгууллага === Монгол улсын шүүх байгууллага төрийн хараа хяналтаас ангид ажиллана. # Улсын дээд шүүх (хяналтын шатны шүүх). # Аймаг, нийслэлийн шүүх (давж заалдах шатны шүүх). # Сум буюу сум дундын, дүүргийн шүүх (анхан шатны шүүх)-ээс бүрдэнэ. Улсын Дээд шүүхийн Ерөнхий шүүгчээр 2020 оноос хойш [[Дамдины Ганзориг]] ажиллаж байна. === Гадаад харилцаа === Монгол улс 1961 онд [[Нэгдсэн Үндэстний Байгууллага]]д (НҮБ) элсэж, түүний түүний төрөлжсөн байгууллагуудтай хамтын ажиллагаа өрнүүлж ирсэн.<ref>[http://www.nso.mn/page/36 Гадаад харилцаа, хамтын ажиллагаа]</ref> БНМАУ-ын үед Зөвлөлттэй ах дүүгийн ёсоор дотно харилцаатай байсан ба МУ-ын үед «[[Гуравдагч хөршийн бодлого]]» хэрэгжүүлсэн. Олон улстай найрсаг, төвийг сахисан, эдийн засаг, соёлын харилцааг хөгжүүлдэг. 1921 онд Зөвлөлт Холбоот Улс (одоо [[Оросын Холбооны Улс]] залгамжилсан), 1948 онд [[Умард Солонгос|Бүгд Найрамдах Ардчилсан Солонгос Ард Улс]], 1949 онд [[Хятад|Бүгд Найрамдах Хятад Ард Улс]]тай харилцаа тогтоосноос эхлээд 184 оронтой дипломат харилцаа тогтоогоод байна.<ref>[http://www.mfa.gov.mn/index.php?option=com_content&view=article&id=70&Itemid=83&lang=mn Дипломат харилцаатай орнууд] (2014)</ref> Монгол Улс [[Астана]], [[Анкара]], [[Бангкок]], [[Берлин]], [[Бразилиа]], [[Брюссель]], [[Будапешт]], [[Бээжин]], [[Варшав]], [[Вашингтон]], [[Вена]], [[Вьентьян]], [[Хавана]], [[Дели]], [[Жакарта]], [[Каир]], [[Канберра]], [[Кувейт хот|Кувейт]], [[Лондон]], [[Москва]], [[Ром]], [[Оттава]], [[Парис]], [[Пхеньян]], [[Прага]], [[Софи]], [[Сөүл]], [[Сингапур]], [[Токио]], [[Ханой]], [[Стокхольм]]д элчин сайдын яамтай бөгөөд [[Алматы]], [[Эрхүү]], [[Улаан-Үд]], [[Хөх хот]], [[Эрээн хот|Эрээн]], [[Кызыл]], [[Хонконг]], [[Осака]], [[Сан-Франциско]]д албан ёсны Консулын газартай юм. [[Нью-Йорк]] ба [[Женев]] хотуудад [[Нэгдсэн Үндэстний Байгууллага|Нэгдсэн Үндэстний Байгууллагын]] дэргэдэх төлөөлөгч суудаг. [[Азийн хөгжлийн банк|АХБ]], [[Дэлхийн худалдааны байгуулага|ДХБ]], [[Олон улсын валютын сан|ОУВС]], [[Европын Аюулгүй Байдал Хамтын Ажиллагааны Байгууллага|ЕАБХАБ]] зэрэг олон улсын эдийн засгийн байгууллагуудад гишүүнээр элссэн. === Цэрэг зэвсэг === [[Зураг:Mongolian Armed Forces engineers with the 017 Construction Regiment receive instructions before participating in Khaan Quest 2013 in Ulaanbaatar, Mongolia, July 22, 2013 130722-M-MG222-001.jpg|thumb|Цэрэг дайчид]] {{гол|Монгол Улсын Зэвсэгт хүчин}} Монгол улс нь НҮБ-ын энхийг дэмжих ажиллагаанд идэвхтэй оролцдог. Үүний хүрээнд Монголын цэргийн баг [[Сьерра Леон|Сьерра Леонд]] НҮБ-ийн тусгай шүүхийг хамгаалах үүрэг гүйцэтгэж байсан. 2005-аас 2006 онуудад [[Бельги]] ба [[Люксембург|Люксембургийн]] цэргүүдтэй хамт [[Косово]] руу цэргийн баг илгээжээ. Мөн [[Африк]]ийн [[Чад]] улс уруу [[Монгол Улсын Зэвсэгт Хүчин|зэвсэгт хүчний]] 800 гаруй албан хаагч бүхий бие бүрэлдэхүүнтэй багийг илгээхээр зэхэж байна. Монгол улс 2003 онд [[Иракийн эрх чөлөө ажиллагаа]]г дэмжиж Ирак руу, Талибан дэглэмийн эсрэг ажиллагааг дэмжиж [[Афганистан]] руу цэргийн багуудаа илгээсэн. 2012 оноос Өмнөд Судан улс руу нэг ээлжиндээ 850 гаруй хүний бүрэлдхүүнтэй цэргийн багуудыг удаа дараалан илгээгээд байна. Монгол Улс нь цөмийн зэвсгээс ангид бүс нутаг хэмээн НҮБ-аар баталгаажсан. == Орон нутаг == === Засаг захиргааны хуваарь === {|class="wikitable" style="float: right; margin:10px" |- !rowspan=2 |Зэрэг!! colspan=2 | [[Засаг захиргааны нэгж]] !! rowspan=2 | Тоон<br>нийлбэр |-style="text-align:center" ! colspan=2 |нутгийн тоо |-style="text-align:center" ! [[Монгол улсын аймаг, нийслэл|Нэгдүгээр]] | style="background:#FFDAB9;"| [[аймаг]] — 21 | style="background:#AFEEEE;"| [[нийслэл]] — 1 | style="text-align:right;"| 22 |-style="text-align:center" ! Хоёрдугаар | style="background:#FFEFD5;"| [[сум]] — 330 | style="background:#E0FFFF;"| [[дүүрэг]] — 9 | align=right | 339 |-style="text-align:center" ! Гуравдугаар | style="background:#FFFACD;"| [[баг]] — 1568 | style="background:#F0FFF0;"| [[хороо]] — 152 | align=right | 1720 |- ! Нийлбэр | colspan=6 style="background:#F5F5F5;"| '''Гурван түвшний зургаан зүйлийн 2081 нутаг''' |} {{гол|Монгол улсын засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн хуваарь}} Монгол улсын нутаг дэвсгэрийг [[Монгол Улсын Үндсэн Хууль|1992 оны үндсэн хуулийн]] IV бүлэгт зааснаар гурван түвшний зургаан нэгжээр хуваасан. 1994 онд гурван аймаг нэмэгдэж 21 [[аймаг]], 1 [[нийслэл]] байдаг болжээ. Аймаг нь [[сум]]анд, сум нь [[баг]]т хуваагдана. 2013 оны байдлаар Монгол улсад 330 сум, 1568 баг байна. Нийслэл нь 9 [[дүүрэг]] болж задардаг бол дүүргийн доторх [[хороо]] жил ирэх тусам олширсоор байгаа. 2011 оны байдлаар 152 хороо тэмдэглэгджээ.<ref name="хуульзасагзахиргаа">[http://www.legalinfo.mn/law/details/367 МОНГОЛ УЛСЫН ҮНДСЭН ХУУЛЬ]. Дөрөвдүгээр бүлэг. Монгол улсын засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн нэгж, түүний удирдлага.</ref><ref>Нийслэлийн Статистикийн газар.[http://ubstat.mn/News=70b5c1dc-1e9c-11e3-a522-001fc60e81da Нийслэлийн хороо - 2012 он].</ref> === Аймаг, нийслэл === {{гол|Монгол улсын аймаг, нийслэл}} {{Монголын аймгуудын холбоост газрын зураг}} Нэр бүхий [[Монгол Улсын аймгууд|хорин нэгэн аймаг]], [[Улаанбаатар|нэг нийслэл]] (Улаанбаатар)-ийн товч хүснэгт: <table><td> {| class="wikitable" |- style="background-color:#dddddd" ! align="center" |Д/д ! colspan=2 | Нутгийн нэр ! Хүн ам<br />(2018 он)<ref name=fao>{{citeweb|website=1212.mn|title=МОНГОЛ УЛСЫН ХҮН АМЫН ТОО, бүс, аймаг/нийслэл, хот/хөдөөгөөр|url=http://www.1212.mn/tables.aspx?tbl_id=DT_NSO_0300_004V1&RESIDENT_select_all=1&RESIDENTSingleSelect=&SOUM_select_all=1&SOUMSingleSelect=&YearY_select_all=0&YearYSingleSelect=_2018&viewtype=table|access-date=2019 оны 4 сарын 8}}</ref> |- | align="center" | 1|| [[Зураг:Mn coa arkhangai aimag 2014.png|20px]] [[Архангай]] || {{юникодмонгол|ᠠᠷᠤᠬᠠᠩᠭ᠋᠋ᠠᠢ|v}} || align="right" | 96,720 |- | align="center" |2 || [[Зураг:Bayanulgii logo.jpg|20px]] [[Баян-Өлгий]] || {{юникодмонгол|ᠪᠠᠶᠠᠨ ᠥᠯᠦᠭᠡᠢ|v}} || align="right" | 105,090 |- | align="center" |3 || [[Зураг:Mn coa bayankhongor aymag.png|18px]] [[Баянхонгор]] || {{юникодмонгол|ᠪᠠᠶ᠋ᠠᠩᠬᠣᠩᠭ᠋᠋ᠤᠷ|v}} || align="right" | 88,356 |- | align="center" |4 || [[Зураг:Mn coa bulgan aimag.svg|20px]] [[Булган]] || {{юникодмонгол|ᠪᠣᠯᠠᠭᠠᠨ|v}} || align="right" | 62,214 |- | align="center" |5 || [[Зураг:Mn coa govi-altai aimag 2011.svg|20px]] [[Говь-Алтай]] || {{юникодмонгол|ᠭᠤᠪᠢ ᠠᠯᠲᠠᠢ|v}} || align="right" | 58,417 |- | align="center" |6 || &nbsp;[[Зураг:Mn coa govisümber aimag.svg|15px]] [[Говьсүмбэр]] || {{юникодмонгол|ᠭᠤᠪᠢᠰᠦᠢᠮᠪᠦᠷ|v}} || align="right" | 17,796 |- | align="center" |7 || [[Зураг:Mn coa of darkhan aymag.svg|20px]] [[Дархан-Уул]] || {{юникодмонгол|ᠳᠠᠷᠬᠠᠨ ᠠᠭᠤᠯᠠ|v}} || align="right" | 105,923 |- | align="center" |8 || [[Зураг:Mn coa dornogovi aimag 2011.svg|20px]] [[Дорноговь]] || {{юникодмонгол|ᠳᠣᠷᠤᠨᠠᠭᠣᠪᠢ|v}} || align="right" | 69,304 |- | align="center" |9 || <div style="display:inline-block; {{transform|rotate(90deg)}}">[[Зураг:Mn coa dornod aimag 2001.svg|20px]]</div> [[Дорнод]] || {{юникодмонгол|ᠳᠣᠷᠤᠨᠠᠳᠤ|v}} || align="right" | 80,984 |- | align="center" |10 || [[Зураг:Mn coa dundgovi aimag.svg|20px]] [[Дундговь]] || {{юникодмонгол|ᠳᠤᠮᠳᠠᠭᠣᠪᠢ|v}} || align="right" | 46,628 |- | align="center" |11 || [[Зураг:Mn coa zavkhan aimag.svg|20px]] [[Завхан]] || {{юникодмонгол|ᠵᠠᠪᠬᠠᠨ|v}} || align="right" | 72,779 |} </td><td> {| class="wikitable" |- style="background-color:#dddddd" ! align="center" |Д/д ! colspan=2 | Нутгийн нэр ! Хүн ам<br />(2018 он)<ref name=fao>{{citeweb|website=1212.mn|title=МОНГОЛ УЛСЫН ХҮН АМЫН ТОО, бүс, аймаг/нийслэл, хот/хөдөөгөөр|url=http://www.1212.mn/tables.aspx?tbl_id=DT_NSO_0300_004V1&RESIDENT_select_all=1&RESIDENTSingleSelect=&SOUM_select_all=1&SOUMSingleSelect=&YearY_select_all=0&YearYSingleSelect=_2018&viewtype=table|access-date=2019 оны 4 сарын 8}}</ref> |- | align="center" |12|| [[Зураг:Mn coa erdenet.png|20px]] [[Орхон]] || {{юникодмонгол|ᠣᠷᠬᠣᠨ|v}} || align="right" | 105,987 |- | align="center" |13 || [[Зураг:Mn coa övörkhangai aimag.svg|20px]] [[Өвөрхангай]] || {{юникодмонгол|ᠥᠪᠦᠷᠬᠠᠩᠭ᠋᠋ᠠᠢ|v}} || align="right" | 117,112 |- | align="center" |14 || [[Зураг:Mn coa ömnögovi aimag 2011.svg|20px]] [[Өмнөговь]] || {{юникодмонгол|ᠡᠮᠦᠨᠡᠭᠣᠪᠢ|v}} || align="right" | 66,722 |- | align="center" |15 || [[Зураг:Mn coa sükhbaatar aimag.svg|20px]] [[Сүхбаатар аймаг|Сүхбаатар]] || {{юникодмонгол|ᠰᠦᠬᠡᠪᠠᠭᠠᠲᠤᠷ|v}} || align="right" | 62,322 |- | align="center" |16 || [[Зураг:Mn coa selenge aimag 1999.svg|20px]] [[Сэлэнгэ аймаг|Сэлэнгэ]] || {{юникодмонгол|ᠰᠡᠯᠡᠩᠭᠡ|v}} || align="right" | 111,403 |- | align="center" |17 || [[Зураг:Mn coa töv aimag.svg|20px]] [[Төв аймаг|Төв]] || {{юникодмонгол|ᠲᠥᠪ|v}} || align="right" | 95,662 |- | align="center" |18 || [[Зураг:Mn coa uvs aimag 1999.svg|20px]] [[Увс]] || {{юникодмонгол|ᠤᠪᠰᠤ|v}} || align="right" | 84,309 |-style="background: #f0f0f0;" | align="center" |19 || [[Зураг:Ulanbataar.svg|20px]] [[Улаанбаатар]] || {{юникодмонгол|ᠤᠯᠠᠭᠠᠨᠪᠠᠭᠠᠲᠤᠷ|v}} || align="right" | 1,491,375 |- | align="center" |20 || [[Зураг:Mn coa khovd aimag 2014.svg|20px]] [[Ховд]] || {{юникодмонгол|ᠬᠣᠪᠳᠤ|v}} || align="right" | 88,330 |- | align="center" |21 || [[Зураг:Mn coa khövsgöl aimag 2014.svg|20px]] [[Хөвсгөл]] || {{юникодмонгол|ᠬᠥᠪᠰᠦᠭᠦᠯ|v}} || align="right" | 133,964 |- | align="center" |22 || [[Зураг:Mn coa khentii aimag.svg|20px]] [[Хэнтий]] || {{юникодмонгол|ᠬᠡᠨᠲᠡᠢ|v}} || align="right" | 77,028 |} </td></table> === Нутгийн удирдлага === Бүх түвшний засаг захиргаат нутаг өөрийн гэсэн [[хил]]тэй бөгөөд [[нутгийн өөрөө удирдах ёс]]ыг [[төр]]ийн удирдлагатай хослуулна. Эхний хоёр түвшний нутгийн өөрөө удирдах байгууллагыг [[Иргэдийн Төлөөлөгчдийн Хурал]] (ИТХ), баг, хорооныхыг [[иргэдийн Нийтийн хурал]] (ИНХ) гэнэ. Төрийн шийдвэрийг нутгийн [[Засаг дарга]] хэрэгжүүлнэ.<ref name="хуульзасагзахиргаа"/> === Бүсчлэл === Монгол улсын газар нутаг уудам болохоор бүсчлэх, мужлах болсон. Нэгдсэн бүсчлэл байхгүй. Статистикийн (тоо бүртгэлийн) газрын хэрэглэдэг бүсчлэлийг жишээлвэл: # [[Монгол Улсын Баруун бүс|Баруун бүс]] (Баян-Өлгий, Говь-Алтай, Завхан, Увс, Ховд); # [[Монгол Улсын Зүүн бүс|Зүүн бүс]] (Дорнод, Сүхбаатар, Хэнтий); # [[Монгол Улсын Төвийн бүс|Төвийн бүс]] (Говьсүмбэр, Дархан-Уул, Дорноговь, Дундговь, Өмнөговь, Сэлэнгэ, Төв); # [[Хангайн бүс]] (Архангай, Баянхонгор, Булган, Орхон, Өвөрхангай, Хөвсгөл); # [[Улаанбаатар]] (Улаанбаатар) гэж тав хуваасан байна.<ref>Монгол улсын Үндэсний статистикийн хороо. [http://www.slideshare.net/Gelegjamts/2011-get-file-wwwgelegjamtsblogspotcom-httpwwwnsomn Статистикийн бюллютень. 2011-12]</ref> Монгол улсыг бүсчлэн хөгжүүлэх үзэл баримтлал, шуудангийн нэгдсэн томъёолборт дээрх бүсчлэлийг ашигласан байдаг.<ref> Монгол Улсын Их Хурлын 2001 оны 57 дугаар тогтоолын хавсралт. [http://www.mofa.gov.mn/mn/index.php?option=com_content&view=article&id=151:2009-05-04-03-32-52&catid=35:2009-02-23-04-19-12 МОНГОЛ УЛСЫН БҮСЧИЛСЭН ХӨГЖЛИЙН ҮЗЭЛ БАРИМТЛАЛ]</ref> == Эдийн засаг == {{Гол|Монголын эдийн засаг}} Монголын эдийн засаг нь [[хөдөө аж ахуй]] ба [[уул уурхай|уул уурхайд тулгуурладаг]]. Монголд ашигт малтмал элбэг байдаг бөгөөд монголын эдийн засагт [[зэс]], [[нүүрс]], [[молибден]], [[цагаан тугалга]], [[вольфрам]], [[алт|алтны олборлолт]] ихэд ач холбогдолтой. Одоогийн байдлаар Улаанбаатар хотод төвлөрч 30,000 гаруй хувийн бизнес үйл ажиллагаа эрхэлдэг. Харин хотоос гадуурх хүн ам нь мал аж ахуйг ([[хонины аж ахуй|хонины]], [[ямааны аж ахуй|ямааны]], [[үхрийн аж ахуй|үхрийн]], [[морины аж ахуй|морины]], [[тэмээний аж ахуй]]) голчлон эрхэлдэг. Газар тариаланд голдуу [[улаан буудай]], [[арвай]], [[хүнсний ногоо]], [[улаан лооль]], [[тарвас]], [[чацаргана]], малын тэжээл ургамал тариалдаг. 2006 онд 1 хүнд оногдох ДНБ нь $2,100 байв<ref name="factbook-mn">CIA World Factbook: [https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/mg.html ''Mongolia''] </ref>. ДНБ нь 2002 оноос хойш тогтвортой өсөж (2006 оны албан ёсны тооцоогоор жилд 7.5%-р) байгаа ч гэсэн том хэмжээний импорт, экспортын тэнцвэргүй байдлыг нөхөж амжаагүй л байна. ОХУ-д өгөх $11 тэрбум долларын өрийг 2004 онд $250 сая доллараар Монголын засгийн газар хэлэлцээрээр төлжээ. Монголын эдийн засаг хэдийгээр өсөж байгаа ч гэсэн 2006 оны байдлаар хүн амын ядуурлын хэмжээ нь 32.2%<ref name="Yearbook2007"> Statistical Yearbook of Mongolia 2006, National Statistical Office, Ulaanbaatar, 2007 </ref>, [[ажилгүйдэл]] ба [[инфляци|инфляцийн]] түвшин нь тус тус 3.3% ба 9.5% байна. Монголын хамгийн гол худалдааны түнш нь [[Хятад]] орон. 2006 оны байдлаар Монголын нийт экспортын 68.4% нь, импортын 29.8% нь Хятадад ногджээ.<ref>Morris Rossabi, [http://www.jamestown.org/publications_details.php?volume_id=408&issue_id=3322&article_id=2369703 ''Beijing's growing politico-economic leverage over Ulaanbaatar''], The Jamestown Foundation, 2005-05-05, (retrieved 2007-05-29)</ref> 1991 онд Улаанбаатар хотод байгуулагдсан [[Монголын хөрөнгийн бирж]] нь нийт хувьцааны хэмжээгээрээ дэлхийд хамгийн жижигт тооцогддог байна.<ref name="Jeffs">{{cite news|url=http://www.efinancialnews.com/content/1047180747|title=Mongolia earns a sporting chance with fledgling operation |last=Jeffs |first=Luke |date=2007-02-12 |accessdate=2007-09-11 |work=Dow Jones Financial News Online}}</ref><ref name="IHT">{{cite news |url=http://www.iht.com/articles/2006/09/19/bloomberg/bxmongol.php|date=2006-09-19 |accessdate=2007-09-11 |title=Mongolian bourse seeks foreign investment |last=Cheng |first=Patricia |work=International Herald-Tribune|archiveurl=http://web.archive.org/web/20070420085805/http://www.iht.com/articles/2006/09/19/bloomberg/bxmongol.php|archivedate=2007-04-20}}</ref> === Аж үйлдвэр === ДНБ-ий 21.4%-г аж үйлдвэр хангадаг ба хөдөө аж ахуйн салбартай тэнцүүхэн байна (20.4%). Аж үйлдвэрлэлд [[барилгын материал]], [[уул уурхай]] ([[нүүрс]], [[зэс]], [[молибден]], [[хайлуур жонш]], [[цагаан тугалга]], [[вольфрам]], [[алт]]), [[газрын тос]], хүнс ба ундааны бүтээгдэхүүн, малын гаралтай бүтээгдэхүүн боловсруулалт, [[ноолуур]], байгалийн нэхмэл үйлдвэрлэл зэрэг орно. Аж үйлдвэрлэлийн өсөлт нь 2002 онд жилд 4.1% байв. Уул уурхайн салбар нь Монголын хамгийн гол чухал аж үйлдвэрлэлийн салбаруудын нэг болж хөгжсөөр байна. Энэ нь Хятад, Орос, Канадын уул уурхайн компаниуд Монголд үйл ажиллагаагаа эрхлэх болсонтойгоор харагдаж байна. Дотоодын хоол хүнсний үйлдвэрлэл гадаадын хөрөнгө оруулалтын тусламжтайгаар хурдацтайгаар өсөж байна. === Шинжлэх ухаан, технологи === 1990-ээд оноос ардчилал хөгжснөөр Монгол улс нь [[технологи|технологийн салбараа]] хөгжүүлж эхэлжээ. Үүний үр дүнд нилээд олон тооны технологийн компаниуд үүсгэгджээ. Мөн [[Өмнөд Солонгос]], [[Хятад]] зэрэг ойр орчмын орнуудын технологийн компаниуд Монголд салбараа нээж эхэлж байна. [[Мэдээлэл харилцаа|Мэдээлэл харилцааны]] ба [[интернет|интернетийн]] үйлчилгээ олгогч компаниуд ихэссэнээр интернет ба утасны салбарыг өрсөлдөөнтэй болгожээ. Үүнээс хамгийн өрсөлдөөнтэй нь [[үүрэн телефон|үүрэн телефон утасны]] салбар бөгөөд одоо Монголын ихэнх нутгийг хамарч байна. Электроник ба механик аж үйлдвэрлэлтэй харьцуулахад [[программ хангамж]] нь Монголд үйл ажиллагаагаа эрхэлдэг Монголын ба гадаадын компаниудад түлхүү хөгжиж байна. == Соёл == {{Гол|Монголын соёл}} === Боловсрол === [[Зураг:Mongolian_National_University.jpg|thumb|[[Монгол Улсын Их Сургууль]]]] Монгол улсын сургуулийн өмнөх насныхан [[хүүхдийн цэцэрлэг]], гэрээр хүмүүжих ба 6 нас хүрээд сурагч болно. [[Бага боловсрол]] (5 жил), [[суурь боловсрол]] (9 жил), [[бүрэн дунд боловсрол]] (ерөнхий боловсрол, 12 жил)-ыг дунд сургуульд олж авна. Анх 10 жил байсан. [[Дээд боловсрол]] бакалавр, магистр, докторын зэрэг гээд шатлах ба их сургууль (ИС), дээд сургууль (ДС), хүрээлэнд сурч эзэмшинэ. Мэргэжлийн сургалт үйлдвэрлэлийн төв (МСҮТ) гэж бий. Бакалавр 4-6 жил, магистр 2 жил суралцдаг. [[Монгол улсын их дээд сургуулиуд]]ын заримыг дурдвал: * [[Монгол Улсын Их Сургууль]] — МУИС (1942 онд үүсэн байгуулагдсан); * [[Хөдөө Аж Ахуйн Их Сургууль]] — ХААИС (1958); * [[Эрүүл Мэндийн Шинжлэх Ухааны Их Сургууль]] — ЭМШУИС (1961); * [[Хууль Сахиулахын Их Сургууль]] — ХСИС (1966); * [[Шинжлэх Ухаан Технологийн Их Сургууль]] — ШУТИС (1969). === Баяр ёслол=== Улс даяар бүх нийтээр амардаг баяр:<ref>[http://www.legalinfo.mn/law/details/399?lawid=399 НИЙТЭЭР ТЭМДЭГЛЭХ БАЯРЫН БОЛОН ТЭМДЭГЛЭЛТ ӨДРҮҮДИЙН ТУХАЙ]</ref> [[Зураг:Naadam.jpg|thumbnail|right|200px|Улсын наадмын Хүй <br>долоон худгийн дэнж]] {|class="wikitable" |- !Сар, өдөр ||Баяр||Тайлбар |- ||[[1 сарын 1]]||[[Шинэ жилийн баяр|Шинэ жил]]|| [[12 сарын 31]]-ны үдэш баярлаад 1 сарын 1-нд амарна. |- ||1-2 сар (''тайлбар'' →)||[[Цагаан сар]]|| [[Билгийн тоолол|Билгийн тооллын]] шинэ жил. Гурав хоног амарна. |- ||[[3 сарын 8]] ||[[Олон улсын эмэгтэйчүүдийн өдөр|Эмэгтэйчүүдийн баяр]]|| ''Мартын 8'' гэж бас хэлнэ. Саяхнаас амардаг болсон. |- ||[[6 сарын 1]]||[[Хүүхдийн баяр]]||''Эх үрсийн баяр'' гэж хэлдэг байсан. Саяхнаас амардаг болсон. |- ||[[7 сарын 11]]-[[7 сарын 15|15]]||[[Наадам|Үндэсний их баяр наадам]]||Улс, аймаг, сумын наадам болно. 5 өдөр амарна. |- ||11 сар (''тайлбар'' →)||[[Монгол бахархлын өдөр]]||Билгийн тооллын өвлийн тэргүүн сарын шинийн нэгэн. <br> Чингис хааны төрсөн өдөр. Саяхан нэмэгдсэн. |- ||[[12 сарын 29]]||[[Үндэсний эрх чөлөө, тусгаар тогтнолоо сэргээсний баярын өдөр|Тусгаар тогтнолын өдөр]]||1911 онд Монгол улс сэргэсэн өдөр. <br> [[11 сарын 26]]-ны Улс (БНМАУ) тунхагласан өдрийн <br> бүх нийтийн амралтыг ийш шилжүүлсэн. |} === Эдийн соёл === [[Зураг:Gurvger.jpg|thumbnail|right|180px|[[Гэр]]]] Монгол болон Төв Азийн нүүдэлчин ард түмний уламжлалт сууц [[гэр]] юм. Мод, эсгийг ашиглан 4-6 хана тойруулж, тоононд унь тулган босгодог, эсгийгээр туурга хийх дугуй хэлбэртэй, оньсон бүтээцтэй, нүүж суухад тохирох эд юм. Сүм хийд, орд өргөө ч болдог байв. 16-17-р зуунаас буддын [[сүм]] [[хийд]] чулуу, шавраар барьдаг болсон ба монгол, төвөд, хятад хийцийг хослуулж байлаа. Дээр үеэс [[Уянга сум|Уянгын]] модон гэр, [[Дарьганга]] хийц алдартай. [[Мөнгөн аяга]], [[хэт хутга]] гээд дарханы үйл үнэлэгддэг байсан.<ref>[http://news.gogo.mn/r/66177 Д.Сүхээ: “Уянга”-ын гэх хийц нь цуулбар модоор унь болон ханаа хийдэгт л байгаа юм]</ref> [[Дээл]], [[малгай]], [[гутал]] монголын олон ястанд өвөрмөц бөгөөд улирал, нас, хүйсэнд тохируулж олон янз хийдэг байв. === Идээ унд === Монголд уламжлал шинэчлэл хосолж байна. Монголчууд эртнээс [[таван хошуу мал|таван хушуу мал]]ын мах, [[цагаан идээ]] зооглож ирсэн. Махаар [[хорхог]], [[боодог]], [[шорлог]] хийх ба дулаан цагт [[айраг]], [[тараг]], [[ээзгий]], [[өрөм]], [[бяслаг]], [[аарц]], [[ааруул]] зэрэг цагаан идээ бэлтгэн хэрэглэдэг. [[Архи]] нэрнэ. Хасаг үндэстний [[казы]], [[бешбармак]] зэрэг хоол бий. 20-р зуунаас [[гурил]], [[цагаан будаа]]тай хоол зонхилж, [[хүнсний ногоо]], [[тахиа]], [[гахай]]ны мах нэмэгдсэн. [[Гурилтай шөл]], [[цуйван]], [[будаатай хуурга]], [[хуушуур]], [[бууз]] үндэсний хоол болов. Монгол Улсад зоогийн газар ихээр үүсч хятад, солонгос, европ хоол хаа саагүй хийдэг болжээ. Цагаан хоолтон, зөв хооллолт бий болсон. === Урлаг === [[Зураг:Mongolian_Musician.jpg|thumb|140px|Морин хуур]] Монголын утга зохиол их хөгжсөн. [[Дашдоржийн Нацагдорж|Нацагдоржийн]] «Миний нутаг», [[Бэгзийн Явуухулан|Явуухулан]]гийн «Би хаана төрөө вэ», [[Дэндэвийн Пүрэвдорж|Пүрэвдоржийн]] «Сэгс цагаан богд», [[Бямбын Ринчен|Ринчений]] «Монгол хэл», [[Чадраабалын Лодойдамба|Лодойдамбын]] «Тунгалаг тамир» гээд олон зохиолчийн шүлэг, найраглал, тууж, өгүүллэг, роман 108 боть болсон. Монголчууд эртнээс [[дуу]] [[бүжиг]]тээ сайн. [[Монголын нууц товчоо|МНТ]]-д «...хавирга газрыг халцартал, өвдөг газрыг өлтөртөл дэвхцэн бүжиглэж хуримлав...» гэсэн нь бий. Уламжлалт [[уртын дуу]], [[богино дуу]], [[ардын дуу]]наас гадна орчин үеийн [[дуурь]], [[Рок хөгжим|рок]], [[поп]], [[хип хоп]], [[зохиолын дуу]] дуулдаг. [[Хөөмий]], [[исгэрээ]] зэрэг хоолойн өвөрмөц урлаг, [[бий биелгээ]], [[аягатай бүжиг]], [[ёохор]] гэсэн өөрийн дэг төрөл байна. [[Цэрэндуламын Сэвжид|Сэвжид]]ийн дэглэсэн «Жалам хар» бүжиг алдартай. [[Морин хуур]], [[аман хуур]], [[төгөлдөр хуур]], [[хуучир]], [[ёочин]], [[бүрээ]], [[ятга]], [[гитар]], [[хийл]] зэрэг хөгжмийн зэмсэг хэрэглэнэ. 1938 оны «[[Норжмаагийн зам]]»-аас эхлээд [[Монгол кино үйлдвэр]] ганцаар кино бүтээх болсон. Хувьсгал, хөдөө хотын амьдрал, ажил хөдөлмөрийн сайхныг, шашны мууг гаргадаг байв. 1970-аад оноос [[баримтат кино]] хийдэг болсон. Шилжилтийн үед унасан кино урлаг 2000-аад оны сүүлээс илт сайжирч олон студи жилдээ 20-30 [[уран сайхны кино]], мөн телевизийн [[олон ангит кино]] хийдэг болсон. Бямбасүрэнгийн найруулсан «[[Ингэн нулимс]]» кино нь 2005 оны [[Оскарын шагнал]]ын шилдэг гадаад баримтат кинонд дэвшиж байсан удаатай. [[Намжилын Норовбанзад|Норовбанзад]] уртын дууч, [[Сэмбийн Гончигсумлаа|Гончигсумлаа]] хөгжмийн зохиолч, [[Бэгзсүрэнгийн Норовсамбуу|Норовсамбуу]] уран нугараач, [[Түдэвийн Цэвээнжав|Цэвээнжав]] жүжигчин зэрэг олон авьяастан төржээ. === Спорт === {{Гол|Монголын спорт|Монгол улс Олимпод}} [[Зураг:Mongolia 063.JPG|thumb|200px|Сур харваа]] «Эрийн гурван наадам» хэмээх [[морины уралдаан|хурдан морь]], [[сур харваа]], [[үндэсний бөх]] гурав Монголд спорт маягаар хөгжсөн. Бөхчүүдээс дархан аварга Бадмаанямбуугийн [[Бадмаанямбуугийн Бат-Эрдэнэ|Бат-Эрдэнэ]] улсын наадамд 11, Хорлоогийн [[Хорлоогийн Баянмөнх|Баянмөнх]] 10 түрүүлсэн ба харваачдаас гарамгай мэргэн Аюушийн [[Аюушийн Цэвээн|Цэвээн]] үлгэр дуурайлал болж явдаг. Хэдий адгуус ч гэсэн морины уралдаан монголчуудад онцгой бахдалтай бөгөөд 2000-аад оны [[Эрдэнэчулууны шарга]], 1950-аад оны [[Шийтэрийн зээрд]] азаргад төрөөс онцгой цол хайрласан удаатай. 20-р зууны дунд үеэс Монголд [[их спорт]] хөгжиж, 1964 оны [[Токиогийн олимп]]оос хойш өвөл, зуны олимпод оролцдог болсон. 1968-2012 оны хугацаанд [[бокс]], [[буудлага]], [[жүдо]], [[чөлөөт бөх]] (''топ 4'')-өөр олимпоос 2 алт, 9 мөнгө, 13 хүрэл, бүгд [[Монгол улс Олимпод|24 медаль]] хүртээд байна. 2008 оны [[Бээжингийн олимп]]оос Найданы [[Найданы Түвшинбаяр|Түвшинбаяр]] жүдоч, Энхбатын [[Энхбатын Бадар-Ууган|Бадар-Ууган]] боксчин хоёр анхны алтыг хослуулан авчирсан бөгөөд мөн жилийн паралимпад [[байт харваа]]ч Дамбадондогийн [[Дамбадондогийн Баатаржав|Баатаржав]] аварга болжээ. [[Зураг:Olympic banner in Ulaanbaatar.jpg|thumbnail|right|200px|[[Спортын төв ордон]]. 2012 оны олимпийн багийн зар.]] 1971 онд Должингийн [[Должингийн Дэмбэрэл|Дэмбэрэл]] байт харваач анхны дэлхийн аварга болсон бол дэлхийн аварга болсон анхны чөлөөт бөх Зэвэгийн [[Зэвэгийн Ойдов|Ойдов]] (1974), анхны жүдоч Хашбаатарын [[Хашбаатарын Цагаанбаатар|Цагаанбаатар]] (2009), анхны боксчин Пүрэвдоржийн [[Пүрэвдоржийн Сэрдамба|Сэрдамба]] (2009) байлаа. Монголын эмэгтэй буудлагын тамирчин Доржсүрэнгийн [[Доржсүрэнгийн Мөнхбаяр|Мөнхбаяр]] (гавьяат тамирчин), Отрядын [[Отрядын Гүндэгмаа|Гүндэгмаа]] (хөдөлмөрийн баатар) нар 1990-ээд оноос хориод жил тив, дэлхий, олимпод амжилт гаргасаар олимпийн аваргаас бусад бүх цолыг авсан. Монгол улсынхан [[Япон]]д [[сүмо]] барилддаг болсон. Асашорю [[Долгорсүрэнгийн Дагвадорж|Дагвадорж]] анх 2003 онд ''ёкозүна'' (аварга) болсоноос хойш Хакүхо [[Мөнхбатын Даваажаргал|Даваажаргал]] (2007), Харүмафүжи [[Даваанямын Бямбадорж|Бямбадорж]] (2012), Какүрю [[Мангалжавын Ананд|Ананд]] (2014) нар залган сүмогийн дэвжээг эзэгнэсээр байна. Хүүхэд залуус [[хөлбөмбөг]], [[сагсан бөмбөг]], [[ширээний теннис]]ийг түгээмэл тоглодог, сонирхдог. == Зургийн цомог == <gallery widths="180px" heights="130px"> Gengis_Khan_empire-fr.svg|Чингисийн аян дайн Altan_Khan.jpg|Түмэдийн Алтан хан Tsogtiin_tsagaan_baishin.JPG|Цогтын цагаан байшин Panorama_Ulan_Bator_06.JPG|Төв талбай Sukhbaatar.jpg|Сүхбаатар жанжин Файл:Монголын физик газарзүйн атлас-монгол хэлээр.jpg|Физик газар зүйн зураг {{ref-en}} KhongorynElsCamels.jpg|Хонгорын элс ба тэмээн сүрэг %D0%91%D0%B0%D0%B9%D0%BA%D0%B0%D0%BB_%D0%B8_%D0%A5%D1%83%D0%B1%D1%81%D1%83%D0%B3%D1%83%D0%BB_332.jpg|Хөвсгөл нуур Gorkhi_Terelj_Park.jpg|Горхи Тэрэлж Yurt_in_Ulan_Bator.JPG| Oyu_Tolgoi_23.JPG|Оюу толгой Zamyn_Uud_traders.jpg|Галт тэрэг White_Tara.jpg|Цагаан дарь эх %C3%96lgii_Mosque.jpg|Лалын сүм Naadamceremony2006.jpg|Улсын наадам Mongolian_warriors.jpg|Бөх барилдаан Mongolian_Youth.jpg|Хүүхдүүд MongolianStew01.JPG|Хорхог </gallery> ==Нэмж унших== *[[Монгол сайтууд]] == Цахим холбоос == {{Commons|Category:Mongolia|Монгол Улс}} * [http://www.welcometomongolia.com Монголын аялал жуулчлалын нэгдсэн сайт] * [http://www.pmis.gov.mn Монгол улсын төрийн байгууллагуудын цахим сүлжээ] * [http://www.open-government.mn/ Монголын нээлттэй засаг] − Засгийн газрын албан ёсны цахим сүлжээ * [http://www.mongolia-tour.com/ Монголын аялал жуулчлалын байгууллагуудын нэгдсэн цахим сүлжээ] * [http://www.mongolia-mining.com/ Монголын уул уурхайн салбарын талаархи олон улсын мэдээ] <!-- These links are enough. Please read [[WP:External links]] for guidelines --> == Зүүлт, тайлбар == {{лавлах холбоос|2}} {{NaviBlock |Ази |ЕАБХАБ-ын гишүүн улсууд |Хөтлөгч мөр Монгол угсаатан }} [[Ангилал:Википедиа:Онцлох өгүүлэл]] [[Ангилал:Азийн орон]] [[Ангилал:Далайд гарцгүй орон]] [[Ангилал:Монгол| ]] [[Ангилал:Нэгдсэн Үндэстний Байгууллагын гишүүн орон]] ha9unsa5zqalkzag5e3gb2iatckackj Хубилай хаан 0 1267 709940 709879 2022-08-28T15:52:32Z Megzer 20491 /* Хатад */ wikitext text/x-wiki {{Хаан |name =Хубилай хаан<br/>{{mongolUnicode|ᠬᠤᠪᠢᠯᠠᠢ<br>ᠬᠠᠭᠠᠨ}} |title =Их Монгол Улс, Юань/"Xөx" гүрний хаан |image =[[Файл:YuanEmperorAlbumKhubilaiPortrait.jpg|200px]] |caption = |reign =1260 оны 5 сарын 5 – 1271 оны 12 сарын 17 (Их Монгол Улс)<br />1271 оны 12 сарын 18 - 1294 оны 2 сарын 18 (Юань улс) |coronation =1260 |given name= {{lang-mn|Хубилай}} ({{mongolUnicode|ᠬᠤᠪᠢᠯᠠᠢ}}) |temple name= {{lang-mn|Сэцэн хаан}} ({{mongolUnicode|ᠰᠡᠴᠡᠨ ᠬᠠᠭᠠ}}) <br> {{lang-zh|元世祖}} (''Юань Шизу'') |era name =[[Жунтун]], [[Жыюань]] |predecessor =[[Мөнх хаан]]</br>[[Аригбуха хаан]] |successor =[[Өлзийт Төмөр хаан]] |suc-type =Юань гүрний хаан, Чингимийн хүү<ref>[http://origo.mn/index.php?z=/0/0/1887/142/ Origo.mn - Алтан ургийн ариун салаа]</ref> |heir =Төмөр хаан |queen =[[Чаби хатан]]<br/> [[Намбуй хатан]] |consort = |issue =Дорж, Мангал, Чингим, Номгон |royal house =[[Боржигин]] |dynasty =[[Их Монгол Улс]], [[Юань улс]] |father =[[Тулуй]] |mother =[[Сорхагтани Бэхи]] |date of birth =1215 оны 9 сарын 23 |place of birth = |date of death =1294 оны 2 сарын 18 (78 насандаа) |place of death =Дайду ([[Ханбалиг]]) |date of burial = |place of burial = |}} '''Хубилай хаан''' ({{mongolUnicode|ᠬᠤᠪᠢᠯᠠᠢ<br>ᠬᠠᠭᠠᠨ}}, * [[1215 он]]ы [[9 сарын 23|9-р сарын 23]]; † [[1294 он]]ы [[2 сарын 18|2-р сарын 18]]-нд [[Ханбалиг]]т) нь 1260-1294 онд [[Их Монгол Улс|Монголын Эзэнт Гүрний]] 6 дахь хаан байсан бөгөөд дорнод [[Ази]] дахь [[Юань улс|Юань гүрнийг]] үндэслэгч юм. Хубилай хаан нь [[Чингис хаан]]ы отгон хүү [[Тулуй]], [[Хэрэйд]]ийн [[Сорхагтани Бэхи]] нарын хүү байжээ. Хамгийн том ах [[Мөнх хаан]]ыг нас барсны дараа 1260 онд [[Их Монгол Улс]]ын хаан ширээг эзлэхийн төлөө өөрийн дүү [[Аригбөх]]тэй тэмцэлдсэн. 1264 онд Аригбөхийг ялсан бөгөөд түүний энэхүү ялалт нь эзэнт гүрний нэгдлийг үгүй болгосон гэж болно. Гэсэн хэдий ч Хубилай хаан Юань улсыг бий болгож, [[Алтан Орд|Алтан ордны улс]], [[Ил Хаант Улс]], [[Цагадайн улс]]ыг захиргаандаа оруулсан юм. Түүний энэ ноёрхолд [[Номхон далай]]гаас [[Дунай мөрөн]] хүртэл, [[Хойд мөсөн далай]]гаас [[Энэтхэгийн далай]] хүртэлх дэлхийн хуурай газрын тавны нэг хувь багтаж байв. 1271 онд Хубилай хаан Юань улсыг байгуулсан бөгөөд тухайн үед түүний захиргаанд Монгол, [[Төвөд]], [[Шинжаан]], [[Юньнань]] , умард Хятадын ихэнх хэсэг болон зарим нэгэн эзлэгдсэн газар нутаг оршиж байв. 1279 онд өмнөд [[Сүн улс]]ыг амжилттай устгасанаар Хубилай бүх [[Хятадууд|Хятад хүмүүс]]ыг эзлэн суусан анхны Хятад биш угсааны хаан болов. Тэрээр 1260 оноос хойш шинэ байлдан дагууллыг бий болгосон Монгол хаан байлаа. Монголын эзэнт гүрнээр аялсан [[Марко Поло]] Хятадад зочилсон бөгөөд түүний аяллын улмаас Хубилай хаан [[Европ]]т домог болсон юм. ==Залуу нас== Хубилай (1215 оны 9 сарын 23 төрсөн) Тулуй ба Сорхагтани Бэхи нарын 2-р хүү юм. Өвөг эцэг Чингис хааны зөвлөснөөр Сорхагтани нь Буддын шашинтай [[Тангуд]] улсын, хүүгийн сувилагчаар сонгогдож хамгаалах болсон. Чингис хаан Хорезм улсыг байлдан дагуулсныхаа дараа Или голын ойролцоо том ав хомрого зохион байгуулсан бөгөөд Хубилай, Хүлэгү нар энэ ав хомрогонд оролцжээ. Тэр үед Хубилай 9 настай байсан бөгөөд Хубилай гөрөөс, [[Хүлэгү]] туулай агнасан байна. Чингис хаан Монголын уламжлалт ёсыг даган анхны анг нь мялааж, Хубилайн дунд хуруунд агнасан амьтных нь цусыг түрхсэн. 1232 онд Тулуй нас барсан тул 1236 онд Монгол, [[Алтан улс]]ын дайны дараа [[Өгэдэй хаан]] [[Хэбэй муж]]ийг Тулуйн гэр бүлд өгсөн байна. Энэ муж 80000 өрх гэртэй байжээ. Хубилай өөрийн байр сууриндаа эргэн ирсэн бөгөөд тэнд 1000 айл өрхтэй байв. Тэр туршлагагүй байсан учраас Хубилай тухайн газрыг өөрийн дураараа чөлөөтэй захирах болсон. Татвар, татаасын үйл ажиллагаа нь ялзралд орсны улмаас хятадын цагаачдын тоо өөрчлөгдөж татварын орлого буурч эхэлсэн. Хубилай Хэбэйд үүний улмаас маш хурдан ирж эмхлэн цэгцлэн, шинэчлэх ажилдаа орсон. Сорхогтани шинэ албат, түшмэдүүдийг түүнд туслуулахаар явуулж татварын хуулиудыг нь засаж залруулж өгсөн. Үүнд талархсанаа илэрхийлээд хүмүүсийг нь буцаан явуулжээ. Хубилай хааны залуу насны хамгийн сонирхолтой нэг зүйл нь тухайн үеийн хятадын соёлын судалгаа байсан юм. Хубилай Хайюуныг урьж, Монгол дахь ордондоо авчирсан бөгөөд тэр хүн нь хойд хятад дахь [[Буддын шашин|Буддын шашны]] лам байв. 1242 онд Хархорумд Хайюунтай уулзах үед Хубилай түүнд Буддын шашны филисофийн тухай асууж мэджээ. Хайюун нь 1243 онд төрсөн Хубилайн хүүд Жэнжин гэсэн (Хятад хэлэн дэх жинхэнэ алт гэсэн утгатай үг) нэр өгчээ. Хайюун нь Хубилай Таойстын үндэслэгч болон Лиу бингзонг хэмээх буддын ламыг танилцуулжээ. Лиу нь [[зураач]], бичээч, [[зохиолч]], [[математикч]] хүн байсан бөгөөд Хайюуныг орчин үеийн Бээжин дэх Сүмдээ эргэж ирэх үед нь Хубилайн зөвлөхөөр үлдэж ажилласан. Хубилай удалгүй Жао би хэмээх эрдэмтэнтэй танилцсан, Хубилай албандаа Монгол, Турк болон бусад улс үндэстэний хүмүүсыг сонирхлын журмаар ажиллуулж байжээ. ==Хойд Хятадын эзэн болсон нь== [[Файл:元世祖忽必烈在庚申年（1260年）农历四月发布的即位诏书《皇帝登宝位诏》全文（节选自《大元圣政国朝典章》台北国立故宫博物院藏元刊本之影印本）.jpg|thumb|Хубилай хааны хаанчлалын тунхаглал]] 1251 онд Монголын эзэнт гүрний хаан суудалд түүний том ах [[Мөнх хаан|Мөнх]] суусан бөгөөд [[Хорезм]]ын Махмуд Ялавач болон Хубилай нарыг Хятад руу илгээжээ. Хубилай хойд Хятадын эрх мэдэлтэй түшмэлээр томилогдож ирсэн бөгөөд Монголоос ордонгоо нүүлгэн аваачсан байна. Хубилай захирч байсан нутагаа сайн удирдаж, Хэнаний газар тариалангийн бүрэлдэхүүнийг зохицуулан, Сяныг эргэж ирсний дараагаас нийгмийн тусламж дэмжлэгийг сайжруулсан байна. Үүгээрээ Хятадын удирдагчдын итгэлийг хүлээсэн нь хожим Юань гүрнийг байгуулахад нь чухал хувь нэмэр оруулжээ. 1252 онд Хубилай Махмуд ялавагийн ажилд шүүмжлэлтэй хандсан бөгөөд тэрээр Хятадын холбоонд тийм ч чухал үүрэг гүйцэтгэдэггүй байсан бөгөөд морин цэргийг удирдаж байсан ба Жао би нь Хаан ширээний төлөө тэмцэх болсон Хятадын Конфуцийн сургуулийн ажилтнуудын эсэргүүцлээр Мөнх хаан, Махмуд Ялавагийг ажлаас нь чөлөөлсөн. 1253 онд Хубилай Юаннан руу дайрч эрхэндээ оруулсан бөгөөд Далигийн хаант улсыг бууж өгөхийг шаардсан. Гао үүнийг эсэргүүцэж монголын элчийг хөнөөсөн. Монголчууд хүчээ 3 хуваан дайрсан. Нэг жигүүр нь Сичуаны сав газрын зүүн талруу чиглэсэн, 2 дахь хэсэг нь [[Сүбэдэй]]н хүү Урианхайндайн удирдлаган доор Сичуаны баруун өмнөд талын уул нуруудруу хэцүү замаар явахаар болов. Хубилай 1 хэсэгтээ урд урдаасаа тааралдаж уулзахаар чиглэлд явав. Урианхайдайг хойд талаар нуурын хажуугаар өнгөрч байхад Хубилай Далигийн нийслэлийг эзлэн авч тэндээ элч үлдээв. Монголчууд Дуан Син Чжиг захирагчаар томилон, зарим нэг дагалдагчдийг үлдээв. Үүний дараа Хубилай Хар Тан руу явав. 1256 онд Урианхайдай Юннанийг бүрэн эзэлсэн. Хубилай Төвдийн лам нарыг анагаах чадалтай хэмээн татагддаг байв. 1253 онд Сакяагийн Пагва ламыг өөрийн ордондоо чухал хүн хэмээн хүлээн авсан. Хубилай, Лянь Шишианийг (1231-1280) 1254 онд Номхон далайн хороог удирдуулахаар Уйгарт удирдагчаар томилсон. Зарим ноёд Хубилайн амжилтанд атаархаж байсан төдийгүй Мөнх хааны суудлыг эзлэхийг санаархаж байв. 1257 онд Хубилайн ажилд туслуулахаар их хаан Мөнх, Аламдар ба Люй Тайпин хэмээх 2 татварын зөвлөхийг явуулжээ. Тэд нийт 142 алдаа бүхий хууль дүрмийг жагсаан шүүж, Хятадын түшмэдүүдыг буруутган, Хубилайн шинэ хороог буулгасан. Хубилай 2 элчийг тэнд суулгахаар явуулсан. Хубилай 1258 оны эхээр Буддизм болон Бумөыын шашны төлөөлөгчдийг хуралд дуудсан. Хубилай 237 Сүм хийдийг Буддын сүм болгон өөрчилсөн байдаг. 1258 онд Мөнх хаан Хубилайд зүүн гарын цэргийг өгч Сычуань мужийг бүхлээр нь захируулав. Хубилай тэндээ үлдэхээр болж Мөнх хаанаас холдсон. Хубилай 1259 онд эргэн ирэхийн өмнө Мөнх хаан нас барсан байна. Хубилай үүнийг нууц хэвээр нь хадгалан үлдэхийг хүссэн бөгөөд Вухан ба ойролцоох Янгце руу дайралтаа үргэлжлүүлж Сүбэдэйн хүү Урианхайтай хамтран Вуханыг эзэлсэн. ==Хаан ширээнд суусан нь ба иргэний дайн== [[Файл:Kublai Khan (8367820003).jpg|thumb|263x263px|[[Төрийн ордон]]]] Сангийн сайд Жиа Сидао Хубилайн хэлсэн үгий нь нууц хэвээр нь хадгалж, хилийн албан татвар болох 200000 мөнгөн гулдмай, 200000 боодол торыг Монголд төлсөн. Хубилай анх татгалзсан боловч Жиа Сидао тай багахан санал нийлж ,тохиролцоонд хүрсэн бөгөөд түүний эхнэрээс Аригбөх цэргийн хүчээ өсөн нэмэгдүүлж байна гэсэн мэдээ авчээ. Ийнхүү Монголдоо буцаж ирсэн. Тэрээр удалгүй дүү ариг бөхөөсөө Хархорумд хуралдай хийе гэсэн мэдээг хүлээн авсан бөгөөд Мөнхийн хуучин албатуудаас хаанаа болгоё гэж илэрхийлсэн байсан. Чингис хааны үр удам гэдгээрээ Аригбөх нь хаан болж болох боловч, түүний 2 ах Хубилай Хүлэгү эсрэг байр суурьтай байв. Хубилайн хятад дахь албатууд түүнийг хаан ширээнд суухыг нь дэмжиж, хятадын хойд талынхан болон манж нар нэр дэвшүүлсэн. Хубилай улсдаа эргэж ирээд Хуралдай зарласан. 1260 оны 4 сарын 12 нд [[Зүчи]], [[Боржигин]] овогийнхон, Хубилайн гэр бүлийн гишүүд Аригбөхийн саналыг харгалзан үзэж Хубилайг хаан Ширээнд өргөмжилсөн. 1260 онд Хубилайг Алтан ордныхныг оролцуулахгүйгээр Хуралдай дээр хаанаар сонгосон. Хубилай болон түүний дүү Аригбөхийн хооронд тэмцэл өрнөж монголын нийслэл хархорумд тархай бутархай байдал үүссэн. Шанхай болон Сычуань дахь [[Мөнх хаан]]ы армыг Ариг Бөх удирдаж байсан. Хубилай шанхай руу Лян Си Сяныг илгээж, [[Сычуань]] руу [[Аригбөх]]ийн иргэд рүү Лиу Тайпинийг явуулсан. Мөн Хархорумд Балгай сайдын дэмжлэгийг авсанаар Ариг бөх хаан болсноор Монголд нэгэн зэрэг 2 хаан суув. [[Хархорум]]д төвлөрсөн Аригбөх, Хубилай руу дайраад няцаагдсан бөгөөд Хархорум рүү очих бүх худалдааны замыг хааснаар монголд өлсгөлөн эхлэв. Аригбөхөөс түшмэдүүд нь урван Хубилайгийн талд оржээ. Удалгүй хүч нь суларсан [[Аригбөх]] 1264 оны 8 сарын 21 нд Хубилайд бууж өгсөн. Их хуралдай зарлаж [[Хүлэгү]], Алтан ордны эзэн [[Бэрх]], Аму нарыг дуудсан боловч ирж амжихгүй болсон учир Аригбөхийг хэрхэх талаар өөрөө шийд гэв. Гэхдээ ах дүү нарын дунд хутган үймүүлсэн хэргээр Аригбөхийн сайд нарыг хатуу шийтгэн ихэнхи хүнийг цаазаар авчээ. 1266 онд Аригбөх нас барснаар Өгөдэйн ач [[Хайду хан]], Хубилайн эсрэг тэмцэхээр болсон. Түүний нутаг нь Тарвагатайн нуруу орчмоор байсан бөгөөд Цагаадайн зарим түшмэдүүдийн дэмжлэгийг авсан. ==Байлдан дагуулалт ба гадаадтай тогтоосон харилцаа холбоо== Хубилай хишигтэн цэргийн бүтэц үүргийг хязгаарласныг үл харгалзан бүрэлдэхүүнд нь эхлээд Хятадыг оруулсан байсан боловч сүүлдээ Кипчак, Алан нарыг Алтан ордоны улсаас авчруулж тус тус нэгжүүдийг шинээр улсын хишигтэн цэрэгт оруулсан байна. Өөрийн хишигтэн цэргийг 1263 онд байгуулсан бөгөөд Хубилай Чингис хааны 4 н албадын үр удам болох Борохула, Боорчи, Мухулай зэрэг 3-ыг оруулж байжээ. Хубилай хаан хишигтэн цэрэгт давуу эрх олгодог байв. Монгол болон Хятадын нэгжүүд нь аль аль нь Чингис хааныг ашиглаж байсан зохион байгуулалт 10 тын системээр явагддаг байв.Монголчууд шинэ их бууны анги болон янз бүрийн технологийн эхэн үедээ бусад улс орноос авч ашигладаг байсан. Хубилайн дүү болох Хүлэгү Персээс Исмайл болон Ал Аддинийг инженерээр авчирсан байна. 1282 онд дэлхийн хамгийн эртний их бууг монголын эзэмшилд байсан Манжураас олж бүртгэсэн байдаг. Хубилай болон түүний жанжидад эдийн засгийн ашиг тустай тул өмнөд хятадаас мөргөлдөөн гарахаас зайлсхийж байв. Хубилайн гадаадын албаныхан дипломат болон цэргийн бодлогын хувьд эзэнт улсын бодлоготой байв. [[Хубилай хаан]] 1271 онд [[Вонжун ван|Вонжун ванг]] улс орныг нь удирдах эрх олгож, цэргээр хамгаалуулсан. 1272 онд Монголын эзлэн түрэмгийллийн дараа Солонгос нь Юань улсын эрх мэдэлд бүрэн оржээ. [[Гүрё]] дахь Монголын цэргийн бааз болсон. 1276 онд Монголын их цэрэг Өмнөд Сүн улсын нийслэлийг эзлэн авч залуу хаан, олон түшмэд, цэргийн хамт олзлон авсан. Гэвч 1279 он хүртэл Сүн улсын үлдсэн цэргүүд бууж өгөлгүй тэмцсээр байсан бөгөөд эцэстээ ялагдан [[Өмнөд Сүн улс]] мөхжээ. ===Япон руу довтолсон нь=== {{main|Монголчуудын Япон руу хийсэн довтолгоо}} [[Файл:Khubilai’s failed invasion of Japan, painting from Japanese Imperial Collection. One third of the army was drowned when a typhoon struck the invading navy. (RM221).jpg|thumb|Хубилайн Япон руу хийсэн амжилтгүй довтолгоо, Японы эзэн хааны цуглуулгад буй зураг. Тэнгисийн цэргүүдийн гуравны нэгийг нь тайфунь живүүлжээ.]] [[Файл:Mōko Shūrai Ekotoba Mongol Invasion Takezaki Suenaga 2 Page 5-7.jpg|thumb|right|240px|Самүрай Сүэнага Монголчуудын сум, бөмбөгтэй тулгарч байгаа нь. ''[[Мооко Шүүрай Экотоба]]'' (蒙古襲来絵詞), 1293 оны орчим.]] Хубилай хаан Япон руу 2 удаа далайгаар дайран довтолсон хэдий ч завиных нь загвар болон цаг агаарын нөхцөл байдалд тохиромжгүй байж далайн шуурга учирч бүтэлгүйтсэн. Эхний дайралтаа '''1274''' онд 900 завьтайгаар хийсэн байна. 2 дахь дайралтаа '''1281''' онд хийсэн. Монголчууд энэ үед 2 тусдаа хүчийг илгээсэн бөгөөд эхнийх нь 40000 Хятад, Солонгос, Монгол цэргүүдийг Масачаас гарган 900 завиар явуулсан бөгөөд энэ үед хоорондоо 74 м уртын зайтай 3500 завинд өмнөд Хятадаас авсан 100000 далайчин бүхий томоохон хүчийг илгээжээ. Тухайн үед усан цэргүүдэд зэр зэвсэг тийм их ч байгаагүй. 10-р сард Солонгос, Японоос 110 мил зайд завиараа дөхөж очсон байсан. Солонгосчууд 1281 оны 6-р сарын 23-нд Хаката буланд усан завиараа хүрсэн байсан боловч Хятадаас гарсан завь нь энд хүрч чадаагүй байна. Самурай цэргүүд Монголын цэргүүдийг дахин ялсан. Монголчууд нэгдсэн хүчтэй байснаар дайнд ялдаг. Монголчууд галт сумаар дэлбэлж, нум сумаар тасралтгүй харваж, Самурайг бөмбөгдсөн байна. Гэвч Монголчууд японыг усан цэргээрээ ялаагүй байна. Усан цэргийн Археологич Доктор Кензо Хаяашида Такашимагын баруун эргийн дагуух 2 дахь дайралтын үед хэрэглэж байсан зарим зүйлсийг нээн илрүүлсэн байна. Түүний багийн олддвор нь Хубилай хааны дайралт Японыг сандаргаж байсныг гэрчилдэг. Хятадууд завийг маш ихээр хэрэглэдэг байжээ. Хубилай хааны хяналтан доор Хятадууд дайралтанд орох үед хэрэглэх завийг маш түргэн шуурхай олноор нь барьж байгуулж байжээ. Хаяашида Хубилайн стандарт, маш сайн бүтэц зохион байгуулалттай далай дээгүүр явдаг завинууд ашиглаж байсан гэдгийг томъёолсон. Япон руу дайрсан анхны дайралтын дараа Японы усан цэргүүд болох Вокоу нар Солонгос руу дайралт үзүүлсэн байдаг. Гэвч Монгол, Солонгосын хүч түүнийг буцаасан бөгөөд Вокоугын усан цэргүүд Горёо болон Камакура дахь цэргийн чадалд хүрэхээргүй сул байсан нь харагддаг. 1293 онд Юань улс Окинавагаас 100 японыг олзлон авсан байдаг. ====Вьетнам руу хийсэн довтолгоо==== {{main|Монголчуудын Вьетнам руу хийсэн довтолгоо}} Хубилай хаан тухайн үеийн [[Дай Вьет]]ийг 2 удаа дайлаар морджээ. Хубилай 1260 онд Их Хаан болсны дараа Тран династи 3 жил тутам [[даргач]] хүлээн авч, [[өргөл]] өргөдөг байсан<ref>Matthew Bennett, Peter - The Hutchinson Dictionary of Ancient & Medieval Warfare, p.332</ref><ref name="ReferenceA">Christopher Pratt Atwood - Encyclopedia of Mongolia and the Mongol empire, p.579</ref>. Гэвч удалгүй тэдний хаан нь түүнээсээ татгалзжээ. Ийнхүү эхний аян дайн (Монголчуудын Дай Вьет рүү хийсэн 2 дахь довтолгоо) 1284 оны 12 сард хунтайж [[Тогоон(ханхүү)|Тогооноор]] удирдуулан хил даван орж, Ханой хотын зүүн хойд талд байх Вань Киепт [[Омар]]ын байгуулсан ялалтын дараа төд удалгүй Тан Лон (одоогийн [[Ханой]])-г эзлэв. Тэр үед [[Чампа|Чампа улс]] руу [[Согэту]] хойш хөдөлж, Нге Ан (одоогийн Вьетнамын төв-хойд бүс нутаг) руу хүрэлцэн ирэхэд Траны генерал Тран Киений удирдсан арми түүнд бууж өгөв. Гэвч [[Тран династи|Траны хаад]] болон дээд командлагч Тран Хун Дао тактикаа өөрчлөн, хамгаалалтаас довтолгоонд шилжиж, Монголчуудын эсрэг тэмцэж эхлэв. 4 сард генерал [[Тран Куан Хай]] Чүон Дүонд (одоогийн [[Ханой]]н хэсэг) [[Согэту]]г буулган авч, Тай Кетэд болсон томоохон тулалдааны үеэр Согэту алагдан, Траны хаад ялалт байгуулав. Удалгүй генерал [[Тран Нат Дуат]] ч Хам Ту (одоогийн [[Хун Ен]]ий хэсэг)-д ялалт байгуулж, [[Тогоон(ханхүү)|Жэнь Нань ван Тогоон]] генерал [[Тран Хун Дао]]д ялагдсанаар Хубилай хааны [[Дай Вьет]]ийг эзлэх гэсэн анхны оролдлого амжилтгүй болжээ. Тогоон [[Дай Вьет]]ийн харваачдад алуулахаас сэргийлж хүрэл хоолойд нуугдсан бөгөөд энэ үйлдэл нь Их Монгол Улс болон Тогооны хувьд ичгүүртэй явдал болсон билээ.[[Файл:Mongols.jpg|thumb|right|240px|Монголын Юань улсын цэргүүд. ''[[Мооко Шүүрай Экотоба]]'' (蒙古襲来絵詞).]]Амжилтгүй оролдлогынхоо дараа Хубилай Нан Тонгийн ах, Аннамын хаан бөгөөд Монголчуудад урвасан Тран Ич Такийг илгээхээр төлөвлөсөн боловч, Юаний [[Хүнань]] дахь хангамжийн баазад асуудал гарч, дээрээс нь Хайдугийн довтолгоон нэрмэснээр төлөвлөгөөгөө цуцалжээ. 1285 онд Төвөдийн Бригун урсгалынхан бослого дэгдээж, Пагвагийн урсгалын хийдүүдийг довтолсон. Цагадайн хан [[Дува]] босогчдод туслахаар ирж, Таримын сав газарт Хубилайн нэгтгэлүүдийг ялаад, Хар-Хошууг бүслэв<ref>M.Kutlukov, Mongol rule in Eastern Turkestan. Article in collection Tataro-Mongols in Asia and Europe. Moscow, 1970</ref>. Хайду Бешбаликт байсан армийг устгаад, дараа жил нь хотыг эзэлжээ. Ихэнх уйгурууд [[Кашгар]]ыг орхин, Юаний алс зүүн хэсэг дэх аюулгүй газар луу нүүж одов. Энэ бүхэн Хубилайн ач Бухтөмөр 1291 онд 10,000 Төвөдийг хороож, Бригунгийн бослогыг дарах хүртэл үргэлжлэн, Төвөдийн байдал арай гэж намжив. Ийнхүү [[Дай Вьет]]эд анхаарал хандуулах боломжтой болсон Хубилай хаан 2 дахь довтолгоогоо 1287 онд, өмнөхөө бодвол том флот, хоол хүнсний арвин нөөцтэйгээр сайтар зохион байгуулалттайгаар эхлүүлэв. [[Тогоон (ханхүү)|Тогооны]] удирдсан монголчууд Ван Киеп рүү (баруун хойноос) хүрч очин, [[Омар]]ын явган болон морин цэргүүдтэй (Улаан голын дагуу өөр замаар очсон) нийлэн, тулалдаанд хялбар ялав. Тэнгисийн флот Ван Донд [[Ха Лон булан]]гийн ойролцоо) ялалт байгуулсан ч хүнсээ ачсан ачааны том онгоцоо орхисон байсныг нь генерал [[Тран Хан Ду]] олзолжээ. Ингээд Тан Лон (одоогийн [[Ханой]])-д байсан монголчууд хүнсний хомсдолд нэрвэгдэв. Хангамжийн талаар шинэ мэдээ ирэхгүй байсан тул Тогоон армиа Ван Киеп рүү ухраахаас өөр аргагүй боллоо. Тэр үед [[Дай Вьет]]ийн арми урагш давшин, Монголчуудад эзлэгдсэн байсан олон сууринг чөлөөлжээ. Явган цэргүүд нь Ван Киеп дэх Монголчуудыг довтлох тушаал авав. Тогоон армиа хоёр хувааж, ухарсан байна. 4 сарын эхээр Хубилайн Кипчак жанжин [[Омар]]аар удирдуулсан тэнгисийн цэргийн хүчин явган цэргээр дэмжүүлэн [[Бач Дангийн тулалдаан (1288)|Бач Дан голд]] хүрч очив. Гүүр, зам устгагдаж, Дай Вьетийн цэргүүд довтолж байсны улмаас Бач Данд явган цэргийн дэмжлэггүй болжээ. Дай Вьетийн жижиг флот уг тулалдаанд оролцож, ухарч байгаа дүр үзүүлсэн байна. Монголчууд Дай Вьетийн цэргүүдийг нэхэн хөөгөөд тэдний бэлдсэн талбарт очжээ. Тэнд хүлээж байсан мянга мянган жижиг завь хоёр эргээс гарч ирэн, дайсны эгнээг задалсан. Гэнэтийн хүчтэй дайралттай тулгарсан Монголчууд далай руу ухрахыг оролдсон ч Дай Вьетчүүдийн татсан уяанд тээглэн хөлөг онгоцнууд нь гацаж, олонх нь эвдэрч сүйдэн живжээ. Тэр үед нь олон тооны галт салнууд урсан ирж мөргөж байв. Айсан Монгол цэргүүд онгоцноосоо үсэрч буун, эрэг рүү гарсан бөгөөд тэнд тэднийг Траны хаан болон [[Тран Хун Дао]]гийн удирдсан арми хүлээж байлаа. Ингээд Монголын тэнгисийн флот бүрмөсөн сүйрч, Омар олзлогджээ. Тэр үед [[Дай Вьет]]ийн арми Лан Соны дагуу Тогооны армийг үлдэн хөөжээ. [[Тогоон(ханхүү)|Тогоон]] ширэнгэн ой дундуур дутаан нутаг буцсан аж. Гэсэн ч [[Дай Вьет]] болон [[Чампа]]гийн хаант улсууд цаашид зөрчилдөөн үүсэхээс сэргийлж, Хубилайн захиргааг хүлээн зөвшөөрсөн билээ<ref name="ReferenceA"/><ref>René Grousset-The empire of the steppes, p.290</ref>. ====Зүүн Өмнөд Ази, Өмнөд тэнгис ==== {{main|Монголчуудын Бирм рүү хийсэн довтолгоо|Монголчуудын Жава руу хийсэн довтолгоо}} Бирмийн эсрэг хийсэн 3 аян дайнаар (1277, 1283, 1287) Монголчууд Ирраваддийн дельтэд хүрч, Бирм дэх [[Паганы хаант улс]]ын нийслэл [[Баган]]ыг эзлэн, өөрсдийн тоглоомын засгийн газар байгуулсан<ref name="ReferenceB">René Grousset-The empire of the steppes, p.291</ref>. Хубилай албан ёсоор бол сюзерентет улсыг байгуулсан хэдий ч [[Бирм]]чүүд Монголын дагуул улс болж, тэднийг Хятадаас хөөгдөх хүртэл алба гувчуур өргөн барьсаар байв<ref>C.P.Atwood-Encyclopedia of Mongolia and the Mongol Empire, p.72</ref>. [[Камбож]]ийн [[Кхмерийн хаант улс]] болон [[Малайз|Малай]], [[Өмнөд Энэтхэг]] дэх жижиг улсууд Хубилайн хаанчлалыг 1278-1294 онуудад хүлээн зөвшөөрч байв. Уг бүс нутаг дахь монголчуудын сонирхол нь цэвэр худалдааны болон алба гувчуурын харилцаа тогтооход оршиж байлаа. Хаанчлалынхаа сүүлийн жилүүдэд Хубилай [[Жава]] дахь [[Сингасари]]гийн вант улсын эсрэг 20-30,000 цэрэг хөдөлгөн, өшөө авах усан замын аян дайн (1293) хийсэн боловч Монголын хүч 3,000 дайчнаа алдаад, [[Мажапахит династи]]г эрхэндээ оруулж чадалгүй буцжээ. 1294 онд [[Тайланд|Тайландын]] нутагт оршиж байсан 2 хаант улс болох [[Сухотайн хаант улс|Сухотай]], [[Чианмай улс|Чианмай]] Хубилайн эзэнт гүрний [[ивээлийн улс]] болсон<ref name="ReferenceB"/>. ===Сахалиныг эзэлсэн нь=== Монголын цэргүүд [[Сахалин]] руу хэд хэдэн удаа дайрсан бөгөөд энэ нь 1264-1308 онд үргэлжилсэн юм<ref>Mark Hudson-Ruins of Identity, p.226</ref>. Их Монгол Улс нь албан татвар дээр суурилдаг тул шинэ газар нутгийг эзлэн авбал эдийн засаг нь сайжирдаг байжээ. [[Нивх үндэстэн|Нивх]] ба [[Орок үндэстэн|Орокууд]] нь Монголд захирагдах болсон. Харин [[Айнү үндэстэн|Айнүгийн ард түмэн]] Монголын шууданг довтолж, Их Хаанд дагаар орсон Сахалины уугуул иргэдтэй тулалддаг байв<ref>Brett L. Walker-The Conquest of Ainu Lands, p.133</ref>. Эцэстээ 1308 онд Айнүгийн овог аймгууд Монголчуудын захиргааг хүлээн зөвшөөрчээ. ==Европ== [[Файл:Qubilai Setsen Khaan.JPG|thumb|270x270px|Хубилай хааны залуу үеийг дүрсэлсэн хөрөг]] Хубилай хааны удирдлага дор Дорнод ази болон барууныхныг хооронд нь шууд холбоо тогтоох нь нээлттэй болж [[Төв Ази|Төв азийн]] худалдааны замуудад монголчууд хяналтаа тавьж өртөө шуудангийн үйлчилгээг үзүүлдэг байсан учир монголын эзэнт гүрэнд үзүүлэх ач холбогдол нь их байв. 13 р зууны эхээр европ болон төв азичууд мөргөл, аялал, жуулчлал, элч төлөөлөгчийн журмаар, Хятад руу явдаг замыг бий болгосон. Монголчууд хятадыг захирдаг байсан учир Монголын эзэнт гүрний ойролцоо хаана ч байсан бөгөөд Орос, Перс, Месопотами зэрэг улс руу бүхий л худалдааны зам чиглэдэг байв. Их хаан болон Пап ламын хооронд хэдэн удаа элч төлөөлөгчийг шууд сольж байжээ. 1266 онд Хубилай хаан Венецийн мөргөлчдөд зөвшөөрөл олгож, 100, 100-н христийн номтнууд болон инженерүүдэд Пологийн ах дүү нарт явах зөвшөөрөл олгожээ. 1263 онд ах дүү Поло нар Ромд эргэн ирсэн. Их хаан Хубилай ба [[Ил Хаант Улс|Ил хан]] [[Аргун|Аргуны]] сайд болох Раббн бар саума 1287-1288 оны үед өрнөдөд Ром, Парис, Бореукас ба дорнодод Дадугаар аялал хийж гол захирагчтай нь уулзсан байдаг. Никкологийн хүү Марко Поло энэхүү аялалдаа өөрийнхөө аавыг хамт дагуулан явж байсан нь Хятад болон Монголд хамгийн сайн танигдах жуулчин болохынх нь үндэс байсан байж болно. Тэрээр Хубилай хааны удирдлага дор 1275-1292 оны хооронд 17 жилийн турш [[Юньнань муж|Юннань]] ба [[Фужянь муж|Фужянь]] мужуудаар наймаа хийж, мөн элч тагнуулын үүрэг гүйцэтгэн оролцож байсан. Гэвч үүнийг дундад иргэн улсын үеийн түүхчдийн Хятадыг дүрсэлсэн хэсгээс гарч ирсэн дэлхийн дүрслэл хэмээх сэтгүүлээс авсан хэмээн европт дамжуулан үздэг байна. [[Раббан Саума]] дахь дорнод Азийн хэсэгт байсан Кистиорак гэдэг лам нь одоогийн Бээжингийн газар нутагт төрсөн. Тэрээр 1278 онд Иран дахь [[Ил Хаант Улс|Ил ханы]] засаглалд төв азиас орж ирсэн бөгөөд Монголчууд [[Ислам|Исламд]] байдаг христэд итгэгчдэдийн тусламжийг авахаар европ руу явсан байдаг. Энэ мэтчилэн тив газруудыг хэрэн хэсэж мэдээлэл түгээж байсан хүмүүс олон байв. Хубилай хааны удирдлага дор анх хязгаарлалттай боловч хятад болон өрнөдийнхний хооронд соёлын солилцоо болон харилцаа холбоог шууд тогтоож байжээ. ==Юань улсын эзэн хаан болсоны дараах засаглал== Тэрээр хятадын улс төр болон соёлын загварчлалыг сайшаан дэмжсэн байдаг нь хятад дахь засаглалаа тогтмол барьж байхад анхаарч, хятадыг хятад аргаар захирах нь зөв гэж үзсэн. Ингэхдээ энэ үүргийг зөвлөлийн түшмэл [[Хао Жин]], [[Лю Бинжун]] нарт тушааж, засаг захиргааны төсөл боловсруулсан нь монголын уламжлалт соёлын нөлөөг багасгаж Тан улсын жишээг бага зэрэг өөрчилж хийсэн байдаг юм. Гэхдээ энэхүү засаг захиргаа нь монгол дахь мянгатын тогтолцоог халсан гэсэн үг биш юм. Хубилайн хаанчлалын 1260-1272 онуудын хооронд дээрх төрийн бүтцдээ гурваас дөрвөн удаа өөрчлөлт оруулж байсан. Хубилай [[Пагва лам|Пагва ламыг]] эзэнт гүрний шашны тэргүүн буюу [[Улсын багш|улсын багшаар]] томилжээ. Энэ нь монголчуудыг күнзийн сурталд шууд уусахаас сэргийлсэн байдаг. Мөн 1269 онд Пагва ламтан түвэд үсгээс сэдэвлэж, их хааны зарлигын дагуу дөрвөлжин үсгийг зохиосон байна. Хубилай Төвд болон хятадын лам нарыг Пагвагийн удирдлаганд оруулж дээд шүүхийн хяналтын хороог үндэслэсэн байна. Хаган нь 1270 онд дээд шүүхийн хажууд Мусалманы анагаахын төв, 1271 онд Исламаны одон орны судлалын удирдах төв, 1289 онд эзэнт гүрний хөвгүүдэд зориулж Мусалманы сургууль байгуулсан байна.Лю Бинжун(1274) [[Ши Тяньзи]] (1275) [[Жао Би]] (1276) ба [[Дун Вэй Бин]] (1278) нарын Хятадын нөлөө бүхий түшмэд нь нас барж алга болсоны дараа хааны ордонд Ахмад ноёны нөлөө асар их болсон нь хятад түшмэдийн нөлөө нэг хэсэг суларчээ. Хубилай улсын байдлыг хянадаг удирдлагын ахлагчаар Ахмад Фанакатыг томилсон. 1286 онд хааны зарлигаар Жун шу шэний баруун гарын чинсангаар тангадын [[Санга ноён|Санга ноёныг]] томилсон нь дахин уйгур ноёдын нөлөөг идэвхжүүлжээ. Тухайн үед төрд Баарин аймгийн [[Баян жанжин]], [[Жалайр|Жалайрын]] [[Хантун|Хантун ноён]], [[Борохул|Борохулын]] үр удам болох [[Очичар]] нар, Аралудын [[Боорчи|Боорчийн]] удмын [[Иштөмөр]] зэргийн монгол ноёд их нөлөөтэй байсан. Хубилай хаан 1271 онд Их Монгол улсын нэрийг сольж Да Юань гэж нэрлээд, дараа онд нь Жунду хотыг Даду гэж нэрэлсэн. Хуучин нийслэл нь Шанду байсан. Хубилай хаан 1274 онд өмнөд [[Сүн улс|Сүн улсын]] эсрэг дахин цэрэг мордуулж, эцэст нь Сүн улсыг мөхөөснөөр хятадын түүхэнд анх удаа бүх нутгаа алдаж, тусгаар тогтнолоо алдсан. Хубилай хаан хойд өмнө хятадын дагуу эх сувгийг байгуулсанаар эдийн засгийг өсгөж, барилга байгууламжийг засварлаж, замуудаа өргөтгөж, дүрэм журмаа сайжруулж байсан нь улс орны алтан үеийг авчирсан байлаа. Хубилай хааны гэрийн сургууль нь хуучны монгол уламжлалуудыг зарим ойлголтуудыг багтаасан байсан бөгөөд Хубилай хааны засаглалаар эдгээр уламжиллууд нь үргэлжлэн явагдсан бөгөөд зарим нэг уламжлалт хятад боловсролын соёлын асуудал нэвтэрсэн байв. Хубилай монголын мөргөлчдийг 1263 онд татвар төлөх ёстой хэмээн зарлиг гаргасан бөгөөд 1268 онд татварын алба байгуулсан байна. 1286 онд далай эрэг орчмын худалдаанд зах зээлийн татварын хяналтыг тавьжээ. 1260 оны 8 сард Хубилай хугацаа нь дуусдаггүй цаасан мөнгө эргэлтэнд оруулж данс тооцоо бүхий цаасан мөнгийг анх бий болгосон байна. Ийнхүү мөнгө нь алт, мөнгө болон хувирах боломжтой болсон бөгөөд засгийн газар татвар төлөгчдөөс цаасан мөнгө авдаг байв. Ийнхүү Чао хэмээн нэрлэгддэг цаасан мөнгөөр л татвараа төлөхийг шаарддаг болсон. Хубилайн засаглал гадны мөргөлчид юмуу энгийн иргэдээс алт мөнгөн хэлбэрээр татвараа хураан авч байсан. Гэвч наймаачид солилцоо хийж засгийн газраас авдаг болсон. Хубилай хаан анх яагаад фиат мөнгө үйлдвэрлэгчдийг бий болгосны учир нь ийм юм. Цаасан баримтууд нь цуглуулсан татварыг бий болгодог бөгөөд энэхүү том улс орны зоос тээвэрлэхэд зарцуулдаг байсан зардлыг бууруулсан. 1287 онд Хубилайн сайд Санга [[Жи Юаний цаасан мөнгө]] хэмээх шинэ мөнгөн тэмдэгт бий болсон. Хубилай азийн урлагийг дэмждэг байсан бөгөөд шашны итгэлийг ч дэмждэг байжээ. Хубилай хаан Таоистын эсрэг үзэл баримтлалтай байсан. 1270 онд Марко Поло гэх мэтийн хэд хэдэн европчууд монгол гүрэнд зочилон ирсэн байдаг нь худалдаа наймаа маш сайн дэлгэрсэн нь харагдаж болмоор юм. ===Соёл, боловсрол=== Чингисийн ач хүү Хубилай, [[Чингис хаан|Чингис]] Өвөөгийнхөө мэлмий гийсний 120жилийн ойг тохиолдуулан, [[Монгол бичиг|монгол бичгээрээ]] Монголын анхны Нэвтэрхий толийг зохиолгож хэв сийлж 1282 онд тархаасан гэж хэлэх үгүйсгэшгүй бат үндэс эндээс соёолон гарч ирж байна гэж монголч эрдэмтэн [[Балдандоржийн Сумъяабаатар|Б. Сумъяабаатар]] [[Юань улсын судар|"Хөх Монгол Усын"]] cударын 12р дэвтэрээс олж батлав. <ref name="Хубилай_хаан"> [[Балдандоржийн Сумъяабаатар|Б. Сумъяабаатар]], Чингис хааны мэндэлсний 120 жилийн ойд зориулан нэвтэрхий толь зохиож байжээ. 2020.01.03[http://maral-books.net/encyclopedia_120/]</ref> ==Наяны бослого== [[Файл:Liu-Kuan-Tao-Jagd.JPG|thumb|Ан агнуурын зураг]] 1274 онд Хубилай хаан [[Зүрчид]] дахь Монголын төлөөлөгчөөр Лянь Хихианыг томилсон. Чингис хааны дүү Бэлгүтэйгийн 4 дэх үеийн ач 1287 онд [[Наян]] нь өдөөн хатгажээ. Наян нь Төв Ази дахь Хубилайн өрсөлдөгч болох [[Хайду|Хайдутай]] холбоо тогтоожээ. Түүний харъяанд Зүрчид, [[Кидан үндэстэн|Кидан]], Монгол угсааны цэргүүд захирагдаж байсан. Хасарын хүү болох [[Шидур]] ба Хачиуны үр удам болох [[Хадаан ноён|Хаданы]] удирдлаган дор бослого гарчээ. Хубилай, Наяны эсрэг Баян жанжныг явуулсан. Хубилай хааны их цэргийн нэг хэсгийг жанжин [[Ли Тин|Ли Тингийн]] удилдлаган дор Наянгийн цэргийн эсрэг байлдуулсан. Эцэстээ Наянгийн талын Табутай нарын жанжин баатруудын цэрэг ухаран зугтахад тэднийг нэхэмжилэн хөөсөөр Шар мөрний орчимд нэхэн гүйцсэн. Наяныг хаан зарлигаар цус гаргалгүй нөгчүүлсэн. Харин Хайдугийн цэргийн хүчин баруун талаас довтлоход Хубилай хаан, Гамала хан хөвүүн, Баян нарыг Хархорумд их цэргийг удирдуулж, түүний эсрэг хөдлөгсөн. Харин тэр хоёр ялагдах болохул Гүрёгийн Чүн Нёл вангийн цэргийг ардаас нь илгээсэн нь тус удаагийн зэвсэгт тэмцэл нь Хубилай хааны хувьд их чухал байсныг харуулж байна. Энэ үед Шидур вангийн цэрэг мөн Ляонин мужид бослого гаргасан боловч сарын дотор түүнийг няцааж, Шидур ван бууж өгсөн. Хайдугийн цэрэг энэ удаагийн дайнаас зугтаан хойд зүг рүү явсан. Хэдий тийм боловч Хайду Чингай балгас дахь Юань улсын гол цэргийн хүчийг буулган авсан бөгөөд 1289 онд маш богино хугацаанд Хархорумыг эзлэн суусан байна. Хайду Хубилай хаан цэргийн томоохон хүчээ хөдлөгөхөөс өмнө зугтаажээ. 1289 он хүртэл Наяныг дэмждэг хүмүүс байсан боловч аяндаа алга болсон. Бослого гаргасан тайжийн цэргийн хүчнийхэн гэр бүлийнхнийхээ хамт улс орон бүртээ буцсан байв. Хубилай Монгол Зүрчидэд гарсан бослогын үеэр зарим хүмүүсыг залхаан цээрлүүлсэн байна. Энэхүү бослогын улмаас 1287 оны 12-р сарын 4-нд Ляонингийн орон нутгийн төлөөний яамыг байгуулж, монгол вангуудын мэдлийн нутгийг хятад засаг захиргааны нэгжээр сольсон нь улс төрийн томоохон алдаа болжээ. ==Өтөл нас== [[Чингим]] ааваасаа 9 жилийн өмнө буюу 1285 онд нас баржээ. Хубилай харамсан гашуудсан бөгөөд түүний эхнэр [[Хөхжин хатан]] дотно хэвээр үлджээ. Өөрөөр хэлбэл Хубилай хаан амьдралынхаа эцэст Тулай өвчин туссан байжээ. Тэрээр амьтны эд эрхтэн идэх дуртай болсон учир жин нь маш их нэмэгдсэн. Ийнхүү түүний цусан дахь бөөмийн хэмжээ томорсноор [[Тулай өвчин|тулай өвчинтэй]] болсон байна. Түүний үхэлтэй энэхүү өвчин холбоотой. Хубилай хаан [[Чингим]]ийн хүү [[Өлзийт Төмөр хаан|Төмөр]] шинэ титэм залгамжлагчаараа сонгогдсон бөгөөд Монголын эзэнт гүрний 6 дахь эзэн хаан болж Хубилай хааныг нас барсны дараа Юань гүрний 2 дах захирагч болжээ. Өвчний улмаас эцсийн эцэст түүнээс 30 насаар ах Баяныг ч цэргийн хүчний удирдлагаар сонгох боломжтой байжээ. Хубилай байнга бие нь суларсаар 1294 оны 2-р сарын 18-нд нас баржээ. Тус ондоо оршуулгын ёслолыг хийсэн бөгөөд монголын хаадын оршуулгын газар [[Чинянгу|Чинянгуд]] аваачсан байна. ==Өв хөрөнгө== 1260 онд хаан ширээнд гарч ирсэн Хубилайн хүч чадал [[Их Монгол Улс|Монголын эзэнт гүрнийг]] шинэ чиглэлд хандуулсан ажээ. Тэрээр маргаантай байдлаар хаан ширээнд суусан боловч түүний үед Монголчуудын хөгжил хурдасч дэлхийтэй харилцаж байсан төдийгүй [[Их Монгол Улс|Монголын эзэнт гүрнийг]] [[Хятад|Хятадын]] соёл иргэншилтэй холбож өгсөнөөр эзэнт гүрний хүн ам сайн сайхан амьдрах нөхцлийг хангаж өгсөн байна. Хубилай болон түүний өмнөх хаадын байлдан дагуулал хүчирхэг [[Хятад|Хятадыг]] цэргийн хүчээр байлдан эзэлж, бүтээн байгуулалтанд дахин оруулснаараа эзэнт гүрний хөгжилд маш том үүрэг гүйцэтгэсэн. Одоо үеийн [[Бээжин]] хотын орчим төвлөрч байсан нийслэл хотоосоо Дотоод Азийн бүрэлдэхүүнд багтдаг [[Түвд]], Шинжаан ба Монголд жинхэнэ эзэнт гүрний хууль дүрмийг боловсруулахын зэрэгцээ энэ бүс нутагт Алтан улсын түрүүчийн хаадын барьж байсан дүрмүүдийг сахиулж чадсан байна. ==Гэр бүл== Хамгийн түрүүнд Хубилай хаан Тэгүлэнтэй гэрлэсэн бөгөөд Тэгүлэн маш эрт нас баржээ. Түүний дараа Хубилай хаан [[Хонгирад]] аймгийн Чаби хатантай гэрлэжээ. Чаби түүний хамгийн хайртай эхнэр байжээ. Чаби буюу Чимбай хатан төрийн бодлогод оролцож байсны зэрэгцээ Хятадын торгоны урлалыг шинэ түвшинд хөгжүүлэхэд их үүрэг гүйцэтгэжээ. 1286 онд Чаби хатныг нас барсных нь дараа Хубилай Намбуй хэмээх залуухан үеэл дүүтэйгээ Чабигийн хүслийн дагуу гэрлэжээ. Хубилай болон түүний эхнэрийн хүүхдүүдэд дараах хүмүүс багтана. <gallery widths="600" heights="350" perrow="1"> Файл:Dschingis Khan und Kublai Khan Monument1.jpg| </gallery> === Хатад === *'''Тэгүлэн''' нь Хубилай хааны анхны хатан бөгөөд залуу байхдаа нас барсан. Тэрээр Дорж хэмээх хүү төрүүлсэн. *[[Чаби хатан|'''Чаби хатан''']] нь (1216-1281) [[Хонгирад]] аймгийн Анчин ноён охин бөгөөд [[Хубилай хаан]]ы 2 дахь хатан. Тэрээр хэзээ Хубилай хаантай гэрлэсэн нь тодорхойгүй ч Их хаанд [[Чингим]], Мангала, [[Номуган]] гэх 4 хүү төрүүлэн өгсөн. *[[Намбуй хатан|'''Намбуй хатан''']] нь 1283 онд Хубилай хаантай ураглан ганц хүү төрүүлж өгсөн. Түүний хэзээ төрсөн болоод хэзээ нас барсан зэрэг нь түүхэнд тэмдэглэгдээгүй. *Дөрвөдийн [[Дөрбэжин хатан]]: [[Хөхэчи]] ванг төрүүлсэн. *Дархай хатан *Нуган хатан *[[Бавужин хатан]] * Хушижин хатан: Үүшин овгийн [[Борохул]] ноёны удмын хүн. [[Аячи]] тайж, [[Хөхчү (Нин ван)]] нарын эх. *Хөхлүн хатан *Сүхдаш хатан *Бабахан хатан *Сабуху хатан === Хөвүүд === *[[Дорж (Хубилайн хүү)|Дорж]] (?-1263) нь [[Хубилай хаан]]ы ахмад хөвүүн бөгөөд 1260 онд Хубилай хааныг хаан суухад хунтайжаар өргөмжилөгдөж, Төвлөн засах яамны эрхэлсэн сайд болсон. 1263 онд өвчнөөр тэнгэрт хальсан. *[[Чингим|'''Чингим''']] (1243-1286) Хубилай хааны дэд хөвүүн. 1266 онд жинь ван, 1273 онд [[Юань улсын төрлийн вангуудын жагсаалт|янь ван]] бөгөөд [[хунтайж]] болсон. 1286 онд өвчин тусч өөд болсон. Күнзийн номлолд нэвтэрч, Хархорум хотод цэрэг захирч удаан хугацаагаар сууж байсан. *[[Мангала]] бол [[Хубилай хаан]]ы гутгаар хөвүүн бөгөөд Чинь ван, Ань Си ван цол хүртэж, Ганьсу, Шааньси мужийн их цэргийг захирч, Хайду ханы эсрэг байлдаж байсан. 1280 оны орчимд нас барсан. *[[Номуган]] Хубилай хааны дөтгөөр хөвүүн. Бэй Ань ван цол хүртэж, [[Хайду хан]]<nowiki/>ы эсрэг тэмцэж байсан бөгөөд сүүлд 1292 оны үед нас барсан. *[[Хөхэчи]] нь Юньнань ван цолтойгоор [[Юньнань муж]]ийг захирч байсан. Хятад зөвлөхдөө алуулсан. Түүний цол, албан тушаалыг үр удам нь залгамжлжээ. *[[Аячи]] нь Хубилай хааны 6-р хөвүүн. Наян вангийн бослого дарах их цэргийн нэгэн хэсгийг удирдаж байсан. *[[Агругчи]] нь Хубилай хааны 7-р хүү юм. Си Пин ван цолтойгоор Түвэдийг захирч байсан. *[[Хөхчү (Нин ван)|Хөхчү]] нь Хубилай хааны 8-р хүү агаад Нин Юань ван цол хүртэж байсан. Хархорум хотын орчимд цэргийн захирагчын тушаалд удаан хугацаанд сууж, Хайду ханы цэрэгтэй тулалдаж байсан. 1298 онд цэргийн цааз зөрчөөд, Хайду ханы их цэрэгт ялагдсан тул эрх мэдэлээ хураалгаж, [[Гуулин улс|Гуулин улсад]] цөлөгдсөн. Хайсан хааны үед өршөөгдөж, суллагдсан. *[[Тогоон(ханхүү)]] бол Хубилай хааны 9-р хүү. Өмнөдийг тохинуулагч Чжэнь Нань ван цолтойгоор [[Вьетнам]], [[Бирм]]ын эсрэг аян дайнд оролцож том ялагдал амсаж шийтгэл хүлээж, 1289 онд Янжоу хотын захирагчаар цөлөгдсөн. *[[Хоталатөмөр|Хоталтөмөр]] нь Хубилайн 10-р хүү. [[Буянт хаан|Буянт хааны]] үе хүртэл амьдарч байсан. *[[Тэмүчи]] нь [[Хубилай хаан]]ы Намбуй хатнаас төрсөн.<ref>Ч.Содбилэг, Монголын Юань улсын түүх. х.261 ISBN 99929-78-81-3</ref> Багадаа эндсэн бололтой. === Охид === *Жао Гуо Да Жан гүнж '''[[Ерөө гүнж|Ильюэ]]''' нь [[Хонгирад|хонгирадын]] Жао У Сянь ван '''Айбухтай''' гэрлэв. *Чан Гуо гүнж '''[[Улужин]]''' нь [[Ихирэс|ихирэсийн]] '''Бэйбухтай''' гэрлэв. *Чан Гуо Да Жан гүнж '''[[Чалун]]''' нь '''ихирэсийн Тажинхантай''' гэрлэв. *Лу Гуо Да Жан гүнж '''[[Өлзий гүнж|Өлзий]]''' нь хонгирадын '''Уручинтай''' гэрлэв *Лу Гуо Да Жан гүнж '''[[Нангиажин]]''' нь эгч Өлзий гүнжийг нас барсны дараа '''хонгирадын Уручинтай''' гэрлэж, түүний нөхөр өөд болсны сүүлээр эртний ёсоор хадам дүү '''Төмөр, Манжидай''' нартай залгааагаар гэрлэв.<ref>[[Юань улсын судар]]</ref> *'''Чи Гуо Да Жан гүнж''' '''[[Хутулужин бэхи]]''' '''(1259-1297), ('''忽都魯揭里迷失''')''' нь Хубилай хааны охин бөгөөд [[Курё улс|Гүрё улсын]] [[Чүннёль ван|'''Чүн Нёл''']] вангийн хатан болсон. ==Хубилай Их Хааны намтар судлал== Хубилай Их Хааны намтрыг анх бичсэн орон бол Солонгос улс ([[Гуулин улс]]), Солонгосын түүхчид юм. Хубилай Хааны Гуулин хүргэн Ван бичгийн түшмэлдээ "Хубилай Хааны намтар" ыг эмхлэн бичихийг тушаасан тухай түүхэн тэмдэглэл [[Гуулин улс]]ын сударт (1-31-484, 3-31-311) бий. Солонгос мэргэд, Хубилай Хааны намтарыг долоон сарын дотор бичин дуусгаж, 10 сарын билгийн тооллын хар нохой өдөр Монголд илгээсэн түүхэн тэмдэглэл нь [[Гуулин улс]]ын сударт (1-31-485, 3-31-314) толилуулсан байдаг.<ref>[[Б. Сумъяабаатар]], "Хубилай Их Хааны үеийн Монгол Солонгосын харилцаа", 2015, p. V, Vi, ISBN 978-99973-3-025-3</ref> == Эшлэл == {{reflist|2}} {{s-start}} {{Залгамжлал |өмнө =[[Аригбуха хаан]]</br>[[Мөнх хаан]] |албан_тушаал =[[Монгол хаад#Их Монгол Улс|Их Монгол Улсын Далай Их Хаан]] |он =1260-1271 |дараа =[[Өлзийт Төмөр хаан]] }} {{Залгамжлал |өмнө =Шинээр байгуулагдсан |албан_тушаал =[[Монгол хаад#Юань улс|Их Юань Улсын Их Хаан]] |он =1271-1294 |дараа =[[Өлзийт Төмөр хаан]] }} {{Залгамжлал |өмнө =[[Сүн улс]]ын [[Бин хаан]] |албан_тушаал =[[Хятад|Хятадын]] хаан |он =1279-1294 |дараа =[[Өлзийт Төмөр хаан]] }} {{end}} ==Нэмж унших== * [[Балдандоржийн Сумъяабаатар|Б. Сумъяабаатар]]: ''"Хубилай Их Хааны үеийн Монгол Солонголын харилцаа",'' 2015, ISBN 978-99973-3-025-3 [[Ангилал:Википедиа:Онцлох өгүүлэл]] [[Ангилал:Хубилай хаан| ]] [[Ангилал:Алтан ураг]] [[Ангилал:Боржигин]] [[Ангилал:Иx Монгол Улсын цэргийн хүн]] [[Ангилал:Монголын их хаан]] [[Ангилал:Их хаан]] [[Ангилал:Юань улсын хаан]] [[Ангилал:1215 онд төрсөн]] [[Ангилал:1294 онд өнгөрсөн]] 2dlhe9is97tuaqktx0pnes7zkluv3kr 709945 709940 2022-08-28T16:05:21Z Megzer 20491 /* Гэр бүл */ wikitext text/x-wiki {{Хаан |name =Хубилай хаан<br/>{{mongolUnicode|ᠬᠤᠪᠢᠯᠠᠢ<br>ᠬᠠᠭᠠᠨ}} |title =Их Монгол Улс, Юань/"Xөx" гүрний хаан |image =[[Файл:YuanEmperorAlbumKhubilaiPortrait.jpg|200px]] |caption = |reign =1260 оны 5 сарын 5 – 1271 оны 12 сарын 17 (Их Монгол Улс)<br />1271 оны 12 сарын 18 - 1294 оны 2 сарын 18 (Юань улс) |coronation =1260 |given name= {{lang-mn|Хубилай}} ({{mongolUnicode|ᠬᠤᠪᠢᠯᠠᠢ}}) |temple name= {{lang-mn|Сэцэн хаан}} ({{mongolUnicode|ᠰᠡᠴᠡᠨ ᠬᠠᠭᠠ}}) <br> {{lang-zh|元世祖}} (''Юань Шизу'') |era name =[[Жунтун]], [[Жыюань]] |predecessor =[[Мөнх хаан]]</br>[[Аригбуха хаан]] |successor =[[Өлзийт Төмөр хаан]] |suc-type =Юань гүрний хаан, Чингимийн хүү<ref>[http://origo.mn/index.php?z=/0/0/1887/142/ Origo.mn - Алтан ургийн ариун салаа]</ref> |heir =Төмөр хаан |queen =[[Чаби хатан]]<br/> [[Намбуй хатан]] |consort = |issue =Дорж, Мангал, Чингим, Номгон |royal house =[[Боржигин]] |dynasty =[[Их Монгол Улс]], [[Юань улс]] |father =[[Тулуй]] |mother =[[Сорхагтани Бэхи]] |date of birth =1215 оны 9 сарын 23 |place of birth = |date of death =1294 оны 2 сарын 18 (78 насандаа) |place of death =Дайду ([[Ханбалиг]]) |date of burial = |place of burial = |}} '''Хубилай хаан''' ({{mongolUnicode|ᠬᠤᠪᠢᠯᠠᠢ<br>ᠬᠠᠭᠠᠨ}}, * [[1215 он]]ы [[9 сарын 23|9-р сарын 23]]; † [[1294 он]]ы [[2 сарын 18|2-р сарын 18]]-нд [[Ханбалиг]]т) нь 1260-1294 онд [[Их Монгол Улс|Монголын Эзэнт Гүрний]] 6 дахь хаан байсан бөгөөд дорнод [[Ази]] дахь [[Юань улс|Юань гүрнийг]] үндэслэгч юм. Хубилай хаан нь [[Чингис хаан]]ы отгон хүү [[Тулуй]], [[Хэрэйд]]ийн [[Сорхагтани Бэхи]] нарын хүү байжээ. Хамгийн том ах [[Мөнх хаан]]ыг нас барсны дараа 1260 онд [[Их Монгол Улс]]ын хаан ширээг эзлэхийн төлөө өөрийн дүү [[Аригбөх]]тэй тэмцэлдсэн. 1264 онд Аригбөхийг ялсан бөгөөд түүний энэхүү ялалт нь эзэнт гүрний нэгдлийг үгүй болгосон гэж болно. Гэсэн хэдий ч Хубилай хаан Юань улсыг бий болгож, [[Алтан Орд|Алтан ордны улс]], [[Ил Хаант Улс]], [[Цагадайн улс]]ыг захиргаандаа оруулсан юм. Түүний энэ ноёрхолд [[Номхон далай]]гаас [[Дунай мөрөн]] хүртэл, [[Хойд мөсөн далай]]гаас [[Энэтхэгийн далай]] хүртэлх дэлхийн хуурай газрын тавны нэг хувь багтаж байв. 1271 онд Хубилай хаан Юань улсыг байгуулсан бөгөөд тухайн үед түүний захиргаанд Монгол, [[Төвөд]], [[Шинжаан]], [[Юньнань]] , умард Хятадын ихэнх хэсэг болон зарим нэгэн эзлэгдсэн газар нутаг оршиж байв. 1279 онд өмнөд [[Сүн улс]]ыг амжилттай устгасанаар Хубилай бүх [[Хятадууд|Хятад хүмүүс]]ыг эзлэн суусан анхны Хятад биш угсааны хаан болов. Тэрээр 1260 оноос хойш шинэ байлдан дагууллыг бий болгосон Монгол хаан байлаа. Монголын эзэнт гүрнээр аялсан [[Марко Поло]] Хятадад зочилсон бөгөөд түүний аяллын улмаас Хубилай хаан [[Европ]]т домог болсон юм. ==Залуу нас== Хубилай (1215 оны 9 сарын 23 төрсөн) Тулуй ба Сорхагтани Бэхи нарын 2-р хүү юм. Өвөг эцэг Чингис хааны зөвлөснөөр Сорхагтани нь Буддын шашинтай [[Тангуд]] улсын, хүүгийн сувилагчаар сонгогдож хамгаалах болсон. Чингис хаан Хорезм улсыг байлдан дагуулсныхаа дараа Или голын ойролцоо том ав хомрого зохион байгуулсан бөгөөд Хубилай, Хүлэгү нар энэ ав хомрогонд оролцжээ. Тэр үед Хубилай 9 настай байсан бөгөөд Хубилай гөрөөс, [[Хүлэгү]] туулай агнасан байна. Чингис хаан Монголын уламжлалт ёсыг даган анхны анг нь мялааж, Хубилайн дунд хуруунд агнасан амьтных нь цусыг түрхсэн. 1232 онд Тулуй нас барсан тул 1236 онд Монгол, [[Алтан улс]]ын дайны дараа [[Өгэдэй хаан]] [[Хэбэй муж]]ийг Тулуйн гэр бүлд өгсөн байна. Энэ муж 80000 өрх гэртэй байжээ. Хубилай өөрийн байр сууриндаа эргэн ирсэн бөгөөд тэнд 1000 айл өрхтэй байв. Тэр туршлагагүй байсан учраас Хубилай тухайн газрыг өөрийн дураараа чөлөөтэй захирах болсон. Татвар, татаасын үйл ажиллагаа нь ялзралд орсны улмаас хятадын цагаачдын тоо өөрчлөгдөж татварын орлого буурч эхэлсэн. Хубилай Хэбэйд үүний улмаас маш хурдан ирж эмхлэн цэгцлэн, шинэчлэх ажилдаа орсон. Сорхогтани шинэ албат, түшмэдүүдийг түүнд туслуулахаар явуулж татварын хуулиудыг нь засаж залруулж өгсөн. Үүнд талархсанаа илэрхийлээд хүмүүсийг нь буцаан явуулжээ. Хубилай хааны залуу насны хамгийн сонирхолтой нэг зүйл нь тухайн үеийн хятадын соёлын судалгаа байсан юм. Хубилай Хайюуныг урьж, Монгол дахь ордондоо авчирсан бөгөөд тэр хүн нь хойд хятад дахь [[Буддын шашин|Буддын шашны]] лам байв. 1242 онд Хархорумд Хайюунтай уулзах үед Хубилай түүнд Буддын шашны филисофийн тухай асууж мэджээ. Хайюун нь 1243 онд төрсөн Хубилайн хүүд Жэнжин гэсэн (Хятад хэлэн дэх жинхэнэ алт гэсэн утгатай үг) нэр өгчээ. Хайюун нь Хубилай Таойстын үндэслэгч болон Лиу бингзонг хэмээх буддын ламыг танилцуулжээ. Лиу нь [[зураач]], бичээч, [[зохиолч]], [[математикч]] хүн байсан бөгөөд Хайюуныг орчин үеийн Бээжин дэх Сүмдээ эргэж ирэх үед нь Хубилайн зөвлөхөөр үлдэж ажилласан. Хубилай удалгүй Жао би хэмээх эрдэмтэнтэй танилцсан, Хубилай албандаа Монгол, Турк болон бусад улс үндэстэний хүмүүсыг сонирхлын журмаар ажиллуулж байжээ. ==Хойд Хятадын эзэн болсон нь== [[Файл:元世祖忽必烈在庚申年（1260年）农历四月发布的即位诏书《皇帝登宝位诏》全文（节选自《大元圣政国朝典章》台北国立故宫博物院藏元刊本之影印本）.jpg|thumb|Хубилай хааны хаанчлалын тунхаглал]] 1251 онд Монголын эзэнт гүрний хаан суудалд түүний том ах [[Мөнх хаан|Мөнх]] суусан бөгөөд [[Хорезм]]ын Махмуд Ялавач болон Хубилай нарыг Хятад руу илгээжээ. Хубилай хойд Хятадын эрх мэдэлтэй түшмэлээр томилогдож ирсэн бөгөөд Монголоос ордонгоо нүүлгэн аваачсан байна. Хубилай захирч байсан нутагаа сайн удирдаж, Хэнаний газар тариалангийн бүрэлдэхүүнийг зохицуулан, Сяныг эргэж ирсний дараагаас нийгмийн тусламж дэмжлэгийг сайжруулсан байна. Үүгээрээ Хятадын удирдагчдын итгэлийг хүлээсэн нь хожим Юань гүрнийг байгуулахад нь чухал хувь нэмэр оруулжээ. 1252 онд Хубилай Махмуд ялавагийн ажилд шүүмжлэлтэй хандсан бөгөөд тэрээр Хятадын холбоонд тийм ч чухал үүрэг гүйцэтгэдэггүй байсан бөгөөд морин цэргийг удирдаж байсан ба Жао би нь Хаан ширээний төлөө тэмцэх болсон Хятадын Конфуцийн сургуулийн ажилтнуудын эсэргүүцлээр Мөнх хаан, Махмуд Ялавагийг ажлаас нь чөлөөлсөн. 1253 онд Хубилай Юаннан руу дайрч эрхэндээ оруулсан бөгөөд Далигийн хаант улсыг бууж өгөхийг шаардсан. Гао үүнийг эсэргүүцэж монголын элчийг хөнөөсөн. Монголчууд хүчээ 3 хуваан дайрсан. Нэг жигүүр нь Сичуаны сав газрын зүүн талруу чиглэсэн, 2 дахь хэсэг нь [[Сүбэдэй]]н хүү Урианхайндайн удирдлаган доор Сичуаны баруун өмнөд талын уул нуруудруу хэцүү замаар явахаар болов. Хубилай 1 хэсэгтээ урд урдаасаа тааралдаж уулзахаар чиглэлд явав. Урианхайдайг хойд талаар нуурын хажуугаар өнгөрч байхад Хубилай Далигийн нийслэлийг эзлэн авч тэндээ элч үлдээв. Монголчууд Дуан Син Чжиг захирагчаар томилон, зарим нэг дагалдагчдийг үлдээв. Үүний дараа Хубилай Хар Тан руу явав. 1256 онд Урианхайдай Юннанийг бүрэн эзэлсэн. Хубилай Төвдийн лам нарыг анагаах чадалтай хэмээн татагддаг байв. 1253 онд Сакяагийн Пагва ламыг өөрийн ордондоо чухал хүн хэмээн хүлээн авсан. Хубилай, Лянь Шишианийг (1231-1280) 1254 онд Номхон далайн хороог удирдуулахаар Уйгарт удирдагчаар томилсон. Зарим ноёд Хубилайн амжилтанд атаархаж байсан төдийгүй Мөнх хааны суудлыг эзлэхийг санаархаж байв. 1257 онд Хубилайн ажилд туслуулахаар их хаан Мөнх, Аламдар ба Люй Тайпин хэмээх 2 татварын зөвлөхийг явуулжээ. Тэд нийт 142 алдаа бүхий хууль дүрмийг жагсаан шүүж, Хятадын түшмэдүүдыг буруутган, Хубилайн шинэ хороог буулгасан. Хубилай 2 элчийг тэнд суулгахаар явуулсан. Хубилай 1258 оны эхээр Буддизм болон Бумөыын шашны төлөөлөгчдийг хуралд дуудсан. Хубилай 237 Сүм хийдийг Буддын сүм болгон өөрчилсөн байдаг. 1258 онд Мөнх хаан Хубилайд зүүн гарын цэргийг өгч Сычуань мужийг бүхлээр нь захируулав. Хубилай тэндээ үлдэхээр болж Мөнх хаанаас холдсон. Хубилай 1259 онд эргэн ирэхийн өмнө Мөнх хаан нас барсан байна. Хубилай үүнийг нууц хэвээр нь хадгалан үлдэхийг хүссэн бөгөөд Вухан ба ойролцоох Янгце руу дайралтаа үргэлжлүүлж Сүбэдэйн хүү Урианхайтай хамтран Вуханыг эзэлсэн. ==Хаан ширээнд суусан нь ба иргэний дайн== [[Файл:Kublai Khan (8367820003).jpg|thumb|263x263px|[[Төрийн ордон]]]] Сангийн сайд Жиа Сидао Хубилайн хэлсэн үгий нь нууц хэвээр нь хадгалж, хилийн албан татвар болох 200000 мөнгөн гулдмай, 200000 боодол торыг Монголд төлсөн. Хубилай анх татгалзсан боловч Жиа Сидао тай багахан санал нийлж ,тохиролцоонд хүрсэн бөгөөд түүний эхнэрээс Аригбөх цэргийн хүчээ өсөн нэмэгдүүлж байна гэсэн мэдээ авчээ. Ийнхүү Монголдоо буцаж ирсэн. Тэрээр удалгүй дүү ариг бөхөөсөө Хархорумд хуралдай хийе гэсэн мэдээг хүлээн авсан бөгөөд Мөнхийн хуучин албатуудаас хаанаа болгоё гэж илэрхийлсэн байсан. Чингис хааны үр удам гэдгээрээ Аригбөх нь хаан болж болох боловч, түүний 2 ах Хубилай Хүлэгү эсрэг байр суурьтай байв. Хубилайн хятад дахь албатууд түүнийг хаан ширээнд суухыг нь дэмжиж, хятадын хойд талынхан болон манж нар нэр дэвшүүлсэн. Хубилай улсдаа эргэж ирээд Хуралдай зарласан. 1260 оны 4 сарын 12 нд [[Зүчи]], [[Боржигин]] овогийнхон, Хубилайн гэр бүлийн гишүүд Аригбөхийн саналыг харгалзан үзэж Хубилайг хаан Ширээнд өргөмжилсөн. 1260 онд Хубилайг Алтан ордныхныг оролцуулахгүйгээр Хуралдай дээр хаанаар сонгосон. Хубилай болон түүний дүү Аригбөхийн хооронд тэмцэл өрнөж монголын нийслэл хархорумд тархай бутархай байдал үүссэн. Шанхай болон Сычуань дахь [[Мөнх хаан]]ы армыг Ариг Бөх удирдаж байсан. Хубилай шанхай руу Лян Си Сяныг илгээж, [[Сычуань]] руу [[Аригбөх]]ийн иргэд рүү Лиу Тайпинийг явуулсан. Мөн Хархорумд Балгай сайдын дэмжлэгийг авсанаар Ариг бөх хаан болсноор Монголд нэгэн зэрэг 2 хаан суув. [[Хархорум]]д төвлөрсөн Аригбөх, Хубилай руу дайраад няцаагдсан бөгөөд Хархорум рүү очих бүх худалдааны замыг хааснаар монголд өлсгөлөн эхлэв. Аригбөхөөс түшмэдүүд нь урван Хубилайгийн талд оржээ. Удалгүй хүч нь суларсан [[Аригбөх]] 1264 оны 8 сарын 21 нд Хубилайд бууж өгсөн. Их хуралдай зарлаж [[Хүлэгү]], Алтан ордны эзэн [[Бэрх]], Аму нарыг дуудсан боловч ирж амжихгүй болсон учир Аригбөхийг хэрхэх талаар өөрөө шийд гэв. Гэхдээ ах дүү нарын дунд хутган үймүүлсэн хэргээр Аригбөхийн сайд нарыг хатуу шийтгэн ихэнхи хүнийг цаазаар авчээ. 1266 онд Аригбөх нас барснаар Өгөдэйн ач [[Хайду хан]], Хубилайн эсрэг тэмцэхээр болсон. Түүний нутаг нь Тарвагатайн нуруу орчмоор байсан бөгөөд Цагаадайн зарим түшмэдүүдийн дэмжлэгийг авсан. ==Байлдан дагуулалт ба гадаадтай тогтоосон харилцаа холбоо== Хубилай хишигтэн цэргийн бүтэц үүргийг хязгаарласныг үл харгалзан бүрэлдэхүүнд нь эхлээд Хятадыг оруулсан байсан боловч сүүлдээ Кипчак, Алан нарыг Алтан ордоны улсаас авчруулж тус тус нэгжүүдийг шинээр улсын хишигтэн цэрэгт оруулсан байна. Өөрийн хишигтэн цэргийг 1263 онд байгуулсан бөгөөд Хубилай Чингис хааны 4 н албадын үр удам болох Борохула, Боорчи, Мухулай зэрэг 3-ыг оруулж байжээ. Хубилай хаан хишигтэн цэрэгт давуу эрх олгодог байв. Монгол болон Хятадын нэгжүүд нь аль аль нь Чингис хааныг ашиглаж байсан зохион байгуулалт 10 тын системээр явагддаг байв.Монголчууд шинэ их бууны анги болон янз бүрийн технологийн эхэн үедээ бусад улс орноос авч ашигладаг байсан. Хубилайн дүү болох Хүлэгү Персээс Исмайл болон Ал Аддинийг инженерээр авчирсан байна. 1282 онд дэлхийн хамгийн эртний их бууг монголын эзэмшилд байсан Манжураас олж бүртгэсэн байдаг. Хубилай болон түүний жанжидад эдийн засгийн ашиг тустай тул өмнөд хятадаас мөргөлдөөн гарахаас зайлсхийж байв. Хубилайн гадаадын албаныхан дипломат болон цэргийн бодлогын хувьд эзэнт улсын бодлоготой байв. [[Хубилай хаан]] 1271 онд [[Вонжун ван|Вонжун ванг]] улс орныг нь удирдах эрх олгож, цэргээр хамгаалуулсан. 1272 онд Монголын эзлэн түрэмгийллийн дараа Солонгос нь Юань улсын эрх мэдэлд бүрэн оржээ. [[Гүрё]] дахь Монголын цэргийн бааз болсон. 1276 онд Монголын их цэрэг Өмнөд Сүн улсын нийслэлийг эзлэн авч залуу хаан, олон түшмэд, цэргийн хамт олзлон авсан. Гэвч 1279 он хүртэл Сүн улсын үлдсэн цэргүүд бууж өгөлгүй тэмцсээр байсан бөгөөд эцэстээ ялагдан [[Өмнөд Сүн улс]] мөхжээ. ===Япон руу довтолсон нь=== {{main|Монголчуудын Япон руу хийсэн довтолгоо}} [[Файл:Khubilai’s failed invasion of Japan, painting from Japanese Imperial Collection. One third of the army was drowned when a typhoon struck the invading navy. (RM221).jpg|thumb|Хубилайн Япон руу хийсэн амжилтгүй довтолгоо, Японы эзэн хааны цуглуулгад буй зураг. Тэнгисийн цэргүүдийн гуравны нэгийг нь тайфунь живүүлжээ.]] [[Файл:Mōko Shūrai Ekotoba Mongol Invasion Takezaki Suenaga 2 Page 5-7.jpg|thumb|right|240px|Самүрай Сүэнага Монголчуудын сум, бөмбөгтэй тулгарч байгаа нь. ''[[Мооко Шүүрай Экотоба]]'' (蒙古襲来絵詞), 1293 оны орчим.]] Хубилай хаан Япон руу 2 удаа далайгаар дайран довтолсон хэдий ч завиных нь загвар болон цаг агаарын нөхцөл байдалд тохиромжгүй байж далайн шуурга учирч бүтэлгүйтсэн. Эхний дайралтаа '''1274''' онд 900 завьтайгаар хийсэн байна. 2 дахь дайралтаа '''1281''' онд хийсэн. Монголчууд энэ үед 2 тусдаа хүчийг илгээсэн бөгөөд эхнийх нь 40000 Хятад, Солонгос, Монгол цэргүүдийг Масачаас гарган 900 завиар явуулсан бөгөөд энэ үед хоорондоо 74 м уртын зайтай 3500 завинд өмнөд Хятадаас авсан 100000 далайчин бүхий томоохон хүчийг илгээжээ. Тухайн үед усан цэргүүдэд зэр зэвсэг тийм их ч байгаагүй. 10-р сард Солонгос, Японоос 110 мил зайд завиараа дөхөж очсон байсан. Солонгосчууд 1281 оны 6-р сарын 23-нд Хаката буланд усан завиараа хүрсэн байсан боловч Хятадаас гарсан завь нь энд хүрч чадаагүй байна. Самурай цэргүүд Монголын цэргүүдийг дахин ялсан. Монголчууд нэгдсэн хүчтэй байснаар дайнд ялдаг. Монголчууд галт сумаар дэлбэлж, нум сумаар тасралтгүй харваж, Самурайг бөмбөгдсөн байна. Гэвч Монголчууд японыг усан цэргээрээ ялаагүй байна. Усан цэргийн Археологич Доктор Кензо Хаяашида Такашимагын баруун эргийн дагуух 2 дахь дайралтын үед хэрэглэж байсан зарим зүйлсийг нээн илрүүлсэн байна. Түүний багийн олддвор нь Хубилай хааны дайралт Японыг сандаргаж байсныг гэрчилдэг. Хятадууд завийг маш ихээр хэрэглэдэг байжээ. Хубилай хааны хяналтан доор Хятадууд дайралтанд орох үед хэрэглэх завийг маш түргэн шуурхай олноор нь барьж байгуулж байжээ. Хаяашида Хубилайн стандарт, маш сайн бүтэц зохион байгуулалттай далай дээгүүр явдаг завинууд ашиглаж байсан гэдгийг томъёолсон. Япон руу дайрсан анхны дайралтын дараа Японы усан цэргүүд болох Вокоу нар Солонгос руу дайралт үзүүлсэн байдаг. Гэвч Монгол, Солонгосын хүч түүнийг буцаасан бөгөөд Вокоугын усан цэргүүд Горёо болон Камакура дахь цэргийн чадалд хүрэхээргүй сул байсан нь харагддаг. 1293 онд Юань улс Окинавагаас 100 японыг олзлон авсан байдаг. ====Вьетнам руу хийсэн довтолгоо==== {{main|Монголчуудын Вьетнам руу хийсэн довтолгоо}} Хубилай хаан тухайн үеийн [[Дай Вьет]]ийг 2 удаа дайлаар морджээ. Хубилай 1260 онд Их Хаан болсны дараа Тран династи 3 жил тутам [[даргач]] хүлээн авч, [[өргөл]] өргөдөг байсан<ref>Matthew Bennett, Peter - The Hutchinson Dictionary of Ancient & Medieval Warfare, p.332</ref><ref name="ReferenceA">Christopher Pratt Atwood - Encyclopedia of Mongolia and the Mongol empire, p.579</ref>. Гэвч удалгүй тэдний хаан нь түүнээсээ татгалзжээ. Ийнхүү эхний аян дайн (Монголчуудын Дай Вьет рүү хийсэн 2 дахь довтолгоо) 1284 оны 12 сард хунтайж [[Тогоон(ханхүү)|Тогооноор]] удирдуулан хил даван орж, Ханой хотын зүүн хойд талд байх Вань Киепт [[Омар]]ын байгуулсан ялалтын дараа төд удалгүй Тан Лон (одоогийн [[Ханой]])-г эзлэв. Тэр үед [[Чампа|Чампа улс]] руу [[Согэту]] хойш хөдөлж, Нге Ан (одоогийн Вьетнамын төв-хойд бүс нутаг) руу хүрэлцэн ирэхэд Траны генерал Тран Киений удирдсан арми түүнд бууж өгөв. Гэвч [[Тран династи|Траны хаад]] болон дээд командлагч Тран Хун Дао тактикаа өөрчлөн, хамгаалалтаас довтолгоонд шилжиж, Монголчуудын эсрэг тэмцэж эхлэв. 4 сард генерал [[Тран Куан Хай]] Чүон Дүонд (одоогийн [[Ханой]]н хэсэг) [[Согэту]]г буулган авч, Тай Кетэд болсон томоохон тулалдааны үеэр Согэту алагдан, Траны хаад ялалт байгуулав. Удалгүй генерал [[Тран Нат Дуат]] ч Хам Ту (одоогийн [[Хун Ен]]ий хэсэг)-д ялалт байгуулж, [[Тогоон(ханхүү)|Жэнь Нань ван Тогоон]] генерал [[Тран Хун Дао]]д ялагдсанаар Хубилай хааны [[Дай Вьет]]ийг эзлэх гэсэн анхны оролдлого амжилтгүй болжээ. Тогоон [[Дай Вьет]]ийн харваачдад алуулахаас сэргийлж хүрэл хоолойд нуугдсан бөгөөд энэ үйлдэл нь Их Монгол Улс болон Тогооны хувьд ичгүүртэй явдал болсон билээ.[[Файл:Mongols.jpg|thumb|right|240px|Монголын Юань улсын цэргүүд. ''[[Мооко Шүүрай Экотоба]]'' (蒙古襲来絵詞).]]Амжилтгүй оролдлогынхоо дараа Хубилай Нан Тонгийн ах, Аннамын хаан бөгөөд Монголчуудад урвасан Тран Ич Такийг илгээхээр төлөвлөсөн боловч, Юаний [[Хүнань]] дахь хангамжийн баазад асуудал гарч, дээрээс нь Хайдугийн довтолгоон нэрмэснээр төлөвлөгөөгөө цуцалжээ. 1285 онд Төвөдийн Бригун урсгалынхан бослого дэгдээж, Пагвагийн урсгалын хийдүүдийг довтолсон. Цагадайн хан [[Дува]] босогчдод туслахаар ирж, Таримын сав газарт Хубилайн нэгтгэлүүдийг ялаад, Хар-Хошууг бүслэв<ref>M.Kutlukov, Mongol rule in Eastern Turkestan. Article in collection Tataro-Mongols in Asia and Europe. Moscow, 1970</ref>. Хайду Бешбаликт байсан армийг устгаад, дараа жил нь хотыг эзэлжээ. Ихэнх уйгурууд [[Кашгар]]ыг орхин, Юаний алс зүүн хэсэг дэх аюулгүй газар луу нүүж одов. Энэ бүхэн Хубилайн ач Бухтөмөр 1291 онд 10,000 Төвөдийг хороож, Бригунгийн бослогыг дарах хүртэл үргэлжлэн, Төвөдийн байдал арай гэж намжив. Ийнхүү [[Дай Вьет]]эд анхаарал хандуулах боломжтой болсон Хубилай хаан 2 дахь довтолгоогоо 1287 онд, өмнөхөө бодвол том флот, хоол хүнсний арвин нөөцтэйгээр сайтар зохион байгуулалттайгаар эхлүүлэв. [[Тогоон (ханхүү)|Тогооны]] удирдсан монголчууд Ван Киеп рүү (баруун хойноос) хүрч очин, [[Омар]]ын явган болон морин цэргүүдтэй (Улаан голын дагуу өөр замаар очсон) нийлэн, тулалдаанд хялбар ялав. Тэнгисийн флот Ван Донд [[Ха Лон булан]]гийн ойролцоо) ялалт байгуулсан ч хүнсээ ачсан ачааны том онгоцоо орхисон байсныг нь генерал [[Тран Хан Ду]] олзолжээ. Ингээд Тан Лон (одоогийн [[Ханой]])-д байсан монголчууд хүнсний хомсдолд нэрвэгдэв. Хангамжийн талаар шинэ мэдээ ирэхгүй байсан тул Тогоон армиа Ван Киеп рүү ухраахаас өөр аргагүй боллоо. Тэр үед [[Дай Вьет]]ийн арми урагш давшин, Монголчуудад эзлэгдсэн байсан олон сууринг чөлөөлжээ. Явган цэргүүд нь Ван Киеп дэх Монголчуудыг довтлох тушаал авав. Тогоон армиа хоёр хувааж, ухарсан байна. 4 сарын эхээр Хубилайн Кипчак жанжин [[Омар]]аар удирдуулсан тэнгисийн цэргийн хүчин явган цэргээр дэмжүүлэн [[Бач Дангийн тулалдаан (1288)|Бач Дан голд]] хүрч очив. Гүүр, зам устгагдаж, Дай Вьетийн цэргүүд довтолж байсны улмаас Бач Данд явган цэргийн дэмжлэггүй болжээ. Дай Вьетийн жижиг флот уг тулалдаанд оролцож, ухарч байгаа дүр үзүүлсэн байна. Монголчууд Дай Вьетийн цэргүүдийг нэхэн хөөгөөд тэдний бэлдсэн талбарт очжээ. Тэнд хүлээж байсан мянга мянган жижиг завь хоёр эргээс гарч ирэн, дайсны эгнээг задалсан. Гэнэтийн хүчтэй дайралттай тулгарсан Монголчууд далай руу ухрахыг оролдсон ч Дай Вьетчүүдийн татсан уяанд тээглэн хөлөг онгоцнууд нь гацаж, олонх нь эвдэрч сүйдэн живжээ. Тэр үед нь олон тооны галт салнууд урсан ирж мөргөж байв. Айсан Монгол цэргүүд онгоцноосоо үсэрч буун, эрэг рүү гарсан бөгөөд тэнд тэднийг Траны хаан болон [[Тран Хун Дао]]гийн удирдсан арми хүлээж байлаа. Ингээд Монголын тэнгисийн флот бүрмөсөн сүйрч, Омар олзлогджээ. Тэр үед [[Дай Вьет]]ийн арми Лан Соны дагуу Тогооны армийг үлдэн хөөжээ. [[Тогоон(ханхүү)|Тогоон]] ширэнгэн ой дундуур дутаан нутаг буцсан аж. Гэсэн ч [[Дай Вьет]] болон [[Чампа]]гийн хаант улсууд цаашид зөрчилдөөн үүсэхээс сэргийлж, Хубилайн захиргааг хүлээн зөвшөөрсөн билээ<ref name="ReferenceA"/><ref>René Grousset-The empire of the steppes, p.290</ref>. ====Зүүн Өмнөд Ази, Өмнөд тэнгис ==== {{main|Монголчуудын Бирм рүү хийсэн довтолгоо|Монголчуудын Жава руу хийсэн довтолгоо}} Бирмийн эсрэг хийсэн 3 аян дайнаар (1277, 1283, 1287) Монголчууд Ирраваддийн дельтэд хүрч, Бирм дэх [[Паганы хаант улс]]ын нийслэл [[Баган]]ыг эзлэн, өөрсдийн тоглоомын засгийн газар байгуулсан<ref name="ReferenceB">René Grousset-The empire of the steppes, p.291</ref>. Хубилай албан ёсоор бол сюзерентет улсыг байгуулсан хэдий ч [[Бирм]]чүүд Монголын дагуул улс болж, тэднийг Хятадаас хөөгдөх хүртэл алба гувчуур өргөн барьсаар байв<ref>C.P.Atwood-Encyclopedia of Mongolia and the Mongol Empire, p.72</ref>. [[Камбож]]ийн [[Кхмерийн хаант улс]] болон [[Малайз|Малай]], [[Өмнөд Энэтхэг]] дэх жижиг улсууд Хубилайн хаанчлалыг 1278-1294 онуудад хүлээн зөвшөөрч байв. Уг бүс нутаг дахь монголчуудын сонирхол нь цэвэр худалдааны болон алба гувчуурын харилцаа тогтооход оршиж байлаа. Хаанчлалынхаа сүүлийн жилүүдэд Хубилай [[Жава]] дахь [[Сингасари]]гийн вант улсын эсрэг 20-30,000 цэрэг хөдөлгөн, өшөө авах усан замын аян дайн (1293) хийсэн боловч Монголын хүч 3,000 дайчнаа алдаад, [[Мажапахит династи]]г эрхэндээ оруулж чадалгүй буцжээ. 1294 онд [[Тайланд|Тайландын]] нутагт оршиж байсан 2 хаант улс болох [[Сухотайн хаант улс|Сухотай]], [[Чианмай улс|Чианмай]] Хубилайн эзэнт гүрний [[ивээлийн улс]] болсон<ref name="ReferenceB"/>. ===Сахалиныг эзэлсэн нь=== Монголын цэргүүд [[Сахалин]] руу хэд хэдэн удаа дайрсан бөгөөд энэ нь 1264-1308 онд үргэлжилсэн юм<ref>Mark Hudson-Ruins of Identity, p.226</ref>. Их Монгол Улс нь албан татвар дээр суурилдаг тул шинэ газар нутгийг эзлэн авбал эдийн засаг нь сайжирдаг байжээ. [[Нивх үндэстэн|Нивх]] ба [[Орок үндэстэн|Орокууд]] нь Монголд захирагдах болсон. Харин [[Айнү үндэстэн|Айнүгийн ард түмэн]] Монголын шууданг довтолж, Их Хаанд дагаар орсон Сахалины уугуул иргэдтэй тулалддаг байв<ref>Brett L. Walker-The Conquest of Ainu Lands, p.133</ref>. Эцэстээ 1308 онд Айнүгийн овог аймгууд Монголчуудын захиргааг хүлээн зөвшөөрчээ. ==Европ== [[Файл:Qubilai Setsen Khaan.JPG|thumb|270x270px|Хубилай хааны залуу үеийг дүрсэлсэн хөрөг]] Хубилай хааны удирдлага дор Дорнод ази болон барууныхныг хооронд нь шууд холбоо тогтоох нь нээлттэй болж [[Төв Ази|Төв азийн]] худалдааны замуудад монголчууд хяналтаа тавьж өртөө шуудангийн үйлчилгээг үзүүлдэг байсан учир монголын эзэнт гүрэнд үзүүлэх ач холбогдол нь их байв. 13 р зууны эхээр европ болон төв азичууд мөргөл, аялал, жуулчлал, элч төлөөлөгчийн журмаар, Хятад руу явдаг замыг бий болгосон. Монголчууд хятадыг захирдаг байсан учир Монголын эзэнт гүрний ойролцоо хаана ч байсан бөгөөд Орос, Перс, Месопотами зэрэг улс руу бүхий л худалдааны зам чиглэдэг байв. Их хаан болон Пап ламын хооронд хэдэн удаа элч төлөөлөгчийг шууд сольж байжээ. 1266 онд Хубилай хаан Венецийн мөргөлчдөд зөвшөөрөл олгож, 100, 100-н христийн номтнууд болон инженерүүдэд Пологийн ах дүү нарт явах зөвшөөрөл олгожээ. 1263 онд ах дүү Поло нар Ромд эргэн ирсэн. Их хаан Хубилай ба [[Ил Хаант Улс|Ил хан]] [[Аргун|Аргуны]] сайд болох Раббн бар саума 1287-1288 оны үед өрнөдөд Ром, Парис, Бореукас ба дорнодод Дадугаар аялал хийж гол захирагчтай нь уулзсан байдаг. Никкологийн хүү Марко Поло энэхүү аялалдаа өөрийнхөө аавыг хамт дагуулан явж байсан нь Хятад болон Монголд хамгийн сайн танигдах жуулчин болохынх нь үндэс байсан байж болно. Тэрээр Хубилай хааны удирдлага дор 1275-1292 оны хооронд 17 жилийн турш [[Юньнань муж|Юннань]] ба [[Фужянь муж|Фужянь]] мужуудаар наймаа хийж, мөн элч тагнуулын үүрэг гүйцэтгэн оролцож байсан. Гэвч үүнийг дундад иргэн улсын үеийн түүхчдийн Хятадыг дүрсэлсэн хэсгээс гарч ирсэн дэлхийн дүрслэл хэмээх сэтгүүлээс авсан хэмээн европт дамжуулан үздэг байна. [[Раббан Саума]] дахь дорнод Азийн хэсэгт байсан Кистиорак гэдэг лам нь одоогийн Бээжингийн газар нутагт төрсөн. Тэрээр 1278 онд Иран дахь [[Ил Хаант Улс|Ил ханы]] засаглалд төв азиас орж ирсэн бөгөөд Монголчууд [[Ислам|Исламд]] байдаг христэд итгэгчдэдийн тусламжийг авахаар европ руу явсан байдаг. Энэ мэтчилэн тив газруудыг хэрэн хэсэж мэдээлэл түгээж байсан хүмүүс олон байв. Хубилай хааны удирдлага дор анх хязгаарлалттай боловч хятад болон өрнөдийнхний хооронд соёлын солилцоо болон харилцаа холбоог шууд тогтоож байжээ. ==Юань улсын эзэн хаан болсоны дараах засаглал== Тэрээр хятадын улс төр болон соёлын загварчлалыг сайшаан дэмжсэн байдаг нь хятад дахь засаглалаа тогтмол барьж байхад анхаарч, хятадыг хятад аргаар захирах нь зөв гэж үзсэн. Ингэхдээ энэ үүргийг зөвлөлийн түшмэл [[Хао Жин]], [[Лю Бинжун]] нарт тушааж, засаг захиргааны төсөл боловсруулсан нь монголын уламжлалт соёлын нөлөөг багасгаж Тан улсын жишээг бага зэрэг өөрчилж хийсэн байдаг юм. Гэхдээ энэхүү засаг захиргаа нь монгол дахь мянгатын тогтолцоог халсан гэсэн үг биш юм. Хубилайн хаанчлалын 1260-1272 онуудын хооронд дээрх төрийн бүтцдээ гурваас дөрвөн удаа өөрчлөлт оруулж байсан. Хубилай [[Пагва лам|Пагва ламыг]] эзэнт гүрний шашны тэргүүн буюу [[Улсын багш|улсын багшаар]] томилжээ. Энэ нь монголчуудыг күнзийн сурталд шууд уусахаас сэргийлсэн байдаг. Мөн 1269 онд Пагва ламтан түвэд үсгээс сэдэвлэж, их хааны зарлигын дагуу дөрвөлжин үсгийг зохиосон байна. Хубилай Төвд болон хятадын лам нарыг Пагвагийн удирдлаганд оруулж дээд шүүхийн хяналтын хороог үндэслэсэн байна. Хаган нь 1270 онд дээд шүүхийн хажууд Мусалманы анагаахын төв, 1271 онд Исламаны одон орны судлалын удирдах төв, 1289 онд эзэнт гүрний хөвгүүдэд зориулж Мусалманы сургууль байгуулсан байна.Лю Бинжун(1274) [[Ши Тяньзи]] (1275) [[Жао Би]] (1276) ба [[Дун Вэй Бин]] (1278) нарын Хятадын нөлөө бүхий түшмэд нь нас барж алга болсоны дараа хааны ордонд Ахмад ноёны нөлөө асар их болсон нь хятад түшмэдийн нөлөө нэг хэсэг суларчээ. Хубилай улсын байдлыг хянадаг удирдлагын ахлагчаар Ахмад Фанакатыг томилсон. 1286 онд хааны зарлигаар Жун шу шэний баруун гарын чинсангаар тангадын [[Санга ноён|Санга ноёныг]] томилсон нь дахин уйгур ноёдын нөлөөг идэвхжүүлжээ. Тухайн үед төрд Баарин аймгийн [[Баян жанжин]], [[Жалайр|Жалайрын]] [[Хантун|Хантун ноён]], [[Борохул|Борохулын]] үр удам болох [[Очичар]] нар, Аралудын [[Боорчи|Боорчийн]] удмын [[Иштөмөр]] зэргийн монгол ноёд их нөлөөтэй байсан. Хубилай хаан 1271 онд Их Монгол улсын нэрийг сольж Да Юань гэж нэрлээд, дараа онд нь Жунду хотыг Даду гэж нэрэлсэн. Хуучин нийслэл нь Шанду байсан. Хубилай хаан 1274 онд өмнөд [[Сүн улс|Сүн улсын]] эсрэг дахин цэрэг мордуулж, эцэст нь Сүн улсыг мөхөөснөөр хятадын түүхэнд анх удаа бүх нутгаа алдаж, тусгаар тогтнолоо алдсан. Хубилай хаан хойд өмнө хятадын дагуу эх сувгийг байгуулсанаар эдийн засгийг өсгөж, барилга байгууламжийг засварлаж, замуудаа өргөтгөж, дүрэм журмаа сайжруулж байсан нь улс орны алтан үеийг авчирсан байлаа. Хубилай хааны гэрийн сургууль нь хуучны монгол уламжлалуудыг зарим ойлголтуудыг багтаасан байсан бөгөөд Хубилай хааны засаглалаар эдгээр уламжиллууд нь үргэлжлэн явагдсан бөгөөд зарим нэг уламжлалт хятад боловсролын соёлын асуудал нэвтэрсэн байв. Хубилай монголын мөргөлчдийг 1263 онд татвар төлөх ёстой хэмээн зарлиг гаргасан бөгөөд 1268 онд татварын алба байгуулсан байна. 1286 онд далай эрэг орчмын худалдаанд зах зээлийн татварын хяналтыг тавьжээ. 1260 оны 8 сард Хубилай хугацаа нь дуусдаггүй цаасан мөнгө эргэлтэнд оруулж данс тооцоо бүхий цаасан мөнгийг анх бий болгосон байна. Ийнхүү мөнгө нь алт, мөнгө болон хувирах боломжтой болсон бөгөөд засгийн газар татвар төлөгчдөөс цаасан мөнгө авдаг байв. Ийнхүү Чао хэмээн нэрлэгддэг цаасан мөнгөөр л татвараа төлөхийг шаарддаг болсон. Хубилайн засаглал гадны мөргөлчид юмуу энгийн иргэдээс алт мөнгөн хэлбэрээр татвараа хураан авч байсан. Гэвч наймаачид солилцоо хийж засгийн газраас авдаг болсон. Хубилай хаан анх яагаад фиат мөнгө үйлдвэрлэгчдийг бий болгосны учир нь ийм юм. Цаасан баримтууд нь цуглуулсан татварыг бий болгодог бөгөөд энэхүү том улс орны зоос тээвэрлэхэд зарцуулдаг байсан зардлыг бууруулсан. 1287 онд Хубилайн сайд Санга [[Жи Юаний цаасан мөнгө]] хэмээх шинэ мөнгөн тэмдэгт бий болсон. Хубилай азийн урлагийг дэмждэг байсан бөгөөд шашны итгэлийг ч дэмждэг байжээ. Хубилай хаан Таоистын эсрэг үзэл баримтлалтай байсан. 1270 онд Марко Поло гэх мэтийн хэд хэдэн европчууд монгол гүрэнд зочилон ирсэн байдаг нь худалдаа наймаа маш сайн дэлгэрсэн нь харагдаж болмоор юм. ===Соёл, боловсрол=== Чингисийн ач хүү Хубилай, [[Чингис хаан|Чингис]] Өвөөгийнхөө мэлмий гийсний 120жилийн ойг тохиолдуулан, [[Монгол бичиг|монгол бичгээрээ]] Монголын анхны Нэвтэрхий толийг зохиолгож хэв сийлж 1282 онд тархаасан гэж хэлэх үгүйсгэшгүй бат үндэс эндээс соёолон гарч ирж байна гэж монголч эрдэмтэн [[Балдандоржийн Сумъяабаатар|Б. Сумъяабаатар]] [[Юань улсын судар|"Хөх Монгол Усын"]] cударын 12р дэвтэрээс олж батлав. <ref name="Хубилай_хаан"> [[Балдандоржийн Сумъяабаатар|Б. Сумъяабаатар]], Чингис хааны мэндэлсний 120 жилийн ойд зориулан нэвтэрхий толь зохиож байжээ. 2020.01.03[http://maral-books.net/encyclopedia_120/]</ref> ==Наяны бослого== [[Файл:Liu-Kuan-Tao-Jagd.JPG|thumb|Ан агнуурын зураг]] 1274 онд Хубилай хаан [[Зүрчид]] дахь Монголын төлөөлөгчөөр Лянь Хихианыг томилсон. Чингис хааны дүү Бэлгүтэйгийн 4 дэх үеийн ач 1287 онд [[Наян]] нь өдөөн хатгажээ. Наян нь Төв Ази дахь Хубилайн өрсөлдөгч болох [[Хайду|Хайдутай]] холбоо тогтоожээ. Түүний харъяанд Зүрчид, [[Кидан үндэстэн|Кидан]], Монгол угсааны цэргүүд захирагдаж байсан. Хасарын хүү болох [[Шидур]] ба Хачиуны үр удам болох [[Хадаан ноён|Хаданы]] удирдлаган дор бослого гарчээ. Хубилай, Наяны эсрэг Баян жанжныг явуулсан. Хубилай хааны их цэргийн нэг хэсгийг жанжин [[Ли Тин|Ли Тингийн]] удилдлаган дор Наянгийн цэргийн эсрэг байлдуулсан. Эцэстээ Наянгийн талын Табутай нарын жанжин баатруудын цэрэг ухаран зугтахад тэднийг нэхэмжилэн хөөсөөр Шар мөрний орчимд нэхэн гүйцсэн. Наяныг хаан зарлигаар цус гаргалгүй нөгчүүлсэн. Харин Хайдугийн цэргийн хүчин баруун талаас довтлоход Хубилай хаан, Гамала хан хөвүүн, Баян нарыг Хархорумд их цэргийг удирдуулж, түүний эсрэг хөдлөгсөн. Харин тэр хоёр ялагдах болохул Гүрёгийн Чүн Нёл вангийн цэргийг ардаас нь илгээсэн нь тус удаагийн зэвсэгт тэмцэл нь Хубилай хааны хувьд их чухал байсныг харуулж байна. Энэ үед Шидур вангийн цэрэг мөн Ляонин мужид бослого гаргасан боловч сарын дотор түүнийг няцааж, Шидур ван бууж өгсөн. Хайдугийн цэрэг энэ удаагийн дайнаас зугтаан хойд зүг рүү явсан. Хэдий тийм боловч Хайду Чингай балгас дахь Юань улсын гол цэргийн хүчийг буулган авсан бөгөөд 1289 онд маш богино хугацаанд Хархорумыг эзлэн суусан байна. Хайду Хубилай хаан цэргийн томоохон хүчээ хөдлөгөхөөс өмнө зугтаажээ. 1289 он хүртэл Наяныг дэмждэг хүмүүс байсан боловч аяндаа алга болсон. Бослого гаргасан тайжийн цэргийн хүчнийхэн гэр бүлийнхнийхээ хамт улс орон бүртээ буцсан байв. Хубилай Монгол Зүрчидэд гарсан бослогын үеэр зарим хүмүүсыг залхаан цээрлүүлсэн байна. Энэхүү бослогын улмаас 1287 оны 12-р сарын 4-нд Ляонингийн орон нутгийн төлөөний яамыг байгуулж, монгол вангуудын мэдлийн нутгийг хятад засаг захиргааны нэгжээр сольсон нь улс төрийн томоохон алдаа болжээ. ==Өтөл нас== [[Чингим]] ааваасаа 9 жилийн өмнө буюу 1285 онд нас баржээ. Хубилай харамсан гашуудсан бөгөөд түүний эхнэр [[Хөхжин хатан]] дотно хэвээр үлджээ. Өөрөөр хэлбэл Хубилай хаан амьдралынхаа эцэст Тулай өвчин туссан байжээ. Тэрээр амьтны эд эрхтэн идэх дуртай болсон учир жин нь маш их нэмэгдсэн. Ийнхүү түүний цусан дахь бөөмийн хэмжээ томорсноор [[Тулай өвчин|тулай өвчинтэй]] болсон байна. Түүний үхэлтэй энэхүү өвчин холбоотой. Хубилай хаан [[Чингим]]ийн хүү [[Өлзийт Төмөр хаан|Төмөр]] шинэ титэм залгамжлагчаараа сонгогдсон бөгөөд Монголын эзэнт гүрний 6 дахь эзэн хаан болж Хубилай хааныг нас барсны дараа Юань гүрний 2 дах захирагч болжээ. Өвчний улмаас эцсийн эцэст түүнээс 30 насаар ах Баяныг ч цэргийн хүчний удирдлагаар сонгох боломжтой байжээ. Хубилай байнга бие нь суларсаар 1294 оны 2-р сарын 18-нд нас баржээ. Тус ондоо оршуулгын ёслолыг хийсэн бөгөөд монголын хаадын оршуулгын газар [[Чинянгу|Чинянгуд]] аваачсан байна. ==Өв хөрөнгө== 1260 онд хаан ширээнд гарч ирсэн Хубилайн хүч чадал [[Их Монгол Улс|Монголын эзэнт гүрнийг]] шинэ чиглэлд хандуулсан ажээ. Тэрээр маргаантай байдлаар хаан ширээнд суусан боловч түүний үед Монголчуудын хөгжил хурдасч дэлхийтэй харилцаж байсан төдийгүй [[Их Монгол Улс|Монголын эзэнт гүрнийг]] [[Хятад|Хятадын]] соёл иргэншилтэй холбож өгсөнөөр эзэнт гүрний хүн ам сайн сайхан амьдрах нөхцлийг хангаж өгсөн байна. Хубилай болон түүний өмнөх хаадын байлдан дагуулал хүчирхэг [[Хятад|Хятадыг]] цэргийн хүчээр байлдан эзэлж, бүтээн байгуулалтанд дахин оруулснаараа эзэнт гүрний хөгжилд маш том үүрэг гүйцэтгэсэн. Одоо үеийн [[Бээжин]] хотын орчим төвлөрч байсан нийслэл хотоосоо Дотоод Азийн бүрэлдэхүүнд багтдаг [[Түвд]], Шинжаан ба Монголд жинхэнэ эзэнт гүрний хууль дүрмийг боловсруулахын зэрэгцээ энэ бүс нутагт Алтан улсын түрүүчийн хаадын барьж байсан дүрмүүдийг сахиулж чадсан байна. ==Гэр бүл== Хамгийн түрүүнд Хубилай хаан Тэгүлэнтэй гэрлэсэн бөгөөд Тэгүлэн маш эрт нас баржээ. Түүний дараа Хубилай хаан [[Хонгирад]] аймгийн Чаби хатантай гэрлэжээ. Чаби түүний хамгийн хайртай эхнэр байжээ. Чаби буюу Чимбай хатан төрийн бодлогод оролцож байсны зэрэгцээ Хятадын торгоны урлалыг шинэ түвшинд хөгжүүлэхэд их үүрэг гүйцэтгэжээ. 1286 онд Чаби хатныг нас барсных нь дараа Хубилай Намбуй хэмээх залуухан үеэл дүүтэйгээ Чабигийн хүслийн дагуу гэрлэжээ. Хубилай болон түүний эхнэрийн хүүхдүүдэд дараах хүмүүс багтана. <gallery widths="600" heights="350" perrow="1"> Файл:Dschingis Khan und Kublai Khan Monument1.jpg| </gallery> === Хатад === *'''Тэгүлэн''' нь Хубилай хааны анхны хатан бөгөөд залуу байхдаа нас барсан. Тэрээр Дорж хэмээх хүү төрүүлсэн. *[[Чаби хатан|'''Чаби хатан''']] нь (1216-1281) [[Хонгирад]] аймгийн Анчин ноён охин бөгөөд [[Хубилай хаан]]ы 2 дахь хатан. Тэрээр хэзээ Хубилай хаантай гэрлэсэн нь тодорхойгүй ч Их хаанд [[Чингим]], Мангала, [[Номуган]] гэх 4 хүү төрүүлэн өгсөн. *[[Намбуй хатан|'''Намбуй хатан''']] нь 1283 онд Хубилай хаантай ураглан ганц хүү төрүүлж өгсөн. Түүний хэзээ төрсөн болоод хэзээ нас барсан зэрэг нь түүхэнд тэмдэглэгдээгүй. *Дөрвөдийн [[Дөрбэжин хатан]]: [[Хөхэчи]] ванг төрүүлсэн. *Дархай хатан *Нуган хатан *[[Баяужин хатан]]: Баяд овгийн Борагчингийн охин. Жэннань ван Тогооныг төрүүлсэн. * Хушижин хатан: Үүшин овгийн [[Борохул]] ноёны удмын хүн. [[Аячи]] тайж, [[Хөхчү (Нин ван)]] нарын эх. *Хөхлүн хатан *Сүхдаш хатан *Бабахан хатан *Сабуху хатан === Хөвүүд === *[[Дорж (Хубилайн хүү)|Дорж]] (?-1263) нь [[Хубилай хаан]]ы ахмад хөвүүн бөгөөд 1260 онд Хубилай хааныг хаан суухад хунтайжаар өргөмжилөгдөж, Төвлөн засах яамны эрхэлсэн сайд болсон. 1263 онд өвчнөөр тэнгэрт хальсан. *[[Чингим|'''Чингим''']] (1243-1286) Хубилай хааны дэд хөвүүн. 1266 онд жинь ван, 1273 онд [[Юань улсын төрлийн вангуудын жагсаалт|янь ван]] бөгөөд [[хунтайж]] болсон. 1286 онд өвчин тусч өөд болсон. Күнзийн номлолд нэвтэрч, Хархорум хотод цэрэг захирч удаан хугацаагаар сууж байсан. *[[Мангала]] бол [[Хубилай хаан]]ы гутгаар хөвүүн бөгөөд Чинь ван, Ань Си ван цол хүртэж, Ганьсу, Шааньси мужийн их цэргийг захирч, Хайду ханы эсрэг байлдаж байсан. 1280 оны орчимд нас барсан. *[[Номуган]] Хубилай хааны дөтгөөр хөвүүн. Бэй Ань ван цол хүртэж, [[Хайду хан]]<nowiki/>ы эсрэг тэмцэж байсан бөгөөд сүүлд 1292 оны үед нас барсан. *[[Хөхэчи]] нь Юньнань ван цолтойгоор [[Юньнань муж]]ийг захирч байсан. Хятад зөвлөхдөө алуулсан. Түүний цол, албан тушаалыг үр удам нь залгамжлжээ. *[[Аячи]] нь Хубилай хааны 6-р хөвүүн. Наян вангийн бослого дарах их цэргийн нэгэн хэсгийг удирдаж байсан. *[[Агругчи]] нь Хубилай хааны 7-р хүү юм. Си Пин ван цолтойгоор Түвэдийг захирч байсан. *[[Хөхчү (Нин ван)|Хөхчү]] нь Хубилай хааны 8-р хүү агаад Нин Юань ван цол хүртэж байсан. Хархорум хотын орчимд цэргийн захирагчын тушаалд удаан хугацаанд сууж, Хайду ханы цэрэгтэй тулалдаж байсан. 1298 онд цэргийн цааз зөрчөөд, Хайду ханы их цэрэгт ялагдсан тул эрх мэдэлээ хураалгаж, [[Гуулин улс|Гуулин улсад]] цөлөгдсөн. Хайсан хааны үед өршөөгдөж, суллагдсан. *[[Тогоон(ханхүү)]] бол Хубилай хааны 9-р хүү. Өмнөдийг тохинуулагч Чжэнь Нань ван цолтойгоор [[Вьетнам]], [[Бирм]]ын эсрэг аян дайнд оролцож том ялагдал амсаж шийтгэл хүлээж, 1289 онд Янжоу хотын захирагчаар цөлөгдсөн. *[[Хоталатөмөр|Хоталтөмөр]] нь Хубилайн 10-р хүү. [[Буянт хаан|Буянт хааны]] үе хүртэл амьдарч байсан. *[[Тэмүчи]] нь [[Хубилай хаан]]ы Намбуй хатнаас төрсөн.<ref>Ч.Содбилэг, Монголын Юань улсын түүх. х.261 ISBN 99929-78-81-3</ref> Багадаа эндсэн бололтой. === Охид === *Жао Гуо Да Жан гүнж '''[[Ерөө гүнж|Ильюэ]]''' нь [[Хонгирад|хонгирадын]] Жао У Сянь ван '''Айбухтай''' гэрлэв. *Чан Гуо гүнж '''[[Улужин]]''' нь [[Ихирэс|ихирэсийн]] '''Бэйбухтай''' гэрлэв. *Чан Гуо Да Жан гүнж '''[[Чалун]]''' нь '''ихирэсийн Тажинхантай''' гэрлэв. *Лу Гуо Да Жан гүнж '''[[Өлзий гүнж|Өлзий]]''' нь хонгирадын '''Уручинтай''' гэрлэв *Лу Гуо Да Жан гүнж '''[[Нангиажин]]''' нь эгч Өлзий гүнжийг нас барсны дараа '''хонгирадын Уручинтай''' гэрлэж, түүний нөхөр өөд болсны сүүлээр эртний ёсоор хадам дүү '''Төмөр, Манжидай''' нартай залгааагаар гэрлэв.<ref>[[Юань улсын судар]]</ref> *'''Чи Гуо Да Жан гүнж''' '''[[Хутулужин бэхи]]''' '''(1259-1297), ('''忽都魯揭里迷失''')''' нь Хубилай хааны охин бөгөөд [[Курё улс|Гүрё улсын]] [[Чүннёль ван|'''Чүн Нёл''']] вангийн хатан болсон. ==Хубилай Их Хааны намтар судлал== Хубилай Их Хааны намтрыг анх бичсэн орон бол Солонгос улс ([[Гуулин улс]]), Солонгосын түүхчид юм. Хубилай Хааны Гуулин хүргэн Ван бичгийн түшмэлдээ "Хубилай Хааны намтар" ыг эмхлэн бичихийг тушаасан тухай түүхэн тэмдэглэл [[Гуулин улс]]ын сударт (1-31-484, 3-31-311) бий. Солонгос мэргэд, Хубилай Хааны намтарыг долоон сарын дотор бичин дуусгаж, 10 сарын билгийн тооллын хар нохой өдөр Монголд илгээсэн түүхэн тэмдэглэл нь [[Гуулин улс]]ын сударт (1-31-485, 3-31-314) толилуулсан байдаг.<ref>[[Б. Сумъяабаатар]], "Хубилай Их Хааны үеийн Монгол Солонгосын харилцаа", 2015, p. V, Vi, ISBN 978-99973-3-025-3</ref> == Эшлэл == {{reflist|2}} {{s-start}} {{Залгамжлал |өмнө =[[Аригбуха хаан]]</br>[[Мөнх хаан]] |албан_тушаал =[[Монгол хаад#Их Монгол Улс|Их Монгол Улсын Далай Их Хаан]] |он =1260-1271 |дараа =[[Өлзийт Төмөр хаан]] }} {{Залгамжлал |өмнө =Шинээр байгуулагдсан |албан_тушаал =[[Монгол хаад#Юань улс|Их Юань Улсын Их Хаан]] |он =1271-1294 |дараа =[[Өлзийт Төмөр хаан]] }} {{Залгамжлал |өмнө =[[Сүн улс]]ын [[Бин хаан]] |албан_тушаал =[[Хятад|Хятадын]] хаан |он =1279-1294 |дараа =[[Өлзийт Төмөр хаан]] }} {{end}} ==Нэмж унших== * [[Балдандоржийн Сумъяабаатар|Б. Сумъяабаатар]]: ''"Хубилай Их Хааны үеийн Монгол Солонголын харилцаа",'' 2015, ISBN 978-99973-3-025-3 [[Ангилал:Википедиа:Онцлох өгүүлэл]] [[Ангилал:Хубилай хаан| ]] [[Ангилал:Алтан ураг]] [[Ангилал:Боржигин]] [[Ангилал:Иx Монгол Улсын цэргийн хүн]] [[Ангилал:Монголын их хаан]] [[Ангилал:Их хаан]] [[Ангилал:Юань улсын хаан]] [[Ангилал:1215 онд төрсөн]] [[Ангилал:1294 онд өнгөрсөн]] pdi0b19rlr5t16xsbaip5rfrv2k7sk7 Август Ларсон 0 4302 710029 671911 2022-08-29T10:19:29Z Avirmed Batsaikhan 53733 wikitext text/x-wiki Ларсон гүн хэмээн алдаршсан '''Август Ларсон''' (англи. Frans August Larson,1870 оны 4-р сарын 2-нд Шведэд төрсөн- [[1957]] оны 12-р сарын 19-нд АНУ-ын [[Калифорни]]<nowiki/>д нас барсан) нь [[1893]]-[[1939]] онуудад [[Монгол улс|Монгол]], [[Бүгд Найрамдах Хятад Ард Улс|Хятадад]] ажиллаж амьдарч байсан [[Швед|шведийн]] сургааль номлогч, худалдаачин, дипломат хүн байжээ. Тэрээр Сөрмландын Хэллби хэмээх газар төрсөн бөгөөд [[Америкийн Христосын Холбоо]] хэмээх байгууллага түүнийг [[1892]] онд Хятад уруу сургаал номлогчоор илгээсэн байна. == Намтар == Ларсон ядуу гэр бүлийн арван нэг дахь хүүхэд нь болон мэндэлжээ. Түүний эцэг эх нь Шведийн Вестманланд мужийн Тилберг сүмийн Хэлби гэгддэг эдлэн газарт тариаланчид байжээ. Ларсоныг гурван настай байхад эцэг нь нас барж, есөн настай байхад эх нь нас баржээ. Дараа нь бүтэн өнчин хүү үл хөдлөх хөрөнгтэй өөр нэг тариачны гэрт үйлчлэгчээр ажиллаж байжээ. Эхлээд тэрээр цэцэрлэгт хүрээлэн, малын саравчинд ажилладаг байв. Хожим нь уяач болж, моринд дурлах болсон нь түүний амьдралыг тодорхойлсон. Тэрээр [[монгол хэл]] сурч улмаар Ар Монголын нөлөө бүхий олон хүмүүстэй найз нөхрийн харьцаа тогтоож чадсан бөгөөд уг улсын нутаг дэвсгэрээр олон удаа хөндлөн гулд библийн сургааль тараах, худалдаа наймаа эрхлэх зорилгоор аялж байжээ. Нударганчуудын хөдөлгөөний үеэр тэрээр Хятадын Хаалган хотоос швед америкийн нийт 23 номлогч бүхий бүлгийн дагуулан говийг туулан Ар Монголоор дамжин [[Оросын Холбооны Улс|Орос]] уруу гаргаж байсан түүхтэй. [[Адуу]] үржүүлэх, наймаалах түүний хийж байсан нэгэн гол зүйл бөгөөд [[Шанхай|Шанхай хотын]] морин уралдааны газруудад хурдан морь зардаг байсан байна. Тэрээр [[1910]], [[1920|20]]-оод онуудад Монголын төр засгийн удирдлагад байсан хэд хэдэн хүмүүст зөвлөхийн хувьд нөлөөтэй байсан бөгөөд 1920 онд Монгол улсын гүн цол хэргэм хүртэж байжээ. [[1911]] онд Монгол тусгаар тогтнол олсны дараагаар хэд хэдэн удаа монголын шашин төрийн тэргүүн Богд Гэгээнтний элчээр Хятадад очиж байжээ. [[1912]]-[[1914]] онуудад Хятадын засгийн газрын дэргэд Монголын асуудал хариуцсан зөвлөхөөр ажиллаж байсан ба 30-аад онуудад ерөнхийлөгч [[Чанкайшек|Чанкайшекийн]] албанд ч ажиллаж байжээ. [[1925]] онд буюу [[Зөвлөлт Холбоот Улс|Зөвлөлт Орос улс]] уг улсыг зөвлөлтийн улс болгон өөрчлөх үед тэрээр Ар Монголын үүрд орхиж явахаас өөр аргагүй болсон байна. Сүүлд [[Өвөр Монгол|Өвөр Монголд]] амьдарч байсан хэдий ч уг бүс нутаг дахь [[Япон|Японы]] нөлөө ихсэн улмаар [[1937]] онд эзлэн түрэмгийлсэн зэрэг нь түүнийг [[1938]] онд түүнийг болзошгүй баривчлалтаас оргон зугтан гарахад хүргэсэн байна. Тэр Монголын тухай хэд хэдэн ном бичсэн бөгөөд түүний хамгийн анхны ном болох "Монгол ба монголчуудын дунд миний амьдрал" хэмээх [[1929]] онд хэвлэгдсэн ном нь хамгийн ихээр дэлгэрэн тарсан бөгөөд олон тооны хэл дээр орчуулагдан гарсан төдийгүй туркийн сургуулиудад сурах бичиг байдлаар ашиглагдаж байжээ. Тэрээр өөрийн цаг үед Швед төдийгүй олон улсад хүмүүст танигдсан хүн болж чадсан байна. Ларсон [[1927]] онд Свен Хединий сүүлийн аялалд жингийн цувааны ахлагчаар оролцож байсан. Свен Хединий даалгавраар Чендүгийн алтан сүм хэмээх монгол ламийн шашны сүмийг хайж олж, хуулбар загвар хийсэн бөгөөд тэр нь 1933 онд Чикагод болсон дэлхийн үзэсгэлэнд гол үзмэрүүдийн нэг болж байжээ. Сүм нь одоо [[Стокхольм]] хотод агуулахуудад хураалттай байгаа ба Сигтунад дахин босгож тавихаар төлөвлөгдөж байгаа болно. {{DEFAULTSORT:Ларсон, Август}} [[Ангилал:Шведийн дипломатч]] [[Ангилал:Эрдэнийн Очир одон шагналтан]] [[Ангилал:Шведүүд]] [[Ангилал:1870 онд төрсөн]] [[Ангилал:1957 онд өнгөрсөн]] 57313j8scz9ahurxd1m7anv3y2uqsuu Чин улс 0 4649 709933 709440 2022-08-28T13:47:32Z Eupakistani 78195 /* Манжийн ноёрхлын үед феодалын мөлжлөг ширүүссэн нь */ wikitext text/x-wiki {{Жааз Улс |уугуул_нэр = {{nobold|{{lang|zh|大淸國|nocat=true}}}}<br />[[Зураг:Daicing gurun.svg|center|30px|Дачин гүрэн]] |албан_ёсны_нэр = '''Дайчин гүрэн''' |богино_нэр = Чин улс |далбааны_зураг = Flag of China (1889–1912).svg |сүлдний_зураг = Seal of Qing dynasty.svg |сүлдний_төрөл = |үндэсний_уриа = |үндэсний_дуулал = {{lang|zh|《鞏金甌》|nocat=true}}<br />"[[Шижир тунгаамал алтан бадар]]"<br />("Cup of Solid Gold")<br />{{center|[[File:Gǒng Jīn'ōu.ogg]]}} |газрын_зураг = Map of Qing dynasty 18c.svg |нийслэл_хот = [[Хэту ала]] (1616-1626), [[Мүгдэн|Мүгдэн хот]] (1626-1644), [[Бээжин|Бээжин хот]] (1644-1912) |хамгийн_том_хот = [[Бээжин]], [[Ханжоу]] |албан_ёсны_хэл = [[Манж хэл]], [[хятад хэл]] |бүс_нутгийн_хэл = [[Монгол хэл]], [[Цагадайн хэл]], [[Төвд хэл]] |үндэс_язгуур = [[Манж үндэстэн]] |үндэс_язгуур_он = 1616 он |засаглалын_хэлбэр = [[Хаант засаглал]] |удирдагчийн_цол1 = 1616-1626 |удирдагчийн_нэр1 = [[Нурхач]] |удирдагчийн_цол2 = 1908-1912 |удирдагчийн_нэр2 = [[Пүи]] |хууль_тогтоогч = |оршин_тогтнолын_утга = 1616-1912 |тогтносон_үйл_явдал1 = Хожуу Алтан улс байгуулагдсан нь |үйл_явдалын_огноо1 = 1616 он |тогтносон_үйл_явдал2 = Хуньтайж улсын нэрээ Дайчин улс болгосон |үйл_явдалын_огноо2 = 1636 он |тогтносон_үйл_явдал3 = [[Манжууд хятадыг эзэлсэн нь]] |үйл_явдалын_огноо3 = 1644 он |тогтносон_үйл_явдал4 = Манж Да Чин улс мөхсөн нь |үйл_явдалын_огноо4 = [[1912]] оны 1 сар |газар_нутаг_эрэмбэ = 1790 он |газар_нутаг_км2 = 14,700,000 |хүн_амын_тооллого = 140,000,000 |хүн_ам_тооцоолсон_он = 1740 он |хүн_амын_тооллого = 268,238,000 |хүн_ам_тоолсон_он = 1776 он }} '''Чин улс''', '''Дайчин гүрэн''' — [[манж үндэстэн|манж үндэстэн]] үүсгэн байгуулж захирсан, 1636-1912 оны хооронд оршин тогтносон [[хаант засаг|хаант]] '''[[улс]]''' байв. [[Хятад|БНХАУ]], [[Монгол]], [[Тайвань]], [[Орос]], [[Казахстан]], [[Киргиз]], [[Тажикистан]] орны 14.7 сая км² нутаг дэвсгэрийг эзлэн, хятад, манж, монгол, төвөд, хуй таван өнгөтнийг захирсан гүрэн байлаа. Анх [[Манжуур|Өмнөд Манжуураас]] мандаж, 1636 онд [[Мүгдэн|Мүгдэн хотод]] анх төвлөж, 1644-1661 онд бүх хятад орныг эзлэж, 1636-1757 онд бүх Монгол улсыг байлдан дагуулж оргил тэлэлтэндээ хүрээд [[Дундад Иргэн Улс|ДИУ-д]] 1912 онд мөхжээ. Чин бол хятадын династи биш Манжийн улс юм. Хятад гэж тухайн үед тусгайлсан улс байгаагүй харин Манжийн Чин их гүрний нутаг дэвсгэрийн нэг хэсэг байсан. Орчин үеийн Хятад улс Чин гүрэнтэй түүхийн хувьд ямарч үе залгамжлалгүй юм.<ref>[http://mongolcom.mn/read/53223 Дмитриев С.В., Кузьмин С.Л. 2015. Юань, Чин болон Хятад нь өөр хоорондоо түүхэн залгамжлалгүй төр улсууд болох нь. - Түүхийн судлал, боть 43-44, № 16, х. 197-214.]</ref> == Нэр == Улсын нэр монголоор '''Чин''' улс, '''манж Чин''' улс, '''Дайчин''' гүрэн зэрэг нэрлэж байв. Манжаар Дайчин гүрэн гэж байснаас «дайчин», «[[гүрэн]]» зэрэг үгс монгол хэлнээ орсон. Хятадаар 清朝 ''чин-чао'' (Чин улс), 大清 ''да-чин'' (их ариун) гэдэг. Хятадын «Да чин», манж-монголын «дайчин» (цэргийн туршлагатан) нь угтаа нэг үг бөгөөд сунжирсан хэлбэр нь юм. Анх [[Нурхач|Нурхач баатар]] улсаа ''Да-жинь'' буюу «Их Алтан» улс хэмээсэн ба хожим нь түүхчид «Хожуу Алтан» улс гэжээ.<ref>[http://unuudur.mn/манжийн-талаар-товч-ойлголт-өгөх-түүхэн-баримтууд/ Манжийн талаар товч ойлголт өгөх түүхэн баримтууд]</ref> Харин түүний хүү [[Дээд эрдэмт]] хаан үндэстнийхээ нэрийг манж хэмээхийн сацуу улсын нэрийг 1636 онд Да-чин буюу «Дайчин» болгон сольжээ. == Түүх == {{Хятадын түүх}} === Үүсэл === [[Нурхачи]] баатар (1575-[[1626]]) [[манж]] аймгуудыг [[1616 он|1616]] онд нэгтгээд [[Монгол]]ын [[Лигдэн хаан]]д захидал илгээж, нийтийн дайсан [[Мин улс]]ын эсрэг хамтарч дайтахыг санал болгосноор Манж Чин улсын түүх эхэлнэ. Лигдэн хаан урьд нь Мин улсыг удаа дараа довтолж, Мин улс Лигдэн хааныг алт мөнгөөр хахуульдсан тул дахин [[Хятад]]тай байлдахыг сонирхохгүй байлаа. Мөн Нурхачиийг өөртэй нь тэгш зиндаанд харьцсанд дургүйцэж, хамтарч ажиллахаас татгалзсан байна. Тэр ч байтугай [[1619 он]]д [[Мин улс]]тай холбоо тогтоон, [[Манж]]ийн цэрэг рүү Өвөр Халхын тайж нарт 1 түмэн цэрэг өгч илгээн, байлдуулахад ялагджээ. Олзлогдсон тайж нарт Нурхачи баатар өршөөл үзүүлж тавьж явуулсан. Тэр цагаас [[Нурхачи]] [[Өвөр Халх]]ын [[тайж]] нарыг өөртөө татаж сэтгэлийг нь урвуулах болжээ. [[Чингис хаан]] "Бусдын сэтгэлийг эзэл, сэтгэлийг нь эзэлсэн байхад бие нь хаа одох" хэмээн сургаж байсан лугаа адил [[Нурхач]] баатар ''"Дайснаа зочин болгоё, зочноо нөхөр болгоё"'' гэж ярьдаг байв. Тэгсээр [[Хорчин]], [[Горлос]] зэрэг аймгийн тайж нар, мөн Өвөр Халхын [[тайж]] нар Нурхачтай холбоотон болж, Лигдэн хаан ганцаарджээ. Өвөр Халхын тайж нар Манжтай холбоо тогтоохдоо Мин улсын эсрэг хамтарч байлдана гэж тангарагласан. Харин Лигдэн хаан Мин улсын их хэмжээний алт эрдэнэст шунаж, бусад ноёдыг өөрөөсөө түлхэх нөхцөлийг бүрдүүлсэн нь эргээд өвөрлөгчийн ноёд, их хааны хооронд дайн гарахад хүрсэн. Тухайлбал, [[1622 он|1622 онд]] Лигдэний эсрэг байлдаж ухраасан байна. [[1623 он|1623 онд]] [[Лигдэн хаан]] [[Өвөр Монгол|Өвөр Монголын]] [[Түмэд]], [[Ордос]] зэрэг нутгуудыг Манжаас өрсөн өөртөө нэгтгэсэн байна. 1624 онд зүүн монголын [[Харчин]], [[Дөрвөд хошуу|Дөрвөд]], [[Жалайд хошуу|Жалайд]], [[Горлос]] аймгууд манжид дагаар оров. Үүнийг Монголын сүүлчийн хаан [[Лигдэн хаан|Лигдэн]] тэргүүтэй ноёд язгууртнууд эсэргүүцэн манжтай байлдсан боловч төдий л амжилт олоогүй юм. 1626 онд [[Найман]], [[Баарин]], [[Онниуд хошуу|Онниуд]], [[Горлос]] аймгууд манжид дагав. Мөн онд Нурхач, [[Нинюань]] хотыг дайлах байлдаанд анхны ялагдалаа мингийн жанжин [[Юан Чунжуан]]<nowiki/>д хүлээж хэдэн сарын дараа нас нөгцжээ. [[1626]] онд [[Нурхачи]]ийг [[Дээд эрдэмт|Абахай сэцэн хаан]] (нэр. Хун тайж, [[1592 он|1592]]-[[1643 он|1643]]<ref name=":0">[https://mongoltoli.mn/history/h/875 Дээд эрдэмт хаан]</ref>) залгамжилж, [[Лигдэн хаан]]ыг өөрийн талд оруулахаар чармайж байв. [[Лигдэн хаан]] [[1631 он|1631]] онд Манжийн эсрэг дайтан эхэлж, нутагт нь гүн давшин орсон боловч [[1634 он|1634]] онд Манж ба түүний холбоотон [[монгол]] тайж нарын цэргийн нэгдсэн хүчинд цохигдож, [[Хөх нуур]]ын (одоогийн [[БНХАУ]]-ын [[Цинхай]] муж) зүг ухарч яваад өвчнөөр нас барав. Манжууд Хөх хотыг эзэлж, [[1636 он|1636]] онд Манжийн Абахай сэцэн хаан өөрийгөө бүх Монголын [[хаан]] өргөмжилж, улсаа "Чин улс" хэмээн нэрлэжээ. 1630 онд Хорчин, Түмэд, Юншээбүү, Ордос Авга зэрэг аймгууд, 1631 онд манж нар Харчин, Асуд, Найман, Жаруд, аймгуудтай нийлэн түүний эсрэг байлдан 1632 онд Цахарт цөмрөн Лигдэний цэргийг цохижээ. 1634 онд [[Лигдэн хаан]] Шар тал гэх газар нас барсан. Ингэснээр Манжууд баруун талаасаа айх аюулгүй болсон байна. Абахай сэцэн хааны Мингийн эсрэг анхны тулалдаан 1627 онд мөнөөх [[Юан Чунжуан]]ы эсрэг болсон бөгөөд Мин улсын Португалаас олж авсан үхэр бууны улмаас ялагдсан ба 1634 онд Абахай сэцэн хаан олзны хятад дархчуудаар үхэр буу хийлгэн анхны манж үхэр бууны хороотой болсон байна. 1635 онд өвөр монголын цэрэг манж тугийн цэрэгт бүрэн нэгджээ. 1636 онд [[Чусонь|Солонгост]] довтлон 1637 онд Манж, Монголоос гадна хятадын Хан цэргийг байгуулан 1640-1642 онуудад хятадын Мингийн эсрэг амжилттай тулалдаануудыг хийж зүүн хойд хятадыг эзлэв. Ингээд тэрээр [[Мин улс]]ын засаглалын хэлбэрийг авч хэрэгжүүлэн зарим хан хятадыг төрийн албанд томилсон ба Нурхачийн үеийн олзны хан хятад ямар алба язгууртайг үл тооцон 5-р зэрэглэлийн хүн гэсэн ойлголтыг өөрчлөн манжид алба хаах хятадуудыг манж үндэстэн гэх болжээ. Мөн 1635 онд бүх жүрчидийг манж хэмээх болж Лигдэн хааны хүү [[Эжэй хаан]] [[Юань Улс|Юан гүрний]] хас тамгыг Абахай сэцэн хаанд өргөлөө зар тарааж, ёслол үйлдэн 1636 онд улсын нэрийг '''Манж чин улс буюу манжаар Дайчин гүрүн''' хэмээн өөрчилж Дээд эрдэмт хааныг их эзэн хаан хэмээжээ. Энэ нь тэрээр Монголчуудад '''их эзэн Чингис хааны залгамжлагч их Юан гүрнийг дахин мандуулагч''' гэх, мөн хятадуудад урдын жүрчидийн Алтан улс буюу гадны булаан эзлэгч биш гэдэг ойлголтыг өгөх бодлого байлаа.<ref name=":0" /> Мөн онд халхын ноёд Дээд эрдэмт хааныг хэлэлцээр хийсэн ба өвөр монгол манжийн захиргаанд оржээ. Манжийн хаан 1638 онд жил бүр [[Есөн цагааны алба|есөн цагааны бэлэг]] өргөж байхыг халхын ноёдод тулгаж [[Субадай засагт хан|Засагт хан]] манжийг эсэргүүцэн [[Хөх хот]]<nowiki/>ыг уулгалан довтолжээ. [[Файл:Манж улс.jpg|thumb|350px|Чин гүрний өргөжилт]] 1643 онд Дээд эрдэмт хаан гэнэт өөд болж түүний ахмад хүү [[Хүүгэ]] болон эцэг нэгтэй дүү [[Доргон]] нар хаан ширээний төлөө тэмцэлдсэн боловч Манжийн хааны 5 настай хүү Фүлин<nowiki/>г өргөмжлөхөөр тохиролцож 1644 онд [[Эеэр засагч]] хаан гэх болов.<ref>[http://m.anews.mn/?nid=21002 Манжийн төрийг залуурдаж явсан монгол гүнж Амирлангуйн түүх]</ref> Энэ үед хятадын Мин улс дотоодын самуунтай байсны оргил нь 1644 оны 4 сард Бээжинг [[Ли Зичэн]]ы удирдсан босогчид эзлэн Мингийн сүүлчийн хаан [[Чунжэнь|Чонжэн]] амиа хорлон Мин улсын төгсгөл болсон үйл явдал байлаа. Ли Зичэн бээжинг эзэлсэний дараагаар 200.000 хүнтэй босогчдын армиа Бээжингээс зүүн хойш 80 гаруй км-т цагаан хэрэмийн [[Шанхайгуан]] боомтод байх Манжаас Мингийн нийслэлийг сэргийлэн суугаа торгон цэргийн ерөнхий командлагч [[Ү Сангуй]]н зүг хөдлөгжээ. Ү жанжины цэргийн тоо босогчдоос 2 дахин цөөн олон жил манжтай байлдаж сульдсан байсан мөн манжуудыг мэдэх болсон зэргээс үүдэн хэрэг дээрээ төр барьж байсан Доргонтой холбоо байгуулсан байна. Урдын дайсан шинэ холбоотнууд [[Чунжэнь|Чунжэн]] хааны өшөөг авах нэрээр 1644 оны 5 сарын 27-нд Ли-гийн босогчдыг бут цохин 6 сарын 6-нд Бээжинг эзлэв. Ингээд манжууд Мингийн сүүлчийн хааныг бунхлан өөрдийгөө мингийн залгамж лагч гээд 10 сарын 30-нд Эеэр засагч хааныг тэнгэрийн хөвгүүн [[хуанди]] хэмээвэй. Үүнээс хойш тэд 17 жилийг бүх хятадыг эзлэхэд зарцуулсан юм. Хятадын сүүлчийн хамгаалагч мөн сүүлчийн хунтайж Гуи гэгч Мин улсын дагуул улс байсан Бирмийн хаанаас орогнол эрж очсон авч Ү Сангуйн удирдсан манжийн нэхэх арми түүнийг олзлон Хунаньд авчран 1662 онд цаацалжээ. [[Эеэр засагч]]ийн эхний 7 жил хэрэг дээрээ [[Доргон]]ы засаглал байлаа. Мөн олон манж язгууртан ноёдын эсэргүүцлийг сөрөн Бээжинг Манжийн нийслэл болгосон нь хэт алсын хараагүй явдал болсон авч тухайн үедээ Мин улсыг эзлэх явдлыг түргэтгэсэн билээ. Түүний шууд оролцоотой 1645 онд гарсан бусад үндэстнийг манжуудын адил тав гэзэг тавих хааны зарлиг гаргасан нь хятадуудын хэр үнэнчийг шалгах шалгуур болсон юм. Энэ нь күнзийн уламжлалтай Хан үндэстний хувьд том доромжлол байсан ба зарлигийг үл дагагчдын толгойг авч байсан ч эсэргүүцэгчид 1650 он хүртэл байсаар асан бөгөөд зарлиг бүрэн хэрэгжтэл хятад даяар 25 сая хүн цаазлагдсан гэдэг байна. 1646 онд Сөнөдийн Тэнгис хэмээгч манжийг эсэргүүцэн босч албат иргэдээ аван халхад нүүж ирэн удаах он нь халхын ноёд Тэнгисийг өмгөөлөн манжтай тэмцэж байв. Доргон 1650 онд авд явж байгаад осолдож Эеэр засагч хаан 12 настай тул түүний эх хатан төрийн ихэнхи үйлийг явуулж байсан ба Эеэр засагч 1661 онд 24 насандаа цэцэг өвчнөөр өөд болов. Эеэр засагчийн өөрийн засаглалын үед халх манж хоёул аядуу бодлого барьж байсан бололтой. Үүний жишээ нь 1655 онд Өндөр гэгээн өөрийн урласан дэлгэмэл болон цутгамал бурханаар манжийн хаанд бэлэг хүргүүлсэн, 1657 онд Засагт хан манжийн хаанд элч илгээн бичиг барьсан, 1658 онд манжийн хаанаас халхын ноёдод бэлэг хүргүүлсэн зэрэг явдал болно. Манжийн хаад язгууртнууд Нурхайчийн үеэс улс төрийн болон бусад зорилгоор монголчуудтай ураг барилцсаар ирсэн ба хаад нь Монголын Юан гүрний хаадын удам алтан ургаас хатан авдаг байсан юм. Монгол хатнаас төрсөн анхны манж хаан бол Эеэр засагч хааны гутгаар хөвгүүн Шуани буюу 1662 онд хаан ор суусан Энх-Амгалан хаан юм. Тэрээр 61 жил төр барьсан бөгөөд түүний үеийг Энх амгалангийн үе гэх бөгөөд энэ үед манж гүрэн нийгэм эдийн засаг цэрэг улс төрийн хамгийн хүчирхэг оргилдоо хүрсэн юм. Найман настай хаан болсон түүний он удаан жилийн амжилтын эхийг эцэг нь тавьсан гэж үзэх үндэстэй юм. Учир нь Эеэр засагч хаан Доргоны дарангуйлалыг давтуулахгүйн тулд үхэхээсээ өмнө хүүдээ үйлчлэх 4 тэргүүн зөвлөх сайд Сонин, Эбилүн, Сүксаха, Обои нарыг томилж хааны нэрийн өмнөөс засаглах эрхийг өгч харилцан хоорондоо эсрэг нөлөө үзүүлэхээр алба тушаалын хуваарилалт хийж өгсөн байна. Бас 4 сайдын үнэнч байдлаас гадна хаан ширээнд санаархах хааны гэр бүлийн ойрын хамаатан садан бус улсыг сонгосон нь нэг чухал үйл болсон байна. Хэдий тийм авч цаг хугацааны уртад Обоид хаан ширээнд суух боломж гарсан бөгөөд хувь хүний чанар, хуучинсаг үзэл, биеэ тоосон ихэмсэглэлээсээ болж залуу хаантай сөргөлдсөн боловч 1669 онд 15 тай хаан хашир улс төрч цэргийн гарамгай жанжинг хүчгүйдүүлэн шоронд хорьж чадсан байна. === Чин гүрний алтан эрин === [[Зураг:ChineseSoldierByWilliamAlexander1793.JPG|thumb|200px|Чин эрин үеийн цэрэг]] [[Энх амгалан]]гийн үед 1673 онд өмнөд хятадын Юньнан, Гуйжоу, Гуандон, Фүжиэны захирагч нар болох хан үндэстэн [[Шан Кэжи]], [[Жэн Зонмин]] болон [[Ү Сангуй]]<nowiki/>тан нийлэн бослого гарган тэмцлээ 8 жил үргэлжүүлсэн ба энэ нь тусгаар тогтнох гэхээсээ илүүтэй эрх ямбаны төлөөх тэмцэл байсан бөгөөд түүхэнд '''3 феодалын бослого''' гэгджээ. Мөн энэ үед Ойрад Монгол [[Галдан бошигт хаан|Галдан хааны]] засаглал дор хүчирхэгжин “[[Зүүнгарын хаант улс]]” хэмээгдсэн ойрад монгол 1640 оны “Дөчин дөрвөн хоёрын их цааз”-ыг зөрчин халх ойрад хоёр монгол 1673-74 онуудад хоорондоо дайтаж эвдрэлцэх болов. Галдан бошогт хаан 1676 -86 онуудад бүх ойрадыг нэгтгээд зогссонгүй [[Дээд монголчууд|Хөх нуур]], [[Моголистан]], [[Хамил тойрог|Хами]], [[Турфан хот|Турфан]], [[Кашгар]], [[Яркендын хант улс|Яркенд]], [[Сайрам]], [[Ферганы хөндий]], [[Бухар]], [[Самарканд]] хотууд руу довтлон эзэлжээ. Үүний зэрэгцээ манж болон оростой худалдаа хийж байв. Тэрээр 1687 онд цэргийн хүчээр халхыг нэгтгэх оролдлого хийсэн нь амжилтанд хүрээгүй юм. Халх ойрдын дайнд халхууд ялагдан зугтаж Чуулалт хаалган хүрч буудалсан болон манжийн цэргийн хүчин Улхын голд Галдантай байлдсан нь 1690 оны явдал болно. 1691 онд [[Долоннуурын чуулган]]д халхын 4 аймгийн ноёд Манж чин улсад дагаар оров. 1696 онд манж халхын цэрэг Галданг Тэрэлжийн зуун модонд байлдан цохижээ. 1697 онд Ойрдын хаанаар Цэвээнравдан тодорч Галдан бошогт хаан тэнгэрт халивай. Энх-Амгалангийн хаанчлалын үед хятадад одон орон, математик, газар зүй болон бусад шинжлэх ухаан гойд хөгжөн дэвшсэн ба мөн үед сарны тооллыг нарийвчлан засч сайжруулан шар зурхайг гарган нийтээр мөрдүүлжээ. 1722 оны өвөл [[Энх амгалан]] хаан өөд болж түүний 4 дөх хүү ''Юн чин ван'' Юнжэн буюу [[Найралт төв]] хэмээгдэн 1723 онд хаан ор суув. Энхамгалангийн засаглалын сүүлийн жилүүдэд ах дүү нартайгаа таарамж муутай байснаас гадна хааны гэрээсийг өөрчлөн засч хаан суусан хэмээн хэлэгдэж асан Юнжэн Манжийг хатуу чанд гараар барьж байв. Тэрээр төрийн албаны шалгалтыг хатуу чанд болгон төрийн албан хаагчдыг чанга шалгуураар шалган хан үндэстэн хятадуудад итгэл хүлээлгэн өөрийн ах дүү төрөл ургийн ноёдын оронд төрийн өндөр албан тушаалд тавьсан байна. Мөн тэрээр хээл хахуулийн эсрэг хатуу байр сууринаас хандан, мөнгөний ханшийг дураар тогтоох явдлыг эцэс болгож зөрчсөн этгээдийг цаацлах хүртэл хатуу чанга шийтгэж байв. Түүний засаглалын үед Халх дах ноёрхолоо бэхжүүлэн [[Сайн ноён аймаг|Сайн ноён аймгийг]] нэмж байгуулан халхыг 75 хошуунд хуваан халх дах манжийн цэргийн өртөөг бэхжүүлж монголын ноёдод цалин пүнлүү өгөх болжээ. 1735 онд Найралт төв хаан өөд болж түүний хүү ''Бао [[чин ван]]'' Хунли 1736 онд 24 насандаа [[Тэнгэр тэтгэгч|Тэнгэрийн тэтгэсэн хаан]] хэмээгдэн Тэнгэрийн тэтгэсний анхдугаар оныг эхлүүлэв. Түүний засаглалын үед 1755 онд Монголын тусгаар тогтнолын сүүлчийн голомт ойрад түмэн маань дотоодын зөрчлийн улмаас манж нарт эзлэгдэн алж хядуулах, нутаг заагдан цөлөгдөх, зугтан одох зэргээр таран бутарчээ. 1755-1758 онуудад хотгойдын [[Чингүнжав]], хойдын [[Амарсанаа]] нар халх ойрадын бослогыг эхлүүлж манжийн эсрэг тэмцсэн боловч нэгдмэл удирдлагагүй алаг цоог гарсан бослого тэмцлүүд санасан үр дүнд хүрээгүй билээ. === Манжийн доройтол === [[Файл:China imperialism cartoon.jpg|thumb|Энэ улс төрийн хүүхэлдэйн кино болох Британи, Герман, Орос, Франц, Япон улс Чинийг хувааж байна]] [[Тэнгэр тэтгэгч|Тэнгэрийн тэтгэсэний]] засаглалын үед Манж улсад хээл хахууль газар авч манжийн оргил үе дууссаны дохио гарч эхэлжээ. Үүний жишээ нь түүнийг үхмэгц буюу [[Сайшаалт ерөөлт|Сайшаал ерөөлтийн]] тэргүүн онд (1796) “'''цагаан лянхуа нийгэмлэг'''”-ийн бослого гарч 8 жил үргэлжилсэн нь Манжийн хүчийг ихээхэн сулруулсан юм. Энэ үед манжийн газар нутгийн хэмжээ 13 сая хавтгай дөрвөлжин километр хүрч ноёрхолынхоо оргилд хүрсэн ба [[Монгол нутаг|Монгол]]ыг гадаад монголын 4 аймаг (Сэцэн хан аймаг 23 хошуу, Түшээт хан аймаг 20 хошуу, Сайн ноён аймаг 24 хошуу, Засагт хан аймаг 19 хошуу), Дарьгангын хааны сүрэгчин тусгай хошуу, [[Тагнын Урианхайн хязгаар|Тагнын Урианхайн]] (5 хошуу болон Хөвсгөлийн овог), Ховдын хязгаар 30 хошуу, Ил тарвагатайн 13 хошуу, Хөх нуурын 29 хошуу, Эзний хошуу, Алшаа хошуу, дотоод монголын 24 аймаг 49 хошуу (Жирэм, Зост, Зуу үд, Шилийн гол, Улаанцав, Их зуу 6 чуулган), Цахар 8 хошуу, Түмэд 2 хошуу, [[Уйгурууд|Уйгар]]ыг Шинжааны урд 6 хот, Түвдийн Хашаг,<ref>[https://www.tolgoilogch.mn/_fyvrpygvg1 Монголчууд ихэд нөлөө үзүүлсэн Түвдийн түүх]</ref> хятадийг 18 мужид хуваан захирч байв. Ингээд тэнгэрийн тэтгэсний дараагаар 1796-1820 онд Юньян буюу [[Сайшаалт ерөөлт|Сайшаал ерөөлтийн]], 1821-1850 онд [[Төр гэрэлт|Төр гэрэлтийн]], 1851-1861 онд [[Түгээмэл элбэгт]]ийн, 1862-1874 онд [[Бүрэн засагч]]ийн, 1875-1908 он [[Бадаргуулт төр]]ийн хаанчлалаар Манж чин улсын үе үргэлжлэн, 1909-1911 онд [[Пүи|Хэвт ёс]]ны хаанчлалаар төгсгөл болжээ. 1861-1908 онуудад хэрэг дээрээ Цыши хатан Манжийн төрийг барьжээ. Тэрээр 1861 онд гарсан төрийн эргэлтээр Гон хунтайжийн тусламжтай Сүшүний ахалсан 8 засаг баригч ноёдыг хөөн гаргаж [[Түгээмэл элбэгт]] хааныг үхэхийнх нь өмнө Цышигийн хүү [[Бүрэн засагч]] хаанаар залгамжлуулахаар заалгажээ. Ингээд Бүрэн засагчийн мөн түүний залгамжлагч Цышигийн зээ дүү болох Зайтянь буюу Бадаргуулт төрийн нийт 47 жил Цыши “хөшигний араас захирагч” байсан байна. 19-р зуун 20-р зууны эхэн Манжийн бууралт мөхөлийн үе байж дотоодын нийгмийн хагарал мөргөлдөөн, манжийн эсрэг бослого тэмцэл, барууны түрэлт, эдийн засгийн царцалт, хээл хахууль, хүн амын огцом өсөлтөөс үүдсэн хүнсний хомсдол, байгалийн гамшиг зэрэг нь тус улсыг сульдаан доройтуулж, хятадын үндэсний үзэлтнүүд болон чинээлэг давхрагынханы хийсэн хөрөнгөтний хувьсгалаар Манж чин улс мөхжээ. Манжийн эсрэг бослого тэмцлүүдээс хамгийн том нь [[Тайпингийн бослого]] бөгөөд 1851 онд [[Хон Сюцюань]] гэгч [[Гуйжоу]] мужийг эзлэн “'''Их энхийн тэнгэрлэг хаант улс'''”-ыг байгуулан өөрийгөө хаан нь хэмээснээр эхэлж өргөн олныг хамарчээ. Энэ бослого нь өмнөд хятадыг бүхэлд нь хамарч иргэний дайны байдалд хүрч 1864 оныг хүртэл 14 жил үргэлжлэн 20-30 сая хүн үрэгдсэн ба Манжийн хааны хүсэлтээр ирүүлсэн Британи болон Францын орчин үеийн зэвсэглэлтэй цэргийн оролцоотой дарагджээ. Үүнээс гадна 1856-1873 оны [[Юньнань|Юньнан]]д гарсан [[Хмонг ястан|Мяо хүмүүс]]ийн болон [[Хотон (үндэстэн)|Хотон]] Пантайгийн эсэргүүцэл, 1862-1877 оны лалын шашинтнууд “[[Цагаан малгайтны бослого|Цагаан малгайтны]]”<ref>[https://www.tolgoilogch.mn/_00z6+fcj7z Ардын дуу "Гоолингоо"-гийн үнэн түүх ийм ажээ] Tolgoilogch.</ref> бослогууд мөн Монгол оронд 1870 онд Их хүрээнд манжийг эсэргүүцсэн ардын хөдөлгөөн, 1880 онд [[Цэрэг Онолтын Улиастайн бослого|ард Онолтийн удирдлагаар Улиастайн цэргийн бослого]], Ордосын дугуйлан, 1900 онд Улиастайд манжийн эсрэг монгол цэргийн бослого, 1906 онд Их хүрээнд хятадын мөнгө хүүлэгч худалдаачдын эсрэг ардын хөдөлгөөн зэрэг бослого хөдөлгөөнүүд гарч байв. === Чин гүрний сүүлч үе === [[Файл:Qing Dynasty Map durnig Xinhai Revolution.JPG|thumb|[[Синьхайн хувьсгал]]]] 19-р зуунд Ёвропын улсууд эрчтэй хөгжин колончлох, эдийн засгийн ашиг сонирхолдоо бусад улсыг хамруулах бодлогыг явуулж байсан нь Манжийн тэнгэрийн доорхи бүхнийг захирах бодлоготой мөргөлдөж эхэлсэн байна. Их Британи Британи болон Францын хятадад дахъ хар тамхины наймааг нь хаах гэсэн 1838 оны Манжийн оролдлогын хариуд дайн зарласнаар 1839 онд хар тамхины дайн эхлэв. Уг дайнд орчин үежсэн Британичууд тэнгис болон эх газарт хоцрогдсон Манжийн цэргийн хүчнийг хялбархан цохиж 1842 онд ялагдсан манжууд Нанкинд манайхны хэлдэгээр хилс гэрээ гэгчийг Британитай байгуулсан байна. Уг гэрээ ёсоор Манжууд дайны төлбөр төлөхөөс гадна боомтуудаа ёвропчуудад нээн онцгой эрх эдлүүлэх болон [[Хонконг]] Британид өгчээ. Барууныхан үүгээр ханасангүй, 1854 онд Британичууд Нанкины гэрээг дахин авч үзэх хятадын гол мөрөнд онцгой эрх эдлэх Бээжинд элчин сайдын яам нээх зэрэг зүйлийн тулгалтанд Манжууд эсэгүүцсэнд дахин дайн зарласанаар 1856 онд хар тамхины 2-р дайн эхэлсэн байна. Энэ дайн 1858 онд Британи болон Америк Француудтай өмнөхөөс илүү доромж гэрээг Тяньжинд байгуулснаар дуусаж Манжууд албаны бичиг баримтуудаа англи хэл дээр хийх, Британийн байлдааны онгоцуудад хятадын гол мөрнөөр чөлөөтэй нэвтрэх онцгой эрхийг өгчээ. Үүнээс гадна 1844 онд Вансяд Америктай хилс гэрээ, 1860 онд Бээжинд, 1881 он Петрбургт Оростой гэрээ байгуулан онгой эрхүүдийг өгч 1894-1895 онд Японтой хийсэн дайнд ялагдал хүлээжээ. Энэ мэт дорой байдал нь Хятадын үндэсний үзэлтнүүд, шинэчлэгчдийн дургүйг ихээхэн хүргэж байсны дээр [[Цыши]] хатны өөрийн сүр хүчийг нэмэгдүүлэхийн тулд гаргасан их хэмжээний зардал тансаглал, энгийн ардын ядуурал зэргээс үүдэн Манжийн засаглалыг эсэргүүцэгчдийн тоо ихэд нэмэгдэхийн хажуугаар европынхон буюу гадныхныг үзэн ядах үзэл дэвэрчээ. 1898 онд [[Бадаргуулт төр]] хааны “шинэтгэн засах 100 өдөр” гэгч шинэтгэлийн бодлогоор хуучин хууль журмуудыг хүчингүй болгон Ли Хонжан зэрэг хуучинсаг үзэлтэй гэгдсэн улсыг албанаас буулган Кан Юүвэй мэт шинэчлэгчдийг өндөр албанд томилсон боловч Цыши түүнийг таслан зогсоож ордны хорионд оруулсан байна. Энэхүү өөрчлөлтөөс улбаалан Манжуудын Монголтой хийсэн хуучин гэрээ хэлцлүүд, Монголтой холбоотой хууль цаацуудад өөрчлөлт орж эхэлсэн ба Монголын газар нутагт хятадуудыг суурьшуулахгүй байх зэрэг тохиролцоо алдагдаж Монголд тариалан хөгжүүлэх нэрээр 1906 онд хятадуудыг монголд нүүлгэх товчоо гэгчийг Бээжинд байгуулсан зэрэг нь Монголчуудын дургүйг ихээхэн хүргэсэн явдал болжээ. Түүхэнд “[[Ихэтуанийн бослого|Боксчдын бослого]]” хэмээгдсэн эсэргүүцлийн хөдөлгөөний эхний зорилт нь Манжийн хаант засаглалыг түлхэн унагаж харийнханыг хятадаас хөөн гаргах байсан ч Цыши сайд нараараа дамжуулан тэднийг хянаж удирдагчаар нь “Чин улсыг дэмжин гадныхныг устгая” гэсэн уриа гаргуулан эрчимжүүлжээ.<ref>[https://mn.unansea.com/боксчин-бослого-тайлбар-түүх-зорилго/ Боксчин Бослого: Тайлбар, Түүх, Зорилго, Шалтгаан, Үр Дагавар]</ref> 1899 онд боксерууд хятадад байсан хэдэн мянган загалмайтны шашны номлогчдыг толгойг нь тасдах, амьдаар нь өвчих зэргээр хэрцгийгээр алж хэдэн аван мянган христэд итгэгч хятадуудыг алж хядсан үйлдэл хийснийг Цыши өөгшүүлэн дэмжиж байв. 1901 онд Германы элчин сайд алагдсанд 25.000 хүний бүрэлдэхүүнтэй 8 улсын цэргийн хүчин Бээжинг эзлэхэд зугтан гарсан Цыши болон Манжийн засаг захиргаа хамтын хүчний тавьсан шаардлагыг хүлээн авч их хэмжээний мөнгөөр төлбөр хийн Бээжинг эргүүлэн авчээ.<ref>[https://mn.eferrit.com/1900-оны-хятадын-боксчдын-бослого/ 1900 оны Хятадын боксчдын бослого]</ref> 19-р зууны хоёрдугаар хагас 20-р зууны эхэнд Чин улсын дотоод гадаад байдал ихээхэн сулран доройтсон тул өөрийн улсын хэмжээнд 1901 онд “[[Шинэ засгийн бодлого]]” хэмээн эдийн засгийн шинэчлэлийн хөтөлбөрийг зарласан. 1908 онд хатан хаан Цыши болон Бадаргуулт төр хаан хоёр ''Чунь чин ван'' буюу [[Зайфөн]]ий ахмад хөвгүүн 2 настай [[Пүи]]г хаан суулгахаар гэрээслэн сульдаж доройтсон хэзээ мөдгүй сүйрэх гэж буй хаант төрийг үлдээгээд хоёул ойролцоо өөд болцгоов. Цыши үхэхийнхээ өмнө итгэлтэй тайганаараа хаанд хор өгүүлжээ гэх нь бий ч өөр хувилбараар [[Юань Шикай|Юан Шикай]] хоёуланг нь гар буугаар буудаж хороосон гэх нь ч байдаг юм байна. Ингээд Зайфөн засаглалыг авснаар генерал Юан шикай албанаасаа буужээ. 1911 онд Зайфэн үндсэндээ Айшин гиоро овгийнхноос бүрдсэн “Хааны гэр бүлийн танхим”-ыг байгуулж төрийн хэргийг явуулах болсон байна. [[Цагаагчин гахай жилийн хувьсгал|Мөн оны 10 сарын 10-нд Учаны босогчи]]д Дундад Иргэн Улс (Бүгд найрамдах хятад улс)-ыг байгуулж Нанжинд [[Сунь Ятсен|Сүнь Ятсэн]]<nowiki/>ээр толгойлуулсан засгийн газар байгуулснаа зарласан байна. Үүний дараагаар хэд хэдэн муж Манжаас салж ДИУ-д орж эхэлсэн тул Манжийн засгийн газар хувьсгалчдыг даруулахаар Юан Шикайд Манжийн анхны орчин үеийн зэвсгээр зэвслэгдсэн орчин үеийн цэрэг байлдааны арга барилд суралцсан Бэйяны армиа захирах эрхийг нь буцаан өгчээ. Юан Шикай ерөнхий сайд болж өөрийн танхимаа бүрдүүлсний дараа хатан хаан Лонуйгийн оролцоотойгоор Зайфэнийг эрх мэдлээс нь салган Чин улсын улс төрийн гол тоглогч болов. [[Сунь Ятсен|Сунь Ятсэн]] үндсэн хуульт бүгд найрамдах засаглалыг хүсч байсан бол Юан Шикай үндсэн хуульт хаант засгийг байгуулахыг зорьж байсан ч хоёул Хятадын эрх ашгийг урьтал болгон үзэж байв. Ингээд Юан Шикай [[Лонуй хатан|Лонуй хатны]] зөвшөөрлөөр хувьсгалчидтай хэлэлцэн тохиролцох оролдлогыг хийж эхлэв. Сунь Ятсэн бүгд найрамдах улс байгуулж дэмжлэг үзүүлбэл Юан Шикайг ерөнхийлөгч болгоход бэлэн байлаа. Хэд хэдэн удаагийн хэлэлцээний дараагаар 1912 онд Лонгуй хатан, хааны хаан ширээнээс татгалзах тухай зарлигийг гаргаснаар хятадад 2000 гаруй жил тогтсон хаант засаг мөн 300 шахам жил (1616-1912) тогтносон Манж чин улсын ноёрхолд цэг тавьжээ.<ref>[https://www.sonin.mn/news/politics-economy/388 ХХ зууны Монголд тохиосон гурван хувьсгалын эхний 10 жилийн тухай эргэцүүлэл] М.Далайхүү Эх сурвалж: "Монцамэ".</ref> == Засаг төр == === Засаг захиргааны хуваарь === [[Зураг:Qing_Dynasty_1820.png|thumb|right|Газар нутаг. 1820 он]] Чин улс 18-р зуунд хамгийн өргөн буюу [[Хятад|Дотор газар]] (18 муж), өнөөгийн зүүн хойд орон, [[Өвөр Монгол]], [[Ар Монгол]], [[Шинжаан]], [[Төвөд]]ийг хамарсан 13 сая км² газар нутагтай болсон байв. Дотор газрын 18 муж дээр Манжуур, Шиньжянг задалж 22 муж болгон өсгөжээ. Фужянь дотор байсан Тайванийг дотоод 19 дэх мужаа болгосон авч 19-р зууны төгсөлийн Япон-манжийн дайнд ялагдсанаар Японы мэдэлд шилжүүлсэн. Үүнээс гадна [[Солонгос]] (тухайн үеийн [[Чусонь]]), [[Дай Вьет|Вьетнам]] зэрэг орон Чин улсад алба барьж байсан бөгөөд Афганы Катоор улс 19-р зууны дунд хүртэл гувчуур төлдөг байв. 1774-1798 онд [[Кокандын хант улс]] Чинд алба барьсан. # [[Тэнгэр уул]]ын ар өвөр (хожим Шиньжян болон нэгдсэн) - [[Хамил тойрог|Хамил]] зэрэг хагас өөртөө засах хант улсыг багтаасан. Мөн Торгуудын шинэ хошууд багтаж байсан. # [[Чин Улсын эрхшээл дэх Монгол орон|Гадаад Монгол]] – [[Түшээт хан аймаг]], [[Сэцэн хан аймаг]], [[Засагт хан аймаг]], [[Сайн ноён аймаг]], [[Ховдын хязгаар]], [[Урианхай|Урианхайн хязгаар]] # [[Өвөр Монгол|Дотоод Монгол]]<ref>[https://mongoltoli.mn/history/h/126 Манж нар Өвөр 49 хошууг “Дотоод засаг” гэдэг нэр томьёогоор илэрхийлдэг байснаа XIX зууны эхнээс “Дотоод засаг”-ийг “Дотоод Монгол” гэдэг нэр томьёогоор илэрхийлэх болов. Энэ үеэс эхлэн энэхүү “Дотоод Монгол” хэмээгч нь монголчуудын өөр зуураа хэрэглэдэг “Өвөр Монгол” гэдэг ойлголттой агуулгын хувьд бараг нийцэх болжээ. Тиймээс “Өвөр Монгол буюу Дотоод Монгол”, “Ар Монгол буюу Гадаад Монгол” хэмээн ямарваа нэгэн ялгаваргүйгээр хэрэглэх болсон бололтой.] Ц.Цэрэндорж, Монголын түүх</ref> - 6 чуулган ([[Жиримийн чуулган]], [[Зостын чуулган]], [[Зуу Удын чуулган|Зуу үдийн чуулган]], [[Шилийн голын чуулган]], [[Улаанцавын чуулган]], [[Их Зуугийн чуулган]]) # Бусад монгол газар – Алшаагийн торгууд хошуу, Эзнээ голын өөлд хошуу, Или, [[Хөхнуур]], [[Дарьганга|Дарьгангын дээдсийн адууны сүрэг]], [[Цахар түмэн|Цахар найман хошуу]], [[Хөлөнбуйр]] дахь [[Барга|шинэ, хуучин Баргын]] хошууд. # [[Төвөд]] ([[Ү-Цан]], [[Кам]]ын баруун хагас, одоогийн [[Төвөдийн өөртөө засах орон|Төвөдийн ӨЗО]]-той бараг дүйнэ) # [[Манжуур]] (Хятадын зүүн хойд орон, хожим [[Гирин]], [[Хармөрөн]] муж болон задарсан) * Арван найман муж (''Дотор газар'') {{Col-begin}}{{Col-break}} #Жили, одоогийн [[Хэбэй]] #[[Хөнань]] #[[Шаньдун]] #[[Шаньси]] #[[Шэньси]] #[[Ганьсү]] #[[Хүбэй]] #[[Хүнань]] #[[Гуандун]] {{Col-break}} #[[Гуанши]] #[[Сычуань]] #[[Юньнань]] #[[Гуйжоу]] #[[Жянсү]] #[[Жянши]] #[[Жөжян]] #[[Фужянь]] (1885 он хүртэл Тайванийг багтаасан) #[[Аньхүй]] {{Col-end}} * Сүүлд нэмсэн 5 муж {{Col-begin|width=95%}}{{Col-break}} #[[Шинжаан]] #[[Тайвань]] (1895 он хүртэл) {{Col-break}} # Фөнтянь, одоогийн [[Ляонин]] #[[Гирин]] {{Col-break}} #[[Хармөрөн]] {{Col-end}} === Манжийн ноёрхлын үед феодалын мөлжлөг ширүүссэн нь === {{main|Чин Улсын эрхшээл дэх Монгол орон}} [[Файл:Manj Chin 1860.jpg|thumb|Манж Чин улс ба түүний хөршүүд. 1860 он]] Манж Энх Амгалан хааны үеэс цэцэглэн мандаж Тэнгэрийг тэтгэгч хааны үе хүртэл үргэлжилсэн юм. Манжийн түрэмгийлэгчид, Монголын шар хар феодалыг түшин, хөдөлмөрчин ард, албат, хамжлагын эрхгүй байдлыг урьдынхаас нь бүр хүндрүүлсэн билээ. Монгол орныг Манжийн хааны төлөөний сайд нар болох Манж [[амбан]]ууд захирч байв.<ref>[https://gogo.mn/r/924o2 ТҮҮХЭН ЗУРГУУД: Манж амбан]</ref> Монголын тухай манж нараас “[[Монгол цаазын бичиг]]”-т оруулсан хууль цөм феодаль ангийн шинж чанартай нь илэрхий юм. Тэдгээр хууль ёсоор монголын хөдөлмөрчин олны аж төрөх хамаг юмыг нарийн чанд дүрэм хэмжээтэй болгож, монгол газарт Манжийн хянан цагдах дэглэм тогтжээ. ==Нийгэм== Мин улсын үед ойролцоогоор Хятад 150 сая хүн амтай байсан бол 18-р зууны төгсгөлд буюу Чин улсын үед 300 сая болж өссөн. Хүн ам өсөхөд нөлөөлсөн хэд хэдэн томоохон шалтгаан бий #Мин улсыг унасанаар Эртний Цинь улсын үеэс баригдаж эхэлсэн хирээр жил бүр насанд хүрсэн олон мянган насанд хүрсэн хятад эрэгтэйчүүдийг дайчлан амь насыг авч оддог байсан Их цагаан хэрмийг барих явдлыг зогсоосон. #Мин улсын сүүлийн жилүүдэд мөрдөгдөж ирсэн дааж давшгүй элдэв татвар-гувчуур (өрхийн татвар, цонхны гувчуур) гэх мэтийг болиулсан #Зүүнгарын улсыг эзлэн авснаас хойш томоохон дайн хийгээгүй нь 18-р зуунд удаан хугацаагаар улс гүрэн нь тогтвортой тайван амгалан байсан #Мөн [[Америк]]аас шинэ төрлийн ургацууд болох [[эрдэнэ шиш]], амтат төмс, самар гэх мэт зүйлсийг импортлох болсон #Мөн зүүн өмнөд Азиас шинэ төрлийн цагаан будаа ирсэн нь үйлдвэрлэл нь их хэмжээгээр өсөхөд жил бүр үерлэж олон сая хүний амийг авч оддог байсан Шар ба Хөх Мөрний тариалангийн даланг сэргээн засварлах, нэмж барих ажлыг Чин улсын эхэн үед санаачлан амжилттай зохион байгуулсан нь нөлөөлсөн. ===Шашин=== [[Файл:Hohhot Dazhao temple.ecriteau miltilingue.jpg|thumb|Хөх хотын [[Их зуу хийд]]]] Манжийн хааныг сүүлчийн Монголын Лигдан хааны эсрэг кампанит ажилд [[Төвөдийн Буддын шашин]]ыг дэмжиж эхэлсэн юм. Манж Хунтайжийн цол нь Сэцэн буюу Дээд эрдэмт хаан гэгдэж байсан. 1642 онд Төвөдийн [[Далай лам]]аас Манзшури бурханы хувилгаан дүр өргөмжлөл хүртсэн. Мөн Манж гэдэг үг нь тэдний хэлээр эр зориг гэсэн үгтэй нь адилхан дуудагддаг гэх шалтгаануудаар тэд өөрсдийгөө нэрлэсэн байх магадлалтай. Монгол орон тэр үед их том орон байсан болохоор аймаг болгон угсаатан болгон өөр өөр байгаль, газар зүйн бүсэд, эдийн засаг, улс төрийн нэгдэлтэй болчихсон, үүнээс улбаалаад сэтгэлгээ, оюуны цар хүрээ эрх ашиг нь тусдаа болчихсон байлаа. Өвөр монголчууд онцолбол [[Цахар]]ууд олон жил улс төр, оюун санааны төв байсан бол аглагын 12 отог [[Халх]]ууд нь Монгол орны хамгийн зах хязгаарын хоцрогдмол, бүдүүлэг соёлжоогүй хязгаар 1911 он хүртэл байжээ. Иймд Манжууд Монголчуудад ялгавартай хандаж байсан бөгөөд анх дагаж орсон хөрш зэргэлдээ [[Хорчин]] зэрэг аймгуудад хүндэтгэлтэй хандаж ах, дүү холбоотны ёсоор ханддаг байсан учир тэднийг шарын шашинд гүн автуулах явдлыг хориглон Манжийн Сэцэн хаан 1633 онд “Монголчууд лам нарын үгэнд маш итгэж эд малыг бүрэлгэн өгч хилсийг арилга, сүнсийг сайн газар төрүүл хэмээн ёдор татуулж, овоо үйлдүүлэх зэрэг нь их л мунхаг тэрслүү, үүнээс хойш цөм цаазлан байлгаваас зохимуй” гэж байжээ. Учир нь Манж Хятадыг эзлэх, даран захирч байхад Өвөр монголчуудын цэрэг, эдийн засгийн хүчин чадал нь стратегийн хувьд чухал ач холбогдолтой байв.<ref name=":2"/> Өндөр гэгээн [[Занабазар]] нь монголын бурханы шашин, улс төрийн үйл хэрэгт идэвхтэй оролцож байсан юм. Мөн Монгол оронд бурхан шашныг хөгжүүлэхийн тулд хэд хэдэн сүм хийдүүдийг байгуулан, урлагийн олон арван бүтээлүүдийг туурвих, өөрийн дэг сургуулийг буй болгох ажлуудыг түүхэнд гүйцэтгэсэн юм. Тэрээр халх, ойрадын зөвчилдөөний улмаас өөрийн ард иргэдийг авч 1691 онд Долоннуурт Манж Чин улсыг түших чуулган чуулснаар халхыг Манж нар эрхшээх үүд болсон юм.<ref>Чулуун С. Өндөр гэгээн Занабазар ба Оросын хаант улс. // Өндөр гэгээн Занабазар: амьдрал, өв. УБ., тал 31-40.</ref> Харин тэд Халхыг найдваргүй этгээд хэмээн тооцож байсан агаад гадаад Монгол хэмээн өвөр Монголчуудаас тусад нь ялгаварлаж тусгай өөр бодлого хэрэгжүүлэв. Тэнгэрийн тэтгэсэн хаанд найдваргүй Халхын цэрэг, эдийн засаг Зүүнгарын хаант улс унаснаас хойш хэрэгцээгүй болсон юм. Тухайлбал Халхууд тун найдвар муутай холбоотон гэдгээ түүхийн турш харуулан Чингүүнжавийн бослого гэх мэтээс авахуулаад хожим Хятадад гарсан бослогуудыг дарах зэрэг үйлсэд цэрэг гаргалгүй хойш суун тэр байтугай босож байсныг XIX зууны Халхын түүхэнд гарсан цэрэг Онолт, Энхтайван зэргээр удирдуулсан үймээнүүд харуулдаг. Ингээд Халхаас илүү хүн амтай Өвөр монголд 49 хошуу байсан бол Халхад 86 хошуу дээр нь шавь нар гэж тусдаа засаг захиргаа байгуулан маш ихээр задалж хаясан байна. Иймээс тэд Халхад шарын шашин дэлгэрэхийг машид дэмжин [[Амарбаясгалант хийд]] гэх зэрэг хийдүүдийн барилгын ажлыг мөнгө санхүүгээр тэтгэж байлаа. Ингэснээр Халх нь дэлхийд төдийгүй Монгол угсаатан дундаа хамгийн бүдүүлэг хоцронгуй нь нэн хэтэрхий болж хүн амын ердийн өсөлт байтугай генетикийн хувьд бууран доройтсон.<ref name=":2">[https://gantulga.wordpress.com/2010/04/14/монгол-буддизм-4/ Түвдийн шарын шашны Монгол дахь бодлого] 2010 оны 4 дугаар сар 14</ref> {{Хянах}} [[Бөө мөргөл]] нь арван наймдугаар зууны өмнө Манжийн оюун санааны амьдралын гол цөм байсан юм. 1691 онд Ар Монголыг Чин улсын хавсаргасаны дараа бурханы шашин шүтлэгтэй газар нутгийн голлох шашин болж, бөөгийн шашин нь бурханы шашны элементүүдийг нэгтгэж эхлэв. == Эдийн засаг == {{Гол|Дайчин гүрний зоос}} [[Мин улс]]ыг түлхэн унагаасан үймээн самууны эцэст туйлдсан [[Хятад]]ын [[эдийн засаг]] 17-р зууны төгсгөлд сэргэж хэвэндээ оржээ. Дараагийн зуунд Мин улсын төгсгөл үеийнх мэт дотоодын зах зээл үргэлжлэн тэлсээр, гадаад зах зээлээс хамаарах хамаарал ихэсч, бүс нутгуудын хоорондын худалдаа өсөн, хүн ам ч түргэн нэмэгдсэн. 17-р зууны сүүл үеэр хаагдсан зүүн өмнөд эргээ дахин нээснээр гадаад худалдаа маш хурдан дахин сэргэж, 18-р зууны сүүлийн хагасын турш жил тутам 4% өсч байлаа. Хятад нь [[цай]], [[торго]] болон бусад бүтээгдхүүнүүдээ экспортлож, Баруунтай хийдэг гадаад худалдааны баланс нь ашигтай байв. Энэ урсгалын үр дүнд мөнгөний нийлүүлэлт маш их хэмжээгээр нэмэгдэж, өрсөлдөх чадвартай, тогтвортой эдийн засгийг бий болгожээ. 18-р зууны дунд үеэр феодалын эдийн засаг хөгжлийн шинэ оргилдоо хүрсэн ба түүнийг түүхэнд “Кан Чяний мандлын үе” хэмээн нэрийддэг.<ref name=":1">[http://mn.cctv.com/2017/08/04/ARTIcgHxUtS6d1AISNMDDjQY170804.shtml Чин улсын түүхээс] Гүнтөмөр 2017 оны дөрөвдүгээр сарын 18</ref> Мин улсын үед татвараа төлөх боломжгүйгээс хураагдаж, томоохон газар эзэмшигчдэд худалдагдсан газрыг Чин улсын засгийн газар хуучин эздэд нь эргүүлэн өгч, газар эзэмшигчид олшров. Иргэдийг зах зээлд идэвхтэй оролцуулахын тулд Мин улсын үеийнхээс татварын ачааллыг багасгаж, хамжлагат ёсыг халж, ажиллах хүчний толгойн татварыг тогтоожээ. Их Сувгийн захиргаанд шинэчлэл хийж, тээврийн системийг хувийн худалдаачид ч ашиглах боломжтой болгосон байна. Мөн үр тарианы үнийн хяналтын систем нь тариа будааны хомсдолыг арилгаж, ингэснээр цагаан будааны үнэ 18-р зууны турш зугуухан өссөөр байлаа. Чин улсын төр баригчид чинээлэг худалдаачдын эрх ашгаас болгоомжилж, худалдаа хийх эрхийг хягаарлан, мөн ядуу нутгаас бусад газарт шинэ уурхай нээхийг зөвшөөрдөггүй байв. Чин улсын сүүл үеэр улс төр ялзран доройтож, үзэл сэтгэхүй нь хоцрогдож, үхээнц дорой байдалд орсноор засаг төр уруудан буурах тийшээ хандсан байлаа. Ард иргэд туйлын зовлон зүдгүүртэй байсан учраас Тайпингийн бослого, Нианы бослого ар араасаа гарч байв.<ref name=":1"/> == Хаад == {| class="wikitable" |+ '''Дайчин гүрэн 1616-1912''' |- ! style="background: #efefef;" | Өвгөдийн сүмийн цол<br>(廟號 miàohào) ! style="background: #efefef;" | Нэхэн өргөмжилсөн цол<br>(諡號 shìhào) ! style="background: #efefef;" | Өөрийн нэр ! style="background: #efefef;" | Хаанчлалын үе ! style="background: #efefef;" | [[Монгол Хятад оны цол|Оны цол]] (年號 niánhào) |- | [[Нурхач|Тайзү]] (太祖) | Гао Хуанди | Нурхач (努爾哈赤) | 1616-1626 | Тэнгэрийн сүлдэт (天命) 1616-1626 |- | [[Дээд эрдэмт|Tайзон]] (太宗) | Вэн Хуанди | Хун тайж (皇太極) | 1626-1643 | Тэнгэрийн сэцэн (天聰) 1626-1636<br />Дээд эрдэмт (崇德) 1636-1643 |- | [[Эеэр засагч|Шизү]] (世祖) | Жан Хуанди | Фүлин (福臨) | 1643-1661 | Эеэр засагч (順治) 1644 – 1661 |- | [[Энх амгалан|Шэньзү]] (聖祖) | Рен Хуанди | Шуани (玄燁) | 1662-1723 | Энх амгалан (康熙) 1662-1723 |- | [[Найралт төв|Шизон]] (世宗) | Шиан Хуанди | Юнжэн (胤禛) | 1723–1735 | Найралт төв (雍正) 1723–1735 |- | [[Тэнгэр тэтгэгч|Гаозон]] (高宗) | Чүн Хуанди | Хунли (弘曆) | 1735–1796 | Тэнгэр тэтгэгч (乾隆) 1736–1796 |- | [[Сайшаалт ерөөлт|Рэнзон]] (仁宗) | Руй Хуанди | Юньян (顒琰) | 1796–1820 | Сайшаалт ерөөлт (嘉慶) 1796–1820 |- | [[Төр гэрэлт|Сюанзон]] (宣宗) | Ченг Хуанди | Мяньнин (旻寧) | 1820–1850 | Төр гэрэлт (道光) 1821–1850 |- | [[Түгээмэл элбэгт|Вензон]] (文宗) | Шянь Хуанди | Ижу (奕詝) | 1850–1861 | Түгээмэл элбэгт (咸豐) 1851–1861 |- | [[Бүрэн засагч|Музон]] (穆宗) | И Хуанди | Зайчунь (載淳) | 1862–1875 | Бүрэн засагч (同治) 1862–1875 |- | [[Бадаргуулт төр|Дезон]] (德宗) | Жин Хуанди | Зайтянь (載湉) | 1875–1908 | Бадаргуулт төр (光緒) 1875–1908 |- | | Сюнди (逊帝) | [[Пүи]] (溥儀) | 1909–1912 | Хэвт ёс (宣統) 1909–1912 |} ==Газрын зураг== <gallery> Файл:Чин улс.png|Манжийн байлдан дагуулалт. Файл:Манжийн байлдан дагуулалт 2.jpg Файл:Манжийн байлдан дагуулалт 3.gif Файл:Манж-Оросын гэрээгээр Оросын бүрэлдэхүүнд орсон нутаг.jpg|Манж-Оросын гэрээгээр Оросын бүрэлдэхүүнд орсон нутаг Файл:Манжийн довтолгоо 1616-1644.jpg Файл:Manjiin dovtolgoo.gif Файл:Манжийн довтолгоо 1644-1662.jpg|Манжийн довтолгоо 1644-1662 Файл:Манжийн довтолгоо 1662-1683.jpg|Манжийн довтолгоо 1662-1683 Файл:Манжийн довтолгоо 1683-1747.jpg|Манжийн довтолгоо 1683-1747 Файл:Манжийн довтолгоо 1747-1796.jpeg|Манжийн довтолгоо 1747-1796 Файл:Манж 1795.jpg|Чин улс 1795 Файл:Манж улс 1815 он.jpg Файл:Манж улс 1838 он.jpg Файл:Qing Dzungar wars.jpg|Зүүнгар-Чин улсын дайн Файл:Manj boslogo.jpg Файл:Manj 1796-1839.jpg Файл:Manj 1884 on.jpg Файл:Manj 1861-1894.jpg Файл:Manj 1862-1911.jpg Файл:Манжид болсон бослого.jpg Файл:Ching Dynasty 1892.png Файл:Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1895 он.gif|Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1895 он Файл:Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1905 он.gif|Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1905 он. Файл:Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1907 он.gif Файл:Манж Чин улс.jpg Файл:Манж Чин.jpg Файл:Manjin zahirgaa.jpg Файл:Манж 1911 он - Балхаш нуур, Амарын хойд талын нутаг 19-р зуунд Оросын бүрэлдэхүүнд орсон.jpg </gallery> == Мөн үзэх == * [[Манж үндэстэн]] *[[Зүрчид]] *[[Амбан]] {{s-start}} {{Залгамжлал |өмнө=<nowiki>Мин улс </nowiki><br/> [[Бага хаадын үе]]<br/>[[Зүүнгарын Хаант Улс]] |он=1636-1912 |албан_тушаал=Манж Дайчин улс |дараа= [[Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс]]<br/> [[Дундад Иргэн Улс]] }} {{end}} ==Эшлэл== <gallery> </gallery> [[Ангилал:Хятадын династи]] [[Ангилал:Чин улс| ]] [[Ангилал:1616 онд байгуулагдсан]] [[Ангилал:Монголын түүх]] c7e79q69fbe31zaaazvap9tdvp66e8e Нүүрсустөрөгч 0 5030 710019 604281 2022-08-29T09:01:19Z Manlaibaatar Purew 77978 wikitext text/x-wiki '''Нүүрсустөрөгч''' гэдэг нь [[устөрөгч]] ба [[нүүрстөрөгч|нүүрстөрөгчөөс]] тогтсон химийн нэгдлүүд юм. [[Шатах ашигт малтмал|Шатах ашигт малтмалыг]] бүрдүүлэгч үндсэн химийн нэгдлүүд нь нүүрсустөрөгчид болно.<ref>Clayden, J., Greeves, N., et al. (2000), p21</ref><ref>McMurry, J. ([[2000]]), p75-81</ref> == Нүүрсустөрөгчдийн төрөл == # '''[[Ханасан нүүрсустөрөгч]]''' ([[алкан]]) нь задгай (гинжин) хэлхээтэй, дан холбоогоор холбогдсон, [[Ханасан нүүрсустөрөгч|ханасан нүүрсустөрөгчид]] юм. [[Алкан|Алканууд]] нь түгээмэл тархалттай, энгийн нүүрсустөрөгчид бөгөөд [[газрын тос|газрын тосны]] үндсэн нэгдэл болно. Изомер үүсгэнэ. Химийн ерөнхий томъёо нь <math>C_nH_{2n+2}</math>. # '''[[Ханаагүй нүүрсустөрөгч]]''' гэдэгт нэг буюу түүнээс дээш тооны давхар, эсвэл гурвалсан холбоо бүхий задгай хэлхээтэй нүүрсустөрөгчдийг хамааруулна. Нэг ширхэг давхар хэлхээтэй нүүрсустөрөгчдийг [[алкен]] гэнэ. Алкений ерөнхий томъёо нь C<sub>''n''</sub>H<sub>''2n''</sub>. Гурвалсан холбоо агуулсан нүүрсустөрөгчдийг [[алкин]] гэж нэрлэнэ. # '''[[циклоалкан|Циклоалкан]]''' ([[циклоалкан|нафтен]]) гэдэг нь нэг эсвэл түүнээс дээш тооны нүүрстөрөгчийн цагираг агуулсан, дан холбоо бүхий нүүрсустөрөгчид юм. Нэг цагирагт, ханасан нүүрсустөрөгчийн химийн томъёо нь <math>C_nH_{2n}</math>. # '''[[Ароматик нүүрсустөрөгч]]''' буюу [[Ароматик нүүрсустөрөгч|арен]] нь нэг буюу түүнээс дээш тооны [[Ароматик нүүрсустөрөгч|бензолын]] цагираг (3 ширхэг давхар холбоо бүхий) агуулсан [[ханаагүй нүүрсустөрөгч|ханаагүй нүүрсустөрөгчид]]. == Ишлэл == {{reflist}} == Бусад холбоотой сэдвүүд == * [[Газрын тос]] * [[Органик хими]] == Гадаад холбоос == * [http://www.worldofmolecules.com/fuels/methane.htm The Methane Molecule] * [http://www.poten.com/ut_glossary.asp Poten & Partners: Glossary of Hydrocarbon Terms] {{Stub}} [[Ангилал:Бодисын бүлэг]] [[Ангилал:Нүүрсустөрөгч| ]] [[Ангилал:Органик хими]] [[Ангилал:Шатах ашигт малтмал]] 966b62b4y4db7782d9y32f5fimrxjvy Монголын Ардчилсан Нам 0 5843 709983 706495 2022-08-29T04:09:15Z Baterdenes 76016 wikitext text/x-wiki {{Redirect|Ардчилсан Нам}} {{Инфобокс нам | name = Ардчилсан Нам | native_name = {{MongolUnicode|ᠠᠷᠠᠳᠴᠢᠯᠠᠭᠰᠠᠨ ᠨᠠᠮ}} | native_name_lang = mn | logo = Democratic Party of Mongolia logo.png | logo_size = | colorcode = {{Ардчилсан Нам (Монгол)/meta/color}} | abbreviation = {{lang|mn|АН}} | presidium = Үндэсний Бодлогын Хороо | leader1_title = Дарга | leader1_name = [[Халтмаагийн Баттулга]]</br><i>(сонгогдсон)</i> | leader2_title = Vice Chairpersons | leader2_name = | leader3_title = Ерөнхий Нарийн Бичгийн Дарга | leader3_name = Ишжамцын Мөнхжаргал | foundation = {{start date|1990}}<br /> 2000 оны 12 сарын 6 (албан ёсоор) | headquarters = [[Улаанбаатар]] | newspaper = ''Ardchilal Times'' | student_wing = Ардчилсан Оюутны Холбоо | youth_wing = Ардчилсан Залуучуудын Холбоо | womens_wing = Ардчилсан Эмэгтэйчүүдийн Холбоо | membership_year = | membership = 150,000<ref>[http://www.supremecourt.mn/nam/2 Монгол Улсын Дээд шүүх – Ардчилсан нам /АН/]</ref> | ideology = {{ubl|class=nowrap | [[Либерал консерватизм]]<ref>{{cite book |last1= Uribe Burcher |first1= Catalina |last2= Casal Bértoa |first2= Fernando |date= 15 November 2018 |title= Political Finance in Mongolia: Assessment and Recommendations |url=https://www.idea.int/sites/default/files/publications/political-finance-in-mongolia.pdf |publisher= International Institute for Democracy and Electoral Assistance; Open Society Forum |page= 13|doi=10.31752/idea.2018.68 |access-date=22 June 2020 |isbn=978-91-7671-217-7}} </ref> | [[Эдийн засгийн либерализм]]<ref>{{Cite book |author=Julia Bader |title=China's Foreign Relations and the Survival of Autocracies |publisher=Routledge |year=2015 |page=88}}</ref> | [[Нармай Монгол|Үндсэрхэг үзэл]]<ref>{{cite web|url=http://www.aljazeera.com/video/news/2017/07/mongolia-khaltmaa-battulga-wins-election-nationalist-platform-170709101449331.html|title=Mongolia: Khaltmaa Battulga wins election on nationalist platform|website=www.aljazeera.com|access-date=25 April 2018|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20180303160127/https://www.aljazeera.com/video/news/2017/07/mongolia-khaltmaa-battulga-wins-election-nationalist-platform-170709101449331.html|archive-date=3 March 2018}}</ref> }} | position = [[Төв-барууны улс төр|Төв-баруун]] | international = [[Олон Улсын Ардчилсан Холбоо]] | national = | colors = {{color box|{{Ардчилсан Нам (Монгол)/meta/color}}|border=darkgray}} [[Хөх]] | seats1_title = [[Улсын Их Хурал]] | seats1 = {{Composition bar|12|76|hex={{Ардчилсан Нам (Монгол)/meta/color}}}} | flag = Mongolian Democratic Party Flag.svg{{!}}border{{!}}200px | website = {{URL|http://www.democrats.mn/}} | footnotes = | country = Монголын }} '''Ардчилсан Нам''' нь [[Монгол]]ын [[улс төрийн нам]]уудын нэг. Өдгөөгийн Ардчилсан нам нь [[2000]] оны [[12 сарын 6]]-нд [[Монголын Үндэсний Ардчилсан Нам|Үндэсний Ардчилсан Нам]], [[Монголын Социал-Демократ Нам|Социал-Демократ Нам]], Шашинтны Ардчилсан Нам, Уламжлал Сэргэн Мандлын Нам, хуучин Ардчилсан Нам, Уламжлалын нэгдсэн намын нэг хэсэг гэсэн улс төрийн 6 хүчний нэгдлийн үр дүнд байгуулагдсан. ==Түүх== {{Гол|Монголын ардчилсан хувьсгал}} 1989 оны 11 дүгээр сарын сүүлчээр Улаанбаатар хотод болсон залуу уран бүтээлчдийн улсын хоёрдугаар зөвлөгөөнд оролцсон уран бүтээлч залуу сэхээтнүүд тухайн үед нийгэмд хуримтлагдсан бэрхшээл, зөрчлийг илэн далангүй илчилж, эрх баригчдын алгуур, идэвхгүй үйл ажиллагааг хурцаар шүүмжилсэн. Тус зөвлөлгөөнд оролцсон хэсэг залуучууд өөрчлөлт, шинэчлэлийг түргэтгэхэд тус дөхөм үзүүлэх зорилготой улс төрийн байгууллага үүсгэн тэрлэх болсноо мэдэгдэж, Монголын ардчилсан холбоог байгуулав. Ардчилсан холбоо 1990 оны 2 дугаар сарын 18-нд анхдугаар их хурлаа хийж, Монголын Ардчилсан Нам /МоАН/ байгуулах шийдвэр гаргав. 1990 оны 4 дүгээр сарын 8-9 нд МоАН-ын их хурал болж, намынхаа дүрмийг баталж, намын Ерөнхий зохицуулагчаар Э.Бат-Үүлийг сонгон баталж, 1990 оны 5 дугаар сард БНМАУ-ын Дээд шүүхэд хууль ёсоор бүртгүүлсэн. Ийнхүү МоАн байгуулагдсан нь ардчиллыг жинхэнэ ёсоор хэрэгжүүлэх олон намын тогтолцооны эх суурийг бүрдүүлж, Монгол Улсын хөгжлийн шинэ сонголтын эхлэлийг тавьсан түүхэн ач холбогдол бүхий үйл явдал болов. 2000 онд Монголын Ардчилсан Нам, Монголын Үндэсний Ардчилсан Нам, Монголын Социал Демократ Нам, Монголын Сэргэн Мандлын Нам, Монголын Шашинтны Ардчилсан Нам нэгдэж “Ардчилсан нам” болсон. Тус нам 1992-1996 онд “Ардчилсан холбоо эвсэл” байгуулан ажиллаж, 1996-2000, 2012-2016 онд УИХ-д олонх болон засгийн эрх барьж байв.<ref>[https://mongoltoli.mn/history/h/1031 МонголАрдчилсан нам]</ref> ==Дарга нар== *[[Дамбийн Дорлигжав]] (2000-2002) *[[Мэндсайханы Энхсайхан]] (2002-2005) *[[Раднаасүмбэрэлийн Гончигдорж]] (2005-2006) *[[Цахиагийн Элбэгдорж]] (2006-2008) *[[Норовын Алтанхуяг]] (2008 - 2014) *[[Зандаахүүгийн Энхболд]] (2015 - 2017) *[[Содномзундуйн Эрдэнэ]] (2017-2020) *Халтмаагийн Баттулга (2022 оноос ) 2020 оноос хойш намын даргын бүртгэлийн маргаан үргэлжилж буй. [[2020 оны Улсын Их Хурлын сонгууль|2020 оны УИХ-ын сонгуульд]] ялагдсаны дараа С.Эрдэнэ намын тамгыг дэд дарга Ц.Туваанд хүлээлгэж өгсөн ч хожим маргаан үүссэнээр 2021 онд хоёр хэсэг болон тус тусдаа даргын сонгууль зохион байгуулж, нэг хэсэг нь [[Одонгийн Цогтгэрэл]], нөгөө хэсэг нь [[Майнбаярын Тулгат]]ыг даргаар сонгосон ч Дээд Шүүх аль алиныг нь бүртгэн аваагүй. 2022 онд Одонгийн Цогтгэрэлийг даргаар сонгосон хэсэг нь дахин сунгаа зохион байгуулж, [[Халтмаагийн Баттулга|Халмтаагийн Баттулгыг]] даргаар сонгожээ. ==Мөн үзэх== *[[Монгол Улс]] *[[Монголын улс төрийн намууд]] ==Эшлэл== {{Reflist}} [[Ангилал:Монголын Ардчилсан Нам| ]] [[Ангилал:Монголын нам|Ардчилсан Нам]] [[Ангилал:Консерватив нам]] [[Ангилал:Либерал нам]] [[Ангилал:2000 онд байгуулагдсан]] nbwzbjheienkgyuiljbd5r8gdpk429p 709984 709983 2022-08-29T04:10:04Z Baterdenes 76016 wikitext text/x-wiki {{Redirect|Ардчилсан Нам}} {{Инфобокс нам | name = Ардчилсан Нам | native_name = {{MongolUnicode|ᠠᠷᠠᠳᠴᠢᠯᠠᠭᠰᠠᠨ ᠨᠠᠮ}} | native_name_lang = mn | logo = Democratic Party of Mongolia logo.png | logo_size = | colorcode = {{Ардчилсан Нам (Монгол)/meta/color}} | abbreviation = {{lang|mn|АН}} | presidium = Үндэсний Бодлогын Хороо | leader1_title = Дарга | leader1_name = [[Халтмаагийн Баттулга]]</br><i>(сонгогдсон)</i> | leader2_title = Vice Chairpersons | leader2_name = | leader3_title = Ерөнхий Нарийн Бичгийн Дарга | leader3_name = Ишжамцын Мөнхжаргал | foundation = {{start date|1990}}<br /> 2000 оны 12 сарын 6 (албан ёсоор) | headquarters = [[Улаанбаатар]] | newspaper = ''Ardchilal Times'' | student_wing = Ардчилсан Оюутны Холбоо | youth_wing = Ардчилсан Залуучуудын Холбоо | womens_wing = Ардчилсан Эмэгтэйчүүдийн Холбоо | membership_year = | membership = 150,000<ref>[http://www.supremecourt.mn/nam/2 Монгол Улсын Дээд шүүх – Ардчилсан нам /АН/]</ref> | ideology = {{ubl|class=nowrap | [[Либерал консерватизм]]<ref>{{cite book |last1= Uribe Burcher |first1= Catalina |last2= Casal Bértoa |first2= Fernando |date= 15 November 2018 |title= Political Finance in Mongolia: Assessment and Recommendations |url=https://www.idea.int/sites/default/files/publications/political-finance-in-mongolia.pdf |publisher= International Institute for Democracy and Electoral Assistance; Open Society Forum |page= 13|doi=10.31752/idea.2018.68 |access-date=22 June 2020 |isbn=978-91-7671-217-7}} </ref> | [[Эдийн засгийн либерализм]]<ref>{{Cite book |author=Julia Bader |title=China's Foreign Relations and the Survival of Autocracies |publisher=Routledge |year=2015 |page=88}}</ref> | [[Нармай Монгол|Үндсэрхэг үзэл]]<ref>{{cite web|url=http://www.aljazeera.com/video/news/2017/07/mongolia-khaltmaa-battulga-wins-election-nationalist-platform-170709101449331.html|title=Mongolia: Khaltmaa Battulga wins election on nationalist platform|website=www.aljazeera.com|access-date=25 April 2018|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20180303160127/https://www.aljazeera.com/video/news/2017/07/mongolia-khaltmaa-battulga-wins-election-nationalist-platform-170709101449331.html|archive-date=3 March 2018}}</ref> }} | position = [[Төв-барууны улс төр|Төв-баруун]] | international = [[Олон Улсын Ардчилсан Холбоо]] | national = | colors = {{color box|{{Ардчилсан Нам (Монгол)/meta/color}}|border=darkgray}} [[Хөх]] | seats1_title = [[Улсын Их Хурал]] | seats1 = {{Composition bar|12|76|hex={{Ардчилсан Нам (Монгол)/meta/color}}}} | flag = Mongolian Democratic Party Flag.svg{{!}}border{{!}}200px | website = {{URL|http://www.democrats.mn/}} | footnotes = | country = Монголын }} '''Ардчилсан Нам''' нь [[Монгол]]ын [[улс төрийн нам]]уудын нэг. Өдгөөгийн Ардчилсан нам нь [[2000]] оны [[12 сарын 6]]-нд [[Монголын Үндэсний Ардчилсан Нам|Үндэсний Ардчилсан Нам]], [[Монголын Социал-Демократ Нам|Социал-Демократ Нам]], Шашинтны Ардчилсан Нам, Уламжлал Сэргэн Мандлын Нам, хуучин Ардчилсан Нам, Уламжлалын нэгдсэн намын нэг хэсэг гэсэн улс төрийн 6 хүчний нэгдлийн үр дүнд байгуулагдсан. ==Түүх== {{Гол|Монголын ардчилсан хувьсгал}} 1989 оны 11 дүгээр сарын сүүлчээр Улаанбаатар хотод болсон залуу уран бүтээлчдийн улсын хоёрдугаар зөвлөгөөнд оролцсон уран бүтээлч залуу сэхээтнүүд тухайн үед нийгэмд хуримтлагдсан бэрхшээл, зөрчлийг илэн далангүй илчилж, эрх баригчдын алгуур, идэвхгүй үйл ажиллагааг хурцаар шүүмжилсэн. Тус зөвлөлгөөнд оролцсон хэсэг залуучууд өөрчлөлт, шинэчлэлийг түргэтгэхэд тус дөхөм үзүүлэх зорилготой улс төрийн байгууллага үүсгэн тэрлэх болсноо мэдэгдэж, Монголын ардчилсан холбоог байгуулав. Ардчилсан холбоо 1990 оны 2 дугаар сарын 18-нд анхдугаар их хурлаа хийж, Монголын Ардчилсан Нам /МоАН/ байгуулах шийдвэр гаргав. 1990 оны 4 дүгээр сарын 8-9 нд МоАН-ын их хурал болж, намынхаа дүрмийг баталж, намын Ерөнхий зохицуулагчаар Э.Бат-Үүлийг сонгон баталж, 1990 оны 5 дугаар сард БНМАУ-ын Дээд шүүхэд хууль ёсоор бүртгүүлсэн. Ийнхүү МоАн байгуулагдсан нь ардчиллыг жинхэнэ ёсоор хэрэгжүүлэх олон намын тогтолцооны эх суурийг бүрдүүлж, Монгол Улсын хөгжлийн шинэ сонголтын эхлэлийг тавьсан түүхэн ач холбогдол бүхий үйл явдал болов. 2000 онд Монголын Ардчилсан Нам, Монголын Үндэсний Ардчилсан Нам, Монголын Социал Демократ Нам, Монголын Сэргэн Мандлын Нам, Монголын Шашинтны Ардчилсан Нам нэгдэж “Ардчилсан нам” болсон. Тус нам 1992-1996 онд “Ардчилсан холбоо эвсэл” байгуулан ажиллаж, 1996-2000, 2012-2016 онд УИХ-д олонх болон засгийн эрх барьж байв.<ref>[https://mongoltoli.mn/history/h/1031 МонголАрдчилсан нам]</ref> ==Дарга нар== *[[Дамбийн Дорлигжав]] (2000-2002) *[[Мэндсайханы Энхсайхан]] (2002-2005) *[[Раднаасүмбэрэлийн Гончигдорж]] (2005-2006) *[[Цахиагийн Элбэгдорж]] (2006-2008) *[[Норовын Алтанхуяг]] (2008 - 2014) *[[Зандаахүүгийн Энхболд]] (2015 - 2017) *[[Содномзундуйн Эрдэнэ]] (2017-2020) *[[Халтмаагийн Баттулга]] (2022 оноос ) 2020 оноос хойш намын даргын бүртгэлийн маргаан үргэлжилж буй. [[2020 оны Улсын Их Хурлын сонгууль|2020 оны УИХ-ын сонгуульд]] ялагдсаны дараа С.Эрдэнэ намын тамгыг дэд дарга Ц.Туваанд хүлээлгэж өгсөн ч хожим маргаан үүссэнээр 2021 онд хоёр хэсэг болон тус тусдаа даргын сонгууль зохион байгуулж, нэг хэсэг нь [[Одонгийн Цогтгэрэл]], нөгөө хэсэг нь [[Майнбаярын Тулгат]]ыг даргаар сонгосон ч Дээд Шүүх аль алиныг нь бүртгэн аваагүй. 2022 онд Одонгийн Цогтгэрэлийг даргаар сонгосон хэсэг нь дахин сунгаа зохион байгуулж, [[Халтмаагийн Баттулга|Халмтаагийн Баттулгыг]] даргаар сонгожээ. ==Мөн үзэх== *[[Монгол Улс]] *[[Монголын улс төрийн намууд]] ==Эшлэл== {{Reflist}} [[Ангилал:Монголын Ардчилсан Нам| ]] [[Ангилал:Монголын нам|Ардчилсан Нам]] [[Ангилал:Консерватив нам]] [[Ангилал:Либерал нам]] [[Ангилал:2000 онд байгуулагдсан]] jkmpv2dzq5dq3q5uohoxwdw7sbfxl5j Жүгдэрдэмидийн Гүррагчаа 0 7603 710012 702773 2022-08-29T08:30:15Z Eupakistani 78195 /* Сансарт ниссэн нь */ wikitext text/x-wiki {{Инфобокс сансрын нисгэгч | name = Жүгдэрдэмидийн Гүррагчаа<br />{{MongolUnicode|ᠵᠦᠭᠳᠡᠷᠳᠡᠮᠡᠳ ᠦᠨ<br />ᠭᠦᠷᠦᠷᠠᠭᠴᠠ}} | foto = Jügderdemidiin Gürragchaa.jpeg | land = {{MNG|Ziel=Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улс}} | behörde = | auswahl = [[1978 он]]ы [[3 сарын 1]] | anzahl_flüge = 1 нислэг | erster_start = [[1981 он]]ы [[3 сарын 22]] | letzte_landung = [[1981 он]]ы [[3 сарын 30]] | dauer = 7 хоног 20 цаг 42 минут 3 секунд | anzahl_eva = | dauer_eva = | ausgeschieden = [[1981 он]]ы [[3 сарын 30]] | 1.Mission = Saljut 6 EP-9 |allegiance = {{flag|Монгол}} |branch = [[File:Emblem of Mongolian People's Army.svg|23px]] [[Монголын Ардын арми]] |serviceyears = 1966- |rank = [[File:Mongolian Army-GEN-parade.svg|30px]] [[Монгол Улсын Зэвсэгт хүчин|Хошууч Генерал]] |awards = [[File:OrdenSuheBator.png|35px|Сүхбаатарын одон]] [[File:OrdenSuheBator.png|35px|Сүхбаатарын одон]] [[Файл:Золотая Звезда Героя Советского Союза.svg|35px|ЗХУ-ын Баатар]] [[Файл:Heroy MNR.jpg|35px|БНМАУ-ын баатар цол]] [[Файл:Order of Lenin ribbon bar.png|35px|Ленинийн одон]] }} {{Инфобокс албан тушаалтан |name = Жүгдэрдэмидийн Гүррагчаа |image = |caption = |office1 = {{flagicon|Mongolia}} [[Монгол Улс]]ын Батлан Хамгаалах Яамны Сайд |primeminister1 =[[Намбарын Энхбаяр]] |term_start1 = 2000 |term_end1 = 2004 |predecessor1 = |successor1 = |office3 = {{MNG|Улсын Их Хурал|Улсын Их Хурлын гишүүн}} |president3 = [[Нацагийн Багабанди]] <br> [[Намбарын Энхбаяр]] |primeminister3 = [[Цахиагийн Элбэгдорж]] <br> [[Миеэгомбын Энхболд]] <br> [[Санжийн Баяр]] |term_start3 = 2004 |term_end3 = 2008 |predecessor3 = |successor3 = |birth_date = {{Birth date and age|1947|12|15}} |birth_place = [[Монгол Улс]], [[Булган аймаг]] |death_date = |death_place = |spouse = |children = |alma_mater = ЗХУ-ын Г.К.Жуковын нэрэмжит Агаарын цэргийн академи |profession = Нисэхийн Инженер |website = |allegiance = {{flag|Монгол}} |branch = [[File:Emblem of Mongolian People's Army.svg|23px]] [[Монголын Ардын арми]] |serviceyears = 1966- |rank = [[File:Mongolian Army-GEN-parade.svg|30px]] [[Монгол Улсын Зэвсэгт хүчин|Хошууч Генерал]] |awards = [[Файл:Золотая Звезда Героя Советского Союза.svg|35px|ЗХУ-ын Баатар]] [[Файл:Heroy MNR.jpg|35px|БНМАУ-ын баатар цол]] [[Файл:Order of Lenin ribbon bar.png|35px|Ленинийн одон]] [[File:OrdenSuheBator.png|35px|Сүхбаатарын одон]] [[File:OrdenSuheBator.png|35px|Сүхбаатарын одон]] }} [[Файл:USSR-mongolia Spaceflight Coin.png|200px|thumb|[[Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улс]], [[Зөвлөлт Холбоот Улс|Зөвлөлт Социалист Бүгд Найрамдах Холбоот Улс]]ын сансрын хамтарсан нислэгийн дурсгалын 1 төгрөгний зоос]] '''Жүгдэрдэмидийн Гүррагчаа''' ([[1947 он]]ы [[12 сарын 5]]-нд [[Булган аймаг|Булган аймгийн]] , [[Гурванбулаг сум (Булган)|Гурванбулаг сум]]) нь Монгол улсаас сансарт ниссэн цорын ганц, дэлхийн 101 дэх, [[Ази]]йн хоёр дахь [[сансрын нисгэгч]] бөгөөд [[нислэгийн инженер]], [[хошууч генерал]] хүн юм. Гүррагчаа 1947 онд [[Булган]] аймгийн [[Гурванбулаг сум (Булган)|Гурванбулаг суманд]] Жүгдэрдэмидийн том хүү болон төржээ. == Сансарт ниссэн нь == [[Файл:Socialist Mongolia Suit of Mongolian Cosmonaut.jpg|thumb|left|Монголын анхны сансрын нисэгчийн хувцас, [[Монголын үндэсний түүхийн музей]]]] Ж.Гүррагчаа 1966 онд цэргийн албанд татагдаж, 1971 онд [[Зөвлөлт Холбоот Улс]]ын [[Фрунзе]] хотын нисэхийн дамжаанд нисэх онгоцны радиоэлектрон төхөөрөмжийн 8796 механикч мэргэжилтэй болж, 1973 онд [[Москва]] хотод Жуковскийн нэрэмжит Агаарын цэргийн академид суралцан төгсчээ. [[1978]] оноос тэрээр ЗХУ-д [[Юрий Гагарин]]ы нэрэмжит Сансрын нисгэгчдийг бэлтгэх Сургалтын төвд [[Майдаржавын Ганзориг|М.Ганзориг]]ийн хамтаар бэлтгэгдэж эхэлсэн байна. Энэ үед тэрээр [[ардын арми]]йн [[ахмад]] цолтой байв. [[1981]] оны [[3 сар]]ын 22-нд [[Байконур]]ын сансрын буудлаас ЗХУ-ын сансрын нисгэгч [[Владимир Жанибеков]]ын хамт [[Союз-39]] хөлгөөр сансарт хөөрч [[Салют-6]] [[сансрын станц]]тай холбогджээ. В.Жанибеков, Ж.Гүррагчаа нар сансарт 7 хоног, 20 цаг 42 минутыг өнгөрүүлж, дэлхийг 124 удаа тойрсоны дараа эх дэлхийдээ амжилттай газардсан юм. == Улс төрд == Тэрээр [[2000]] - [[2004]] онд [[Намбарын Энхбаяр|Н.Энхбаяр]]ын толгойлсон засгийн газарт [[Батлан хамгаалахын сайд]]аар ажиллаж байгаад 2004 онд [[Улсын Их Хурлын сонгууль|УИХ-ын сонгуулийн]] 59-р тойрогт нэр дэвшин өрсөлдөж сонгогдоод [[Улсын Их Хурал|УИХ]]-ын гишүүнээр ажиллаж байв. == Шагнал == <gallery> Heroy MNR.jpg|Монгол Улсын баатар Золотая Звезда Героя Советского Союза.svg|Зөвлөлт Холбоот Улсын баатар Order of Alexander Nevsky (Russia).jpg|Александр Невскийн одон, 2021 он Orde van Suha Bator.jpg|Сүхбаатарын одон Тэргүүн дээд, тэргүүнзэргийн Чингис хааны одон.jpg|[[Чингис хаан одон]] Order of Lenin obverse Turova TB.png|Гадаадын: Лениний одон (Зөвлөлт Холбоот Улс) </gallery> Тэрээр сансарт ниссэнийхээ дараа [[Зөвлөлт Холбоот Улсын баатар]], [[Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улсын баатар]] цолоор шагнагдаж байжээ. Тэрбээр Монгол хүн сансарт ниссэн 40 жилийн ойн баярын өдөр Монгол Улсын төрийн дээд шагнал болох [[Чингис хаан одон]]гоор шагнуулжээ.<ref>[https://dnn.mn/%D0%BC%D0%BE%D0%BD%D0%B3%D0%BE%D0%BB-%D1%83%D0%BB%D1%81%D1%8B%D0%BD-%D0%B1%D0%B0%D0%B0%D1%82%D0%B0%D1%80-%D1%81%D0%B0%D0%BD%D1%81%D1%80%D1%8B%D0%BD-%D0%BD%D0%B8%D1%81%D1%8D%D0%B3%D1%87-%D0%B6-%D0%B3%D2%AF%D1%80%D1%80%D0%B0%D0%B3%D1%87%D0%B0%D0%B0%D0%B3-%D1%82%D3%A9%D1%80%D0%B8%D0%B9%D0%BD-%D1%82%D1%8D%D1%80%D0%B3%D2%AF%D2%AF%D0%BD-%D0%B7%D1%8D%D1%80%D0%B3%D0%B8%D0%B9%D0%BD-%D0%BE%D0%B4%D0%BE%D0%BD-%D1%87%D0%B8%D0%BD%D0%B3%D0%B8%D1%81-%D1%85%D0%B0%D0%B0%D0%BD-%D0%BE%D0%B4%D0%BE%D0%BD%D0%B3%D0%BE%D0%BE%D1%80-%D1%88%D0%B0%D0%B3%D0%BD%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D0%B0/ dnn.mn: ''Монгол Улсын Баатар, сансрын нисгэгч Ж. Гүррагчааг төрийн тэргүүн зэргийн одон Чингис хаан одонгоор шагналаа.''], нийтлэгдсэн 2021 оны гуравдугаар сарын 22, хандсан 2021 оны гуравдугаар сарын 22</ref> == Эшлэл == {{Reflist}} {{Хөтлөгч мөр Монголын Батлан Хамгаалахын сайд}} {{DEFAULTSORT:Гүррагчаа, Жүгдэрдэмидийн}} [[Ангилал:Монголын хошууч генерал]] [[Ангилал:Монголын нисгэгч]] [[Ангилал:Монголын сансрын нисгэгч]] [[Ангилал:Монголын зэвсэгт хүчний нисгэгч]] [[Ангилал:Монгол Ардын Намын гишүүн]] [[Ангилал:Монгол Улсын Их Хурлын гишүүн]] [[Ангилал:Монголын батлан хамгаалахын сайд]] [[Ангилал:Салют хөлгийн бүрэлдэхүүн]] [[Ангилал:Союз хөлгийн бүрэлдэхүүн]] [[Ангилал:ЗХУ-ын баатар]] [[Ангилал:Монгол улсын баатар]] [[Ангилал:Александр Невскийн одон шагналтан]] [[Ангилал:Лениний одон шагналтан]] [[Ангилал:Найрамдлын одон шагналтан]] [[Ангилал:Оросын хүндэтгэлийн одон шагналтан]] [[Ангилал:Сүхбаатарын одон шагналтан]] [[Ангилал:Чингис хаан одон шагналтан]] [[Ангилал:Гурванбулагийн хүн]] [[Ангилал:Монголчууд]] [[Ангилал:1947 онд төрсөн]] mbpxihb174zciw27yz27lkpw3b8p3le 710015 710012 2022-08-29T08:42:51Z Eupakistani 78195 wikitext text/x-wiki {{Инфобокс сансрын нисгэгч | name = Жүгдэрдэмидийн Гүррагчаа | foto = Jügderdemidiin Gürragchaa.jpeg | land = {{MNG|Ziel=Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улс}} | behörde = | auswahl = [[1978 он]]ы [[3 сарын 1]] | anzahl_flüge = 1 нислэг | erster_start = [[1981 он]]ы [[3 сарын 22]] | letzte_landung = [[1981 он]]ы [[3 сарын 30]] | dauer = 7 хоног 20 цаг 42 минут 3 секунд | anzahl_eva = | dauer_eva = | ausgeschieden = [[1981 он]]ы [[3 сарын 30]] | 1.Mission = Saljut 6 EP-9 |allegiance = {{flag|Монгол}} |branch = [[File:Emblem of Mongolian People's Army.svg|23px]] [[Монголын Ардын арми]] |serviceyears = 1966- |rank = [[File:Mongolian Army-GEN-parade.svg|30px]] [[Монгол Улсын Зэвсэгт хүчин|Хошууч Генерал]] |awards = [[File:OrdenSuheBator.png|35px|Сүхбаатарын одон]] [[File:OrdenSuheBator.png|35px|Сүхбаатарын одон]] [[Файл:Золотая Звезда Героя Советского Союза.svg|35px|ЗХУ-ын Баатар]] [[Файл:Heroy MNR.jpg|35px|БНМАУ-ын баатар цол]] [[Файл:Order of Lenin ribbon bar.png|35px|Ленинийн одон]] }} {{Инфобокс албан тушаалтан |name = Жүгдэрдэмидийн Гүррагчаа<br />{{MongolUnicode|ᠵᠦᠭᠳᠡᠷᠳᠡᠮᠡᠳ ᠦᠨ<br />ᠭᠦᠷᠦᠷᠠᠭᠴᠠ}} |image = |caption = |office1 = {{flagicon|Mongolia}} [[Монгол Улс]]ын Батлан Хамгаалах Яамны Сайд |primeminister1 =[[Намбарын Энхбаяр]] |term_start1 = 2000 |term_end1 = 2004 |predecessor1 = |successor1 = |office3 = {{MNG|Улсын Их Хурал|Улсын Их Хурлын гишүүн}} |president3 = [[Нацагийн Багабанди]] <br> [[Намбарын Энхбаяр]] |primeminister3 = [[Цахиагийн Элбэгдорж]] <br> [[Миеэгомбын Энхболд]] <br> [[Санжийн Баяр]] |term_start3 = 2004 |term_end3 = 2008 |predecessor3 = |successor3 = |birth_date = {{Birth date and age|1947|12|15}} |birth_place = [[Монгол Улс]], [[Булган аймаг]] |death_date = |death_place = |spouse = |children = |alma_mater = ЗХУ-ын Г.К.Жуковын нэрэмжит Агаарын цэргийн академи |profession = Нисэхийн Инженер |website = |allegiance = {{flag|Монгол}} |branch = [[File:Emblem of Mongolian People's Army.svg|23px]] [[Монголын Ардын арми]] |serviceyears = 1966- |rank = [[File:Mongolian Army-GEN-parade.svg|30px]] [[Монгол Улсын Зэвсэгт хүчин|Хошууч Генерал]] |awards = [[Файл:Золотая Звезда Героя Советского Союза.svg|35px|ЗХУ-ын Баатар]] [[Файл:Heroy MNR.jpg|35px|БНМАУ-ын баатар цол]] [[Файл:Order of Lenin ribbon bar.png|35px|Ленинийн одон]] [[File:OrdenSuheBator.png|35px|Сүхбаатарын одон]] [[File:OrdenSuheBator.png|35px|Сүхбаатарын одон]] }} '''Жүгдэрдэмидийн Гүррагчаа''' ([[1947 он]]ы [[12 сарын 5]]-нд [[Булган аймаг|Булган аймгийн]] , [[Гурванбулаг сум (Булган)|Гурванбулаг сум]]) нь Монгол улсаас сансарт ниссэн цорын ганц, дэлхийн 101 дэх, [[Ази]]йн хоёр дахь [[сансрын нисгэгч]] бөгөөд [[нислэгийн инженер]], [[хошууч генерал]] хүн юм. Гүррагчаа 1947 онд [[Булган]] аймгийн [[Гурванбулаг сум (Булган)|Гурванбулаг суманд]] Жүгдэрдэмидийн том хүү болон төржээ. == Сансарт ниссэн нь == Ж.Гүррагчаа 1966 онд цэргийн албанд татагдаж, 1971 онд [[Зөвлөлт Холбоот Улс]]ын [[Фрунзе]] хотын нисэхийн дамжаанд нисэх онгоцны радиоэлектрон төхөөрөмжийн 8796 механикч мэргэжилтэй болж, 1973 онд [[Москва]] хотод Жуковскийн нэрэмжит Агаарын цэргийн академид суралцан төгсчээ. [[1978]] оноос тэрээр ЗХУ-д [[Юрий Гагарин]]ы нэрэмжит Сансрын нисгэгчдийг бэлтгэх Сургалтын төвд [[Майдаржавын Ганзориг|М.Ганзориг]]ийн хамтаар бэлтгэгдэж эхэлсэн байна. Энэ үед тэрээр [[ардын арми]]йн [[ахмад]] цолтой байв. [[1981]] оны [[3 сар]]ын 22-нд [[Байконур]]ын сансрын буудлаас ЗХУ-ын сансрын нисгэгч [[Владимир Жанибеков]]ын хамт [[Союз-39]] хөлгөөр сансарт хөөрч [[Салют-6]] [[сансрын станц]]тай холбогджээ. В.Жанибеков, Ж.Гүррагчаа нар сансарт 7 хоног, 20 цаг 42 минутыг өнгөрүүлж, дэлхийг 124 удаа тойрсоны дараа эх дэлхийдээ амжилттай газардсан юм. <gallery> USSR-mongolia Spaceflight Coin.png|[[Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улс]], [[Зөвлөлт Холбоот Улс|Зөвлөлт Социалист Бүгд Найрамдах Холбоот Улс]]ын сансрын хамтарсан нислэгийн дурсгалын 1 төгрөгний зоос]] Socialist Mongolia Suit of Mongolian Cosmonaut.jpg|Монголын анхны сансрын нисэгчийн хувцас, [[Монголын үндэсний түүхийн музей]] </gallery> == Улс төрд == Тэрээр [[2000]] - [[2004]] онд [[Намбарын Энхбаяр|Н.Энхбаяр]]ын толгойлсон засгийн газарт [[Батлан хамгаалахын сайд]]аар ажиллаж байгаад 2004 онд [[Улсын Их Хурлын сонгууль|УИХ-ын сонгуулийн]] 59-р тойрогт нэр дэвшин өрсөлдөж сонгогдоод [[Улсын Их Хурал|УИХ]]-ын гишүүнээр ажиллаж байв. == Шагнал == <gallery> Heroy MNR.jpg|Монгол Улсын баатар Золотая Звезда Героя Советского Союза.svg|Зөвлөлт Холбоот Улсын баатар Order of Alexander Nevsky (Russia).jpg|Александр Невскийн одон, 2021 он Orde van Suha Bator.jpg|Сүхбаатарын одон Тэргүүн дээд, тэргүүнзэргийн Чингис хааны одон.jpg|[[Чингис хаан одон]] Order of Lenin obverse Turova TB.png|Гадаадын: Лениний одон (Зөвлөлт Холбоот Улс) </gallery> Тэрээр сансарт ниссэнийхээ дараа [[Зөвлөлт Холбоот Улсын баатар]], [[Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улсын баатар]] цолоор шагнагдаж байжээ. Тэрбээр Монгол хүн сансарт ниссэн 40 жилийн ойн баярын өдөр Монгол Улсын төрийн дээд шагнал болох [[Чингис хаан одон]]гоор шагнуулжээ.<ref>[https://dnn.mn/%D0%BC%D0%BE%D0%BD%D0%B3%D0%BE%D0%BB-%D1%83%D0%BB%D1%81%D1%8B%D0%BD-%D0%B1%D0%B0%D0%B0%D1%82%D0%B0%D1%80-%D1%81%D0%B0%D0%BD%D1%81%D1%80%D1%8B%D0%BD-%D0%BD%D0%B8%D1%81%D1%8D%D0%B3%D1%87-%D0%B6-%D0%B3%D2%AF%D1%80%D1%80%D0%B0%D0%B3%D1%87%D0%B0%D0%B0%D0%B3-%D1%82%D3%A9%D1%80%D0%B8%D0%B9%D0%BD-%D1%82%D1%8D%D1%80%D0%B3%D2%AF%D2%AF%D0%BD-%D0%B7%D1%8D%D1%80%D0%B3%D0%B8%D0%B9%D0%BD-%D0%BE%D0%B4%D0%BE%D0%BD-%D1%87%D0%B8%D0%BD%D0%B3%D0%B8%D1%81-%D1%85%D0%B0%D0%B0%D0%BD-%D0%BE%D0%B4%D0%BE%D0%BD%D0%B3%D0%BE%D0%BE%D1%80-%D1%88%D0%B0%D0%B3%D0%BD%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D0%B0/ dnn.mn: ''Монгол Улсын Баатар, сансрын нисгэгч Ж. Гүррагчааг төрийн тэргүүн зэргийн одон Чингис хаан одонгоор шагналаа.''], нийтлэгдсэн 2021 оны гуравдугаар сарын 22, хандсан 2021 оны гуравдугаар сарын 22</ref> == Эшлэл == {{Reflist}} {{Хөтлөгч мөр Монголын Батлан Хамгаалахын сайд}} {{DEFAULTSORT:Гүррагчаа, Жүгдэрдэмидийн}} [[Ангилал:Монголын хошууч генерал]] [[Ангилал:Монголын нисгэгч]] [[Ангилал:Монголын сансрын нисгэгч]] [[Ангилал:Монголын зэвсэгт хүчний нисгэгч]] [[Ангилал:Монгол Ардын Намын гишүүн]] [[Ангилал:Монгол Улсын Их Хурлын гишүүн]] [[Ангилал:Монголын батлан хамгаалахын сайд]] [[Ангилал:Салют хөлгийн бүрэлдэхүүн]] [[Ангилал:Союз хөлгийн бүрэлдэхүүн]] [[Ангилал:ЗХУ-ын баатар]] [[Ангилал:Монгол улсын баатар]] [[Ангилал:Александр Невскийн одон шагналтан]] [[Ангилал:Лениний одон шагналтан]] [[Ангилал:Найрамдлын одон шагналтан]] [[Ангилал:Оросын хүндэтгэлийн одон шагналтан]] [[Ангилал:Сүхбаатарын одон шагналтан]] [[Ангилал:Чингис хаан одон шагналтан]] [[Ангилал:Гурванбулагийн хүн]] [[Ангилал:Монголчууд]] [[Ангилал:1947 онд төрсөн]] fgmfyxsygjhwl2l7nkvkusa8fusz4gm 710016 710015 2022-08-29T08:43:21Z Eupakistani 78195 /* Сансарт ниссэн нь */ wikitext text/x-wiki {{Инфобокс сансрын нисгэгч | name = Жүгдэрдэмидийн Гүррагчаа | foto = Jügderdemidiin Gürragchaa.jpeg | land = {{MNG|Ziel=Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улс}} | behörde = | auswahl = [[1978 он]]ы [[3 сарын 1]] | anzahl_flüge = 1 нислэг | erster_start = [[1981 он]]ы [[3 сарын 22]] | letzte_landung = [[1981 он]]ы [[3 сарын 30]] | dauer = 7 хоног 20 цаг 42 минут 3 секунд | anzahl_eva = | dauer_eva = | ausgeschieden = [[1981 он]]ы [[3 сарын 30]] | 1.Mission = Saljut 6 EP-9 |allegiance = {{flag|Монгол}} |branch = [[File:Emblem of Mongolian People's Army.svg|23px]] [[Монголын Ардын арми]] |serviceyears = 1966- |rank = [[File:Mongolian Army-GEN-parade.svg|30px]] [[Монгол Улсын Зэвсэгт хүчин|Хошууч Генерал]] |awards = [[File:OrdenSuheBator.png|35px|Сүхбаатарын одон]] [[File:OrdenSuheBator.png|35px|Сүхбаатарын одон]] [[Файл:Золотая Звезда Героя Советского Союза.svg|35px|ЗХУ-ын Баатар]] [[Файл:Heroy MNR.jpg|35px|БНМАУ-ын баатар цол]] [[Файл:Order of Lenin ribbon bar.png|35px|Ленинийн одон]] }} {{Инфобокс албан тушаалтан |name = Жүгдэрдэмидийн Гүррагчаа<br />{{MongolUnicode|ᠵᠦᠭᠳᠡᠷᠳᠡᠮᠡᠳ ᠦᠨ<br />ᠭᠦᠷᠦᠷᠠᠭᠴᠠ}} |image = |caption = |office1 = {{flagicon|Mongolia}} [[Монгол Улс]]ын Батлан Хамгаалах Яамны Сайд |primeminister1 =[[Намбарын Энхбаяр]] |term_start1 = 2000 |term_end1 = 2004 |predecessor1 = |successor1 = |office3 = {{MNG|Улсын Их Хурал|Улсын Их Хурлын гишүүн}} |president3 = [[Нацагийн Багабанди]] <br> [[Намбарын Энхбаяр]] |primeminister3 = [[Цахиагийн Элбэгдорж]] <br> [[Миеэгомбын Энхболд]] <br> [[Санжийн Баяр]] |term_start3 = 2004 |term_end3 = 2008 |predecessor3 = |successor3 = |birth_date = {{Birth date and age|1947|12|15}} |birth_place = [[Монгол Улс]], [[Булган аймаг]] |death_date = |death_place = |spouse = |children = |alma_mater = ЗХУ-ын Г.К.Жуковын нэрэмжит Агаарын цэргийн академи |profession = Нисэхийн Инженер |website = |allegiance = {{flag|Монгол}} |branch = [[File:Emblem of Mongolian People's Army.svg|23px]] [[Монголын Ардын арми]] |serviceyears = 1966- |rank = [[File:Mongolian Army-GEN-parade.svg|30px]] [[Монгол Улсын Зэвсэгт хүчин|Хошууч Генерал]] |awards = [[Файл:Золотая Звезда Героя Советского Союза.svg|35px|ЗХУ-ын Баатар]] [[Файл:Heroy MNR.jpg|35px|БНМАУ-ын баатар цол]] [[Файл:Order of Lenin ribbon bar.png|35px|Ленинийн одон]] [[File:OrdenSuheBator.png|35px|Сүхбаатарын одон]] [[File:OrdenSuheBator.png|35px|Сүхбаатарын одон]] }} '''Жүгдэрдэмидийн Гүррагчаа''' ([[1947 он]]ы [[12 сарын 5]]-нд [[Булган аймаг|Булган аймгийн]] , [[Гурванбулаг сум (Булган)|Гурванбулаг сум]]) нь Монгол улсаас сансарт ниссэн цорын ганц, дэлхийн 101 дэх, [[Ази]]йн хоёр дахь [[сансрын нисгэгч]] бөгөөд [[нислэгийн инженер]], [[хошууч генерал]] хүн юм. Гүррагчаа 1947 онд [[Булган]] аймгийн [[Гурванбулаг сум (Булган)|Гурванбулаг суманд]] Жүгдэрдэмидийн том хүү болон төржээ. == Сансарт ниссэн нь == Ж.Гүррагчаа 1966 онд цэргийн албанд татагдаж, 1971 онд [[Зөвлөлт Холбоот Улс]]ын [[Фрунзе]] хотын нисэхийн дамжаанд нисэх онгоцны радиоэлектрон төхөөрөмжийн 8796 механикч мэргэжилтэй болж, 1973 онд [[Москва]] хотод Жуковскийн нэрэмжит Агаарын цэргийн академид суралцан төгсчээ. [[1978]] оноос тэрээр ЗХУ-д [[Юрий Гагарин]]ы нэрэмжит Сансрын нисгэгчдийг бэлтгэх Сургалтын төвд [[Майдаржавын Ганзориг|М.Ганзориг]]ийн хамтаар бэлтгэгдэж эхэлсэн байна. Энэ үед тэрээр [[ардын арми]]йн [[ахмад]] цолтой байв. [[1981]] оны [[3 сар]]ын 22-нд [[Байконур]]ын сансрын буудлаас ЗХУ-ын сансрын нисгэгч [[Владимир Жанибеков]]ын хамт [[Союз-39]] хөлгөөр сансарт хөөрч [[Салют-6]] [[сансрын станц]]тай холбогджээ. В.Жанибеков, Ж.Гүррагчаа нар сансарт 7 хоног, 20 цаг 42 минутыг өнгөрүүлж, дэлхийг 124 удаа тойрсоны дараа эх дэлхийдээ амжилттай газардсан юм. <gallery> USSR-mongolia Spaceflight Coin.png|[[Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улс]], [[Зөвлөлт Холбоот Улс|Зөвлөлт Социалист Бүгд Найрамдах Холбоот Улс]]ын сансрын хамтарсан нислэгийн дурсгалын 1 төгрөгний зоос Socialist Mongolia Suit of Mongolian Cosmonaut.jpg|Монголын анхны сансрын нисэгчийн хувцас, [[Монголын үндэсний түүхийн музей]] </gallery> == Улс төрд == Тэрээр [[2000]] - [[2004]] онд [[Намбарын Энхбаяр|Н.Энхбаяр]]ын толгойлсон засгийн газарт [[Батлан хамгаалахын сайд]]аар ажиллаж байгаад 2004 онд [[Улсын Их Хурлын сонгууль|УИХ-ын сонгуулийн]] 59-р тойрогт нэр дэвшин өрсөлдөж сонгогдоод [[Улсын Их Хурал|УИХ]]-ын гишүүнээр ажиллаж байв. == Шагнал == <gallery> Heroy MNR.jpg|Монгол Улсын баатар Золотая Звезда Героя Советского Союза.svg|Зөвлөлт Холбоот Улсын баатар Order of Alexander Nevsky (Russia).jpg|Александр Невскийн одон, 2021 он Orde van Suha Bator.jpg|Сүхбаатарын одон Тэргүүн дээд, тэргүүнзэргийн Чингис хааны одон.jpg|[[Чингис хаан одон]] Order of Lenin obverse Turova TB.png|Гадаадын: Лениний одон (Зөвлөлт Холбоот Улс) </gallery> Тэрээр сансарт ниссэнийхээ дараа [[Зөвлөлт Холбоот Улсын баатар]], [[Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улсын баатар]] цолоор шагнагдаж байжээ. Тэрбээр Монгол хүн сансарт ниссэн 40 жилийн ойн баярын өдөр Монгол Улсын төрийн дээд шагнал болох [[Чингис хаан одон]]гоор шагнуулжээ.<ref>[https://dnn.mn/%D0%BC%D0%BE%D0%BD%D0%B3%D0%BE%D0%BB-%D1%83%D0%BB%D1%81%D1%8B%D0%BD-%D0%B1%D0%B0%D0%B0%D1%82%D0%B0%D1%80-%D1%81%D0%B0%D0%BD%D1%81%D1%80%D1%8B%D0%BD-%D0%BD%D0%B8%D1%81%D1%8D%D0%B3%D1%87-%D0%B6-%D0%B3%D2%AF%D1%80%D1%80%D0%B0%D0%B3%D1%87%D0%B0%D0%B0%D0%B3-%D1%82%D3%A9%D1%80%D0%B8%D0%B9%D0%BD-%D1%82%D1%8D%D1%80%D0%B3%D2%AF%D2%AF%D0%BD-%D0%B7%D1%8D%D1%80%D0%B3%D0%B8%D0%B9%D0%BD-%D0%BE%D0%B4%D0%BE%D0%BD-%D1%87%D0%B8%D0%BD%D0%B3%D0%B8%D1%81-%D1%85%D0%B0%D0%B0%D0%BD-%D0%BE%D0%B4%D0%BE%D0%BD%D0%B3%D0%BE%D0%BE%D1%80-%D1%88%D0%B0%D0%B3%D0%BD%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D0%B0/ dnn.mn: ''Монгол Улсын Баатар, сансрын нисгэгч Ж. Гүррагчааг төрийн тэргүүн зэргийн одон Чингис хаан одонгоор шагналаа.''], нийтлэгдсэн 2021 оны гуравдугаар сарын 22, хандсан 2021 оны гуравдугаар сарын 22</ref> == Эшлэл == {{Reflist}} {{Хөтлөгч мөр Монголын Батлан Хамгаалахын сайд}} {{DEFAULTSORT:Гүррагчаа, Жүгдэрдэмидийн}} [[Ангилал:Монголын хошууч генерал]] [[Ангилал:Монголын нисгэгч]] [[Ангилал:Монголын сансрын нисгэгч]] [[Ангилал:Монголын зэвсэгт хүчний нисгэгч]] [[Ангилал:Монгол Ардын Намын гишүүн]] [[Ангилал:Монгол Улсын Их Хурлын гишүүн]] [[Ангилал:Монголын батлан хамгаалахын сайд]] [[Ангилал:Салют хөлгийн бүрэлдэхүүн]] [[Ангилал:Союз хөлгийн бүрэлдэхүүн]] [[Ангилал:ЗХУ-ын баатар]] [[Ангилал:Монгол улсын баатар]] [[Ангилал:Александр Невскийн одон шагналтан]] [[Ангилал:Лениний одон шагналтан]] [[Ангилал:Найрамдлын одон шагналтан]] [[Ангилал:Оросын хүндэтгэлийн одон шагналтан]] [[Ангилал:Сүхбаатарын одон шагналтан]] [[Ангилал:Чингис хаан одон шагналтан]] [[Ангилал:Гурванбулагийн хүн]] [[Ангилал:Монголчууд]] [[Ангилал:1947 онд төрсөн]] mis42tt2jrr8b1cxkk8ulpk98h1m56c Алтанбулаг сум (Сэлэнгэ) 0 8084 709948 709606 2022-08-28T16:36:11Z 94.237.53.37 /* Товч түүх */ wikitext text/x-wiki {{Redirect5|Алтанбулаг}} {{Нутаг |нэр = Алтанбулаг сум<br>{{MongolUnicode|ᠠᠯᠲᠠᠨᠪᠤᠯᠠᠭ<br> ᠰᠤᠮᠤ}} |ямар_янзын_нутаг = [[Монгол улсын засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн хуваарь|сум]] |image_skyline = |image_caption = |imagesize = |улс_эсвэл = [[Улс орнуудын жагсаалт|Улс]] |аль_улс_эсвэл = {{MGL2}} |нэгдүгээр_зэргийн_нэгж = [[Монгол улсын засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн хуваарь|Дээд нутаг]] |нэгдүгээр_зэргийн_нутаг = {{Flag|Сэлэнгэ аймаг|coa}} |хоёрдугаар_зэргийн_нэгж = [[Дорнод#Сумд|Доод нутаг]]<br>(3 баг) |хоёрдугаар_зэргийн_нутаг = 1. Бүргэдтэй<br>2. Суварга<br>3. Цөх |нутгийн_төвийг_юу_гэх = Сумын төв |нутгийн_төв = Алтанбулаг |газар_нутаг = 2100.30 км² |хүн_ам = 5,117 хүн |хүн_ам_он = (2011) |ард_түмэн = |image_map2 = Mon-selengealtanbulag.png |mapsize2 = 340px |шуудангийн_томъёо = 43040 |хаяа_залгаа_нутаг = ↖ [[Түшиг сум|Түшиг]], ↑ [[Хиагт аймаг|Хиагт]],<br>← [[Сүхбаатар хот|Сүхбаатар]],<br>↙ [[Шаамар сум|Шаамар]], ↘ [[Хүдэр сум|Хүдэр]],<br>↙ [[Жавхлант сум|Жавхлант]], ↓ [[Ерөө сум|Ерөө]] }} '''Алтанбулаг''' ({{mongolUnicode|ᠠᠯᠲᠠᠨᠪᠤᠯᠠᠭ}}) [[сум]] [[Монгол Улс]]ын [[Сэлэнгэ аймаг]]т харъяалагддаг. Төв нь '''Алтанбулаг''' суурин. == Товч түүх == [[Файл:Altanbulag, 1885.png|thumb|Гудамжны зураг 1]] [[Файл:Street scene, probably in Maimachin, Mongolia LCCN99615506.tif|thumb|Гудамжны зураг 2]] 1727 он хүртэл [[Түшээт хан аймаг|Түшээт хан аймгийн]] Эрдэнэ вангийн хошуунд хамаарч байснаа 1727 оноос Хяраан, Буурын харуул зэрэг хоёр улсын хилийн харуулын хязгаар болж [[занги]]д хамааруулжээ. 1727 оноос хилийн худалдааны '''[[Хиагт]]''' суурин үүсэв. XX зууны эхэнд Монголын Хиагтыг '''Наймаа хот''' (買賣城 [Mǎimài chéng]), '''Өвөр Хиагт''' гэдэг байлаа.<ref name="түүх"/> [[1921]] оны [[3 сарын 18]]-нд [[Дамдины Сүхбаатар|Д. Сүхбаатар]] жанжны удирдсан [[монгол үндэстэн|монгол]] [[Монголын Ардын Арми|ардын журамт цэрэг]] "[[Хиагтыг чөлөөлөх тулалдаан|хилээ хамгаална]]" гэж бүгшсэн [[хятад үндэстэн|хятад]] цэргийг үлдэн хөөж, түр засгийн газар байгуулав. Эндээс үйл явдал өрнөж Монгол улс эргэлтгүй тусгаар тогтнож чаджээ. 1931 онд [[Сэлэнгэ аймаг|Тариалангийн аймаг]] үүсэн байгуулагдахад '''Алтанбулаг''' сум үүсч 1938 онд татан буугдаж [[Шаамаap сум]]анд нэгдэв. Хот, суурины тухайд 1931 оноос 1940 онд [[Сүхбаатар хот]] үүсэх хүртэл Сэлэнгэ аймгийн төв "Алтанбулагийн хот", одооны сум байгуулагдах хүртэл Шаамар сумын нутаг дахь аймгаас шууд захирагддаг "Алтанбулагийн хороо" гэгдэж байв. 1956 онд [[Төв аймаг|Төв аймгийн]] харъяанд Алтанбулаг сум дахин төрж, 1959 оноос [[Сэлэнгэ аймаг|Сэлэнгэ аймгийнх]] болж өнөөдөртэй золгож байна.<ref name="түүх"/> == Газар зүй== Алтанбулаг суурин аймгийн төв [[Сүхбаатар хот|Сүхбаатараас]] 24 км, улсын нийслэл [[Улаанбаатар|Улаанбаатараас]] 345 км зайтай.<ref name="түүх">[selenge.gov.mn] Сэлэнгэ аймгийн цахим газар – [http://www.selenge.gov.mn/index.php?option=com_content&view=category&layout=blog&id=76&Itemid=102 Сэлэнгэ аймгийн сумд]</ref> == Худалдааны чөлөөт бүс == Алтанбулагт олон улсын худалдаа арилжааны чөлөөт бүс байгуулах хууль 2002 онд батлагдсан. Одоогоор дэд бүтэц барьж байгаа.<ref>[http://www.altanbulag.gov.mn/ "Алтанбулаг" худалдааны чөлөөт бүс]</ref> == Алдар гавьяатан == * [[Бямбын Ринчен]] (1905-1977) — зохиолч, эрдэмтэн * [[Очирын Дашдэлэг]] — хөгжимчин * [[Бадрахын Туяа]] (1956) — ногоочин == Лавлах бичиг == {{лавлах холбоос}} {{Хөтлөгч мөр Сэлэнгийн сумууд}} [[Ангилал:Сэлэнгэ аймгийн сум]] [[Ангилал:Монголын сум]] [[Ангилал:Монгол-Оросын хилийн гарц]] [[Ангилал:1727 онд байгуулагдсан]] 8fmi4nb17q5lxcvz4oo1xmx245celpo Тел-Авив 0 8695 710025 709025 2022-08-29T09:24:38Z CommonsDelinker 211 Logo_of_Tel_Aviv-Yafo.svg файлыг коммонсд [[commons:User:Túrelio|Túrelio]] хэрэглэгч устгасан тул арилгагдлаа. Шалтгаан: copyvio: All rights reserved to the Municipality of Tel Aviv- Yafo, 69 Ibn Gvirol,. wikitext text/x-wiki {{Инфобокс суурин | name = Тел-Авив-Яфо | native_name = {{native name|he|תל־אביב-יפו|italics=off}}<br />{{native name|ar|تل أبيب – يافا|italics=off}} | settlement_type = [[Израилын хотын жагсаалт|Хот]] | iso_code = IL-TA | image_skyline = {{Photomontage | photo1a = Hashalom interchange.jpg | photo2a = Azriely Sarona5.jpg | photo2b = ISR-2015-Jaffa-Clock tower-cropped.jpg | photo3a = Tel Aviv Promenade panoramics.jpg | photo4a = Panorama of Tel Aviv (cropped).jpg | size = 280 | color = transparent | border = 0 }} | image_caption = '''Дээд зүүн талаас''': Хашалом уулзвар, [[Азриэли Сарона цамхаг]], [[Яффа цагтай цамхаг]], Тел-Авивын далайн эрэг, хотын панорам зураг | image_flag = Tel Aviv flag.svg | flag_alt = | image_shield = [[File:TelAvivEmblem.svg|60px]] | shield_alt = | image_blank_emblem = | blank_emblem_type = [[Лого|Брэнд тэмдэг]] | nickname = {{unbulleted list |'Анхны Еврей хот' |'[[Цагаан хот, Тель Авив|Цагаан хот]]' |'Зогсолтгүй хот' |'Бөмбөлөг' | 'TLV' }} | motto = | image_map = | map_alt = | map_caption = | pushpin_map = Israel | pushpin_label_position = left | pushpin_map_alt = | pushpin_map_caption = Израил дахь байршил | pushpin_relief = 1 | coordinates = {{coord|32.08|N|34.78|E|display=inline,title}} | coordinates_footnotes = | subdivision_type = [[Дэлхийн улс орны нэрс|Улс]] | subdivision_name = {{flag|Израил}} | subdivision_type1 = [[Израилын дүүргүүд|Дүүрэг]] | subdivision_name1 = {{flag|Tel Aviv District|name=Тел-Авив}} | subdivision_type2 = Хотын бөөгнөрөл | subdivision_name2 = [[Гуш-Дан]] | subdivision_type3 = | subdivision_name3 = | established_title = Байгуулагдсан | established_date = {{start date|df=yes|1909|04|11}} | established_title1 = | established_date1 = | founder = | named_for = | seat_type = | seat = | government_footnotes = | government_type = [[Хотын дарга–зөвлөлийн засаг|Хотын дарга–зөвлөл]] | governing_body = [[Тел-Авив-Яфо хотын захиргаа]] | leader_title = Хотын дарга | leader_name = [[Рон Хулдаи]] | unit_pref = | area_magnitude = | area_footnotes = | area_total_km2 = 52 | area_total_sq_mi = | area_land_km2 = | area_land_sq_mi = | area_water_km2 = | area_water_sq_mi = | area_water_percent = | area_urban_km2 = 176 | area_urban_sq_mi = | area_metro_km2 = 1516 | area_metro_sq_mi = | area_note = | elevation_footnotes = | elevation_m = 5 | elevation_ft = | population_footnotes = {{Israel populations|reference}} | population_total = {{Israel populations|Tel Aviv - Yafo}} | population_rank = [[Израилын хотын жагсаалт|2-р]] байр | population_urban = 1,388,400 | population_metro = 3,854,000 | population_as_of = {{Israel populations|Year}} | population_density_km2 = 8468.7 | population_density_rank = [[Израилын хотын жагсаалт|12-р]] байр | population_density_urban_km2 = 8057.7 | population_density_metro_km2 = 2286 | population_est = | pop_est_as_of = | population_demonym = Тел-Авивчууд<ref>{{cite book |title=Tel Aviv: Mythography of a City |first=Maoz |last=Azaryahu |year=2007 |publisher=Syracuse University Press |location=Syracuse, New York |isbn=9780815631293 |pages=133–134}}</ref><ref>{{cite book |title=A Place in History: Modernism, Tel Aviv, and the Creation of Jewish Urban Space |first=Barbara E. |last=Mann |year=2006 |publisher=Stanford University Press |location=Stanford, California |isbn=9780804750196 |pages=148, 166}}</ref><ref>{{cite book |title=The Cities Book: A Journey Through the Best Cities in the World |year=2009 |publisher=Lonely Planet |location=Melbourne, Oakland and London |isbn=9781741798876 |pages=380–381}}</ref> | population_note = | blank_name_sec1 = ДНБ | blank_info_sec1 = [[Америк доллар|$]] 153.3&nbsp;тэрбум<ref name="brookingsgdp">{{cite web |url=http://www.brookings.edu/research/interactives/global-metro-monitor-3 |title=Global city GDP 2014 |publisher=Brookings Institution |access-date=18 November 2014 |url-status=dead |archive-url= https://web.archive.org/web/20130605135349/http://www.brookings.edu/research/interactives/global-metro-monitor-3 |archive-date=5 June 2013}}</ref> | blank1_name_sec1 = ДНБ (нэг хүнд ноогдох) | blank1_info_sec1 = $42,614<ref name="brookingsgdp" /> | timezone1 = [[Израилын Стандарт Цаг|IST]] | utc_offset1 = +2 | timezone1_DST = [[Израилын Зуны Цаг|IDT]] | utc_offset1_DST = +3 | postal_code_type = [[Израилын Шуудангийн код|Шуудангийн код]] | postal_code = 61XXXXX | area_code_type = [[Израилын утасны дугаар|Бүсийн дугаар]] | area_code = +972-3 | website = {{URL|http://tel-aviv.gov.il/eng/Pages/HomePage.aspx|tel-aviv.gov.il}} | footnotes = {{designation list | embed = yes | designation1 = WHS | designation1_offname = [[Цагаан хот, Тель Авив|Тел-Авивын Цагаан хот]] | designation1_date = 2003 | designation1_number = [https://whc.unesco.org/en/list/1096] | designation1_criteria = ii, iv | designation1_type = Соёл | designation1_free1name = Улс | designation1_free1value = Израил | designation1_free2name = Бүс нутаг | designation1_free2value = [[Израил дахь дэлхийн өвийн жагсаалт|Израил]] | designation1_meaning of name = Ancient Hill of Spring (see [[Altneuland|here]]) }} | official_name = }} '''Тел-Авив-Яфо''' ([[еврей хэл]]. תֵּל־אָבִיב-יָפוֹ; [[Араб хэл|араб.]] تل أبيب) буюу '''Тел-Авив''' нь 443,939 хүн амтай [[Израил|Израилын]] хоёр дахь том хот юм. Тус хот нь Израилын [[Газар дундын тэнгис|Газар дундын тэнгисийн]] эрэг дээр орших бөгөөд 51.8 квадрат километр газар нутгийг эзлэнэ. Мөн Гуш Дан нэртэй, 3.15 сая хүнтэй Израилын хамгийн том метрополи газар нутгийн хамгийн том, хамгийн их хүн амтай хот юм. Тел-Авив нь [[Израил]] улсын [[эдийн засаг]] болон [[Технологи|технологийн]] төв юм. Тель-Авив хотын дарга нь Рон Хулдай бөгөөд гадаадын олон орны [[элчин сайдын яам]] байрладаг. Энэ хот нь амьдрах өртгөөрөө дэлхийд 31-т ордог. Тел-Авив жилд 2,5 сая жуулчид хүлээж авдаг. Ойрхи Дорнодын "үдэшлэгийн нийслэл" нь идэвхтэй шөнийн амьдралтай. Тел-Авив хотод 30 мянга гаруй оюутантай, тус улсын хамгийн том их сургууль болох [[Тел-Авивын Их Сургууль]] байрладаг. Тел-Авивыг 1909 онд [[Яффо]] ([[Еврей хэл]]: יָפוֹ‎, Яфо) гэгч эртний боомтын хотын гадуур байгуулжээ. Тел-Авив хотын хөгжил нь түргэн хугацаанд тухайн үед [[Араб]] хүн ам дийлэнх хувийг эзлэж байсан Яффогийнхийг гүйцсэн бөгөөд Израил улс байгуулагдснаас хоёр жилийн дараа 1950 онд тус хоёр хотыг нэгтгэсан байна. 2003 онд [[ЮНЕСКО]]-гийн [[Дэлхийн өв]]ийн жагсаалтад бүртгэгдсэн Тел-Авивийн Цагаан хот нь дэлхийн хамгийн их [[модернист архитектур|модернист барилгуудын]] төвлөрөлтэй газар юм. == Түүх == === 1904-1917: Османы эзэнт гүрний сүүл үед байгуулагдсан нь === [[1906 он|1906 онд]] Яфогийн оршин суугчид болох еврейчүүдийн бүлэг нь Акива Арье Вейсийн санаачилгыг даган хамтдаа нийлж Ахузат Баит нийгмийг байгуулжээ. Нийгмийн зорилтуудын нэг нь "Гоо сайхан, орчин үеийн эрүүл ахуйн дүрэм журмын дагуу төлөвлөгдсөн, эрүүл орчинд еврей хотын төв" байгуулах явдал байв. Шинэ хотын хот төлөвлөлтөд цэцэрлэг хотын хөдөлгөөн нөлөөлсөн. Эхний 60 газрыг Яфогийн ойролцоох Керем Джебалид [[Нидерланд|Нидерландын]] иргэн Якобус Канн худалдаж авч, [[Еврей|еврейчүүдийн]] газар нутгийг түрэмгийлэхийг хориглосон Туркийн хоригийг тойрч гарахаар өөрийн нэр дээр бүртгүүлжээ. Хожим нь Тел-Авивын анхны хотын дарга байсан Мейр Дизенгоф мөн Ахузат Баит нийгэмд элссэн. Түүний Тел-Авивын үзэл баримтлал нь [[Арабчууд|арабуудтай]] энх тайвнаар зэрэгцэн орших байв. [[1909 он|1909 оны]] [[4 сарын 11|4 сарын 11-ний]] өдөр 66 еврей гэр бүл далайн хясаа ашиглан сугалаагаар газар нутгийг нь авахаар эзгүй элсэн манхан дээр цугларав. Энэхүү цугларалтыг Тел-Авив байгуулагдсан албан ёсны өдөр гэж үздэг. Сугалааг барилгын нийгэмлэгийн ерөнхийлөгч Акива Ариех Вайсс зохион байгуусан. Вайсс далайн эрэг дээр 120 далайн хясаа цуглуулсны тал хувь нь цагаан, хагас нь саарал байв. Гишүүдийн нэрийг цагаан хясаан дээр, саарал хясаа дээр газрын дугаарыг бичсэн байв. Дизенгофын байшингийн эсрэг талд, өнөөгийн Ротшильдийн гудамжинд байрлах энэ газарт анхны усны худгийг ухаж гаргажээ. Жилийн дотор Герцль, Ахад Хаам, Йехуда Халеви, Лилиенблум, Ротшильд нарын гудамжууд бариж; усны систем суурилуулсан; 66 байшинг барьсан. Герцль гудамжны төгсгөлд [[1906 он|1906 онд]] Яффад байгуулагдсан Герцлия Еврей ахлах сургуулийн шинэ барилга барихаар талбай хуваарилжээ. Барилгын тулгын чулууг [[1909 он|1909 оны]] [[7 сарын 28|7 сарын 28-нд]] суурилуулсан. Уг суурин нь анх Ахузат Баит нэртэй байжээ. [[1910 он|1910 оны]] [[5 сарын 21|5 сарын 21-нд]] Тел-Авив гэдэг нэрийг авчээ. Тел-Авивыг өргөн гудамж, өргөн чөлөөнүүдтэй, байшин бүрийн ус хангамжтай, гудамжны гэрэлтэй, бие даасан еврей хот болгон төлөвлөжээ. [[1914 он]] гэхэд Тел-Авив 1 хавтгай дөрвөлжин км болж өргөжжээ. [[1915 он|1915 онд]] Тел-Авивын хүн амын тооллого явагдаж, 2667 хүн бүртгэгдсэн байна. Гэсэн хэдий ч [[1917 он|1917 онд]] [[Османы эзэнт гүрэн|Османы эзэнт гүрний]] эрх баригчид дайны үеийн арга хэмжээ болгон Яфо, Тел-Авивын оршин суугчдыг хөөн зайлуулснаар хүн амын өсөлт зогссон. Египетийн [[Александриа]] дахь АНУ-ын Консул Гаррелсын Нью-Йорк Times сонинд нийтлүүлсэн нийтлэлд [[1917 он|1917 оны]] 4-р сарын эхээр Яфог албадан гаргасан тухай дурджээ. Нүүлгэн шилжүүлэх тушаал нь гол төлөв [[еврей]] хүн амд чиглэсэн байв. [[Дэлхийн нэгдүгээр дайн|Дэлхийн 1-р дайны]] төгсгөл үед, Османчууд ялагдсанаар Англичууд Палестиныг хяналтандаа авсны дараа [[Еврей|еврейчүүд]] дараа жилийн эцсээр Тел-Авив дахь гэртээ харих боломжтой болов. == Газар зүй == [[Файл:Tel_Aviv_SPOT_1083.jpg|thumb|Тел-Авид сансраас харагдах байдал нь]] [[Файл:Tel_Aviv_Yafo_Israel_Level_12.svg|left|thumb|Тел-Авив хотын төлөвлөгөө]] Тел-Авив нь [[Европ]], [[Ази]], [[Африк|Африкийг]] холбосон түүхэн газрын гүүр болох Израилын төв хэсэгт Газар дундын тэнгисийн эрэг дээр, эртний Яффа боомтын хойд хэсэгт, элсэн манхан байсан үржил шимгүй газарт байрладаг. Газар нь тэгшлэгдсэн бөгөөд огцом налуу газаргүй; газар зүйн онцлог шинж чанарууд нь [[Газар дундын тэнгис|Газар дундын тэнгисийн]] эрэг ба [[Яркон гол|Яркон голын]] амнаас дээшхи цохионууд юм.<ref>{{cite web|url=http://www.jewishagency.org/JewishAgency/English/Aliyah/About+Israel/Cities/Tel+Aviv.htm|title=Tel Aviv|publisher=[[Jewish Agency for Israel|Jewish Agency]]|access-date=26 January 2008|archive-url=https://web.archive.org/web/20071013102915/http://jewishagency.org/JewishAgency/English/Aliyah/About%2BIsrael/Cities/Tel%2BAviv.htm|archive-date=13 October 2007|url-status=dead}}</ref> Тел-Авив болон Гуш Дан бүс өргөжиж байгаа тул Тел-Авив ба Яффа болон хотын хорооллуудын хоорондох хил хязгаар байдаггүй. Тус хот нь [[Иерусалим|Иерусалимаас]] баруун хойд зүгт 60 км, [[Хайфа]] хотоос өмнө зүгт 90 км зайд байрладаг.<ref>{{cite web|url=http://www.timeanddate.com/worldclock/distances.html|title=Cities located close to Tel Aviv|access-date=26 January 2008|publisher=TimeandDate.com}}</ref> Тел-Авив нь хойд талаараа [[Герцлия]], зүүн хойд талаараа [[Рамат-ха-Шарон]], зүүн талаараа [[Петах-Тиква]], [[Бней-Брак]], [[Рамат-Ган]], [[Гиватаим]], зүүн өмнөд талаараа [[Холон]], өмнөд хэсгээрээ [[Бат-Ям]] хотуудтай хиллэдэг.<ref>{{cite web|url=https://www.science.co.il/israel/Carta-map.php|title=Map of Israel|publisher=Carta}}</ref> Хот нь эдийн засгийн хувьд хойд ба өмнөд гэсэн хоёр хэсэгт хуваагдсан. Өмнөд Тел-Авив нь Неве Цедек, Яффаг эс тооцвол хойд Тел-Авиваас ядуу гэж тооцогддог. Төв Тел-Авив нь [[Азриэли төв|Азриэли төвийн]] оршдог газар бөгөөд [[20-р хурдны зам (Израил)|Аялон хурдны замын]] дагуу оршдог санхүүгийн болон худалдааны чухал дүүрэг юм. Тел-Авивын хойд талд [[Тел-Авивын Их Сургууль]], [[Яркон цэцэрлэгт хүрээлэн]], [[Рамат-Авив]], [[Афека]] зэрэг өндөр зэрэглэлийн орон сууцны хорооллууд байрладаг.<ref name="yarkoni">{{cite web|last=Yarkoni|first=Amir|title=Real Estate in Tel Aviv – continued|work=Tel Aviv Insider|access-date=22 July 2008|url=http://www.telaviv-insider.co.il/real-estate-2.php|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20080624050534/http://www.telaviv-insider.co.il/real-estate-2.php|archive-date=24 June 2008}}</ref> === Уур амьсгал === Тел-Авив нь Газар дундын тэнгисийн уур амьсгалтай,<ref>{{cite web|url=http://en.climate-data.org/location/3471/|title=Climate: Tel Aviv-Yafo - Temperature, Climate graph, Climate table|work=climate-data.org}}</ref> бөгөөд жилийн турш нарны гэрэл элбэг байдаг. [[Хур тунадас]] нь бороо хэлбэрээр 10-р сараас 4 сарын хооронд ордог бөгөөд зуны турш хуурайшилттай байдаг. Жилийн дундаж температур нь 20.9 °C (69.6°F), далайн дундаж температур нь өвлийн улиралд 18-20 °C (64-68 °F), харин зуны үед 24-29 °C (75-84 °F) байдаг. Тел-Авивт жилд дунджаар 528 миллиметр хур тунадас ордог. Тел-Авивт зун 6 сараас 10-р сар хүртэл таван сар орчим үргэлжилдэг. Хамгийн дулаан сар болох 8-р сард температур дунджаар хамгийн өндөр нь 30.6 °C, хамгийн бага нь 25 °C (77 °F) байдаг. Газар дундын тэнгисийн эрэг дагуу байрладаг тул харьцангуй чийгшил өндөр байдаг нь зуны улиралд дулааны тааламжгүй байдлыг бий болгодог. Өвөл нь зөөлөн, чийглэг ба жилийн ихэнх хур тунадас нь 12, 1, 2-р саруудад аянга цахилгаантай бороо хэлбэрээр ордог. Хамгийн хүйтэн сэрүүн 1-р сард хамгийн дээд температур 17.6 °C (63.7 °F), хамгийн доод температур 10.2 °C (50.4 °F) байсан. Өвлийн хамгийн хүйтэн өдрүүдэд температур 8 °C (46 °F) ба 12 °C (54 °F) хооронд хэлбэлзэж болно. Хүйтний эрч чангарч, цас орох нь хотод маш ховор тохиолддог. Намар, хавар нь температурын огцом өөрчлөлтөөр тодорхойлогддог бөгөөд ойролцоох цөлөөс халуун, хуурай агаарын массаас үүсэх дулааны урсгал үүсдэг. Намар, хаврын дулаан давтамжтай үед температур нь ихэвчлэн 35 °C (95 °F) хүртэл, тэр ч байтугай 40 °C (104 °F) хүртэл өсдөг бөгөөд онцгой чийгшилтэй болдог. Намар, хаврын дундаж өдрийн температур нь 23 °C-аас 25 °C (77 °F), хамгийн бага нь 15 °C (59 °F) - 18 °C (64 °F) байдаг. Тел-Авивт бүртгэгдсэн хамгийн өндөр температур нь 46.5 °C (115.7 °F) [[1916 он|1916 оны]] [[5 сарын 17|5 сарын 17-нд]] бүртгэгдсэн ба хамгийн доод температур нь −1.9 °C (28.6 °F) [[1950 он|1950 оны]] [[2 сарын 7|2 сарын 7-нд]] бүртгэгдсэн ба уг өдөр Тел-Авивт цорын ганц удаа цас орсон юм. {| class="wikitable" |+Тел-Авивын далайн дундаж температур ˚C (˚F)<ref>{{cite web|url=http://www.seatemperature.org/middle-east/israel/tel-aviv-november.htm|title=Tel Aviv Sea Temperature November Average, Israel – Sea Temperatures|first=Copyright Global Sea Temperatures – A-Connect|last=Ltd|work=seatemperature.org}}</ref> !1 сар !2 сар !3 сар !4 сар !5 сар !6 сар !7 сар !8 сар !9 сар !10 сар !11 сар !12 сар |- style="font-size:115%; text-align: center;" | style="{{weather box/colt|18.8}}" |18.8 (65.8) | style="{{weather box/colt|17.6}}" |17.6 (63.7) | style="{{weather box/colt|17.9}}" |17.9 (64.2) | style="{{weather box/colt|18.6}}" |18.6 (65.5) | style="{{weather box/colt|21.2}}" |21.2 (70.2) | style="{{weather box/colt|24.9}}" |24.9 (76.8) | style="{{weather box/colt|27.4}}" |27.4 (81.3) | style="{{weather box/colt|28.6}}" |28.6 (83.5) | style="{{weather box/colt|28.2}}" |28.2 (82.8) | style="{{weather box/colt|26.3}}" |26.3 (79.3) | style="{{weather box/colt|23.2}}" |23.2 (73.8) | style="{{weather box/colt|20.6}}" |20.6 (69.1) |} {{Weather box|location=Тел-Авив (Температур: 1987–2010, Хур тунадас: 1980–2010)|Feb record low C=-2.0|Mar rain mm=62|Feb rain mm=111|Jan rain mm=147|rain colour=green|Dec record low C=4.0|Nov record low C=6.0|Oct record low C=11.6|Sep record low C=15.7|Aug record low C=20.0|Jul record low C=19.0|Jun record low C=15.0|May record low C=11.2|Apr record low C=7.0|Mar record low C=3.5|Jan record low C=-1.9|May rain mm=4|Apr avg record low C=10.7|Oct low C=19.1|Nov low C=14.6|Dec low C=11.2|Jan avg record low C=6.6|Feb avg record low C=7.3|Mar avg record low C=8.3|May avg record low C=14.0|Dec avg record low C=7.8|Jun avg record low C=18.3|Jul avg record low C=22.2|Aug avg record low C=23.3|Sep avg record low C=20.6|Oct avg record low C=16.2|Nov avg record low C=10.9|Apr rain mm=16|Jun rain mm=0|Aug low C=23.7|Nov rain days=9|source 1=''Израилын цаг уурын алба''<ref name="ims">{{cite web|url=http://ims.gov.il/IMS/CLIMATE/LongTermInfo |title=Averages and Records for Tel Aviv (Precipitation, Temperature and Records written in the page) |publisher=Israel Meteorological Service |access-date=1 August 2010 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20100914010915/http://www.ims.gov.il/IMS/CLIMATE/LongTermInfo |archive-date=14 September 2010 }}</ref><ref>{{cite web |url=http://www.ims.gov.il/IMS/CLIMATE/TopClimetIsrael |title=Extremes for Tel Aviv [Records of February and May]|publisher=Israel Meteorological Service| access-date= 2 August 2015}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.ims.gov.il/IMS/CLIMATE/ClimaticAtlas/TempNormals.htm |title=Temperature average |publisher=Israel Meteorological Service |access-date=8 December 2011 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20130618145923/http://www.ims.gov.il/IMS/CLIMATE/ClimaticAtlas/TempNormals.htm |archive-date=18 June 2013 }}</ref><ref name="Precipitation average">{{cite web |url=http://www.ims.gov.il/IMS/CLIMATE/ClimaticAtlas/RainNormals.htm |title=Precipitation average |access-date=12 July 2011 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20110925080227/http://www.ims.gov.il/IMS/CLIMATE/ClimaticAtlas/RainNormals.htm |archive-date=25 September 2011 }}</ref>|Dec sun=189.1|Nov sun=234.0|Oct sun=279.0|Sep sun=300.0|Aug sun=356.5|Jul sun=368.9|Jun sun=357.0|May sun=328.6|Apr sun=270.0|Mar sun=235.6|Feb sun=200.1|Jan sun=192.2|Dec rain days=12|Oct rain days=6|Jul rain mm=0|Jan rain days=15|Aug rain mm=0|Sep rain mm=1|Oct rain mm=34|Nov rain mm=81|Dec rain mm=127|unit rain days=0.1 мм|Feb rain days=13|Sep rain days=0|Mar rain days=10|Apr rain days=4|May rain days=2|Jun rain days=0|Jul rain days=0|Aug rain days=0|Sep low C=22.5|Jul low C=23.0|metric first=yes|Apr avg record high C=35.5|May humidity=63|Apr humidity=60|Mar humidity=65|Feb humidity=70|Jan humidity=72|time day=1200 GMT|Dec avg record high C=23.8|Nov avg record high C=29.2|Oct avg record high C=32.9|Sep avg record high C=32.0|Aug avg record high C=31.8|Jul avg record high C=31.6|Jun avg record high C=30.8|May avg record high C=32.4|Mar avg record high C=30.4|Jul humidity=70|Jun record high C=44.4|single line=yes|Jan record high C=30.0|Feb record high C=33.2|Mar record high C=38.3|Apr record high C=43.9|May record high C=46.5|Jul record high C=37.4|Feb avg record high C=25.0|Aug record high C=41.4|Sep record high C=42.0|Oct record high C=44.4|Nov record high C=35.6|Dec record high C=33.5|Jan avg record high C=23.6|Jun humidity=67|Aug humidity=67|Jun low C=20.6|Oct mean C=22.7|Apr mean C=19.2|May mean C=21.8|Jun mean C=24.8|Jul mean C=27.0|Aug mean C=27.8|Sep mean C=26.5|Nov mean C=17.6|Feb mean C=13.4|Dec mean C=13.9|Jan low C=9.6|Feb low C=9.8|Mar low C=11.5|Apr low C=14.4|May low C=17.3|Mar mean C=16.4|Jan mean C=12.9|Sep humidity=60|Apr high C=22.8|Oct humidity=65|Nov humidity=68|Dec humidity=73|Jan high C=17.5|Feb high C=17.7|Mar high C=19.2|May high C=24.9|Dec high C=19.2|Jun high C=27.5|Jul high C=29.4|Aug high C=30.2|Sep high C=29.4|Oct high C=27.3|Nov high C=23.4|source 2=Хонконгийн Ажиглалтын Төв<ref>{{cite web |url=http://www.weather.gov.hk/wxinfo/climat/world/eng/europe/gr_tu/tel_aviv_e.htm |title=Climatological Information for Tel Aviv, Israel |publisher=Hong Kong Observatory |access-date=2 August 2015 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160304114737/http://www.weather.gov.hk/wxinfo/climat/world/eng/europe/gr_tu/tel_aviv_e.htm |archive-date=4 March 2016 |url-status=dead }}</ref>}}{{Weather box|location=Тел-Авивын баруун эрэг (2005–2014)|Oct low C=20.7|Sep mean C=26.5|Oct mean C=23.8|Nov mean C=20.2|Dec mean C=16.6|Jan low C=11.1|Feb low C=11.9|Mar low C=13.6|Apr low C=16.0|May low C=18.9|Jun low C=22.4|Jul low C=24.7|Aug low C=25.4|Sep low C=24.1|Nov low C=16.5|Jul mean C=26.9|Dec low C=12.8|Jan record low C=4.2|Feb record low C=5.2|Mar record low C=7.2|Apr record low C=10.3|May record low C=13.1|Jun record low C=18.8|Jul record low C=21.6|Aug record low C=22.5|Sep record low C=20.1|Oct record low C=15.1|Nov record low C=10.2|Dec record low C=4.0|Aug mean C=27.6|Jun mean C=24.7|metric first=yes|Jan high C=18.3|single line=yes|Jan record high C=27.7|Feb record high C=31.8|Mar record high C=38.3|Apr record high C=39.1|May record high C=38.4|Jun record high C=36.7|Jul record high C=31.7|Aug record high C=32.5|Sep record high C=34.1|Oct record high C=39.5|Nov record high C=34.0|Dec record high C=29.5|Feb high C=18.9|May mean C=21.7|Mar high C=20.7|Apr high C=22.6|May high C=24.4|Jun high C=27.1|Jul high C=29.0|Aug high C=29.9|Sep high C=29.0|Oct high C=26.9|Nov high C=23.9|Dec high C=20.3|Jan mean C=14.7|Feb mean C=15.4|Mar mean C=17.2|Apr mean C=19.3|source 1=''Израилийн цаг уурын албаны мэдээллийн сан''<ref name="imsdb">{{cite web|url=https://data.gov.il/ims|title=Israel Meteorological Service databases|publisher=Israel Meteorological Service|access-date=31 August 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20151119205142/https://data.gov.il/ims|archive-date=19 November 2015|url-status=dead}}</ref><ref>{{cite web |url=http://www.ims.gov.il/IMS/ODOT/Stations/402.htm |title=Tel Aviv the West Coast|publisher=Israel Meteorological Service| access-date= 15 August 2007}}</ref>}} == Засаг захиргаа == [[Файл:Rabin_Squre_eco_pool.jpg|thumb|[[Ицхак Рабины талбай|Рабины талбай]] ба [[Тел-Авив Хотын Захиргааны барилга]]]] Тел-Авивыг пропорционал системээр 5 жилийн хугацаагаар сонгогддог 31 гишүүнтэй хотын зөвлөл удирддаг.<ref name="govt">{{cite book|last=Encyclopædia Britannica Staff|title=The New Encyclopædia Britannica|work=Encyclopædia Britannica|year=1974|page=66|url=https://books.google.com/books?id=YpZpY9plD7AC&q=tel-aviv+city+council|isbn=0-85229-290-2}}</ref> Тел-Авивт дор хаяж нэг жил оршин суусан 18-аас дээш насны [[Израил|Израилын]] бүх иргэд хотын сонгуульд санал өгөх эрхтэй. Хотын захиргаа нь нийгмийн үйлчилгээ, олон нийтийн хөтөлбөр, дэд бүтэц, хот төлөвлөлт, аялал жуулчлал болон орон нутгийн бусад асуудлыг хариуцдаг.<ref>{{cite web|url=http://www.tel-aviv.gov.il/English/human/index.htm|title=Social Services Administration|access-date=29 March 2008|publisher=Tel Aviv-Yafo Municipality|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20090426095713/http://www.tel-aviv.gov.il/English/human/index.htm|archive-date=26 April 2009}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.tel-aviv.gov.il/English/education/community/centers.htm|title=Community Life|access-date=29 March 2008|publisher=Tel Aviv-Yafo Municipality|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20050526023203/http://www.tel-aviv.gov.il/English/education/community/centers.htm|archive-date=26 May 2005}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.tel-aviv.gov.il/English/Tourism/Information/Index.htm|title=Tourism|access-date=29 March 2008|publisher=Tel Aviv-Yafo Municipality|archive-url=https://web.archive.org/web/20080302120451/http://www.tel-aviv.gov.il/English/Tourism/Information/Index.htm <!--Added by H3llBot-->|archive-date=2 March 2008}}</ref> Тел-Авив хотын захиргааны барилга нь [[Ицхак Рабины талбай|Рабины талбайд]] байрладаг. [[Рон Хулдаи]] [[1998 он|1998 оноос]] хойш Тел-Авив хотын даргаар ажиллаж байна. Хулдаи нь 2018 оны хотын сонгуульд тав дахь удаагаа улиран сонгогдож, Хаир намыг үндэслэгч, орлогч асан [[Асаф Замир|Асаф Замирыг]] ялсан.<ref name="ToIWootliff">{{cite news|last1=Wootliff|first1=Raoul|last2=ToI staff|title=Tel Aviv mayor fends off deputy, cruises to fifth term|url=https://www.timesofisrael.com/tel-aviv-mayor-fends-off-deputy-cruises-to-fifth-term/|work=The Times of Israel|date=31 October 2018}}</ref> Хулдаи хотын даргаар хамгийн удаан ажилласан бөгөөд зургаа дахь удаагаа нэр дэвших эрхгүй болох юм. Хамгийн богино хугацаагаар албан тушаал хашсан хүн бол 1925–27 онуудад хоёр жилийн турш албан тушаал хашсан [[Давид Блох]] юм. Улс төрийн хувьд Тел-Авив нь зүүн талын бэхлэлт гэдгээрээ алдартай. Хотын баян төв ба хойд дүүргүүдэд зүүн жигүүрийн намуудад санал өгөх нь зонхилдог бол ажилчдын зүүн-өмнөд дүүргүүдэд үндэсний сонгуульд баруун намынханд санал өгдөг.<ref>Haviv Rettig Gur, [http://www.timesofisrael.com/what-the-20th-knesset-says-about-israeli-society/ The 20th Knesset — parliament of a splintered, tribal Israel], ''The Times of Israel'', 6 April 2015</ref> Кибуцээс гадна [[Мерец|Мерец нам]] Тел-Авивт Израилын бусад хотуудаас илүү санал авдаг.<ref>{{cite web|last=Shiner|first=Doron|url=http://www.haaretz.com/news/how-they-voted-see-israel-election-results-by-city-sector-1.269923|title=How they voted: See Israel election results by city/sector|work=Haaretz|location=Israel|access-date=14 June 2010}} </ref> [[Файл:Telavivoldcityhall.jpg|thumb|Тел-Авивын хуучин хотын захиргааны барилга]] === Тел-Авив хотын даргын жагсаалт === ==== Палестины Мандат (1920–1948) ==== {| class="wikitable" style="text-align: center;" ! ! colspan="2" |Тел-Авив хотын дарга !Ажлаа авсан !Ажлаа өгсөн !Нам |- | style="background:#18ADC6;" |'''1''' |[[Файл:Meir_Dizengoff.jpg|103x103px]] |[[Меир Дизенгоф]] | align="center" |1920 | align="center" |1925 |[[Ерөнхий Сионистууд]] |- | style="background:#CE2029;" |'''2''' | |[[Давид Блох|Давид Блох-Блюменфельд]] | align="center" |1925 | align="center" |1928 |[[Ахдут-ха-Авода]] |- | style="background:#18ADC6;" |'''(1)''' |[[Файл:Meir_Dizengoff.jpg|103x103px]] |[[Meir Dizengoff|Меир Дизенгоф]] | align="center" |1928 | align="center" |1936 |[[General Zionists|Ерөнхий Сионистууд]] |- | style="background:#DDDDDD;" |'''3''' |[[Файл:Musa_Chelouche.jpg|116x116px]] |[[Моше Шлуш]] | align="center" |1936 | align="center" |1936 |Нам бус |- | style="background:#18ADC6;" |'''4''' |[[Файл:Israel_Rokach_1950.jpg|105x105px]] |[[Исраэль Роках]] | align="center" |1936 | align="center" |1948 |[[General Zionists|Ерөнхий Сионистууд]] |} ==== Израил улс (1948–одоо үе) ==== {| class="wikitable" style="text-align: center;" ! ! colspan="2" |Тел-Авив хотын дарга !Ажлаа авсан !Ажлаа өгсөн !Нам |- | style="background:#18ADC6;" |'''1''' |[[Файл:Israel_Rokach_1950.jpg|105x105px]] |[[Israel Rokach|Исраэль Роках]] |1948 |1953 |[[General Zionists|Ерөнхий Сионистууд]] |- | style="background:#18ADC6;" |'''2''' |[[Файл:Chaim_Levanon_president_Ben_Zvi.jpg|70x70px]] |[[Хаим Леванон]] |1953 |1959 |[[General Zionists|Ерөнхий Сионистууд]] |- | rowspan="1" style="background: {{Мапай/meta/color}};" |'''3''' |[[Файл:Mordechai_Namir_1947.jpg|70x70px]] |[[Мордехай Намир]] |1959 |1969 |[[Мапай]] |- | rowspan="1" style="background: {{Авода/meta/color}};" |'''4''' | |[[Йехошуа Рабинович]] |1969 |1974 |[[Авода]] |- | rowspan="1" style="background: #1F5AA5;" |'''5''' |[[Файл:Centennial_IMG_3750.JPG|93x93px]] |[[Шломо Лахат]] |1974 |1993 |[[Ликуд]] |- | rowspan="1" style="background: #1F5AA5;" |'''6''' |[[Файл:Roni_Milo_1.jpg|99x99px]] |[[Рони Мило]] |1993 |1998 |[[Ликуд]] |- | rowspan="1" style="background: {{Авода/meta/color}};" |'''7''' |[[Файл:Ron_Huldai.jpg|77x77px]] |[[Рон Хулдаи]] |1998 |''-'' |[[Авода]] |} === Хотын хурал === 2013 оны хотын сонгуулийн дараа Мерец 6 суудал авсан. Гэсэн хэдий ч хотын даргаар дахин сонгогдсон тул Хулдаи болон Тел-Авив 1 эвсэл нь 31 суудлын 29-ийг хянаж эхэлсэн. {| class="wikitable" |+Тел-Авив Хотын Хурал, 2013–2018 !Нам !Суудал !Эвслийн Гишүүн |- style="background:#cfc;" |[[Мерец]] |6 |Тийм |- style="background:#cfc;" |Тел-Авив 1 |5 |Тийм |- style="background:#cfc;" |Ров Хаир |4 |Тийм |- style="background:#cfc;" |Ир Лекулану |3 |Хэсэгчилсэн (3 суудлын 2, Шеллей Двир эсрэг хүчинд үлдсэн) |- style="background:#cfc;" |Сегев-Беяхад Тел-Авив (Шас, Еврейчүүдийн гэр, Яхадут-ха-Тора) |3 |Тийм |- style="background:#cfc;" |Коах Легимлаим |2 |Тийм |- style="background:#cfc;" |[[Ликуд]] |2 |Тийм |- style="background:#cfc;" |Дром Хаир (Өмнөд Тел-Авив) |1 |Тийм |- style="background:#cfc;" |[[Еш-Атид]] |1 |Тийм |- style="background:#cfc;" |Тел-Авив Бтуха (Аюулгүй Тел-Авив) |1 |Тийм |- |Асейфат Хорим |1 |Үгүй |- style="background:#cfc;" |Цедек Хеврати |1 |Тийм |- style="background:#cfc;" |Махапах Йарок |1 |Тийм |} == Боловсрол == [[Файл:Shriber-math01.jpg|thumb|[[Тел-Авивын Их Сургууль|Тел-Авивын их сургуулийн]] Владимир Шрайберын нэрэмжит математикийн хүрээлэн ]] [[2006 он|2006 онд]] Тел-Авивт 51,359 хүүхэд боловсролын байгууллагад сурч байсны 8,977 нь хотын цэцэрлэгт, 23,573 нь хотын бага сургуульд, 18,809 нь ахлах сургуульд харьяалагдаж байв. 4,000 орчим хүүхэд хотын сургуулийн нэгдүгээр ангид сурч байгаа бөгөөд хүн амын өсөлт энэ тоог 6000 болгоно гэсэн тооцоо гарсан. Үүний үр дүнд хотод [[2008 он|2008]]-[[2009 он|09 онд]] цэцэрлэгийн 20 анги нэмж нээгдсэн. Сде Довын хойд талд шинэ бага сургууль, Тел-Авивын хойд хэсэгт шинэ ахлах сургууль барихаар төлөвлөж байна. [[Герцлия Еврей Хэлний Гимнази]] нэртэй [[Еврей хэл|еврей хэлний]] анхны ахлах сургууль нь [[1905 он|1905 онд]] Яфад байгуулагдаж, Тел-Авив [[1909 он|1909 онд]] байгуулагдсаны дараа Тел-Авив руу нүүсэн бөгөөд үүнд зориулж Герцлийн гудамжинд шинэ оюутны хотхон байгуулагдсан. [[Израил|Израилын]] хамгийн том их сургууль болох [[Тел-Авивын Их Сургууль]] нь [[физик]], [[компьютерын шинжлэх ухаан]], [[хими]], хэл шинжлэлийн тэнхимүүдээрээ олон улсад танигдсан. Хөрш [[Рамат-Ган]] дахь [[Бар-Иланы их сургууль|Бар-Иланы их сургуулийн]] хамт оюутны тоо нь 50,000 гаруй бөгөөд үүнд олон гадаад оюутан багтдаг.<ref>{{cite web|url=http://www.topuniversities.com/|title=Tel Aviv University|access-date=19 July 2007|publisher=QS Top Universities}}</ref> Түүний хотхон нь [[Рамат-Авив|Рамат-Авивын]] ойролцоо байрладаг.<ref>{{cite web|url=http://www.tau.ac.il/tau-history-eng.html|title=TAU History|publisher=[[Tel Aviv University]]|access-date=26 January 2008|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20071108214143/http://www.tau.ac.il/tau-history-eng.html|archive-date=8 November 2007}}</ref> Тел-Авивт мөн хэд хэдэн коллеж байрладаг.<ref name="colleges">{{cite web|title=Colleges in Israel|work=Israel Science and Technology Directory|access-date=15 July 2008|url=https://www.science.co.il/colleges/}}</ref> [[Герцлия Еврей Хэлний Гимнази]] нь [[1909 он|1909 онд]] Яфагаас хуучин Тел-Авив руу нүүж, 1960-аад оны эхээр [[Владимир Евгеньевич Жаботинский|Жаботинскийн]] гудамж руу нүүсэн.<ref>{{cite web|url=http://www.schooly.co.il/gymnasia/|archive-url=https://archive.today/20100821091601/http://www.schooly.co.il/gymnasia/|url-status=dead|archive-date=21 August 2010|title=Gymnasia Herzlia|language=he|access-date=2 April 2008}}</ref> Тел-Авивын бусад алдартай сургуулиуд нь Шевах Мофет, тус хотын хоёр дахь еврей сургууль, Ирони Алефын Урлаг ба Альянсын ахлах сургууль юм. == Соёл ба орчин үеийн амьдрал == === Үзвэр үйлчилгээ, тайзны урлаг === Тел-Авив нь соёл урлаг, үзвэр үйлчилгээний томоохон төв юм.<ref>{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=wyPZRi9uYxUC&pg=PA196|title=Emerging Nodes in the Global Economy: Frankfurt and Tel Aviv Compared|first=Felsenstein, Daniel|last=Schamp, Eike W.|publisher=Springer|year=2002|isbn=978-1-4020-0924-2}}</ref> Израилын тайзны урлагийн 35 том төвийн 18 нь Тел-Авивд байрладаг бөгөөд тус улсын есөн том театрын тав нь тус улсын нийт тоглолтын 55 хувь, үзэгчдийн 75 хувийг эзэлдэг байна.<ref name="culture">{{cite web|url=http://www.cityguide.travel-guides.com/city/125/culture/Middle-East/Tel-Aviv.html|title=Tel Aviv Culture|access-date=31 January 2008|publisher=TravelGuides.com|archive-url=https://web.archive.org/web/20071217073110/http://www.cityguide.travel-guides.com/city/125/culture/Middle-East/Tel-Aviv.html|archive-date=17 December 2007}}</ref> [[Тел-Авивын урлагийн төв]] нь Пласидо Домингогийн 1962-1965 оны хооронд тенор байсан Израилын дуурийн театр юм.<ref>{{cite web|url=http://www.israel-opera.co.il/Eng/?CategoryID=220&ArticleID=146|title=History and Architecture|publisher=Israel Opera|access-date=31 January 2008|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20080122050952/http://www.israel-opera.co.il/Eng/?CategoryID=220&ArticleID=146|archive-date=22 January 2008}}</ref> 2,482 хүний суудалтай [[Хейхал-ха-Тарбут]] нь тус хотын хамгийн том театр бөгөөд Израилын филармонийн найрал хөгжмийн ордон юм.<ref>{{cite web|url=http://www.hatarbut.co.il/English/about.htm|title=Mann Auditorium|access-date=31 January 2008|publisher=Hatarbut.co.il|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20080119103403/http://www.hatarbut.co.il/English/about.htm|archive-date=19 January 2008}}</ref> Израилын үндэсний театр болох [[Хабима театр|Хабима театрыг]] [[2008 он|2008 оны]] эхэнд засварын ажил хийхээр хааж, [[2011 он|2011 оны]] 11-р сард их засвар хийсний дараа нээсэн. Энав Соёлын төв нь соёлын талбарт шинээр нэмэгдэж буй зүйлийн нэг юм. Тел-Авивын бусад театрууд нь Гешер театр, [[Бейт Лессины театр]]; [[Цавта]], [[Тмуна театр|Тмуна]] нь хөгжмийн тоглолт, захын уран бүтээлийг зохион байгуулдаг жижиг театрууд юм. Яффад Симта, Ноцарын театрууд захын чиглэлээр мэргэшсэн байдаг. Тел-Авив хотод орчин үеийн бүжгийн ертөнцөд алдартай [[Батшева Бүжгийн Компани]] байрладаг. Израилын балет мөн Тел-Авивт байрладаг. Тел-Авивын орчин үеийн болон сонгодог бүжгийн төв нь [[Неве-Цедек]] дахь Сюзанн Деллал бүжиг, театрын төв юм.<ref name="iexplore">{{cite web|title=Tel Aviv Activities|work=iExplore.com|access-date=15 July 2008|url=http://www.iexplore.com/cityguides/Israel/Tel+Aviv/Activities|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20080602192159/http://www.iexplore.com/cityguides/Israel/Tel%2BAviv/Activities|archive-date=2 June 2008}}</ref> Тус хот нь олон улсын хөгжимчдийг [[Яркон Парк]], [[Экспо Тел-Авив]], Барби Клуб, Заппа Клуб, Тель-Авиваас чанх урд байрлах Live Park Rishon Lezion зэрэг газруудад ихэвчлэн зохион байгуулдаг.<ref name="Reuters">{{cite news|title=McCartney wows fans with historic Israel concert|work=Reuters|access-date=26 September 2008|url=https://www.reuters.com/article/entertainmentNews/idUSTRE48O92W20080925?feedType=RSS&feedName=entertainmentNews|date=25 September 2008}}</ref><ref name="Haaretz">{{cite web|title=Depeche Mode to kick off next world tour in Israel|work=[[Haaretz]]|access-date=6 October 2008|url=http://www.haaretz.com/hasen/spages/1026314.html}}</ref><ref name="Ynet">{{cite web|title=Madonna To Wrap Up Tour in Tel Aviv|work=[[The Jewish Daily Forward]]|access-date=4 June 2009|url=http://www.forward.com/articles/107163/}}</ref> [[2018 он|2018 онд]] Израил ялсны дараа Тел-Авив [[2019 оны Евровижн дууны тэмцээн|2019 оны Евровижн дууны тэмцээнийг]] зохион байгуулах хотоор зарлагдсан (Израилын [[Иерусалим]] хотоос өөр газар зохион байгуулсан анхны Евровижн дууны тэмцээн).<ref>{{Cite web|url=https://www.timesofisrael.com/tel-aviv-municipality-to-run-free-shabbat-buses-to-eurovision/|title=Tel Aviv municipality to run free Shabbat buses to Eurovision|website=The Times of Israel|language=en-US|access-date=2019-05-09}}</ref> Дуурь, сонгодог хөгжмийн үзүүлбэрүүд Тел-Авивт өдөр бүр болдог бөгөөд дэлхийн олон сонгодог удирдаач, гоцлол дуучид Тел-Авивын тайзнаа олон жилийн турш тоглож байна.<gallery widths="200" heights="160"> Файл:PikiWiki Israel 9997 suzanne dalal center in tel aviv.jpg|Сюзанн Деллал бүжиг, театрын төв Файл:Florentin0013.JPG|Тел-Авив дахь гудамжны кафе Файл:היכל התרבות ע"ש צ'רלס ברונפמן.jpg|Хейхал-ха-Тарбут театр, Израилын филармонийн найрал хөгжмийн ордон </gallery> === Аялал жуулчлал ба амралт === Тел-Авив нь жилд 2.5 сая орчим олон улсын жуулчдыг хүлээн авдаг бөгөөд энэ нь Ойрх Дорнод ба Африк тивийн хамгийн олон жуулчин хүлээж авсан тав дахь хот юм. [[2010 он|2010 онд]] Найт Фрэнкийн дэлхийн хотуудын судалгаагаар дэлхийн хэмжээнд 34-т жагсчээ.<ref>{{cite web|url=http://www.knightfrank.com/wealthreport/2011/global-cities-survey/|title=Results of the Knight Frank Global Cities Survey|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20121102042444/http://www.knightfrank.com/wealthreport/2011/global-cities-survey/|archive-date=2 November 2012}}</ref> Тел-Авивыг Lonely Planet-ийн "2011 оны хамгийн халуухан хот"-оор, Travel + Leisure сэтгүүлээс гаргасан Ойрх Дорнод, Африкийн гуравдугаарт (зөвхөн [[Кейптаун]], [[Иерусалим|Иерусалимын]] ард), National Geographic-ийн дэлхийн ес дэх хамгийн шилдэг далайн эргийн хотоор шалгарсан юм.<ref>{{cite web|url=http://www.jpost.com/Travel/TravelNews/Article.aspx?id=193541|title=Tel Aviv ranked world's 3rd hottest city for 2011|access-date=1 November 2010}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.travelandleisure.com/worldsbest/2011/cities/africa-middle-east-cities/252|title=World's Best Awards 2011 – Africa and the Middle East|access-date=11 July 2011|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20110711144419/http://www.travelandleisure.com/worldsbest/2011/cities/africa-middle-east-cities/252|archive-date=11 July 2011}}</ref><ref name="Top 10 Beach Cities">{{cite web|url=http://travel.nationalgeographic.com/travel/top-10/beach-cities-photos/#beaches-tel-aviv-cities_22323_600x450.jpg|title=Top 10 Beach Cities|access-date=30 July 2010}}</ref> Тел-Авив нь дэлхийн хамгийн шилдэг [[ЛГБТ]] чиглэлүүдийн нэг юм.<ref>[http://www.jpost.com/Headlines/Article.aspx?id=253129 Huldai proud of Tel Aviv winning best gay city of 2011]''Jerusalem Post'', By JPOST.COM STAFF01/11/2012 11:21</ref><ref>{{cite news|url=https://www.salon.com/2012/01/24/tel_aviv_emerges_as_top_gay_tourist_destination/|work=Salon|agency=Associated Press|title=Tel Aviv emerges as top gay tourist destination|date=24 January 2012}}</ref> Тус хотыг далайн эрэг дагуу орших шилдэг 10 хотын тоонд багтсан.<ref>{{cite web|title=Photos: Top 10 Oceanfront Cities|website=National Geographic Travel|date=19 December 2014|url=https://www.nationalgeographic.com/travel/photos-top-10-oceanfront-cities/|access-date=30 December 2017}}</ref> Хөгжиж буй шөнийн амьдрал, залуу уур амьсгал, 24 цагийн алдартай соёл зэргээс шалтгаалан Тел-Авивыг "хэзээ ч унтдаггүй хот", "үдэшлэгний нийслэл" гэж нэрлэдэг.<ref>{{cite news|url=https://www.thestar.com/travel/article/953921--5-best-irish-pubs-not-in-ireland|title=5 best Irish pubs not in Ireland|work=[[The Jerusalem Post|Toronto Star]]|date=15 March 2011|first=Adrian|last=Brijbassi}}</ref> Тел-Авив хот нь Crowne Plaza, Sheraton, Dan, Isrotel, Hilton зэрэг дэлхийн тэргүүлэх зочид буудлуудын салбаруудтай. Энд олон музей, архитектур, соёлын дурсгалт газрууд байдаг бөгөөд хотоор аялж янз бүрийн хэлээр үзэх боломжтой байдаг.<ref>{{cite web|url=http://city-tour.co.il/ntextin.asp?psn=1109|title=Tel Aviv bus tour|access-date=19 January 2008|publisher=Tel Aviv City Tours|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20080828221824/http://city-tour.co.il/ntextin.asp?psn=1109|archive-date=28 August 2008}}</ref> Автобусны аялалаас гадна архитектурын аялал, Сегуэй, явган аялал зэрэг нь түгээмэл байдаг.<ref>{{cite web|url=http://www.telavivarchitecture.com|title=Tel Aviv architecture tour|access-date=19 January 2008|publisher=TelAvivArchitecture.com|archive-url=https://web.archive.org/web/20080127163542/http://www.telavivarchitecture.com/|archive-date=27 January 2008|url-status=dead}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.segways.co.il/|title=Tel Aviv segway tours|access-date=19 January 2008|publisher=Segways.co.il}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.telaviv4fun.com/citywalks.html|title=Tel Aviv walking tours|access-date=19 January 2008|publisher=TelAviv4Fun.com|archive-date=5 March 2016|archive-url=https://web.archive.org/web/20160305005941/http://telaviv4fun.com/citywalks.html|url-status=dead}}</ref> Тел-Авив нь 6500 гаруй өрөө бүхий 44 зочид буудалтай. Тел-Авивын наран шарлагын газар, хотын зугаалах газар нь хотын соёл, аялал жуулчлалын салбарт томоохон үүрэг гүйцэтгэдэг бөгөөд ихэнхдээ дэлхийн хамгийн сайн наран шарлагын газруудын тоонд ордог. [[Хаяркон цэцэрлэгт хүрээлэн]] нь Израилын хамгийн олон жуулчин татдаг хотын цэцэрлэг бөгөөд жилд 16 сая жуулчин хүлээн авдаг. Хотын бусад цэцэрлэгт хүрээлэнгүүд нь [[Чарльз Клоро Парк]], [[Тусгаар тогтнолын парк]], [[Меир парк]], [[Дубнов парк]] юм. Хотын нийт газар нутгийн 19 орчим хувийг ногоон байгууламж эзэлдэг.<ref>{{cite news|url=http://www.tel-aviv.gov.il/english/StatisticalOverview.htm|title=Tel Aviv Statistical Overview|work=Tel Aviv-Yafo Municipality|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20140913132730/http://www.tel-aviv.gov.il/english/StatisticalOverview.htm|archive-date=13 September 2014}}</ref><gallery widths="200" heights="160"> Файл:Hayarkon IMG 8516.JPG|[[Хаяркон цэцэрлэгт хүрээлэн]] нь Тел-Авивын хамгийн том цэцэрлэгт хүрээлэн юм Файл:PikiWiki Israel 37365 Tel Aviv beach.JPG|Далайн эргийн үдэш </gallery> == Тээвэр == {{main|Тел-Авивын тээвэр}} [[Файл:Ayalon_Highway,_Tel_Aviv.jpg|right|thumb|Тел-Авивын төвөөр өнгөрдөг [[20-р хурдны зам (Израил)|Аялон хурдны зам]]]] Тел-Авив нь тээврийн томоохон төв бөгөөд оршин суугчдад нийтийн тээврийн цогц сүлжээгээр үйлчилдэг. Үндэсний тээврийн сүлжээний олон том чиглэл тус хотоор дайран өнгөрдөг. === Автобус ба такси === Израилын бусад хэсэгтэй нэгэн адил автобусны тээвэр нь хамгийн түгээмэл ба өргөн хэрэглэгддэг нийтийн тээвэр юм. [[Тел-Авивын автобусны төв буудал]] нь хотын өмнөд хэсэгт байрладаг. Дан Автобусны компани, Метрополин, Кавим нар нь Тел-Авивын гол автобусны чиглэлүүдийг удирддаг. Израилын хамгийн том автобусны компани болох Egged Bus нь хот хоорондын тээврийн үйлчилгээ эрхэлдэг.<ref>{{cite web|url=http://www.mfa.gov.il/MFA/MFAArchive/2000_2009/2001/11/Facets%20of%20the%20Israeli%20Economy-%20Transportation|publisher=Israel Ministry of Foreign Affairs|title=Facets of the Israeli Economy – Transportation|date=1 November 2001|last=Solomon|first=Shoshanna}}</ref> Хотод орон нутгийн болон хот хоорондын такси мөн үйлчилгээ үзүүлдэг. Билетийг бүс нутгийн хэмжээнд стандартчилсан бөгөөд автобусны үнээс харьцангуй хямд байдаг. Бусад нийтийн тээврийн хэрэгслээс ялгаатай нь такси нь Баасан, Бямба гарагуудад ч үйлчилдэг ([[Еврей|еврейчүүдийн]] амралтын өдөр "Шаббат"). Хувийн такси нь цагаан өнгөтэй, дээрээ шар тэмдэгтэй. Тийзний үнэ стандартчилагдсан, тоолууртай боловч жолоочтой урьдчилан тохиролцох боломжтой. === Төмөр зам === [[Файл:Tlvgenel002.jpg|thumb|[[Тел-Авивын төмөр замын төв өртөө|Тел-Авивын төв өртөө]]]] [[Тел-Авивын төмөр замын төв өртөө]] нь хотын төмөр замын гол өртөө бөгөөд Израилын хамгийн их ачаалалтай өртөө. Тел-Авив нь Аялон хурдны замын дагуу гурван төмөр замын нэмэлт өртөөтэй: [[Тел-Авивын Их Сургууль]], [[Тел-Авивын Ха-Шалом төмөр замын өртөө|Ха-Шалом]] ([[Азриэли төв|Азриэли төвийн]] зэргэлдээ) ба [[Тел-Авивын Ха-Хагана төмөр замын өртөө|Ха-Хагана]] ([[Тел-Авивын автобусны төв буудал|Тел-Авивын автобусны төв буудлын]] ойролцоо), [[Савидор Мерказ|Тел-Авив Мерказ]]. Тел-Авив руу сар бүр сая гаруй зорчигч зорчдог гэсэн тооцоо байгаа. Бямба гараг болон еврейчүүдийн гол баяруудын үеэр (Рош-Хашана (2 өдөр), Йом-Киппур, Суккот, Симхат Тора, Пессах (Дээгүүр өнгөрөх баяр), Шавуот) галт тэрэг явдаггүй. Яффа төмөр замын өртөө нь Ойрх Дорнодын анхны төмөр замын өртөө байсан. Уг өртөө [[1891 он|1891 онд]] нээгдэж [[1948 он|1948 онд]] хаагдсан. 2005–2009 онд станцыг сэргээн засварлаж, үзвэр үйлчилгээ, амралт чөлөөт цагаа өнгөрөөх газар болгон өөрчилсөн.<ref>{{cite web|url=http://www.hatachana.co.il/Home|title=HATACHANA – HOME PAGE|first=Alex|last=Ribin|work=hatachana.co.il}}</ref> ==== Хотын галт тэрэг ==== {{Main|Тел-Авивын хотын галт тэрэг}} Хотын галт тэрэгний системийн [[Улаан шугам (Тел-Авивын хотын галт тэрэг)|эхний шугамыг]] барьж байгаа бөгөөд [[2020 он|2020 онд]] нээхээр төлөвлөж байсан.<ref>{{cite web|url=http://80.70.129.175/data/SIP_STORAGE/files/1/2021.pdf|title=Israel Treasury: We decided to take the light rail from Leveiev. New opening target: 2016|publisher=[[Yedioth Ahronot]]|archive-url=https://web.archive.org/web/20110706024322/http://80.70.129.175/data/SIP_STORAGE/files/1/2021.pdf|archive-date=6 July 2011|url-status=dead|access-date=11 April 2007}}</ref> [[Улаан шугам (Тел-Авивын хотын галт тэрэг)|Улаан шугам]] нь Тел-Авиваас зүүн тийш [[Петах-Тиква|Петах-Тиквагийн]] төв автобусны буудлаас эхэлж, гудамжны түвшинд баруун тийш Жаботинскийн замаар (481-р чиглэл) явна. Жаботинскийн зам ба [[4-р хурдны зам (Израил)|4-р хурдны замны]] огтлолцох цэг дээр [[Бней-Брак]], [[Рамат-Ган]], Тел-Авиваар дамжин өнгөрөх 10 км-ийн үед газар доогуур орж, Яффагийн өмнөхөн гудамжны түвшинд гарч, өмнө зүгт [[Бат-Ям]] руу эргэн явдаг. Газар доорх хэсэгт 10 зогсоол байх ба үүнд [[Тел-Авивын төмөр замын төв өртөө]] болон ойролцоох [[Савидор Мерказ]] орно. Эхний шугамыг барихаар төлөвлөж буй МТС компани нь санхүүгийн бэрхшээлтэй тулгарч, шугам нээгдэх хугацааг хойшлуулсан. [[2010 он|2010 оны]] 5-р сард Сангийн яам хүндрэлтэй байгаа тул МТС-тэй байгуулсан гэрээг цуцлах шийдвэр гаргаж, [[2010 он|2010 оны]] 8-р сард гэрээг цуцалсан.<ref>[http://www.calcalist.co.il/local/articles/0,7340,L-3414299,00.html Now it's final? The government cancelled the agreement with MTS to construct the Tel Aviv Light Rail], Calcalist, 10 August 2010, In Hebrew</ref> Энэхүү шугамыг NTA-Тел-Авивын нийтийн дамжин өнгөрөх хөгжлийн газар барьж байна. Эхний ээлжинд уг шугамыг [[2012 он|2012 онд]] нээхээр төлөвлөж байсан бөгөөд MTS-тэй санал зөрөлдөж, NTA төслийг булаан авсан тул хэд хэдэн удаа хойшлуулсны эцэст өнөөдөр [[2016 он|2016 онд]] нээхээр болсон. [[Ногоон шугам (Тел-Авивын хотын галт тэрэг)|Хоёр дахь шугамыг]] [[2021 он|2021 онд]] нээхээр төлөвлөсөн. === Зам === [[Файл:Azriely.jpg|thumb|[[Бегины зам]] ]] Хот руу чиглэсэн болон дотор нь явдаг гол хурдны зам нь [[Аялон|Аялон голын]] голын эрэг дагуу хойд зүгээс урд зүг рүү чиглэсэн [[20-р хурдны зам (Израил)|Аялон хурдны зам (20-р хурдны зам)]] юм. Аялоны хурдны замаар урагш явахад [[Ашдод]] хүрэх [[4-р хурдны зам (Израил)|4-р хурдны зам]], [[Бен-Гурион олон улсын нисэх буудал|Бен-Гурион олон улсын нисэх онгоцны буудал]] ба [[Иерусалим]] хүрэх [[1-р хурдны зам (Израил)|1-р хурдны зам]], [[Иерусалим]], [[Модиин]], [[Реховот]] хүрэх [[431-р хурдны зам (Израил)|431-р хурдны зам]] ба [[6-р хурдны зам (Израил)|6-р хурдны зам]] руу нэвтрэх боломжтой. Аялоноор хойд зүг рүү жолоодвол [[Нетания]], [[Хадера]], [[Хайфа]] хүрэх 2-р хурдны зам луу нэвтэрч болно. Хот дотор [[Капланы гудамж]], [[Алленбигийн гудамж]], [[Ибн-Габиролын гудамж]], [[Дизенгоффийн гудамж]], [[Ротшильдын өргөн чөлөө]], Яффагийн гол маршрут нь Иерусалимын өргөн чөлөө юм. [[Намирын зам]] нь хотыг Израилын гол [[2-р хурдны зам (Израил)|2-р хурдны зам]] , зүүнээс [[Рамат-Ган]], [[Бней-Брак]], [[Петах-Тиква|Петах-Тиквагаар]] дамжин гарах Бегин/Жаботинскийн замтай холбодог. Өдөр бүр 500,000 орчим авто машин хотод зорчиж, Тел-Авив хотод түгжрэл нэмэгдэж байна. 2007 онд Саданийн тайланд Тел-Авивт Лондон хоттой адилаар хот руу нэвтрэх төлбөрийг нэвтрүүлэхийг зөвлөж байсан.<ref>{{cite news|url=http://www.jpost.com/landedpages/printarticle.aspx?id=88094|title=Public transportation to be overhauled|work=[[The Jerusalem Post]]|date=1 August 2008|last=Wrobel|first=Sharon}}</ref> === Агаар === Тел-Авивт үйлчилдэг гол нисэх онгоцны буудал нь [[Бен-Гурион олон улсын нисэх буудал|Бен-Гурионы олон улсын нисэх онгоцны буудал]] юм. Хөрш [[Лод|Лод хотод]] байрладаг бөгөөд [[2017 он|2017 онд]] 20 сая гаруй зорчигч тээвэрлэсэн. Нисэх онгоцны буудал нь Тел-Авиваас зүүн урагш 15 км зайд, Тел-Авив ба [[Иерусалим|Иерусалимын]] хооронд [[1-р хурдны зам (Израил)|1-р хурдны зам]] дээр байрладаг. Тел-Авивын баруун хойд хэсэгт орших Сде Дов (IATA: SDV) нь дотоодын нисэх онгоцны буудал бөгөөд дахин төлөвлөлтийн улмаас 2019 онд хаагдаж,<ref>{{cite news|url=http://www.haaretz.com/hasen/spages/793988.html|title=Sde Dov to be vacated, state gets half of Big Bloc|work=[[Haaretz]]|last=Bar-Eli|first=Avi|date=30 November 2006}}</ref> Сде Довын бүх үйлчилгээг Бен-Гурион нисэх онгоцны буудал руу шилжүүлжээ. === Унадаг дугуй === [[Файл:Tel-o-fun.jpg|thumb|[[Tel-O-Fun]] унадаг дугуйн түрээслэх үйлчилгээ]] Тел-Авив хотын захиргаа нь хотод унадаг дугуй ашиглахыг зөвлөж байгаа. [[2009 он]] гэхэд унадаг дугуйн замыг 100 км хүртэл өргөтгөхөөр төлөвлөж,<ref>{{cite news|url=http://www.jpost.com/Local-Israel/Tel-Aviv-And-Center/City-wheels-in-bicycle-rental-plan|title=City wheels in bicycle rental plan|date=21 January 2008|newspaper=[[The Jerusalem Post]]}}</ref> [[2011 он|2011 оны]] 4-р сард хотын захиргаа төлөвлөсөн 100 км дугуйн замыг барьж дуусгасан. [[2011 он|2011 оны]] 4-р сард Тель-Авив хотын захиргаа [[Tel-O-Fun]] нэртэй унадаг дугуй системийг нэвтрүүлж, хотын хэмжээнд түрээслэх зориулалттай 150 зогсоол суурилуулсан.<ref>{{cite web|url=http://www.tel-o-fun.co.il/|publisher=Tel Aviv Municipality|title=Tel-O-Fun|access-date=10 May 2011}}</ref> [[2011 он|2011 оны]] 10-р сарын байдлаар 125 идэвхтэй зогсоол ажиллаж, 1000 гаруй унадаг дугуйгаар оршин суугчдыг хангаж байна. == Гадаад харилцаа == {| class="wikitable sortable" ! colspan="5" |Тел-Авивтай гэрээ байгуулсан хотууд<ref>{{cite web|title=Cities in partnership|url=https://www.tel-aviv.gov.il/About/Pages/Partnerships.aspx|website=Tel Aviv-Yafo Municipality|language=he}}</ref> |- !Хот !Улс !Тив !Гарын үсэг зурсан он !Гэрээний төрөл |- |{{flagicon|Kazakhstan}} [[Алматы]] |[[Казахстан]] |[[Ази]] |1999 |ах дүү хот |- |{{flagicon|Spain}} [[Барселон]] |[[Испани]] |[[Европ]] |1998, 2013 онд батлагдсан |нөхөрлөл ба хамтын ажиллагаа |- |{{flagicon|China}} [[Бээжин]] |[[Хятад]] |[[Ази]] |1995, 2004, 2006 |ойлголцол, нөхөрлөл, хамтын ажиллагаа |- |{{flagicon|Serbia}} [[Белград]] |[[Серби]] |[[Европ]] |1990 |хамтын ажиллагаа |- |{{flagicon|Germany}} [[Бонн]] |[[Герман]] |[[Европ]] |1983 |хамтын ажиллагаа |- |{{flagicon|Hungary}} [[Будапешт]] |[[Унгар]] |[[Европ]] |1989 |хамтын ажиллагаа |- |{{flagicon|Argentina}} [[Буэнос-Айрес]] |[[Аргентин]] |[[Өмнөд Америк]] |1988 |ах дүү хот |- |{{flagicon|France}} [[Канн]] |[[Франц]] |[[Европ]] |1993 |нөхөрлөл |- |{{flagicon|Moldova}} [[Кишинёв]] |[[Молдав]] |[[Европ]] |2000 |ах дүү хот |- |{{flagicon|China}} [[Чунчин]] |[[Хятад]] |[[Ази]] |2014 |Харилцан ойлголцлын санамж бичиг |- |{{flagicon|Germany}} [[Кёльн]] |[[Герман]] |[[Европ]] |1979 |хамтын ажиллагаа |- |{{flagicon|Germany}} [[Эссен]] |[[Герман]] |[[Европ]] |1992 |хамтын ажиллагаа |- |{{flagicon|Germany}} [[Франкфурт]] |[[Герман]] |[[Европ]] |1980, 2017 онд сунгагдсан |хамтын ажиллагаа |- |{{flagicon|Germany}} [[Фрайбург]] |[[Герман]] |[[Европ]] |2012, 2015 |Тогтвортой байдлын талаархи хамтын ажиллагааны санамж бичиг |- |{{flagicon|China}} [[Гуандун муж|Гуандун]] (муж) |[[Хятад]] |[[Ази]] |2014 |Харилцан ойлголцлын санамж бичиг |- |{{flagicon|South Korea}} [[Инчон]] |[[Өмнөд Солонгос]] |[[Ази]] |2000 |ах дүү хот |- |{{flagicon|Turkey}} [[Измир]] |[[Турк]] |[[Ази]] |1996 |ах дүү хот |- |{{flagicon|Poland}} [[Лодзь]] |[[Польш]] |[[Европ]] |1994 |хамтын ажиллагаа |- |{{flagicon|Italy}} [[Милан]] |[[Итали]] |[[Европ]] |1994 |ах дүү хот |- |{{flagicon|Canada}} [[Монреаль]] |[[Канад]] |[[Хойд Америк]] |2016 |нөхөрлөл |- |{{flagicon|Russia}} [[Москва]] |[[Оросын Холбооны Улс|Орос]] |[[Европ]] |2014 |Эдийн засаг, худалдаа, шинжлэх ухаан, технологи, соёлын салбарт хамтран ажиллах санамж бичиг |- |{{flagicon|US}} [[Нью-Йорк хот|Нью-Йорк]] |[[Америкийн Нэгдсэн Улс|АНУ]] |[[Хойд Америк]] |1996 |ойлголцол, нөхөрлөл, хамтын ажиллагаа |- |{{flagicon|Panama}} [[Панам хот]] |[[Панам]] |[[Хойд Америк]] |2013 |нөхөрлөл |- |{{flagicon|France}} [[Парис]] |[[Франц]] |[[Европ]] |1985, 2010 онд сунгагдсан |хамтын ажиллагаа |- |{{flagicon|US}} [[Филадельфи]] |[[Америкийн Нэгдсэн Улс|АНУ]] |[[Хойд Америк]] |1967 |ах дүү хот |- |{{flagicon|Russia}} [[Санкт-Петербург]] |[[Оросын Холбооны Улс|Орос]] |[[Европ]] |2011 |хамтын ажиллагаа |- |{{flagicon|US}} [[Сан-Антонио|Сан Антонио]] |[[Америкийн Нэгдсэн Улс|АНУ]] |[[Хойд Америк]] |2011 |нөхөрлөл |- |{{flagicon|Bulgaria}} [[Софи]] |[[Болгар]] |[[Европ]] |1992 |ах дүү хот |- |{{flagicon|Greece}} [[Салоники]] |[[Грек]] |[[Европ]] |1994 |ах дүү хот |- |{{flagicon|France}} [[Тулуз]] |[[Франц]] |[[Европ]] |1962 |ах дүү хот |- |{{flagicon|Austria}} [[Вена]] |[[Австри]] |[[Европ]] |2005 |эдийн засгийн хамтын ажиллагаа |- |{{flagicon|Poland}} [[Варшав]] |[[Польш]] |[[Европ]] |1992, 2009 |хамтын ажиллагаа |- |{{flagicon|Japan}} [[Ёкохама]] |[[Япон]] |[[Ази]] |2012 |нөхөрлөл |- |} == Эшлэл == <references responsive="" /> == Цахим холбоос == {{commons|Tel Aviv-Yaffo}} * [http://www.tel-aviv.gov.il/english/index.htm Тел Авив хотын албан ёсны сайт] * [http://www.visit-tlv.co.il/eng.html Тел Авив хотын аялал жуулчлалын албан ёсны сайт] * [http://www.israelviews.com/photos/Tel%2DAviv/ Тел-Авивийн зургууд] {{Тел-Авив дүүрэг}} {{Израилын хот}} {{Зуны Паралимпын наадмыг зохион байгуулагч хот}} [[Ангилал:Тел-Авив дүүргийн хот]] [[Ангилал:Тел-Авив| ]] [[Ангилал:Израилын хот]] [[Ангилал:Тел-Авив дүүрэг]] [[Ангилал:Далайн боомттой суурин]] [[Ангилал:Их-, дээд сургуультай хот]] [[Ангилал:Библийн суурингийн нэр]] [[Ангилал:Эртний Израилын хот]] [[Ангилал:1909 онд үүсгэн байгуулагдсан]] li3uzjgp56td1toyov2fbia01fofc0e Монгол Улсын Зэвсэгт Хүчин 0 9257 709995 705596 2022-08-29T07:28:56Z Myagmardalai 77826 Myagmardalai moved page [[Монгол Улсын Зэвсэгт хүчин]] to [[Монгол Улсын Зэвсэгт Хүчин]] wikitext text/x-wiki {{Үндэсний зэвсэгт хүчин инфобокс |улс=Монгол Улс |нэр=Монгол Улсын Зэвсэгт хүчин |гадаад_нэр=Mongolian armed forces |зураг=[[File:Mongolian state honor guard 2011.jpg|200px]] |тайлбар=Монгол туг |зураг2=[[Image:SA-7 MANPADS.JPG|250px]] |тайлбар2=Монгол Улсын Зэвсэгт хүчин, Стрела-2 |байгуулагдсан=[[1921 он]] |одоогийн_хэлбэр= |татан_буугдсан= |салбарууд= |штаб= |нислэгийн_цаг=3-4(Нислэг нь тун хязгаарлагдмал цагтай) <!-- Leadership --> |ерөнхий_командлагч=[[Ухнаагийн Хүрэлсүх]] |ерөнхий_командлагчийн_цол=Ерөнхий командлагч |сайд=[[Гүрсэдийн Сайханбаяр]] |сайдын_цол=Батлан хамгаалахын сайд |командлагч=дэслэгч генерал Довчинсүрэнгийн Ганзориг |командлагчийн_цол=Зэвсэгт Хүчний Жанжин Штабын Дарга <!-- Manpower --> |нас=18 |хугацаат_цэргийн_алба=тийм |нөөцийн_өгөгдөл=2013 |алба_хаах_нас=18-49 |цэргийн_насны=1,098,546 |алба_хаах_насны=1,091,192 |тэнцэх=926,199 |албанд_тэнцэх=956,628 |насанд_хүрч_буй=50,829 |алба_хаах_насанд_хүрч_буй=49,648 |цэргийн_жинхэнэ_алба_хаагч=35,000 орчим (2017) <!-- Financial --> |хэмжээ=350 тэрбум төгрөг (2017) |ДНБ-нд_эзлэх_хувь=0.9 % <!-- Industrial --> |дотоодын_нийлүүлэгчид= |гадаадын_нийлүүлэгчид={{RUS}}<br>{{GER}}<br>{{CHN}}<br>{{JPN}}<br>{{PRK}}<br>{{UKR}}<br>{{ISR}}<br>{{USA}} |импорт= |экспорт= <!-- Related aricles --> |түүх= |цолнууд= }} '''Монгол Улсын Зэвсэгт Хүчин''' гурван үндсэн салбартай. Тухайлбал: ерөнхий зориулалтын, хил хамгаалах, дотоодын аюулгүй байдлын цэрэг гэж хуваагдана. Энхийн цагийн энэхүү бүтэц нь дайны үед өөрчлөгдөн зохион байгуулагдана. ==Түүх== {{Гол|Монголын Ардын арми}} == Бодлого == Геополитикийн байршил, эдийн засгийн хүч чадлаасаа хамаараад Монгол Улс цэргийн хүчирхэг бодлого хэрэгжүүлдэг. Монголын зэвсэгт хүчин гадны халдлагын эсрэг тусгаар тогтнолоо хамгаалах хязгаардмал чадавхитай учир үндэсний аюулгүй байдал нь дипломат харилцаа дээр ихэд тулгуурладаг. Тус улс том, шуурхай, мэргэжлийн зэвсэгт хүчинтэй болох бодлогыг баримталж хэрэгжүүлж байна. == Монголын зэвсэгт хүчин энхийг сахиулах ажиллагаанд == Монгол Улсын зэвсэгт хүчин [[Сьерра-Леоне]], [[Ирак]], [[Этиоп]], [[Эритрей]], [[Баруун Сахар]], [[Афганистан]], [[Либери]], [[Чад]], [[Өмнөд Судан]]д энхийг сахиулах ажиллагаанд оролцож байна. Афганистан дахь Монголын цэргийн баг Афганы Үндэсний Армийн цэргийн зэвсэг техникийн ихээхэн хэсгийг бүрдүүлдэг хуучин [[Варшавын гэрээ]]ний орнуудын зэвсэг техник дээр ажиллахад нь [[НАТО]]/Олон улсын аюулгүй байдлын хүчинд туслаж байгаа юм. 2005/2006 онд Монголын цэргийн албан хаагчид [[Косово]] дахь [[Бельги]]йн цэргийн бүрэлдхүүнд үүрэг гүйцэтгэсэн. == Арми == Хуурай замын хүчин нь нийт 570 гаруй танк, хуягт тээвэрлэгч 700 гаруй, 600 гаруй их буу, 650 гаруй агаарын довтолгооноос хамгаалах хэрэгсэл, бусад цэргийн зориулалттай техник хэрэгсэлтэй юм. Эдгээр зэвсэг техникийн ихэнх нь 1980-аад оны эхээр [[Зөвлөлт Холбоот Улс|Зөвлөлт Холбоот Улсад]] үйлдвэрлэгдсэн байдаг бөгөөд нийт зэвсэг-техникийн паркийн 60-80% нь III үеийн үлдсэн хувь нь IV үеийнх ажээ. [[File:The Mongolian Expeditionary Task Force 1 performs a drill demonstration during Mongolian Army Day. (4443117634).jpg|thumb|200px|Монгол улсын энхийг сахиулагч цэргүүд Афганистанд|left]] [[File:BTR-60 in Mongolia.jpg|thumb|200px|МУ-ын ЗХ-ий БТР-60ПБ|left]] {| class="wikitable" ! style="text-align: center; background: lightsteelblue;"|Техник хэрэгсэл ! style="text-align: center; background: lightsteelblue;"|Зураг ! style="text-align: center; background: lightsteelblue;"|Үйлдвэрлэсэн улс ! style="text-align: center; background: lightsteelblue;"|Төрөл ! style="text-align: center; background: lightsteelblue;"|Марк ! style="text-align: center; background: lightsteelblue;"|Ашиглаж байгаа ! style="text-align: center; background: lightsteelblue;"|Тайлбар |----- ! style="align: center; background: lavender;" colspan="6" |Танк |- | [[T-54]] ||[[Файл:Танк Т-54, Площадка військової техніки.JPG|thumb|'''Т-54''']]||{{USSR}} || Танк || T-54 || 200<ref name=MilitaryBalance2010>The Military Balance 2010. — P. 419.</ref> || |----- | [[Т-55]] ||[[Файл:Танк Т-55 в Музеї військової техніки під відкритим небом в місті Канів.jpg|thumb|'''Т-55''']]||{{USSR}} || Танк || T-55 || 270<ref name=MilitaryBalance2010 /> || |-----ОХУ-ын хуягт танкын 103 дугаар засварын заводод их засварт оруулсан 2015 оны 12-р сард ОХУ-с нэмж 20-н ширхэг Т-72А загварын танк бэлэглэсэн. | [[Т-72]] ||[[Файл:Т-72Б Вооружённых Сил Казахстана.JPG|thumb|'''Т-72''']]||{{USSR}} || Танк || Т-72А || 100<ref>http://bmpd.livejournal.com/1694496.html</ref><ref>[http://bmpd.livejournal.com/338571.html bmpd – Монгольская армия получает танки Т-72 и БТР-70М]. Bmpd.livejournal.com. Retrieved on 2012-12-18.</ref><ref>[http://politics.news.mn/content/89048.shtml news - БХ-ын сайд тайлангаа тавив]. News.mn. Retrieved on 2013-2-19.</ref> || ОХУ-аас МУ-д тусламжаар өгсөн |----- ! style="align: center; background: lavender;" colspan="6" |Хуягт тээвэрлэгч |----- | [[БМП-1]] ||[[Файл:BMP-1UM left-front view.jpg|thumb|БМП-1 УМ]]||{{USSR}} || Хуягт тээвэрлэгч || БМП-1 || 310<ref name=MilitaryBalance2010 /> || |----- | [[БТР-60]] ||[[Файл:Бронетраспортер БТР-60.jpg|thumb|'''БТР-60''']]||{{USSR}} || Хуягт тээвэрлэгч || БТР-60ПБ || 150<ref name=MilitaryBalance2010 /> || |----- | [[БТР-70]] ||[[Файл:BTR70 002.jpg|thumb|'''БТР-70''']]||{{USSR}} || Хуягт тээвэрлэгч || БТР-70М || 90<ref>[http://bmpd.livejournal.com/338571.html bmpd – Монгольская армия получает танки Т-72 и БТР-70М]. Bmpd.livejournal.com. Retrieved on 2012-12-18.</ref><ref>[http://politics.news.mn/content/89048.shtml news - БХ-ын сайд тайлангаа тавив]. News.mn. Retrieved on 2013-2-19.</ref> || ОХУ-аас МУ-д тусламжаар өгсөн |----- | [[БТР-80]] ||[[Файл:Engineering Technologies - 2012 (3-14).jpg|thumb|'''БТР-80''']]||{{USSR}} || Хуягт тээвэрлэгч || БТР-80М || 50<ref name="sipri1"/><ref>[http://politics.news.mn/content/89048.shtml news - БХ-ын сайд тайлангаа тавив]. News.mn. Retrieved on 2013-2-19.</ref> || ОХУ-аас МУ-д тусламжаар өгсөн |----- | [[БРДМ-2]] ||[[Файл:BRDM2 VS.jpg|thumb|'''БРДМ-2''']]||{{USSR}} || Хуягт тээвэрлэгч || БРДМ-2 || 120<ref name=MilitaryBalance2010 /> || |----- ! style="align: center; background: lavender;" colspan="6" |Тийрэлтэт пуужингийн систем |----- | [[БМ-21|БМ-21 Град]] ||[[Файл:Parad2014NN-32.jpg|thumb|'''БМ-21 Град''']]||{{USSR}} || Тийрэлтэт пуужингийн систем || БМ-21 || 160<ref name=MilitaryBalance2010 /> || |----- ! style="align: center; background: lavender;" colspan="6" |Их буу (нийт 500 ширхэг<ref name=MilitaryBalance2010 />) |----- | [[Д-30]] ||[[Файл:Хаубица Д-30 122мм.jpg|thumb|Д-30]]||{{USSR}} || 122-мм их буу || Д-30 || 100 ширхэг<ref name=MilitaryBalance2010 /> || |----- | [[Д-44]] ||[[Файл:85-мм дивизионная пушка Д-44 (1).jpg|thumb|'''Д-44''']]||{{USSR}} || 85-мм танк эсэргүүцэх их буу || Д-44 || Тодорхойгүй<ref name=MilitaryBalance2010 /> || |----- | [[Д-48]] ||[[Файл:85-мм противотанковая пушка Д-48.JPG|thumb|'''Д-48''']]||{{USSR}} || 85-мм танк эсэргүүцэх их буу || Д-48 || Тодорхойгүй<ref name=MilitaryBalance2010 /> || |----- | [[БС-3]] ||[[Файл:BS-3 in Korolyov.JPG|thumb|'''БС-3''']]||{{USSR}} || 100-мм танк эсэргүүцэх их буу || БС-3 || Тодорхойгүй<ref name=MilitaryBalance2010 /> || |----- | [[МТ-12]] ||[[Файл:100-мм противотанковая пушка МТ-12 (1).jpg|thumb|'''МТ-12''']]||{{USSR}} || 100-мм танк эсэргүүцэх их буу || МТ-12 || Тодорхойгүй<ref name=MilitaryBalance2010 /> || |----- | [[М-30]] ||[[Файл:Пушка у универмага.JPG|thumb|'''М-30''']]||{{USSR}} || 122-мм их буу || М-30 || Тодорхойгүй<ref name=MilitaryBalance2010 /> || |----- | [[М-46]] ||[[Файл:130-мм пушка М-46 образца 1953 года (2).jpg|thumb|'''М-46''' ]]||{{USSR}} || 130-мм их буу || М-46 || Тодорхойгүй<ref name=MilitaryBalance2010 /> || |----- | [[МЛ-20]] ||[[Файл:152mm howitzer-gun M1937 (ML-20 ) in Perm.jpg|thumb|'''МЛ-20''']]||{{USSR}} || 152-мм их буу || МЛ-20 || Тодорхойгүй<ref name=MilitaryBalance2010 /> || |----- ! style="align: center; background: lavender;" colspan="6" |Миномёт (нийт 140 ширхэг<ref name=MilitaryBalance2010 />) |----- | [[БМ-37]] ||[[Файл:BM-37-Luzk.jpg|thumb|БМ-37]]||{{USSR}} || 82-мм миномёт || БМ-37 || Тодорхойгүй<ref name=MilitaryBalance2010 /> || |----- | [[ПМ-43]] || ||{{USSR}} || 120-мм миномёт || ПМ-43 || Тодорхойгүй<ref name=MilitaryBalance2010 /> || |----- | [[М-160]] ||[[Файл:160-мм миномёт М-160.jpg|thumb|'''М-160''']]||{{USSR}} || 160-мм миномёт || М-160 || Тодорхойгүй<ref name=MilitaryBalance2010 /> || |} == Монгол Улсын Агаарын цэрэг == '''Монгол Улсын Агаарын Довтолгооноос хамгаалах цэрэг''' нь тус улсын Зэвсэгт хүчний бүрэлдэхүүнд багтдаг үндэсний агаарын болон агаарын довтолгооноос хамгаалах ажиллагаанд зориулсан нисэх хүчин юм. Тус албаны үндсэн үүрэг нь Монгол улсын нутаг дэвсгэрийн агаарын орон зайн аюулгүй байдлыг батлан хамгаалахад оршдог. 2011 онд МиГ-21 сөнөөгч онгоцнуудыг устгалд оруулах нэрийдлийн дор заримыг нь Хойд Солонгос руу зарсан нь тогтоогдсон.<ref>http://www.foxnews.com/world/2013/04/12/mongolian-general-under-investigation-in-attempted-sale-fighters-to-north-korea/</ref> 2012 онд Аэробус онгоцыг МИАТ-д буцааж өгсөн.<ref name="mod.gov - АЭРОБУС ОНГОЦЫГ БУЦААЖ ӨГНӨ">[http://www.mod.gov.mn/index.php?com=news&id=107 mod.gov - АЭРОБУС ОНГОЦЫГ БУЦААЖ ӨГНӨ]. mod.gov.mn. Retrieved on 2013-4-08.</ref> 2013 онд Монгол Улсын Агаарын Довтолгооноос хамгаалах цэргийн хүчин нь АНУ-ын “Lockheed Martin” компанид үйлдвэрлэсэн C-130J маркийн гурван онгоц худалдан авахаар төлөвлөөд байна.<ref>http://www.mongolnews.mn/i/40800</ref> {| class="wikitable" ! style="text-align: left; background: #aacccc;" |Техник хэрэгсэл ! style="text-align: left; background: #aacccc;" |Зураг ! style="text-align: left; background: #aacccc;" |Үйлдвэрлэсэн улс ! style="text-align: left; background: #aacccc;" |Төрөл ! style="text-align: left; background: #aacccc;" |Марк ! style="text-align: left; background: #aacccc;" |Ашиглаж байгаа ! style="text-align: left; background: #aacccc;" |Тайлбар |----- ! colspan="6" style="align: center; background: lavender;" |Сөнөөгч онгоц || |----- ! colspan="6" style="align: center; background: lavender;" |Сѳнѳѳгч онгоц |- ![[МиГ-29]] ![[Файл:Soviet MiG-29 over Alaska 1989.JPEG|thumb|214x214px]] !{{flagcountry|RUS}}[http://www.antonov.com/aircraft/antonov-gliders-and-airplanes/an-26?lang=en] !'''Сѳнѳѳгч''' ! !6нэгж ашиглаж байгаа ба 12нэгж Миг-29СМ загвар 2022 оны 11 сард нийлүүлэгдэхээр хүлээгдэж байна.<ref>World Air Forces 2015 pg. 23">{{cite web |last = |first = |url= http://forms.flightglobal.com/WorldAirForces2015?product=PREM&mode=DOWNLOAD&DMDcode=FGWC4&fcid=%7B05ceef25-b72e-4bea-9a83-a7ab7d02e55a%7D_FC078_PREM_201412&fcfileext=pdf |title = World Air Forces 2015 pg. 23|work= |publisher= Flightglobal Insight |year= 2015 |doi = |accessdate= 4 February 2015}}</ref> |----- ! colspan="6" style="align: center; background: lavender;" |Нисдэг тэрэг || |----- | [[Ми-8]] ||[[Файл:Миль Ми-8-9-17-18-19-171-172, Прочее - Россия -RP28869.jpg|thumb|206x206px|МИ-8]]||{{USSR}} || Тээврийн нисдэг тэрэг || Ми-8МТ/Т || 11<ref name="World Air Forces 2015 pg. 23">{{cite web |last = |first = |url= http://forms.flightglobal.com/WorldAirForces2015?product=PREM&mode=DOWNLOAD&DMDcode=FGWC4&fcid=%7B05ceef25-b72e-4bea-9a83-a7ab7d02e55a%7D_FC078_PREM_201412&fcfileext=pdf |title = World Air Forces 2015 pg. 23|work= |publisher= Flightglobal Insight |year= 2015 |doi = |accessdate= 20 February 2015}}</ref>|| 1 нисдэг тэрэг 2015 оны 12 сарын 24-ны шөнө сургуулилт хийх явцдаа осолдсон. |----- | [[Ми-171]] ||[[Файл:MiMil 171AZE.jpg|thumb|205x205px|Ми-171]]||{{RUS}} || Тээврийн нисдэг тэрэг || Ми-171Е || 2<ref name="MilitaryBalance2010" /> || |----- | [[Ми-24]] ||[[Файл:Миль Ми-24-25-35, Глебычево-Прибылово RP37756.jpg|thumb|205x205px|Ми-24]]||{{USSR}} || Байлдааны нисдэг тэрэг || Ми-24В/Д || 11<ref name="MilitaryBalance2010" /> || |----- ! colspan="6" style="align: center; background: lavender;" |Зенитийн төхөөрөмж (нийт 150 ширхэг<ref name="MilitaryBalance2010" />) || |----- |[[61-К]]||[[Файл:61-K anti-aircraft gun, 2007.jpg|thumb|61-К]]||{{USSR}} || 37-мм автомат зенитийн их буу || 61-К || Тодорхойгүй<ref>[http://armedforces.blog.gogo.mn/read/entry86331 МОНГОЛ УЛСЫН ТӨЛӨӨ ЗҮТГЭЕ! : МУ-ын Зэвсэгт хүчин (хувийн зургууд)<!-- Заголовок добавлен ботом -->]</ref> || |----- | [[С-60]] ||[[Файл:C-60 Lutsk.jpg|thumb|218x218px|С-60]]|||{{USSR}} || 57-мм зенитийн их буу || С-60 || Тодорхойгүй<ref name="MilitaryBalance2010" /> || |----- | [[ЗПУ-4]] ||[[Файл:14,5-мм счетверенная зенитная пулеметная установка конструкции Лещинского ЗПУ-4 (1).jpg|thumb|178x178px|ЗПУ-4]]||{{USSR}} || 14,5-мм зенитийн пулемёт || ЗПУ-4 || Тодорхойгүй<ref name="MilitaryBalance2010" /> || |----- | [[ЗУ-23-2]] ||[[Файл:27th Independent Sevastopol Guards Motor Rifle Brigade (180-59).jpg|thumb|178x178px|ЗУ-23-2]]||{{USSR}} || 23-мм зенитийн төхөөрөмж || ЗУ-23-2 || Тодорхойгүй<ref name="MilitaryBalance2010" /> || |----- |[[ЗСУ-23-4 Шилка]] ||[[Файл:Шилка в парке Победы.jpg|thumb|ЗСУ-23 Шилка]]||{{RUS}} || 23-мм өөрөө явагч зенитийн төхөөрөмж || ЗСУ-23-4 || Тодорхойгүй<ref>[http://www.militaryfactory.com/armor/detail.asp?armor_id=14 ZSU-23-4 (Shilka) - Self-Propelled Anti-Aircraft Gun - History, Specs and Pictures - Military Tanks, Vehicles and Artillery<!-- Заголовок добавлен ботом -->]</ref><ref>[http://armedforces.blog.gogo.mn/read/entry86331 МОНГОЛ УЛСЫН ТӨЛӨӨ ЗҮТГЭЕ! : МУ-ын Зэвсэгт хүчин (хувийн зургууд)<!-- Заголовок добавлен ботом -->]</ref> || 20 хүртэлх тооны |----- ! colspan="6" style="align: center; background: lavender;" |Агаарын довтолгооноос хамгаалах пуужин || |----- | [[Стрела-1]] ||[[Файл:9K31 Strela-1 01.jpg|thumb|182x182px|Стрела-1]]||{{USSR}} || '''Нам өндрийн aгаарын довтолгооноос хамгаалах зенит-пуужингийн цогцолбор''' || Стрела-1 || Тодорхойгүй<ref>http://www.ulaanbaatar.mn/files/p17rfqp4nd1o441a9p1b1h1eibjp429.JPG</ref> || 20 хүртэлх тооны |----- | [[Стрела-2]] ||[[Файл:SA-7b.jpg|thumb|185x185px|Стрела-2]]||{{USSR}} || '''Нам өндрийн aгаарын довтолгооноос хамгаалах зөөврийн зенит-пуужингийн цогцолбор''' || Стрела-2 || 250<ref name="sipri1" /><ref name="MilitaryBalance2010" /> || |----- | [[Игла|'''Игла''']] ||[[Файл:SA-16 launcher and missile.jpg|thumb]]||{{USSR}} || '''Нам өндрийн aгаарын довтолгооноос хамгаалах зөөврийн зенит-пуужингийн цогцолбор''' || Игла || ?<ref>http://www.armyrecognition.com/russia_russian_army_light_heavy_weapons_uk/sa-18_grouse_9k38_igla_man-portable_missile_technical_data_sheet_specifications_description_pictures.html</ref> || |----- | [[С-75|'''С-75''']] || [[Файл:S-75 Dvina - Honi Légvédelmi Park - Rocket Base Zsámbék.jpg|left|thumb|'''С-75 Двина агаарын довтолгооноос хамгаалах зенит пуужингийн цогцолбор'''|214x214px]]||{{USSR}} || '''Өндрийн агаарын довтолгооноос хамгаалах зенит-пуужингийн цогцолбор''' || С-75 || 1<ref name=":0">[[:en:Mongolian_People's_Army#cite_note-sipri1-5|https://en.wikipedia.org/wiki/Mongolian_People%27s_Army#cite_note-sipri1-5]]</ref> ||24 пуужин<ref name=":0" /> |----- | [[С-125|'''С-125''']] ||[[Файл:S-125_Pechora.SA-3_Goa.JPG|left|thumb|216x216px|'''С-125 Печора''']]||{{RUS}} || '''Нам болон дунд өндрийн агаарын довтолгооноос хамгаалах зенит-пуужингийн цогцолбор''' || Печора-2М || 2 ширхэг хөөргөх төхөөрөмж (150 ширхэг пуужин бий)<ref name="sipri1">[http://armstrade.sipri.org/armstrade/page/trade_register.php Trade Registers]. Armstrade.sipri.org. Retrieved on 2013-2-19.</ref> || ОХУ - аас МУ-д тусламжаар өгсөн |} *Эх сурвалж: [http://www.mongolnews.mn/i/40800 АНУ-аас цэргийн онгоц худалдаж авахаар хэлэлцэж байна] *Эх сурвалж: Зарубежное военное обозрение, № 7, 2011 *Эх сурвалж: The Military Balance 2010 - P.419 *Эх сурвалж: [http://www.mongolnews.mn/i/21470 “МИГ-21”-ИЙГ ЗАДАЛЖ ЗАРАХ ТУШААЛЫГ ЗХЖШ-ын эрх бүхий албан тушаалтан өгчээ] *Эх сурвалж: [http://www.scramble.nl/mn.htm Scramble.nl] ==Цэргийн цол== {{Гол|Цэргийн цол}} ===БНМАУ-ын үеийн цэргийн цол=== {{Гол|БНМАУ-ын үеийн цэргийн цол}} ===[[Монгол Улс|Монгол улсын]] цэргийн цол=== ====Дээд офицер ==== * [[Генерал]] * [[Дэслэгч генерал]] * [[Хошууч генерал]] * [[Бригадын генерал]] ====Ахлах офицер ==== *[[Хурандаа]] *[[Дэд хурандаа]] *[[Хошууч]] ====Дунд офицер==== *[[Ахмад]] *Ахлах дэслэгч *[[Дэслэгч]] ====Ахлагчийн цол ==== *Тэргүүн ахлагч *Сургагч ахлагч *Ахлах ахлагч *[[Ахлагч]] *Дэд ахлагч ==== Хугацаат болон гэрээт цэргийн алба хаагчдын цол ==== *Ахлах тvрүүч *[[Түрүүч]] *Дэд түрүүч *Ахлах байлдагч *[[Байлдагч]] Хурандаа генерал, армийн генерал цол 2006 оны хуулиар хэрэглэгдэхээ больсон. == Шагнал == * 2021 он: [[Чингис хаан одон]]<ref>[http://ubmedee.mn/index.php?view=article&type=item&val=11993 ''Монгол Улсын Зэвсэгт Хүчин Чингис хаан одон хүртлээ'']</ref> == Холбоотой өгүүлэл == *[[Зэвсэгт хүчин]] == Эшлэл == {{Reflist}} ==Гадаад холбоос== *[http://biznetwork.mn/network/topic/show/21753 Монгол Улсын Зэвсэгт хүчний өнөөгийн цол] [[Ангилал:Википедиа:Онцлох өгүүлэл]] [[Ангилал:Монгол улсын зэвсэгт хүчин| ]] [[Ангилал:Азийн зэвсэгт хүчин]] [[Ангилал:Чингис хаан одон шагналтан|!]] 2ka9bwz2wqfaldtg5n66i62ywxe8c7g Цагаан баавгай 0 10926 710037 640073 2022-08-29T11:47:41Z Myagmardalai 77826 wikitext text/x-wiki {{Taxobox | color = #D3D3A4 | name = Цагаан баавгай | fossil_range = | image = Polar Bear 2004-11-15.jpg | image_width = 250px | image_caption = | status = VU | trend = down | status_ref =<ref name="iucn">{{IUCN2006|assessors=Schliebe ''et al''|year=2008|id=22823|title=Ursus maritimus|downloaded=9 May 2006}}</ref> | status_system = iucn3.1 | regnum = [[Амьтан]] | phylum = [[Хөвчтөн]] |subphylum = [[Сээр нуруутан]] | classis = [[Хөхтөн]] | ordo = [[Мах идэштэн]] | familia = '''[[Баавгайнхан]]''' | genus = ''[[Баавгай]]'' | species = '''''Цагаан баавгай''''' | binomial = ''Ursus maritimus'' | binomial_authority = [[Константин Жон Фиппс]], 1774<ref name="Phipps1774">{{cite book| last = Phipps | first = John | authorlink = John Phipps | title = A voyage towards the North Pole undertaken by His Majesty's command, 1773 /by Constantine John Phipps.| publisher = London :Printed by W. Bowyer and J. Nicols, for J. Nourse | year = 1774| pages = 185| url = http://www.biodiversitylibrary.org/page/628763| accessyear=21009|accessdate = 2009 оны 3 сарын 10}}</ref> | range_map = Polar bear range map.png | range_map_caption = Цагаан баавгайн тархалт | synonyms= ''Ursus eogroenlandicus''<br /> ''Ursus groenlandicus''<br /> ''Ursus jenaensis''<br /> ''Ursus labradorensis''<br /> ''Ursus marinus''<br /> ''Ursus polaris''<br /> ''Ursus spitzbergensis''<br /> ''Ursus ungavensis''<br /> ''Thalarctos maritimus'' }} '''Цагаан баавгай''' (''Ursus maritimus'') [[Умард мөсөн далай]], түүнийг тойрсон тэнгисүүдээр тархсан [[баавгай]]н зүйл. Дэлхийн хуурай газрын хамгийн том махан идэштэн бөгөөд [[Кодяк баавгай]], цагаан баавгай хоёр хуурай газрын хамгийн том махчнууд гэж тооцогддог<ref name="kodiak" />. Бие гүйцсэн маахай 400-680 кг байдаг<ref name="Animal">{{cite book |last=Kindersley |first= Dorling |year=2001,2005 |title=Animal |location=New York City |publisher=DK Publishing |isbn=0-7894-7764-5}}</ref> бол эвш хагастай нь тэнцэнэ. [[Хүрэн баавгай]]тай ойр төрөл боловч экологийн явцуу нөхцөлд зохицсон, тухайлбал биеийн олон шинж нь хүйтэн хэм, цас, мөс, задгай усаар явах, сэлүүр хөлтөн барихад зохицсон.<ref>{{cite web |url=http://animaldiversity.ummz.umich.edu/site/accounts/information/Ursus_maritimus.html |title=Ursus Maritimus |accessdate=2007-10-27 |last=Gunderson |first=Aren |year=2007 |work=Animal Diversity Web |publisher=University of Michigan Museum of Zoology}}</ref> Хэдий ихэнх цагаан баавгай хуурай газар төрдөг боловч амьдралынхаа ихэнх хугацааг далай тэнгист өнгөрүүлдэг ба тэнгисийн усанд хөвөх мөсөн дээр аялж, идэш хоолоо барьдаг. Жилийн ихэнх хугацааг хөлдсөн тэнгист өнгөрүүлнэ.идэш тэжээл нь далайн амьтан(загас)юм Цагаан баавгайн 19 дэд популяцаас 5-ынх нь тоо толгой хорогдож байгаа тул эмзэг зүйлд тооцогддог.<ref name = "PBI"/><ref name="PBSG14"/> Олон арван жилийн турш хязгаар хориггүй агнаж байсны улмаас энэ зүйлийн ирээдүй бүрхэг болж, олон улсын зүгээс анхаарал тавих болсон. Ийнхүү цагаан баавгайн анд хяналт тавьж, квот тогтоох болсноор тоо толгой нь эргээд сэргэж байна. Олон мянган жилийн турш цагаан баавгай Хойд туйлын уугуул иргэдийн эд, оюун санаа, соёлын амьдралд гол байр суурь эзэлсээр ирсэн бөгөөд эдгээр үндэстэн ястны дунд цагаан баавгай агнах нь чухал явдалд тооцогдсоор байгаа билээ. [[Олон улсын байгаль хамгаалах холбоо]] цагаан баавгайнд учирч буй хамгийн гол аюулыг [[дэлхийн дулаарал]] гэж үзсэн. Учир нь цагаан баавгайн амьдрах орчин болсон далайн мөс хайлснаар хангалттай идэш хоол олох чадвар нь багасч байгаа ажээ. ОУБХХ-ны мэдэгдснээр "Хэрэв цаг уурын энэ хандлага үргэлжилсээр байвал цагаан баавгай одоо тархсан ихэнх нутгаасаа 100 жилийн дотор устаж үгүй болох аюултай"<ref name="iucn"/> ажээ. 2008 оны 5-р сарын 14-нд АНУ-ын Дотоод явдлын департамент цагаан баавгайг Ховордсон зүйлүүдийн тухай хуулиндаа ховор зүйлээр оруулжээ. == Эшлэл == <references/> [[Ангилал:Баавгайнхан]] ehk9ojh02kzbjaiivsw8msbmqa39uqu Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улс 0 11481 709928 704959 2022-08-28T12:34:36Z 94.237.53.37 /* Эдийн засаг */ wikitext text/x-wiki {| border="1" cellpadding="2" style="float:right; border-collapse:collapse; border-color:#F2F2F4; margin-left:15px; margin-bottom:15px; width:350px; font-size:95%; border:1px solid #AAAAAA;" ! align="center" colspan="2" style="letter-spacing:0.8px; background:#E0E0E0; font-size:130%;"| [[File:Mongolian People's Republic.svg|70px]]<br />'''Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улс (БНМАУ)'''<br /><small>1924–1992</small> |- | align="center" colspan="2" style="background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;" | {| border="0" cellpadding="2" cellspacing="0" width="100%" style="border:none; margin:0; padding:0;" | align="center" width="50%" | [[File:Flag of the People's Republic of Mongolia (1945-1992).svg|150px|БНМАУ-ын далбаа 1949–1992]] | align="center" width="50%" | [[File:Coat of arms of the People's republic of Mongolia.svg|120px|БНМАУ-ын сүлд 1960–1991]] |- | align="center" | <small>[[Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улсын Төрийн далбаа|Төрийн далбаа]]</small> | align="center" | <small>[[Монгол улсын төрийн сүлд#Хуучин төрийн сүлднүүд|Төрийн сүлд]]</small> |} |- | align="center" colspan="2" style="background-color:#E0E0E0; border:1px solid #AAAAAA;" | {| border="0" cellpadding="2" cellspacing="0" width="100%" | align="left" width="33%" | <span style="font-size:1.2em">[[Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс|←]]</span> [[File:Flag of Mongolia (1911).svg|20px|link=Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс]] | align="center" width="34%" | '''Холбоос''' | align="right" width="33%" | [[File:Flag of Mongolia.svg|20px|link=Монгол улс]] <span style="font-size:1.2em">[[Монгол Улс|→]]</span> |} |- | style="background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;" | '''[[Албан ёсны хэл|Албан хэл]]''' | style="background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;" | [[Монгол хэл|Монгол]] |- | style="background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;" | '''[[Нийслэл]]''' | style="background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;" | [[Улаанбаатар]] |- | style="background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;" | '''[[Төрийн хэлбэр]]''' | style="background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;" | [[Бүгд Найрамдах Улс]] |- | style="background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;" | '''[[Засаглалын хэлбэр]]''' | style="background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;" | [[Социализм|Социалист]] [[нэг намын систем]] |- | style="background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;" | '''[[Төрийн тэргүүн]]''' | style="background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;" | ''[[Монгол улсын төрийн тэргүүн|Нам, төрийн удирдагч]]'' |- | style="background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;" | '''[[Засгийн газрын тэргүүн]]''' | style="background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;" | ''[[Монгол Улсын Ерөнхий Сайд|Ерөнхий Сайд]]'' |- | style="background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;" | '''[[Дэлхийн улс орны нэрс|Газар нутгийн талбай]]'''<br />– 1992 | style="background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;" |<br />1.564.116 км² |- | style="background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;" | '''[[Дэлхийн улс орны нэрс|Хүн ам]]'''<br />– 1992 | style="background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;" |<br />2.318.000 |- | style="background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;" | '''[[Мөнгөн тэмдэгт]]''' | style="background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;" | [[Төгрөг]] (1 ₮ = 100 мөнгө) |- | style="background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;" | '''Оршин тогтносон''' | style="background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;" | 1924–1992 он |- | style="background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;" | '''[[Төрийн дуулал]]''' | style="background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;" | [[Интернационал (төрийн дуулал)|Интернационал 1924–1950]]<br />[[Монгол улсын төрийн дуулал#Үг|БНМАУ-ын төрийн дуулал 1950–1991]] |- | style="background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;" | '''[[Цагийн бүс]]''' | style="background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;" | [[ГЦ+7]], [[ГЦ+8]] |- | style="background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;" | '''[[Олон улсын утасны бүсчлэлийн дугаар|Утасны бүсчлэлийн дугаар]]''' | style="background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;" | +976 |- | colspan="2" align="center" style="background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;" | [[File:Mongolian People's Republic (1945).svg|334px|БНМАУ-ын байршил дэлхийн бөмбөрцөгт]] |} '''Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улс''' бол 1924-1992 оны хооронд оршин тогтнож байсан нэг намын тогтолцоотой Бүгд найрамдах засаглалтай социалист улс юм. 1989 онд болсон [[1989 оны Монголын ардчилсан хувьсгал|Ардчилсан Хувьсгалын]] үр дүнд шинэ Үндсэн хууль батлагдан, [[Монгол Улс]] байгуулагдсан юм. {{Загвар:Монголын түүх}} ==Түүх== {{Гол|Ардын хувьсгал}} [[Богд хаан]] 1924 онд таалал төгсөж Богд Хаант Монгол Улс буюу хэмжээт эрхт хаант засаглал оршин тогтнохоо больсон билээ. Монголын Тагнуулын Төв Газар сүүлийн үед илэрсэн баримт мэдээн дээр түшиглэн түүнийг Зөвлөлтийн тагнуулуудад хорлогдсон гэж үзэж байна. Социалист системийн үед Богд хааныг өвчний улмаас өнгөрсөн гэж бичдэг байсан ба Оросын тал Богдыг оросын тагнуул хороосон гэдгийг хүлээн зөвшөөрдөггүй. Оросын судлаач [[Сергей Львович Кузьмин|С. Л. Кузьмин]] ба Монголын судлаач Ж. Оюунчимэг нарын номд түүнийг хорт хавдраар нас барсан гэж бичсэн байдаг. [[Богд хаан]]ы хойт дүрийг тодруулахыг Ардын засгийн газраас хориглосон шийдвэр гаргасны үр дүнд Бүгд найрамдах төрийг тунхаглах үндэс бүрдсэн байна. Үүний дараа 1924 оны намар МАН-ын Их хурлыг зарлан хуралдуулж үндсэн хуульт бүгд найрамдах засаглалыг тогтоохооор шийдвэрлэсэн бөгөөд энэ Их хурлын үеэр Хөрөнгөтний бүгд найрамдах засаглалын талыг баримтлагч Ерөнхий сайдын орлогч, Бүх цэргийн жанжин [[Солийн Данзан|С. Данзан]]г Зөвлөлт орос улсын болон [[Коминтерн]]ий төлөөлөгчдийн шууд удирдлагаар баривчлан буудан хороосон байна. 1924 оны 11 сарын 26-нд Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улсыг зарлан тунхаглаж, Анхдугаар үндсэн хуулийг баталсан байна. Ийнхүү БНМАУ тунхагласан 11-р сарын 26-ны өдрийг "Улс тунхагласны баяр" хэмээн нэрлэн тэмдэглэн өнгөрөөх болсон. 1924-1937 онуудад БНМАУ-ын Төр, Засгийн удирдлагад Б.Цэрэндорж, Дамбадорж, Шижээ, Бадрах, Б.Амар, Гэндэн, Догсом, Чойбалсан зэрэг хүмүүс ажиллаж байсан бөгөөд энэ үед ЗХУ-тай маш нарийн харилцаатай байжээ. 1920-д онд БНМАУ-ын удирдагч нар нь төвийг сахисан [[Швейцар]] шиг улс байгуулах, өөрийн тусгаар тогтнолыг ЗХУ, БНХУ төдийгүй европын улсуудаар хүлээн зөвшөөрүүлэх тэд нартай эдийн засаг, худалдааны харилцаа тогтоох оролдлогуудыг уйгагүй хийж байжээ. Үүний үр дүнд Герман, Францад 50 хүртэл тооны залуусыг сургахаар илгээсэн төдийгүй [[Швед]], [[Дани]] зэрэг улсуудтай худалдааны харилцаа тогтоож, мөн мэргэжилтнүүдийг урьж ажиллуулж байсан байна. Гэхдээ гадаад харилцаанд ЗХУ-ыг түшиглэн Хятадын болон Японы түрэмгийллийг эсэргүүцэх бодлого барьж байжээ. БНМАУ нь дотооддоо бүх хүн тэгш эрхтэй болохыг тунхаглан, язгуур угсаа болон шүүхийн харгис аргуудыг устган хамжлагт ёсыг халсан байна. Мөн бүх нийтээр бичигтэн болох нийт ардын боловсролын болон эрүүл мэндийг хамгаалах системийг тогтоох арга хэмжээнүүдийг авч байсны үр дүнд олон арван бага сургууль, Багшийн сургууль байгуулагдсан ба хүн болон мал эмнэлэгүүдийг олноор байгуулж байжээ. Түүнээс гадна үндэсний үйлдвэрийг байгуулан өөрийн хэрэгцээг хангах үүднээс ноос угаах, хувцас оёх, эсгий эдлэл хийх, гэр ахуйн эдлэл хийх зэрэг жижиг артель, цехүүдийг байгуулах, үндэсний худалдааны байгууллага болох монгол хоршоо зэргийг байгуулсан төдийгүй Үндэсний Улсын банкийг байгуулан өөрийн мөнгөн тэмдэгтийг гүйлгээнд гаргасан байна. Түүнээс гадна гааль, худалдааны татварыг чангатгасан ба байгалийн баялгийг хайж илрүүлэн ашиглах зорилгоор ЗХУ-ын мэргэжилтнүүдээс бүрдсэн томоохон экспедицүүдийг монголд урьж ажиллуулж байжээ. БНМАУ-ын бие даасан үйл ажиллагаа явуулж Коментерн болон ЗХУ-ын хяналтаас гарах гэсэн бодлогыг мэдэрсэн ЗХУ-ын удирдлага Монголын удирдагч нарын хооронд яс хаясан бодлого явуулсны үр дүнд ЗХУ-д түр хугацаагаар сургасан хөдөөний залуу хэт хувьсгалч нарын гараар баруунтан, зүүнтэн гэсэн нэр томъёололыг гарган үндэсний удирдагч нарт оноон төрийн удирдлагаас ээлж дараалан зайлуулж байжээ. 1920 ба 30-аад оны үед Зөвлөлтийн нөлөөллийг эсэргүүцэж, илүү тусгаар тогтносон байдлыг дэмжиж байсан [[Догсомын Бодоо]], [[Солийн Данзан]], Дамбадорж, Шижээ, Бадрах, Гэндэн, Амар нар нь эрх мэдлийн төлөөх тэмцэлд хохирогч болж алагджээ. Энэ үед МАХН нь төрийн дээд удирдлага болон гүйцэтгэх засаглалыг бүрэн хянаж, удирдаж байсан байна. 1930-д оноос эхлэн ноёд баян лам нар, баячуудын хөрөнгийг хураан, малчидыг хүчээр хамтралжуулах бодлого баримталсны үр дүнд 1932 онд зэвсэгт бослого гарсан төдийгүй олон тооны хүн хилийн чанадад дүрвэн гарах хөдөлгөөнүүд гарчээ. 1932 оны бослого-“гадаад түвд хүмүүсийн турхирсан” монголын дээд лам нар, феодалуудын гаргасан үймээн, Түвд улс Банчин Богдоор жуулчлан Монголын хэрэгт өнгөлзөж, мөн босогчдыг япончууд дэмжиж байсан гэх дүгнэлт баталгаагүй. Үнэн хэрэгтээ, босогчид гадаадын заалтаар биш, тэр ч байтугай тэндээс тусламж огт аваагүй бөгөөд ганцхан өөрсдийн хүч дээр тулгуурлахаас өөр аргагүй байсан билээ. ЗХУ-ын шууд дэмжлэгээр 1928 онд [[Хорлоогийн Чойбалсан]] төр, засгийн удирдлагад гарсан бөгөөд 1937 оноос эхэлсэн [[Их Хэлмэгдүүлэлт (Монгол)|Их Хэлмэгдүүлэлтэд]] 30,000 гаруй хүн өртөн амь үрэгджээ. [[Дамдины Сүхбаатар]], маршал Дэмид зэрэг монголчуудын дунд асар их нэр хүндтэй хүмүүсийг шууд хороож болохгүй байсан тул Зөвлөлт улс энэ хоёрыг нууцаар хороосон гэж үздэг. Монголын Тагнуулын Төв Газар шинээр илэрсэн баримтад тулгуурлан Дамдины Сүхбаатарыг оросууд хороосон гэж үзэж байна. [[Файл:Khalkhin Gol George Zhukov and Khorloogiin Choibalsan 1939 -1.jpg|thumb|[[Хорлоогийн Чойбалсан]] ба [[Георгий Жуков]]]] БНМАУ-ын гадаад байдал энэ үед хурцадсан байсан бөгөөд ЗХУ нь 1924 онд Бээжинд БНХУ буюу [[Гоминдан]]ы Засгийн газартай байгуулсан Зөвлөлт-Хятадын гэрээгээр БНМАУ-ыг Хятадын салшгүй нэгэн хэсэг гэж хүлээн зөвшөөрсөн байсан ба үүнийгээ Монголын талд эсрэгээр тайлбарлан хоёр нүүр гаргасан бодлого баримталж байсан байна. Үүний тод жишээ нь 1946 он хүртэл БНМАУ-тай дипломат харилцаа тогтоогүй байсан бөгөөд БНМАУ-д "төлөөлөгч" л суулгаж байсан ба албан ёсны нэг ч гэрээг хоёр улсын хооронд байгуулаагүй байна. Алс дорнодод Японы эзэнт гүрний түрэмгий бодлогын үр дүнд Манжуур Японд эзлэгдэн ЗХУ-ын дорнод хил тайван бус болсонтой холбоотойгоор ЗХУ-ын удирдлага БНМАУ-ыг жийргэвч бамбай улс болгон ашиглах, стратегийн давуу байрлал эзэмших үүднээс 1936 онд харилцан туслалцах Протоколыг л байгуулсан байна. Энэ үед БНМАУ-ын дорнод хилийн дагуу Япон болон Японы байгуулсан [[Манж-го]] улсын цэргүүд байнгын халдлага довтолгоон өдүүлж байсан төдийгүй Халхын сүмийн хэсгийн цэргийн хүчээр булаан эзэлсэн байна. Хилийн мөргөлдөөнийг зохицуулахын тулд БНМАУ болон Япон-Манж-гогийн талтай хилийн будилааныг зохицуулах Манжуурын бага хурлыг зохион байгуулсан боловч үр дүнд хүрээгүй байна. Үүнтэй холбогдуулан ЗХУ нь өмнөх Протоколын дагуу 57-р армийн корпусыг Монголын нутагт байршуулжээ. Улмаар хилийн мөргөлдөөн нь 1939 оны [[Халх голын дайн]]д хүргэж, энэ дайнд ЗХУ, Монголын хамтарсан хүчин [[Япон]]ы армийг ялжээ. Энэ байлдааны үр дүнд ЗХУ нь Японтой төвийг сахих гэрээнд гарын үсэг зуржээ. ===2-р дайны үе=== {{гол|Дэлхийн хоёрдугаар дайн}} {{гол|Монгол улс дэлхийн хоёрдугаар дайны үед}} [[Файл:Monumento ruso en Ulan Bator, Mongolia.jpg|thumb|left|Зөвлөлт-Монголын хамтын ажиллагаанд зориулсан [[Зайсан толгой|Зайсан]] дурсгалын цогцолборын мозайк]] БНМАУ нь [[Дэлхийн хоёрдугаар дайн]]ы үед ЗХУ-д бүх талаар дэмжиж тусламж илгээж байсан ба дайны сүүлийн өдрүүдэд БНМАУ ЗХУ-тай хамт Японд дайн зарласан байна. Энэхүү дайнд морь чухал үүрэгтэй байсан бөгөөд Зөвлөлтийн цэргийн 5 морь бүрийн нэг нь монгол морь байв. Зөвлөлтөд Америк 665,000 тонн махан бүтээгдэхүүнийг ленд-лизээр зарсан бол, Монгол 500,000 тонн мах үнэгүй өгчээ. Харин нэхий дээл, шинель өвлийн цагт төдийгүй зун цагт ч окопонд даарахгүй байхад чухал байсан ба АНУ 54,000 тонн хонины ноосыг мөн зарсан байхад, Монгол 64,000 тонныг Зөвлөлтөд бэлэглэсэн байна. 1942-45 онд Зөвлөлтийн цэргийн 5 шинель бүрийн 1-ийг монгол ноосоор хийж байв. [[Вольфрам]] нь Германы "Барс", "Ирвэс" танкуудын хуягийг нэвтлэхэд шаардлагатай сумыг хийх гол түүхий эд байсан бөгөөд Зөвлөлтөд хамгийн ойр вольфрамын орд Монголд байсан байна. Ийнхүү их хэмжээний тусламж илгээсэн Монгол өөрөө хүнд байдалд орж 1944 оны өвөл Зөвлөлтийн зарим мужийн адил өлсгөлөнд нэрвэгджээ. Квантуны армийн довтолгооноос сэрэмжлэн олон тооны цэрэг Алс Дорнодод байлгаж байсан Зөвлөлт тагнуулын мэдээгээр Япон ойрын үед довтлохгүй гэж мэдсэний дараа зарим цэргээ Германы эсрэг илгээжээ. Монгол улс эрэгтэй, эмэгтэй бүх хүн цэргийн алба хаах хууль гарган цэргийн тоогоо нэмсэн нь Алс Дорнод дахь хүчний харьцааг өөрчлөхөд мөн нөлөөлсөн байж болох юм. Монгол улс [[1945 оны чөлөөлөх дайн]]ы үеэр Өвөрмонголыг өөртөө нэгтгэхийг зорьж байв. Гэсэн ч энэ бодлого амжилтанд хүрээгүй юм. Дэлхийн хоёрдугаар дайнд японы эсрэг дайнд ЗХУ-ыг оруулах сонирхолын үүднээс АНУ, Англи нь [[Ялта]] болон Подстамын бага хурлуудаар БНМАУ-ын статус квог хүлээн зөвшөөрч, үүнийг Гоминьданы Хятадаар зөвшөөрүүлэх асуудлыг АНУ-ын ерөнхийлөгч хариуцахаар болсон байна. Үүнийг Чан Кайши тэргүүтэй Хятадын удирдлага эрс эсэргүүцсэн боловч Их гүрнүүдийн удирдагч нарын шахалтад орсны үр дүнд Бүх ард түмний санал хураалтаар шийдвэрлэх тохиролцоонд хүрчээ. [[Иосиф Сталин]]ы хүчтэй шахалтаар 1945 онд [[Чан Кайши]] дээрхи саналыг гаргасан ба 1946 онд явагдсан санал хураалтын үр дүнд [[Тайвань]] нь Монголын тусгаар тогтнолыг хүлээн зөвшөөрчээ. Хятадын иргэний дайны дараа Мао тэргүүтэй коммунистууд засгийн эрхийг авахад БНМАУ нь БНХУ-тай байгуулсан дипломат харилцаагаа тасалж шинээр байгуулсан [[Бүгд Найрамдах Хятад Ард Улс]]тай 1949 оны 10 сарын 6-нд дахин бие биеэ хүлээн зөвшөөрчээ. ===Дайны дараах үе=== 1949 оны 11 дүгээр сарын 7-нд ЗХУ-ын Наушки өртөөнөс Улаанбаатар хотод анхны галт тэрэг орж ирж хөдөлмөрчдийн цуглаан болжээ. 1952 оны 1 сарын 26-нд Хорлоогийн Чойбалсан [[Москва]] хотод нас барахад [[Юмжаагийн Цэдэнбал]]д эрх мэдэл шилжив. Энэ үеэс харьцангуй тайван байдал өрнөж улс оронд "дулаарал" болжээ. ===1960-1990 === {{Гол|Соёлын хувьсгал буюу бүх нийтээр бичигтэн болсон нь}} {{Гол|Нэгдэлжих хөдөлгөөн}} {{Гол|Атрын аян}} {{Гол|Монгол ба Нэгдсэн Үндэстний Байгууллага}} [[Файл:UB-Zajsan-hill-yurts.jpg|thumb|Зайсан хөлийн газар. Улаанбаатар хот, 1972.]] БНМАУ 1946 оноос хойш олон удаа НҮБ-д элэх өргөдлөө өгсөн боловч дөнгөж 1961 оны 10 дугаар сарын 27-нд [[Нэгдсэн Үндэстний Байгууллага|Нэгдсэн Үндэстний Байгууллагад]] гишүүнээр элсэж, өрнөдийн орнуудтай дипломат харилцаа тогтоох эхлэл тавигдсан байна. Өрнөдийн хөгжингүй орнуудаас хамгийн эхэнд 1963 онд Их Британи БНМАУ-тай дипломат харилцаа тогтоожээ. Харин 1960-аад оны дунд үеэс ЗХУ-БНХАУ хоорондын харилцаа хүйтрэн сөргөлдөх болоход социалист Монгол нь ЗХУ-ын талд оржээ. Энэ үед ЗХУ-ын цэрэг БНМАУ-д дахин байрласан байна. Ингэснээр ЗХУ-ын нөлөө улам бүр ихэсчээ. Монголын эдийн засаг 60-аад оноос эрчимтэй хөгжиж, бүх нийтээрээ бичиг үсэгт тайлагдсан Азийн анхны улс болжээ. БНМАУ 1962 оны 6 дугаар сарын 7-ны өдөр Эдийн Засгийн Харилцан Туслалцах Зөвлөлийн /СЭВ/ гишүүнээр элссэн байна. Үүний зэрэгцээ БНМАУ-д хөдөө аж ахуй, үйлдвэрийн салбаруудыг ЗХУ болон бусад социалист улсуудын эдийн засаг болон мэргэжилтний хүчээр эрчимтэй хөгжүүлж чадсан байна. Эдгээрийн үр дүнд Монгол нь социалист улсуудад хөдөө аж ахуйн болон уул уурхайн хямд түүхий эд нийлүүлэгч түүхий эдийн бааз болсон бөгөөд харин гадаад худалдааны хувьд алдагдалтай байсныг зээлийн хөрөнгөөр нөхөж байжээ. ЭЗХТЗ-ийн гишүүн орнууд болох БНБАУ, БНАГУ, БНПАУ, БНСРУ, БНУАУ, БНСЧСУ-ын тусламжтайгаар мах комбинат, нэхий, нэхий эдлэлийн үйлдвэр, шилэн дарлага бүхий хүнсний ногооны газар, жимс, ногооны цогцолбор, биокомбинат, оёдлын үйлдвэр, гүн хэвлэл, хивсний үйлдвэр, мод боловсруулах комбинат, хөнгөн бетоны завод, царууц тоосго, шохойн үйлдвэр, автомашины засварын газар, мебель картон үйлдвэрлэх фабрик, гутал, арьс ширний үйлдвэр, цементийн завод, Улсын клиникийн төв эмнэлэг зэрэг нийгэм соёлын олон газруудыг барьж байгуулсан байна. ЗХУ-ын удирдлагын бүрэлдэхүүнд [[Михаил Сергеевич Горбачёв|Михаил Горбачёв]] 1984 онд орж ирснээр социализмыг шинэчлэх, өөрчлөн байгуулах, ил тод байдлын тухай бодлого хэрэгжиж эхэлсэн байна. Ийнхүү аядуу социализмын гол төлөөлөгч болсон Ю.Цэдэнбалыг нам, төрийн эрхээс зайлуулах бодлогыг ЗХУ баримтлан, 1984 онд Цэдэнбал Москвад эмчилгээнд байхад нь Монгол дахь КГБ-ын төлөөлөгч генерал Радченко болон Элчин сайд Павлов нар ЗХУКН-ын шууд заавраар тайван эргэлтийг Монголын эдийн засгийн шинэчлэгч нарын гараар хийлгэсэн байна. Үүний үр дүнд [[Жамбын Батмөнх]]ийг Монголын удирдагчаар сонгожээ. Өөрчлөн байгуулалтын үр дүнд ЗХУ задран унаж улмаар нийт социалист систем устахад ЗХУ-ын болон ЭЗХТЗ-ийн социалист орнуудын эдийн засаг-санхүүгийн тусламж шууд зогссон нь БНМАУ-ыг улс төр-эдийн засгийн хямралд оруулжээ. Энэхүү хямралын үр дүнд БНМАУ-д ардчилал ялж, чөлөөт зах зээлийн эдийн засгийг байгуулах шийдэлд хүрсэн байна. Түүничлэн Үндсэн хуулийг 1992 онд шинээр дахин боловсруулж Монгол улс гэж нэрлэн Парламентын засаглал бүхий улс болохыг зааж тусгасан байна. ==Төрийн байгуулалт== 1924 оны [[Монгол Улсын Үндсэн Хууль|Үндсэн хуулиар]] Улсын Их Хурал, Улсын Бага хурлыг байгуулсан. Уг бүтцийг 1949 он хүртэл хадгалсан бөгөөд Улсын Их Хурал 9 удаа, Улсын Бага хурал 30 гаруй удаа хуралдсан. 1940, 1960 онуудад Үндсэн хуулийг дахин баталж, төрийн социалист хэв маягт багтах Бүгд Найрамдах улсын төрийн хэлбэрийг сонгон хөгжиж байв. 1950-иад оны эх хүртэл үйлчилж байсан төр-намын тогтолцоог нам-төрийн тогтолцоонд шилжүүлсэн. 1960 оны Үндсэн хуульд “БНМАУ-ын төр, нийгмийг удирдан чиглүүлэх хүч бол бүхнийг ялагч марксист-ленинист онолыг удирдлага болгосон Монгол Ардын Хувьсгалт нам мөн” гэж заасан. 1960-1990 оны хооронд Ардын Их хурлын сонгууль 9 удаа явагдаж, Их хурлын чуулган 40 гаруй удаа чуулжээ. 1990 оны 5 дугаар сард БНМАУ-ын Үндсэн хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулж, төрийн эрхийг шинэчлэн, нам төрийн үүргийг зааглан, парламентын нэгдмэл тогтолцоог бүрдүүлэн төлөвшүүлэх, ардчиллыг бүх талаар хөгжүүлэх чиглэлийг баримтласан. БНМАУ-ын Ардын Их хурлын 12 дахь удаагийн сонгуулийн II хуралдаан 1992 оны 1 дүгээр сарын 13-ны өдөр өнөөгийн шинэ [[Монгол Улсын Үндсэн Хууль|Үндсэн хуул]]<nowiki/>ийг баталсан. 1992 оны Үндсэн хууль ёсоор төрийн хэлбэрийн хувьд Монгол улс бол парламентын Бүгд Найрамдах Улс юм.<ref>[https://mongoltoli.mn/history/h/705 Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улс]</ref> ==Газар нутаг== Зөвлөлтийн тал вольфрам, ураны ордтой Увс аймгийн Давст уул, Хөвсгөлийн Шишгидийн нурууг 1930-1960-аад онд БНМАУ-аас тасдан авчээ. [[Халхын сүмийн мөргөлдөөн|Халхын сүм]] орчмын хэсгийг Япончууд гэнэт довтлон эзэлснийг [[Халхын голын дайн]]аар чөлөөлсөн ч [[Буйр нуур]]ын зарим хэсэг болон Халхын сүм орчмын нутаг нь 1960-аад оны Монгол-Хятадын хилийн гэрээгээр [[Хятад]]ын талд оржээ. 1960-аад оны үед одоогийн Монгол-Хятадын хилийг 2 талын гэрээгээр тогтоожээ. Мөн [[Байтаг Богдын хилийн мөргөлдөөн|Байтаг Богд]] уул бүхэлдээ БНМАУ-ын нутаг байсан ч хилийн гэрээгээр урд хэсэг нь БНХАУ-ын нутагт оржээ. БНХАУ, Зөвлөлт улсууд Монголын тусгаар тогтнолыг хүлээн зөвшөөрсөн ч зарим нутгийг тасдан өгөхийг шаардаж байв. 90-ээд оныг хүртэл урд хилийн хамгаалалтад голчлон анхаардаг байсанаас хойд хилийн хамгаалалт суларсныг ашиглан Зөвлөлтийн тал хилийн шонгуудаа аажим аажимаар урагш зөөдөг байсан гэдэг. ==Зэвсэгт хүчин== {{гол|Монголын Ардын арми}} ==Нийгэм== Зөвхөн нэг намын үзэл суртал Монголын ард түмний үзэл санааны үндэс боллоо гэсэн дүгнэлт хийж олон ургальч үзлийг хаан боогдуулсныг ийнхүү баталгаажуулж өгсөн.1960-иад он гэхэд соён гэгээрэл гэхэд, оюун санааны талаар ихээхэн амжилт олсон бөгөөд түүний дээд оргил нь Марксизм-ленинизм гэж үзэж байв. Нийгмийн бүтцэд ихээхэн өөрчлөлт гарч мөлжигч, дарлагч ангийг хүчээр устлаа. Монголын нийгэм одоо ажилчин анги хоршоолсон ард, ардын сэхээтнүүдээс бүрдэх боллоо гэсэн дүгнэлт хийх болсон байна. Ийнхүү 1921 оноос эхлэн ядуу дорд ардыг дэмжих бодлогын үр дүнд ямар нэг хувийн өмчтөн үгүй болж гагцхүү нийтийн өмч дээр суурилсан өвөрмөц давхаргынхан бүрэлдэн тогтсон байна.<ref>[https://prezi.com/zvs0h408a_5c/1960-/ 1960-аад оны үеэс БНМАУ-ын нийгэм эдийн засгийн амьдрал]</ref> 1941-1990 оны хоорондох 50 жил бол БНМАУ-д социалист эрүүлийг хамгаалахын зарчмуудыг тууштай хэрэгжүүлсэн он жилүүд бөгөөд төрийн бодлогын хүрээнд авч хэрэгжүүлсэн дэс дараатай арга хэмжээнүүдийн үр дүнд тус улсын хот, аймаг, сум, сангийн аж ахуйн төв зэрэг төвлөрсөн суурин газрын хүн амыг их эмчийн ерөнхий мэргэжлийн тусламжаар үндсэнд нь бүрэн хамарч, анагаах ухааны гол салбаруудаар эмнэлгийн төрөлжсөн нарийн мэргэжлийн тусламжийг хөгжүүлж, үндэстний мэргэжилтгүүд цээжний хөндийн болон тархины мэс засал, сэхээн амьдруулахын тусламжийг үзүүлэх арга барил, ур чадварыг эзэмшиж, дотуур дурандалт, дүрс оношлогоо, хүний генетик, вирус болон дархлал судлалын аргуудыг эмнэлгийн практикт нэвтрүүлж эхэлсэн байлаа.<ref>[https://www.mohs.mn/p/5 Түүхэн замнал]</ref> ==Эдийн засаг== {{гол|Шинэ эргэлтийн бодлого}} [[Файл:Socialist Mongolia Coins & Banknotes (34894060173).jpg|thumb|Гүйлгээнд байгаа мөнгөн тэмдэгт, [[Монголын үндэсний түүхийн музей]]]] Манай орны эдийн засгийн өсөлт өмнөх үеийг бодоход өндөр хурдацтай болж, зөвхөн 1940-1960 онд нийгмийн нийт бүтээгдэхүүн 3.7 дахин, үйлдвэрлэсэн үндэсний орлого 3.8 дахин, хөрөнгө оруулалтын нийт хэмжээ 33.7 дахин өссөн. Аж үйлдвэрийн салбарын эзлэх хувийн жин нэмэгдэж байгаа нь социализмын материал баазыг байгуулах үндсэн нөхцөл гэж үзэж байсан. Иймд 1940 онд аж үйлдвэх үндэсний орлогын 10 хувийг үйлдвэрлэж байсан бол 1960 онд 30 гаруй хувь болж БНМАУ ХАА үйлдвэрийн орон боллоо гэсэн дүгнэлт хийхэд хүрсэн байна. БНМАУ төвлөрсөн 5 жилийн төлөвлөгөөт эдийн засагт тулгуурлаж байв. ==Зураг== <gallery> Файл:БНМонгол АУ-ын физик газарзүй, засаг захиргааны хуваарь.jpeg|БНМАУ-ын физик газарзүй, засаг захиргааны хуваарь, орос хэлээр File:Map of the Far East of the USSR, Northern China (Manchuria) and Mongolia.tif|1930 он </gallery> == Мөн үзэх == * [[БНМАУд хөрөнгөтний бус нийгмийг байгуулах тэмцлийн түүх]] * [[Монголын тусгаар тогтнолын төлөө тэмцлийн түүх|БНМАУ-ын тусгаар тогтнолын түүх]] * [[Баруун дөрвөн аймагт гарсан 1932 оны зэвсэгт бослого|1932 оны зэвсэгт бослого]] * [[Монгол Улсын тусгаар тогтнолын төлөө бүх ард түмний санал хураалт|Тусгаар тогтнолын төлөө санал хураалт]] * [[Халхын голын байлдаан]] * [[1945 оны чөлөөлөх дайн]] * [[Бүх нийтээр бичигтэн болсон түүх]] * [[БНМАУ-ын соёлын довтолгооны түүх]] * [[БНМАУ-ын нэгдэлжүүлэх хөдөлгөөний түүх| Нэгдэлжих хөдөлгөөн]] * [[Зөвлөлтийн зэвсэгт хүчний цэргийн ангиуд монголд|Зөвлөлтийн цэрэг Монголд]] * [[Монголын удирдагч Ю.Цэдэнбалыг зайлуулах ажиллагаа]] ==Эшлэл== {{reflist}} {{s-start}} {{Залгамжлал |өмнө=[[Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс|Хэмжээт цаазат Богд Хаант Монгол Улс]] |он=1924-1992 |албан_тушаал=БНМАУ |дараа=[[Монгол Улс]] }} {{end}} [[Ангилал:Википедиа:Онцлох өгүүлэл]] [[Ангилал:БНМАУ| ]] [[Ангилал:Азийн түүхэн улс]] [[Ангилал:Далайд гарцгүй орон|Монгол]] [[Ангилал:Түүхэн улс|Монгол]] [[Ангилал:Монголын түүхэн улс]] [[Ангилал:20-р зууны Монголын түүх]] [[Ангилал:Монголын ардын хувьсгал]] [[Ангилал:Урьдын Нэгдсэн Үндэстний Байгууллагын гишүүн орон]] [[Ангилал:Зүүн блокийн улсууд]] [[Ангилал:Далайд гарцгүй түүхэн улс|Монгол]] [[Ангилал:1924 онд байгуулагдсан]] [[Ангилал:1992 онд татан буугдсан]] 0164db9n2vducch10vrzkx9hsp05kyr 709934 709928 2022-08-28T13:53:11Z Eupakistani 78195 /* Зураг */ wikitext text/x-wiki {| border="1" cellpadding="2" style="float:right; border-collapse:collapse; border-color:#F2F2F4; margin-left:15px; margin-bottom:15px; width:350px; font-size:95%; border:1px solid #AAAAAA;" ! align="center" colspan="2" style="letter-spacing:0.8px; background:#E0E0E0; font-size:130%;"| [[File:Mongolian People's Republic.svg|70px]]<br />'''Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улс (БНМАУ)'''<br /><small>1924–1992</small> |- | align="center" colspan="2" style="background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;" | {| border="0" cellpadding="2" cellspacing="0" width="100%" style="border:none; margin:0; padding:0;" | align="center" width="50%" | [[File:Flag of the People's Republic of Mongolia (1945-1992).svg|150px|БНМАУ-ын далбаа 1949–1992]] | align="center" width="50%" | [[File:Coat of arms of the People's republic of Mongolia.svg|120px|БНМАУ-ын сүлд 1960–1991]] |- | align="center" | <small>[[Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улсын Төрийн далбаа|Төрийн далбаа]]</small> | align="center" | <small>[[Монгол улсын төрийн сүлд#Хуучин төрийн сүлднүүд|Төрийн сүлд]]</small> |} |- | align="center" colspan="2" style="background-color:#E0E0E0; border:1px solid #AAAAAA;" | {| border="0" cellpadding="2" cellspacing="0" width="100%" | align="left" width="33%" | <span style="font-size:1.2em">[[Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс|←]]</span> [[File:Flag of Mongolia (1911).svg|20px|link=Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс]] | align="center" width="34%" | '''Холбоос''' | align="right" width="33%" | [[File:Flag of Mongolia.svg|20px|link=Монгол улс]] <span style="font-size:1.2em">[[Монгол Улс|→]]</span> |} |- | style="background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;" | '''[[Албан ёсны хэл|Албан хэл]]''' | style="background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;" | [[Монгол хэл|Монгол]] |- | style="background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;" | '''[[Нийслэл]]''' | style="background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;" | [[Улаанбаатар]] |- | style="background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;" | '''[[Төрийн хэлбэр]]''' | style="background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;" | [[Бүгд Найрамдах Улс]] |- | style="background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;" | '''[[Засаглалын хэлбэр]]''' | style="background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;" | [[Социализм|Социалист]] [[нэг намын систем]] |- | style="background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;" | '''[[Төрийн тэргүүн]]''' | style="background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;" | ''[[Монгол улсын төрийн тэргүүн|Нам, төрийн удирдагч]]'' |- | style="background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;" | '''[[Засгийн газрын тэргүүн]]''' | style="background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;" | ''[[Монгол Улсын Ерөнхий Сайд|Ерөнхий Сайд]]'' |- | style="background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;" | '''[[Дэлхийн улс орны нэрс|Газар нутгийн талбай]]'''<br />– 1992 | style="background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;" |<br />1.564.116 км² |- | style="background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;" | '''[[Дэлхийн улс орны нэрс|Хүн ам]]'''<br />– 1992 | style="background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;" |<br />2.318.000 |- | style="background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;" | '''[[Мөнгөн тэмдэгт]]''' | style="background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;" | [[Төгрөг]] (1 ₮ = 100 мөнгө) |- | style="background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;" | '''Оршин тогтносон''' | style="background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;" | 1924–1992 он |- | style="background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;" | '''[[Төрийн дуулал]]''' | style="background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;" | [[Интернационал (төрийн дуулал)|Интернационал 1924–1950]]<br />[[Монгол улсын төрийн дуулал#Үг|БНМАУ-ын төрийн дуулал 1950–1991]] |- | style="background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;" | '''[[Цагийн бүс]]''' | style="background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;" | [[ГЦ+7]], [[ГЦ+8]] |- | style="background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;" | '''[[Олон улсын утасны бүсчлэлийн дугаар|Утасны бүсчлэлийн дугаар]]''' | style="background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;" | +976 |- | colspan="2" align="center" style="background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;" | [[File:Mongolian People's Republic (1945).svg|334px|БНМАУ-ын байршил дэлхийн бөмбөрцөгт]] |} '''Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улс''' бол 1924-1992 оны хооронд оршин тогтнож байсан нэг намын тогтолцоотой Бүгд найрамдах засаглалтай социалист улс юм. 1989 онд болсон [[1989 оны Монголын ардчилсан хувьсгал|Ардчилсан Хувьсгалын]] үр дүнд шинэ Үндсэн хууль батлагдан, [[Монгол Улс]] байгуулагдсан юм. {{Загвар:Монголын түүх}} ==Түүх== {{Гол|Ардын хувьсгал}} [[Богд хаан]] 1924 онд таалал төгсөж Богд Хаант Монгол Улс буюу хэмжээт эрхт хаант засаглал оршин тогтнохоо больсон билээ. Монголын Тагнуулын Төв Газар сүүлийн үед илэрсэн баримт мэдээн дээр түшиглэн түүнийг Зөвлөлтийн тагнуулуудад хорлогдсон гэж үзэж байна. Социалист системийн үед Богд хааныг өвчний улмаас өнгөрсөн гэж бичдэг байсан ба Оросын тал Богдыг оросын тагнуул хороосон гэдгийг хүлээн зөвшөөрдөггүй. Оросын судлаач [[Сергей Львович Кузьмин|С. Л. Кузьмин]] ба Монголын судлаач Ж. Оюунчимэг нарын номд түүнийг хорт хавдраар нас барсан гэж бичсэн байдаг. [[Богд хаан]]ы хойт дүрийг тодруулахыг Ардын засгийн газраас хориглосон шийдвэр гаргасны үр дүнд Бүгд найрамдах төрийг тунхаглах үндэс бүрдсэн байна. Үүний дараа 1924 оны намар МАН-ын Их хурлыг зарлан хуралдуулж үндсэн хуульт бүгд найрамдах засаглалыг тогтоохооор шийдвэрлэсэн бөгөөд энэ Их хурлын үеэр Хөрөнгөтний бүгд найрамдах засаглалын талыг баримтлагч Ерөнхий сайдын орлогч, Бүх цэргийн жанжин [[Солийн Данзан|С. Данзан]]г Зөвлөлт орос улсын болон [[Коминтерн]]ий төлөөлөгчдийн шууд удирдлагаар баривчлан буудан хороосон байна. 1924 оны 11 сарын 26-нд Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улсыг зарлан тунхаглаж, Анхдугаар үндсэн хуулийг баталсан байна. Ийнхүү БНМАУ тунхагласан 11-р сарын 26-ны өдрийг "Улс тунхагласны баяр" хэмээн нэрлэн тэмдэглэн өнгөрөөх болсон. 1924-1937 онуудад БНМАУ-ын Төр, Засгийн удирдлагад Б.Цэрэндорж, Дамбадорж, Шижээ, Бадрах, Б.Амар, Гэндэн, Догсом, Чойбалсан зэрэг хүмүүс ажиллаж байсан бөгөөд энэ үед ЗХУ-тай маш нарийн харилцаатай байжээ. 1920-д онд БНМАУ-ын удирдагч нар нь төвийг сахисан [[Швейцар]] шиг улс байгуулах, өөрийн тусгаар тогтнолыг ЗХУ, БНХУ төдийгүй европын улсуудаар хүлээн зөвшөөрүүлэх тэд нартай эдийн засаг, худалдааны харилцаа тогтоох оролдлогуудыг уйгагүй хийж байжээ. Үүний үр дүнд Герман, Францад 50 хүртэл тооны залуусыг сургахаар илгээсэн төдийгүй [[Швед]], [[Дани]] зэрэг улсуудтай худалдааны харилцаа тогтоож, мөн мэргэжилтнүүдийг урьж ажиллуулж байсан байна. Гэхдээ гадаад харилцаанд ЗХУ-ыг түшиглэн Хятадын болон Японы түрэмгийллийг эсэргүүцэх бодлого барьж байжээ. БНМАУ нь дотооддоо бүх хүн тэгш эрхтэй болохыг тунхаглан, язгуур угсаа болон шүүхийн харгис аргуудыг устган хамжлагт ёсыг халсан байна. Мөн бүх нийтээр бичигтэн болох нийт ардын боловсролын болон эрүүл мэндийг хамгаалах системийг тогтоох арга хэмжээнүүдийг авч байсны үр дүнд олон арван бага сургууль, Багшийн сургууль байгуулагдсан ба хүн болон мал эмнэлэгүүдийг олноор байгуулж байжээ. Түүнээс гадна үндэсний үйлдвэрийг байгуулан өөрийн хэрэгцээг хангах үүднээс ноос угаах, хувцас оёх, эсгий эдлэл хийх, гэр ахуйн эдлэл хийх зэрэг жижиг артель, цехүүдийг байгуулах, үндэсний худалдааны байгууллага болох монгол хоршоо зэргийг байгуулсан төдийгүй Үндэсний Улсын банкийг байгуулан өөрийн мөнгөн тэмдэгтийг гүйлгээнд гаргасан байна. Түүнээс гадна гааль, худалдааны татварыг чангатгасан ба байгалийн баялгийг хайж илрүүлэн ашиглах зорилгоор ЗХУ-ын мэргэжилтнүүдээс бүрдсэн томоохон экспедицүүдийг монголд урьж ажиллуулж байжээ. БНМАУ-ын бие даасан үйл ажиллагаа явуулж Коментерн болон ЗХУ-ын хяналтаас гарах гэсэн бодлогыг мэдэрсэн ЗХУ-ын удирдлага Монголын удирдагч нарын хооронд яс хаясан бодлого явуулсны үр дүнд ЗХУ-д түр хугацаагаар сургасан хөдөөний залуу хэт хувьсгалч нарын гараар баруунтан, зүүнтэн гэсэн нэр томъёололыг гарган үндэсний удирдагч нарт оноон төрийн удирдлагаас ээлж дараалан зайлуулж байжээ. 1920 ба 30-аад оны үед Зөвлөлтийн нөлөөллийг эсэргүүцэж, илүү тусгаар тогтносон байдлыг дэмжиж байсан [[Догсомын Бодоо]], [[Солийн Данзан]], Дамбадорж, Шижээ, Бадрах, Гэндэн, Амар нар нь эрх мэдлийн төлөөх тэмцэлд хохирогч болж алагджээ. Энэ үед МАХН нь төрийн дээд удирдлага болон гүйцэтгэх засаглалыг бүрэн хянаж, удирдаж байсан байна. 1930-д оноос эхлэн ноёд баян лам нар, баячуудын хөрөнгийг хураан, малчидыг хүчээр хамтралжуулах бодлого баримталсны үр дүнд 1932 онд зэвсэгт бослого гарсан төдийгүй олон тооны хүн хилийн чанадад дүрвэн гарах хөдөлгөөнүүд гарчээ. 1932 оны бослого-“гадаад түвд хүмүүсийн турхирсан” монголын дээд лам нар, феодалуудын гаргасан үймээн, Түвд улс Банчин Богдоор жуулчлан Монголын хэрэгт өнгөлзөж, мөн босогчдыг япончууд дэмжиж байсан гэх дүгнэлт баталгаагүй. Үнэн хэрэгтээ, босогчид гадаадын заалтаар биш, тэр ч байтугай тэндээс тусламж огт аваагүй бөгөөд ганцхан өөрсдийн хүч дээр тулгуурлахаас өөр аргагүй байсан билээ. ЗХУ-ын шууд дэмжлэгээр 1928 онд [[Хорлоогийн Чойбалсан]] төр, засгийн удирдлагад гарсан бөгөөд 1937 оноос эхэлсэн [[Их Хэлмэгдүүлэлт (Монгол)|Их Хэлмэгдүүлэлтэд]] 30,000 гаруй хүн өртөн амь үрэгджээ. [[Дамдины Сүхбаатар]], маршал Дэмид зэрэг монголчуудын дунд асар их нэр хүндтэй хүмүүсийг шууд хороож болохгүй байсан тул Зөвлөлт улс энэ хоёрыг нууцаар хороосон гэж үздэг. Монголын Тагнуулын Төв Газар шинээр илэрсэн баримтад тулгуурлан Дамдины Сүхбаатарыг оросууд хороосон гэж үзэж байна. [[Файл:Khalkhin Gol George Zhukov and Khorloogiin Choibalsan 1939 -1.jpg|thumb|[[Хорлоогийн Чойбалсан]] ба [[Георгий Жуков]]]] БНМАУ-ын гадаад байдал энэ үед хурцадсан байсан бөгөөд ЗХУ нь 1924 онд Бээжинд БНХУ буюу [[Гоминдан]]ы Засгийн газартай байгуулсан Зөвлөлт-Хятадын гэрээгээр БНМАУ-ыг Хятадын салшгүй нэгэн хэсэг гэж хүлээн зөвшөөрсөн байсан ба үүнийгээ Монголын талд эсрэгээр тайлбарлан хоёр нүүр гаргасан бодлого баримталж байсан байна. Үүний тод жишээ нь 1946 он хүртэл БНМАУ-тай дипломат харилцаа тогтоогүй байсан бөгөөд БНМАУ-д "төлөөлөгч" л суулгаж байсан ба албан ёсны нэг ч гэрээг хоёр улсын хооронд байгуулаагүй байна. Алс дорнодод Японы эзэнт гүрний түрэмгий бодлогын үр дүнд Манжуур Японд эзлэгдэн ЗХУ-ын дорнод хил тайван бус болсонтой холбоотойгоор ЗХУ-ын удирдлага БНМАУ-ыг жийргэвч бамбай улс болгон ашиглах, стратегийн давуу байрлал эзэмших үүднээс 1936 онд харилцан туслалцах Протоколыг л байгуулсан байна. Энэ үед БНМАУ-ын дорнод хилийн дагуу Япон болон Японы байгуулсан [[Манж-го]] улсын цэргүүд байнгын халдлага довтолгоон өдүүлж байсан төдийгүй Халхын сүмийн хэсгийн цэргийн хүчээр булаан эзэлсэн байна. Хилийн мөргөлдөөнийг зохицуулахын тулд БНМАУ болон Япон-Манж-гогийн талтай хилийн будилааныг зохицуулах Манжуурын бага хурлыг зохион байгуулсан боловч үр дүнд хүрээгүй байна. Үүнтэй холбогдуулан ЗХУ нь өмнөх Протоколын дагуу 57-р армийн корпусыг Монголын нутагт байршуулжээ. Улмаар хилийн мөргөлдөөн нь 1939 оны [[Халх голын дайн]]д хүргэж, энэ дайнд ЗХУ, Монголын хамтарсан хүчин [[Япон]]ы армийг ялжээ. Энэ байлдааны үр дүнд ЗХУ нь Японтой төвийг сахих гэрээнд гарын үсэг зуржээ. ===2-р дайны үе=== {{гол|Дэлхийн хоёрдугаар дайн}} {{гол|Монгол улс дэлхийн хоёрдугаар дайны үед}} [[Файл:Monumento ruso en Ulan Bator, Mongolia.jpg|thumb|left|Зөвлөлт-Монголын хамтын ажиллагаанд зориулсан [[Зайсан толгой|Зайсан]] дурсгалын цогцолборын мозайк]] БНМАУ нь [[Дэлхийн хоёрдугаар дайн]]ы үед ЗХУ-д бүх талаар дэмжиж тусламж илгээж байсан ба дайны сүүлийн өдрүүдэд БНМАУ ЗХУ-тай хамт Японд дайн зарласан байна. Энэхүү дайнд морь чухал үүрэгтэй байсан бөгөөд Зөвлөлтийн цэргийн 5 морь бүрийн нэг нь монгол морь байв. Зөвлөлтөд Америк 665,000 тонн махан бүтээгдэхүүнийг ленд-лизээр зарсан бол, Монгол 500,000 тонн мах үнэгүй өгчээ. Харин нэхий дээл, шинель өвлийн цагт төдийгүй зун цагт ч окопонд даарахгүй байхад чухал байсан ба АНУ 54,000 тонн хонины ноосыг мөн зарсан байхад, Монгол 64,000 тонныг Зөвлөлтөд бэлэглэсэн байна. 1942-45 онд Зөвлөлтийн цэргийн 5 шинель бүрийн 1-ийг монгол ноосоор хийж байв. [[Вольфрам]] нь Германы "Барс", "Ирвэс" танкуудын хуягийг нэвтлэхэд шаардлагатай сумыг хийх гол түүхий эд байсан бөгөөд Зөвлөлтөд хамгийн ойр вольфрамын орд Монголд байсан байна. Ийнхүү их хэмжээний тусламж илгээсэн Монгол өөрөө хүнд байдалд орж 1944 оны өвөл Зөвлөлтийн зарим мужийн адил өлсгөлөнд нэрвэгджээ. Квантуны армийн довтолгооноос сэрэмжлэн олон тооны цэрэг Алс Дорнодод байлгаж байсан Зөвлөлт тагнуулын мэдээгээр Япон ойрын үед довтлохгүй гэж мэдсэний дараа зарим цэргээ Германы эсрэг илгээжээ. Монгол улс эрэгтэй, эмэгтэй бүх хүн цэргийн алба хаах хууль гарган цэргийн тоогоо нэмсэн нь Алс Дорнод дахь хүчний харьцааг өөрчлөхөд мөн нөлөөлсөн байж болох юм. Монгол улс [[1945 оны чөлөөлөх дайн]]ы үеэр Өвөрмонголыг өөртөө нэгтгэхийг зорьж байв. Гэсэн ч энэ бодлого амжилтанд хүрээгүй юм. Дэлхийн хоёрдугаар дайнд японы эсрэг дайнд ЗХУ-ыг оруулах сонирхолын үүднээс АНУ, Англи нь [[Ялта]] болон Подстамын бага хурлуудаар БНМАУ-ын статус квог хүлээн зөвшөөрч, үүнийг Гоминьданы Хятадаар зөвшөөрүүлэх асуудлыг АНУ-ын ерөнхийлөгч хариуцахаар болсон байна. Үүнийг Чан Кайши тэргүүтэй Хятадын удирдлага эрс эсэргүүцсэн боловч Их гүрнүүдийн удирдагч нарын шахалтад орсны үр дүнд Бүх ард түмний санал хураалтаар шийдвэрлэх тохиролцоонд хүрчээ. [[Иосиф Сталин]]ы хүчтэй шахалтаар 1945 онд [[Чан Кайши]] дээрхи саналыг гаргасан ба 1946 онд явагдсан санал хураалтын үр дүнд [[Тайвань]] нь Монголын тусгаар тогтнолыг хүлээн зөвшөөрчээ. Хятадын иргэний дайны дараа Мао тэргүүтэй коммунистууд засгийн эрхийг авахад БНМАУ нь БНХУ-тай байгуулсан дипломат харилцаагаа тасалж шинээр байгуулсан [[Бүгд Найрамдах Хятад Ард Улс]]тай 1949 оны 10 сарын 6-нд дахин бие биеэ хүлээн зөвшөөрчээ. ===Дайны дараах үе=== 1949 оны 11 дүгээр сарын 7-нд ЗХУ-ын Наушки өртөөнөс Улаанбаатар хотод анхны галт тэрэг орж ирж хөдөлмөрчдийн цуглаан болжээ. 1952 оны 1 сарын 26-нд Хорлоогийн Чойбалсан [[Москва]] хотод нас барахад [[Юмжаагийн Цэдэнбал]]д эрх мэдэл шилжив. Энэ үеэс харьцангуй тайван байдал өрнөж улс оронд "дулаарал" болжээ. ===1960-1990 === {{Гол|Соёлын хувьсгал буюу бүх нийтээр бичигтэн болсон нь}} {{Гол|Нэгдэлжих хөдөлгөөн}} {{Гол|Атрын аян}} {{Гол|Монгол ба Нэгдсэн Үндэстний Байгууллага}} [[Файл:UB-Zajsan-hill-yurts.jpg|thumb|Зайсан хөлийн газар. Улаанбаатар хот, 1972.]] БНМАУ 1946 оноос хойш олон удаа НҮБ-д элэх өргөдлөө өгсөн боловч дөнгөж 1961 оны 10 дугаар сарын 27-нд [[Нэгдсэн Үндэстний Байгууллага|Нэгдсэн Үндэстний Байгууллагад]] гишүүнээр элсэж, өрнөдийн орнуудтай дипломат харилцаа тогтоох эхлэл тавигдсан байна. Өрнөдийн хөгжингүй орнуудаас хамгийн эхэнд 1963 онд Их Британи БНМАУ-тай дипломат харилцаа тогтоожээ. Харин 1960-аад оны дунд үеэс ЗХУ-БНХАУ хоорондын харилцаа хүйтрэн сөргөлдөх болоход социалист Монгол нь ЗХУ-ын талд оржээ. Энэ үед ЗХУ-ын цэрэг БНМАУ-д дахин байрласан байна. Ингэснээр ЗХУ-ын нөлөө улам бүр ихэсчээ. Монголын эдийн засаг 60-аад оноос эрчимтэй хөгжиж, бүх нийтээрээ бичиг үсэгт тайлагдсан Азийн анхны улс болжээ. БНМАУ 1962 оны 6 дугаар сарын 7-ны өдөр Эдийн Засгийн Харилцан Туслалцах Зөвлөлийн /СЭВ/ гишүүнээр элссэн байна. Үүний зэрэгцээ БНМАУ-д хөдөө аж ахуй, үйлдвэрийн салбаруудыг ЗХУ болон бусад социалист улсуудын эдийн засаг болон мэргэжилтний хүчээр эрчимтэй хөгжүүлж чадсан байна. Эдгээрийн үр дүнд Монгол нь социалист улсуудад хөдөө аж ахуйн болон уул уурхайн хямд түүхий эд нийлүүлэгч түүхий эдийн бааз болсон бөгөөд харин гадаад худалдааны хувьд алдагдалтай байсныг зээлийн хөрөнгөөр нөхөж байжээ. ЭЗХТЗ-ийн гишүүн орнууд болох БНБАУ, БНАГУ, БНПАУ, БНСРУ, БНУАУ, БНСЧСУ-ын тусламжтайгаар мах комбинат, нэхий, нэхий эдлэлийн үйлдвэр, шилэн дарлага бүхий хүнсний ногооны газар, жимс, ногооны цогцолбор, биокомбинат, оёдлын үйлдвэр, гүн хэвлэл, хивсний үйлдвэр, мод боловсруулах комбинат, хөнгөн бетоны завод, царууц тоосго, шохойн үйлдвэр, автомашины засварын газар, мебель картон үйлдвэрлэх фабрик, гутал, арьс ширний үйлдвэр, цементийн завод, Улсын клиникийн төв эмнэлэг зэрэг нийгэм соёлын олон газруудыг барьж байгуулсан байна. ЗХУ-ын удирдлагын бүрэлдэхүүнд [[Михаил Сергеевич Горбачёв|Михаил Горбачёв]] 1984 онд орж ирснээр социализмыг шинэчлэх, өөрчлөн байгуулах, ил тод байдлын тухай бодлого хэрэгжиж эхэлсэн байна. Ийнхүү аядуу социализмын гол төлөөлөгч болсон Ю.Цэдэнбалыг нам, төрийн эрхээс зайлуулах бодлогыг ЗХУ баримтлан, 1984 онд Цэдэнбал Москвад эмчилгээнд байхад нь Монгол дахь КГБ-ын төлөөлөгч генерал Радченко болон Элчин сайд Павлов нар ЗХУКН-ын шууд заавраар тайван эргэлтийг Монголын эдийн засгийн шинэчлэгч нарын гараар хийлгэсэн байна. Үүний үр дүнд [[Жамбын Батмөнх]]ийг Монголын удирдагчаар сонгожээ. Өөрчлөн байгуулалтын үр дүнд ЗХУ задран унаж улмаар нийт социалист систем устахад ЗХУ-ын болон ЭЗХТЗ-ийн социалист орнуудын эдийн засаг-санхүүгийн тусламж шууд зогссон нь БНМАУ-ыг улс төр-эдийн засгийн хямралд оруулжээ. Энэхүү хямралын үр дүнд БНМАУ-д ардчилал ялж, чөлөөт зах зээлийн эдийн засгийг байгуулах шийдэлд хүрсэн байна. Түүничлэн Үндсэн хуулийг 1992 онд шинээр дахин боловсруулж Монгол улс гэж нэрлэн Парламентын засаглал бүхий улс болохыг зааж тусгасан байна. ==Төрийн байгуулалт== 1924 оны [[Монгол Улсын Үндсэн Хууль|Үндсэн хуулиар]] Улсын Их Хурал, Улсын Бага хурлыг байгуулсан. Уг бүтцийг 1949 он хүртэл хадгалсан бөгөөд Улсын Их Хурал 9 удаа, Улсын Бага хурал 30 гаруй удаа хуралдсан. 1940, 1960 онуудад Үндсэн хуулийг дахин баталж, төрийн социалист хэв маягт багтах Бүгд Найрамдах улсын төрийн хэлбэрийг сонгон хөгжиж байв. 1950-иад оны эх хүртэл үйлчилж байсан төр-намын тогтолцоог нам-төрийн тогтолцоонд шилжүүлсэн. 1960 оны Үндсэн хуульд “БНМАУ-ын төр, нийгмийг удирдан чиглүүлэх хүч бол бүхнийг ялагч марксист-ленинист онолыг удирдлага болгосон Монгол Ардын Хувьсгалт нам мөн” гэж заасан. 1960-1990 оны хооронд Ардын Их хурлын сонгууль 9 удаа явагдаж, Их хурлын чуулган 40 гаруй удаа чуулжээ. 1990 оны 5 дугаар сард БНМАУ-ын Үндсэн хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулж, төрийн эрхийг шинэчлэн, нам төрийн үүргийг зааглан, парламентын нэгдмэл тогтолцоог бүрдүүлэн төлөвшүүлэх, ардчиллыг бүх талаар хөгжүүлэх чиглэлийг баримтласан. БНМАУ-ын Ардын Их хурлын 12 дахь удаагийн сонгуулийн II хуралдаан 1992 оны 1 дүгээр сарын 13-ны өдөр өнөөгийн шинэ [[Монгол Улсын Үндсэн Хууль|Үндсэн хуул]]<nowiki/>ийг баталсан. 1992 оны Үндсэн хууль ёсоор төрийн хэлбэрийн хувьд Монгол улс бол парламентын Бүгд Найрамдах Улс юм.<ref>[https://mongoltoli.mn/history/h/705 Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улс]</ref> ==Газар нутаг== Зөвлөлтийн тал вольфрам, ураны ордтой Увс аймгийн Давст уул, Хөвсгөлийн Шишгидийн нурууг 1930-1960-аад онд БНМАУ-аас тасдан авчээ. [[Халхын сүмийн мөргөлдөөн|Халхын сүм]] орчмын хэсгийг Япончууд гэнэт довтлон эзэлснийг [[Халхын голын дайн]]аар чөлөөлсөн ч [[Буйр нуур]]ын зарим хэсэг болон Халхын сүм орчмын нутаг нь 1960-аад оны Монгол-Хятадын хилийн гэрээгээр [[Хятад]]ын талд оржээ. 1960-аад оны үед одоогийн Монгол-Хятадын хилийг 2 талын гэрээгээр тогтоожээ. Мөн [[Байтаг Богдын хилийн мөргөлдөөн|Байтаг Богд]] уул бүхэлдээ БНМАУ-ын нутаг байсан ч хилийн гэрээгээр урд хэсэг нь БНХАУ-ын нутагт оржээ. БНХАУ, Зөвлөлт улсууд Монголын тусгаар тогтнолыг хүлээн зөвшөөрсөн ч зарим нутгийг тасдан өгөхийг шаардаж байв. 90-ээд оныг хүртэл урд хилийн хамгаалалтад голчлон анхаардаг байсанаас хойд хилийн хамгаалалт суларсныг ашиглан Зөвлөлтийн тал хилийн шонгуудаа аажим аажимаар урагш зөөдөг байсан гэдэг. ==Зэвсэгт хүчин== {{гол|Монголын Ардын арми}} ==Нийгэм== Зөвхөн нэг намын үзэл суртал Монголын ард түмний үзэл санааны үндэс боллоо гэсэн дүгнэлт хийж олон ургальч үзлийг хаан боогдуулсныг ийнхүү баталгаажуулж өгсөн.1960-иад он гэхэд соён гэгээрэл гэхэд, оюун санааны талаар ихээхэн амжилт олсон бөгөөд түүний дээд оргил нь Марксизм-ленинизм гэж үзэж байв. Нийгмийн бүтцэд ихээхэн өөрчлөлт гарч мөлжигч, дарлагч ангийг хүчээр устлаа. Монголын нийгэм одоо ажилчин анги хоршоолсон ард, ардын сэхээтнүүдээс бүрдэх боллоо гэсэн дүгнэлт хийх болсон байна. Ийнхүү 1921 оноос эхлэн ядуу дорд ардыг дэмжих бодлогын үр дүнд ямар нэг хувийн өмчтөн үгүй болж гагцхүү нийтийн өмч дээр суурилсан өвөрмөц давхаргынхан бүрэлдэн тогтсон байна.<ref>[https://prezi.com/zvs0h408a_5c/1960-/ 1960-аад оны үеэс БНМАУ-ын нийгэм эдийн засгийн амьдрал]</ref> 1941-1990 оны хоорондох 50 жил бол БНМАУ-д социалист эрүүлийг хамгаалахын зарчмуудыг тууштай хэрэгжүүлсэн он жилүүд бөгөөд төрийн бодлогын хүрээнд авч хэрэгжүүлсэн дэс дараатай арга хэмжээнүүдийн үр дүнд тус улсын хот, аймаг, сум, сангийн аж ахуйн төв зэрэг төвлөрсөн суурин газрын хүн амыг их эмчийн ерөнхий мэргэжлийн тусламжаар үндсэнд нь бүрэн хамарч, анагаах ухааны гол салбаруудаар эмнэлгийн төрөлжсөн нарийн мэргэжлийн тусламжийг хөгжүүлж, үндэстний мэргэжилтгүүд цээжний хөндийн болон тархины мэс засал, сэхээн амьдруулахын тусламжийг үзүүлэх арга барил, ур чадварыг эзэмшиж, дотуур дурандалт, дүрс оношлогоо, хүний генетик, вирус болон дархлал судлалын аргуудыг эмнэлгийн практикт нэвтрүүлж эхэлсэн байлаа.<ref>[https://www.mohs.mn/p/5 Түүхэн замнал]</ref> ==Эдийн засаг== {{гол|Шинэ эргэлтийн бодлого}} [[Файл:Socialist Mongolia Coins & Banknotes (34894060173).jpg|thumb|Гүйлгээнд байгаа мөнгөн тэмдэгт, [[Монголын үндэсний түүхийн музей]]]] Манай орны эдийн засгийн өсөлт өмнөх үеийг бодоход өндөр хурдацтай болж, зөвхөн 1940-1960 онд нийгмийн нийт бүтээгдэхүүн 3.7 дахин, үйлдвэрлэсэн үндэсний орлого 3.8 дахин, хөрөнгө оруулалтын нийт хэмжээ 33.7 дахин өссөн. Аж үйлдвэрийн салбарын эзлэх хувийн жин нэмэгдэж байгаа нь социализмын материал баазыг байгуулах үндсэн нөхцөл гэж үзэж байсан. Иймд 1940 онд аж үйлдвэх үндэсний орлогын 10 хувийг үйлдвэрлэж байсан бол 1960 онд 30 гаруй хувь болж БНМАУ ХАА үйлдвэрийн орон боллоо гэсэн дүгнэлт хийхэд хүрсэн байна. БНМАУ төвлөрсөн 5 жилийн төлөвлөгөөт эдийн засагт тулгуурлаж байв. ==Зураг== <gallery> Файл:БНМонгол АУ-ын физик газарзүй, засаг захиргааны хуваарь.jpeg|БНМАУ-ын физик газарзүй, засаг захиргааны хуваарь, орос хэлээр File:Map of the Far East of the USSR, Northern China (Manchuria) and Mongolia.tif|1930 он Файл:Mongolia1932.jpg|1932 оны Монгол улсын газрын зураг </gallery> == Мөн үзэх == * [[БНМАУд хөрөнгөтний бус нийгмийг байгуулах тэмцлийн түүх]] * [[Монголын тусгаар тогтнолын төлөө тэмцлийн түүх|БНМАУ-ын тусгаар тогтнолын түүх]] * [[Баруун дөрвөн аймагт гарсан 1932 оны зэвсэгт бослого|1932 оны зэвсэгт бослого]] * [[Монгол Улсын тусгаар тогтнолын төлөө бүх ард түмний санал хураалт|Тусгаар тогтнолын төлөө санал хураалт]] * [[Халхын голын байлдаан]] * [[1945 оны чөлөөлөх дайн]] * [[Бүх нийтээр бичигтэн болсон түүх]] * [[БНМАУ-ын соёлын довтолгооны түүх]] * [[БНМАУ-ын нэгдэлжүүлэх хөдөлгөөний түүх| Нэгдэлжих хөдөлгөөн]] * [[Зөвлөлтийн зэвсэгт хүчний цэргийн ангиуд монголд|Зөвлөлтийн цэрэг Монголд]] * [[Монголын удирдагч Ю.Цэдэнбалыг зайлуулах ажиллагаа]] ==Эшлэл== {{reflist}} {{s-start}} {{Залгамжлал |өмнө=[[Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс|Хэмжээт цаазат Богд Хаант Монгол Улс]] |он=1924-1992 |албан_тушаал=БНМАУ |дараа=[[Монгол Улс]] }} {{end}} [[Ангилал:Википедиа:Онцлох өгүүлэл]] [[Ангилал:БНМАУ| ]] [[Ангилал:Азийн түүхэн улс]] [[Ангилал:Далайд гарцгүй орон|Монгол]] [[Ангилал:Түүхэн улс|Монгол]] [[Ангилал:Монголын түүхэн улс]] [[Ангилал:20-р зууны Монголын түүх]] [[Ангилал:Монголын ардын хувьсгал]] [[Ангилал:Урьдын Нэгдсэн Үндэстний Байгууллагын гишүүн орон]] [[Ангилал:Зүүн блокийн улсууд]] [[Ангилал:Далайд гарцгүй түүхэн улс|Монгол]] [[Ангилал:1924 онд байгуулагдсан]] [[Ангилал:1992 онд татан буугдсан]] limn51qdeeno97b560oampyyuv6j5vl Баяндэлгэр сум (Төв) 0 11938 709962 672170 2022-08-28T23:33:59Z 103.173.255.162 /* Түүх */ wikitext text/x-wiki {{Infobox settlement |name = {{flag|Монгол|name=Монгол улсын}} <br> {{Flag|Төв аймаг|coa|name=Төв аймгийн}}<br>Баяндэлгэр [[сум]] |settlement_type = |official_name = |nickname = |motto = |image_skyline = |imagesize = |image_caption = |image_flag = |image_seal = |image_map = Tov Bayandelger sum map.PNG |mapsize = 275px |map_caption = Улбар шар нь [[Зуунмод]], ягаан нь Баяндэлгэр |subdivision_name3 = |subdivision_type = Сумын |subdivision_name = '''2,200 км²''' (__/27) газар нутагт |subdivision_type1 = 2011 онд |subdivision_name1 = '''1,321 хүн''' (26/27) сууж байв.<ref name="стат2011">Төв аймгийн Статистикийн хэлтэс. [http://web.nso.mn/portal/content_files/comppmedia/cpdf0x3611.pdf Төв аймгийн эдийн засаг, нийгмийн байдлын тухай танилцуулга]</ref> |subdivision_type2 = |subdivision_name2 = |subdivision_type3 = '''Хоёр баг''' |subdivision_name3 = Байдлаг, Галуут |эдийн_засгийн_үзүүлэлт = 2011 оны |эдийн_засгийн_үзүүлэлт_гүйцэтгэл = төсөвт '''80 сая ₮''' (21/27) оруулж, |эдийн_засгийн_үзүүлэлт1 = мөн ондоо |эдийн_засгийн_үзүүлэлт_гүйцэтгэл1 = '''570 сая ₮''' (24/27) заржээ.<ref name="стат2011"/> |эдийн_засгийн_үзүүлэлт2 = 2011 оны |эдийн_засгийн_үзүүлэлт_гүйцэтгэл2 = 116,585 толгой '''мал''' (10/27) нь |эдийн_засгийн_үзүүлэлт3 = нэг хүнд |эдийн_засгийн_үзүүлэлт_гүйцэтгэл3 = ноогдвол 88.3 (__/27) болно.<ref name="стат2011"/> |эдийн_засгийн_үзүүлэлт4 = Өрхийн |эдийн_засгийн_үзүүлэлт_гүйцэтгэл4 = 67.4% (338/501) нь малтай.<ref name="стат2011"/> |seat_type = |seat = |parts_type = |parts = |government_footnotes = |government_type = |leader_title = |leader_name = |leader_title1 = |leader_name1 = |leader_title2 = |leader_name2 = |established_title = үүсэн байгуулагдсан |established_date = ____ онд |established_title2 = |established_date2 = |established_title3 = |established_date3 = |population_demonym = Төв аймгийн [[Баянжаргалан сум|Баянжаргалан]], [[Архуст сум|Архуст]], [[Мөнгөнморьт сум|Мөнгөнморьт]], Хэнтийн [[Цэнхэрмандал сум|Цэнхэрмандал]] гэдэг таван сум, Нийслэлийн [[Багануур]] дүүргээр хүрээлэгдэнэ. |website = |footnotes = }} '''Баяндэлгэр сум''' нь [[Төв]] аймгийн сум юм. Тус сумын хүн ам сүүлийн 2002 оноос эхлэн хот дагасан их нүүдлийн улмаас тасралгүй буурч ирсэн. 2005 оны байдлаар 429 өрхийн 1226 оршин суугчтай байв<ref>[http://web.archive.org/web/20080528115549/http://202.131.5.91/webs/aimags/14/my%20webs/Hunam.pdf Аймгийн Статистикийн Алба]</ref>. 2007 оны хүн амын тооллогоор 1165 болж буурчээ. Харин 2013 оны хүн амны жилийн эцсийн тооллогоор 1390 хүн ам, нийт 532 өрхтэй болсон. {| class="wikitable" |+ Оршин суугчын тоон өөрчлөлт (жилийн эцсийн дүнгээр)<ref>Төв аймгийн Статистикийн хэлтэс. [http://web.nso.mn/portal/indexc.php?v=19&m=24&s=1&id=177 Жил жилийн танилцуулга]</ref> |- ! | 2002 ! | 2003 ! | 2004 ! | 2005 ! | 2006 ! {{highlight1}} | 2007 ! {{highlight1}} | 2008 ! {{highlight1}} | 2009 ! {{highlight1}} | 2010 ! {{highlight1}} | 2011 ! {{highlight1}} | 2013 |- | {{increase}}1,635 || 1,465 || 1,278 || 1,173 || 1,122 || 1,165 || 1,169 || {{increase}}1,243 || {{increase}}1,292 || {{increase}}1,321 || {{increase}}1,390 |- |} ==Газар зүйн байрлал== Байгаль цаг уурын төлөв. Газар зүйн байрлал Тус сум нь өмнөд талаараа Төв аймгийн Баянжаргалант сумтай, баруун өмнөд талаараа Архуст сумтай, баруун талаараа Эрдэнэ сумтай, зүүн хойд талаараа Мөнгөнморьт сумтай, зүүн талаараа Багануур дүүрэгтэй, зүүн урд талаараа Хэнтий аймгийн Цэнхэрмандал сумтай тус тус хиллэн Ханхэнтий нурууны өмнөд хэсэгт оршдог. Сумын төв нь хойд өргөргийн 47044”10/ зүүн уртрагийн 108004”24/-солбицолд, Улаанбаатар хотоос 101 км, Зуунмод хотоос 108 км, Багануур дүүргээс 26 км зайд алслагдсан байна. Өлзийт уул /1980,3м/, Баруун бэрхийн даваа /1992,0м/, Шар булгийн даваа /1937,0м/, Баруун салаа уул /1709,8м/, Хушингийн овоо /2221,2м/, Хүнхэр улаан уул /1791,8м/ зэрэг уул даваанууд байр зүйн зурагт тэмдэглэгдсэн байна. Үзэсгэлэнт уул нуруу, ан гөрөөс, гол мөрөн, рашаан усаар элбэг бөгөөд бор гөрөөс, буга, аргаль, гахай, чоно, тарвага зэрэг ан амьтад, хун, галуу, нугас, хөхөө, ятуу, хур, бүргэд, тас, бор шувуу зэрэг жигүүртэн шувуу, алгана, тул, цурхай, гутаар зэрэг загас жараахай, шинэс, хус, хуш, улиас, хайлаас зэрэг ой мод, чулуун нүүрс, алт, цагаан тугалга, жонш, цахиур зэрэг ашигт малтмалтай.<ref>http://www.bayandelger.to.gov.mn/index.php?option=com_content&view=article&id=1&Itemid=3</ref> ==Түүх== 1923 онд [[Түшээт хан аймаг|Түшээт хан аймгийн]] [[Дархан чин ван]] [[Намжилдэндэвийн Пунцагцэрэн|Пунцагцэрэнгийн]] хошууны харьяанд Гүн сум нэрээр байгуулагдсан<ref name="OfficialSite">[http://www.tuv.gov.mn/index.php?option=com_content&view=article&id=60:2008-10-11-07-30-47&catid=34:2008-10-10-07-11-36&Itemid=79 Баяндэлгэр сум]</ref>. 1924 онд Баяндэлгэр уулын сум нэртэй болж, 1931 онд одоогийнхоо нэрээр нэрлэгджээ. 1956 онд сумыг татан буулгаж [[Баян сум|Баян]], [[Эрдэнэ сум (Төв)|Эрдэнэ сумдад]] нэгтгэсэн ч удалгүй 1959 онд дахин байгуулжээ<ref name="OfficialSite">[http://www.tuv.gov.mn/index.php?option=com_content&task=view&id=24&Itemid=33 Төв аймгийн албан ёсны вэб сайт]</ref>. ==Засаг дарга нар== 1923-1962 оны хооронд сумын засгаар 19 хүн ажилласан байна. Үүнд: Дархан хошой чин ван Пунцагцэрэн, Жүгдэр, Гомбожав, Сэрээтэр, Ё.Галдан, Нэрэн, Г.Цэрэнбазар, Л.Дольд, Т.Дэндэв, Ж.Гомбо, С.Нэмэхбаяр, Дамчаа, Ж.Бямбаа, Б.Сэвжид, Навааншарав, Б.Пүрэв, Мөнх, А.Лаагансүрэн, Баярхүү нар ажиллаж байсан байна. 1960 он гарсаар Монгол улсад нэгдэлжих хөдөлгөөн өрнөж Тус суманд “Хэрлэн-баян” нэгдэл байгуулагдсан байна. Тус сумын сум-нэгдэлийн даргаар - Жадамбын Ишжамц /1962-1963/ - Пунцагийн Төмөрдорж /1963-1964/ - Содномын Жадамбаа /1964-1967/ - Шаравын Батбилэгт /1967-1969/ - Даваажавын Бавуу /1969-1978/ - Загдсүрэнгийн Лодой /1978-1980/ - Намхайнямбуугийн Намжиг /1980-1990/ нар тус тус ажиллаж байсан байна. 1990-2020 онд Сумын засаг даргаар - Чойжинсүрэнгийн Бат-Эрдэнэ - Мягмарчимэд - Ганхуяг - Пүрэвдорж - Ё.Батхуяг - Ш. Ойдовдорж, Г.Баасанжав нар тус тус сонгогдон ажилласан байна. 2020 оноос эхлэн З.Дэлгэрцэцэг сумын засаг даргаар ажиллаж байна. ==Мал аж ахуй== 2004 оны байдлаар 64,000 орчим толгой мал тоологдсоны 19,000 нь [[ямаа]], 35,000 нь [[хонь]], 3,500 нь [[үхэр]], 6900 нь [[адуу]], 71 нь [[тэмээ]] байв<ref>[http://web.archive.org/web/20070322212959/http://202.131.5.91/mal_tool/livestock2004.pdf Статистикийн Төв Газар: 2004 оны мал тооллого], х.109</ref>. ==Хүмүүс== Их зохиолч [[Дашдоржийн Нацагдорж]] тус сумаас төрөн гарсан билээ<ref name = "OfficialSite"/>. 2008 оны Бээжингийн олимпийн аварга Энхбатын Бадар- Ууган Монгол улсын гавьяат жүжигчин Бүтэд Монгол улсын гавъяат багш Н.Мажигсүрэн Монгол улсын начин Цэрэндариагийн Дайнаа Монгол улсын начин Батчулуун Монголын волейболын Үндэсний шигшээ багийн тамирчин, ОУХМ М.Цэрэнбаатар ==Уур амьсгал== Уур амьсгал бүрдэхэд газар зүйн байрлал, нарнаас ирж буй дулааны илч, агаарын орчил хөдөлгөөн, газрын гадарга зэрэг бие биетэйгээ нягт холбоотой хүчин зүйлс голлон нөлөөлдөг. Манай орон далай тэнгисээс алсагдсаны зэрэгцээ тал бүрээсээ өндөр уул нуруудаар хүрээлэгдсэний улмаас агаарын температур ба хур тунадас жил бүр харилцан адилгүй, эх газрын эрс тэс уур амьсгалтай. Баяндэлгэр сум нь өвлийн улирал хүйтэн, зун нь сэрүүвтэр богино, хавар, намрын улиралд халуун хүйтний ялгаа нь байгаа нь эх газрын эрс тэс уур амьсгалын нөлөөний илрэл юм.<ref>http://www.bayandelger.to.gov.mn/index.php?option=com_content&view=article&id=1:2009-05-25-06-55-53&catid=1:2009-05-20-11-37-53&Itemid=14</ref> ==Холбоотой бичлэг== https://www.youtube.com/watch?v=qPosdS8tbNU -Ариунбаатар - Мичид аргадсан нуур https://www.youtube.com/watch?v=s0hzLWTT1PA - Их Нацагдоржийн нутаг ган болдоггүй нутаг https://www.youtube.com/watch?v=uGHliuc7cC0- Ариунзаяа- Баяндэлгэр хайрхан минь ==Эшлэл== {{reflist}} {{Хөтлөгч мөр Төвийн сумууд}} [[Ангилал:Монголын сум]] [[Ангилал:Төв аймгийн сум]] 60h1nh935hnv5xpn22ac3o3htnvgz7s 709963 709962 2022-08-28T23:34:31Z 103.173.255.162 /* Засаг дарга нар */ wikitext text/x-wiki {{Infobox settlement |name = {{flag|Монгол|name=Монгол улсын}} <br> {{Flag|Төв аймаг|coa|name=Төв аймгийн}}<br>Баяндэлгэр [[сум]] |settlement_type = |official_name = |nickname = |motto = |image_skyline = |imagesize = |image_caption = |image_flag = |image_seal = |image_map = Tov Bayandelger sum map.PNG |mapsize = 275px |map_caption = Улбар шар нь [[Зуунмод]], ягаан нь Баяндэлгэр |subdivision_name3 = |subdivision_type = Сумын |subdivision_name = '''2,200 км²''' (__/27) газар нутагт |subdivision_type1 = 2011 онд |subdivision_name1 = '''1,321 хүн''' (26/27) сууж байв.<ref name="стат2011">Төв аймгийн Статистикийн хэлтэс. [http://web.nso.mn/portal/content_files/comppmedia/cpdf0x3611.pdf Төв аймгийн эдийн засаг, нийгмийн байдлын тухай танилцуулга]</ref> |subdivision_type2 = |subdivision_name2 = |subdivision_type3 = '''Хоёр баг''' |subdivision_name3 = Байдлаг, Галуут |эдийн_засгийн_үзүүлэлт = 2011 оны |эдийн_засгийн_үзүүлэлт_гүйцэтгэл = төсөвт '''80 сая ₮''' (21/27) оруулж, |эдийн_засгийн_үзүүлэлт1 = мөн ондоо |эдийн_засгийн_үзүүлэлт_гүйцэтгэл1 = '''570 сая ₮''' (24/27) заржээ.<ref name="стат2011"/> |эдийн_засгийн_үзүүлэлт2 = 2011 оны |эдийн_засгийн_үзүүлэлт_гүйцэтгэл2 = 116,585 толгой '''мал''' (10/27) нь |эдийн_засгийн_үзүүлэлт3 = нэг хүнд |эдийн_засгийн_үзүүлэлт_гүйцэтгэл3 = ноогдвол 88.3 (__/27) болно.<ref name="стат2011"/> |эдийн_засгийн_үзүүлэлт4 = Өрхийн |эдийн_засгийн_үзүүлэлт_гүйцэтгэл4 = 67.4% (338/501) нь малтай.<ref name="стат2011"/> |seat_type = |seat = |parts_type = |parts = |government_footnotes = |government_type = |leader_title = |leader_name = |leader_title1 = |leader_name1 = |leader_title2 = |leader_name2 = |established_title = үүсэн байгуулагдсан |established_date = ____ онд |established_title2 = |established_date2 = |established_title3 = |established_date3 = |population_demonym = Төв аймгийн [[Баянжаргалан сум|Баянжаргалан]], [[Архуст сум|Архуст]], [[Мөнгөнморьт сум|Мөнгөнморьт]], Хэнтийн [[Цэнхэрмандал сум|Цэнхэрмандал]] гэдэг таван сум, Нийслэлийн [[Багануур]] дүүргээр хүрээлэгдэнэ. |website = |footnotes = }} '''Баяндэлгэр сум''' нь [[Төв]] аймгийн сум юм. Тус сумын хүн ам сүүлийн 2002 оноос эхлэн хот дагасан их нүүдлийн улмаас тасралгүй буурч ирсэн. 2005 оны байдлаар 429 өрхийн 1226 оршин суугчтай байв<ref>[http://web.archive.org/web/20080528115549/http://202.131.5.91/webs/aimags/14/my%20webs/Hunam.pdf Аймгийн Статистикийн Алба]</ref>. 2007 оны хүн амын тооллогоор 1165 болж буурчээ. Харин 2013 оны хүн амны жилийн эцсийн тооллогоор 1390 хүн ам, нийт 532 өрхтэй болсон. {| class="wikitable" |+ Оршин суугчын тоон өөрчлөлт (жилийн эцсийн дүнгээр)<ref>Төв аймгийн Статистикийн хэлтэс. [http://web.nso.mn/portal/indexc.php?v=19&m=24&s=1&id=177 Жил жилийн танилцуулга]</ref> |- ! | 2002 ! | 2003 ! | 2004 ! | 2005 ! | 2006 ! {{highlight1}} | 2007 ! {{highlight1}} | 2008 ! {{highlight1}} | 2009 ! {{highlight1}} | 2010 ! {{highlight1}} | 2011 ! {{highlight1}} | 2013 |- | {{increase}}1,635 || 1,465 || 1,278 || 1,173 || 1,122 || 1,165 || 1,169 || {{increase}}1,243 || {{increase}}1,292 || {{increase}}1,321 || {{increase}}1,390 |- |} ==Газар зүйн байрлал== Байгаль цаг уурын төлөв. Газар зүйн байрлал Тус сум нь өмнөд талаараа Төв аймгийн Баянжаргалант сумтай, баруун өмнөд талаараа Архуст сумтай, баруун талаараа Эрдэнэ сумтай, зүүн хойд талаараа Мөнгөнморьт сумтай, зүүн талаараа Багануур дүүрэгтэй, зүүн урд талаараа Хэнтий аймгийн Цэнхэрмандал сумтай тус тус хиллэн Ханхэнтий нурууны өмнөд хэсэгт оршдог. Сумын төв нь хойд өргөргийн 47044”10/ зүүн уртрагийн 108004”24/-солбицолд, Улаанбаатар хотоос 101 км, Зуунмод хотоос 108 км, Багануур дүүргээс 26 км зайд алслагдсан байна. Өлзийт уул /1980,3м/, Баруун бэрхийн даваа /1992,0м/, Шар булгийн даваа /1937,0м/, Баруун салаа уул /1709,8м/, Хушингийн овоо /2221,2м/, Хүнхэр улаан уул /1791,8м/ зэрэг уул даваанууд байр зүйн зурагт тэмдэглэгдсэн байна. Үзэсгэлэнт уул нуруу, ан гөрөөс, гол мөрөн, рашаан усаар элбэг бөгөөд бор гөрөөс, буга, аргаль, гахай, чоно, тарвага зэрэг ан амьтад, хун, галуу, нугас, хөхөө, ятуу, хур, бүргэд, тас, бор шувуу зэрэг жигүүртэн шувуу, алгана, тул, цурхай, гутаар зэрэг загас жараахай, шинэс, хус, хуш, улиас, хайлаас зэрэг ой мод, чулуун нүүрс, алт, цагаан тугалга, жонш, цахиур зэрэг ашигт малтмалтай.<ref>http://www.bayandelger.to.gov.mn/index.php?option=com_content&view=article&id=1&Itemid=3</ref> ==Түүх== 1923 онд [[Түшээт хан аймаг|Түшээт хан аймгийн]] [[Дархан чин ван]] [[Намжилдэндэвийн Пунцагцэрэн|Пунцагцэрэнгийн]] хошууны харьяанд Гүн сум нэрээр байгуулагдсан<ref name="OfficialSite">[http://www.tuv.gov.mn/index.php?option=com_content&view=article&id=60:2008-10-11-07-30-47&catid=34:2008-10-10-07-11-36&Itemid=79 Баяндэлгэр сум]</ref>. 1924 онд Баяндэлгэр уулын сум нэртэй болж, 1931 онд одоогийнхоо нэрээр нэрлэгджээ. 1956 онд сумыг татан буулгаж [[Баян сум|Баян]], [[Эрдэнэ сум (Төв)|Эрдэнэ сумдад]] нэгтгэсэн ч удалгүй 1959 онд дахин байгуулжээ<ref name="OfficialSite">[http://www.tuv.gov.mn/index.php?option=com_content&task=view&id=24&Itemid=33 Төв аймгийн албан ёсны вэб сайт]</ref>. ==Засаг дарга нар== 1923-1962 оны хооронд сумын засгаар 19 хүн ажилласан байна. Үүнд: Дархан хошой чин ван Пунцагцэрэн, Жүгдэр, Гомбожав, Сэрээтэр, Ё.Галдан, Нэрэн, Г.Цэрэнбазар, Л.Дольд, Т.Дэндэв, Ж.Гомбо, С.Нэмэхбаяр, Дамчаа, Ж.Бямбаа, Б.Сэвжид, Навааншарав, Б.Пүрэв, Мөнх, А.Лаагансүрэн, Баярхүү нар ажиллаж байсан байна. 1960 он гарсаар Монгол улсад нэгдэлжих хөдөлгөөн өрнөж Тус суманд “Хэрлэн-баян” нэгдэл байгуулагдсан байна. Тус сумын сум-нэгдэлийн даргаар - Жадамбын Ишжамц /1962-1963/ - Пунцагийн Төмөрдорж /1963-1964/ - Содномын Жадамбаа /1964-1967/ - Шаравын Батбилэгт /1967-1969/ - Даваажавын Бавуу /1969-1978/ - Загдсүрэнгийн Лодой /1978-1980/ - Намхайнямбуугийн Намжиг /1980-1990/ нар тус тус ажиллаж байсан байна. 1990-2020 онд Сумын засаг даргаар - Чойжинсүрэнгийн Бат-Эрдэнэ - Мягмарчимэд - Ганхуяг - Пүрэвдорж - Ё.Батхуяг - Ш. Ойдовдорж, Г.Баасанжав нар тус тус сонгогдон ажилласан байна. 2020 оноос эхлэн З.Дэлгэрцэцэг сумын засаг даргаар ажиллаж байна. ==Мал аж ахуй== 2004 оны байдлаар 64,000 орчим толгой мал тоологдсоны 19,000 нь [[ямаа]], 35,000 нь [[хонь]], 3,500 нь [[үхэр]], 6900 нь [[адуу]], 71 нь [[тэмээ]] байв<ref>[http://web.archive.org/web/20070322212959/http://202.131.5.91/mal_tool/livestock2004.pdf Статистикийн Төв Газар: 2004 оны мал тооллого], х.109</ref>. ==Хүмүүс== Их зохиолч [[Дашдоржийн Нацагдорж]] тус сумаас төрөн гарсан билээ<ref name = "OfficialSite"/>. 2008 оны Бээжингийн олимпийн аварга Энхбатын Бадар- Ууган Монгол улсын гавьяат жүжигчин Бүтэд Монгол улсын гавъяат багш Н.Мажигсүрэн Монгол улсын начин Цэрэндариагийн Дайнаа Монгол улсын начин Батчулуун Монголын волейболын Үндэсний шигшээ багийн тамирчин, ОУХМ М.Цэрэнбаатар ==Уур амьсгал== Уур амьсгал бүрдэхэд газар зүйн байрлал, нарнаас ирж буй дулааны илч, агаарын орчил хөдөлгөөн, газрын гадарга зэрэг бие биетэйгээ нягт холбоотой хүчин зүйлс голлон нөлөөлдөг. Манай орон далай тэнгисээс алсагдсаны зэрэгцээ тал бүрээсээ өндөр уул нуруудаар хүрээлэгдсэний улмаас агаарын температур ба хур тунадас жил бүр харилцан адилгүй, эх газрын эрс тэс уур амьсгалтай. Баяндэлгэр сум нь өвлийн улирал хүйтэн, зун нь сэрүүвтэр богино, хавар, намрын улиралд халуун хүйтний ялгаа нь байгаа нь эх газрын эрс тэс уур амьсгалын нөлөөний илрэл юм.<ref>http://www.bayandelger.to.gov.mn/index.php?option=com_content&view=article&id=1:2009-05-25-06-55-53&catid=1:2009-05-20-11-37-53&Itemid=14</ref> ==Холбоотой бичлэг== https://www.youtube.com/watch?v=qPosdS8tbNU -Ариунбаатар - Мичид аргадсан нуур https://www.youtube.com/watch?v=s0hzLWTT1PA - Их Нацагдоржийн нутаг ган болдоггүй нутаг https://www.youtube.com/watch?v=uGHliuc7cC0- Ариунзаяа- Баяндэлгэр хайрхан минь ==Эшлэл== {{reflist}} {{Хөтлөгч мөр Төвийн сумууд}} [[Ангилал:Монголын сум]] [[Ангилал:Төв аймгийн сум]] 2jjgrxisd68dspztgnof5akq3jbeipr 709992 709963 2022-08-29T07:26:41Z Avirmed Batsaikhan 53733 wikitext text/x-wiki {{Infobox settlement |name = {{flag|Монгол|name=Монгол улсын}} <br> {{Flag|Төв аймаг|coa|name=Төв аймгийн}}<br>Баяндэлгэр [[сум]] |settlement_type = |official_name = |nickname = |motto = |image_skyline = |imagesize = |image_caption = |image_flag = |image_seal = |image_map = Tov Bayandelger sum map.PNG |mapsize = 275px |map_caption = Улбар шар нь [[Зуунмод]], ягаан нь Баяндэлгэр |subdivision_name3 = |subdivision_type = Сумын |subdivision_name = '''2,200 км²''' (__/27) газар нутагт |subdivision_type1 = 2011 онд |subdivision_name1 = '''1,321 хүн''' (26/27) сууж байв.<ref name="стат2011">Төв аймгийн Статистикийн хэлтэс. [http://web.nso.mn/portal/content_files/comppmedia/cpdf0x3611.pdf Төв аймгийн эдийн засаг, нийгмийн байдлын тухай танилцуулга]</ref> |subdivision_type2 = |subdivision_name2 = |subdivision_type3 = '''Хоёр баг''' |subdivision_name3 = Байдлаг, Галуут |эдийн_засгийн_үзүүлэлт = 2011 оны |эдийн_засгийн_үзүүлэлт_гүйцэтгэл = төсөвт '''80 сая ₮''' (21/27) оруулж, |эдийн_засгийн_үзүүлэлт1 = мөн ондоо |эдийн_засгийн_үзүүлэлт_гүйцэтгэл1 = '''570 сая ₮''' (24/27) заржээ.<ref name="стат2011"/> |эдийн_засгийн_үзүүлэлт2 = 2011 оны |эдийн_засгийн_үзүүлэлт_гүйцэтгэл2 = 116,585 толгой '''мал''' (10/27) нь |эдийн_засгийн_үзүүлэлт3 = нэг хүнд |эдийн_засгийн_үзүүлэлт_гүйцэтгэл3 = ноогдвол 88.3 (__/27) болно.<ref name="стат2011"/> |эдийн_засгийн_үзүүлэлт4 = Өрхийн |эдийн_засгийн_үзүүлэлт_гүйцэтгэл4 = 67.4% (338/501) нь малтай.<ref name="стат2011"/> |seat_type = |seat = |parts_type = |parts = |government_footnotes = |government_type = |leader_title = |leader_name = |leader_title1 = |leader_name1 = |leader_title2 = |leader_name2 = |established_title = үүсэн байгуулагдсан |established_date = ____ онд |established_title2 = |established_date2 = |established_title3 = |established_date3 = |population_demonym = Төв аймгийн [[Баянжаргалан сум|Баянжаргалан]], [[Архуст сум|Архуст]], [[Мөнгөнморьт сум|Мөнгөнморьт]], Хэнтийн [[Цэнхэрмандал сум|Цэнхэрмандал]] гэдэг таван сум, Нийслэлийн [[Багануур]] дүүргээр хүрээлэгдэнэ. |website = |footnotes = }} '''Баяндэлгэр сум''' нь [[Төв]] аймгийн сум юм. Тус сумын хүн ам сүүлийн 2002 оноос эхлэн хот дагасан их нүүдлийн улмаас тасралгүй буурч ирсэн. 2005 оны байдлаар 429 өрхийн 1226 оршин суугчтай байв<ref>[http://web.archive.org/web/20080528115549/http://202.131.5.91/webs/aimags/14/my%20webs/Hunam.pdf Аймгийн Статистикийн Алба]</ref>. 2007 оны хүн амын тооллогоор 1165 болж буурчээ. Харин 2013 оны хүн амны жилийн эцсийн тооллогоор 1390 хүн ам, нийт 532 өрхтэй болсон. {| class="wikitable" |+ Оршин суугчын тоон өөрчлөлт (жилийн эцсийн дүнгээр)<ref>Төв аймгийн Статистикийн хэлтэс. [http://web.nso.mn/portal/indexc.php?v=19&m=24&s=1&id=177 Жил жилийн танилцуулга]</ref> |- ! | 2002 ! | 2003 ! | 2004 ! | 2005 ! | 2006 ! {{highlight1}} | 2007 ! {{highlight1}} | 2008 ! {{highlight1}} | 2009 ! {{highlight1}} | 2010 ! {{highlight1}} | 2011 ! {{highlight1}} | 2013 |- | {{increase}}1,635 || 1,465 || 1,278 || 1,173 || 1,122 || 1,165 || 1,169 || {{increase}}1,243 || {{increase}}1,292 || {{increase}}1,321 || {{increase}}1,390 |- |} ==Газар зүйн байрлал== Байгаль цаг уурын төлөв. Газар зүйн байрлал Тус сум нь өмнөд талаараа Төв аймгийн Баянжаргалант сумтай, баруун өмнөд талаараа Архуст сумтай, баруун талаараа Эрдэнэ сумтай, зүүн хойд талаараа Мөнгөнморьт сумтай, зүүн талаараа Багануур дүүрэгтэй, зүүн урд талаараа Хэнтий аймгийн Цэнхэрмандал сумтай тус тус хиллэн Ханхэнтий нурууны өмнөд хэсэгт оршдог. Сумын төв нь хойд өргөргийн 47044”10/ зүүн уртрагийн 108004”24/-солбицолд, Улаанбаатар хотоос 101 км, Зуунмод хотоос 108 км, Багануур дүүргээс 26 км зайд алслагдсан байна. Өлзийт уул /1980,3м/, Баруун бэрхийн даваа /1992,0м/, Шар булгийн даваа /1937,0м/, Баруун салаа уул /1709,8м/, Хушингийн овоо /2221,2м/, Хүнхэр улаан уул /1791,8м/ зэрэг уул даваанууд байр зүйн зурагт тэмдэглэгдсэн байна. Үзэсгэлэнт уул нуруу, ан гөрөөс, гол мөрөн, рашаан усаар элбэг бөгөөд бор гөрөөс, буга, аргаль, гахай, чоно, тарвага зэрэг ан амьтад, хун, галуу, нугас, хөхөө, ятуу, хур, бүргэд, тас, бор шувуу зэрэг жигүүртэн шувуу, алгана, тул, цурхай, гутаар зэрэг загас жараахай, шинэс, хус, хуш, улиас, хайлаас зэрэг ой мод, чулуун нүүрс, алт, цагаан тугалга, жонш, цахиур зэрэг ашигт малтмалтай.<ref>http://www.bayandelger.to.gov.mn/index.php?option=com_content&view=article&id=1&Itemid=3</ref> ==Түүх== 1923 онд [[Түшээт хан аймаг|Түшээт хан аймгийн]] [[Дархан чин ван]] [[Намжилдэндэвийн Пунцагцэрэн|Пунцагцэрэнгийн]] хошууны харьяанд Гүн сум нэрээр байгуулагдсан<ref name="OfficialSite">[http://www.tuv.gov.mn/index.php?option=com_content&view=article&id=60:2008-10-11-07-30-47&catid=34:2008-10-10-07-11-36&Itemid=79 Баяндэлгэр сум]</ref>. 1924 онд Баяндэлгэр уулын сум нэртэй болж, 1931 онд одоогийнхоо нэрээр нэрлэгджээ. 1956 онд сумыг татан буулгаж [[Баян сум|Баян]], [[Эрдэнэ сум (Төв)|Эрдэнэ сумдад]] нэгтгэсэн ч удалгүй 1959 онд дахин байгуулжээ<ref name="OfficialSite">[http://www.tuv.gov.mn/index.php?option=com_content&task=view&id=24&Itemid=33 Төв аймгийн албан ёсны вэб сайт]</ref>. ==Засаг дарга нар== 1923-1962 оны хооронд сумын засгаар 19 хүн ажилласан байна. Үүнд: Дархан хошой чин ван Пунцагцэрэн, Жүгдэр, Гомбожав, Сэрээтэр, Ё.Галдан, Нэрэн, Г.Цэрэнбазар, Л.Дольд, Т.Дэндэв, Ж.Гомбо, С.Нэмэхбаяр, Дамчаа, Ж.Бямбаа, Б.Сэвжид, Навааншарав, Б.Пүрэв, Мөнх, А.Лаагансүрэн, Баярхүү нар ажиллаж байсан байна. 1960 он гарсаар Монгол улсад нэгдэлжих хөдөлгөөн өрнөж Тус суманд “Хэрлэн-баян” нэгдэл байгуулагдсан байна. Тус сумын сум-нэгдэлийн даргаар - Жадамбын Ишжамц /1962-1963/ - Пунцагийн Төмөрдорж /1963-1964/ - Содномын Жадамбаа /1964-1967/ - Шаравын Батбилэгт /1967-1969/ - Даваажавын Бавуу /1969-1978/ - Загдсүрэнгийн Лодой /1978-1980/ - Намхайнямбуугийн Намжиг /1980-1990/ нар тус тус ажиллаж байсан байна. 1990-2020 онд Сумын засаг даргаар - Чойжинсүрэнгийн Бат-Эрдэнэ - Мягмарчимэд - Ганхуяг - Пүрэвдорж - Ё.Батхуяг - Ш. Ойдовдорж, Г.Баасанжав нар тус тус сонгогдон ажилласан байна. 2020 оноос эхлэн З.Дэлгэрцэцэг сумын засаг даргаар ажиллаж байна. ==Мал аж ахуй== 2004 оны байдлаар 64,000 орчим толгой мал тоологдсоны 19,000 нь [[ямаа]], 35,000 нь [[хонь]], 3,500 нь [[үхэр]], 6900 нь [[адуу]], 71 нь [[тэмээ]] байв<ref>[http://web.archive.org/web/20070322212959/http://202.131.5.91/mal_tool/livestock2004.pdf Статистикийн Төв Газар: 2004 оны мал тооллого], х.109</ref>. ==Хүмүүс== Их зохиолч [[Дашдоржийн Нацагдорж]] тус сумаас төрөн гарсан билээ<ref name = "OfficialSite"/>. 2008 оны Бээжингийн олимпийн аварга [[Энхбатын Бадар-Ууган]] Монгол улсын гавьяат жүжигчин [[Алтангэрэлийн Бүтэд]] Монгол улсын гавъяат багш Н.Мажигсүрэн Монгол улсын начин Цэрэндариагийн Дайнаа Монгол улсын начин Батчулуун Монголын волейболын Үндэсний шигшээ багийн тамирчин, ОУХМ М.Цэрэнбаатар Орчин цагийн анхны дипломатуудын нэг [[Дамдины Ням]] нар тус сумын уугуул юм. ==Уур амьсгал== Уур амьсгал бүрдэхэд газар зүйн байрлал, нарнаас ирж буй дулааны илч, агаарын орчил хөдөлгөөн, газрын гадарга зэрэг бие биетэйгээ нягт холбоотой хүчин зүйлс голлон нөлөөлдөг. Манай орон далай тэнгисээс алсагдсаны зэрэгцээ тал бүрээсээ өндөр уул нуруудаар хүрээлэгдсэний улмаас агаарын температур ба хур тунадас жил бүр харилцан адилгүй, эх газрын эрс тэс уур амьсгалтай. Баяндэлгэр сум нь өвлийн улирал хүйтэн, зун нь сэрүүвтэр богино, хавар, намрын улиралд халуун хүйтний ялгаа нь байгаа нь эх газрын эрс тэс уур амьсгалын нөлөөний илрэл юм.<ref>http://www.bayandelger.to.gov.mn/index.php?option=com_content&view=article&id=1:2009-05-25-06-55-53&catid=1:2009-05-20-11-37-53&Itemid=14</ref> ==Холбоотой бичлэг== https://www.youtube.com/watch?v=qPosdS8tbNU -Ариунбаатар - Мичид аргадсан нуур https://www.youtube.com/watch?v=s0hzLWTT1PA - Их Нацагдоржийн нутаг ган болдоггүй нутаг https://www.youtube.com/watch?v=uGHliuc7cC0- Ариунзаяа- Баяндэлгэр хайрхан минь ==Эшлэл== {{reflist}} {{Хөтлөгч мөр Төвийн сумууд}} [[Ангилал:Монголын сум]] [[Ангилал:Төв аймгийн сум]] h2rdbghm0zmickibvhxtfcvznnqboso Дундад Иргэн Улс 0 20998 709955 709844 2022-08-28T21:47:55Z 103.173.255.162 /* 1912-1927: Бээжин */ wikitext text/x-wiki {{Infobox former country |conventional_long_name = Дундад иргэн улс |common_name = Дундад Иргэн Улс |continent = Ази |status = [[Бүгд Найрамдах Улс]] |year_start = 1912 |year_end = 1949 | p1= Чин улс | flag_p1=Flag of the Qing Dynasty (1889-1912).svg | s1= БНХАУ | flag_s1=Flag of the People's Republic of China.svg | s2= Монгол улс | flag_s2=Flag of the People's Republic of Mongolia (1921-1924).svg | s3= Тайвань | flag_s3 = Flag of the Republic of China.svg | image_flag = Flag of the Republic of China 1912-1928.svg | flag_type = 1912-1928 оны далбаа | image_flag1 = Flag of the Republic of China.svg | image_coat = Twelve_Symbols_national_emblem_of_China.svg | symbol_type = 1912-1928 оны сүлд |coa_size = 130px | image_map = AdminChina1935.jpg | image_map_caption = ДИУ-ын харьяа газар, харьяандаа <br> байлгахыг оролдсон нутаг дэвсгэр {{ref-ru}} |capital = [[Наньжин]] <small>(1912, 27-49)</small> <br> [[Бээжин]] <small>(1912-1927)</small> <br> ''[[Чунчин]]'' <small>(1937–1946)</small> |common_languages = [[хятад хэл]] |government_type = [[Бүгд Найрамдах Улс|Ерөнхийлөгчийн бүгд<br> найрамдах засаг]] | title_leader = [[Ерөнхийлөгч]] | leader1 = [[Сунь Ятсен]] (эхний) | year_leader1 = 1912 | leader2 = [[Ли Чунжэн]] (сүүлч) | year_leader2 = 1949 | title_deputy = [[Ерөнхий сайд]] | deputy1 = [[Тан Шаои]] (эхэн) | year_deputy1 = 1912 | deputy2 = [[Хө Инчинь]] (сүүлч) | year_deputy2 = 1949 | era = | event_pre =[[Шиньхайн хувьсгал]] | date_pre=1911-10-10 | event_start=Улс тунхагласан | date_start=1912-1-1 | event1 = Нийслэл Наньжинд | date_event1=1927-4-18 | event2 =[[Япон-хятадын дайн]] | date_event2=1937-7-7 | event_end = [[Тайвань]]д суусан | date_end = 1949 он |stat_year1 = 1912 оны |stat_pop1 = 432375000 хүн |currency = Хятадын юань }} '''Дундад Иргэн Улс''' (товчоор '''ДИУ'''; {{lang-zh|中華民國}} ''Жунхуа миньгуо'') — 1912-1949 онд [[Хятад]] орныг эрхшээсэн [[Бүгд Найрамдах Улс|Бүгд Найрамдах '''Улс''']] байв. Монгол Улсд энэ үед '''Гамин''' (Хятадын “хувьсгалт”) гэдэг нь Хятадын засгийн газар юм уу армийг хэлдэг байжээ.<ref>[https://mongoltoli.mn/search.php?ug_id=22562&opt=1&word=ГАМИН# ГАМИН]</ref><ref>[https://gereg.mn/news/41808 ИХ ЖАНЖИН Д.СҮХБААТАРЫН ТАЛААР ХЭН ЮУ ХЭЛЭВ]</ref> == Түүх == === 1912-1927: Бээжин === {{Хятадын түүх}} 1911 оны 10 сарын 10-нд Үчангийн бослогоор эхэлсэн [[Шиньхайн хувьсгал]] газар авч 1912 оны 1 сарын 1-нд Дундад иргэн улс байгуулагдсанаа тунхаглажээ. Хувьсгал 2 сарын 12-нд [[Чин улс]]ын сүүлчийн хаан [[Пүи]]г буулгаснаар төгссөн. Хаант засгаас татгалзаж бүгд найрамдах засагт шилжээд 3-р сард үндсэн хуулиа баталсан ба [[хятадууд|хятад]], [[манж үндэстэн|манж]], [[монгол үндэстэн|монгол]], [[ислам|хотон]], [[төвөдүүд|төвөд]] таван ардын эвийг бэлгэдэн таван өнгөт далбаатай болсон ч [[Төвөд]], (ар) [[Халх Монгол]] орон ДИУ-тай зэрэг тусгаар тогтножээ. [[Зураг:Chinese_republic_forever.jpg|thumb|200px|left|[[Юань Шикай]], [[Сунь Ятсен]] хоёрын зурагт хуудас]] [[Зураг:Warlords 1925.png|thumb|200px|left|Жанждын бүлэглэл. 1925 он]] 1911 оны 11 сарын 29-нд түр ерөнхийлөгч болсон [[Сунь Ятсен]] өмнөд-умардын тэмцлээс зайлсхийж Бээжинд суугаа Чингийн жанжин асан [[Юань Шикай]]д зай тавьж өгсөн бөгөөд Юань Шикай 2 сарын 15-нд ДИУ-ын түр ерөнхийлөгч, 1913 онд ерөнхийлөгч, 1915 онд өөрийгөө «хаан» өргөмжилж олонд буруутгагдаад 1916 онд өвчнөөр өөд болжээ. Сунь Ятсен гадаадад гарсан байж байгаад өмнөдийн жанждын дэмжлэгээр Гуандунд ирж 1919 онд [[Гоминдан]] буюу Үндэсний намыг дахин байгуулж Бээжин дэх Бэйянгийн засгийн газрыг эсэргүүцэх болов. Бэйянгийнхан дотроо эрх мэдлийн төлөө тэмцэлдэж байсан ба [[Версалийн гэрээ]]нд дорой байсныг нь эсэргүүцэн их жагсаал өрнөж байв. [[Марксизм]]ын нөлөөгөөр феодалист эрх баригчийг эсэргүүцсэн үзэл нэвтэрч 1920 онд [[Хятадын эв хамт нам]] (ХКН) байгуулагдсан. === 1927-1937: Наньжин === Сунь овогт 1925 онд нас барахад [[Чан Кайши]] үйл хэргийг нь үргэлжлүүлэн 1926 онд умард руу [[Үндэсний Хувьсгалт Арми|цэрэг хөдөлгөв]]. 1928 онд Бэйянгийн засгийн газрыг унагаж Хятадыг нэг удирдлаганд оруулан нийслэлийг [[Наньжин]]д шилжүүлжээ. Гоминдан нам [[капитализм]], ардчилалд зорьсон ба Хятадын банк, бусад байгууллагууд үүсч 1932 онд баг тамирчдаа [[Олимпийн наадам|олимпод]] анх илгээжээ. Эхэндээ [[коммунист]]ууд түүнд тусалж байсан боловч удалгүй Гоминдан (үндсэрхэг, хөрөнгөт ёс), Коммунист (ядуу ардын эрх, эв хамт ёс) хоёр хүчин үзэл таарахгүйн улмаас улсаа 1927-1936 онд иргэний дайны байдалтай байлгав. Үндсэрхэг засгийн газар Наньжин хавийн дорнод газар бүрэн нөлөөтэй байсан ба баруун хойд нутагт Хамилийн бослого, Хятад-төвөдийн дайн болж, Зөвлөлт [[Шинжаан]]д халдаж байв. Дорно умард нутгийг Япон эзэлж [[Манж-го]]г үүсгэсэн байна. === 1937-1945: Японтой дайтсан === [[Зураг:Second_Sino-Japanese_War_WW2.png|thumb|200px|left|Японд эзлэгдсэн (''улаан'') 1940 он]] [[Манжуур]]ыг эзэлсэн япончууд [[Цагаан хэрэм|Цагаан хэрмийн]] ар, Хятадын дорнод эргээр ахиулан [[Япон-хятадын дайн|эзлэх болов]]. 1937 онд Бээжин, [[Шанхай]], Наньжинг дараалан буулгасан ба япон хүний тоо хятадуудаас харьцангуй цөөн байсны улмаас [[Дотор газар]] луу цөм нэвтэрч чадалгүй тогтосхийж, Наньжинд [[Ван Жинвэй]]гээр толгойлуулсан тоглоомын байдалтай Хятадын засгийн газар байгуулжээ. Тус засгийн газар нэр хүнд муу, идэвхгүй байсан. Германаас зэвсэг техник авсан ч ДИУ Японыг бодвол механикжисан анги нэгтгэлгүй байв. Үндсэрхэг, коммунист хүчнүүд тус тусдаа японтой байлдаж байсан цаг үеийг Чан ерөнхийлөгч «Япон - арьсны өвчин, коммунистууд - зүрхний өвчин» хэмээн оношилжээ. Япон [[Дэлхийн хоёрдугаар дайн]]д бууж өгсөний дараа Гоминдан [[Чунчин]]гаас Наньжинд буцан төвхнөсөн ба [[Тайвань]] (1895), Манжуур (1932) зэрэг алдагдсан газар ДИУ-д эргэн иржээ. === 1945-1949: Дайны дараа === [[Зураг:Battle of Siping03.jpg|thumb|200px|left|Иргэний дайн]] Эх орноос нь японыг хөөхөд тусалсан Америк, Зөвлөлт хоёр дэмжиж буй үзлээрээ Хятадыг замнуулахын тулд Коммунист, Гоминдан хоёр намыг тус тусад нь дэмжиж хооронд нь дахин дайтуулсан. Хоёр хүчин 1945 онд энхийн гэрээ байгуулсан боловч 1946 оноос шууд дайтаж эхэлсэн. ХКН-ын Ардын чөлөөлөх цэрэг Японы олзолсон зэвсэг, ЗХУ-ын дэмжлэгтэйгээр улам бүр хүчирхэгжиж Шаньдунгийн хойгийг АНУ-ын хяналтаас салган авсан бол АНУ Гоминдан намын Үндэсний хувьсгалт цэрэгт нисэх хүчин, тэнгисийн цэргээр тусалж байлаа. Ардын чөлөөлөх цэрэг 1949 оны 1 сард Жанчхүүгийн бэхлэлтийг эзэлж Бэйпин (өнөөгийн Бээжин), 4-р сард Наньжин, намар Гуанжоу, Чунчин, Чөндүг эзэлсэн бөгөөд 10 сарын 1-нд Мао дарга БНХАУ байгуулагдсаныг тунхаглаж [[Бээжин]]г нийслэл болгожээ. Чан Кайши Наньжингаас гараад хэдэн хотод суусны эцэст [[Тайвань]] арал руу дутаан сууж 12 сарын 7-нд [[Тайбэй]]г түр нийслэлээр зарласан ба улсынхаа нэрийг хятад хэлээр хэвээр хадгалан явжээ. Хятадын иргэний дайны уршгаар 1927-1949 оны хооронд 2-3 сая хүн амь үрэгдсэн гэдэг. Хятадын шинэ улс буюу БНХАУ Тайванийг өөртөө нэгтгэж чадаагүй бөгөөд одоо хүртэл Тайваньд ДИУ-аас шилжин суусан төр оршсоор байгаа билээ. ==Гадаад улстай зөрчилдөөн== [[Файл:1912-1928 on.jpg|thumb|350px|Умардын цэргийн эрхтэн (1912-1927)]] ===Монгол Улс=== # [[Таван замын байлдаан]] # [[Гурван замын байлдаан]] # [[Нийслэл хүрээг хятадын гамин цэргээс чөлөөлсөн нь]] # [[Улаан хадны байлдаан]] # [[Байтаг Богдын хилийн мөргөлдөөн]] ===Япон Улс=== # [[Хятад-Японы хоёрдугаар дайн]] ===Зөвлөлт Холбоот Улс=== # [[Дорнод хятадын төмөр замын зэвсэгт мөргөлдөөн]] # [https://en.wikipedia.hfut.cf/wiki/Soviet_invasion_of_Xinjiang Шинжаан ЗХУ-ын довтолгоо] {{s-start}} {{Залгамжлал |өмнө=[[Чин улс]] |он= 1912-1949 |албан_тушаал= Дундад иргэн улс |дараа=[[БНХАУ]]<br/>[[Тайвань|БНХУ]] }} {{end}} == Эшлэл == {{reflist}} [[Ангилал:Бүгд Найрамдах Хятад Улс| ]] [[Ангилал:Дундад иргэн улс| ]] [[Ангилал:Хятадын улс төр]] [[Ангилал:Хятадын түүхэн улс]] [[Ангилал:20-р зууны Хятадын түүх]] [[Ангилал:Урьдын Нэгдсэн Үндэстний Байгууллагын гишүүн орон]] [[Ангилал:1912 онд байгуулагдсан]] tn88jo4khrwspdq7egamfn3d8i2ym4p Украины Премьер лиг 0 21351 710038 597499 2022-08-29T11:54:33Z Makenzis 48528 wikitext text/x-wiki {{Инфобокс хөлбөмбөгийн лиг‎ | нэр = Украины Премьер лиг | лого = Pl embl bb.jpg | тайлбар = Премьер Лигийн лого | хэмжээ = 175 | улс = {{UKR}} | холбоо = [[УЕФА]], [[Европ]] | байгуулагдсан = [[1991]]/[[2008]] | эхний = | зогссон = | дивизионууд = | багууд = 12 | ивээлгэгч = | дэвших = | доодхи түвшин = [[Украйны нэгдүгээр лиг]] | түвшин = 1 | дотоодын_цом =[[Украйны цом]]<br />[[Украйны супер цом]] | лигийн_цом = | улсуудын_цом = [[УЕФА Аваргуудын Лиг]] <br />[[УЕФА Европын лиг]] | аваргууд = [[Шахтар Донецк]] | улирал = [[2018-19 оны Украйны Премьер лиг|2018-19]] | олон_аварга = [[Динамо Киев]] (15) | тв = | вэбсайт = [http://www.fpl.ua/ Албан ёсны вэбсайт] | одоо = [[2022-23 оны Украйны Премьер лиг]] }} '''Украины Премьер лиг''' ({{lang-uk|"Прем'єр-Ліга"}}) нь жил тутам зохиогддог [[Украин]]ы [[хөлбөмбөг]]ийн [[аварга шалгаруулах тэмцээн]]ий дээд лиг юм. Анх 1991 онд [[Зөвлөлт Холбоот Улс]]ын [[Зөвлөлтийн дээд лиг|дээд лиг]] задрахад '''Дээд лиг''' гэсэн нэртэйгээр үүсгэн байгуулагджээ. 2008 онд [[Украйны Хөлбөмбөгийн Холбоо]]н дотроо илүү өргөн эрх мэдэлтэй болж хийгдсэн шинэчлэлээр одоогийнхоо нэрийг авсан аж. Тус лиг нь 2010 оны 8 сарын байдлаар [[УЕФА]]-гийн гишүүн орнуудын лигүүд дунд чансаагаараа 8-рт бичигдэж байна. [[Ангилал:Украины Премьер лиг| ]] [[Ангилал:Улсуудын хөлбөмбөгийн тэргүүн лиг]] nsvdbvgqcke7reulvba3yj4nac9ynif Түшээт хан аймаг 0 23563 709961 706503 2022-08-28T23:30:22Z 103.173.255.162 /* Аймгийн чуулган дарга нар */ wikitext text/x-wiki '''Түшээт хан аймаг''' нь [[Чин Улсын эрхшээл дэх Монгол орон|Манжийн эрхшээлийн үе]], [[Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс|Богд Хаант Монгол Улсын]] үед оршин байсан [[Халх|Халх Монголын]] 4 аймгийн нэг юм. == Түүх == [[Файл:Түшээт хан аймаг.png|thumb|150px|Манжийн үе Хан уулын чуулган]] [[Файл:1911-1919.jpg|thumb|150px|Олноо өргөгдсөн үед Түшээт хан]][[Батмөнх Даян хаан|Батмөнх Даян хааны]] хүү [[Гэрсэнз|Гэрсэнзийн]] 7 хүү Ар Халхыг хуваан авахад 3-р хүү [[Онохуй Үйзэн ноён]] (1534-?) [[горлос]], хэрэгүд (гэрүүд) отгийг өвлөн авчээ. 1580-аад оны үеэс Онохуйн ахмад хөвгүүн [[Абтай сайн хан|Абтай]] хүчирхэгжиж, Түвэдийн [[Далай лам|3-р Далай лам]]<nowiki/>аас “Очир сайн хан” гэдэг цол хүртсэнээр Халхын ноёдын дотор хамгийн түрүүн “хан” цолтон буй болов. Абтайн дэд хөвгүүн Эриехэй түүний “хан” цолыг залгамжилж, “Мэргэн хан” гэгдэж байв. Түүний дараа Эриехэйн хөвгүүн Гомбодорж “Түшээт хан”, ач Чахундорж нар “Очирай Түшээт хан” гэдэг цолтойгоор Халхын зүүн гарын нэгэн тэргүүний үүргийг гүйцэтгэж байсан нь хожим Түшээт хан аймаг байгуулагдах үндсийг тавьжээ.<ref name=":1">[https://mongoltoli.mn/history/h/121 Ц.Цэрэндорж. Түшээт хан аймаг. МОНГОЛЫН ТҮҮХИЙН ТАЙЛБАР ТОЛЬ.]</ref> 1691 онд Халхын гурван хан [[Долоннуурын чуулган|Долоон нуурын чуулганаар]] [[Манж Чин гүрэн|Манжид]] дагаар орсон. Халх Манжийн эрхшээлд орсны дараа Халхад 3 аймаг байгуулсны нэг нь Түшээт хан аймаг байв. 1725 онд зарим хошууг таслан өгч Сайн ноён хан аймгийг байгуулсан. Тус аймгийн ноёд 1728 оноос хойш 3 жил тутам нэгэн удаа цугларч хуралддаг нь "'''Хан уулын чуулган'''" гэдэг байв. Ардын хувьсгал ялсны дараа 1923 онд аймаг, хошууны нэрсийг уул, усны нэрээр солиход тус аймгийг Богд Хан уулын аймаг гэж нэрлэжээ. == Газар зүй == Түшээт хан аймаг нь хойд талаараа Орос улстай шууд хиллэдэг. Түшээт хан аймгийн нутаг нь зүүнтэйд Хэнтийн нуруу, баруун этгээдэд Онги гол, өмнө этгээдэд Их говь, умар этгээдэд Цөх голд тус тус хүрдэг байжээ. Сэлэнгэ мөрний Монгол дахь хэсгийн ихэнх нь Орхон гол бараг бүтнээрээ, Туул, Хараа, Ерөө, Шарын голууд, Эгийн голын адаг хавь энэ аймагт хамаарна. Аймгийн нутаг дэвсгэрийн хэмжээ нь 422.740 ам дөрвөлжин км, нутгийн урт нь 900 км өргөн нь 249-619 км.<ref name=":0">Батсайхан,О., Лонжид,З., Баяртөр,О., Алтанзаяа,Л. (2012) МОНГОЛЧУУД: XX-XXI зуунд Зурагт түүх. Улаанбаатар. МОНСУДАР</ref> == Засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн нэгж == Халх Манжийн эрхшээлд орсны дараа 1691 оноос Халхад 3 аймаг байгуулсны нэг нь Түшээт хан аймаг юм. 1725 онд Түшээт хан аймгаас 19 хошууг нь тусгаарлан Сайн ноён аймгийг байгуулсан. 1725-1912 оны хооронд 20 хошуутай байв. Богд хаант Монгол улсын үед Илийн Цахарын Сумьяагийн хошуу нэмэгдсэнээр нийт 21 хошуутай болжээ. 1921 оны [[Ардын хувьсгал|Ардын хувьсгалын]] дараах шинэчлэл өөрчлөлтийн нэгэн болсон засаг захиргааны хуваарийн өөрчлөлтөөр 1923-1931 оны хооронд аймаг, хошууны нэрсийг уул, усны нэрээр солиход тус аймгийг Богд хан уулын аймаг гэж нэрлэжээ. 1931 оны 3-р сард энэ аймгийн хошуудаас [[Сэлэнгэ]], [[Төв]], [[Дорноговь]], [[Өмнөговь]] аймгууд байгуулагдаж дараа нь 1938 онд [[Булган]], 1942 онд [[Дундговь]], 1994 онд [[Дархан-Уул аймаг|Дархан-Уул]], [[Орхон аймаг|Орхон]] аймгийг тус тус байгуулжээ.<ref name=":0" /> === Түшээт хан аймгийн, хошуу, отогийн нэрс === {{div col|colwidth=18em}} * Ачит засгийн хошуу * Ахай засгийн хошуу * Баатар засгийн хошуу * Дархан засгийн хошуу * Дайчин засгийн хошуу * Далай засгийн хошуу * Жонон засгийн хошуу * Бишрэлт засгийн хошуу * Зоригт засгйн хошуу * Илдэн засгийн хошуу * Мэргэн засгийн хошуу * Сүжигт засгийн хошуу * Сэцэн засгийн хошуу * Сэцэн засгийн хошуу * Түшээт засгийн хошуу * Түшээт ханы хошуу * Түшээт ханы хошууны ар гөрөөчийн отог * Үйзэн засгийн хошуу * Цогтой засгийн хошуу * Эетэй засгийн хошуу * Эрдэнэ дайчинг засгийн хошуу * Эрдэнэ засгийн хошуу * Ялгуун баатар засгийн хошуу<ref name=":0" /> {{div col end}} == Эдийн засаг == Түшээт хан аймагт Монгол улсын төв, Халхын жавзандамба хутагтын Их Хүрээ, Хийгт хот зэрэг худалдаа арилжааны томхон төвүүд оршдог, худалдаа арилжаа их дэлгэрсэн, гадаадын жуулчин эрдэмтэн олноор ирдэг нутаг байв. Мөн эртний Монголын нийслэл [[Хархорин сум|Хархорин хот]], Монгол анхны хийд [[Эрдэнэ Зуу хийд|Эрдэнэзуу]], [[Амарбаясгалант хийд|Амарбаягалант]] хийд энэ аймагт бий. == Хүн ам зүй == 1918 оны тоо бүртгэлээр Түшээт хан аймаг 20828 өрх, 100,1 мянган хүн амтай байв.<ref name=":1" /> == Аймгийн Хан уулын чуулган дарга нар == # Түшээт хан Ванжилдорж (1728-1732) # Чин ван Данзандорж (1732-1733) # Түшээт хан Дондовдорж (1733-1743) # Жанжин ван Цэнгүнжав (1743-1746) # Түшээт хан Ямпилдорж (1747-1764) # Жүн ван зэрэгт бэйс Дашпил (1764-1765) # Чавга яринпил дайчин ван (1765-1777) # Түшээт хан Цэдэндорж (1777-1783) # Засаг, хошууны бэйс Сүндэвдорж (1783-1798) # Түшээт хан Цэдэндорж (1799-1815) # 3асаг жүнван Түчинжав (1815-1817) # 3асаг хошой чин ван Цэдэндорж (1817-1824 ) # Түшээ гүн Сономванчиг (1825-1837) # Үйзэн гүн Пунцагдорж (1837-1846) # 3асаг хошой чин ван Эрэнчиндорж (1846-1853) # Түшээт хан Цэрэндорж (1854-1863) # 3асаг хошой Дайчин чин ван Цэрэндорж (1863-1884) # Түшээ гүн Цэрэндорж (1884-1889) # Түшээ гүн Цэдэнсодном /(1889-1890) # Мэргэн ван Амгаабазар (1891) # Бэйс [[Намжилдэндэвийн Пунцагцэрэн|Пунцагцэрэн]] (1892) # 3асаг улсад туслагч гүн Мишигдорж /(1893-1899) # Гүн [[Доржсүрэнхоролжав|Дондовжалбуупаламдорж]] /(1899-1908) # 3асаг улсын түшээ гүн, Түшээт ван [[Чагдаржав]] (1909-1913) # Туслагч гүн жонон засаг Ванчигравдан (1914) # Дархан чин ван Пунцагцэрэн (1914-1921) == Эх сурвалж == * [http://www.asuu.mn/ Асуу] веб хуудас дахь мэдээлэл: [http://www.asuu.mn/medleg/uls-tur/110/0908040001 Халхын Очирбат Түшээт ханы аймаг] * Ц.Цэрэндорж. Түшээт хан аймаг. МОНГОЛЫН ТҮҮХИЙН ТАЙЛБАР ТОЛЬ. https://mongoltoli.mn/history/h/121 * О.Батсайхан, З.Лонжид, О.Баяртөр, Л.Алтанзаяа. (2012). МОНГОЛЧУУД: XX-XXI зуунд Зурагт түүх. Улаанбаатар. МОНСУДАР == Гадаад холбоос == * Монгол улсын Үндэсний архивын газрын веб хуудас дахь Г.Намнансүрэнгийн мэдээлэл: [http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:Rg3tC3etWvgJ:www.archives.gov.mn/index.php%3Foption%3Dcom_content%26task%3Dview%26id%3D655%26Itemid%3D302+%D0%BE%D1%87%D0%B8%D1%80%D0%B1%D0%B0%D1%82+%D1%82%D2%AF%D1%88%D1%8D%D1%8D%D1%82&cd=1&hl=mn&ct=clnk&gl=mn Халхын Очирбат сайн Түшээт хан нарын уг эх] == Эшлэл == [[Ангилал:Түшээт хан аймаг| ]] [[Ангилал:Монголын урьдын засаг захиргааны нэгж]] bgdnbhwrfe9fekz6r2szqkd4ncccj99 710018 709961 2022-08-29T08:56:05Z Eupakistani 78195 /* Аймгийн Хан уулын чуулган дарга нар */ wikitext text/x-wiki '''Түшээт хан аймаг''' нь [[Чин Улсын эрхшээл дэх Монгол орон|Манжийн эрхшээлийн үе]], [[Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс|Богд Хаант Монгол Улсын]] үед оршин байсан [[Халх|Халх Монголын]] 4 аймгийн нэг юм. == Түүх == [[Файл:Түшээт хан аймаг.png|thumb|150px|Манжийн үе Хан уулын чуулган]] [[Файл:1911-1919.jpg|thumb|150px|Олноо өргөгдсөн үед Түшээт хан]][[Батмөнх Даян хаан|Батмөнх Даян хааны]] хүү [[Гэрсэнз|Гэрсэнзийн]] 7 хүү Ар Халхыг хуваан авахад 3-р хүү [[Онохуй Үйзэн ноён]] (1534-?) [[горлос]], хэрэгүд (гэрүүд) отгийг өвлөн авчээ. 1580-аад оны үеэс Онохуйн ахмад хөвгүүн [[Абтай сайн хан|Абтай]] хүчирхэгжиж, Түвэдийн [[Далай лам|3-р Далай лам]]<nowiki/>аас “Очир сайн хан” гэдэг цол хүртсэнээр Халхын ноёдын дотор хамгийн түрүүн “хан” цолтон буй болов. Абтайн дэд хөвгүүн Эриехэй түүний “хан” цолыг залгамжилж, “Мэргэн хан” гэгдэж байв. Түүний дараа Эриехэйн хөвгүүн Гомбодорж “Түшээт хан”, ач Чахундорж нар “Очирай Түшээт хан” гэдэг цолтойгоор Халхын зүүн гарын нэгэн тэргүүний үүргийг гүйцэтгэж байсан нь хожим Түшээт хан аймаг байгуулагдах үндсийг тавьжээ.<ref name=":1">[https://mongoltoli.mn/history/h/121 Ц.Цэрэндорж. Түшээт хан аймаг. МОНГОЛЫН ТҮҮХИЙН ТАЙЛБАР ТОЛЬ.]</ref> 1691 онд Халхын гурван хан [[Долоннуурын чуулган|Долоон нуурын чуулганаар]] [[Манж Чин гүрэн|Манжид]] дагаар орсон. Халх Манжийн эрхшээлд орсны дараа Халхад 3 аймаг байгуулсны нэг нь Түшээт хан аймаг байв. 1725 онд зарим хошууг таслан өгч Сайн ноён хан аймгийг байгуулсан. Тус аймгийн ноёд 1728 оноос хойш 3 жил тутам нэгэн удаа цугларч хуралддаг нь "'''Хан уулын чуулган'''" гэдэг байв. Ардын хувьсгал ялсны дараа 1923 онд аймаг, хошууны нэрсийг уул, усны нэрээр солиход тус аймгийг Богд Хан уулын аймаг гэж нэрлэжээ. == Газар зүй == Түшээт хан аймаг нь хойд талаараа Орос улстай шууд хиллэдэг. Түшээт хан аймгийн нутаг нь зүүнтэйд Хэнтийн нуруу, баруун этгээдэд Онги гол, өмнө этгээдэд Их говь, умар этгээдэд Цөх голд тус тус хүрдэг байжээ. Сэлэнгэ мөрний Монгол дахь хэсгийн ихэнх нь Орхон гол бараг бүтнээрээ, Туул, Хараа, Ерөө, Шарын голууд, Эгийн голын адаг хавь энэ аймагт хамаарна. Аймгийн нутаг дэвсгэрийн хэмжээ нь 422.740 ам дөрвөлжин км, нутгийн урт нь 900 км өргөн нь 249-619 км.<ref name=":0">Батсайхан,О., Лонжид,З., Баяртөр,О., Алтанзаяа,Л. (2012) МОНГОЛЧУУД: XX-XXI зуунд Зурагт түүх. Улаанбаатар. МОНСУДАР</ref> == Засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн нэгж == Халх Манжийн эрхшээлд орсны дараа 1691 оноос Халхад 3 аймаг байгуулсны нэг нь Түшээт хан аймаг юм. 1725 онд Түшээт хан аймгаас 19 хошууг нь тусгаарлан Сайн ноён аймгийг байгуулсан. 1725-1912 оны хооронд 20 хошуутай байв. Богд хаант Монгол улсын үед Илийн Цахарын Сумьяагийн хошуу нэмэгдсэнээр нийт 21 хошуутай болжээ. 1921 оны [[Ардын хувьсгал|Ардын хувьсгалын]] дараах шинэчлэл өөрчлөлтийн нэгэн болсон засаг захиргааны хуваарийн өөрчлөлтөөр 1923-1931 оны хооронд аймаг, хошууны нэрсийг уул, усны нэрээр солиход тус аймгийг Богд хан уулын аймаг гэж нэрлэжээ. 1931 оны 3-р сард энэ аймгийн хошуудаас [[Сэлэнгэ]], [[Төв]], [[Дорноговь]], [[Өмнөговь]] аймгууд байгуулагдаж дараа нь 1938 онд [[Булган]], 1942 онд [[Дундговь]], 1994 онд [[Дархан-Уул аймаг|Дархан-Уул]], [[Орхон аймаг|Орхон]] аймгийг тус тус байгуулжээ.<ref name=":0" /> === Түшээт хан аймгийн, хошуу, отогийн нэрс === {{div col|colwidth=18em}} * Ачит засгийн хошуу * Ахай засгийн хошуу * Баатар засгийн хошуу * Дархан засгийн хошуу * Дайчин засгийн хошуу * Далай засгийн хошуу * Жонон засгийн хошуу * Бишрэлт засгийн хошуу * Зоригт засгйн хошуу * Илдэн засгийн хошуу * Мэргэн засгийн хошуу * Сүжигт засгийн хошуу * Сэцэн засгийн хошуу * Сэцэн засгийн хошуу * Түшээт засгийн хошуу * Түшээт ханы хошуу * Түшээт ханы хошууны ар гөрөөчийн отог * Үйзэн засгийн хошуу * Цогтой засгийн хошуу * Эетэй засгийн хошуу * Эрдэнэ дайчинг засгийн хошуу * Эрдэнэ засгийн хошуу * Ялгуун баатар засгийн хошуу<ref name=":0" /> {{div col end}} == Эдийн засаг == Түшээт хан аймагт Монгол улсын төв, Халхын жавзандамба хутагтын Их Хүрээ, Хийгт хот зэрэг худалдаа арилжааны томхон төвүүд оршдог, худалдаа арилжаа их дэлгэрсэн, гадаадын жуулчин эрдэмтэн олноор ирдэг нутаг байв. Мөн эртний Монголын нийслэл [[Хархорин сум|Хархорин хот]], Монгол анхны хийд [[Эрдэнэ Зуу хийд|Эрдэнэзуу]], [[Амарбаясгалант хийд|Амарбаягалант]] хийд энэ аймагт бий. == Хүн ам зүй == 1918 оны тоо бүртгэлээр Түшээт хан аймаг 20828 өрх, 100,1 мянган хүн амтай байв.<ref name=":1" /> == Аймгийн Хан уулын чуулган дарга нар == # Түшээт хан Ванжилдорж (1728-1732) # Чин ван Данзандорж (1732-1733) # Түшээт хан Дондовдорж (1733-1743) # Жанжин ван Цэнгүнжав (1743-1746) # Түшээт хан Ямпилдорж (1747-1764) # Жүн ван зэрэгт бэйс Дашпил (1764-1765) # Чавга яринпил дайчин ван (1765-1777) # Түшээт хан Цэдэндорж (1777-1783) # Засаг, хошууны бэйс Сүндэвдорж (1783-1798) # Түшээт хан Цэдэндорж (1799-1815) # 3асаг жүнван Түчинжав (1815-1817) # 3асаг хошой чин ван Цэдэндорж (1817-1824 ) # Түшээ гүн Сономванчиг (1825-1837) # Үйзэн гүн Пунцагдорж (1837-1846) # 3асаг хошой чин ван Эрэнчиндорж (1846-1853) # Түшээт хан Цэрэндорж (1854-1863) # 3асаг хошой Дайчин чин ван Цэрэндорж (1863-1884) # Түшээ гүн Цэрэндорж (1884-1889) # Түшээ гүн Цэдэнсодном /(1889-1890) # Мэргэн ван Амгаабазар (1891) # Бэйс [[Намжилдэндэвийн Пунцагцэрэн|Пунцагцэрэн]] (1892) # 3асаг улсад туслагч гүн Мишигдорж /(1893-1899) # Гүн Дондовжалбуупаламдорж /(1899-1908) # 3асаг улсын түшээ гүн, Түшээт ван [[Чагдаржав]] (1909-1913) # Туслагч гүн жонон засаг Ванчигравдан (1914) # Дархан чин ван Пунцагцэрэн (1914-1921) == Эх сурвалж == * [http://www.asuu.mn/ Асуу] веб хуудас дахь мэдээлэл: [http://www.asuu.mn/medleg/uls-tur/110/0908040001 Халхын Очирбат Түшээт ханы аймаг] * Ц.Цэрэндорж. Түшээт хан аймаг. МОНГОЛЫН ТҮҮХИЙН ТАЙЛБАР ТОЛЬ. https://mongoltoli.mn/history/h/121 * О.Батсайхан, З.Лонжид, О.Баяртөр, Л.Алтанзаяа. (2012). МОНГОЛЧУУД: XX-XXI зуунд Зурагт түүх. Улаанбаатар. МОНСУДАР == Гадаад холбоос == * Монгол улсын Үндэсний архивын газрын веб хуудас дахь Г.Намнансүрэнгийн мэдээлэл: [http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:Rg3tC3etWvgJ:www.archives.gov.mn/index.php%3Foption%3Dcom_content%26task%3Dview%26id%3D655%26Itemid%3D302+%D0%BE%D1%87%D0%B8%D1%80%D0%B1%D0%B0%D1%82+%D1%82%D2%AF%D1%88%D1%8D%D1%8D%D1%82&cd=1&hl=mn&ct=clnk&gl=mn Халхын Очирбат сайн Түшээт хан нарын уг эх] == Эшлэл == [[Ангилал:Түшээт хан аймаг| ]] [[Ангилал:Монголын урьдын засаг захиргааны нэгж]] l2gyk5goulaxdo7jxjet61s6izi07tc Хайсан хүлэг хаан 0 24268 709941 709860 2022-08-28T15:54:10Z Megzer 20491 [[Special:Contributions/122.201.31.33|122.201.31.33]] ([[User talk:122.201.31.33|Яриа]]) хэрэглэгчийн 709860 засварыг цуцлах wikitext text/x-wiki {{Хаан |name=Хайсан хүлэг хаан<br />{{mongolUnicode|ᠬᠠᠶᠢᠰᠠᠩ ᠬᠥᠯᠥᠭ ᠬᠠᠭᠠᠨ}} |given name= {{lang-mn|Хайсан}} ({{mongolUnicode|ᠬᠠᠶᠢᠰᠠᠩ}}) |temple name= {{lang-mn|Хүлэг хаан}} ({{mongolUnicode|ᠬᠥᠯᠥᠭ ᠬᠠᠭᠠ}}) <br> {{lang-zh|元武宗}} (''Юань Үзун'') |posthumous name= ''Рэньхуй шюаньшяо'' (仁惠宣孝皇帝) <br> «Өршөөл өглөг ачлалыг мандуулсан хаан» |title = <br/>{{mongolUnicode|}} |image=[[Файл:YuanEmperorAlbumQaishanKulugPortrait.jpg|230px]] |caption= ''Хүлэг хааны эш хөрөг'' |reign=1307.05 – 1311.01.17 <br> (4 жил, гуравдугаар хаан) |coronation= 1307.05 сард 27 <br> насандаа [[Шанду]]гийн<br> Их Амгалан харшид |othertitles= |predecessor =[[Төмөр өлзийт хаан]] |successor =[[Аюурбарбад буянт хаан]] |spouse =[[Жэнгэ хатан]]<br/>Сүхшири хатан <br>Ихирэс овгийн хатан<br/>Тангуд хатан |issue=[[Хүслэн хутагт хаан]]<br/> [[Төвтөмөр заяат хаан]] |father= [[Дармабала]] ван |mother= [[Таж]] хатан |era name=[[Жыда]] |royal house =[[Боржигин]] |date of birth={{birth date|1281|8|4}} |date of death ={{death date and age2|1311|1|17|1281|8|4}} |place of death= Юань, [[Дайду]] }} '''Хайсан хүлэг хаан''' (1281 он 8-р сарын 4-ий өдөр- 1311 он 1-р сарын 27-ий өдөр) — [[Юань Улс]]ын гуравдугаар '''[[хаан]]''' байв. 1307–1311 онд төр барьсан. == Залуу нас == [[Боржигин]] овогт Хайсан 1281 оны цагаагчин могой жилийн 8-р сарын 4-нд төрсөн. [[Дармабала|Дармабалын]] (1264–1292) хүү, [[Чингим]]ийн (1243-1285) ач, [[Хубилай]] хааны гуч юм. Дарамбалын хоёрдугаар хатан [[хонгирад]] аймгийн Тажаас мэндэлжээ. Хайсаны багад Дарамбал эцэг нь Гуулин улсын [[Чэжү арал]]д цэрэг захиран сууж байсан. Энэ үед Дарамбал хүүдээ Ки Ванку хатныг буулгаж өгч байжээ. 1292 онд Дарамбалынх нийслэл [[Дайду]]д буцан ирсэн. 1299 онд [[Төмөр өлзийт хаан]] зарлиг буулгаж Хайсаныг «Хол дахиныг амаржуулах ван»-гаар өргөмжилж [[Хархорум]]ыг хамгаалах жанжнаар томилжээ.<ref name="содбилэг"/> 1300 оны 8-р сард Хайсан цэрэг захирч Өгөөдэйн ач [[Хайду]]гийн цэрэгтэй Хөвлэй хэмээх газар тулгаран байлдаж ихэд дийлээд [[Алтайн нуруу]]нд өвөлжжээ. Энэ завсар Алтайд нутагласан [[найман]] аймгийн эзэн бараалхаж бууж өгөв. 1301 оны 8-р сард Хайду хан цэргээ авч Тичлэх гэдэг газар Хайсаны цэрэгтэй тулгаран хуурмагаар ухарсанаа хоёр хоногийн дараа Хар хаданд ширүүн тулгаран Хайсаныг ялж дутаалгав. Хайсан түргэн ухарч [[Гамала]] авга вангаас тусламж авч Хайдуд эргэн цохилт өгч ухраав. Хайду шарх авч түүнээс нас нөхчиж дөчөөд жил үргэлжилсэн иргэний дайн үндсэндээ унтрав. Өлзийт хаан Хайсаны гарамгай гавьяаг тодотгож Хуайнин ван хэмээн өргөмжлөөд алтан тамга хүртээв. 1306 онд Хайдугийн талын зарим ноёдыг дийлж Эрчис мөрнөө Миглэйтөмөрийг буулган авч, урвасан ван Есөнтуг, Ач, Буян, Тучим нарыг баривчлан дарж Алтайд өвөлжив.<ref name="содбилэг">Ч.Содбилэг. «Монголын Их Юань улсын түүх». Улаанбаатар. 2010 он. 157-р тал.</ref> == Хаан суусан нь == 1305 онд Төмөр хааны ганц хүү Даш таалал төгссөнд бие муу хаан өөрийн хүүг хүлээлгүй, алтан ургийн нэр алдар түгсэн Хайсаныг ханхүүгээр нэр заав. Төмөр өлзийт хааныг нас барсаны дараа 1307 оны 3-р сард ноёд ихэс Дайдуд цуглан хэлэлцэв. [[Булган хатан|Булган]] бэлэвсэн хатан Ахуудай чинсан, Мөнхтөмөр ван, Сайшаагч түшмэл, Бадам, Баян, Хэрээд нартай үгсэж [[Мангала]]гийн хүү [[Ананд ван]]г хаан болгохоор үгсэн хуйвалдав. Хөнаньд байсан, Хайсаны дүү [[Аюурбарбад]] эх Таж хатны хамтаар ирж [[Хархасун]] чинсангийн удирдлага дахь нийслэлийг хамгаалах цэргийн хүчээр Булган хатан, Ананд нарыг баривчлан хорьсноор Хайсан ханхүү [[Хархорум]]аас дээд нийслэл [[Шанду]]д ирж Их амгалан харшид<ref>Их амгалан харш - хятадаар Дааньгун</ref> 1307 оны 5-р сард хаан ширээнд заларчээ.<ref name="содбилэг"/> Хайсаныг хаан өргөмжлөхөд уламжлалт монгол ёсыг баримтлан цагаан эсгий дээр суулгаж, олон бөө удган бууж, долоон цагаан гүү, 7000 цагаан хонины сүү газар цацаж өнө мөнхийн үржил шимийг бэлэгдэж, бүтэн долоо хоногийн турш 40 адуу, 4000 хонь алж найрын зуушинд хэрэглэжээ.<ref>Монгол улсын түүх. Дээд боть. 2004 он. 206-р талд өгүүлэхдээ: Д.Оссон. Монголын түүх. II боть. 359-р тал.</ref> == Төр барих үеийн үйл явдал == === Төрийн бүтэц дэх өөрчлөлт === Хайсан хүлэг хаан юун түрүүнд [[Аюурбарбад буянт хаан|Аюурбарбад]] дүүгээ [[хунтайж]]<nowiki/>аар өргөмжилж алтан тамга хүртээв. Ингэхдээ Хайсан хаан тэнгэрт халивал Аюурбарбад хаан болно. Аюурбарбад тэнгэрт халихад Хайсаны ахмад хүү [[Хүслэн хутагт хаан|Хүслэн]], түүнийг нас барахад Аюурбарбадын хүү хаан болно гэж ээлжлэхээр тангаргалцгаажээ. [[Дархай|Дархайг]] [[Төвлөн засах яам|Төвлөн засах яамны]] [[Чинсан|баруун этгээдийн чинсан]] (сайд), [[Дашбөх|Дашбөхийг]] [[Чинсан|зүүн этгээдийн чинсан]] гэх мэтээр олон ноёдыг шинэ албанд томилов. 1308 онд дахин [[Тэмүдэр|Тэмүдэрийг]] Төвлөн засах яамны баруун этгээдийн чинсангаар, [[Яриган]]ыг зүүн этгээдийн чинсангаар томилжээ. Хайсан хүлэг хаан төрийн дээд тушаалын ноёд түшмэдийг ойр ойрхон хугацаан сольж байснаас төрийн ажилд доголдол гарав. Хархорум төвтэй уугуул Монгол орныг хүнд газар хэмээн Хархасуныг Хархарум мужийн зүүн гарын чинсан болгоод, баруун гарын чинсан Ючичариын хамтаар монгол орны хэргийг захируулсан. Үр бүтээлтэй ажиллууснаар зөвхөн 1307 онд л 20 илүү түмэн таар будаа хурааж нөөцөлсөн нь амжилт байв.<ref name="содбилэг" /> Гэвч Хархасун сайд 1308 онд нас барснаар энэ байдал удаан үргэлжилж чадаагүй нь харамсалтай. === Алдаа дутагдал === Хайсан хүлэг хааны үед ган гачиг, зуд олон удаа тохиолдож өлсгөлөн дэлгэрч, төр засаг гамшигт нэрвэгдсэн ардад амуу будаа тарааж, алба гувчуураас чөлөөлж байв. Улсын сан хоосорч байхад ноёд язгууртны найр наадам ихсэж, олон мянган лангаар шан хүртээх явдал бүр дэлгэрч байсан. Шан хишиг дэндүү их хүртээж байгаад санаа зовсон Төвлөн засах яамны түшмэл хаанд бараалхаж айлтгал өргөж байв. Бас нэгэн бичгийн түшмэлийн хэлснээр ''«Хубилай хааны үед үг хэлсэн түшмэл ялгүй байв. Одоо харин түшмэл санал хэлэхэд үгийн утгыг тунгаахгүйгээр цаазлагдах болжээ»'' гэсэн байна.<ref name="содбилэг"/> === Шашин соёлын асуудал === Хайсан хүлэг буддын шашинд их тус хийв. Бичгийн их хүн [[Чойжи-Одсэр]] төвөд хэлнээс шашны ном зохиолыг олноор нь монгол хэлнээ хөрвүүлж, уйгуржин [[монгол бичиг|монгол бичгийг]] шинэчлэн засварлаж боловсронгуй болгожээ. Хаан бичиг эрдмийг эрхэмлэж, судар ном бүтээх ажлыг хөхүүлэн дэмждэг байв. == Таалал төгссөн нь == Хайсан хүлэг хаан 1311 оны 1-р сарын 27-нд 30 насандаа гэнэт таалал төгсчээ. Аюурбарбад хунтайж хаан орыг залгав. 4-р сард сайд түшмэд хаанд нэхэн нэр өгөхийг гуйсанд «Өршөөл өглөг ачлалыг мандуулсан хаан» (''Рэньхуй шюаньшяо'') хэмээн нэхэн өргөмжилж, «''Хүлэг''» хаан (''Үзун'') хэмээн нэхэн цоллов.<ref name="содбилэг"/> == Нэр, цол == Төрсөн нэр — Хайсан, хятад галиг нэр — ''Хайшань'' (海山 ''Hǎishān''). Нэхэн өргөмжилсөн монгол нэр — Хүлэг, сүмийн хятад нэр — ''Үзун'' (武宗 ''Wǔzōng''). 1308–1311 оны хятад оны цол — ''[[Жида]]'' (至大 ''Zhìdà''). 1304 авсан цол ''Хуайнин'' ван. == Гэр бүл == [[Зураг:Haisan Huleg khan.jpg|thumb|''Орчин үеийн хөрөг'']] * Эцэг: боржигин [[Дармабала|Дарамбал]] тайж (1264–1292) * Эх: хонгирад [[Тажи хатан|Таж хатан]] === Хатан === * [[Жэнгэ хатан]]: хонгирад овогт, их хатан * Сүхшир хатан: [[Ихирэс|Ихирэсийн]] Анчэн ноёны ач хүү Харжи ноёны охин.<ref>Д.Идэр "Их Юань улсын хатад" УБ., 2016. 47 дахь тал. ISBN 99973-3-591-0</ref> Жэнгэ хатны өргөмөл дүү. Үр Хүүхэд төрүүлээгүй. * Өлзийтэй хатан: овог аймаг тодорхойгүй хатан<ref>Д.Идэр. Их Юань Улсын Хатад. УБ., 2016. т.42-43</ref> * [[Ихирэс овогт хатан]]: [[Ихирэс|Ихирэсийн]] Суоланха хүргэн, [[Нүгүлүнь гүнж]]<ref>Аньши ван [[Мангала|Мангалагийн]] охин</ref> нарын охин. Хүслэн хааны ээж. * [[Тангуд овогт хатан]] (?-1325)— [[Төвтөмөр заяат хаан|Төвтөмөр хааны]] ээж. === Хан хөвгүүд === * [[Хүслэн хутагт хаан]] * [[Төвтөмөр заяат хаан]] == Эшлэл == {{лавлах холбоос}} == Гадаад холбоос == * ''Enkhbold Narkhuu''. [http://sunnson.blogspot.com/2015/11/blog-post_15.html Монголын Юань улсын хаад – Хайсан хүлэг хаан] {{s-start}} {{залгамжлал |албан_тушаал=[[Монгол хаад#Юань улс|Их Юань Улсын Их Хаан]] |он=1307–1311 он |өмнө=[[Төмөр өлзийт хаан|Төмөр өлзийт]] |дараа=[[Аюурбарбад буянт хаан|Аюурбарбад буянт]] }} {{end}} [[Ангилал:14-р зууны ноёрхогч]] [[Ангилал:Юань улсын хаан]] [[Ангилал:Монголын их хаан]] [[Ангилал:13-р зууны Монголын түүх]] [[Ангилал:14-р зууны Монголын түүх]] [[Ангилал:Боржигин]] [[Ангилал:Аллагын хохирогч]] [[Ангилал:1281 онд төрсөн]] [[Ангилал:1311 онд өнгөрсөн]] lms2xbbhtuuf1p65g86k317xqfptiqm 709974 709941 2022-08-29T03:07:15Z 122.201.31.33 /* Гэр бүл */ wikitext text/x-wiki {{Хаан |name=Хайсан хүлэг хаан<br />{{mongolUnicode|ᠬᠠᠶᠢᠰᠠᠩ ᠬᠥᠯᠥᠭ ᠬᠠᠭᠠᠨ}} |given name= {{lang-mn|Хайсан}} ({{mongolUnicode|ᠬᠠᠶᠢᠰᠠᠩ}}) |temple name= {{lang-mn|Хүлэг хаан}} ({{mongolUnicode|ᠬᠥᠯᠥᠭ ᠬᠠᠭᠠ}}) <br> {{lang-zh|元武宗}} (''Юань Үзун'') |posthumous name= ''Рэньхуй шюаньшяо'' (仁惠宣孝皇帝) <br> «Өршөөл өглөг ачлалыг мандуулсан хаан» |title = <br/>{{mongolUnicode|}} |image=[[Файл:YuanEmperorAlbumQaishanKulugPortrait.jpg|230px]] |caption= ''Хүлэг хааны эш хөрөг'' |reign=1307.05 – 1311.01.17 <br> (4 жил, гуравдугаар хаан) |coronation= 1307.05 сард 27 <br> насандаа [[Шанду]]гийн<br> Их Амгалан харшид |othertitles= |predecessor =[[Төмөр өлзийт хаан]] |successor =[[Аюурбарбад буянт хаан]] |spouse =[[Жэнгэ хатан]]<br/>Сүхшири хатан <br>Ихирэс овгийн хатан<br/>Тангуд хатан |issue=[[Хүслэн хутагт хаан]]<br/> [[Төвтөмөр заяат хаан]] |father= [[Дармабала]] ван |mother= [[Таж]] хатан |era name=[[Жыда]] |royal house =[[Боржигин]] |date of birth={{birth date|1281|8|4}} |date of death ={{death date and age2|1311|1|17|1281|8|4}} |place of death= Юань, [[Дайду]] }} '''Хайсан хүлэг хаан''' (1281 он 8-р сарын 4-ий өдөр- 1311 он 1-р сарын 27-ий өдөр) — [[Юань Улс]]ын гуравдугаар '''[[хаан]]''' байв. 1307–1311 онд төр барьсан. == Залуу нас == [[Боржигин]] овогт Хайсан 1281 оны цагаагчин могой жилийн 8-р сарын 4-нд төрсөн. [[Дармабала|Дармабалын]] (1264–1292) хүү, [[Чингим]]ийн (1243-1285) ач, [[Хубилай]] хааны гуч юм. Дарамбалын хоёрдугаар хатан [[хонгирад]] аймгийн Тажаас мэндэлжээ. Хайсаны багад Дарамбал эцэг нь Гуулин улсын [[Чэжү арал]]д цэрэг захиран сууж байсан. Энэ үед Дарамбал хүүдээ Ки Ванку хатныг буулгаж өгч байжээ. 1292 онд Дарамбалынх нийслэл [[Дайду]]д буцан ирсэн. 1299 онд [[Төмөр өлзийт хаан]] зарлиг буулгаж Хайсаныг «Хол дахиныг амаржуулах ван»-гаар өргөмжилж [[Хархорум]]ыг хамгаалах жанжнаар томилжээ.<ref name="содбилэг"/> 1300 оны 8-р сард Хайсан цэрэг захирч Өгөөдэйн ач [[Хайду]]гийн цэрэгтэй Хөвлэй хэмээх газар тулгаран байлдаж ихэд дийлээд [[Алтайн нуруу]]нд өвөлжжээ. Энэ завсар Алтайд нутагласан [[найман]] аймгийн эзэн бараалхаж бууж өгөв. 1301 оны 8-р сард Хайду хан цэргээ авч Тичлэх гэдэг газар Хайсаны цэрэгтэй тулгаран хуурмагаар ухарсанаа хоёр хоногийн дараа Хар хаданд ширүүн тулгаран Хайсаныг ялж дутаалгав. Хайсан түргэн ухарч [[Гамала]] авга вангаас тусламж авч Хайдуд эргэн цохилт өгч ухраав. Хайду шарх авч түүнээс нас нөхчиж дөчөөд жил үргэлжилсэн иргэний дайн үндсэндээ унтрав. Өлзийт хаан Хайсаны гарамгай гавьяаг тодотгож Хуайнин ван хэмээн өргөмжлөөд алтан тамга хүртээв. 1306 онд Хайдугийн талын зарим ноёдыг дийлж Эрчис мөрнөө Миглэйтөмөрийг буулган авч, урвасан ван Есөнтуг, Ач, Буян, Тучим нарыг баривчлан дарж Алтайд өвөлжив.<ref name="содбилэг">Ч.Содбилэг. «Монголын Их Юань улсын түүх». Улаанбаатар. 2010 он. 157-р тал.</ref> == Хаан суусан нь == 1305 онд Төмөр хааны ганц хүү Даш таалал төгссөнд бие муу хаан өөрийн хүүг хүлээлгүй, алтан ургийн нэр алдар түгсэн Хайсаныг ханхүүгээр нэр заав. Төмөр өлзийт хааныг нас барсаны дараа 1307 оны 3-р сард ноёд ихэс Дайдуд цуглан хэлэлцэв. [[Булган хатан|Булган]] бэлэвсэн хатан Ахуудай чинсан, Мөнхтөмөр ван, Сайшаагч түшмэл, Бадам, Баян, Хэрээд нартай үгсэж [[Мангала]]гийн хүү [[Ананд ван]]г хаан болгохоор үгсэн хуйвалдав. Хөнаньд байсан, Хайсаны дүү [[Аюурбарбад]] эх Таж хатны хамтаар ирж [[Хархасун]] чинсангийн удирдлага дахь нийслэлийг хамгаалах цэргийн хүчээр Булган хатан, Ананд нарыг баривчлан хорьсноор Хайсан ханхүү [[Хархорум]]аас дээд нийслэл [[Шанду]]д ирж Их амгалан харшид<ref>Их амгалан харш - хятадаар Дааньгун</ref> 1307 оны 5-р сард хаан ширээнд заларчээ.<ref name="содбилэг"/> Хайсаныг хаан өргөмжлөхөд уламжлалт монгол ёсыг баримтлан цагаан эсгий дээр суулгаж, олон бөө удган бууж, долоон цагаан гүү, 7000 цагаан хонины сүү газар цацаж өнө мөнхийн үржил шимийг бэлэгдэж, бүтэн долоо хоногийн турш 40 адуу, 4000 хонь алж найрын зуушинд хэрэглэжээ.<ref>Монгол улсын түүх. Дээд боть. 2004 он. 206-р талд өгүүлэхдээ: Д.Оссон. Монголын түүх. II боть. 359-р тал.</ref> == Төр барих үеийн үйл явдал == === Төрийн бүтэц дэх өөрчлөлт === Хайсан хүлэг хаан юун түрүүнд [[Аюурбарбад буянт хаан|Аюурбарбад]] дүүгээ [[хунтайж]]<nowiki/>аар өргөмжилж алтан тамга хүртээв. Ингэхдээ Хайсан хаан тэнгэрт халивал Аюурбарбад хаан болно. Аюурбарбад тэнгэрт халихад Хайсаны ахмад хүү [[Хүслэн хутагт хаан|Хүслэн]], түүнийг нас барахад Аюурбарбадын хүү хаан болно гэж ээлжлэхээр тангаргалцгаажээ. [[Дархай|Дархайг]] [[Төвлөн засах яам|Төвлөн засах яамны]] [[Чинсан|баруун этгээдийн чинсан]] (сайд), [[Дашбөх|Дашбөхийг]] [[Чинсан|зүүн этгээдийн чинсан]] гэх мэтээр олон ноёдыг шинэ албанд томилов. 1308 онд дахин [[Тэмүдэр|Тэмүдэрийг]] Төвлөн засах яамны баруун этгээдийн чинсангаар, [[Яриган]]ыг зүүн этгээдийн чинсангаар томилжээ. Хайсан хүлэг хаан төрийн дээд тушаалын ноёд түшмэдийг ойр ойрхон хугацаан сольж байснаас төрийн ажилд доголдол гарав. Хархорум төвтэй уугуул Монгол орныг хүнд газар хэмээн Хархасуныг Хархарум мужийн зүүн гарын чинсан болгоод, баруун гарын чинсан Ючичариын хамтаар монгол орны хэргийг захируулсан. Үр бүтээлтэй ажиллууснаар зөвхөн 1307 онд л 20 илүү түмэн таар будаа хурааж нөөцөлсөн нь амжилт байв.<ref name="содбилэг" /> Гэвч Хархасун сайд 1308 онд нас барснаар энэ байдал удаан үргэлжилж чадаагүй нь харамсалтай. === Алдаа дутагдал === Хайсан хүлэг хааны үед ган гачиг, зуд олон удаа тохиолдож өлсгөлөн дэлгэрч, төр засаг гамшигт нэрвэгдсэн ардад амуу будаа тарааж, алба гувчуураас чөлөөлж байв. Улсын сан хоосорч байхад ноёд язгууртны найр наадам ихсэж, олон мянган лангаар шан хүртээх явдал бүр дэлгэрч байсан. Шан хишиг дэндүү их хүртээж байгаад санаа зовсон Төвлөн засах яамны түшмэл хаанд бараалхаж айлтгал өргөж байв. Бас нэгэн бичгийн түшмэлийн хэлснээр ''«Хубилай хааны үед үг хэлсэн түшмэл ялгүй байв. Одоо харин түшмэл санал хэлэхэд үгийн утгыг тунгаахгүйгээр цаазлагдах болжээ»'' гэсэн байна.<ref name="содбилэг"/> === Шашин соёлын асуудал === Хайсан хүлэг буддын шашинд их тус хийв. Бичгийн их хүн [[Чойжи-Одсэр]] төвөд хэлнээс шашны ном зохиолыг олноор нь монгол хэлнээ хөрвүүлж, уйгуржин [[монгол бичиг|монгол бичгийг]] шинэчлэн засварлаж боловсронгуй болгожээ. Хаан бичиг эрдмийг эрхэмлэж, судар ном бүтээх ажлыг хөхүүлэн дэмждэг байв. == Таалал төгссөн нь == Хайсан хүлэг хаан 1311 оны 1-р сарын 27-нд 30 насандаа гэнэт таалал төгсчээ. Аюурбарбад хунтайж хаан орыг залгав. 4-р сард сайд түшмэд хаанд нэхэн нэр өгөхийг гуйсанд «Өршөөл өглөг ачлалыг мандуулсан хаан» (''Рэньхуй шюаньшяо'') хэмээн нэхэн өргөмжилж, «''Хүлэг''» хаан (''Үзун'') хэмээн нэхэн цоллов.<ref name="содбилэг"/> == Нэр, цол == Төрсөн нэр — Хайсан, хятад галиг нэр — ''Хайшань'' (海山 ''Hǎishān''). Нэхэн өргөмжилсөн монгол нэр — Хүлэг, сүмийн хятад нэр — ''Үзун'' (武宗 ''Wǔzōng''). 1308–1311 оны хятад оны цол — ''[[Жида]]'' (至大 ''Zhìdà''). 1304 авсан цол ''Хуайнин'' ван. == Гэр бүл == [[Зураг:Haisan Huleg khan.jpg|thumb|''Орчин үеийн хөрөг'']] * Эцэг: боржигин [[Дармабала|Дарамбал]] тайж (1264–1292) * Эх: хонгирад [[Тажи хатан|Таж хатан]] === Хатан === * [[Жэнгэ хатан]]: хонгирад овогт, их хатан * Сүхшир хатан: [[Ихирэс|Ихирэсийн]] Анчэн ноёны ач хүү Харжи ноёны охин.<ref>Д.Идэр "Их Юань улсын хатад" УБ., 2016. 47 дахь тал. ISBN 99973-3-591-0</ref> Жэнгэ хатны өргөмөл дүү. Үр Хүүхэд төрүүлээгүй. * Өлзийтэй хатан: овог аймаг тодорхойгүй хатан<ref>Д.Идэр. Их Юань Улсын Хатад. УБ., 2016. т.42-43</ref> * [[Шүншири хатан]]: [[Ихирэс|Ихирэсийн]] Тэлигань хүргэн, [[Чалун гүнж]]<ref>Аньши ван [[Мангала|Мангалагийн]] охин</ref> нарын охин. Хүслэн хааны ээж. * [[Тангуд овогт хатан]] (?-1325)— [[Төвтөмөр заяат хаан|Төвтөмөр хааны]] ээж. === Хан хөвгүүд === * [[Хүслэн хутагт хаан]] * [[Төвтөмөр заяат хаан]] == Эшлэл == {{лавлах холбоос}} == Гадаад холбоос == * ''Enkhbold Narkhuu''. [http://sunnson.blogspot.com/2015/11/blog-post_15.html Монголын Юань улсын хаад – Хайсан хүлэг хаан] {{s-start}} {{залгамжлал |албан_тушаал=[[Монгол хаад#Юань улс|Их Юань Улсын Их Хаан]] |он=1307–1311 он |өмнө=[[Төмөр өлзийт хаан|Төмөр өлзийт]] |дараа=[[Аюурбарбад буянт хаан|Аюурбарбад буянт]] }} {{end}} [[Ангилал:14-р зууны ноёрхогч]] [[Ангилал:Юань улсын хаан]] [[Ангилал:Монголын их хаан]] [[Ангилал:13-р зууны Монголын түүх]] [[Ангилал:14-р зууны Монголын түүх]] [[Ангилал:Боржигин]] [[Ангилал:Аллагын хохирогч]] [[Ангилал:1281 онд төрсөн]] [[Ангилал:1311 онд өнгөрсөн]] cuib9dq7m477fko4scdqpi904p8moel 709990 709974 2022-08-29T07:15:40Z 122.201.31.33 wikitext text/x-wiki {{Хаан |name=Хайсан хүлэг хаан<br />{{mongolUnicode|ᠬᠠᠶᠢᠰᠠᠩ ᠬᠥᠯᠥᠭ ᠬᠠᠭᠠᠨ}} |given name= {{lang-mn|Хайсан}} ({{mongolUnicode|ᠬᠠᠶᠢᠰᠠᠩ}}) |temple name= {{lang-mn|Хүлэг хаан}} ({{mongolUnicode|ᠬᠥᠯᠥᠭ ᠬᠠᠭᠠ}}) <br> {{lang-zh|元武宗}} (''Юань Үзун'') |posthumous name= ''Рэньхуй шюаньшяо'' (仁惠宣孝皇帝) <br> «Өршөөл өглөг ачлалыг мандуулсан хаан» |title = <br/>{{mongolUnicode|}} |image=[[Файл:YuanEmperorAlbumQaishanKulugPortrait.jpg|230px]] |caption= ''Хүлэг хааны эш хөрөг'' |reign=1307.05 – 1311.01.17 <br> (4 жил, гуравдугаар хаан) |coronation= 1307.05 сард 27 <br> насандаа [[Шанду]]гийн<br> Их Амгалан харшид |othertitles= |predecessor =[[Төмөр өлзийт хаан]] |successor =[[Аюурбарбад буянт хаан]] |spouse =[[Жэнгэ хатан]]<br/>Сүхшири хатан <br>Шүншири хатан <br/>Тангуд хатан |issue=[[Хүслэн хутагт хаан]]<br/> [[Төвтөмөр заяат хаан]] |father= [[Дармабала]] ван |mother= [[Тажи хатан| Даги]] хатан |era name=[[Жыда]] |royal house =[[Боржигин]] |date of birth={{birth date|1281|8|4}} |date of death ={{death date and age2|1311|1|17|1281|8|4}} |place of death= Юань, [[Дайду]] }} '''Хайсан хүлэг хаан''' (1281 он 8-р сарын 4-ий өдөр- 1311 он 1-р сарын 27-ий өдөр) — [[Юань Улс]]ын гуравдугаар '''[[хаан]]''' байв. 1307–1311 онд төр барьсан. == Залуу нас == [[Боржигин]] овогт Хайсан 1281 оны цагаагчин могой жилийн 8-р сарын 4-нд төрсөн. [[Дармабала|Дармабалын]] (1264–1292) хүү, [[Чингим]]ийн (1243-1285) ач, [[Хубилай]] хааны гуч юм. Дарамбалын хоёрдугаар хатан [[хонгирад]] аймгийн Тажаас мэндэлжээ. Хайсаны багад Дарамбал эцэг нь Гуулин улсын [[Чэжү арал]]д цэрэг захиран сууж байсан. Энэ үед Дарамбал хүүдээ Ки Ванку хатныг буулгаж өгч байжээ. 1292 онд Дарамбалынх нийслэл [[Дайду]]д буцан ирсэн. 1299 онд [[Төмөр өлзийт хаан]] зарлиг буулгаж Хайсаныг «Хол дахиныг амаржуулах ван»-гаар өргөмжилж [[Хархорум]]ыг хамгаалах жанжнаар томилжээ.<ref name="содбилэг"/> 1300 оны 8-р сард Хайсан цэрэг захирч Өгөөдэйн ач [[Хайду]]гийн цэрэгтэй Хөвлэй хэмээх газар тулгаран байлдаж ихэд дийлээд [[Алтайн нуруу]]нд өвөлжжээ. Энэ завсар Алтайд нутагласан [[найман]] аймгийн эзэн бараалхаж бууж өгөв. 1301 оны 8-р сард Хайду хан цэргээ авч Тичлэх гэдэг газар Хайсаны цэрэгтэй тулгаран хуурмагаар ухарсанаа хоёр хоногийн дараа Хар хаданд ширүүн тулгаран Хайсаныг ялж дутаалгав. Хайсан түргэн ухарч [[Гамала]] авга вангаас тусламж авч Хайдуд эргэн цохилт өгч ухраав. Хайду шарх авч түүнээс нас нөхчиж дөчөөд жил үргэлжилсэн иргэний дайн үндсэндээ унтрав. Өлзийт хаан Хайсаны гарамгай гавьяаг тодотгож Хуайнин ван хэмээн өргөмжлөөд алтан тамга хүртээв. 1306 онд Хайдугийн талын зарим ноёдыг дийлж Эрчис мөрнөө Миглэйтөмөрийг буулган авч, урвасан ван Есөнтуг, Ач, Буян, Тучим нарыг баривчлан дарж Алтайд өвөлжив.<ref name="содбилэг">Ч.Содбилэг. «Монголын Их Юань улсын түүх». Улаанбаатар. 2010 он. 157-р тал.</ref> == Хаан суусан нь == 1305 онд Төмөр хааны ганц хүү Даш таалал төгссөнд бие муу хаан өөрийн хүүг хүлээлгүй, алтан ургийн нэр алдар түгсэн Хайсаныг ханхүүгээр нэр заав. Төмөр өлзийт хааныг нас барсаны дараа 1307 оны 3-р сард ноёд ихэс Дайдуд цуглан хэлэлцэв. [[Булган хатан|Булган]] бэлэвсэн хатан Ахуудай чинсан, Мөнхтөмөр ван, Сайшаагч түшмэл, Бадам, Баян, Хэрээд нартай үгсэж [[Мангала]]гийн хүү [[Ананд ван]]г хаан болгохоор үгсэн хуйвалдав. Хөнаньд байсан, Хайсаны дүү [[Аюурбарбад]] эх Таж хатны хамтаар ирж [[Хархасун]] чинсангийн удирдлага дахь нийслэлийг хамгаалах цэргийн хүчээр Булган хатан, Ананд нарыг баривчлан хорьсноор Хайсан ханхүү [[Хархорум]]аас дээд нийслэл [[Шанду]]д ирж Их амгалан харшид<ref>Их амгалан харш - хятадаар Дааньгун</ref> 1307 оны 5-р сард хаан ширээнд заларчээ.<ref name="содбилэг"/> Хайсаныг хаан өргөмжлөхөд уламжлалт монгол ёсыг баримтлан цагаан эсгий дээр суулгаж, олон бөө удган бууж, долоон цагаан гүү, 7000 цагаан хонины сүү газар цацаж өнө мөнхийн үржил шимийг бэлэгдэж, бүтэн долоо хоногийн турш 40 адуу, 4000 хонь алж найрын зуушинд хэрэглэжээ.<ref>Монгол улсын түүх. Дээд боть. 2004 он. 206-р талд өгүүлэхдээ: Д.Оссон. Монголын түүх. II боть. 359-р тал.</ref> == Төр барих үеийн үйл явдал == === Төрийн бүтэц дэх өөрчлөлт === Хайсан хүлэг хаан юун түрүүнд [[Аюурбарбад буянт хаан|Аюурбарбад]] дүүгээ [[хунтайж]]<nowiki/>аар өргөмжилж алтан тамга хүртээв. Ингэхдээ Хайсан хаан тэнгэрт халивал Аюурбарбад хаан болно. Аюурбарбад тэнгэрт халихад Хайсаны ахмад хүү [[Хүслэн хутагт хаан|Хүслэн]], түүнийг нас барахад Аюурбарбадын хүү хаан болно гэж ээлжлэхээр тангаргалцгаажээ. [[Дархай|Дархайг]] [[Төвлөн засах яам|Төвлөн засах яамны]] [[Чинсан|баруун этгээдийн чинсан]] (сайд), [[Дашбөх|Дашбөхийг]] [[Чинсан|зүүн этгээдийн чинсан]] гэх мэтээр олон ноёдыг шинэ албанд томилов. 1308 онд дахин [[Тэмүдэр|Тэмүдэрийг]] Төвлөн засах яамны баруун этгээдийн чинсангаар, [[Яриган]]ыг зүүн этгээдийн чинсангаар томилжээ. Хайсан хүлэг хаан төрийн дээд тушаалын ноёд түшмэдийг ойр ойрхон хугацаан сольж байснаас төрийн ажилд доголдол гарав. Хархорум төвтэй уугуул Монгол орныг хүнд газар хэмээн Хархасуныг Хархарум мужийн зүүн гарын чинсан болгоод, баруун гарын чинсан Ючичариын хамтаар монгол орны хэргийг захируулсан. Үр бүтээлтэй ажиллууснаар зөвхөн 1307 онд л 20 илүү түмэн таар будаа хурааж нөөцөлсөн нь амжилт байв.<ref name="содбилэг" /> Гэвч Хархасун сайд 1308 онд нас барснаар энэ байдал удаан үргэлжилж чадаагүй нь харамсалтай. === Алдаа дутагдал === Хайсан хүлэг хааны үед ган гачиг, зуд олон удаа тохиолдож өлсгөлөн дэлгэрч, төр засаг гамшигт нэрвэгдсэн ардад амуу будаа тарааж, алба гувчуураас чөлөөлж байв. Улсын сан хоосорч байхад ноёд язгууртны найр наадам ихсэж, олон мянган лангаар шан хүртээх явдал бүр дэлгэрч байсан. Шан хишиг дэндүү их хүртээж байгаад санаа зовсон Төвлөн засах яамны түшмэл хаанд бараалхаж айлтгал өргөж байв. Бас нэгэн бичгийн түшмэлийн хэлснээр ''«Хубилай хааны үед үг хэлсэн түшмэл ялгүй байв. Одоо харин түшмэл санал хэлэхэд үгийн утгыг тунгаахгүйгээр цаазлагдах болжээ»'' гэсэн байна.<ref name="содбилэг"/> === Шашин соёлын асуудал === Хайсан хүлэг буддын шашинд их тус хийв. Бичгийн их хүн [[Чойжи-Одсэр]] төвөд хэлнээс шашны ном зохиолыг олноор нь монгол хэлнээ хөрвүүлж, уйгуржин [[монгол бичиг|монгол бичгийг]] шинэчлэн засварлаж боловсронгуй болгожээ. Хаан бичиг эрдмийг эрхэмлэж, судар ном бүтээх ажлыг хөхүүлэн дэмждэг байв. == Таалал төгссөн нь == Хайсан хүлэг хаан 1311 оны 1-р сарын 27-нд 30 насандаа гэнэт таалал төгсчээ. Аюурбарбад хунтайж хаан орыг залгав. 4-р сард сайд түшмэд хаанд нэхэн нэр өгөхийг гуйсанд «Өршөөл өглөг ачлалыг мандуулсан хаан» (''Рэньхуй шюаньшяо'') хэмээн нэхэн өргөмжилж, «''Хүлэг''» хаан (''Үзун'') хэмээн нэхэн цоллов.<ref name="содбилэг"/> == Нэр, цол == Төрсөн нэр — Хайсан, хятад галиг нэр — ''Хайшань'' (海山 ''Hǎishān''). Нэхэн өргөмжилсөн монгол нэр — Хүлэг, сүмийн хятад нэр — ''Үзун'' (武宗 ''Wǔzōng''). 1308–1311 оны хятад оны цол — ''[[Жида]]'' (至大 ''Zhìdà''). 1304 авсан цол ''Хуайнин'' ван. == Гэр бүл == [[Зураг:Haisan Huleg khan.jpg|thumb|''Орчин үеийн хөрөг'']] * Эцэг: боржигин [[Дармабала|Дарамбал]] тайж (1264–1292) * Эх: хонгирад [[Тажи хатан|Таж хатан]] === Хатан === * [[Жэнгэ хатан]]: хонгирад овогт, их хатан * Сүхшир хатан: [[Ихирэс|Ихирэсийн]] Анчэн ноёны ач хүү Харжи ноёны охин.<ref>Д.Идэр "Их Юань улсын хатад" УБ., 2016. 47 дахь тал. ISBN 99973-3-591-0</ref> Жэнгэ хатны өргөмөл дүү. Үр Хүүхэд төрүүлээгүй. * Өлзийтэй хатан: овог аймаг тодорхойгүй хатан<ref>Д.Идэр. Их Юань Улсын Хатад. УБ., 2016. т.42-43</ref> * [[Шүншири хатан]]: [[Ихирэс|Ихирэсийн]] Тэлигань хүргэн, [[Чалун гүнж]]<ref>Аньши ван [[Мангала|Мангалагийн]] охин</ref> нарын охин. Хүслэн хааны ээж. * [[Тангуд овогт хатан]] (?-1325)— [[Төвтөмөр заяат хаан|Төвтөмөр хааны]] ээж. === Хан хөвгүүд === * [[Хүслэн хутагт хаан]] * [[Төвтөмөр заяат хаан]] == Эшлэл == {{лавлах холбоос}} == Гадаад холбоос == * ''Enkhbold Narkhuu''. [http://sunnson.blogspot.com/2015/11/blog-post_15.html Монголын Юань улсын хаад – Хайсан хүлэг хаан] {{s-start}} {{залгамжлал |албан_тушаал=[[Монгол хаад#Юань улс|Их Юань Улсын Их Хаан]] |он=1307–1311 он |өмнө=[[Төмөр өлзийт хаан|Төмөр өлзийт]] |дараа=[[Аюурбарбад буянт хаан|Аюурбарбад буянт]] }} {{end}} [[Ангилал:14-р зууны ноёрхогч]] [[Ангилал:Юань улсын хаан]] [[Ангилал:Монголын их хаан]] [[Ангилал:13-р зууны Монголын түүх]] [[Ангилал:14-р зууны Монголын түүх]] [[Ангилал:Боржигин]] [[Ангилал:Аллагын хохирогч]] [[Ангилал:1281 онд төрсөн]] [[Ангилал:1311 онд өнгөрсөн]] p55y4zxrdzjc0j4mfz6zqgeu5ep8gyk Аюурбарбад буянт хаан 0 24306 709989 709810 2022-08-29T07:14:25Z 122.201.31.33 wikitext text/x-wiki {{Хаан |name= Аюурбарбад буянт хаан |title = [[Юань улс]]ын [[хаан]] |image= [[Файл:YuanEmperorAlbumAyurbarvadaBuyantuPortrait.jpg|230px]] |caption=''Буянт хааны хөрөг'' |succession= |reign=1311.04.07–1320.03.01<br>(9 жил, дөрөвдүгээр хаан) |coronation=1311 оны 4 сарын 7 <br>(26 настайдаа [[Дайду]]<br> дахь Даминдянь ордонд) |era dates=1312-1313<br> 1314-1320 |predecessor=[[Хайсан хүлэг хаан]] |successor=[[Шадбал гэгээн хаан]] |heir= |spouse=[[Раднашири хатан]] |spouse-type=Consort |royal house=[[Боржигин]] |house= [[Юань улс|Юань]] |house-type = Dynasty |father=[[Дармабала|Дарамбал ван]] |mother=[[Тажи хатан | Даги хатан]] |date of birth={{birth date|1285|4|9}} |date of death={{death date and age1|1320|3|1|1285|4|9}} |death_place= |place of burial= |given name= {{lang-mn|Аюурбарбад}} ({{mongolUnicode|ᠠᠶᠦᠷᠪᠠᠣᠠᠳᠠ}}) |temple name= {{lang-mn|Буянт хаан}} ({{mongolUnicode|ᠪᠣᠶᠠᠨᠲᠦ ᠬᠠᠭᠠ}}) <br> {{lang-zh|元仁宗}} (''Рэньзун'') |era name= [[Хуанцин]], [[Яньёу]] |}} '''Аюурбарбад буянт хаан''' (1285 он 4 сарын 9-ий өдөр- 1320 он 3 сарын 1-ий өдөр) — [[Юань улс]]ын дөрөвдүгээр '''[[хаан]]''' байв. 1311–1320 онд төр барьсан. == Нэр, цол == Төрсөн нэр — '''Аюурбарбад''', Аюурбарвад.<ref>хятад галиг нэр нь Айюлибалибада (愛育黎拔力八達 ''Àiyùlíbálìbādá'')</ref> Нэхэн өргөмжилсөн монгол нэр — '''Буянт''', сүмийн хятад нэр — ''Юань Рэньзун'' (元仁宗 ''Rénzōng'').<ref>1312–1313 оны хятад оны цол нь ''Хуанчин'', 1314–1320 оных ''Янью''. </ref> Төрсөн нэр нь ''аюур'' (насан, анагаагч),<ref>http://hinduism.about.com/od/ayurveda/p/ayurveda.htm</ref><ref>http://forum.asuult.net/viewtopic.php?f=102&t=133003&start=130</ref> ''барвад'' (уул, өндөр)<ref>http://sanskritdictionary.com/parvata/131246/1</ref> гэсэн [[самгарди]] үгсийн нийлэмж. == Бага нас == [[Боржигин]] овогт Аюурбарбад 1285 оны 4-р сарын 9-нд төрсөн. [[Дармабала|Дарамбалын]] (1264–1292) хүү, [[Чингим]]ийн (1243-1285) ач, [[Хубилай]] хааны гуч юм. [[Хонгирад]] аймгийн Таж хатнаас мэндэлсэн. [[Хайсан хүлэг хаан]]ы дүү. Аюурбарбадын багад Дарамбал эцэг нь Солонгосын [[Чэжү арал]]д цэрэг захиран сууж байсан ба 1292 онд нийслэл [[Дайду]]д ирсэн.<ref>Ч. Содбилэг. «Монголын Их Юань улсын түүх». 157-р тал. Улаанбаатар. 2010 он.</ref> == Ордны тэмцэл == 1305 онд 20 настай Аюурбарбадыг [[Төмөр өлзийт хаан]] авга нь 1000 лан алт, 75000 лан мөнгө, 13 түмэн зоосоор шагнаж<ref>''Enkhbold Narkhuu''.[http://sunnson.blogspot.com/2015/11/blog-post_18.html Монголын Юань улсын хаад – Буянт хаан Аюурбалбад]</ref> Дарамбал эцгийнх нь эзэмшил нутгийг захируулахаар [[Хөнань]] явуулсан. Мөн онд Төмөр хааны угсаа залгах Даш ханхүү таалал төгсч, Аюурбарбадын ах [[Алтайн нуруу|Алтайд]] нутагласан [[Хайсан]] ханхүү болжээ.{{citation needed}} 1307 оны 1 сард Төмөр хаан таалал төгсч, бэлэвсэн хатан [[Булган хатан|Булган]], зүүн этгээдийн Ахуудай чинсан, Булагсаг нарын ноёд хуйвалдан Мангалын хүү [[Ананд ван]]г хаан болгоё хэмээв. Харин баруун этгээдийн [[Хархасун]] чинсан Дарамбалын хөвүүдийг хаан сууринаа дэмжин Хуайжоуд сууж асан Аюурбарбадад элч довтолгон эл хэргийг дуулгажээ. Аюурбарбад, эх Таж хатан нар Дайдуд ирж Хайсаныг хаан болгоё хэмээн зөрчил хурцдаж, Хархасуны удирдлаган доорх нийслэл хотыг сахих цэргийг хөдөлгөн ордныг эзэлж Ананд ноёны талынхныг баривчлан хорьсны дараа Хөхчү, Яхуд нар Аюурбарбадыг хаан бол хэмээн ятгахад Аюурбарбад «Би энд самуун үүсгэх гэснийг баривчилж, төрийн цаазыг чангатгах гэснээс өөрөө хаан суух гэсэн юм биш. Хайсан ахыг залж сууринд өргөмжилье» хэмээжээ.<ref>Ч. Содбилэг. 154-155-р тал.</ref> == Ханхүү == Хайсан хүлэг хаан юун түрүүнд Аюурбарбад дүүг ханхүүгээр өргөмжилж алтан тамга хүртээв. Ингэхдээ Хайсан тэнгэрт халивал Аюурбарбад хаан болно. Аюурбарбад тэнгэрт халихад Хайсаны ахмад хүү, түүнийг нас барахад Аюурбарбадын хүү хаан болно гэж ээлжлэхээр тангаргалцгаажээ. Аюурбарбад ханхүү Төвлөн засах яам, Үйл таслах яамны аливаа хэргийг 4 жил хамаарав. == Хаан == Аюурбарбад 1311 оны 4 сарын 7-нд нийслэл Дайду хотын Даминдянь ордонд Юань улсын хаан сууринд заларчээ. === Бичиг суртал === Аюурбарбад хаан бичгийн эрдэмтнийг цэргийн жанжнаас илүү эрхэмлэж байв. Монгол бичгийн хүн [[Чойжи-Одсэр]] алдарт бүтээл туурвилаа хийж байв. Хээл хахуулиар шийдэгддэг байсан түшмэдийн шалгалтын хуучин ёсыг халж шинэ журмыг батлан зарим үед өөрийн биеэр шалгалтын явцтай танилцдаг байв. 1315 онд зарлиг буулган сударч түшмэдээр [[Чингис хаан]] болон түүний дараах хаан, сайд, жанжны намтрыг эмхтгэн бичүүлж Хааны нууц номын санд хадгалуулсан гэдэг. Түүний үед [[Тан улс]]ын Ү Жэний бичсэн «Жэнь Гуангийн төрийн товчоо» зэрэг хятад түүхэн зохиол, күнзийн сонгодог зохиол «Шүүмжлэл өгүүлэл», «Ачлалт ном», «Их суртахуй» зэргийг монгол хэлнээ орчуулуулж монгол сайд нарт уншуулж күнзийн суртлыг эрхэмлэжээ. === Тэмцэл өдөөсөн нь === Аюурбарвад буянт хаан хятад ёсыг их эрхэмлэснээс 1317 онд монгол ноёдын ширүүн эсэргүүцэлтэй тулгарав. 1316 онд Төвлөн засах яамны баруун этгээдийн чинсан [[Тэмүдэр]]ийн ятгалгаар Хайсан хүлэг хааны гэрээс, ах дүүсийн тангаргаа зөрчиж, Хайсан ахын ахмад хүү [[Хүслэн]]г биш, өөрийн хүү [[Шадбал]]ыг ханхүүгээр өргөмжилсөн нь олны дургүйцлийг хүргэж хаан ширээний төлөө илэрхий талцлыг өдөөв. 1319 онд хаан Тэмүдэр чинсанг ханхүүгийн багш болгоход 40 гаруй түшмэл «зоргоор засгийг явуулдаг зальхай түшмэл» хэмээн эсэргүүцэхэд хаан Тэмүдэрийг шийтгэе хэмээвч Таж хатан эхийн өмгөөлөлд автсанд яаж ч чадалгүй орхижээ. 1320 онд Хүслэнг [[Юньнань]] (замаасаа буруулсан), [[Төвтөмөр]]ийг [[Хайнань]] гээд алс холын мужийг захируулахаар илгээв.<ref>Ч.Содбилэг. 168-177-р тал.</ref> == Нас барсан нь == Хааны бие чилээрхэж 1320 оны 3-р сарын 1-ны өдөр Дайду хотын Гуантяньгун ордонд 35 насандаа тэнгэрт хальжээ. Шадбал ханхүү хааны ор залгав. Аюурбарбад хааныг «Үлэмж мэргэн тахимдуу богд хаан» (''Рэньхуй шюаньшяо'') хэмээн нэхэн өргөмжилж, «Буянт» хаан (''Рэньзун'') хэмээн нэхэн цоллов.<ref>Ч.Содбилэг. 177-р тал.</ref> == Гэр бүл == [[Зураг:Ayurbarbada_Buyant_khan.jpg|thumb|''Орчин үеийн хөрөг'']] * Эцэг — боржигин овогт [[Дармабала|Дарамбал]] ван (1264–1292) * Эх — хонгирад овогт Таж хатан === Хатан === * [[Раднашири хатан]] — хонгирад овогт * Дармашир хатан<ref>Д.Идэр "Их Юань улсын хатад" УБ., 2016. 48 дахь тал</ref> === Үр хүүхэд === * [[Шадбал гэгээн хаан]] * [[Улусбуха]] * [[Хөхлүн гүнж]], хонгирадын Дөрвөн хүргэнтэй гэрлэсэн. == Сурвалж, тайлбар == {{лавлах холбоос}} {{s-start}} {{залгамжлал |албан_тушаал=[[Монгол хаад#Юань улс|Их Юань Улсын Их Хаан]] |он=1311–1320 он |өмнө=[[Хайсан хүлэг хаан|Хайсан хүлэг]] |дараа=[[Шадбал гэгээн хаан|Шадбал гэгээн]] }} {{end}} [[Ангилал:1285 онд төрсөн]] [[Ангилал:1320 онд өнгөрсөн]] [[Ангилал:Юань улсын хаан]] [[Ангилал:Боржигин]] c2inmzdp7xb5p019elwndqcyvzk0mti Хүслэн хаан 0 24312 710009 708182 2022-08-29T07:55:23Z 122.201.31.33 /* Гэр бүл */ wikitext text/x-wiki {{Хаан |name =Хүслэн хаан<br />{{mongolUnicode|ᠬᠦᠰᠡᠯᠡᠨ ᠬᠤᠲᠤᠭᠲᠤ ᠬᠠᠭᠠᠨ}} |title =Юань улсын их хаан<br/>Монголын хаан<br/> |image =[[File:Kusala.jpg|324x350px ]] |caption =Юань улсын үед Очирваань бурханы танкагийн баруун доод өнцөгт зурагдсан түүхэн бодит хөрөг |reign = |coronation =1329 оны 1 сарын 26-1329оны 8сарын 6 |othertitles =Хутагт хаан |full name =Хүслэн |successor =[[Төвтөмөр хаан]] |queen =[[Маалайдай]] |consort =[[Бабуша хатан]] |issue =[[Тогоонтөмөр]]<br> [[Ринчинбал хаан ]] |royal house =[[Боржигин]] |dynasty = |father =[[Хайсан хүлэг хаан]] |mother =Ихирэс овогт Шүншири хатан |date of birth =1300 |place of birth = |date of death =1329 |place of death =Онгоцот |date of burial = |place of burial = |}}Хутагт хаан({{mongolUnicode|ᠬᠦᠰᠡᠯᠡᠨ}}{{mongolUnicode|ᠬᠤᠲᠤᠭᠲᠤ}}{{mongolUnicode|ᠬᠠᠭᠠᠨ}},1300 он 12 сарын 22-гийн өдөр- 1329 он 8 сарын 30-ий өдөр ) ,Юан улсын есдүгээр хаан , монгол хаант улсын арван гуравдугаар их хаан ,1329 он 2 сарын 27-ий өдрөөс 1329 он 8 сарын 30-ий өдөр болтол сууринд байж , сууринд сууж 185 өдөр суужээ . ==Хаан сууринд суухын өмнөх үе== '''Хутагт хаан''' буюу '''Хүслэн хаан''' нь 1300 онд [[Хайсан хүлэг хаан]]-ы ахмад хөвгүүн болон төрсөн. 1316 онд [[Аюурбарбад буянт хаан]] урьд өөрийн ах [[Хайсан хүлэг хаан]]-д амласан тангарагаасаа няцаж, Хүслэнд Жоу ван цол өргөмжилж, [[Юньнань муж]] руу цөллөгт явуулсанд Хүслэн замаасаа зугтан [[Алтайн нуруу|Алтайн нурууны]] орчим очин суурьшжээ. Харин Буянт хаан өөрийн хүү Шадбалыг 1316 онд хунтайж болгосон нь Юань улсын хаан ширээний төлөөх тэмцэлийн эх суурийг тавьсан. ==Хаан ширээнд заларсан нь== [[Есөнтөмөр хаан]]-ы талынхныг ялсанаар 1328 оны сүүл хагаст хаан суусан [[Төвтөмөр хаан]] сууриа 1329 оны 1 сард өөрийн ах Хүслэн шилжүүлэхээр шийдэж, Алтай уулын орчим байгаа Хүслэнд элч илгээж, хаан сууринд заларахыг хүссэн байна. Уг явдал нь эртний Монгол ёсон дүү хүн ахаасаа түрүүж хаан суух ёсгүй байсан бөгөөд урьд Хайсан хаан амьд ахуйдаа ахмад хүү Хүслэнг хаан суухыг нэр зааж байсан нь Төвтөмөрийг ийм үйлдэл хийхэд хүргэжээ. 1329 оны 1 сарын 26 нд [[Хархорум]] хотын хойхно орших Цэцэг Цагаан нуурын хөвөөнд [[Юань улс]]-ын хаан сууринд залсарчээ. Оны цолыг Тянь Ли хэмээн улираан хэрэглэж, улсын багшаар [[Намхайжанцанг]] өргөмжилж, мөнгөн тамга соёрхов. Хаан суусныхаа дараа дүү Төвтөмөрийг хунтайжаар өргөмжилжээ. Мөн уугуул Монгол орныг засах талаар төлөвлөж байсан. Тэрээр "Давааны ар орны хэргийг хөнгөн хуумгай шийдэж үл болно. Энэ бол [[Чингис хаан]]-ы улс үүссэн нутаг юм. [[Яньтөмөр]] мэтийн төрийн хэрэгт туршлагатай сайдыг Хархорумд явуулж ажилуулах хэрэгтэй" хэмээн хэлж байжээ. мөн оны 3 сард Хүслэн хаан зарлиг буулгаж өөрийн эх '''Шүншири хатан'''-г "Мэргэн асрагч, гэгээн ухаант хувилгаан хатан" хэмээн нэхэн өргөмжлөөд, дүү Төвтөмөрийн эх '''Тангуд хатан'''-г "Алдаршсан мэргэн ухаант хувилгаан хатан" хэмээн нэхэн өргөмжлөөд Өвгөдийн сүмд тахиулахаар болжээ. [[Дайду]] хотод сууж буй Төвтөмөр хааны хас тамгыг Яньтөмөрт өгч Шанду хотыг чиглэн ирж яваа Хүслэн хааны зүг илгээжээ. Гайган цагаан гэх газарт Хүслэн хааныг буудаллаж байхад нь Яньтөмөр ирж хас тамгыг өгснөөр хаан сууриа бататгав. Тус өдөр Хүслэн хаан Хамартыг Төвлөн засах яамын сайдаар, Борыг Юй ши тайфу түшмэлээр, Байтөмөрийг Шу Ми Ши тайфу түшмэлээр тус тус тохоон томилжээ. ==Нас барсан нь== 1329 оны 8 сарын 3 ны өдөр Хүслэн хаан [[Онгоцот]] гэдэг газарт хүрч ирж дүү Төвтөмөртэй уулзан том найр хийв. Найрын 4 дэхь өдөр буюу 1329 оын 8 сарын 6 ны өдөр Хүслэн хаан гэнэт учир битүүлгээр насан эцэслэжээ. Хожим түүний ахмад хүү [[Тогоонтөмөр хаан]]-ы хэлснээр Төвтөмөрийн явуулгаар хорлосон гэж өгүүлсэн бөгөөд энэ таамаглал үнэн байх магадлалтай юм. Ердөө 7 сарын турш хаан суув. 1329 оны 12 сарын 6 ны өдөр Төвтөмөр хаан зарлиг буулгаж Хүслэн хааныг "Утгыг гийгүүлсэн язгуурын ачлалт хаан" хэмээн нэхэн өргөмжлөв. Сүмийн цолыг "Минзун" хэмээв. Монгол ёсыг эрэхмлэж "Хутагт хаан" хэмээж Өвгөдийн сүмд тахив. == Гэр бүл == Эцэг: [[Хиад Боржигин]] [[Хайсан хүлэг хаан]] Эх: Шүншири хатан Дүү нар: [[Төвтөмөр заяат хаан]] [[Файл:Khutughtu Khan Kusala.jpg|thumb|443x443px|Ямандаг бурхны мандал нэхмэл дэхь Хүслэн хааны хөрөг]] === '''Хатан''' === # [[Маалайдай хатан]] # [[Бабуша хатан]] # Анчүхан хатан # Юэлүнша хатан # Баянхуту хатан # Эсү хатан # Тогос хатан<ref>Д.Идэр "Их Юань улсын хатад" УБ., 2016. 60-61 дахь тал</ref> === Хан хөвгүүн === # [[Тогоонтөмөр хаан|Тогоонтөмөр ухаант хаан]] # [[Ринчинбал хаан|Ринчинбал эрдэнэцогт хаан]] === Гүнж === # [[Будашини гүнж]], Тогоонтөмөр хааны эгч # [[Елу гүнж]], ?-1339, [[Ихирэс]] аймгийн [[Юань улсын төрлийн вангуудын жагсаалт|Чан ван Шарандоржтой]] гэрлэсэн. {{s-start}} {{Залгамжлал | өмнө = [[Аригиба хаан]] | албан_тушаал =[[Монгол хаад#Юань улс|Их Юань Улсын Их Хаан]] | дараа = [[Төвтөмөр хаан]] | он = [[1329]]-1329 }} {{end}} =Эшлэл= [[Ангилал:1300 онд төрсөн]] [[Ангилал:1329 онд өнгөрсөн]] [[Ангилал:Юань улсын хаан]] [[Ангилал:Боржигин]] [[Ангилал:14-р зууны ноёрхогч]] [[Ангилал:Аллагын хохирогч]] 0fhr9vnklrx8p3y1ywiuufilciyn1x9 Монголын үндэсний түүхийн музей 0 24611 709924 709923 2022-08-28T12:09:58Z 94.237.53.37 /* Монголын эзэнт гүрэн (XIII- XIV зуун) ‏ */ wikitext text/x-wiki [[Image:Undesni_tuuhiin_muzei_zurag.jpg|thumb|right| Монголын Үндэсний Музей]] '''Монголын Үндэсний Түүхийн''' '''Музей''' - нь [[Улаанбаатар]] хотод байдаг [[музей]] юм. Тус музей нь монгол нутагт хүн анх аж төрөх болсон хуучин чулуун зэвсгийн үеэс эдүгээ хүртэлх нүүдэлчдийн түүх, соёл, өв дурсгал, угсаатны зүй, уламжлалт зан заншлыг товчлон үзүүлсэн үзвэрийн 9 танхим бүхий, сан хөмрөгтөө 50000 гаруй үзмэртэй, үндэсний хэмжээний тэргүүлэх музей билээ. Үндэсний түүхийн музей нь [[Монгол улс]]ын нийт музейн үзмэрийн 30 гаруй хувийг хадгалж, дэлгэн үзүүлдэг эрдэм шинжилгээний судалгаа сурталчилгааны төв байгууллага болно. ==Түүх== [[Image:Natmusmonhis.jpg|right|thumb]] [[Image:National Museum of Mongolia.JPG|right|thumb|Монголын үндэсний түүхийн музей]] Монголд орчин үеийн музей 1924 онд байгуулагдаж, музейн сан хөмрөгөө бүрдүүлж эхэлсэн билээ. Богд хааны ордонд анхны үзэсгэлэнгээ нээж байсан музей өргөжин тэлсээр 1956 онд “Улсын төв музей” болон монголын түүх, угсаатны зүй, урлагийн түүх, байгалийн түүх болон палеонтологийн холбогдолтой бүхий л үзмэрүүд хадгалагдаж байв. Түүнчлэн аймаг бүрт орон нутгийг судлах музей байгуулагдаж нутаг орныхоо түүх, байгалийн онцлогийг тусгасан цуглуулгатай бөгөөд өнөөдөр ч үйл ажиллагаагаа эрхлэн явуулсаар байна. 1980-аад оны сүүл 1990-ээд оны эхэн үед Монгол улс хүний эрх, эрх чөлөөг дээдэлсэн ардчилал шинэчлэлийн тогтолцоог сонгож, эдийн засгийн чөлөөт хэлбэрт шилжсэн юм. Энэхүү өөрчлөлт нийгмийн бүх салбарт нөлөөлж музей нь бүтэц зохион байгуулалтын хувьд шинэчлэгдсээр ирсэн юм. 1991 онд улсын томоохон музейнүүд цуглуулгаараа төрөлжсөн музей болон шинэчлэгдсэн бөгөөд Улсын төв музей, Хувьсгалын музейн археологи, түүх, угсаатны цуглуулгыг тус тус нэгтгэн Монголын Үндэсний Түүхийн Музейг байгуулжээ. 2008 онд Монгол улсын Засгийн газрын тогтоолоор Монголын Үндэсний Түүхийн музей нь “Монголын Үндэсний музей” болон нэрээ өөрчилжээ. Монголын үндэсний музей нь монголчуудын түүх, соёлын өвийг хадгалан хамгаалах, судлан сурталчлах, түгээн дэлгэрүүлэх зорилго бүхий соёл, шинжлэх ухаан, боловсролын байгууллага юм. Тус музей нь монгол нутагт хүн аж төрж эхэлсэн нэн эртнээс өнөөг хүртэлх үеийн монголчуудын түүх, уламжлалт соёлын хүрээн дэх 50.000 орчим үзмэрийн цуглуулгатай. МЭӨ 800.000 жилийн тэртээгээс XX зууны үед холбогдох түүх, археологи, угсаатны зүй, соёлын эд өлгийн зүйлсийг байнгын үзүүллэгийг дэлгэн олон нийтэд үйлчилж байна. Түүхийн цуглуулга нь археологи, монголын дундад зуун, орчин үеийн түүхийн үзмэрүүд, гэрэл зураг, бичлэг, баримт бичгээс бүрддэг. Угсаатны зүйн цуглуулга нь монголчуудын эдийн болон оюуны соёлын дурсгалын ай савд багтах баялаг эд өлгийн зүйлс тухайлбал, гоёл чимэглэл, хувцас, хөгжмийн зэмсэг, гал тогооны хэрэгсэл, монгол гэр, гэрийн тавилга, малын уналгын хэрэгсэл, бөө мөргөл, бурхан шашны эд өлгийн зүйлсээс бүрддэг. Монголын Үндэсний музей (үүнээс хойш МҮМ гэж товчлон бичье) нь байнгын үзэсгэлэнгийн 10 танхим, түр үзэсгэлэнгийн 1 танхимтай. Хүний нөөцийн хувьд 6 хэлтсийн 80 гаруй ажилтан албан хаагчидтай. Мөн Монгол улсын Засгийн газрын ордонд шинээр байгуулагдсан Монгол төрийн түүхийн музей харьяа музейн зарчмаар үйл ажиллагаагаа явуулдаг. МҮМ нь гадаад, дотоодын музей, олон улсын сан, их сургууль, судалгааны байгууллагуудтай хамтран судалгаа шинжилгээний олон төслийг амжилттай хэрэгжүүлдэг. Солонгосын Үндэсний Музей, АНУ-ын Смитсоны хүрээлэнгийн Байгалийн Түүхийн Үндэсний музей, Пенсильванийн Их сургуулийн Археологи болон Антропологийн музей, Зүүн Теннесси Их сургууль зэрэг олон байгууллагатай хамтарч эрдэм шинжилгээ судалгааны төсөл хэрэгжүүлж байна. 1990-ээд оноос хойш дэлхийн 18 оронд монголын түүхийн талаарх гуч гаруй тусгай үзэсгэлэнг зохион байгуулсан. == Монголын Үндэсний Музейн танхим== [[Файл:Mongolian Traditional Life Ger (Yurt) (34865085394).jpg|thumb|Монгол гэр]] === Эртний монголын түүх === [[Image:Ancient Mongolian pottery - National Museum of Mongolian History.jpg|right|thumb|Вааран эдлэл]] [[Image:Cave painting - National Museum of Mongolian History.jpg|right|thumb|Хадны сүг зураг]] Монгол дахь чулуун зэвсгийн үе нь ойролцоогоор 800.000 жилийн өмнө эхэлж, хуучин, дунд, шинэ чулуун зэвсгийн үе хэмээн хуваагддаг. Эртний хүний амьдарч байсан бууц суурины дурсгал эдүгээ монголын бүх нутгаас олдож байна. Хуучин чулуун зэвсгийн үе буюу “Палеолит” МЭӨ 800000-12000 жилийн өмнөх хүмүүсийн гол багаж зэвсэг нь чулууг бутлаж хийсэн хутга мэт зүйл байв. Түүнчлэн яс, эвэр, том биетэй амьтны шүдээр ч зэвсэг хийж байжээ. Монгол дахь хуучин чулуун зэвсгийн хамгийн эртний дурсгал нь Баянхонгор аймгийн Баянлиг сумын нутаг дахь Цагаан агуйгаас олдсон чулуун зэвсэг бөгөөд ойролцоогоор 800000 жилийн өмнөх үед холбогдоно. Хуучин чулуун зэвсгийн гол гол дурсгалууд Баянхонгор аймгийн Баянлиг сумын Цагаан агуй, Өлзийт сумын Уранхайрхан уул, Ховд аймгийн Үенч сумын Үенчийн гол, Алтай сумын Барлагийн голын ойролцоо, Өвөрхангай аймгийн Гучин ус сумын Гучин ус, Дундговь аймгийн Гурвансайхан сумын Ярх ба Ёроолын дурсгалууд музейн үзүүллэгт бий. Дунд чулуун зэвсгийн үеийн дурсгалууд Дунд чулуун зэвсгийн үед (МЭӨ 100 000 - 40 000 жилийн өмнө) хүмүүс “галыг” нээсэн аж. Түүнчлэн эртний хүний уран дүрслэлт сэтгэлгээнийн илэрхийлэл хадны сүг зурагт шингэн үлджээ. Цаг уурын хувьд мөнх цэвдэг мөстлөгийн үе эхлэн аажмаар энэ цаг уурт амьд байгал шилжин зохицож байсан хийгээд орчин үеийн монголын газар нутгийн баруун ба хойд уулархаг бүс нутаг мөстлөгт өртсөн байна. Энэхүү хүйтнээс биеэ хамгаалахын тулд тэр үеийн хүмүүс агуй гэх мэт байгалын хоргодох газарт байрлан, агнасан амьтныхаа арьсаар энгийн хувцас хийж өмсдөг байлаа. Олон төрлийн багаж зэвсэг, хоёр талыг ирлэсэн, тэмдэг хэрчлээ гаргасан зэвсгүүдийг хийх болсон. Левалиуци ба засч янзлах техник гарсан нь эдгээр чулуун зэвсгүүдийг бүтээх бололцоог бүрдүүлжээ. Энэ үеийн дурсгалууд Монголын Ханбогд сумын Оцонмааньтын агуй, Баянхонгор аймгийн Их Богд уул, Өвөрхангай аймгийн Богд сумын Арцбогд, Хархорин сумын Мойлтын ам зэрэг газруудад илэрчээ. 1.Дээд чулуун зэвсгийн үе (МЭӨ 40000-12000 жилийн өмнө) Энэ үеийн төгсгөлөөр мөсөн голын зузаан нь багасаж орчин цагийн газар зүйн нутаг дэвсгэр үүсэн бий болжээ. Уур амьсгал нь өнөөгийхтэй төстэй болж хувирчээ. Чулуун зэвсгийн технологи нь өмнөх үеэсээ хөгжин иртэй зүйл, сумны жад, чулууны хэлтэс, тэвнэ гэх мэт нарийн багаж зэвсгийг чулууг бутлах замаар хийдэг болов. Ан ав хийх арга техник сайжирч, сонгож авах зэвсэг нь жад болжээ. Тэр үеийн хүмүүс агуйгаар орон гэрээ хийж байсан ч, өнөөгийн гэр буюу урцтай ойролцоо байгууламжийг мөн барьж эхэлсэн байна. 2. Дунд чулуун зэвсгийн үе: 12000-7000 жилийн өмнөх үеийг судлаачид хүн төрөлхтөний их нүүдлийн үе хэмээдэг хйигээд хүмүүс хойд зүг рүү нүүдэллэж байжээ. Тухайлбал, Сибир болон Алескыг дамжин төв азийн хүмүүс хойд америкт хүрсэн гэдэг. Хүмүүс холын тусгайлтай анхны зэвсэг нум сумыг сэдэж, болхи газар тариалан эрхэлж, зэрлэг амьтдыг гаршуулах болсон. Эхлээд нохойг тэжээн гаршуулжээ. Увс аймгийн Сагил сумын Можоод илэрсэн хадны зурагны судалгаагаар 5 хошуу малын нэг үхрийг тэжээн гаршуулсаныг батласан юм. Мөн чулуун зэвсэг ч нэлээд боловсронгуй болов. Дунд чулуун зэвсгийн үеийн архелогийн дурсгал болон эд өлөг нь монголд төдийгүй дэлхий дахинд тархсан байдаг ч ерөнхийдөө нэлээд ховор юм. Баянхонгор аймгийн Чихэн агуй, Дундговь аймгийн Дулааны говиос илэрсэн чулуун зэвсэг нь зэрэг дурсгал бий. 3. Шинэ чулуун зэвсгийн үе (МЭӨ 7000 - 3000 жилийн өмнө) Энэ үед эртний хүмүүс гэрийн эртний хэлбэр нүхэн сууц, оромж урц майханг барьж чаддаг болов. Үржил шимтэй голын эрэг хөвөөг даган багахан тариалан, загас, ан агнуур эрхлэн аж төрж байв. Энэ үеийн малтлагаар илэрсэн архелогийн дурсгалт зүйлсээс чулуун зэвсгээс гадна шавраар хийсэн ваарны хагархай, ясаар хийсэн чимэг зүүлтний төрлүүд, энгийн гоёл чимэглэлийн эдлэлүүд илэрчээ. Мөн нас барагсадаа тусгай зан үйлийн дагуу оршуулдаг болсон. Тэд үхсэний дараах амьдралд итгэдэг байжээ. Иймэрхүү оршуулгын газар нь Дорнод аймгийн Норовлин уул, Тамсагбулаг ууланд илэрсэн. Энэ үеийн чулуун зэвсэг нь чулууг бутлан хийдэг эртний арга техникээр зогсохгүй, нүх гаргах, өнгөлөх, ирлэх арга дэлгэрсэн. Анхдагч чулуун зэвсгийн үеийн чулуун зэвсэг нь улам хөгжиж, хуурайдах багаж, сэлэм, зэв мэтийн багаж дэлгэрсэн. Хатуулаг сайтай пийсүү, хаш чулуугаар багаж зэвсгийн чанарыг сайжруулжээ. 4. Хүрэл зэвсгийн үе (МЭӨ 3000- МЭ 300 жилийн өмнө) Монгол дахь хүрэл зэвсгийн үе нь МЭӨ 3000 оноос эхэлдэг. Хүн төрөлхтөн зэс хэмээх металлийг нээснээр чулуун зэвсгийн эрин үеийг хүрэл зэвсгээр сольжээ. Хүрэл зэвсгийн үед эртний нүүдэлчид мал аж ахуйг хөгжүүлж түүнтэй уялдан тухайн үеийн соёл, хувь хүн, өмчийн харилцаа аажим аажмаар өөрчлөгдөж эхэлсэн юм. Энэ үеийн дурсгалуудад дөрвөлжин хэлбэрийн булш бунхан, дөрвөлжин мөн дугуй хүрээгээр хүрээлэгдэж чулуугаар хучигдсан том булшны чулуу байдаг. Мөн төв азийн амьтны загварт урлагийн мянган дурсгал бүхий хадны зураг, хүрэл эдлэл, евроазид цөөн тоотой тархсан буган чулуун хөшөө хэмээх алдарт дурсгал бүтээгдсэн ажээ. === Эртний улсуудын түүх === Тус танхимд Монголын нутагт оршин байсан эртний улсуудын түүхийг өгүүлнэ. Монголчуудын дээд өвөг Хүннү гүрэн (МЭӨ III - МЭ I зуун) хийгээд түүний дараа оршин тогтнож байсан Түрэгийн хаант улс, Уйгар, Хятан улсын (МЭ VI-XII зуун) түүх, соёл, аж ахуйг харуулсан археологийн олдворууд дэлгэгдсэн. ХҮННҮ ГҮРЭН: (МЭӨ III зуун - МЭ I зуун) Манай эриний өмнөх 2000 жилийн орчим өнөөгийн монголын нутагт талын нүүдэлчид овгийн холбоонд нэгдэн аж төрж байв. Хүннү аймгийн холбоо нь монгол, түрэг, хамниаган болон бусад талын нүүдэлчдийг нэгтгэн монгол нутагт анхны эзэнт гүрнийг байгуулснаар Хүннү гүрэн хэмээн алдаршжээ. Хүннү гүрэн нь хүчирхэг үедээ өмнө зүгт хятадын Цагаан хэрэм умар зүгт Байгаль нуур, баруун тийш Ил Тарвагатай дорно зүгт Солонгосын хойг хүртэлх газар нутгийг эзлэн оршиж байв. Эдүгээ монгол нутгаас олдож буй Хүннүгийн үеийн бууц, тахилын байгууламж, язгууртны болон жирийн иргэдийн булш бунхны дурсгалыг дэлхийн олон орны эрдэмтэд судлан шинжилж байна. Та бүхэн манай үзмэрийн танхимаас 20-р зууны археологийн шинжлэх ухааны нэгэн нээлт Хүннүгийн язгууртны булшны хосгүй нандин олдворууд, орчин үеийн судлаачдын шинжлэн судалж олны хүртээл болгож буй дурсгалуудыг үзэх болно. Хүннүгийн үед нүүдэлчид мал ахуй эрхлэн аж төрж гар урлал, газар тариаланг эрхлэн бурхны болон бөөгийн мөргөл бүхий соёлын өвөрмөц орчинтой байсан нь одоо судалгаагаар батлагддаг. МЭ 5-р зууны үед Хүннү гүрэн задран хоёр хэсэгт хуваагдсан хийгээд умард хүннү нарын зарим хэсэг баруун тийш нүүдэллэн Хар тэнгис орчимд хүрчээ. Тэд Хүннүгийн удмын хаант улс байгуулан сүр дуулиантай томоохон байлдаануудыг хийсэн нь өрнийн түүх сударт тэмдэглэгджээ. Догшин байлдаанч Аттилла хаан бурхны ташуур хэмээн алдаршиж байлаа. Хүннүгийн эзэнт гүрэн мөхсөний дараа Сяньби ба Жужан гэсэн гүрнүүд (I-V зуун) оршиж байжээ. ТҮРЭГИЙН ХААНТ УЛС (МЭ VI-VII зуун Хөх Түрэгүүд МЭ V зууны эхэн хагаст түүхийн тавцнаа тодрон гарсан хийгээд 552 онд Буман Хааны үед төр улсаа байгуулжээ. Хааны хүү Истэми газар нутгийнхаа баруун хэсэг болох Он Оклари-г удирддаг байлаа. Буман хааныг таалал төгссөний дараа, Мо-хан Хааны үед /552-572/ төрт улс нь хүчирхэгжсэн юм. Мо-хан хааны үед өмнөд хөрш Хятадуудтай харьцаа сайтай байсан бөгөөд түүхэнд анх удаа алс холын Бизсантай харилцаа тогтоож байлаа. Түүний дараагаар ирсэн зонхилогчдын ур чадваргүй байдлаас шалтгаалан МЭ 630 онд Хятадын эрхшээлд орж 50 жилийн турш дарлалд автсаны дараа Хөх Түрэгийн сурвалжит Бөрү-гийн гэр бүлээс Көтүлүг Тигин Түрэг угсаатныг дахин нэгтгэж Түрэгийн сүр жавхлант улсыг байгуулсан юм. Көтүлүг Тигиний энэхүү алдар гавьяаг үнэлж Элтэрэс хаан буюу “Улсыг Хураагч” цол олгосон байна. Элтэрэс хааны амжилтанд алдарт жанжин Тоньюкукийн хүчин зүтгэл их байсан юм. Элтэрэс хаан 691 онд таалал төгсөхөд түүний хүүхдүүд балчир байсан учраас заншил ёсоор түүний дүү Капаган ор залгажээ. Капаган хааны үед Хөх Түрэг улсын алтан үе байлаа. Энэ үеийн Хөх Түрэг улс нь дорнодод Хятадын тэнгис, өрнөдөд Кавказ, өмнөдөд Түвд, умардад Сибир хүртлэх нутгийг эзэлж байсан бөгөөд энэхүү өргөн уудам нутаг дахь Түрэг угсаатныг нэгэн далбаан дор нэгтгэж чадсан юм. 716 онд Хөх Түрэгийн хаант улсыг Билэг хаан удирдсан бөгөөд түүний дүү Көлтигин болон төрийн жанжин Тоньюкук нарын үед Түрэгийн ард түмэн амар амгалан амьдарч байлаа. Тоньюкук болон Көлтигинийг таалал төгссөнөөс хойш төр улсад үймээн самуун дэгдсэн бөгөөд 734 онд Билэг хааныг насан эцэслэсний дараа хаан ширээнд суусан хаад хуучин төрт улсаа хэзээ ч байгуулж чадсангүй. Ийнхүү Түрэгийн хаант улс мөхөх шалтгаан болсон юм. УЙГАРЫН ХААНТ УЛС МЭ 741-840 он - Хөх Түрэгүүд нэг талаас Хятад нөгөө талаас өөрсдийн Докуз Огуз /Есөн Огуз/, Карлук болон Басмыл гэх мэт Түрэг овог аймгуудтай дайтсаны улмаас хүчин мөхөстсөн билээ. Орхон болон Сэлэнгийн сав нутгаар нутаглаж байсан Уйгарууд өөрсдийн 3 дахь Түрэгийн хаант улсаа байгууллаа. Уйгарууд Хөх Түрэгийн нэгэн үндэстэн байсан бөгөөд Хөх Түрэгүүд Уйгар болон бусад Түрэг овог аймгуудыг нэгэн далбаан дор нэгтгэж чадсан юм. Уйгарын хаант улс нь худалдаа наймааг чухалчлан үзэхийн зэрэгцээ Хөх Түрэгийн зан заншлыг үргэлжлүүлэн хадгалжээ. Худалдаа наймаа хөгжихийн хэрээр Манихейн сүм хийд байгуулагдан худалдааны төв болон өргөжиж, улмаар албан ёсны шашин нь Манихейзмын шашин болсон юм. Эрэлхэг дайчин Уйгарын ард түмний соёл урлаг, худалдаа наймаа хөгжсөн хэдий ч цагийн эрхээр хүчин буурч хойд хөрш Кыргиз Түрэгүүд Уйгарын нийслэл рүү довтолсноор Уйгарын хаант улс мөхсөн юм. Ийнхүү хөдөө аж ахуй эрхэлдэг Уйгарын ард түмэн баруун бие хэсэгт Туркистаны нутгаар амьдрах болжээ. 1229 онд Монгол угсаатнууд Уйгар угсаатныг түүхийн тавцнаас унагасан юм. Монголчууд Уйгаруудыг итгэл найдвартай зөвлөгч хэмээн тооцож төрийн дээд албанд ажиллуулсаар иржээ. КИДАН ГҮРЭН (X-XI зуун) Энэ үед Киданчууд нүүдлийн ба суурин соёлыг хослуулан аж төрж байв. Уламжлалт нүүдлийн амьдралын зэрэгцээ газар тариалан эрхэлж, гар урлал, металл төмрийн боловсруулах технологи, худалдаа арилжааг хөгжүүлж байлаа. Цайз, тосгон, хот суурин, сүм хийд, дуган, чулуун гүүр хүртэл хурдтай баригдсан байна. Киданд Хятадын дүрс үсэгт үндэслэсэн их үсэг ба уйгар үсэгт үндэслэсэн бага үсэгний аль алийг нь хэрэглэж байв. Уран зохиол, судар номууд орчуулагдаж, аялагч эрдэмтэд аян замын тэмдэглэлээ эдгээр бичгээрээ бичиж үлдээжээ. Хөрөнгө чинээтэй язгууртнууд Кидан, Хятад, Энэтхэг, Солонгос зэрэг орнуудын арвин номын баялагтай номын сантай байжээ. Мөн Кидан нь ойролцоох хөрш зэргэлдээ орнуудтай бэлэг болгож номыг солилцдог байв. === Монголын уламжлалт хувцас, гоёл чимэглэл === Монгол хувцасны төрөлд 400 гаруй төрлийн дээл, 100-аад төрлийн малгай, 20–иод төрлийн гутал, бүс 30 орчим төрөл байдаг. Дээл нь эсгүүр загвар ба зориулалтаараа ялгаатай. Эрэгтэй эмэгтэй өдөр тутмын хувцас, өвөл зуны хэрэглээ, мөн баяр, ёслол, онцгой хэргийнх гэх мэт. Монголчуудын малгай нь угсаатны бүлэг бүрээр ялгаатай мөн нас, хүйс, онцгой ба өдөр тутмын, улирлын хувьд өөр өөр байдаг. Малгайны шовх хэлбэр нь тэнгэрийн орон, хөгжилт цэцэглэлт, элбэг баян зэргийг зөгнөсөн сэтгэлийг бэлгэддэг. Малгайг ихэд хүндэтгэн үздэг монгол хүн малгайгаа гэрийнхээ хоймор залж дээш нь харуулахгүй хүндэтгэлт ёс ч бий. Монгол гоёл нь ахуй хэрэглээний эдлэлээ үнэт эрдэнээр бүтээж, уламжлалт угалж, хээ чимгээр баяжуулан өдөр тутамдаа хэрэглэдэг өвөрмөц онцлогтой юм. Монгол эмэгтэйчүүдийн гоёл чимэглэл нь олон төрөлтэй, алт, мөнгө үнэт чулуугаар урладаг нандин чамин хийцтэй. XVII-XIX зууны монгол эхнэрүүдийн толгойн боолт, хавчаар чимэглэл туйлын өвөрмөц хийгээд Гарьд /Домогт өгүүлдэг шувуу/-ын далавчтай адилхан хэлбэрээр гэзгээ зассан домогтой. Толгойн боолтын оройвч нь дундад эртний монгол хатдын богтаг малгайн уламжлалыг хадгалсан дээрээ жижиг дугуй тойрогтой, оройвчийг мөнгө, алтаар хийж шүр, сувд шигтгэн чимэглэсэн гоёл юм. Түүний залгаа үсний мөнгөн хавчаар байх хийгээд дээр өгүүлсэн үсний дэргэр хэлбэрийг хадгалах, чимэглэл зүүсгэлийн гоёмсог бүрдэл болно. Мөн дэрийлгэж наасан үсний дорх сул гэзгийг сүлжин хос дугтуйд хийх ба үүнийг үсний гэр ч гэдэг. Үсний гэрийг торго хамба, алт мөнгө, сувд шүрээр чимэглэж үзүүрт нь мөнгөн зүүлт унжуулна. Түүнчлэн гинжин хэлхээ бүхий олон салаатай, навч, зоос зэрэг хээ чимэгтэй сийх ээмэг, цул алт, мөнгөн бөгж, эрдэнийн чулуун болон мөнгөн бугуйвчийн аль нэгийг донж маягийг тааруулан гоёно. Ташаанаас хос мөнгөн бэл унжуулах нь хэрэглээ хийгээд гоёлын шинжээ хамтатгасан өвөрмөц сайхан гоёл болно. Зарим нутагт аяганы алчуур хэмээх олон өнгийн торгон чимгийг уужны хоёр хажуугаас зүүнэ. Мөн ёслол хүндэтгэлийн зүүсгэлд арын гуу буюу нурууны чимэг зүүлт дагалдана. Монгол эрэгтэйчүүд дээлэндээ мөнгө, сувдан товч хадаж, гаанс, тамхины уут, хөөрөг, хөөрөгний даалин, мөнгөн аяга, аяганы уут сэлтээ бүснээсээ зүүн гоёно. Гаансны толгойг мөнгөөр урлаж, их биеийг хаш, пийсүү, ган зэргээр хийнэ. Хөөргийг мана, хаш, гартаам, оюу, усан болор, молор, мод, яс, шаазан гэх мэт үнэт зүйлээр хийдэг байжээ. Хөөрөгний толгойг голдуу шүрээр хийх ба халбагыг нь яс, модоор хийнэ. Хамрын нунтаг тамхи нь хатуу, зөөлөн, гаатай, энгийн зэрэг олон төрөлтэй. Хөөрөгний даалинг гоёмсог торгоор хийж, хатгамал болон зээгт наамлыг урладаг байв. Монгол эрэгтэйчүүд бүснийхээ баруун талд хэт хутгаа зүүдэг. Энэхүү хэт хутгыг улаан мод, ган, яс, арьс, мөнгө зэргээр хийдэг. Хөөрөг солилцох нь уламжлалт мэндчилгээг илэрхийлэх маш чухал ёс заншил юм. Монгол гутал нь нүүдэлчдийн амьдралын маягт ихэд зохицсон байх төдийгүй хэв загварын олон төрөлтэй юм. Арьс, ширээр эх биеийг хийж улийг нь товшин ширж, түрүү, зуузай, харааг нь уламжлалт хээ чимгээр гоёсон, ээтгэр хоншоортой байна. Гутлын дотуур эсгий оймс давхар өмсөнө. === Монголын эзэнт гүрэн (XIII- XIV зуун) ‏ === [[Файл:Mongolian Empire Map (35578103021).jpg|thumb|Монголын эзэнт гүрэн]] [[Файл:Mongolian Empire Letter from Guyug Khaan to Pope Innocent IV (Copy) (35321741520).jpg|thumb|Монгол хааны захидлын хуулбар]] [[Файл:Mongolian Empire Silver Gerege Copy (35578340101).jpg|thumb|Чингис хааны Гереге]] [[Файл:Mongolian Empire Mongol Mounted Warrior (34899534863).jpg|thumb|Монгол морин цэрэг]] Тус танхим нь Монголын түүхийн сэргэн мандлын үе эзэнт гүрний түүхийг өгүүлэх бөгөөд ханлиг улсын үе, Их Монгол улс, Эзэнт гүрэн хэмээх сэдэв дор багтаан эд үеийн түүхэн үзмэрийг байрлуулсан. Монголын эзэнт гүрэн үзүүллэгийн танхим дахь үзмэрүүд нь монголын эзэнт гүрний үеийн гайхамшигт түүхийн гэрч болсон археологийн олдворууд, цэргийн хувцас хэрэглэл, эртний хотын тууриас олдсон эд өлөг, олдвор, хаадын дипломат харилцааны баримт, болон тухайн үеийн Их Монгол улсын нийслэл хотыг сэргээн хийсэн загвар зэрэг олон сонирхолтой үзмэрээс бүрдэнэ. Эдгээрийн түүхэн өгүүлэмжийг дор товчлон толилуулж байна. Ханлиг улсын үе: X-XII зууны үед Монгол угсаа гаралтай янз бүрийн овог аймгууд өмнийн их говиос Байгаль нуур хүртэлх өргөн уудам газар нутагт тархан амьдарч байв. Тэд нутаг орон, аж ахуйн хэвшлээрээ “талын иргэд”, “ойн иргэд” хэмээн ялгарч байв. Талын иргэд мал ахуй, гар урлал, тариалан эрхлэн аж төрж байсан ба ойн иргэдээс нийгэм болон соёлын хөгжлөөрөө илүү байв. Хамаг монголын ханлиг бусад дундаа нэр хүндтэй зонхилогч байв. Хараахан нэгдэн нягтарч амжаагүй талын нүүдэлчдийг Хамаг монголын ханлигийн хан Есүхэйн хөвүүн Тэмүжин бусад итгэлт нөхдийн хамтаар нэгтгэж эхлэв. Ийнхүү хүн төрөлхтөний түүхэнд алтан үсгээр бичигдэх их түүхийг монголчууд бүтээж эхэлсэн ажээ. Тэмүжин 1189 онд Хамаг монголын ханаар өргөмжлөгдөн Чингис хэмээх цолыг авав. 1206 онд их бага 32 ханлиг аймгийг нэгтгэн нэгэн төрийн жолоонд оруулж Их Монгол улсыг төвхнүүлэв. Чингис хаан түүний байлдааны урлагийн гайхамшигт ур, арга, төлөвлөгөө үргэлж ялалт авчирч байлаа. Чингис хаан дэлхийн цэргийн урлагийн шалгарсан жанжин, аугаа их улс төрч байжээ. Тийм ч учраас хожмын хүмүүс түүнийг мянганы хүн, суут дөрвөн жанжны нэг хэмээн тодруулжээ. Монголын арми тухайн үеийнхээ дэвшилтэт технологийг эзэмшсэн байнгын арми байв. Хятад ба Ислам мэргэжилтнүүдийн ур ухааныг армийн зэвсэг хэрэглэлийг боловсронгуй болгоход ашиглаж байв. Энэ үеийн монгол цэргийн байлдааны хэрэглэл, арга, төлөвлөгөө бусад үндэстэн угсаатныхаас хавьгүй илүү байсан гэдэг. Чингис хааны үеийн Их Монгол Улс умардад Байгаль нуур, өмнө зүгт хятадын Цагаан хэрэм, дорно зүгт Хянганы нуруу, өрнө зүгт Алтайн нуруу хүртлэх өргөн уудам нутгийг эзлэн оршиж байлаа. Чингис хааны үе залгамжлагчдын үед Монголын эзэнт гүрэн нь дэлхийн талыг байлдан дагуулсан аугаа эзэнт гүрэн болов. Монголын эзэнт гүрэн нь бүрэлдэхүүний хувьд таван үндсэн хэсэгт хуваагдаж байв. Чингэс хаанаас эхлэн 1259 онд Мөнх хааныг таалал төгсөх хүртэлх төв хэсгийн Монголын эзэнт гүрэн, Хубилай хаанаас эхэлсэн Хятадын Юань гүрэн, Персийн Ил хааны улс, Оросын алтан орд, Төв Азийн Цагаадайн хаант улс. Монголын эзэнт гүрэн нь дэлхийн олон үндэстэн, шашин, түүх, хэл соёлоороо ялгаатай улс орнуудыг эрхшээлдээ оруулж дорно өрнийг холбосон ба эдгээр улсуудын улс төр, эдийн засаг, соёлын хөгжил дэвшилд чухал нөлөөг үзүүлж байв. Монголын байлдан дагуулагчдын гүйцэтгэсэн гол үүрэг роль нь, анх удаа өрнө ба дорныг холбосонтой уялдаад хүн төрөлхтөн, тэдгээрийн улс төр, эдийн засаг, худалдаа арилжаа, шашинтай холбоотой нийгмийн хөгжилд онцгой хувь нэмэр оруулсан явдал хэмээн судлаачид тэмдэглэдэг. Хубилай хааны хаанчлалын үед монголын эзэнт гүрний бүрэлдэхүүнд Японы арлаас бусад дорно зүгийн газар нутаг үндсэндээ харьяалдаж байлаа. Хубилай хаан 1264 онд нийслэл хотоо одоогийн Бээжинд шилжүүлсэний дараа өмнөх нийслэл Хархорины нөлөө аажмаар суларчээ. Судлаачид, Хубилай хааныг бойжиж боловсорсон талын язгууртан байсан хэмээн үнэлдэг. Тэрээр Юань гүрнийг 34 жил удирдсан бөгөөд 1294 онд тэнгэрт хальжээ. Хубилайн хааны дараа төр барьсан хаад эзэнт гүрний улс төрийн хямралыг намжааж чадалгүй байсаар 1368 онд Юань гүрэн мөхжээ. [[Ил Хаант Улс|Ил хаан]]<nowiki/>ы улсыг [[Хайсан хүлэг хаан|Хүлэг хаан]] /1256-1265/ [[Перс]], [[Ирак]], Анатоли зэрэг улсыг байлдан дагуулсны дүнд байгуулсан нь түүхийн тавцанаа 100 орчим жил оршин тогтнов. [[Чингис хаан]]<nowiki/>ы хөвүүн [[Цагадай|Цагаадай]] зүүн [[Уйгур улс|Уйгар улс]]<nowiki/>аас баруун Бухар болон Самарканд хүртлэх эзэмшил газрыг өвлөн авсан нь уламжлан түүхнээ Цагаадайн хаант улс хэмээгдэх болсон. Төв Ази дахь Монголчуудын хаант засаглалтай байсан Цагаадайн улс нь 125 жилийн турш оршин тогтножээ. Монголын эзэнт гүрэн нь нэгдсэн хаант засаглалаар өөр өөр соёлтой, олон улс орон, Евроазийн эх газрын ихэнх хэсгийг захирч байжээ. Монголын эзэнт гүрний үед монголчууд дэлхийн тэн хагасыг нэгтгэн нэгэн төрийн жолоонд захирч байсан нь хүн төрөлхтний түүхэн дэхь анхны бөгөөд эцсийн тохиол байлаа. Монголчуудын байлдан дагуулал асар их гарз хохирлыг дагуулсан ч дорно өрнийн соёл, эдийн засгийн хөгжлийг түргэтгэж, ард түмнүүдийн харилцааг идэвхжүүлсэн эерэг талууд ч цөөнгүйг эрдэмтэд тэмдэглэжээ. === Уламжлалт соёл === [[Файл:Aristocratic Mongolian Ceremonial Costume (35670326896).jpg|thumb|Монголын язгууртны ёслолын хувцас]] Монголын соёлын уламжлалт өвийг энэ танхимд дэглэн олны хүртээл болгож байна. Тус үзүүлэгийн танхимд уламжлалт тоглоом, гар урлалын бүтээлийн дээжис, ном хэвлэлийн технологи, хөгжим, хөгжмийн зэмсгийн төрлүүдийг дэглэсэн. Мөн монголчуудын шашин, мөргөлийн хэлбэр, эд хэрэглэлийг энэ танхимаас харна. Нүүдэлчин монголчуудын эртний мөргөл бөөгийн мөргөл уламжлалт зан үйлийн утга агуулга, мөн чанар, өнөөдөр ч хүмүүс бөө, тэнгэр, өвөг дээдсийн сүнс сүлдийг шүтэх уламжлалаа хадгалсаар буйг харах билээ. Тэрчлэн монгол орноо гурвантаа дэлгэрсэн бурхны шашин монголчуудын оюуны амьдралд хэрхэн нөлөөлсөн, шашны урлагийн бүтээл, хожуу дэлгэрэлтийн үе 16-19-р зууны шарын шашин дэлгэрэлтийн үед монгол урчуудын ур ухаан, гараар баригдсан олон тооны сүм хийдийн талаар болон бусад мэдээллийг багтаасан үзүүллэг тус танхимд байдаг. === Уламжлалт аж ахуй === Дэлхий дээр нүүдлийн сонгодог хэв маягийг эдүгээ хүртэл тээж ирсэн монголчуудын гэр сууц, уналга ачлагын тоног хэрэгсэл, ан агнуур, газар тариалангийн багаж зэрэг уламжлалт аж ахуй, соёлын тухай үзүүллэгийг энэ танхимаас үзнэ.Эмээл хазаарын төрөл сав суулга гэх мэт. === Манжийн эрхшээлийн үеийн Монгол Улс XVII-XX зууны эхэн === [[Файл:Mongolian Traditional Culture Amarbayasgalant Monastery Model (34866656304).jpg|thumb|[[Амарбаясгалант хийд]]ийн загвар]] Монгол орон XVII-XX зууны эхэн үе хүртэл Манж Чин улсын эрхшээлд 200 гаруй жил оршин тогтнож байсан. Энэ үед хэрэглэгдэж байсан тамга тэмдэг, зоос, эрүү шүүлтийн хэрэгсэл зэрэг түүхэн үзмэрүүд энэ хэсэгт бий... === Богд хаант Монгол орон === XX зуун бол монголчуудын хувьд эрх чөлөө, тусгаар тогтнолын төлөө тэмцэл, өөрчлөлтөөр дүүрэн байлаа. Монголын ард түмэн үндэсний эрх чөлөөний хувьсгал хийж, шашин төрийг хослон барьсан хаант төрийн хэлбэрээр төрт улсаа сэргээсэн түүхийг энэ танхимд харуулж байна. Та бүхэн монгол орны улс төр, нийгэм-эдийн засагт гарсан өөрчлөлт дэвшлийг илтгэхүйц сонирхолтой үзмэрүүд, төрийн зүтгэлтнүүдийн хэрэглэж байсан эд өлгийн зүйлтэй танилцана. Богд хаант үеийн Монгол Улс (1911-1920) 20-р зуун гараад Монголчууд манжийн эрхшээлээс ангижрах үндэсний эрх чөлөөний хувьсгалыг хийсэн юм. Тухайн үед монголчууд “шинэ засгийн бодлого” гэгчийг газар бүр эсэргүүцэж Манжаас салан тусгаарлах үзэл санаа нийгэм даяар өрнөж байлаа. Үүний дүнд Үндэсний эрх чөлөөний хувьсгал ялж 1911 оны 12-р сарын 29-нд Олноо Өргөгдсөн Богд хаант Монгол улсыг байгуулсан тухай тунхаглан зарласан юм. Шашны тэргүүн VIII Богд гэгээн Жавзандамба хутагтийг Богд хаанд өргөмжилж, төрийн 5 яамтай засгийн газраа байгуулжээ. Богд хаант Монгол улсын Гадаад хэргийн яамнаас нь тусгаар тогтнолоо зарлаж, олон улсаар батламжлуулах нот бичиг илгээж байв. Энэ тухайд 1913 онд Монгол-Түвдийн найрамдлын гэрээгээр Олноо өргөгдсөн Богд хаант улсыг хүлээн зөвшөөрсөн ганц гэрээ юм. Энэ үеийн монголын улс төрчдийн бодлого үйл ажиллагааны талаар түүхэн баримт, төрийн бэлгэдлийн зүйлс туг, далбаа, түүхэн хүмүүсийн лаан баримал, тухайн үед оросоос тусламжаар ирсэн зэвсэг зэрэг ховор сонин үзмэр олон бий. Ингээд 1913 онд Орос, Дундад иргэн улс хоёр Гадаад Монголын автономийн тухай илтгэн гаргах бичиг” тунхаглалд гарын үсэг зурж хоёр гүрэн монголын тусгаар тогтнолыг хавсадан цуцлаж Ар монголыг ДИУ-ын харъяат автономит эрхтэй байлгахыг удирдамж болгожээ. Хэдийгээр өөртөө засах эрх бүхий улс болсон ч улсын дотоод хэргийг түвшитгэх, боловсрол, эдийн засгийн харилцаагаа өргөжүүлэх тал дээр анхааран улсын суруультай болоход туслаж, хуурай замын цэргийн байгууламж, сонин, гэрэл цахилгаан, цахилгаан холбооны газрыг нээхэд зориулан Оросын хаант улсаас зарим эдийн засгийн тусламжийг нийлүүлж байжээ. Дэлхийн 1-р дайнд айл хөрш Орос, Хятад улсууд аль аль нь татагдан орж, дотоод улс төрийн байдал нь нэн тогтворгүй болж, нийгмийн анги бүлэг, улс төр, цэргийн хүчний хоорондын тэмцэл хурцдаж, Орос оронд хувьсгал гарсан нь Монголын дотоод, гадаад байдалд ихээхэн нөлөөлжээ. Удалгүй ардуудын дунд улаан Оросын большивек намтай холбоо тогтоох, бүлгэм дугуйлан байгуулах, сэм уулзан нам байгуулах, хаант засгийг халах зэрэг асуудал өрнөсөөр 1921 онд Монгол оронд Ардын хувьсгал манджээ. === Социализмын үе (1921-1989) === [[Файл:Manchu Qing Mongolia Machine Gun (35574783761).jpg|thumb|[[Хиагтыг чөлөөлөх тулалдаан]]д Монгол ардын армийн ашиглаж байсан пулемёт]] [[Файл:Socialist Mongolia Suit of Mongolian Cosmonaut.jpg|thumb|Монголын анхны сансрын нисэгчийн хувцас]] Хятадын харгислал Унгерний дэглэмээр солигдсон ч Унгерний босгосон автономит засаг нь улс болон тогтож чадахгүй нь илт байлаа. Энэ эгзэгтэй үед Богд гэгээний засгийн газар нөхцлийг хүлээжнэж байсан нь умар зүгт үйл явдал түргэн өрнөхөд нөлөөлөв. 1920 онд эх орноо чөлөөлөх тэмцэлд олон түмнийг уриалан босгох бүлгэмүүд хуралдаж Монгол Ардын Нам /МАН/-ыг хамтран байгуулсан ажээ. МАН 1920 оны 7-р сард төлөөлөгчдөө Зөвлөлт Орос Улс руу улс руу илгээв. Эхлээд С.Данзан, Х.Чойбалсан нар мордож, араас нь Д.Бодоо, Д.Чагдаржав хоёр мөн Д.Сүхбаатар, Д.Догсом, Л.Лосол нар Богд хааны тамгатай бичгийг авч явжээ. МАН нь засгийн газар ба цэрэг армийг зохион байгуулж С.Данзан намын тэргүүн, С.Сүхбаатар цэргийн удирдагч болов. 1921 оны 7 сарын 23-нд Ардын засгийн газар нь төрийн хэрэгт хааны эрх мэдлийг хязгаарлаж, засгийн эрхийг Ардын засгийн газарт төвлөрүүлснийг зарлажээ. 1924 онд Богд хааныг таалал төгсөж 1921-1924 онд ардын эрхтэй хэмжээт цаазат хаант засгийн хэлбэрээр оршиж байсан шилжилтийн үе дуусаж, монгол оронд анх удаагаа сонгуулийн бүгд найрамдах засаг тогтоох үйл ажил эхэлжээ. Улсын анхдугаар их хурал хуралдаж 1924 оны 11 сарын 26-нд Үндсэн хуулийг баталжээ. Ийнхүү Үндсэн хуулийг баталсан нь 20-р зууны монголын түүхэнд онцгой чухал үйл явдал болсон юм. 1925-1953 онуудад Монголын засгийн газраас үндэсний ардчилсан зорилтийг хэрэгжүүлэх оролдлогыг хийж бие даасан байдлаа хадгалахыг чармайж байв. Коминтерний “ардын дайсан” гэсэн нэр томъёог гарган ирж, улмаар Монголын Хувьсгалт Намыг өөрчлөхийг ятгах болов. 1932 онд ЗХУ-аас, лам нарыг үймээн самуун гаргаж байгаа хэмээн буруутгаж, засгийн газар бүх сүм хийдүүдийг хааж эхэлжээ. 1937 онд засгийн газраас улсын дайсан болох буддын шашны сүм хийд ба эрдэм мэдлэгтэй хүмүүсийг оролцуулан тэдгээр хүмүүсийн эсрэг хэлмэгдүүлсэн гашуун түүх өрнөсөн ажээ. Хувийн өмчийг нийгэмчилж, сүм хийдүүдийг нурааж сүйтгэв. Бүрэн бус мэдээгээр 36000 хүн хэлмэгдүүлэлтийн золиос болсон хэмээдэг. Дэлхийн 2-р дайны үед монголын төрийн бодлогод коммунист үзэл онол хүчээ авч МАХН үндэсний ардчилсан үзэл бодол, үйл хэргээсээ социалист үзэл баримтлалд шилжин улс үндэсний эрх ашиг, сонирхол орхигдоход хүрсэн ажээ. Ингээд 1953-1965, 1965-1989 онуудад БНМАУ-д Социалист өөрчлөлтийг хэрэгжүүлж эхэлсэн. === Ардчилалын үеийн Монгол Улс, 1990 оноос эдүгээ=== 1989 оны үед дэлхий нийтэд коммунизмын үзэл баримтлал уналтад орж эхэлсэн бөгөөд гадаад орчноос гүн хамааралтайгаар монгол орон энэ өөрчлөлтөд татагдан орсон юм. Эрх чөлөө, ардчилалыг хүсэмжилсэн залуучууд Монголын ардчилсан холбоо, Ардчилсан социалист хөдөлгөөн, Шинэ дэвшилтэт холбоо зэрэг эвсэл холбоод байгуулагдсан нь ардчилсан хөдөлгөөн бүх орон даяар өрнөх үндсэн нөхцөл болжээ. Улмаар олон намын тогтолцоотой болов. Монголд өрнөсөн ардчилсан хөдөлгөөн эрчимжиж тэмцлийн хурц хэлбэр улс төрийн өлсөглөнг зарлав. МоАХ-ныхон 1990 оны 3-р сард Сүхбаатарын талбайд төрийн эрх баригчид, Засгийн газрыг огцруулах шаардлагыг тавьж өлсгөлөн зарласан юм. МАХН-ын 8-р бүгд хурал хуралдаж Улс төрийн товчоо бүрэн бүрэлдэхүүнээрээ огцорч, намын удирдан чиглүүлэх үүргийн тухай Үндсэн хуулийн заалтаас татгалзах шийдвэр гаргав. 7-р сард бүх нийтийн сонгууль явуулж МАХН нийт саналын 60%, бусад шинэ намууд 40% санал авав. Шинэ засгийн газар нэн яаралтайгаар ажил хэргээ эхлэж дараагийн байнгын тогтвортой засгийн газрыг байгуулахын тулд Шинэ үндсэн хуулийг батлах ажлыг хийсэн билээ. Жил гаруй толгой өөд татах завгүй ажиллан, асуудлыг хэлэлцэн 1992 оны 1-р сарын 25-нд Шинэ үндсэн хуулийг баталжээ. Улс орон феодалын нийгмээс коммунизмд, 1990 оноос ардчилсан ба зах зээлийн нийгэмд шилжсэн. Гэсэн ч өмнөх чиг хандлага нь маш хэцүү байдалтай байсан. Засгийн газрыг дахин эмхлэн байгуулахтай зэрэгцээд монголд оруулсан оросын тусламжийн зээллэг хүнд цохилт болсон. Тэр нь ойролцоогоор дотоодын нийт бүтээгдэхүүний 1/3-тэй дүйцэх хэмжээтэй байжээ. Үйлдвэрүүд зогсож, хэрэгцээтэй бараа материал хомсдож, архи, хонины мах, талх зэрэг хүнсийг картаар олгох болсон. Картаар хүнс олгох тогтолцоо 1991-1993 он хүртэл үргэлжилжээ. Монгол орныг хөгжил дэвшлийн замд оруулсан 1990 оны ардчилсан шинэчлэлт нь Монгол дахь өөрчлөлт шинэчлэлтийг эргэлт буцалтгүй болгож, ардчилсан нийгэм байгуулах явцыг түргэтгэсэн 20-р зууны Монголын түүхэн дэх улс төрийн томоохон үйл явц болох 1911-1912 он, 1921 оны түүхэн үйл явдлын шууд үргэлжлэл нь байв. == Зургийн цомог == <gallery> </gallery> == Гадны холбоосууд== {{Commons|Category:National Museum of Mongolia|Монголын Үндэсний Музей}} * [http://www.nationalmuseum.mn/ Албан ёсны цахим хуудас] [[Ангилал:Википедиа:Онцлох өгүүлэл]] [[Ангилал:Улаанбаатарын музей]] 4b02qils017mjh7jgfewn8p9hc8j1vd 709925 709924 2022-08-28T12:12:50Z 94.237.53.37 /* Монголын эзэнт гүрэн (XIII- XIV зуун) ‏ */ wikitext text/x-wiki [[Image:Undesni_tuuhiin_muzei_zurag.jpg|thumb|right| Монголын Үндэсний Музей]] '''Монголын Үндэсний Түүхийн''' '''Музей''' - нь [[Улаанбаатар]] хотод байдаг [[музей]] юм. Тус музей нь монгол нутагт хүн анх аж төрөх болсон хуучин чулуун зэвсгийн үеэс эдүгээ хүртэлх нүүдэлчдийн түүх, соёл, өв дурсгал, угсаатны зүй, уламжлалт зан заншлыг товчлон үзүүлсэн үзвэрийн 9 танхим бүхий, сан хөмрөгтөө 50000 гаруй үзмэртэй, үндэсний хэмжээний тэргүүлэх музей билээ. Үндэсний түүхийн музей нь [[Монгол улс]]ын нийт музейн үзмэрийн 30 гаруй хувийг хадгалж, дэлгэн үзүүлдэг эрдэм шинжилгээний судалгаа сурталчилгааны төв байгууллага болно. ==Түүх== [[Image:Natmusmonhis.jpg|right|thumb]] [[Image:National Museum of Mongolia.JPG|right|thumb|Монголын үндэсний түүхийн музей]] Монголд орчин үеийн музей 1924 онд байгуулагдаж, музейн сан хөмрөгөө бүрдүүлж эхэлсэн билээ. Богд хааны ордонд анхны үзэсгэлэнгээ нээж байсан музей өргөжин тэлсээр 1956 онд “Улсын төв музей” болон монголын түүх, угсаатны зүй, урлагийн түүх, байгалийн түүх болон палеонтологийн холбогдолтой бүхий л үзмэрүүд хадгалагдаж байв. Түүнчлэн аймаг бүрт орон нутгийг судлах музей байгуулагдаж нутаг орныхоо түүх, байгалийн онцлогийг тусгасан цуглуулгатай бөгөөд өнөөдөр ч үйл ажиллагаагаа эрхлэн явуулсаар байна. 1980-аад оны сүүл 1990-ээд оны эхэн үед Монгол улс хүний эрх, эрх чөлөөг дээдэлсэн ардчилал шинэчлэлийн тогтолцоог сонгож, эдийн засгийн чөлөөт хэлбэрт шилжсэн юм. Энэхүү өөрчлөлт нийгмийн бүх салбарт нөлөөлж музей нь бүтэц зохион байгуулалтын хувьд шинэчлэгдсээр ирсэн юм. 1991 онд улсын томоохон музейнүүд цуглуулгаараа төрөлжсөн музей болон шинэчлэгдсэн бөгөөд Улсын төв музей, Хувьсгалын музейн археологи, түүх, угсаатны цуглуулгыг тус тус нэгтгэн Монголын Үндэсний Түүхийн Музейг байгуулжээ. 2008 онд Монгол улсын Засгийн газрын тогтоолоор Монголын Үндэсний Түүхийн музей нь “Монголын Үндэсний музей” болон нэрээ өөрчилжээ. Монголын үндэсний музей нь монголчуудын түүх, соёлын өвийг хадгалан хамгаалах, судлан сурталчлах, түгээн дэлгэрүүлэх зорилго бүхий соёл, шинжлэх ухаан, боловсролын байгууллага юм. Тус музей нь монгол нутагт хүн аж төрж эхэлсэн нэн эртнээс өнөөг хүртэлх үеийн монголчуудын түүх, уламжлалт соёлын хүрээн дэх 50.000 орчим үзмэрийн цуглуулгатай. МЭӨ 800.000 жилийн тэртээгээс XX зууны үед холбогдох түүх, археологи, угсаатны зүй, соёлын эд өлгийн зүйлсийг байнгын үзүүллэгийг дэлгэн олон нийтэд үйлчилж байна. Түүхийн цуглуулга нь археологи, монголын дундад зуун, орчин үеийн түүхийн үзмэрүүд, гэрэл зураг, бичлэг, баримт бичгээс бүрддэг. Угсаатны зүйн цуглуулга нь монголчуудын эдийн болон оюуны соёлын дурсгалын ай савд багтах баялаг эд өлгийн зүйлс тухайлбал, гоёл чимэглэл, хувцас, хөгжмийн зэмсэг, гал тогооны хэрэгсэл, монгол гэр, гэрийн тавилга, малын уналгын хэрэгсэл, бөө мөргөл, бурхан шашны эд өлгийн зүйлсээс бүрддэг. Монголын Үндэсний музей (үүнээс хойш МҮМ гэж товчлон бичье) нь байнгын үзэсгэлэнгийн 10 танхим, түр үзэсгэлэнгийн 1 танхимтай. Хүний нөөцийн хувьд 6 хэлтсийн 80 гаруй ажилтан албан хаагчидтай. Мөн Монгол улсын Засгийн газрын ордонд шинээр байгуулагдсан Монгол төрийн түүхийн музей харьяа музейн зарчмаар үйл ажиллагаагаа явуулдаг. МҮМ нь гадаад, дотоодын музей, олон улсын сан, их сургууль, судалгааны байгууллагуудтай хамтран судалгаа шинжилгээний олон төслийг амжилттай хэрэгжүүлдэг. Солонгосын Үндэсний Музей, АНУ-ын Смитсоны хүрээлэнгийн Байгалийн Түүхийн Үндэсний музей, Пенсильванийн Их сургуулийн Археологи болон Антропологийн музей, Зүүн Теннесси Их сургууль зэрэг олон байгууллагатай хамтарч эрдэм шинжилгээ судалгааны төсөл хэрэгжүүлж байна. 1990-ээд оноос хойш дэлхийн 18 оронд монголын түүхийн талаарх гуч гаруй тусгай үзэсгэлэнг зохион байгуулсан. == Монголын Үндэсний Музейн танхим== [[Файл:Mongolian Traditional Life Ger (Yurt) (34865085394).jpg|thumb|Монгол гэр]] === Эртний монголын түүх === [[Image:Ancient Mongolian pottery - National Museum of Mongolian History.jpg|right|thumb|Вааран эдлэл]] [[Image:Cave painting - National Museum of Mongolian History.jpg|right|thumb|Хадны сүг зураг]] Монгол дахь чулуун зэвсгийн үе нь ойролцоогоор 800.000 жилийн өмнө эхэлж, хуучин, дунд, шинэ чулуун зэвсгийн үе хэмээн хуваагддаг. Эртний хүний амьдарч байсан бууц суурины дурсгал эдүгээ монголын бүх нутгаас олдож байна. Хуучин чулуун зэвсгийн үе буюу “Палеолит” МЭӨ 800000-12000 жилийн өмнөх хүмүүсийн гол багаж зэвсэг нь чулууг бутлаж хийсэн хутга мэт зүйл байв. Түүнчлэн яс, эвэр, том биетэй амьтны шүдээр ч зэвсэг хийж байжээ. Монгол дахь хуучин чулуун зэвсгийн хамгийн эртний дурсгал нь Баянхонгор аймгийн Баянлиг сумын нутаг дахь Цагаан агуйгаас олдсон чулуун зэвсэг бөгөөд ойролцоогоор 800000 жилийн өмнөх үед холбогдоно. Хуучин чулуун зэвсгийн гол гол дурсгалууд Баянхонгор аймгийн Баянлиг сумын Цагаан агуй, Өлзийт сумын Уранхайрхан уул, Ховд аймгийн Үенч сумын Үенчийн гол, Алтай сумын Барлагийн голын ойролцоо, Өвөрхангай аймгийн Гучин ус сумын Гучин ус, Дундговь аймгийн Гурвансайхан сумын Ярх ба Ёроолын дурсгалууд музейн үзүүллэгт бий. Дунд чулуун зэвсгийн үеийн дурсгалууд Дунд чулуун зэвсгийн үед (МЭӨ 100 000 - 40 000 жилийн өмнө) хүмүүс “галыг” нээсэн аж. Түүнчлэн эртний хүний уран дүрслэлт сэтгэлгээнийн илэрхийлэл хадны сүг зурагт шингэн үлджээ. Цаг уурын хувьд мөнх цэвдэг мөстлөгийн үе эхлэн аажмаар энэ цаг уурт амьд байгал шилжин зохицож байсан хийгээд орчин үеийн монголын газар нутгийн баруун ба хойд уулархаг бүс нутаг мөстлөгт өртсөн байна. Энэхүү хүйтнээс биеэ хамгаалахын тулд тэр үеийн хүмүүс агуй гэх мэт байгалын хоргодох газарт байрлан, агнасан амьтныхаа арьсаар энгийн хувцас хийж өмсдөг байлаа. Олон төрлийн багаж зэвсэг, хоёр талыг ирлэсэн, тэмдэг хэрчлээ гаргасан зэвсгүүдийг хийх болсон. Левалиуци ба засч янзлах техник гарсан нь эдгээр чулуун зэвсгүүдийг бүтээх бололцоог бүрдүүлжээ. Энэ үеийн дурсгалууд Монголын Ханбогд сумын Оцонмааньтын агуй, Баянхонгор аймгийн Их Богд уул, Өвөрхангай аймгийн Богд сумын Арцбогд, Хархорин сумын Мойлтын ам зэрэг газруудад илэрчээ. 1.Дээд чулуун зэвсгийн үе (МЭӨ 40000-12000 жилийн өмнө) Энэ үеийн төгсгөлөөр мөсөн голын зузаан нь багасаж орчин цагийн газар зүйн нутаг дэвсгэр үүсэн бий болжээ. Уур амьсгал нь өнөөгийхтэй төстэй болж хувирчээ. Чулуун зэвсгийн технологи нь өмнөх үеэсээ хөгжин иртэй зүйл, сумны жад, чулууны хэлтэс, тэвнэ гэх мэт нарийн багаж зэвсгийг чулууг бутлах замаар хийдэг болов. Ан ав хийх арга техник сайжирч, сонгож авах зэвсэг нь жад болжээ. Тэр үеийн хүмүүс агуйгаар орон гэрээ хийж байсан ч, өнөөгийн гэр буюу урцтай ойролцоо байгууламжийг мөн барьж эхэлсэн байна. 2. Дунд чулуун зэвсгийн үе: 12000-7000 жилийн өмнөх үеийг судлаачид хүн төрөлхтөний их нүүдлийн үе хэмээдэг хйигээд хүмүүс хойд зүг рүү нүүдэллэж байжээ. Тухайлбал, Сибир болон Алескыг дамжин төв азийн хүмүүс хойд америкт хүрсэн гэдэг. Хүмүүс холын тусгайлтай анхны зэвсэг нум сумыг сэдэж, болхи газар тариалан эрхэлж, зэрлэг амьтдыг гаршуулах болсон. Эхлээд нохойг тэжээн гаршуулжээ. Увс аймгийн Сагил сумын Можоод илэрсэн хадны зурагны судалгаагаар 5 хошуу малын нэг үхрийг тэжээн гаршуулсаныг батласан юм. Мөн чулуун зэвсэг ч нэлээд боловсронгуй болов. Дунд чулуун зэвсгийн үеийн архелогийн дурсгал болон эд өлөг нь монголд төдийгүй дэлхий дахинд тархсан байдаг ч ерөнхийдөө нэлээд ховор юм. Баянхонгор аймгийн Чихэн агуй, Дундговь аймгийн Дулааны говиос илэрсэн чулуун зэвсэг нь зэрэг дурсгал бий. 3. Шинэ чулуун зэвсгийн үе (МЭӨ 7000 - 3000 жилийн өмнө) Энэ үед эртний хүмүүс гэрийн эртний хэлбэр нүхэн сууц, оромж урц майханг барьж чаддаг болов. Үржил шимтэй голын эрэг хөвөөг даган багахан тариалан, загас, ан агнуур эрхлэн аж төрж байв. Энэ үеийн малтлагаар илэрсэн архелогийн дурсгалт зүйлсээс чулуун зэвсгээс гадна шавраар хийсэн ваарны хагархай, ясаар хийсэн чимэг зүүлтний төрлүүд, энгийн гоёл чимэглэлийн эдлэлүүд илэрчээ. Мөн нас барагсадаа тусгай зан үйлийн дагуу оршуулдаг болсон. Тэд үхсэний дараах амьдралд итгэдэг байжээ. Иймэрхүү оршуулгын газар нь Дорнод аймгийн Норовлин уул, Тамсагбулаг ууланд илэрсэн. Энэ үеийн чулуун зэвсэг нь чулууг бутлан хийдэг эртний арга техникээр зогсохгүй, нүх гаргах, өнгөлөх, ирлэх арга дэлгэрсэн. Анхдагч чулуун зэвсгийн үеийн чулуун зэвсэг нь улам хөгжиж, хуурайдах багаж, сэлэм, зэв мэтийн багаж дэлгэрсэн. Хатуулаг сайтай пийсүү, хаш чулуугаар багаж зэвсгийн чанарыг сайжруулжээ. 4. Хүрэл зэвсгийн үе (МЭӨ 3000- МЭ 300 жилийн өмнө) Монгол дахь хүрэл зэвсгийн үе нь МЭӨ 3000 оноос эхэлдэг. Хүн төрөлхтөн зэс хэмээх металлийг нээснээр чулуун зэвсгийн эрин үеийг хүрэл зэвсгээр сольжээ. Хүрэл зэвсгийн үед эртний нүүдэлчид мал аж ахуйг хөгжүүлж түүнтэй уялдан тухайн үеийн соёл, хувь хүн, өмчийн харилцаа аажим аажмаар өөрчлөгдөж эхэлсэн юм. Энэ үеийн дурсгалуудад дөрвөлжин хэлбэрийн булш бунхан, дөрвөлжин мөн дугуй хүрээгээр хүрээлэгдэж чулуугаар хучигдсан том булшны чулуу байдаг. Мөн төв азийн амьтны загварт урлагийн мянган дурсгал бүхий хадны зураг, хүрэл эдлэл, евроазид цөөн тоотой тархсан буган чулуун хөшөө хэмээх алдарт дурсгал бүтээгдсэн ажээ. === Эртний улсуудын түүх === Тус танхимд Монголын нутагт оршин байсан эртний улсуудын түүхийг өгүүлнэ. Монголчуудын дээд өвөг Хүннү гүрэн (МЭӨ III - МЭ I зуун) хийгээд түүний дараа оршин тогтнож байсан Түрэгийн хаант улс, Уйгар, Хятан улсын (МЭ VI-XII зуун) түүх, соёл, аж ахуйг харуулсан археологийн олдворууд дэлгэгдсэн. ХҮННҮ ГҮРЭН: (МЭӨ III зуун - МЭ I зуун) Манай эриний өмнөх 2000 жилийн орчим өнөөгийн монголын нутагт талын нүүдэлчид овгийн холбоонд нэгдэн аж төрж байв. Хүннү аймгийн холбоо нь монгол, түрэг, хамниаган болон бусад талын нүүдэлчдийг нэгтгэн монгол нутагт анхны эзэнт гүрнийг байгуулснаар Хүннү гүрэн хэмээн алдаршжээ. Хүннү гүрэн нь хүчирхэг үедээ өмнө зүгт хятадын Цагаан хэрэм умар зүгт Байгаль нуур, баруун тийш Ил Тарвагатай дорно зүгт Солонгосын хойг хүртэлх газар нутгийг эзлэн оршиж байв. Эдүгээ монгол нутгаас олдож буй Хүннүгийн үеийн бууц, тахилын байгууламж, язгууртны болон жирийн иргэдийн булш бунхны дурсгалыг дэлхийн олон орны эрдэмтэд судлан шинжилж байна. Та бүхэн манай үзмэрийн танхимаас 20-р зууны археологийн шинжлэх ухааны нэгэн нээлт Хүннүгийн язгууртны булшны хосгүй нандин олдворууд, орчин үеийн судлаачдын шинжлэн судалж олны хүртээл болгож буй дурсгалуудыг үзэх болно. Хүннүгийн үед нүүдэлчид мал ахуй эрхлэн аж төрж гар урлал, газар тариаланг эрхлэн бурхны болон бөөгийн мөргөл бүхий соёлын өвөрмөц орчинтой байсан нь одоо судалгаагаар батлагддаг. МЭ 5-р зууны үед Хүннү гүрэн задран хоёр хэсэгт хуваагдсан хийгээд умард хүннү нарын зарим хэсэг баруун тийш нүүдэллэн Хар тэнгис орчимд хүрчээ. Тэд Хүннүгийн удмын хаант улс байгуулан сүр дуулиантай томоохон байлдаануудыг хийсэн нь өрнийн түүх сударт тэмдэглэгджээ. Догшин байлдаанч Аттилла хаан бурхны ташуур хэмээн алдаршиж байлаа. Хүннүгийн эзэнт гүрэн мөхсөний дараа Сяньби ба Жужан гэсэн гүрнүүд (I-V зуун) оршиж байжээ. ТҮРЭГИЙН ХААНТ УЛС (МЭ VI-VII зуун Хөх Түрэгүүд МЭ V зууны эхэн хагаст түүхийн тавцнаа тодрон гарсан хийгээд 552 онд Буман Хааны үед төр улсаа байгуулжээ. Хааны хүү Истэми газар нутгийнхаа баруун хэсэг болох Он Оклари-г удирддаг байлаа. Буман хааныг таалал төгссөний дараа, Мо-хан Хааны үед /552-572/ төрт улс нь хүчирхэгжсэн юм. Мо-хан хааны үед өмнөд хөрш Хятадуудтай харьцаа сайтай байсан бөгөөд түүхэнд анх удаа алс холын Бизсантай харилцаа тогтоож байлаа. Түүний дараагаар ирсэн зонхилогчдын ур чадваргүй байдлаас шалтгаалан МЭ 630 онд Хятадын эрхшээлд орж 50 жилийн турш дарлалд автсаны дараа Хөх Түрэгийн сурвалжит Бөрү-гийн гэр бүлээс Көтүлүг Тигин Түрэг угсаатныг дахин нэгтгэж Түрэгийн сүр жавхлант улсыг байгуулсан юм. Көтүлүг Тигиний энэхүү алдар гавьяаг үнэлж Элтэрэс хаан буюу “Улсыг Хураагч” цол олгосон байна. Элтэрэс хааны амжилтанд алдарт жанжин Тоньюкукийн хүчин зүтгэл их байсан юм. Элтэрэс хаан 691 онд таалал төгсөхөд түүний хүүхдүүд балчир байсан учраас заншил ёсоор түүний дүү Капаган ор залгажээ. Капаган хааны үед Хөх Түрэг улсын алтан үе байлаа. Энэ үеийн Хөх Түрэг улс нь дорнодод Хятадын тэнгис, өрнөдөд Кавказ, өмнөдөд Түвд, умардад Сибир хүртлэх нутгийг эзэлж байсан бөгөөд энэхүү өргөн уудам нутаг дахь Түрэг угсаатныг нэгэн далбаан дор нэгтгэж чадсан юм. 716 онд Хөх Түрэгийн хаант улсыг Билэг хаан удирдсан бөгөөд түүний дүү Көлтигин болон төрийн жанжин Тоньюкук нарын үед Түрэгийн ард түмэн амар амгалан амьдарч байлаа. Тоньюкук болон Көлтигинийг таалал төгссөнөөс хойш төр улсад үймээн самуун дэгдсэн бөгөөд 734 онд Билэг хааныг насан эцэслэсний дараа хаан ширээнд суусан хаад хуучин төрт улсаа хэзээ ч байгуулж чадсангүй. Ийнхүү Түрэгийн хаант улс мөхөх шалтгаан болсон юм. УЙГАРЫН ХААНТ УЛС МЭ 741-840 он - Хөх Түрэгүүд нэг талаас Хятад нөгөө талаас өөрсдийн Докуз Огуз /Есөн Огуз/, Карлук болон Басмыл гэх мэт Түрэг овог аймгуудтай дайтсаны улмаас хүчин мөхөстсөн билээ. Орхон болон Сэлэнгийн сав нутгаар нутаглаж байсан Уйгарууд өөрсдийн 3 дахь Түрэгийн хаант улсаа байгууллаа. Уйгарууд Хөх Түрэгийн нэгэн үндэстэн байсан бөгөөд Хөх Түрэгүүд Уйгар болон бусад Түрэг овог аймгуудыг нэгэн далбаан дор нэгтгэж чадсан юм. Уйгарын хаант улс нь худалдаа наймааг чухалчлан үзэхийн зэрэгцээ Хөх Түрэгийн зан заншлыг үргэлжлүүлэн хадгалжээ. Худалдаа наймаа хөгжихийн хэрээр Манихейн сүм хийд байгуулагдан худалдааны төв болон өргөжиж, улмаар албан ёсны шашин нь Манихейзмын шашин болсон юм. Эрэлхэг дайчин Уйгарын ард түмний соёл урлаг, худалдаа наймаа хөгжсөн хэдий ч цагийн эрхээр хүчин буурч хойд хөрш Кыргиз Түрэгүүд Уйгарын нийслэл рүү довтолсноор Уйгарын хаант улс мөхсөн юм. Ийнхүү хөдөө аж ахуй эрхэлдэг Уйгарын ард түмэн баруун бие хэсэгт Туркистаны нутгаар амьдрах болжээ. 1229 онд Монгол угсаатнууд Уйгар угсаатныг түүхийн тавцнаас унагасан юм. Монголчууд Уйгаруудыг итгэл найдвартай зөвлөгч хэмээн тооцож төрийн дээд албанд ажиллуулсаар иржээ. КИДАН ГҮРЭН (X-XI зуун) Энэ үед Киданчууд нүүдлийн ба суурин соёлыг хослуулан аж төрж байв. Уламжлалт нүүдлийн амьдралын зэрэгцээ газар тариалан эрхэлж, гар урлал, металл төмрийн боловсруулах технологи, худалдаа арилжааг хөгжүүлж байлаа. Цайз, тосгон, хот суурин, сүм хийд, дуган, чулуун гүүр хүртэл хурдтай баригдсан байна. Киданд Хятадын дүрс үсэгт үндэслэсэн их үсэг ба уйгар үсэгт үндэслэсэн бага үсэгний аль алийг нь хэрэглэж байв. Уран зохиол, судар номууд орчуулагдаж, аялагч эрдэмтэд аян замын тэмдэглэлээ эдгээр бичгээрээ бичиж үлдээжээ. Хөрөнгө чинээтэй язгууртнууд Кидан, Хятад, Энэтхэг, Солонгос зэрэг орнуудын арвин номын баялагтай номын сантай байжээ. Мөн Кидан нь ойролцоох хөрш зэргэлдээ орнуудтай бэлэг болгож номыг солилцдог байв. === Монголын уламжлалт хувцас, гоёл чимэглэл === Монгол хувцасны төрөлд 400 гаруй төрлийн дээл, 100-аад төрлийн малгай, 20–иод төрлийн гутал, бүс 30 орчим төрөл байдаг. Дээл нь эсгүүр загвар ба зориулалтаараа ялгаатай. Эрэгтэй эмэгтэй өдөр тутмын хувцас, өвөл зуны хэрэглээ, мөн баяр, ёслол, онцгой хэргийнх гэх мэт. Монголчуудын малгай нь угсаатны бүлэг бүрээр ялгаатай мөн нас, хүйс, онцгой ба өдөр тутмын, улирлын хувьд өөр өөр байдаг. Малгайны шовх хэлбэр нь тэнгэрийн орон, хөгжилт цэцэглэлт, элбэг баян зэргийг зөгнөсөн сэтгэлийг бэлгэддэг. Малгайг ихэд хүндэтгэн үздэг монгол хүн малгайгаа гэрийнхээ хоймор залж дээш нь харуулахгүй хүндэтгэлт ёс ч бий. Монгол гоёл нь ахуй хэрэглээний эдлэлээ үнэт эрдэнээр бүтээж, уламжлалт угалж, хээ чимгээр баяжуулан өдөр тутамдаа хэрэглэдэг өвөрмөц онцлогтой юм. Монгол эмэгтэйчүүдийн гоёл чимэглэл нь олон төрөлтэй, алт, мөнгө үнэт чулуугаар урладаг нандин чамин хийцтэй. XVII-XIX зууны монгол эхнэрүүдийн толгойн боолт, хавчаар чимэглэл туйлын өвөрмөц хийгээд Гарьд /Домогт өгүүлдэг шувуу/-ын далавчтай адилхан хэлбэрээр гэзгээ зассан домогтой. Толгойн боолтын оройвч нь дундад эртний монгол хатдын богтаг малгайн уламжлалыг хадгалсан дээрээ жижиг дугуй тойрогтой, оройвчийг мөнгө, алтаар хийж шүр, сувд шигтгэн чимэглэсэн гоёл юм. Түүний залгаа үсний мөнгөн хавчаар байх хийгээд дээр өгүүлсэн үсний дэргэр хэлбэрийг хадгалах, чимэглэл зүүсгэлийн гоёмсог бүрдэл болно. Мөн дэрийлгэж наасан үсний дорх сул гэзгийг сүлжин хос дугтуйд хийх ба үүнийг үсний гэр ч гэдэг. Үсний гэрийг торго хамба, алт мөнгө, сувд шүрээр чимэглэж үзүүрт нь мөнгөн зүүлт унжуулна. Түүнчлэн гинжин хэлхээ бүхий олон салаатай, навч, зоос зэрэг хээ чимэгтэй сийх ээмэг, цул алт, мөнгөн бөгж, эрдэнийн чулуун болон мөнгөн бугуйвчийн аль нэгийг донж маягийг тааруулан гоёно. Ташаанаас хос мөнгөн бэл унжуулах нь хэрэглээ хийгээд гоёлын шинжээ хамтатгасан өвөрмөц сайхан гоёл болно. Зарим нутагт аяганы алчуур хэмээх олон өнгийн торгон чимгийг уужны хоёр хажуугаас зүүнэ. Мөн ёслол хүндэтгэлийн зүүсгэлд арын гуу буюу нурууны чимэг зүүлт дагалдана. Монгол эрэгтэйчүүд дээлэндээ мөнгө, сувдан товч хадаж, гаанс, тамхины уут, хөөрөг, хөөрөгний даалин, мөнгөн аяга, аяганы уут сэлтээ бүснээсээ зүүн гоёно. Гаансны толгойг мөнгөөр урлаж, их биеийг хаш, пийсүү, ган зэргээр хийнэ. Хөөргийг мана, хаш, гартаам, оюу, усан болор, молор, мод, яс, шаазан гэх мэт үнэт зүйлээр хийдэг байжээ. Хөөрөгний толгойг голдуу шүрээр хийх ба халбагыг нь яс, модоор хийнэ. Хамрын нунтаг тамхи нь хатуу, зөөлөн, гаатай, энгийн зэрэг олон төрөлтэй. Хөөрөгний даалинг гоёмсог торгоор хийж, хатгамал болон зээгт наамлыг урладаг байв. Монгол эрэгтэйчүүд бүснийхээ баруун талд хэт хутгаа зүүдэг. Энэхүү хэт хутгыг улаан мод, ган, яс, арьс, мөнгө зэргээр хийдэг. Хөөрөг солилцох нь уламжлалт мэндчилгээг илэрхийлэх маш чухал ёс заншил юм. Монгол гутал нь нүүдэлчдийн амьдралын маягт ихэд зохицсон байх төдийгүй хэв загварын олон төрөлтэй юм. Арьс, ширээр эх биеийг хийж улийг нь товшин ширж, түрүү, зуузай, харааг нь уламжлалт хээ чимгээр гоёсон, ээтгэр хоншоортой байна. Гутлын дотуур эсгий оймс давхар өмсөнө. === Монголын эзэнт гүрэн (XIII- XIV зуун) ‏ === [[Файл:Mongolian Empire Map (35578103021).jpg|thumb|Монголын эзэнт гүрэн]] [[Файл:Mongolian Empire Letter from Guyug Khaan to Pope Innocent IV (Copy) (35321741520).jpg|thumb|Монгол хааны захидлын хуулбар]] [[Файл:Mongolian Empire Silver Gerege Copy (35578340101).jpg|thumb|Чингис хааны Гэрэгэ]] [[Файл:Mongolian Empire Mongol Mounted Warrior (34899534863).jpg|thumb|Монгол морин цэрэг]] Тус танхим нь Монголын түүхийн сэргэн мандлын үе эзэнт гүрний түүхийг өгүүлэх бөгөөд ханлиг улсын үе, Их Монгол улс, Эзэнт гүрэн хэмээх сэдэв дор багтаан эд үеийн түүхэн үзмэрийг байрлуулсан. Монголын эзэнт гүрэн үзүүллэгийн танхим дахь үзмэрүүд нь монголын эзэнт гүрний үеийн гайхамшигт түүхийн гэрч болсон археологийн олдворууд, цэргийн хувцас хэрэглэл, эртний хотын тууриас олдсон эд өлөг, олдвор, хаадын дипломат харилцааны баримт, болон тухайн үеийн Их Монгол улсын нийслэл хотыг сэргээн хийсэн загвар зэрэг олон сонирхолтой үзмэрээс бүрдэнэ. Эдгээрийн түүхэн өгүүлэмжийг дор товчлон толилуулж байна. Ханлиг улсын үе: X-XII зууны үед Монгол угсаа гаралтай янз бүрийн овог аймгууд өмнийн их говиос Байгаль нуур хүртэлх өргөн уудам газар нутагт тархан амьдарч байв. Тэд нутаг орон, аж ахуйн хэвшлээрээ “талын иргэд”, “ойн иргэд” хэмээн ялгарч байв. Талын иргэд мал ахуй, гар урлал, тариалан эрхлэн аж төрж байсан ба ойн иргэдээс нийгэм болон соёлын хөгжлөөрөө илүү байв. Хамаг монголын ханлиг бусад дундаа нэр хүндтэй зонхилогч байв. Хараахан нэгдэн нягтарч амжаагүй талын нүүдэлчдийг Хамаг монголын ханлигийн хан Есүхэйн хөвүүн Тэмүжин бусад итгэлт нөхдийн хамтаар нэгтгэж эхлэв. Ийнхүү хүн төрөлхтөний түүхэнд алтан үсгээр бичигдэх их түүхийг монголчууд бүтээж эхэлсэн ажээ. Тэмүжин 1189 онд Хамаг монголын ханаар өргөмжлөгдөн Чингис хэмээх цолыг авав. 1206 онд их бага 32 ханлиг аймгийг нэгтгэн нэгэн төрийн жолоонд оруулж Их Монгол улсыг төвхнүүлэв. Чингис хаан түүний байлдааны урлагийн гайхамшигт ур, арга, төлөвлөгөө үргэлж ялалт авчирч байлаа. Чингис хаан дэлхийн цэргийн урлагийн шалгарсан жанжин, аугаа их улс төрч байжээ. Тийм ч учраас хожмын хүмүүс түүнийг мянганы хүн, суут дөрвөн жанжны нэг хэмээн тодруулжээ. Монголын арми тухайн үеийнхээ дэвшилтэт технологийг эзэмшсэн байнгын арми байв. Хятад ба Ислам мэргэжилтнүүдийн ур ухааныг армийн зэвсэг хэрэглэлийг боловсронгуй болгоход ашиглаж байв. Энэ үеийн монгол цэргийн байлдааны хэрэглэл, арга, төлөвлөгөө бусад үндэстэн угсаатныхаас хавьгүй илүү байсан гэдэг. Чингис хааны үеийн Их Монгол Улс умардад Байгаль нуур, өмнө зүгт хятадын Цагаан хэрэм, дорно зүгт Хянганы нуруу, өрнө зүгт Алтайн нуруу хүртлэх өргөн уудам нутгийг эзлэн оршиж байлаа. Чингис хааны үе залгамжлагчдын үед Монголын эзэнт гүрэн нь дэлхийн талыг байлдан дагуулсан аугаа эзэнт гүрэн болов. Монголын эзэнт гүрэн нь бүрэлдэхүүний хувьд таван үндсэн хэсэгт хуваагдаж байв. Чингэс хаанаас эхлэн 1259 онд Мөнх хааныг таалал төгсөх хүртэлх төв хэсгийн Монголын эзэнт гүрэн, Хубилай хаанаас эхэлсэн Хятадын Юань гүрэн, Персийн Ил хааны улс, Оросын алтан орд, Төв Азийн Цагаадайн хаант улс. Монголын эзэнт гүрэн нь дэлхийн олон үндэстэн, шашин, түүх, хэл соёлоороо ялгаатай улс орнуудыг эрхшээлдээ оруулж дорно өрнийг холбосон ба эдгээр улсуудын улс төр, эдийн засаг, соёлын хөгжил дэвшилд чухал нөлөөг үзүүлж байв. Монголын байлдан дагуулагчдын гүйцэтгэсэн гол үүрэг роль нь, анх удаа өрнө ба дорныг холбосонтой уялдаад хүн төрөлхтөн, тэдгээрийн улс төр, эдийн засаг, худалдаа арилжаа, шашинтай холбоотой нийгмийн хөгжилд онцгой хувь нэмэр оруулсан явдал хэмээн судлаачид тэмдэглэдэг. Хубилай хааны хаанчлалын үед монголын эзэнт гүрний бүрэлдэхүүнд Японы арлаас бусад дорно зүгийн газар нутаг үндсэндээ харьяалдаж байлаа. Хубилай хаан 1264 онд нийслэл хотоо одоогийн Бээжинд шилжүүлсэний дараа өмнөх нийслэл Хархорины нөлөө аажмаар суларчээ. Судлаачид, Хубилай хааныг бойжиж боловсорсон талын язгууртан байсан хэмээн үнэлдэг. Тэрээр Юань гүрнийг 34 жил удирдсан бөгөөд 1294 онд тэнгэрт хальжээ. Хубилайн хааны дараа төр барьсан хаад эзэнт гүрний улс төрийн хямралыг намжааж чадалгүй байсаар 1368 онд Юань гүрэн мөхжээ. [[Ил Хаант Улс|Ил хаан]]<nowiki/>ы улсыг [[Хайсан хүлэг хаан|Хүлэг хаан]] /1256-1265/ [[Перс]], [[Ирак]], Анатоли зэрэг улсыг байлдан дагуулсны дүнд байгуулсан нь түүхийн тавцанаа 100 орчим жил оршин тогтнов. [[Чингис хаан]]<nowiki/>ы хөвүүн [[Цагадай|Цагаадай]] зүүн [[Уйгур улс|Уйгар улс]]<nowiki/>аас баруун Бухар болон Самарканд хүртлэх эзэмшил газрыг өвлөн авсан нь уламжлан түүхнээ Цагаадайн хаант улс хэмээгдэх болсон. Төв Ази дахь Монголчуудын хаант засаглалтай байсан Цагаадайн улс нь 125 жилийн турш оршин тогтножээ. Монголын эзэнт гүрэн нь нэгдсэн хаант засаглалаар өөр өөр соёлтой, олон улс орон, Евроазийн эх газрын ихэнх хэсгийг захирч байжээ. Монголын эзэнт гүрний үед монголчууд дэлхийн тэн хагасыг нэгтгэн нэгэн төрийн жолоонд захирч байсан нь хүн төрөлхтний түүхэн дэхь анхны бөгөөд эцсийн тохиол байлаа. Монголчуудын байлдан дагуулал асар их гарз хохирлыг дагуулсан ч дорно өрнийн соёл, эдийн засгийн хөгжлийг түргэтгэж, ард түмнүүдийн харилцааг идэвхжүүлсэн эерэг талууд ч цөөнгүйг эрдэмтэд тэмдэглэжээ. === Уламжлалт соёл === [[Файл:Aristocratic Mongolian Ceremonial Costume (35670326896).jpg|thumb|Монголын язгууртны ёслолын хувцас]] Монголын соёлын уламжлалт өвийг энэ танхимд дэглэн олны хүртээл болгож байна. Тус үзүүлэгийн танхимд уламжлалт тоглоом, гар урлалын бүтээлийн дээжис, ном хэвлэлийн технологи, хөгжим, хөгжмийн зэмсгийн төрлүүдийг дэглэсэн. Мөн монголчуудын шашин, мөргөлийн хэлбэр, эд хэрэглэлийг энэ танхимаас харна. Нүүдэлчин монголчуудын эртний мөргөл бөөгийн мөргөл уламжлалт зан үйлийн утга агуулга, мөн чанар, өнөөдөр ч хүмүүс бөө, тэнгэр, өвөг дээдсийн сүнс сүлдийг шүтэх уламжлалаа хадгалсаар буйг харах билээ. Тэрчлэн монгол орноо гурвантаа дэлгэрсэн бурхны шашин монголчуудын оюуны амьдралд хэрхэн нөлөөлсөн, шашны урлагийн бүтээл, хожуу дэлгэрэлтийн үе 16-19-р зууны шарын шашин дэлгэрэлтийн үед монгол урчуудын ур ухаан, гараар баригдсан олон тооны сүм хийдийн талаар болон бусад мэдээллийг багтаасан үзүүллэг тус танхимд байдаг. === Уламжлалт аж ахуй === Дэлхий дээр нүүдлийн сонгодог хэв маягийг эдүгээ хүртэл тээж ирсэн монголчуудын гэр сууц, уналга ачлагын тоног хэрэгсэл, ан агнуур, газар тариалангийн багаж зэрэг уламжлалт аж ахуй, соёлын тухай үзүүллэгийг энэ танхимаас үзнэ.Эмээл хазаарын төрөл сав суулга гэх мэт. === Манжийн эрхшээлийн үеийн Монгол Улс XVII-XX зууны эхэн === [[Файл:Mongolian Traditional Culture Amarbayasgalant Monastery Model (34866656304).jpg|thumb|[[Амарбаясгалант хийд]]ийн загвар]] Монгол орон XVII-XX зууны эхэн үе хүртэл Манж Чин улсын эрхшээлд 200 гаруй жил оршин тогтнож байсан. Энэ үед хэрэглэгдэж байсан тамга тэмдэг, зоос, эрүү шүүлтийн хэрэгсэл зэрэг түүхэн үзмэрүүд энэ хэсэгт бий... === Богд хаант Монгол орон === XX зуун бол монголчуудын хувьд эрх чөлөө, тусгаар тогтнолын төлөө тэмцэл, өөрчлөлтөөр дүүрэн байлаа. Монголын ард түмэн үндэсний эрх чөлөөний хувьсгал хийж, шашин төрийг хослон барьсан хаант төрийн хэлбэрээр төрт улсаа сэргээсэн түүхийг энэ танхимд харуулж байна. Та бүхэн монгол орны улс төр, нийгэм-эдийн засагт гарсан өөрчлөлт дэвшлийг илтгэхүйц сонирхолтой үзмэрүүд, төрийн зүтгэлтнүүдийн хэрэглэж байсан эд өлгийн зүйлтэй танилцана. Богд хаант үеийн Монгол Улс (1911-1920) 20-р зуун гараад Монголчууд манжийн эрхшээлээс ангижрах үндэсний эрх чөлөөний хувьсгалыг хийсэн юм. Тухайн үед монголчууд “шинэ засгийн бодлого” гэгчийг газар бүр эсэргүүцэж Манжаас салан тусгаарлах үзэл санаа нийгэм даяар өрнөж байлаа. Үүний дүнд Үндэсний эрх чөлөөний хувьсгал ялж 1911 оны 12-р сарын 29-нд Олноо Өргөгдсөн Богд хаант Монгол улсыг байгуулсан тухай тунхаглан зарласан юм. Шашны тэргүүн VIII Богд гэгээн Жавзандамба хутагтийг Богд хаанд өргөмжилж, төрийн 5 яамтай засгийн газраа байгуулжээ. Богд хаант Монгол улсын Гадаад хэргийн яамнаас нь тусгаар тогтнолоо зарлаж, олон улсаар батламжлуулах нот бичиг илгээж байв. Энэ тухайд 1913 онд Монгол-Түвдийн найрамдлын гэрээгээр Олноо өргөгдсөн Богд хаант улсыг хүлээн зөвшөөрсөн ганц гэрээ юм. Энэ үеийн монголын улс төрчдийн бодлого үйл ажиллагааны талаар түүхэн баримт, төрийн бэлгэдлийн зүйлс туг, далбаа, түүхэн хүмүүсийн лаан баримал, тухайн үед оросоос тусламжаар ирсэн зэвсэг зэрэг ховор сонин үзмэр олон бий. Ингээд 1913 онд Орос, Дундад иргэн улс хоёр Гадаад Монголын автономийн тухай илтгэн гаргах бичиг” тунхаглалд гарын үсэг зурж хоёр гүрэн монголын тусгаар тогтнолыг хавсадан цуцлаж Ар монголыг ДИУ-ын харъяат автономит эрхтэй байлгахыг удирдамж болгожээ. Хэдийгээр өөртөө засах эрх бүхий улс болсон ч улсын дотоод хэргийг түвшитгэх, боловсрол, эдийн засгийн харилцаагаа өргөжүүлэх тал дээр анхааран улсын суруультай болоход туслаж, хуурай замын цэргийн байгууламж, сонин, гэрэл цахилгаан, цахилгаан холбооны газрыг нээхэд зориулан Оросын хаант улсаас зарим эдийн засгийн тусламжийг нийлүүлж байжээ. Дэлхийн 1-р дайнд айл хөрш Орос, Хятад улсууд аль аль нь татагдан орж, дотоод улс төрийн байдал нь нэн тогтворгүй болж, нийгмийн анги бүлэг, улс төр, цэргийн хүчний хоорондын тэмцэл хурцдаж, Орос оронд хувьсгал гарсан нь Монголын дотоод, гадаад байдалд ихээхэн нөлөөлжээ. Удалгүй ардуудын дунд улаан Оросын большивек намтай холбоо тогтоох, бүлгэм дугуйлан байгуулах, сэм уулзан нам байгуулах, хаант засгийг халах зэрэг асуудал өрнөсөөр 1921 онд Монгол оронд Ардын хувьсгал манджээ. === Социализмын үе (1921-1989) === [[Файл:Manchu Qing Mongolia Machine Gun (35574783761).jpg|thumb|[[Хиагтыг чөлөөлөх тулалдаан]]д Монгол ардын армийн ашиглаж байсан пулемёт]] [[Файл:Socialist Mongolia Suit of Mongolian Cosmonaut.jpg|thumb|Монголын анхны сансрын нисэгчийн хувцас]] Хятадын харгислал Унгерний дэглэмээр солигдсон ч Унгерний босгосон автономит засаг нь улс болон тогтож чадахгүй нь илт байлаа. Энэ эгзэгтэй үед Богд гэгээний засгийн газар нөхцлийг хүлээжнэж байсан нь умар зүгт үйл явдал түргэн өрнөхөд нөлөөлөв. 1920 онд эх орноо чөлөөлөх тэмцэлд олон түмнийг уриалан босгох бүлгэмүүд хуралдаж Монгол Ардын Нам /МАН/-ыг хамтран байгуулсан ажээ. МАН 1920 оны 7-р сард төлөөлөгчдөө Зөвлөлт Орос Улс руу улс руу илгээв. Эхлээд С.Данзан, Х.Чойбалсан нар мордож, араас нь Д.Бодоо, Д.Чагдаржав хоёр мөн Д.Сүхбаатар, Д.Догсом, Л.Лосол нар Богд хааны тамгатай бичгийг авч явжээ. МАН нь засгийн газар ба цэрэг армийг зохион байгуулж С.Данзан намын тэргүүн, С.Сүхбаатар цэргийн удирдагч болов. 1921 оны 7 сарын 23-нд Ардын засгийн газар нь төрийн хэрэгт хааны эрх мэдлийг хязгаарлаж, засгийн эрхийг Ардын засгийн газарт төвлөрүүлснийг зарлажээ. 1924 онд Богд хааныг таалал төгсөж 1921-1924 онд ардын эрхтэй хэмжээт цаазат хаант засгийн хэлбэрээр оршиж байсан шилжилтийн үе дуусаж, монгол оронд анх удаагаа сонгуулийн бүгд найрамдах засаг тогтоох үйл ажил эхэлжээ. Улсын анхдугаар их хурал хуралдаж 1924 оны 11 сарын 26-нд Үндсэн хуулийг баталжээ. Ийнхүү Үндсэн хуулийг баталсан нь 20-р зууны монголын түүхэнд онцгой чухал үйл явдал болсон юм. 1925-1953 онуудад Монголын засгийн газраас үндэсний ардчилсан зорилтийг хэрэгжүүлэх оролдлогыг хийж бие даасан байдлаа хадгалахыг чармайж байв. Коминтерний “ардын дайсан” гэсэн нэр томъёог гарган ирж, улмаар Монголын Хувьсгалт Намыг өөрчлөхийг ятгах болов. 1932 онд ЗХУ-аас, лам нарыг үймээн самуун гаргаж байгаа хэмээн буруутгаж, засгийн газар бүх сүм хийдүүдийг хааж эхэлжээ. 1937 онд засгийн газраас улсын дайсан болох буддын шашны сүм хийд ба эрдэм мэдлэгтэй хүмүүсийг оролцуулан тэдгээр хүмүүсийн эсрэг хэлмэгдүүлсэн гашуун түүх өрнөсөн ажээ. Хувийн өмчийг нийгэмчилж, сүм хийдүүдийг нурааж сүйтгэв. Бүрэн бус мэдээгээр 36000 хүн хэлмэгдүүлэлтийн золиос болсон хэмээдэг. Дэлхийн 2-р дайны үед монголын төрийн бодлогод коммунист үзэл онол хүчээ авч МАХН үндэсний ардчилсан үзэл бодол, үйл хэргээсээ социалист үзэл баримтлалд шилжин улс үндэсний эрх ашиг, сонирхол орхигдоход хүрсэн ажээ. Ингээд 1953-1965, 1965-1989 онуудад БНМАУ-д Социалист өөрчлөлтийг хэрэгжүүлж эхэлсэн. === Ардчилалын үеийн Монгол Улс, 1990 оноос эдүгээ=== 1989 оны үед дэлхий нийтэд коммунизмын үзэл баримтлал уналтад орж эхэлсэн бөгөөд гадаад орчноос гүн хамааралтайгаар монгол орон энэ өөрчлөлтөд татагдан орсон юм. Эрх чөлөө, ардчилалыг хүсэмжилсэн залуучууд Монголын ардчилсан холбоо, Ардчилсан социалист хөдөлгөөн, Шинэ дэвшилтэт холбоо зэрэг эвсэл холбоод байгуулагдсан нь ардчилсан хөдөлгөөн бүх орон даяар өрнөх үндсэн нөхцөл болжээ. Улмаар олон намын тогтолцоотой болов. Монголд өрнөсөн ардчилсан хөдөлгөөн эрчимжиж тэмцлийн хурц хэлбэр улс төрийн өлсөглөнг зарлав. МоАХ-ныхон 1990 оны 3-р сард Сүхбаатарын талбайд төрийн эрх баригчид, Засгийн газрыг огцруулах шаардлагыг тавьж өлсгөлөн зарласан юм. МАХН-ын 8-р бүгд хурал хуралдаж Улс төрийн товчоо бүрэн бүрэлдэхүүнээрээ огцорч, намын удирдан чиглүүлэх үүргийн тухай Үндсэн хуулийн заалтаас татгалзах шийдвэр гаргав. 7-р сард бүх нийтийн сонгууль явуулж МАХН нийт саналын 60%, бусад шинэ намууд 40% санал авав. Шинэ засгийн газар нэн яаралтайгаар ажил хэргээ эхлэж дараагийн байнгын тогтвортой засгийн газрыг байгуулахын тулд Шинэ үндсэн хуулийг батлах ажлыг хийсэн билээ. Жил гаруй толгой өөд татах завгүй ажиллан, асуудлыг хэлэлцэн 1992 оны 1-р сарын 25-нд Шинэ үндсэн хуулийг баталжээ. Улс орон феодалын нийгмээс коммунизмд, 1990 оноос ардчилсан ба зах зээлийн нийгэмд шилжсэн. Гэсэн ч өмнөх чиг хандлага нь маш хэцүү байдалтай байсан. Засгийн газрыг дахин эмхлэн байгуулахтай зэрэгцээд монголд оруулсан оросын тусламжийн зээллэг хүнд цохилт болсон. Тэр нь ойролцоогоор дотоодын нийт бүтээгдэхүүний 1/3-тэй дүйцэх хэмжээтэй байжээ. Үйлдвэрүүд зогсож, хэрэгцээтэй бараа материал хомсдож, архи, хонины мах, талх зэрэг хүнсийг картаар олгох болсон. Картаар хүнс олгох тогтолцоо 1991-1993 он хүртэл үргэлжилжээ. Монгол орныг хөгжил дэвшлийн замд оруулсан 1990 оны ардчилсан шинэчлэлт нь Монгол дахь өөрчлөлт шинэчлэлтийг эргэлт буцалтгүй болгож, ардчилсан нийгэм байгуулах явцыг түргэтгэсэн 20-р зууны Монголын түүхэн дэх улс төрийн томоохон үйл явц болох 1911-1912 он, 1921 оны түүхэн үйл явдлын шууд үргэлжлэл нь байв. == Зургийн цомог == <gallery> </gallery> == Гадны холбоосууд== {{Commons|Category:National Museum of Mongolia|Монголын Үндэсний Музей}} * [http://www.nationalmuseum.mn/ Албан ёсны цахим хуудас] [[Ангилал:Википедиа:Онцлох өгүүлэл]] [[Ангилал:Улаанбаатарын музей]] nvrw5pqrymqyfsjcjz85madphi31jum 709926 709925 2022-08-28T12:25:34Z 94.237.53.37 /* Эртний улсуудын түүх */ wikitext text/x-wiki [[Image:Undesni_tuuhiin_muzei_zurag.jpg|thumb|right| Монголын Үндэсний Музей]] '''Монголын Үндэсний Түүхийн''' '''Музей''' - нь [[Улаанбаатар]] хотод байдаг [[музей]] юм. Тус музей нь монгол нутагт хүн анх аж төрөх болсон хуучин чулуун зэвсгийн үеэс эдүгээ хүртэлх нүүдэлчдийн түүх, соёл, өв дурсгал, угсаатны зүй, уламжлалт зан заншлыг товчлон үзүүлсэн үзвэрийн 9 танхим бүхий, сан хөмрөгтөө 50000 гаруй үзмэртэй, үндэсний хэмжээний тэргүүлэх музей билээ. Үндэсний түүхийн музей нь [[Монгол улс]]ын нийт музейн үзмэрийн 30 гаруй хувийг хадгалж, дэлгэн үзүүлдэг эрдэм шинжилгээний судалгаа сурталчилгааны төв байгууллага болно. ==Түүх== [[Image:Natmusmonhis.jpg|right|thumb]] [[Image:National Museum of Mongolia.JPG|right|thumb|Монголын үндэсний түүхийн музей]] Монголд орчин үеийн музей 1924 онд байгуулагдаж, музейн сан хөмрөгөө бүрдүүлж эхэлсэн билээ. Богд хааны ордонд анхны үзэсгэлэнгээ нээж байсан музей өргөжин тэлсээр 1956 онд “Улсын төв музей” болон монголын түүх, угсаатны зүй, урлагийн түүх, байгалийн түүх болон палеонтологийн холбогдолтой бүхий л үзмэрүүд хадгалагдаж байв. Түүнчлэн аймаг бүрт орон нутгийг судлах музей байгуулагдаж нутаг орныхоо түүх, байгалийн онцлогийг тусгасан цуглуулгатай бөгөөд өнөөдөр ч үйл ажиллагаагаа эрхлэн явуулсаар байна. 1980-аад оны сүүл 1990-ээд оны эхэн үед Монгол улс хүний эрх, эрх чөлөөг дээдэлсэн ардчилал шинэчлэлийн тогтолцоог сонгож, эдийн засгийн чөлөөт хэлбэрт шилжсэн юм. Энэхүү өөрчлөлт нийгмийн бүх салбарт нөлөөлж музей нь бүтэц зохион байгуулалтын хувьд шинэчлэгдсээр ирсэн юм. 1991 онд улсын томоохон музейнүүд цуглуулгаараа төрөлжсөн музей болон шинэчлэгдсэн бөгөөд Улсын төв музей, Хувьсгалын музейн археологи, түүх, угсаатны цуглуулгыг тус тус нэгтгэн Монголын Үндэсний Түүхийн Музейг байгуулжээ. 2008 онд Монгол улсын Засгийн газрын тогтоолоор Монголын Үндэсний Түүхийн музей нь “Монголын Үндэсний музей” болон нэрээ өөрчилжээ. Монголын үндэсний музей нь монголчуудын түүх, соёлын өвийг хадгалан хамгаалах, судлан сурталчлах, түгээн дэлгэрүүлэх зорилго бүхий соёл, шинжлэх ухаан, боловсролын байгууллага юм. Тус музей нь монгол нутагт хүн аж төрж эхэлсэн нэн эртнээс өнөөг хүртэлх үеийн монголчуудын түүх, уламжлалт соёлын хүрээн дэх 50.000 орчим үзмэрийн цуглуулгатай. МЭӨ 800.000 жилийн тэртээгээс XX зууны үед холбогдох түүх, археологи, угсаатны зүй, соёлын эд өлгийн зүйлсийг байнгын үзүүллэгийг дэлгэн олон нийтэд үйлчилж байна. Түүхийн цуглуулга нь археологи, монголын дундад зуун, орчин үеийн түүхийн үзмэрүүд, гэрэл зураг, бичлэг, баримт бичгээс бүрддэг. Угсаатны зүйн цуглуулга нь монголчуудын эдийн болон оюуны соёлын дурсгалын ай савд багтах баялаг эд өлгийн зүйлс тухайлбал, гоёл чимэглэл, хувцас, хөгжмийн зэмсэг, гал тогооны хэрэгсэл, монгол гэр, гэрийн тавилга, малын уналгын хэрэгсэл, бөө мөргөл, бурхан шашны эд өлгийн зүйлсээс бүрддэг. Монголын Үндэсний музей (үүнээс хойш МҮМ гэж товчлон бичье) нь байнгын үзэсгэлэнгийн 10 танхим, түр үзэсгэлэнгийн 1 танхимтай. Хүний нөөцийн хувьд 6 хэлтсийн 80 гаруй ажилтан албан хаагчидтай. Мөн Монгол улсын Засгийн газрын ордонд шинээр байгуулагдсан Монгол төрийн түүхийн музей харьяа музейн зарчмаар үйл ажиллагаагаа явуулдаг. МҮМ нь гадаад, дотоодын музей, олон улсын сан, их сургууль, судалгааны байгууллагуудтай хамтран судалгаа шинжилгээний олон төслийг амжилттай хэрэгжүүлдэг. Солонгосын Үндэсний Музей, АНУ-ын Смитсоны хүрээлэнгийн Байгалийн Түүхийн Үндэсний музей, Пенсильванийн Их сургуулийн Археологи болон Антропологийн музей, Зүүн Теннесси Их сургууль зэрэг олон байгууллагатай хамтарч эрдэм шинжилгээ судалгааны төсөл хэрэгжүүлж байна. 1990-ээд оноос хойш дэлхийн 18 оронд монголын түүхийн талаарх гуч гаруй тусгай үзэсгэлэнг зохион байгуулсан. == Монголын Үндэсний Музейн танхим== [[Файл:Mongolian Traditional Life Ger (Yurt) (34865085394).jpg|thumb|Монгол гэр]] === Эртний монголын түүх === [[Image:Ancient Mongolian pottery - National Museum of Mongolian History.jpg|right|thumb|Вааран эдлэл]] [[Image:Cave painting - National Museum of Mongolian History.jpg|right|thumb|Хадны сүг зураг]] Монгол дахь чулуун зэвсгийн үе нь ойролцоогоор 800.000 жилийн өмнө эхэлж, хуучин, дунд, шинэ чулуун зэвсгийн үе хэмээн хуваагддаг. Эртний хүний амьдарч байсан бууц суурины дурсгал эдүгээ монголын бүх нутгаас олдож байна. Хуучин чулуун зэвсгийн үе буюу “Палеолит” МЭӨ 800000-12000 жилийн өмнөх хүмүүсийн гол багаж зэвсэг нь чулууг бутлаж хийсэн хутга мэт зүйл байв. Түүнчлэн яс, эвэр, том биетэй амьтны шүдээр ч зэвсэг хийж байжээ. Монгол дахь хуучин чулуун зэвсгийн хамгийн эртний дурсгал нь Баянхонгор аймгийн Баянлиг сумын нутаг дахь Цагаан агуйгаас олдсон чулуун зэвсэг бөгөөд ойролцоогоор 800000 жилийн өмнөх үед холбогдоно. Хуучин чулуун зэвсгийн гол гол дурсгалууд Баянхонгор аймгийн Баянлиг сумын Цагаан агуй, Өлзийт сумын Уранхайрхан уул, Ховд аймгийн Үенч сумын Үенчийн гол, Алтай сумын Барлагийн голын ойролцоо, Өвөрхангай аймгийн Гучин ус сумын Гучин ус, Дундговь аймгийн Гурвансайхан сумын Ярх ба Ёроолын дурсгалууд музейн үзүүллэгт бий. Дунд чулуун зэвсгийн үеийн дурсгалууд Дунд чулуун зэвсгийн үед (МЭӨ 100 000 - 40 000 жилийн өмнө) хүмүүс “галыг” нээсэн аж. Түүнчлэн эртний хүний уран дүрслэлт сэтгэлгээнийн илэрхийлэл хадны сүг зурагт шингэн үлджээ. Цаг уурын хувьд мөнх цэвдэг мөстлөгийн үе эхлэн аажмаар энэ цаг уурт амьд байгал шилжин зохицож байсан хийгээд орчин үеийн монголын газар нутгийн баруун ба хойд уулархаг бүс нутаг мөстлөгт өртсөн байна. Энэхүү хүйтнээс биеэ хамгаалахын тулд тэр үеийн хүмүүс агуй гэх мэт байгалын хоргодох газарт байрлан, агнасан амьтныхаа арьсаар энгийн хувцас хийж өмсдөг байлаа. Олон төрлийн багаж зэвсэг, хоёр талыг ирлэсэн, тэмдэг хэрчлээ гаргасан зэвсгүүдийг хийх болсон. Левалиуци ба засч янзлах техник гарсан нь эдгээр чулуун зэвсгүүдийг бүтээх бололцоог бүрдүүлжээ. Энэ үеийн дурсгалууд Монголын Ханбогд сумын Оцонмааньтын агуй, Баянхонгор аймгийн Их Богд уул, Өвөрхангай аймгийн Богд сумын Арцбогд, Хархорин сумын Мойлтын ам зэрэг газруудад илэрчээ. 1.Дээд чулуун зэвсгийн үе (МЭӨ 40000-12000 жилийн өмнө) Энэ үеийн төгсгөлөөр мөсөн голын зузаан нь багасаж орчин цагийн газар зүйн нутаг дэвсгэр үүсэн бий болжээ. Уур амьсгал нь өнөөгийхтэй төстэй болж хувирчээ. Чулуун зэвсгийн технологи нь өмнөх үеэсээ хөгжин иртэй зүйл, сумны жад, чулууны хэлтэс, тэвнэ гэх мэт нарийн багаж зэвсгийг чулууг бутлах замаар хийдэг болов. Ан ав хийх арга техник сайжирч, сонгож авах зэвсэг нь жад болжээ. Тэр үеийн хүмүүс агуйгаар орон гэрээ хийж байсан ч, өнөөгийн гэр буюу урцтай ойролцоо байгууламжийг мөн барьж эхэлсэн байна. 2. Дунд чулуун зэвсгийн үе: 12000-7000 жилийн өмнөх үеийг судлаачид хүн төрөлхтөний их нүүдлийн үе хэмээдэг хйигээд хүмүүс хойд зүг рүү нүүдэллэж байжээ. Тухайлбал, Сибир болон Алескыг дамжин төв азийн хүмүүс хойд америкт хүрсэн гэдэг. Хүмүүс холын тусгайлтай анхны зэвсэг нум сумыг сэдэж, болхи газар тариалан эрхэлж, зэрлэг амьтдыг гаршуулах болсон. Эхлээд нохойг тэжээн гаршуулжээ. Увс аймгийн Сагил сумын Можоод илэрсэн хадны зурагны судалгаагаар 5 хошуу малын нэг үхрийг тэжээн гаршуулсаныг батласан юм. Мөн чулуун зэвсэг ч нэлээд боловсронгуй болов. Дунд чулуун зэвсгийн үеийн архелогийн дурсгал болон эд өлөг нь монголд төдийгүй дэлхий дахинд тархсан байдаг ч ерөнхийдөө нэлээд ховор юм. Баянхонгор аймгийн Чихэн агуй, Дундговь аймгийн Дулааны говиос илэрсэн чулуун зэвсэг нь зэрэг дурсгал бий. 3. Шинэ чулуун зэвсгийн үе (МЭӨ 7000 - 3000 жилийн өмнө) Энэ үед эртний хүмүүс гэрийн эртний хэлбэр нүхэн сууц, оромж урц майханг барьж чаддаг болов. Үржил шимтэй голын эрэг хөвөөг даган багахан тариалан, загас, ан агнуур эрхлэн аж төрж байв. Энэ үеийн малтлагаар илэрсэн архелогийн дурсгалт зүйлсээс чулуун зэвсгээс гадна шавраар хийсэн ваарны хагархай, ясаар хийсэн чимэг зүүлтний төрлүүд, энгийн гоёл чимэглэлийн эдлэлүүд илэрчээ. Мөн нас барагсадаа тусгай зан үйлийн дагуу оршуулдаг болсон. Тэд үхсэний дараах амьдралд итгэдэг байжээ. Иймэрхүү оршуулгын газар нь Дорнод аймгийн Норовлин уул, Тамсагбулаг ууланд илэрсэн. Энэ үеийн чулуун зэвсэг нь чулууг бутлан хийдэг эртний арга техникээр зогсохгүй, нүх гаргах, өнгөлөх, ирлэх арга дэлгэрсэн. Анхдагч чулуун зэвсгийн үеийн чулуун зэвсэг нь улам хөгжиж, хуурайдах багаж, сэлэм, зэв мэтийн багаж дэлгэрсэн. Хатуулаг сайтай пийсүү, хаш чулуугаар багаж зэвсгийн чанарыг сайжруулжээ. 4. Хүрэл зэвсгийн үе (МЭӨ 3000- МЭ 300 жилийн өмнө) Монгол дахь хүрэл зэвсгийн үе нь МЭӨ 3000 оноос эхэлдэг. Хүн төрөлхтөн зэс хэмээх металлийг нээснээр чулуун зэвсгийн эрин үеийг хүрэл зэвсгээр сольжээ. Хүрэл зэвсгийн үед эртний нүүдэлчид мал аж ахуйг хөгжүүлж түүнтэй уялдан тухайн үеийн соёл, хувь хүн, өмчийн харилцаа аажим аажмаар өөрчлөгдөж эхэлсэн юм. Энэ үеийн дурсгалуудад дөрвөлжин хэлбэрийн булш бунхан, дөрвөлжин мөн дугуй хүрээгээр хүрээлэгдэж чулуугаар хучигдсан том булшны чулуу байдаг. Мөн төв азийн амьтны загварт урлагийн мянган дурсгал бүхий хадны зураг, хүрэл эдлэл, евроазид цөөн тоотой тархсан буган чулуун хөшөө хэмээх алдарт дурсгал бүтээгдсэн ажээ. === Эртний улсуудын түүх === Тус танхимд Монголын нутагт оршин байсан эртний улсуудын түүхийг өгүүлнэ. Монголчуудын дээд өвөг Хүннү гүрэн (МЭӨ III - МЭ I зуун) хийгээд түүний дараа оршин тогтнож байсан Түрэгийн хаант улс, Уйгар, Хятан улсын (МЭ VI-XII зуун) түүх, соёл, аж ахуйг харуулсан археологийн олдворууд дэлгэгдсэн. === Хүннү гүрэн (МЭӨ III зуун - МЭ I зуун) === Манай эриний өмнөх 2000 жилийн орчим өнөөгийн монголын нутагт талын нүүдэлчид овгийн холбоонд нэгдэн аж төрж байв. Хүннү аймгийн холбоо нь монгол, түрэг, хамниаган болон бусад талын нүүдэлчдийг нэгтгэн монгол нутагт анхны эзэнт гүрнийг байгуулснаар Хүннү гүрэн хэмээн алдаршжээ. Хүннү гүрэн нь хүчирхэг үедээ өмнө зүгт хятадын Цагаан хэрэм умар зүгт Байгаль нуур, баруун тийш Ил Тарвагатай дорно зүгт Солонгосын хойг хүртэлх газар нутгийг эзлэн оршиж байв. Эдүгээ монгол нутгаас олдож буй Хүннүгийн үеийн бууц, тахилын байгууламж, язгууртны болон жирийн иргэдийн булш бунхны дурсгалыг дэлхийн олон орны эрдэмтэд судлан шинжилж байна. Та бүхэн манай үзмэрийн танхимаас 20-р зууны археологийн шинжлэх ухааны нэгэн нээлт Хүннүгийн язгууртны булшны хосгүй нандин олдворууд, орчин үеийн судлаачдын шинжлэн судалж олны хүртээл болгож буй дурсгалуудыг үзэх болно. Хүннүгийн үед нүүдэлчид мал ахуй эрхлэн аж төрж гар урлал, газар тариаланг эрхлэн бурхны болон бөөгийн мөргөл бүхий соёлын өвөрмөц орчинтой байсан нь одоо судалгаагаар батлагддаг. МЭ 5-р зууны үед Хүннү гүрэн задран хоёр хэсэгт хуваагдсан хийгээд умард хүннү нарын зарим хэсэг баруун тийш нүүдэллэн Хар тэнгис орчимд хүрчээ. Тэд Хүннүгийн удмын хаант улс байгуулан сүр дуулиантай томоохон байлдаануудыг хийсэн нь өрнийн түүх сударт тэмдэглэгджээ. Догшин байлдаанч Аттилла хаан бурхны ташуур хэмээн алдаршиж байлаа. Хүннүгийн эзэнт гүрэн мөхсөний дараа Сяньби ба Жужан гэсэн гүрнүүд (I-V зуун) оршиж байжээ. === Түрэг хаант улс (МЭ VI-VII зуун) === Хөх Түрэгүүд МЭ V зууны эхэн хагаст түүхийн тавцнаа тодрон гарсан хийгээд 552 онд Буман Хааны үед төр улсаа байгуулжээ. Хааны хүү Истэми газар нутгийнхаа баруун хэсэг болох Он Оклари-г удирддаг байлаа. Буман хааныг таалал төгссөний дараа, Мо-хан Хааны үед /552-572/ төрт улс нь хүчирхэгжсэн юм. Мо-хан хааны үед өмнөд хөрш Хятадуудтай харьцаа сайтай байсан бөгөөд түүхэнд анх удаа алс холын Бизсантай харилцаа тогтоож байлаа. Түүний дараагаар ирсэн зонхилогчдын ур чадваргүй байдлаас шалтгаалан МЭ 630 онд Хятадын эрхшээлд орж 50 жилийн турш дарлалд автсаны дараа Хөх Түрэгийн сурвалжит Бөрү-гийн гэр бүлээс Көтүлүг Тигин Түрэг угсаатныг дахин нэгтгэж Түрэгийн сүр жавхлант улсыг байгуулсан юм. Көтүлүг Тигиний энэхүү алдар гавьяаг үнэлж Элтэрэс хаан буюу “Улсыг Хураагч” цол олгосон байна. Элтэрэс хааны амжилтанд алдарт жанжин Тоньюкукийн хүчин зүтгэл их байсан юм. Элтэрэс хаан 691 онд таалал төгсөхөд түүний хүүхдүүд балчир байсан учраас заншил ёсоор түүний дүү Капаган ор залгажээ. Капаган хааны үед Хөх Түрэг улсын алтан үе байлаа. Энэ үеийн Хөх Түрэг улс нь дорнодод Хятадын тэнгис, өрнөдөд Кавказ, өмнөдөд Түвд, умардад Сибир хүртлэх нутгийг эзэлж байсан бөгөөд энэхүү өргөн уудам нутаг дахь Түрэг угсаатныг нэгэн далбаан дор нэгтгэж чадсан юм. 716 онд Хөх Түрэгийн хаант улсыг Билэг хаан удирдсан бөгөөд түүний дүү Көлтигин болон төрийн жанжин Тоньюкук нарын үед Түрэгийн ард түмэн амар амгалан амьдарч байлаа. Тоньюкук болон Көлтигинийг таалал төгссөнөөс хойш төр улсад үймээн самуун дэгдсэн бөгөөд 734 онд Билэг хааныг насан эцэслэсний дараа хаан ширээнд суусан хаад хуучин төрт улсаа хэзээ ч байгуулж чадсангүй. Ийнхүү Түрэгийн хаант улс мөхөх шалтгаан болсон юм. === Уйгур Улс (МЭ 741-840 он) === Хөх Түрэгүүд нэг талаас Хятад нөгөө талаас өөрсдийн Докуз Огуз /Есөн Огуз/, Карлук болон Басмыл гэх мэт Түрэг овог аймгуудтай дайтсаны улмаас хүчин мөхөстсөн билээ. Орхон болон Сэлэнгийн сав нутгаар нутаглаж байсан Уйгарууд өөрсдийн 3 дахь Түрэгийн хаант улсаа байгууллаа. Уйгарууд Хөх Түрэгийн нэгэн үндэстэн байсан бөгөөд Хөх Түрэгүүд Уйгар болон бусад Түрэг овог аймгуудыг нэгэн далбаан дор нэгтгэж чадсан юм. Уйгарын хаант улс нь худалдаа наймааг чухалчлан үзэхийн зэрэгцээ Хөх Түрэгийн зан заншлыг үргэлжлүүлэн хадгалжээ. Худалдаа наймаа хөгжихийн хэрээр Манихейн сүм хийд байгуулагдан худалдааны төв болон өргөжиж, улмаар албан ёсны шашин нь Манихейзмын шашин болсон юм. Эрэлхэг дайчин Уйгарын ард түмний соёл урлаг, худалдаа наймаа хөгжсөн хэдий ч цагийн эрхээр хүчин буурч хойд хөрш Кыргиз Түрэгүүд Уйгарын нийслэл рүү довтолсноор Уйгарын хаант улс мөхсөн юм. Ийнхүү хөдөө аж ахуй эрхэлдэг Уйгарын ард түмэн баруун бие хэсэгт Туркистаны нутгаар амьдрах болжээ. 1229 онд Монгол угсаатнууд Уйгар угсаатныг түүхийн тавцнаас унагасан юм. Монголчууд Уйгаруудыг итгэл найдвартай зөвлөгч хэмээн тооцож төрийн дээд албанд ажиллуулсаар иржээ. === Хидан гүрэн (X-XI зуун) === [[Файл:KhitanUB.jpg|thumb|Кидан чулуу]] Энэ үед Киданчууд нүүдлийн ба суурин соёлыг хослуулан аж төрж байв. Уламжлалт нүүдлийн амьдралын зэрэгцээ газар тариалан эрхэлж, гар урлал, металл төмрийн боловсруулах технологи, худалдаа арилжааг хөгжүүлж байлаа. Цайз, тосгон, хот суурин, сүм хийд, дуган, чулуун гүүр хүртэл хурдтай баригдсан байна. Киданд Хятадын дүрс үсэгт үндэслэсэн их үсэг ба уйгар үсэгт үндэслэсэн бага үсэгний аль алийг нь хэрэглэж байв. Уран зохиол, судар номууд орчуулагдаж, аялагч эрдэмтэд аян замын тэмдэглэлээ эдгээр бичгээрээ бичиж үлдээжээ. Хөрөнгө чинээтэй язгууртнууд Кидан, Хятад, Энэтхэг, Солонгос зэрэг орнуудын арвин номын баялагтай номын сантай байжээ. Мөн Кидан нь ойролцоох хөрш зэргэлдээ орнуудтай бэлэг болгож номыг солилцдог байв. === Монголын уламжлалт хувцас, гоёл чимэглэл === Монгол хувцасны төрөлд 400 гаруй төрлийн дээл, 100-аад төрлийн малгай, 20–иод төрлийн гутал, бүс 30 орчим төрөл байдаг. Дээл нь эсгүүр загвар ба зориулалтаараа ялгаатай. Эрэгтэй эмэгтэй өдөр тутмын хувцас, өвөл зуны хэрэглээ, мөн баяр, ёслол, онцгой хэргийнх гэх мэт. Монголчуудын малгай нь угсаатны бүлэг бүрээр ялгаатай мөн нас, хүйс, онцгой ба өдөр тутмын, улирлын хувьд өөр өөр байдаг. Малгайны шовх хэлбэр нь тэнгэрийн орон, хөгжилт цэцэглэлт, элбэг баян зэргийг зөгнөсөн сэтгэлийг бэлгэддэг. Малгайг ихэд хүндэтгэн үздэг монгол хүн малгайгаа гэрийнхээ хоймор залж дээш нь харуулахгүй хүндэтгэлт ёс ч бий. Монгол гоёл нь ахуй хэрэглээний эдлэлээ үнэт эрдэнээр бүтээж, уламжлалт угалж, хээ чимгээр баяжуулан өдөр тутамдаа хэрэглэдэг өвөрмөц онцлогтой юм. Монгол эмэгтэйчүүдийн гоёл чимэглэл нь олон төрөлтэй, алт, мөнгө үнэт чулуугаар урладаг нандин чамин хийцтэй. XVII-XIX зууны монгол эхнэрүүдийн толгойн боолт, хавчаар чимэглэл туйлын өвөрмөц хийгээд Гарьд /Домогт өгүүлдэг шувуу/-ын далавчтай адилхан хэлбэрээр гэзгээ зассан домогтой. Толгойн боолтын оройвч нь дундад эртний монгол хатдын богтаг малгайн уламжлалыг хадгалсан дээрээ жижиг дугуй тойрогтой, оройвчийг мөнгө, алтаар хийж шүр, сувд шигтгэн чимэглэсэн гоёл юм. Түүний залгаа үсний мөнгөн хавчаар байх хийгээд дээр өгүүлсэн үсний дэргэр хэлбэрийг хадгалах, чимэглэл зүүсгэлийн гоёмсог бүрдэл болно. Мөн дэрийлгэж наасан үсний дорх сул гэзгийг сүлжин хос дугтуйд хийх ба үүнийг үсний гэр ч гэдэг. Үсний гэрийг торго хамба, алт мөнгө, сувд шүрээр чимэглэж үзүүрт нь мөнгөн зүүлт унжуулна. Түүнчлэн гинжин хэлхээ бүхий олон салаатай, навч, зоос зэрэг хээ чимэгтэй сийх ээмэг, цул алт, мөнгөн бөгж, эрдэнийн чулуун болон мөнгөн бугуйвчийн аль нэгийг донж маягийг тааруулан гоёно. Ташаанаас хос мөнгөн бэл унжуулах нь хэрэглээ хийгээд гоёлын шинжээ хамтатгасан өвөрмөц сайхан гоёл болно. Зарим нутагт аяганы алчуур хэмээх олон өнгийн торгон чимгийг уужны хоёр хажуугаас зүүнэ. Мөн ёслол хүндэтгэлийн зүүсгэлд арын гуу буюу нурууны чимэг зүүлт дагалдана. Монгол эрэгтэйчүүд дээлэндээ мөнгө, сувдан товч хадаж, гаанс, тамхины уут, хөөрөг, хөөрөгний даалин, мөнгөн аяга, аяганы уут сэлтээ бүснээсээ зүүн гоёно. Гаансны толгойг мөнгөөр урлаж, их биеийг хаш, пийсүү, ган зэргээр хийнэ. Хөөргийг мана, хаш, гартаам, оюу, усан болор, молор, мод, яс, шаазан гэх мэт үнэт зүйлээр хийдэг байжээ. Хөөрөгний толгойг голдуу шүрээр хийх ба халбагыг нь яс, модоор хийнэ. Хамрын нунтаг тамхи нь хатуу, зөөлөн, гаатай, энгийн зэрэг олон төрөлтэй. Хөөрөгний даалинг гоёмсог торгоор хийж, хатгамал болон зээгт наамлыг урладаг байв. Монгол эрэгтэйчүүд бүснийхээ баруун талд хэт хутгаа зүүдэг. Энэхүү хэт хутгыг улаан мод, ган, яс, арьс, мөнгө зэргээр хийдэг. Хөөрөг солилцох нь уламжлалт мэндчилгээг илэрхийлэх маш чухал ёс заншил юм. Монгол гутал нь нүүдэлчдийн амьдралын маягт ихэд зохицсон байх төдийгүй хэв загварын олон төрөлтэй юм. Арьс, ширээр эх биеийг хийж улийг нь товшин ширж, түрүү, зуузай, харааг нь уламжлалт хээ чимгээр гоёсон, ээтгэр хоншоортой байна. Гутлын дотуур эсгий оймс давхар өмсөнө. === Монголын эзэнт гүрэн (XIII- XIV зуун) ‏ === [[Файл:Mongolian Empire Map (35578103021).jpg|thumb|Монголын эзэнт гүрэн]] [[Файл:Mongolian Empire Letter from Guyug Khaan to Pope Innocent IV (Copy) (35321741520).jpg|thumb|Монгол хааны захидлын хуулбар]] [[Файл:Mongolian Empire Silver Gerege Copy (35578340101).jpg|thumb|Чингис хааны Гэрэгэ]] [[Файл:Mongolian Empire Mongol Mounted Warrior (34899534863).jpg|thumb|Монгол морин цэрэг]] Тус танхим нь Монголын түүхийн сэргэн мандлын үе эзэнт гүрний түүхийг өгүүлэх бөгөөд ханлиг улсын үе, Их Монгол улс, Эзэнт гүрэн хэмээх сэдэв дор багтаан эд үеийн түүхэн үзмэрийг байрлуулсан. Монголын эзэнт гүрэн үзүүллэгийн танхим дахь үзмэрүүд нь монголын эзэнт гүрний үеийн гайхамшигт түүхийн гэрч болсон археологийн олдворууд, цэргийн хувцас хэрэглэл, эртний хотын тууриас олдсон эд өлөг, олдвор, хаадын дипломат харилцааны баримт, болон тухайн үеийн Их Монгол улсын нийслэл хотыг сэргээн хийсэн загвар зэрэг олон сонирхолтой үзмэрээс бүрдэнэ. Эдгээрийн түүхэн өгүүлэмжийг дор товчлон толилуулж байна. Ханлиг улсын үе: X-XII зууны үед Монгол угсаа гаралтай янз бүрийн овог аймгууд өмнийн их говиос Байгаль нуур хүртэлх өргөн уудам газар нутагт тархан амьдарч байв. Тэд нутаг орон, аж ахуйн хэвшлээрээ “талын иргэд”, “ойн иргэд” хэмээн ялгарч байв. Талын иргэд мал ахуй, гар урлал, тариалан эрхлэн аж төрж байсан ба ойн иргэдээс нийгэм болон соёлын хөгжлөөрөө илүү байв. Хамаг монголын ханлиг бусад дундаа нэр хүндтэй зонхилогч байв. Хараахан нэгдэн нягтарч амжаагүй талын нүүдэлчдийг Хамаг монголын ханлигийн хан Есүхэйн хөвүүн Тэмүжин бусад итгэлт нөхдийн хамтаар нэгтгэж эхлэв. Ийнхүү хүн төрөлхтөний түүхэнд алтан үсгээр бичигдэх их түүхийг монголчууд бүтээж эхэлсэн ажээ. Тэмүжин 1189 онд Хамаг монголын ханаар өргөмжлөгдөн Чингис хэмээх цолыг авав. 1206 онд их бага 32 ханлиг аймгийг нэгтгэн нэгэн төрийн жолоонд оруулж Их Монгол улсыг төвхнүүлэв. Чингис хаан түүний байлдааны урлагийн гайхамшигт ур, арга, төлөвлөгөө үргэлж ялалт авчирч байлаа. Чингис хаан дэлхийн цэргийн урлагийн шалгарсан жанжин, аугаа их улс төрч байжээ. Тийм ч учраас хожмын хүмүүс түүнийг мянганы хүн, суут дөрвөн жанжны нэг хэмээн тодруулжээ. Монголын арми тухайн үеийнхээ дэвшилтэт технологийг эзэмшсэн байнгын арми байв. Хятад ба Ислам мэргэжилтнүүдийн ур ухааныг армийн зэвсэг хэрэглэлийг боловсронгуй болгоход ашиглаж байв. Энэ үеийн монгол цэргийн байлдааны хэрэглэл, арга, төлөвлөгөө бусад үндэстэн угсаатныхаас хавьгүй илүү байсан гэдэг. Чингис хааны үеийн Их Монгол Улс умардад Байгаль нуур, өмнө зүгт хятадын Цагаан хэрэм, дорно зүгт Хянганы нуруу, өрнө зүгт Алтайн нуруу хүртлэх өргөн уудам нутгийг эзлэн оршиж байлаа. Чингис хааны үе залгамжлагчдын үед Монголын эзэнт гүрэн нь дэлхийн талыг байлдан дагуулсан аугаа эзэнт гүрэн болов. Монголын эзэнт гүрэн нь бүрэлдэхүүний хувьд таван үндсэн хэсэгт хуваагдаж байв. Чингэс хаанаас эхлэн 1259 онд Мөнх хааныг таалал төгсөх хүртэлх төв хэсгийн Монголын эзэнт гүрэн, Хубилай хаанаас эхэлсэн Хятадын Юань гүрэн, Персийн Ил хааны улс, Оросын алтан орд, Төв Азийн Цагаадайн хаант улс. Монголын эзэнт гүрэн нь дэлхийн олон үндэстэн, шашин, түүх, хэл соёлоороо ялгаатай улс орнуудыг эрхшээлдээ оруулж дорно өрнийг холбосон ба эдгээр улсуудын улс төр, эдийн засаг, соёлын хөгжил дэвшилд чухал нөлөөг үзүүлж байв. Монголын байлдан дагуулагчдын гүйцэтгэсэн гол үүрэг роль нь, анх удаа өрнө ба дорныг холбосонтой уялдаад хүн төрөлхтөн, тэдгээрийн улс төр, эдийн засаг, худалдаа арилжаа, шашинтай холбоотой нийгмийн хөгжилд онцгой хувь нэмэр оруулсан явдал хэмээн судлаачид тэмдэглэдэг. Хубилай хааны хаанчлалын үед монголын эзэнт гүрний бүрэлдэхүүнд Японы арлаас бусад дорно зүгийн газар нутаг үндсэндээ харьяалдаж байлаа. Хубилай хаан 1264 онд нийслэл хотоо одоогийн Бээжинд шилжүүлсэний дараа өмнөх нийслэл Хархорины нөлөө аажмаар суларчээ. Судлаачид, Хубилай хааныг бойжиж боловсорсон талын язгууртан байсан хэмээн үнэлдэг. Тэрээр Юань гүрнийг 34 жил удирдсан бөгөөд 1294 онд тэнгэрт хальжээ. Хубилайн хааны дараа төр барьсан хаад эзэнт гүрний улс төрийн хямралыг намжааж чадалгүй байсаар 1368 онд Юань гүрэн мөхжээ. [[Ил Хаант Улс|Ил хаан]]<nowiki/>ы улсыг [[Хайсан хүлэг хаан|Хүлэг хаан]] /1256-1265/ [[Перс]], [[Ирак]], Анатоли зэрэг улсыг байлдан дагуулсны дүнд байгуулсан нь түүхийн тавцанаа 100 орчим жил оршин тогтнов. [[Чингис хаан]]<nowiki/>ы хөвүүн [[Цагадай|Цагаадай]] зүүн [[Уйгур улс|Уйгар улс]]<nowiki/>аас баруун Бухар болон Самарканд хүртлэх эзэмшил газрыг өвлөн авсан нь уламжлан түүхнээ Цагаадайн хаант улс хэмээгдэх болсон. Төв Ази дахь Монголчуудын хаант засаглалтай байсан Цагаадайн улс нь 125 жилийн турш оршин тогтножээ. Монголын эзэнт гүрэн нь нэгдсэн хаант засаглалаар өөр өөр соёлтой, олон улс орон, Евроазийн эх газрын ихэнх хэсгийг захирч байжээ. Монголын эзэнт гүрний үед монголчууд дэлхийн тэн хагасыг нэгтгэн нэгэн төрийн жолоонд захирч байсан нь хүн төрөлхтний түүхэн дэхь анхны бөгөөд эцсийн тохиол байлаа. Монголчуудын байлдан дагуулал асар их гарз хохирлыг дагуулсан ч дорно өрнийн соёл, эдийн засгийн хөгжлийг түргэтгэж, ард түмнүүдийн харилцааг идэвхжүүлсэн эерэг талууд ч цөөнгүйг эрдэмтэд тэмдэглэжээ. === Уламжлалт соёл === [[Файл:Aristocratic Mongolian Ceremonial Costume (35670326896).jpg|thumb|Монголын язгууртны ёслолын хувцас]] Монголын соёлын уламжлалт өвийг энэ танхимд дэглэн олны хүртээл болгож байна. Тус үзүүлэгийн танхимд уламжлалт тоглоом, гар урлалын бүтээлийн дээжис, ном хэвлэлийн технологи, хөгжим, хөгжмийн зэмсгийн төрлүүдийг дэглэсэн. Мөн монголчуудын шашин, мөргөлийн хэлбэр, эд хэрэглэлийг энэ танхимаас харна. Нүүдэлчин монголчуудын эртний мөргөл бөөгийн мөргөл уламжлалт зан үйлийн утга агуулга, мөн чанар, өнөөдөр ч хүмүүс бөө, тэнгэр, өвөг дээдсийн сүнс сүлдийг шүтэх уламжлалаа хадгалсаар буйг харах билээ. Тэрчлэн монгол орноо гурвантаа дэлгэрсэн бурхны шашин монголчуудын оюуны амьдралд хэрхэн нөлөөлсөн, шашны урлагийн бүтээл, хожуу дэлгэрэлтийн үе 16-19-р зууны шарын шашин дэлгэрэлтийн үед монгол урчуудын ур ухаан, гараар баригдсан олон тооны сүм хийдийн талаар болон бусад мэдээллийг багтаасан үзүүллэг тус танхимд байдаг. === Уламжлалт аж ахуй === Дэлхий дээр нүүдлийн сонгодог хэв маягийг эдүгээ хүртэл тээж ирсэн монголчуудын гэр сууц, уналга ачлагын тоног хэрэгсэл, ан агнуур, газар тариалангийн багаж зэрэг уламжлалт аж ахуй, соёлын тухай үзүүллэгийг энэ танхимаас үзнэ.Эмээл хазаарын төрөл сав суулга гэх мэт. === Манжийн эрхшээлийн үеийн Монгол Улс XVII-XX зууны эхэн === [[Файл:Mongolian Traditional Culture Amarbayasgalant Monastery Model (34866656304).jpg|thumb|[[Амарбаясгалант хийд]]ийн загвар]] Монгол орон XVII-XX зууны эхэн үе хүртэл Манж Чин улсын эрхшээлд 200 гаруй жил оршин тогтнож байсан. Энэ үед хэрэглэгдэж байсан тамга тэмдэг, зоос, эрүү шүүлтийн хэрэгсэл зэрэг түүхэн үзмэрүүд энэ хэсэгт бий... === Богд хаант Монгол орон === XX зуун бол монголчуудын хувьд эрх чөлөө, тусгаар тогтнолын төлөө тэмцэл, өөрчлөлтөөр дүүрэн байлаа. Монголын ард түмэн үндэсний эрх чөлөөний хувьсгал хийж, шашин төрийг хослон барьсан хаант төрийн хэлбэрээр төрт улсаа сэргээсэн түүхийг энэ танхимд харуулж байна. Та бүхэн монгол орны улс төр, нийгэм-эдийн засагт гарсан өөрчлөлт дэвшлийг илтгэхүйц сонирхолтой үзмэрүүд, төрийн зүтгэлтнүүдийн хэрэглэж байсан эд өлгийн зүйлтэй танилцана. Богд хаант үеийн Монгол Улс (1911-1920) 20-р зуун гараад Монголчууд манжийн эрхшээлээс ангижрах үндэсний эрх чөлөөний хувьсгалыг хийсэн юм. Тухайн үед монголчууд “шинэ засгийн бодлого” гэгчийг газар бүр эсэргүүцэж Манжаас салан тусгаарлах үзэл санаа нийгэм даяар өрнөж байлаа. Үүний дүнд Үндэсний эрх чөлөөний хувьсгал ялж 1911 оны 12-р сарын 29-нд Олноо Өргөгдсөн Богд хаант Монгол улсыг байгуулсан тухай тунхаглан зарласан юм. Шашны тэргүүн VIII Богд гэгээн Жавзандамба хутагтийг Богд хаанд өргөмжилж, төрийн 5 яамтай засгийн газраа байгуулжээ. Богд хаант Монгол улсын Гадаад хэргийн яамнаас нь тусгаар тогтнолоо зарлаж, олон улсаар батламжлуулах нот бичиг илгээж байв. Энэ тухайд 1913 онд Монгол-Түвдийн найрамдлын гэрээгээр Олноо өргөгдсөн Богд хаант улсыг хүлээн зөвшөөрсөн ганц гэрээ юм. Энэ үеийн монголын улс төрчдийн бодлого үйл ажиллагааны талаар түүхэн баримт, төрийн бэлгэдлийн зүйлс туг, далбаа, түүхэн хүмүүсийн лаан баримал, тухайн үед оросоос тусламжаар ирсэн зэвсэг зэрэг ховор сонин үзмэр олон бий. Ингээд 1913 онд Орос, Дундад иргэн улс хоёр Гадаад Монголын автономийн тухай илтгэн гаргах бичиг” тунхаглалд гарын үсэг зурж хоёр гүрэн монголын тусгаар тогтнолыг хавсадан цуцлаж Ар монголыг ДИУ-ын харъяат автономит эрхтэй байлгахыг удирдамж болгожээ. Хэдийгээр өөртөө засах эрх бүхий улс болсон ч улсын дотоод хэргийг түвшитгэх, боловсрол, эдийн засгийн харилцаагаа өргөжүүлэх тал дээр анхааран улсын суруультай болоход туслаж, хуурай замын цэргийн байгууламж, сонин, гэрэл цахилгаан, цахилгаан холбооны газрыг нээхэд зориулан Оросын хаант улсаас зарим эдийн засгийн тусламжийг нийлүүлж байжээ. Дэлхийн 1-р дайнд айл хөрш Орос, Хятад улсууд аль аль нь татагдан орж, дотоод улс төрийн байдал нь нэн тогтворгүй болж, нийгмийн анги бүлэг, улс төр, цэргийн хүчний хоорондын тэмцэл хурцдаж, Орос оронд хувьсгал гарсан нь Монголын дотоод, гадаад байдалд ихээхэн нөлөөлжээ. Удалгүй ардуудын дунд улаан Оросын большивек намтай холбоо тогтоох, бүлгэм дугуйлан байгуулах, сэм уулзан нам байгуулах, хаант засгийг халах зэрэг асуудал өрнөсөөр 1921 онд Монгол оронд Ардын хувьсгал манджээ. === Социализмын үе (1921-1989) === [[Файл:Manchu Qing Mongolia Machine Gun (35574783761).jpg|thumb|[[Хиагтыг чөлөөлөх тулалдаан]]д Монгол ардын армийн ашиглаж байсан пулемёт]] [[Файл:Socialist Mongolia Suit of Mongolian Cosmonaut.jpg|thumb|Монголын анхны сансрын нисэгчийн хувцас]] Хятадын харгислал Унгерний дэглэмээр солигдсон ч Унгерний босгосон автономит засаг нь улс болон тогтож чадахгүй нь илт байлаа. Энэ эгзэгтэй үед Богд гэгээний засгийн газар нөхцлийг хүлээжнэж байсан нь умар зүгт үйл явдал түргэн өрнөхөд нөлөөлөв. 1920 онд эх орноо чөлөөлөх тэмцэлд олон түмнийг уриалан босгох бүлгэмүүд хуралдаж Монгол Ардын Нам /МАН/-ыг хамтран байгуулсан ажээ. МАН 1920 оны 7-р сард төлөөлөгчдөө Зөвлөлт Орос Улс руу улс руу илгээв. Эхлээд С.Данзан, Х.Чойбалсан нар мордож, араас нь Д.Бодоо, Д.Чагдаржав хоёр мөн Д.Сүхбаатар, Д.Догсом, Л.Лосол нар Богд хааны тамгатай бичгийг авч явжээ. МАН нь засгийн газар ба цэрэг армийг зохион байгуулж С.Данзан намын тэргүүн, С.Сүхбаатар цэргийн удирдагч болов. 1921 оны 7 сарын 23-нд Ардын засгийн газар нь төрийн хэрэгт хааны эрх мэдлийг хязгаарлаж, засгийн эрхийг Ардын засгийн газарт төвлөрүүлснийг зарлажээ. 1924 онд Богд хааныг таалал төгсөж 1921-1924 онд ардын эрхтэй хэмжээт цаазат хаант засгийн хэлбэрээр оршиж байсан шилжилтийн үе дуусаж, монгол оронд анх удаагаа сонгуулийн бүгд найрамдах засаг тогтоох үйл ажил эхэлжээ. Улсын анхдугаар их хурал хуралдаж 1924 оны 11 сарын 26-нд Үндсэн хуулийг баталжээ. Ийнхүү Үндсэн хуулийг баталсан нь 20-р зууны монголын түүхэнд онцгой чухал үйл явдал болсон юм. 1925-1953 онуудад Монголын засгийн газраас үндэсний ардчилсан зорилтийг хэрэгжүүлэх оролдлогыг хийж бие даасан байдлаа хадгалахыг чармайж байв. Коминтерний “ардын дайсан” гэсэн нэр томъёог гарган ирж, улмаар Монголын Хувьсгалт Намыг өөрчлөхийг ятгах болов. 1932 онд ЗХУ-аас, лам нарыг үймээн самуун гаргаж байгаа хэмээн буруутгаж, засгийн газар бүх сүм хийдүүдийг хааж эхэлжээ. 1937 онд засгийн газраас улсын дайсан болох буддын шашны сүм хийд ба эрдэм мэдлэгтэй хүмүүсийг оролцуулан тэдгээр хүмүүсийн эсрэг хэлмэгдүүлсэн гашуун түүх өрнөсөн ажээ. Хувийн өмчийг нийгэмчилж, сүм хийдүүдийг нурааж сүйтгэв. Бүрэн бус мэдээгээр 36000 хүн хэлмэгдүүлэлтийн золиос болсон хэмээдэг. Дэлхийн 2-р дайны үед монголын төрийн бодлогод коммунист үзэл онол хүчээ авч МАХН үндэсний ардчилсан үзэл бодол, үйл хэргээсээ социалист үзэл баримтлалд шилжин улс үндэсний эрх ашиг, сонирхол орхигдоход хүрсэн ажээ. Ингээд 1953-1965, 1965-1989 онуудад БНМАУ-д Социалист өөрчлөлтийг хэрэгжүүлж эхэлсэн. === Ардчилалын үеийн Монгол Улс, 1990 оноос эдүгээ=== 1989 оны үед дэлхий нийтэд коммунизмын үзэл баримтлал уналтад орж эхэлсэн бөгөөд гадаад орчноос гүн хамааралтайгаар монгол орон энэ өөрчлөлтөд татагдан орсон юм. Эрх чөлөө, ардчилалыг хүсэмжилсэн залуучууд Монголын ардчилсан холбоо, Ардчилсан социалист хөдөлгөөн, Шинэ дэвшилтэт холбоо зэрэг эвсэл холбоод байгуулагдсан нь ардчилсан хөдөлгөөн бүх орон даяар өрнөх үндсэн нөхцөл болжээ. Улмаар олон намын тогтолцоотой болов. Монголд өрнөсөн ардчилсан хөдөлгөөн эрчимжиж тэмцлийн хурц хэлбэр улс төрийн өлсөглөнг зарлав. МоАХ-ныхон 1990 оны 3-р сард Сүхбаатарын талбайд төрийн эрх баригчид, Засгийн газрыг огцруулах шаардлагыг тавьж өлсгөлөн зарласан юм. МАХН-ын 8-р бүгд хурал хуралдаж Улс төрийн товчоо бүрэн бүрэлдэхүүнээрээ огцорч, намын удирдан чиглүүлэх үүргийн тухай Үндсэн хуулийн заалтаас татгалзах шийдвэр гаргав. 7-р сард бүх нийтийн сонгууль явуулж МАХН нийт саналын 60%, бусад шинэ намууд 40% санал авав. Шинэ засгийн газар нэн яаралтайгаар ажил хэргээ эхлэж дараагийн байнгын тогтвортой засгийн газрыг байгуулахын тулд Шинэ үндсэн хуулийг батлах ажлыг хийсэн билээ. Жил гаруй толгой өөд татах завгүй ажиллан, асуудлыг хэлэлцэн 1992 оны 1-р сарын 25-нд Шинэ үндсэн хуулийг баталжээ. Улс орон феодалын нийгмээс коммунизмд, 1990 оноос ардчилсан ба зах зээлийн нийгэмд шилжсэн. Гэсэн ч өмнөх чиг хандлага нь маш хэцүү байдалтай байсан. Засгийн газрыг дахин эмхлэн байгуулахтай зэрэгцээд монголд оруулсан оросын тусламжийн зээллэг хүнд цохилт болсон. Тэр нь ойролцоогоор дотоодын нийт бүтээгдэхүүний 1/3-тэй дүйцэх хэмжээтэй байжээ. Үйлдвэрүүд зогсож, хэрэгцээтэй бараа материал хомсдож, архи, хонины мах, талх зэрэг хүнсийг картаар олгох болсон. Картаар хүнс олгох тогтолцоо 1991-1993 он хүртэл үргэлжилжээ. Монгол орныг хөгжил дэвшлийн замд оруулсан 1990 оны ардчилсан шинэчлэлт нь Монгол дахь өөрчлөлт шинэчлэлтийг эргэлт буцалтгүй болгож, ардчилсан нийгэм байгуулах явцыг түргэтгэсэн 20-р зууны Монголын түүхэн дэх улс төрийн томоохон үйл явц болох 1911-1912 он, 1921 оны түүхэн үйл явдлын шууд үргэлжлэл нь байв. == Зургийн цомог == <gallery> </gallery> == Гадны холбоосууд== {{Commons|Category:National Museum of Mongolia|Монголын Үндэсний Музей}} * [http://www.nationalmuseum.mn/ Албан ёсны цахим хуудас] [[Ангилал:Википедиа:Онцлох өгүүлэл]] [[Ангилал:Улаанбаатарын музей]] 32hpqcbuv1viu4nimvyhucqrxunlv1f 709927 709926 2022-08-28T12:27:38Z 94.237.53.37 wikitext text/x-wiki [[Image:Undesni_tuuhiin_muzei_zurag.jpg|thumb|right| Монголын Үндэсний Музей]] '''Монголын Үндэсний Түүхийн''' '''Музей''' - нь [[Улаанбаатар]] хотод байдаг [[музей]] юм. Тус музей нь монгол нутагт хүн анх аж төрөх болсон хуучин чулуун зэвсгийн үеэс эдүгээ хүртэлх нүүдэлчдийн түүх, соёл, өв дурсгал, угсаатны зүй, уламжлалт зан заншлыг товчлон үзүүлсэн үзвэрийн 9 танхим бүхий, сан хөмрөгтөө 50000 гаруй үзмэртэй, үндэсний хэмжээний тэргүүлэх музей билээ. Үндэсний түүхийн музей нь [[Монгол улс]]ын нийт музейн үзмэрийн 30 гаруй хувийг хадгалж, дэлгэн үзүүлдэг эрдэм шинжилгээний судалгаа сурталчилгааны төв байгууллага болно. ==Түүх== [[Image:Natmusmonhis.jpg|right|thumb]] [[Image:National Museum of Mongolia.JPG|right|thumb|Монголын үндэсний түүхийн музей]] Монголд орчин үеийн музей 1924 онд байгуулагдаж, музейн сан хөмрөгөө бүрдүүлж эхэлсэн билээ. Богд хааны ордонд анхны үзэсгэлэнгээ нээж байсан музей өргөжин тэлсээр 1956 онд “Улсын төв музей” болон монголын түүх, угсаатны зүй, урлагийн түүх, байгалийн түүх болон палеонтологийн холбогдолтой бүхий л үзмэрүүд хадгалагдаж байв. Түүнчлэн аймаг бүрт орон нутгийг судлах музей байгуулагдаж нутаг орныхоо түүх, байгалийн онцлогийг тусгасан цуглуулгатай бөгөөд өнөөдөр ч үйл ажиллагаагаа эрхлэн явуулсаар байна. 1980-аад оны сүүл 1990-ээд оны эхэн үед Монгол улс хүний эрх, эрх чөлөөг дээдэлсэн ардчилал шинэчлэлийн тогтолцоог сонгож, эдийн засгийн чөлөөт хэлбэрт шилжсэн юм. Энэхүү өөрчлөлт нийгмийн бүх салбарт нөлөөлж музей нь бүтэц зохион байгуулалтын хувьд шинэчлэгдсээр ирсэн юм. 1991 онд улсын томоохон музейнүүд цуглуулгаараа төрөлжсөн музей болон шинэчлэгдсэн бөгөөд Улсын төв музей, Хувьсгалын музейн археологи, түүх, угсаатны цуглуулгыг тус тус нэгтгэн Монголын Үндэсний Түүхийн Музейг байгуулжээ. 2008 онд Монгол улсын Засгийн газрын тогтоолоор Монголын Үндэсний Түүхийн музей нь “Монголын Үндэсний музей” болон нэрээ өөрчилжээ. Монголын үндэсний музей нь монголчуудын түүх, соёлын өвийг хадгалан хамгаалах, судлан сурталчлах, түгээн дэлгэрүүлэх зорилго бүхий соёл, шинжлэх ухаан, боловсролын байгууллага юм. Тус музей нь монгол нутагт хүн аж төрж эхэлсэн нэн эртнээс өнөөг хүртэлх үеийн монголчуудын түүх, уламжлалт соёлын хүрээн дэх 50.000 орчим үзмэрийн цуглуулгатай. МЭӨ 800.000 жилийн тэртээгээс XX зууны үед холбогдох түүх, археологи, угсаатны зүй, соёлын эд өлгийн зүйлсийг байнгын үзүүллэгийг дэлгэн олон нийтэд үйлчилж байна. Түүхийн цуглуулга нь археологи, монголын дундад зуун, орчин үеийн түүхийн үзмэрүүд, гэрэл зураг, бичлэг, баримт бичгээс бүрддэг. Угсаатны зүйн цуглуулга нь монголчуудын эдийн болон оюуны соёлын дурсгалын ай савд багтах баялаг эд өлгийн зүйлс тухайлбал, гоёл чимэглэл, хувцас, хөгжмийн зэмсэг, гал тогооны хэрэгсэл, монгол гэр, гэрийн тавилга, малын уналгын хэрэгсэл, бөө мөргөл, бурхан шашны эд өлгийн зүйлсээс бүрддэг. Монголын Үндэсний музей (үүнээс хойш МҮМ гэж товчлон бичье) нь байнгын үзэсгэлэнгийн 10 танхим, түр үзэсгэлэнгийн 1 танхимтай. Хүний нөөцийн хувьд 6 хэлтсийн 80 гаруй ажилтан албан хаагчидтай. Мөн Монгол улсын Засгийн газрын ордонд шинээр байгуулагдсан Монгол төрийн түүхийн музей харьяа музейн зарчмаар үйл ажиллагаагаа явуулдаг. МҮМ нь гадаад, дотоодын музей, олон улсын сан, их сургууль, судалгааны байгууллагуудтай хамтран судалгаа шинжилгээний олон төслийг амжилттай хэрэгжүүлдэг. Солонгосын Үндэсний Музей, АНУ-ын Смитсоны хүрээлэнгийн Байгалийн Түүхийн Үндэсний музей, Пенсильванийн Их сургуулийн Археологи болон Антропологийн музей, Зүүн Теннесси Их сургууль зэрэг олон байгууллагатай хамтарч эрдэм шинжилгээ судалгааны төсөл хэрэгжүүлж байна. 1990-ээд оноос хойш дэлхийн 18 оронд монголын түүхийн талаарх гуч гаруй тусгай үзэсгэлэнг зохион байгуулсан. == Монголын Үндэсний Музейн танхим== [[Файл:Mongolian Traditional Life Ger (Yurt) (34865085394).jpg|thumb|Монгол гэр]] === Эртний монголын түүх === [[Image:Ancient Mongolian pottery - National Museum of Mongolian History.jpg|right|thumb|Вааран эдлэл]] [[Image:Cave painting - National Museum of Mongolian History.jpg|right|thumb|Хадны сүг зураг]] Монгол дахь чулуун зэвсгийн үе нь ойролцоогоор 800.000 жилийн өмнө эхэлж, хуучин, дунд, шинэ чулуун зэвсгийн үе хэмээн хуваагддаг. Эртний хүний амьдарч байсан бууц суурины дурсгал эдүгээ монголын бүх нутгаас олдож байна. Хуучин чулуун зэвсгийн үе буюу “Палеолит” МЭӨ 800000-12000 жилийн өмнөх хүмүүсийн гол багаж зэвсэг нь чулууг бутлаж хийсэн хутга мэт зүйл байв. Түүнчлэн яс, эвэр, том биетэй амьтны шүдээр ч зэвсэг хийж байжээ. Монгол дахь хуучин чулуун зэвсгийн хамгийн эртний дурсгал нь Баянхонгор аймгийн Баянлиг сумын нутаг дахь Цагаан агуйгаас олдсон чулуун зэвсэг бөгөөд ойролцоогоор 800000 жилийн өмнөх үед холбогдоно. Хуучин чулуун зэвсгийн гол гол дурсгалууд Баянхонгор аймгийн Баянлиг сумын Цагаан агуй, Өлзийт сумын Уранхайрхан уул, Ховд аймгийн Үенч сумын Үенчийн гол, Алтай сумын Барлагийн голын ойролцоо, Өвөрхангай аймгийн Гучин ус сумын Гучин ус, Дундговь аймгийн Гурвансайхан сумын Ярх ба Ёроолын дурсгалууд музейн үзүүллэгт бий. === Дунд чулуун зэвсгийн үеийн дурсгалууд === Дунд чулуун зэвсгийн үед (МЭӨ 100 000 - 40 000 жилийн өмнө) хүмүүс “галыг” нээсэн аж. Түүнчлэн эртний хүний уран дүрслэлт сэтгэлгээнийн илэрхийлэл хадны сүг зурагт шингэн үлджээ. Цаг уурын хувьд мөнх цэвдэг мөстлөгийн үе эхлэн аажмаар энэ цаг уурт амьд байгал шилжин зохицож байсан хийгээд орчин үеийн монголын газар нутгийн баруун ба хойд уулархаг бүс нутаг мөстлөгт өртсөн байна. Энэхүү хүйтнээс биеэ хамгаалахын тулд тэр үеийн хүмүүс агуй гэх мэт байгалын хоргодох газарт байрлан, агнасан амьтныхаа арьсаар энгийн хувцас хийж өмсдөг байлаа. Олон төрлийн багаж зэвсэг, хоёр талыг ирлэсэн, тэмдэг хэрчлээ гаргасан зэвсгүүдийг хийх болсон. Левалиуци ба засч янзлах техник гарсан нь эдгээр чулуун зэвсгүүдийг бүтээх бололцоог бүрдүүлжээ. Энэ үеийн дурсгалууд Монголын Ханбогд сумын Оцонмааньтын агуй, Баянхонгор аймгийн Их Богд уул, Өвөрхангай аймгийн Богд сумын Арцбогд, Хархорин сумын Мойлтын ам зэрэг газруудад илэрчээ. 1.Дээд чулуун зэвсгийн үе (МЭӨ 40000-12000 жилийн өмнө) Энэ үеийн төгсгөлөөр мөсөн голын зузаан нь багасаж орчин цагийн газар зүйн нутаг дэвсгэр үүсэн бий болжээ. Уур амьсгал нь өнөөгийхтэй төстэй болж хувирчээ. Чулуун зэвсгийн технологи нь өмнөх үеэсээ хөгжин иртэй зүйл, сумны жад, чулууны хэлтэс, тэвнэ гэх мэт нарийн багаж зэвсгийг чулууг бутлах замаар хийдэг болов. Ан ав хийх арга техник сайжирч, сонгож авах зэвсэг нь жад болжээ. Тэр үеийн хүмүүс агуйгаар орон гэрээ хийж байсан ч, өнөөгийн гэр буюу урцтай ойролцоо байгууламжийг мөн барьж эхэлсэн байна. 2. Дунд чулуун зэвсгийн үе: 12000-7000 жилийн өмнөх үеийг судлаачид хүн төрөлхтөний их нүүдлийн үе хэмээдэг хйигээд хүмүүс хойд зүг рүү нүүдэллэж байжээ. Тухайлбал, Сибир болон Алескыг дамжин төв азийн хүмүүс хойд америкт хүрсэн гэдэг. Хүмүүс холын тусгайлтай анхны зэвсэг нум сумыг сэдэж, болхи газар тариалан эрхэлж, зэрлэг амьтдыг гаршуулах болсон. Эхлээд нохойг тэжээн гаршуулжээ. Увс аймгийн Сагил сумын Можоод илэрсэн хадны зурагны судалгаагаар 5 хошуу малын нэг үхрийг тэжээн гаршуулсаныг батласан юм. Мөн чулуун зэвсэг ч нэлээд боловсронгуй болов. Дунд чулуун зэвсгийн үеийн архелогийн дурсгал болон эд өлөг нь монголд төдийгүй дэлхий дахинд тархсан байдаг ч ерөнхийдөө нэлээд ховор юм. Баянхонгор аймгийн Чихэн агуй, Дундговь аймгийн Дулааны говиос илэрсэн чулуун зэвсэг нь зэрэг дурсгал бий. 3. Шинэ чулуун зэвсгийн үе (МЭӨ 7000 - 3000 жилийн өмнө) Энэ үед эртний хүмүүс гэрийн эртний хэлбэр нүхэн сууц, оромж урц майханг барьж чаддаг болов. Үржил шимтэй голын эрэг хөвөөг даган багахан тариалан, загас, ан агнуур эрхлэн аж төрж байв. Энэ үеийн малтлагаар илэрсэн архелогийн дурсгалт зүйлсээс чулуун зэвсгээс гадна шавраар хийсэн ваарны хагархай, ясаар хийсэн чимэг зүүлтний төрлүүд, энгийн гоёл чимэглэлийн эдлэлүүд илэрчээ. Мөн нас барагсадаа тусгай зан үйлийн дагуу оршуулдаг болсон. Тэд үхсэний дараах амьдралд итгэдэг байжээ. Иймэрхүү оршуулгын газар нь Дорнод аймгийн Норовлин уул, Тамсагбулаг ууланд илэрсэн. Энэ үеийн чулуун зэвсэг нь чулууг бутлан хийдэг эртний арга техникээр зогсохгүй, нүх гаргах, өнгөлөх, ирлэх арга дэлгэрсэн. Анхдагч чулуун зэвсгийн үеийн чулуун зэвсэг нь улам хөгжиж, хуурайдах багаж, сэлэм, зэв мэтийн багаж дэлгэрсэн. Хатуулаг сайтай пийсүү, хаш чулуугаар багаж зэвсгийн чанарыг сайжруулжээ. 4. Хүрэл зэвсгийн үе (МЭӨ 3000- МЭ 300 жилийн өмнө) Монгол дахь хүрэл зэвсгийн үе нь МЭӨ 3000 оноос эхэлдэг. Хүн төрөлхтөн зэс хэмээх металлийг нээснээр чулуун зэвсгийн эрин үеийг хүрэл зэвсгээр сольжээ. Хүрэл зэвсгийн үед эртний нүүдэлчид мал аж ахуйг хөгжүүлж түүнтэй уялдан тухайн үеийн соёл, хувь хүн, өмчийн харилцаа аажим аажмаар өөрчлөгдөж эхэлсэн юм. Энэ үеийн дурсгалуудад дөрвөлжин хэлбэрийн булш бунхан, дөрвөлжин мөн дугуй хүрээгээр хүрээлэгдэж чулуугаар хучигдсан том булшны чулуу байдаг. Мөн төв азийн амьтны загварт урлагийн мянган дурсгал бүхий хадны зураг, хүрэл эдлэл, евроазид цөөн тоотой тархсан буган чулуун хөшөө хэмээх алдарт дурсгал бүтээгдсэн ажээ. === Эртний улсуудын түүх === Тус танхимд Монголын нутагт оршин байсан эртний улсуудын түүхийг өгүүлнэ. Монголчуудын дээд өвөг Хүннү гүрэн (МЭӨ III - МЭ I зуун) хийгээд түүний дараа оршин тогтнож байсан Түрэгийн хаант улс, Уйгар, Хятан улсын (МЭ VI-XII зуун) түүх, соёл, аж ахуйг харуулсан археологийн олдворууд дэлгэгдсэн. ==== Хүннү гүрэн (МЭӨ III зуун - МЭ I зуун) ==== Манай эриний өмнөх 2000 жилийн орчим өнөөгийн монголын нутагт талын нүүдэлчид овгийн холбоонд нэгдэн аж төрж байв. Хүннү аймгийн холбоо нь монгол, түрэг, хамниаган болон бусад талын нүүдэлчдийг нэгтгэн монгол нутагт анхны эзэнт гүрнийг байгуулснаар Хүннү гүрэн хэмээн алдаршжээ. Хүннү гүрэн нь хүчирхэг үедээ өмнө зүгт хятадын Цагаан хэрэм умар зүгт Байгаль нуур, баруун тийш Ил Тарвагатай дорно зүгт Солонгосын хойг хүртэлх газар нутгийг эзлэн оршиж байв. Эдүгээ монгол нутгаас олдож буй Хүннүгийн үеийн бууц, тахилын байгууламж, язгууртны болон жирийн иргэдийн булш бунхны дурсгалыг дэлхийн олон орны эрдэмтэд судлан шинжилж байна. Та бүхэн манай үзмэрийн танхимаас 20-р зууны археологийн шинжлэх ухааны нэгэн нээлт Хүннүгийн язгууртны булшны хосгүй нандин олдворууд, орчин үеийн судлаачдын шинжлэн судалж олны хүртээл болгож буй дурсгалуудыг үзэх болно. Хүннүгийн үед нүүдэлчид мал ахуй эрхлэн аж төрж гар урлал, газар тариаланг эрхлэн бурхны болон бөөгийн мөргөл бүхий соёлын өвөрмөц орчинтой байсан нь одоо судалгаагаар батлагддаг. МЭ 5-р зууны үед Хүннү гүрэн задран хоёр хэсэгт хуваагдсан хийгээд умард хүннү нарын зарим хэсэг баруун тийш нүүдэллэн Хар тэнгис орчимд хүрчээ. Тэд Хүннүгийн удмын хаант улс байгуулан сүр дуулиантай томоохон байлдаануудыг хийсэн нь өрнийн түүх сударт тэмдэглэгджээ. Догшин байлдаанч Аттилла хаан бурхны ташуур хэмээн алдаршиж байлаа. Хүннүгийн эзэнт гүрэн мөхсөний дараа Сяньби ба Жужан гэсэн гүрнүүд (I-V зуун) оршиж байжээ. ==== Түрэг хаант улс (МЭ VI-VII зуун) ==== Хөх Түрэгүүд МЭ V зууны эхэн хагаст түүхийн тавцнаа тодрон гарсан хийгээд 552 онд Буман Хааны үед төр улсаа байгуулжээ. Хааны хүү Истэми газар нутгийнхаа баруун хэсэг болох Он Оклари-г удирддаг байлаа. Буман хааныг таалал төгссөний дараа, Мо-хан Хааны үед /552-572/ төрт улс нь хүчирхэгжсэн юм. Мо-хан хааны үед өмнөд хөрш Хятадуудтай харьцаа сайтай байсан бөгөөд түүхэнд анх удаа алс холын Бизсантай харилцаа тогтоож байлаа. Түүний дараагаар ирсэн зонхилогчдын ур чадваргүй байдлаас шалтгаалан МЭ 630 онд Хятадын эрхшээлд орж 50 жилийн турш дарлалд автсаны дараа Хөх Түрэгийн сурвалжит Бөрү-гийн гэр бүлээс Көтүлүг Тигин Түрэг угсаатныг дахин нэгтгэж Түрэгийн сүр жавхлант улсыг байгуулсан юм. Көтүлүг Тигиний энэхүү алдар гавьяаг үнэлж Элтэрэс хаан буюу “Улсыг Хураагч” цол олгосон байна. Элтэрэс хааны амжилтанд алдарт жанжин Тоньюкукийн хүчин зүтгэл их байсан юм. Элтэрэс хаан 691 онд таалал төгсөхөд түүний хүүхдүүд балчир байсан учраас заншил ёсоор түүний дүү Капаган ор залгажээ. Капаган хааны үед Хөх Түрэг улсын алтан үе байлаа. Энэ үеийн Хөх Түрэг улс нь дорнодод Хятадын тэнгис, өрнөдөд Кавказ, өмнөдөд Түвд, умардад Сибир хүртлэх нутгийг эзэлж байсан бөгөөд энэхүү өргөн уудам нутаг дахь Түрэг угсаатныг нэгэн далбаан дор нэгтгэж чадсан юм. 716 онд Хөх Түрэгийн хаант улсыг Билэг хаан удирдсан бөгөөд түүний дүү Көлтигин болон төрийн жанжин Тоньюкук нарын үед Түрэгийн ард түмэн амар амгалан амьдарч байлаа. Тоньюкук болон Көлтигинийг таалал төгссөнөөс хойш төр улсад үймээн самуун дэгдсэн бөгөөд 734 онд Билэг хааныг насан эцэслэсний дараа хаан ширээнд суусан хаад хуучин төрт улсаа хэзээ ч байгуулж чадсангүй. Ийнхүү Түрэгийн хаант улс мөхөх шалтгаан болсон юм. ==== Уйгур Улс (МЭ 741-840 он) ==== Хөх Түрэгүүд нэг талаас Хятад нөгөө талаас өөрсдийн Докуз Огуз /Есөн Огуз/, Карлук болон Басмыл гэх мэт Түрэг овог аймгуудтай дайтсаны улмаас хүчин мөхөстсөн билээ. Орхон болон Сэлэнгийн сав нутгаар нутаглаж байсан Уйгарууд өөрсдийн 3 дахь Түрэгийн хаант улсаа байгууллаа. Уйгарууд Хөх Түрэгийн нэгэн үндэстэн байсан бөгөөд Хөх Түрэгүүд Уйгар болон бусад Түрэг овог аймгуудыг нэгэн далбаан дор нэгтгэж чадсан юм. Уйгарын хаант улс нь худалдаа наймааг чухалчлан үзэхийн зэрэгцээ Хөх Түрэгийн зан заншлыг үргэлжлүүлэн хадгалжээ. Худалдаа наймаа хөгжихийн хэрээр Манихейн сүм хийд байгуулагдан худалдааны төв болон өргөжиж, улмаар албан ёсны шашин нь Манихейзмын шашин болсон юм. Эрэлхэг дайчин Уйгарын ард түмний соёл урлаг, худалдаа наймаа хөгжсөн хэдий ч цагийн эрхээр хүчин буурч хойд хөрш Кыргиз Түрэгүүд Уйгарын нийслэл рүү довтолсноор Уйгарын хаант улс мөхсөн юм. Ийнхүү хөдөө аж ахуй эрхэлдэг Уйгарын ард түмэн баруун бие хэсэгт Туркистаны нутгаар амьдрах болжээ. 1229 онд Монгол угсаатнууд Уйгар угсаатныг түүхийн тавцнаас унагасан юм. Монголчууд Уйгаруудыг итгэл найдвартай зөвлөгч хэмээн тооцож төрийн дээд албанд ажиллуулсаар иржээ. ==== Хидан гүрэн (X-XI зуун) ==== [[Файл:KhitanUB.jpg|thumb|Кидан чулуу]] Энэ үед Киданчууд нүүдлийн ба суурин соёлыг хослуулан аж төрж байв. Уламжлалт нүүдлийн амьдралын зэрэгцээ газар тариалан эрхэлж, гар урлал, металл төмрийн боловсруулах технологи, худалдаа арилжааг хөгжүүлж байлаа. Цайз, тосгон, хот суурин, сүм хийд, дуган, чулуун гүүр хүртэл хурдтай баригдсан байна. Киданд Хятадын дүрс үсэгт үндэслэсэн их үсэг ба уйгар үсэгт үндэслэсэн бага үсэгний аль алийг нь хэрэглэж байв. Уран зохиол, судар номууд орчуулагдаж, аялагч эрдэмтэд аян замын тэмдэглэлээ эдгээр бичгээрээ бичиж үлдээжээ. Хөрөнгө чинээтэй язгууртнууд Кидан, Хятад, Энэтхэг, Солонгос зэрэг орнуудын арвин номын баялагтай номын сантай байжээ. Мөн Кидан нь ойролцоох хөрш зэргэлдээ орнуудтай бэлэг болгож номыг солилцдог байв. === Монголын уламжлалт хувцас, гоёл чимэглэл === Монгол хувцасны төрөлд 400 гаруй төрлийн дээл, 100-аад төрлийн малгай, 20–иод төрлийн гутал, бүс 30 орчим төрөл байдаг. Дээл нь эсгүүр загвар ба зориулалтаараа ялгаатай. Эрэгтэй эмэгтэй өдөр тутмын хувцас, өвөл зуны хэрэглээ, мөн баяр, ёслол, онцгой хэргийнх гэх мэт. Монголчуудын малгай нь угсаатны бүлэг бүрээр ялгаатай мөн нас, хүйс, онцгой ба өдөр тутмын, улирлын хувьд өөр өөр байдаг. Малгайны шовх хэлбэр нь тэнгэрийн орон, хөгжилт цэцэглэлт, элбэг баян зэргийг зөгнөсөн сэтгэлийг бэлгэддэг. Малгайг ихэд хүндэтгэн үздэг монгол хүн малгайгаа гэрийнхээ хоймор залж дээш нь харуулахгүй хүндэтгэлт ёс ч бий. Монгол гоёл нь ахуй хэрэглээний эдлэлээ үнэт эрдэнээр бүтээж, уламжлалт угалж, хээ чимгээр баяжуулан өдөр тутамдаа хэрэглэдэг өвөрмөц онцлогтой юм. Монгол эмэгтэйчүүдийн гоёл чимэглэл нь олон төрөлтэй, алт, мөнгө үнэт чулуугаар урладаг нандин чамин хийцтэй. XVII-XIX зууны монгол эхнэрүүдийн толгойн боолт, хавчаар чимэглэл туйлын өвөрмөц хийгээд Гарьд /Домогт өгүүлдэг шувуу/-ын далавчтай адилхан хэлбэрээр гэзгээ зассан домогтой. Толгойн боолтын оройвч нь дундад эртний монгол хатдын богтаг малгайн уламжлалыг хадгалсан дээрээ жижиг дугуй тойрогтой, оройвчийг мөнгө, алтаар хийж шүр, сувд шигтгэн чимэглэсэн гоёл юм. Түүний залгаа үсний мөнгөн хавчаар байх хийгээд дээр өгүүлсэн үсний дэргэр хэлбэрийг хадгалах, чимэглэл зүүсгэлийн гоёмсог бүрдэл болно. Мөн дэрийлгэж наасан үсний дорх сул гэзгийг сүлжин хос дугтуйд хийх ба үүнийг үсний гэр ч гэдэг. Үсний гэрийг торго хамба, алт мөнгө, сувд шүрээр чимэглэж үзүүрт нь мөнгөн зүүлт унжуулна. Түүнчлэн гинжин хэлхээ бүхий олон салаатай, навч, зоос зэрэг хээ чимэгтэй сийх ээмэг, цул алт, мөнгөн бөгж, эрдэнийн чулуун болон мөнгөн бугуйвчийн аль нэгийг донж маягийг тааруулан гоёно. Ташаанаас хос мөнгөн бэл унжуулах нь хэрэглээ хийгээд гоёлын шинжээ хамтатгасан өвөрмөц сайхан гоёл болно. Зарим нутагт аяганы алчуур хэмээх олон өнгийн торгон чимгийг уужны хоёр хажуугаас зүүнэ. Мөн ёслол хүндэтгэлийн зүүсгэлд арын гуу буюу нурууны чимэг зүүлт дагалдана. Монгол эрэгтэйчүүд дээлэндээ мөнгө, сувдан товч хадаж, гаанс, тамхины уут, хөөрөг, хөөрөгний даалин, мөнгөн аяга, аяганы уут сэлтээ бүснээсээ зүүн гоёно. Гаансны толгойг мөнгөөр урлаж, их биеийг хаш, пийсүү, ган зэргээр хийнэ. Хөөргийг мана, хаш, гартаам, оюу, усан болор, молор, мод, яс, шаазан гэх мэт үнэт зүйлээр хийдэг байжээ. Хөөрөгний толгойг голдуу шүрээр хийх ба халбагыг нь яс, модоор хийнэ. Хамрын нунтаг тамхи нь хатуу, зөөлөн, гаатай, энгийн зэрэг олон төрөлтэй. Хөөрөгний даалинг гоёмсог торгоор хийж, хатгамал болон зээгт наамлыг урладаг байв. Монгол эрэгтэйчүүд бүснийхээ баруун талд хэт хутгаа зүүдэг. Энэхүү хэт хутгыг улаан мод, ган, яс, арьс, мөнгө зэргээр хийдэг. Хөөрөг солилцох нь уламжлалт мэндчилгээг илэрхийлэх маш чухал ёс заншил юм. Монгол гутал нь нүүдэлчдийн амьдралын маягт ихэд зохицсон байх төдийгүй хэв загварын олон төрөлтэй юм. Арьс, ширээр эх биеийг хийж улийг нь товшин ширж, түрүү, зуузай, харааг нь уламжлалт хээ чимгээр гоёсон, ээтгэр хоншоортой байна. Гутлын дотуур эсгий оймс давхар өмсөнө. === Монголын эзэнт гүрэн (XIII- XIV зуун) ‏ === [[Файл:Mongolian Empire Map (35578103021).jpg|thumb|Монголын эзэнт гүрэн]] [[Файл:Mongolian Empire Letter from Guyug Khaan to Pope Innocent IV (Copy) (35321741520).jpg|thumb|Монгол хааны захидлын хуулбар]] [[Файл:Mongolian Empire Silver Gerege Copy (35578340101).jpg|thumb|Чингис хааны Гэрэгэ]] [[Файл:Mongolian Empire Mongol Mounted Warrior (34899534863).jpg|thumb|Монгол морин цэрэг]] Тус танхим нь Монголын түүхийн сэргэн мандлын үе эзэнт гүрний түүхийг өгүүлэх бөгөөд ханлиг улсын үе, Их Монгол улс, Эзэнт гүрэн хэмээх сэдэв дор багтаан эд үеийн түүхэн үзмэрийг байрлуулсан. Монголын эзэнт гүрэн үзүүллэгийн танхим дахь үзмэрүүд нь монголын эзэнт гүрний үеийн гайхамшигт түүхийн гэрч болсон археологийн олдворууд, цэргийн хувцас хэрэглэл, эртний хотын тууриас олдсон эд өлөг, олдвор, хаадын дипломат харилцааны баримт, болон тухайн үеийн Их Монгол улсын нийслэл хотыг сэргээн хийсэн загвар зэрэг олон сонирхолтой үзмэрээс бүрдэнэ. Эдгээрийн түүхэн өгүүлэмжийг дор товчлон толилуулж байна. Ханлиг улсын үе: X-XII зууны үед Монгол угсаа гаралтай янз бүрийн овог аймгууд өмнийн их говиос Байгаль нуур хүртэлх өргөн уудам газар нутагт тархан амьдарч байв. Тэд нутаг орон, аж ахуйн хэвшлээрээ “талын иргэд”, “ойн иргэд” хэмээн ялгарч байв. Талын иргэд мал ахуй, гар урлал, тариалан эрхлэн аж төрж байсан ба ойн иргэдээс нийгэм болон соёлын хөгжлөөрөө илүү байв. Хамаг монголын ханлиг бусад дундаа нэр хүндтэй зонхилогч байв. Хараахан нэгдэн нягтарч амжаагүй талын нүүдэлчдийг Хамаг монголын ханлигийн хан Есүхэйн хөвүүн Тэмүжин бусад итгэлт нөхдийн хамтаар нэгтгэж эхлэв. Ийнхүү хүн төрөлхтөний түүхэнд алтан үсгээр бичигдэх их түүхийг монголчууд бүтээж эхэлсэн ажээ. Тэмүжин 1189 онд Хамаг монголын ханаар өргөмжлөгдөн Чингис хэмээх цолыг авав. 1206 онд их бага 32 ханлиг аймгийг нэгтгэн нэгэн төрийн жолоонд оруулж Их Монгол улсыг төвхнүүлэв. Чингис хаан түүний байлдааны урлагийн гайхамшигт ур, арга, төлөвлөгөө үргэлж ялалт авчирч байлаа. Чингис хаан дэлхийн цэргийн урлагийн шалгарсан жанжин, аугаа их улс төрч байжээ. Тийм ч учраас хожмын хүмүүс түүнийг мянганы хүн, суут дөрвөн жанжны нэг хэмээн тодруулжээ. Монголын арми тухайн үеийнхээ дэвшилтэт технологийг эзэмшсэн байнгын арми байв. Хятад ба Ислам мэргэжилтнүүдийн ур ухааныг армийн зэвсэг хэрэглэлийг боловсронгуй болгоход ашиглаж байв. Энэ үеийн монгол цэргийн байлдааны хэрэглэл, арга, төлөвлөгөө бусад үндэстэн угсаатныхаас хавьгүй илүү байсан гэдэг. Чингис хааны үеийн Их Монгол Улс умардад Байгаль нуур, өмнө зүгт хятадын Цагаан хэрэм, дорно зүгт Хянганы нуруу, өрнө зүгт Алтайн нуруу хүртлэх өргөн уудам нутгийг эзлэн оршиж байлаа. Чингис хааны үе залгамжлагчдын үед Монголын эзэнт гүрэн нь дэлхийн талыг байлдан дагуулсан аугаа эзэнт гүрэн болов. Монголын эзэнт гүрэн нь бүрэлдэхүүний хувьд таван үндсэн хэсэгт хуваагдаж байв. Чингэс хаанаас эхлэн 1259 онд Мөнх хааныг таалал төгсөх хүртэлх төв хэсгийн Монголын эзэнт гүрэн, Хубилай хаанаас эхэлсэн Хятадын Юань гүрэн, Персийн Ил хааны улс, Оросын алтан орд, Төв Азийн Цагаадайн хаант улс. Монголын эзэнт гүрэн нь дэлхийн олон үндэстэн, шашин, түүх, хэл соёлоороо ялгаатай улс орнуудыг эрхшээлдээ оруулж дорно өрнийг холбосон ба эдгээр улсуудын улс төр, эдийн засаг, соёлын хөгжил дэвшилд чухал нөлөөг үзүүлж байв. Монголын байлдан дагуулагчдын гүйцэтгэсэн гол үүрэг роль нь, анх удаа өрнө ба дорныг холбосонтой уялдаад хүн төрөлхтөн, тэдгээрийн улс төр, эдийн засаг, худалдаа арилжаа, шашинтай холбоотой нийгмийн хөгжилд онцгой хувь нэмэр оруулсан явдал хэмээн судлаачид тэмдэглэдэг. Хубилай хааны хаанчлалын үед монголын эзэнт гүрний бүрэлдэхүүнд Японы арлаас бусад дорно зүгийн газар нутаг үндсэндээ харьяалдаж байлаа. Хубилай хаан 1264 онд нийслэл хотоо одоогийн Бээжинд шилжүүлсэний дараа өмнөх нийслэл Хархорины нөлөө аажмаар суларчээ. Судлаачид, Хубилай хааныг бойжиж боловсорсон талын язгууртан байсан хэмээн үнэлдэг. Тэрээр Юань гүрнийг 34 жил удирдсан бөгөөд 1294 онд тэнгэрт хальжээ. Хубилайн хааны дараа төр барьсан хаад эзэнт гүрний улс төрийн хямралыг намжааж чадалгүй байсаар 1368 онд Юань гүрэн мөхжээ. [[Ил Хаант Улс|Ил хаан]]<nowiki/>ы улсыг [[Хайсан хүлэг хаан|Хүлэг хаан]] /1256-1265/ [[Перс]], [[Ирак]], Анатоли зэрэг улсыг байлдан дагуулсны дүнд байгуулсан нь түүхийн тавцанаа 100 орчим жил оршин тогтнов. [[Чингис хаан]]<nowiki/>ы хөвүүн [[Цагадай|Цагаадай]] зүүн [[Уйгур улс|Уйгар улс]]<nowiki/>аас баруун Бухар болон Самарканд хүртлэх эзэмшил газрыг өвлөн авсан нь уламжлан түүхнээ Цагаадайн хаант улс хэмээгдэх болсон. Төв Ази дахь Монголчуудын хаант засаглалтай байсан Цагаадайн улс нь 125 жилийн турш оршин тогтножээ. Монголын эзэнт гүрэн нь нэгдсэн хаант засаглалаар өөр өөр соёлтой, олон улс орон, Евроазийн эх газрын ихэнх хэсгийг захирч байжээ. Монголын эзэнт гүрний үед монголчууд дэлхийн тэн хагасыг нэгтгэн нэгэн төрийн жолоонд захирч байсан нь хүн төрөлхтний түүхэн дэхь анхны бөгөөд эцсийн тохиол байлаа. Монголчуудын байлдан дагуулал асар их гарз хохирлыг дагуулсан ч дорно өрнийн соёл, эдийн засгийн хөгжлийг түргэтгэж, ард түмнүүдийн харилцааг идэвхжүүлсэн эерэг талууд ч цөөнгүйг эрдэмтэд тэмдэглэжээ. === Уламжлалт соёл === [[Файл:Aristocratic Mongolian Ceremonial Costume (35670326896).jpg|thumb|Монголын язгууртны ёслолын хувцас]] Монголын соёлын уламжлалт өвийг энэ танхимд дэглэн олны хүртээл болгож байна. Тус үзүүлэгийн танхимд уламжлалт тоглоом, гар урлалын бүтээлийн дээжис, ном хэвлэлийн технологи, хөгжим, хөгжмийн зэмсгийн төрлүүдийг дэглэсэн. Мөн монголчуудын шашин, мөргөлийн хэлбэр, эд хэрэглэлийг энэ танхимаас харна. Нүүдэлчин монголчуудын эртний мөргөл бөөгийн мөргөл уламжлалт зан үйлийн утга агуулга, мөн чанар, өнөөдөр ч хүмүүс бөө, тэнгэр, өвөг дээдсийн сүнс сүлдийг шүтэх уламжлалаа хадгалсаар буйг харах билээ. Тэрчлэн монгол орноо гурвантаа дэлгэрсэн бурхны шашин монголчуудын оюуны амьдралд хэрхэн нөлөөлсөн, шашны урлагийн бүтээл, хожуу дэлгэрэлтийн үе 16-19-р зууны шарын шашин дэлгэрэлтийн үед монгол урчуудын ур ухаан, гараар баригдсан олон тооны сүм хийдийн талаар болон бусад мэдээллийг багтаасан үзүүллэг тус танхимд байдаг. === Уламжлалт аж ахуй === Дэлхий дээр нүүдлийн сонгодог хэв маягийг эдүгээ хүртэл тээж ирсэн монголчуудын гэр сууц, уналга ачлагын тоног хэрэгсэл, ан агнуур, газар тариалангийн багаж зэрэг уламжлалт аж ахуй, соёлын тухай үзүүллэгийг энэ танхимаас үзнэ.Эмээл хазаарын төрөл сав суулга гэх мэт. === Манжийн эрхшээлийн үеийн Монгол Улс XVII-XX зууны эхэн === [[Файл:Mongolian Traditional Culture Amarbayasgalant Monastery Model (34866656304).jpg|thumb|[[Амарбаясгалант хийд]]ийн загвар]] Монгол орон XVII-XX зууны эхэн үе хүртэл Манж Чин улсын эрхшээлд 200 гаруй жил оршин тогтнож байсан. Энэ үед хэрэглэгдэж байсан тамга тэмдэг, зоос, эрүү шүүлтийн хэрэгсэл зэрэг түүхэн үзмэрүүд энэ хэсэгт бий... === Богд хаант Монгол орон === XX зуун бол монголчуудын хувьд эрх чөлөө, тусгаар тогтнолын төлөө тэмцэл, өөрчлөлтөөр дүүрэн байлаа. Монголын ард түмэн үндэсний эрх чөлөөний хувьсгал хийж, шашин төрийг хослон барьсан хаант төрийн хэлбэрээр төрт улсаа сэргээсэн түүхийг энэ танхимд харуулж байна. Та бүхэн монгол орны улс төр, нийгэм-эдийн засагт гарсан өөрчлөлт дэвшлийг илтгэхүйц сонирхолтой үзмэрүүд, төрийн зүтгэлтнүүдийн хэрэглэж байсан эд өлгийн зүйлтэй танилцана. Богд хаант үеийн Монгол Улс (1911-1920) 20-р зуун гараад Монголчууд манжийн эрхшээлээс ангижрах үндэсний эрх чөлөөний хувьсгалыг хийсэн юм. Тухайн үед монголчууд “шинэ засгийн бодлого” гэгчийг газар бүр эсэргүүцэж Манжаас салан тусгаарлах үзэл санаа нийгэм даяар өрнөж байлаа. Үүний дүнд Үндэсний эрх чөлөөний хувьсгал ялж 1911 оны 12-р сарын 29-нд Олноо Өргөгдсөн Богд хаант Монгол улсыг байгуулсан тухай тунхаглан зарласан юм. Шашны тэргүүн VIII Богд гэгээн Жавзандамба хутагтийг Богд хаанд өргөмжилж, төрийн 5 яамтай засгийн газраа байгуулжээ. Богд хаант Монгол улсын Гадаад хэргийн яамнаас нь тусгаар тогтнолоо зарлаж, олон улсаар батламжлуулах нот бичиг илгээж байв. Энэ тухайд 1913 онд Монгол-Түвдийн найрамдлын гэрээгээр Олноо өргөгдсөн Богд хаант улсыг хүлээн зөвшөөрсөн ганц гэрээ юм. Энэ үеийн монголын улс төрчдийн бодлого үйл ажиллагааны талаар түүхэн баримт, төрийн бэлгэдлийн зүйлс туг, далбаа, түүхэн хүмүүсийн лаан баримал, тухайн үед оросоос тусламжаар ирсэн зэвсэг зэрэг ховор сонин үзмэр олон бий. Ингээд 1913 онд Орос, Дундад иргэн улс хоёр Гадаад Монголын автономийн тухай илтгэн гаргах бичиг” тунхаглалд гарын үсэг зурж хоёр гүрэн монголын тусгаар тогтнолыг хавсадан цуцлаж Ар монголыг ДИУ-ын харъяат автономит эрхтэй байлгахыг удирдамж болгожээ. Хэдийгээр өөртөө засах эрх бүхий улс болсон ч улсын дотоод хэргийг түвшитгэх, боловсрол, эдийн засгийн харилцаагаа өргөжүүлэх тал дээр анхааран улсын суруультай болоход туслаж, хуурай замын цэргийн байгууламж, сонин, гэрэл цахилгаан, цахилгаан холбооны газрыг нээхэд зориулан Оросын хаант улсаас зарим эдийн засгийн тусламжийг нийлүүлж байжээ. Дэлхийн 1-р дайнд айл хөрш Орос, Хятад улсууд аль аль нь татагдан орж, дотоод улс төрийн байдал нь нэн тогтворгүй болж, нийгмийн анги бүлэг, улс төр, цэргийн хүчний хоорондын тэмцэл хурцдаж, Орос оронд хувьсгал гарсан нь Монголын дотоод, гадаад байдалд ихээхэн нөлөөлжээ. Удалгүй ардуудын дунд улаан Оросын большивек намтай холбоо тогтоох, бүлгэм дугуйлан байгуулах, сэм уулзан нам байгуулах, хаант засгийг халах зэрэг асуудал өрнөсөөр 1921 онд Монгол оронд Ардын хувьсгал манджээ. === Социализмын үе (1921-1989) === [[Файл:Manchu Qing Mongolia Machine Gun (35574783761).jpg|thumb|[[Хиагтыг чөлөөлөх тулалдаан]]д Монгол ардын армийн ашиглаж байсан пулемёт]] [[Файл:Socialist Mongolia Suit of Mongolian Cosmonaut.jpg|thumb|Монголын анхны сансрын нисэгчийн хувцас]] Хятадын харгислал Унгерний дэглэмээр солигдсон ч Унгерний босгосон автономит засаг нь улс болон тогтож чадахгүй нь илт байлаа. Энэ эгзэгтэй үед Богд гэгээний засгийн газар нөхцлийг хүлээжнэж байсан нь умар зүгт үйл явдал түргэн өрнөхөд нөлөөлөв. 1920 онд эх орноо чөлөөлөх тэмцэлд олон түмнийг уриалан босгох бүлгэмүүд хуралдаж Монгол Ардын Нам /МАН/-ыг хамтран байгуулсан ажээ. МАН 1920 оны 7-р сард төлөөлөгчдөө Зөвлөлт Орос Улс руу улс руу илгээв. Эхлээд С.Данзан, Х.Чойбалсан нар мордож, араас нь Д.Бодоо, Д.Чагдаржав хоёр мөн Д.Сүхбаатар, Д.Догсом, Л.Лосол нар Богд хааны тамгатай бичгийг авч явжээ. МАН нь засгийн газар ба цэрэг армийг зохион байгуулж С.Данзан намын тэргүүн, С.Сүхбаатар цэргийн удирдагч болов. 1921 оны 7 сарын 23-нд Ардын засгийн газар нь төрийн хэрэгт хааны эрх мэдлийг хязгаарлаж, засгийн эрхийг Ардын засгийн газарт төвлөрүүлснийг зарлажээ. 1924 онд Богд хааныг таалал төгсөж 1921-1924 онд ардын эрхтэй хэмжээт цаазат хаант засгийн хэлбэрээр оршиж байсан шилжилтийн үе дуусаж, монгол оронд анх удаагаа сонгуулийн бүгд найрамдах засаг тогтоох үйл ажил эхэлжээ. Улсын анхдугаар их хурал хуралдаж 1924 оны 11 сарын 26-нд Үндсэн хуулийг баталжээ. Ийнхүү Үндсэн хуулийг баталсан нь 20-р зууны монголын түүхэнд онцгой чухал үйл явдал болсон юм. 1925-1953 онуудад Монголын засгийн газраас үндэсний ардчилсан зорилтийг хэрэгжүүлэх оролдлогыг хийж бие даасан байдлаа хадгалахыг чармайж байв. Коминтерний “ардын дайсан” гэсэн нэр томъёог гарган ирж, улмаар Монголын Хувьсгалт Намыг өөрчлөхийг ятгах болов. 1932 онд ЗХУ-аас, лам нарыг үймээн самуун гаргаж байгаа хэмээн буруутгаж, засгийн газар бүх сүм хийдүүдийг хааж эхэлжээ. 1937 онд засгийн газраас улсын дайсан болох буддын шашны сүм хийд ба эрдэм мэдлэгтэй хүмүүсийг оролцуулан тэдгээр хүмүүсийн эсрэг хэлмэгдүүлсэн гашуун түүх өрнөсөн ажээ. Хувийн өмчийг нийгэмчилж, сүм хийдүүдийг нурааж сүйтгэв. Бүрэн бус мэдээгээр 36000 хүн хэлмэгдүүлэлтийн золиос болсон хэмээдэг. Дэлхийн 2-р дайны үед монголын төрийн бодлогод коммунист үзэл онол хүчээ авч МАХН үндэсний ардчилсан үзэл бодол, үйл хэргээсээ социалист үзэл баримтлалд шилжин улс үндэсний эрх ашиг, сонирхол орхигдоход хүрсэн ажээ. Ингээд 1953-1965, 1965-1989 онуудад БНМАУ-д Социалист өөрчлөлтийг хэрэгжүүлж эхэлсэн. === Ардчилалын үеийн Монгол Улс, 1990 оноос эдүгээ=== 1989 оны үед дэлхий нийтэд коммунизмын үзэл баримтлал уналтад орж эхэлсэн бөгөөд гадаад орчноос гүн хамааралтайгаар монгол орон энэ өөрчлөлтөд татагдан орсон юм. Эрх чөлөө, ардчилалыг хүсэмжилсэн залуучууд Монголын ардчилсан холбоо, Ардчилсан социалист хөдөлгөөн, Шинэ дэвшилтэт холбоо зэрэг эвсэл холбоод байгуулагдсан нь ардчилсан хөдөлгөөн бүх орон даяар өрнөх үндсэн нөхцөл болжээ. Улмаар олон намын тогтолцоотой болов. Монголд өрнөсөн ардчилсан хөдөлгөөн эрчимжиж тэмцлийн хурц хэлбэр улс төрийн өлсөглөнг зарлав. МоАХ-ныхон 1990 оны 3-р сард Сүхбаатарын талбайд төрийн эрх баригчид, Засгийн газрыг огцруулах шаардлагыг тавьж өлсгөлөн зарласан юм. МАХН-ын 8-р бүгд хурал хуралдаж Улс төрийн товчоо бүрэн бүрэлдэхүүнээрээ огцорч, намын удирдан чиглүүлэх үүргийн тухай Үндсэн хуулийн заалтаас татгалзах шийдвэр гаргав. 7-р сард бүх нийтийн сонгууль явуулж МАХН нийт саналын 60%, бусад шинэ намууд 40% санал авав. Шинэ засгийн газар нэн яаралтайгаар ажил хэргээ эхлэж дараагийн байнгын тогтвортой засгийн газрыг байгуулахын тулд Шинэ үндсэн хуулийг батлах ажлыг хийсэн билээ. Жил гаруй толгой өөд татах завгүй ажиллан, асуудлыг хэлэлцэн 1992 оны 1-р сарын 25-нд Шинэ үндсэн хуулийг баталжээ. Улс орон феодалын нийгмээс коммунизмд, 1990 оноос ардчилсан ба зах зээлийн нийгэмд шилжсэн. Гэсэн ч өмнөх чиг хандлага нь маш хэцүү байдалтай байсан. Засгийн газрыг дахин эмхлэн байгуулахтай зэрэгцээд монголд оруулсан оросын тусламжийн зээллэг хүнд цохилт болсон. Тэр нь ойролцоогоор дотоодын нийт бүтээгдэхүүний 1/3-тэй дүйцэх хэмжээтэй байжээ. Үйлдвэрүүд зогсож, хэрэгцээтэй бараа материал хомсдож, архи, хонины мах, талх зэрэг хүнсийг картаар олгох болсон. Картаар хүнс олгох тогтолцоо 1991-1993 он хүртэл үргэлжилжээ. Монгол орныг хөгжил дэвшлийн замд оруулсан 1990 оны ардчилсан шинэчлэлт нь Монгол дахь өөрчлөлт шинэчлэлтийг эргэлт буцалтгүй болгож, ардчилсан нийгэм байгуулах явцыг түргэтгэсэн 20-р зууны Монголын түүхэн дэх улс төрийн томоохон үйл явц болох 1911-1912 он, 1921 оны түүхэн үйл явдлын шууд үргэлжлэл нь байв. == Зургийн цомог == <gallery> </gallery> == Гадны холбоосууд== {{Commons|Category:National Museum of Mongolia|Монголын Үндэсний Музей}} * [http://www.nationalmuseum.mn/ Албан ёсны цахим хуудас] [[Ангилал:Википедиа:Онцлох өгүүлэл]] [[Ангилал:Улаанбаатарын музей]] k7evlvo64g7nqaf9kdn0g2mfudg3vct 709929 709927 2022-08-28T12:41:50Z 94.237.53.37 /* Хүннү гүрэн (МЭӨ III зуун - МЭ I зуун) */ wikitext text/x-wiki [[Image:Undesni_tuuhiin_muzei_zurag.jpg|thumb|right| Монголын Үндэсний Музей]] '''Монголын Үндэсний Түүхийн''' '''Музей''' - нь [[Улаанбаатар]] хотод байдаг [[музей]] юм. Тус музей нь монгол нутагт хүн анх аж төрөх болсон хуучин чулуун зэвсгийн үеэс эдүгээ хүртэлх нүүдэлчдийн түүх, соёл, өв дурсгал, угсаатны зүй, уламжлалт зан заншлыг товчлон үзүүлсэн үзвэрийн 9 танхим бүхий, сан хөмрөгтөө 50000 гаруй үзмэртэй, үндэсний хэмжээний тэргүүлэх музей билээ. Үндэсний түүхийн музей нь [[Монгол улс]]ын нийт музейн үзмэрийн 30 гаруй хувийг хадгалж, дэлгэн үзүүлдэг эрдэм шинжилгээний судалгаа сурталчилгааны төв байгууллага болно. ==Түүх== [[Image:Natmusmonhis.jpg|right|thumb]] [[Image:National Museum of Mongolia.JPG|right|thumb|Монголын үндэсний түүхийн музей]] Монголд орчин үеийн музей 1924 онд байгуулагдаж, музейн сан хөмрөгөө бүрдүүлж эхэлсэн билээ. Богд хааны ордонд анхны үзэсгэлэнгээ нээж байсан музей өргөжин тэлсээр 1956 онд “Улсын төв музей” болон монголын түүх, угсаатны зүй, урлагийн түүх, байгалийн түүх болон палеонтологийн холбогдолтой бүхий л үзмэрүүд хадгалагдаж байв. Түүнчлэн аймаг бүрт орон нутгийг судлах музей байгуулагдаж нутаг орныхоо түүх, байгалийн онцлогийг тусгасан цуглуулгатай бөгөөд өнөөдөр ч үйл ажиллагаагаа эрхлэн явуулсаар байна. 1980-аад оны сүүл 1990-ээд оны эхэн үед Монгол улс хүний эрх, эрх чөлөөг дээдэлсэн ардчилал шинэчлэлийн тогтолцоог сонгож, эдийн засгийн чөлөөт хэлбэрт шилжсэн юм. Энэхүү өөрчлөлт нийгмийн бүх салбарт нөлөөлж музей нь бүтэц зохион байгуулалтын хувьд шинэчлэгдсээр ирсэн юм. 1991 онд улсын томоохон музейнүүд цуглуулгаараа төрөлжсөн музей болон шинэчлэгдсэн бөгөөд Улсын төв музей, Хувьсгалын музейн археологи, түүх, угсаатны цуглуулгыг тус тус нэгтгэн Монголын Үндэсний Түүхийн Музейг байгуулжээ. 2008 онд Монгол улсын Засгийн газрын тогтоолоор Монголын Үндэсний Түүхийн музей нь “Монголын Үндэсний музей” болон нэрээ өөрчилжээ. Монголын үндэсний музей нь монголчуудын түүх, соёлын өвийг хадгалан хамгаалах, судлан сурталчлах, түгээн дэлгэрүүлэх зорилго бүхий соёл, шинжлэх ухаан, боловсролын байгууллага юм. Тус музей нь монгол нутагт хүн аж төрж эхэлсэн нэн эртнээс өнөөг хүртэлх үеийн монголчуудын түүх, уламжлалт соёлын хүрээн дэх 50.000 орчим үзмэрийн цуглуулгатай. МЭӨ 800.000 жилийн тэртээгээс XX зууны үед холбогдох түүх, археологи, угсаатны зүй, соёлын эд өлгийн зүйлсийг байнгын үзүүллэгийг дэлгэн олон нийтэд үйлчилж байна. Түүхийн цуглуулга нь археологи, монголын дундад зуун, орчин үеийн түүхийн үзмэрүүд, гэрэл зураг, бичлэг, баримт бичгээс бүрддэг. Угсаатны зүйн цуглуулга нь монголчуудын эдийн болон оюуны соёлын дурсгалын ай савд багтах баялаг эд өлгийн зүйлс тухайлбал, гоёл чимэглэл, хувцас, хөгжмийн зэмсэг, гал тогооны хэрэгсэл, монгол гэр, гэрийн тавилга, малын уналгын хэрэгсэл, бөө мөргөл, бурхан шашны эд өлгийн зүйлсээс бүрддэг. Монголын Үндэсний музей (үүнээс хойш МҮМ гэж товчлон бичье) нь байнгын үзэсгэлэнгийн 10 танхим, түр үзэсгэлэнгийн 1 танхимтай. Хүний нөөцийн хувьд 6 хэлтсийн 80 гаруй ажилтан албан хаагчидтай. Мөн Монгол улсын Засгийн газрын ордонд шинээр байгуулагдсан Монгол төрийн түүхийн музей харьяа музейн зарчмаар үйл ажиллагаагаа явуулдаг. МҮМ нь гадаад, дотоодын музей, олон улсын сан, их сургууль, судалгааны байгууллагуудтай хамтран судалгаа шинжилгээний олон төслийг амжилттай хэрэгжүүлдэг. Солонгосын Үндэсний Музей, АНУ-ын Смитсоны хүрээлэнгийн Байгалийн Түүхийн Үндэсний музей, Пенсильванийн Их сургуулийн Археологи болон Антропологийн музей, Зүүн Теннесси Их сургууль зэрэг олон байгууллагатай хамтарч эрдэм шинжилгээ судалгааны төсөл хэрэгжүүлж байна. 1990-ээд оноос хойш дэлхийн 18 оронд монголын түүхийн талаарх гуч гаруй тусгай үзэсгэлэнг зохион байгуулсан. == Монголын Үндэсний Музейн танхим== [[Файл:Mongolian Traditional Life Ger (Yurt) (34865085394).jpg|thumb|Монгол гэр]] === Эртний монголын түүх === [[Image:Ancient Mongolian pottery - National Museum of Mongolian History.jpg|right|thumb|Вааран эдлэл]] [[Image:Cave painting - National Museum of Mongolian History.jpg|right|thumb|Хадны сүг зураг]] Монгол дахь чулуун зэвсгийн үе нь ойролцоогоор 800.000 жилийн өмнө эхэлж, хуучин, дунд, шинэ чулуун зэвсгийн үе хэмээн хуваагддаг. Эртний хүний амьдарч байсан бууц суурины дурсгал эдүгээ монголын бүх нутгаас олдож байна. Хуучин чулуун зэвсгийн үе буюу “Палеолит” МЭӨ 800000-12000 жилийн өмнөх хүмүүсийн гол багаж зэвсэг нь чулууг бутлаж хийсэн хутга мэт зүйл байв. Түүнчлэн яс, эвэр, том биетэй амьтны шүдээр ч зэвсэг хийж байжээ. Монгол дахь хуучин чулуун зэвсгийн хамгийн эртний дурсгал нь Баянхонгор аймгийн Баянлиг сумын нутаг дахь Цагаан агуйгаас олдсон чулуун зэвсэг бөгөөд ойролцоогоор 800000 жилийн өмнөх үед холбогдоно. Хуучин чулуун зэвсгийн гол гол дурсгалууд Баянхонгор аймгийн Баянлиг сумын Цагаан агуй, Өлзийт сумын Уранхайрхан уул, Ховд аймгийн Үенч сумын Үенчийн гол, Алтай сумын Барлагийн голын ойролцоо, Өвөрхангай аймгийн Гучин ус сумын Гучин ус, Дундговь аймгийн Гурвансайхан сумын Ярх ба Ёроолын дурсгалууд музейн үзүүллэгт бий. === Дунд чулуун зэвсгийн үеийн дурсгалууд === Дунд чулуун зэвсгийн үед (МЭӨ 100 000 - 40 000 жилийн өмнө) хүмүүс “галыг” нээсэн аж. Түүнчлэн эртний хүний уран дүрслэлт сэтгэлгээнийн илэрхийлэл хадны сүг зурагт шингэн үлджээ. Цаг уурын хувьд мөнх цэвдэг мөстлөгийн үе эхлэн аажмаар энэ цаг уурт амьд байгал шилжин зохицож байсан хийгээд орчин үеийн монголын газар нутгийн баруун ба хойд уулархаг бүс нутаг мөстлөгт өртсөн байна. Энэхүү хүйтнээс биеэ хамгаалахын тулд тэр үеийн хүмүүс агуй гэх мэт байгалын хоргодох газарт байрлан, агнасан амьтныхаа арьсаар энгийн хувцас хийж өмсдөг байлаа. Олон төрлийн багаж зэвсэг, хоёр талыг ирлэсэн, тэмдэг хэрчлээ гаргасан зэвсгүүдийг хийх болсон. Левалиуци ба засч янзлах техник гарсан нь эдгээр чулуун зэвсгүүдийг бүтээх бололцоог бүрдүүлжээ. Энэ үеийн дурсгалууд Монголын Ханбогд сумын Оцонмааньтын агуй, Баянхонгор аймгийн Их Богд уул, Өвөрхангай аймгийн Богд сумын Арцбогд, Хархорин сумын Мойлтын ам зэрэг газруудад илэрчээ. 1.Дээд чулуун зэвсгийн үе (МЭӨ 40000-12000 жилийн өмнө) Энэ үеийн төгсгөлөөр мөсөн голын зузаан нь багасаж орчин цагийн газар зүйн нутаг дэвсгэр үүсэн бий болжээ. Уур амьсгал нь өнөөгийхтэй төстэй болж хувирчээ. Чулуун зэвсгийн технологи нь өмнөх үеэсээ хөгжин иртэй зүйл, сумны жад, чулууны хэлтэс, тэвнэ гэх мэт нарийн багаж зэвсгийг чулууг бутлах замаар хийдэг болов. Ан ав хийх арга техник сайжирч, сонгож авах зэвсэг нь жад болжээ. Тэр үеийн хүмүүс агуйгаар орон гэрээ хийж байсан ч, өнөөгийн гэр буюу урцтай ойролцоо байгууламжийг мөн барьж эхэлсэн байна. 2. Дунд чулуун зэвсгийн үе: 12000-7000 жилийн өмнөх үеийг судлаачид хүн төрөлхтөний их нүүдлийн үе хэмээдэг хйигээд хүмүүс хойд зүг рүү нүүдэллэж байжээ. Тухайлбал, Сибир болон Алескыг дамжин төв азийн хүмүүс хойд америкт хүрсэн гэдэг. Хүмүүс холын тусгайлтай анхны зэвсэг нум сумыг сэдэж, болхи газар тариалан эрхэлж, зэрлэг амьтдыг гаршуулах болсон. Эхлээд нохойг тэжээн гаршуулжээ. Увс аймгийн Сагил сумын Можоод илэрсэн хадны зурагны судалгаагаар 5 хошуу малын нэг үхрийг тэжээн гаршуулсаныг батласан юм. Мөн чулуун зэвсэг ч нэлээд боловсронгуй болов. Дунд чулуун зэвсгийн үеийн архелогийн дурсгал болон эд өлөг нь монголд төдийгүй дэлхий дахинд тархсан байдаг ч ерөнхийдөө нэлээд ховор юм. Баянхонгор аймгийн Чихэн агуй, Дундговь аймгийн Дулааны говиос илэрсэн чулуун зэвсэг нь зэрэг дурсгал бий. 3. Шинэ чулуун зэвсгийн үе (МЭӨ 7000 - 3000 жилийн өмнө) Энэ үед эртний хүмүүс гэрийн эртний хэлбэр нүхэн сууц, оромж урц майханг барьж чаддаг болов. Үржил шимтэй голын эрэг хөвөөг даган багахан тариалан, загас, ан агнуур эрхлэн аж төрж байв. Энэ үеийн малтлагаар илэрсэн архелогийн дурсгалт зүйлсээс чулуун зэвсгээс гадна шавраар хийсэн ваарны хагархай, ясаар хийсэн чимэг зүүлтний төрлүүд, энгийн гоёл чимэглэлийн эдлэлүүд илэрчээ. Мөн нас барагсадаа тусгай зан үйлийн дагуу оршуулдаг болсон. Тэд үхсэний дараах амьдралд итгэдэг байжээ. Иймэрхүү оршуулгын газар нь Дорнод аймгийн Норовлин уул, Тамсагбулаг ууланд илэрсэн. Энэ үеийн чулуун зэвсэг нь чулууг бутлан хийдэг эртний арга техникээр зогсохгүй, нүх гаргах, өнгөлөх, ирлэх арга дэлгэрсэн. Анхдагч чулуун зэвсгийн үеийн чулуун зэвсэг нь улам хөгжиж, хуурайдах багаж, сэлэм, зэв мэтийн багаж дэлгэрсэн. Хатуулаг сайтай пийсүү, хаш чулуугаар багаж зэвсгийн чанарыг сайжруулжээ. 4. Хүрэл зэвсгийн үе (МЭӨ 3000- МЭ 300 жилийн өмнө) Монгол дахь хүрэл зэвсгийн үе нь МЭӨ 3000 оноос эхэлдэг. Хүн төрөлхтөн зэс хэмээх металлийг нээснээр чулуун зэвсгийн эрин үеийг хүрэл зэвсгээр сольжээ. Хүрэл зэвсгийн үед эртний нүүдэлчид мал аж ахуйг хөгжүүлж түүнтэй уялдан тухайн үеийн соёл, хувь хүн, өмчийн харилцаа аажим аажмаар өөрчлөгдөж эхэлсэн юм. Энэ үеийн дурсгалуудад дөрвөлжин хэлбэрийн булш бунхан, дөрвөлжин мөн дугуй хүрээгээр хүрээлэгдэж чулуугаар хучигдсан том булшны чулуу байдаг. Мөн төв азийн амьтны загварт урлагийн мянган дурсгал бүхий хадны зураг, хүрэл эдлэл, евроазид цөөн тоотой тархсан буган чулуун хөшөө хэмээх алдарт дурсгал бүтээгдсэн ажээ. === Эртний улсуудын түүх === Тус танхимд Монголын нутагт оршин байсан эртний улсуудын түүхийг өгүүлнэ. Монголчуудын дээд өвөг Хүннү гүрэн (МЭӨ III - МЭ I зуун) хийгээд түүний дараа оршин тогтнож байсан Түрэгийн хаант улс, Уйгар, Хятан улсын (МЭ VI-XII зуун) түүх, соёл, аж ахуйг харуулсан археологийн олдворууд дэлгэгдсэн. ==== Хүннү гүрэн (МЭӨ III зуун - МЭ I зуун) ==== [[Файл:Xiongnu Jade Ornaments (35324445250).jpg|thumb|Хүннү улсын хаш чулуу]] Манай эриний өмнөх 2000 жилийн орчим өнөөгийн монголын нутагт талын нүүдэлчид овгийн холбоонд нэгдэн аж төрж байв. Хүннү аймгийн холбоо нь монгол, түрэг, хамниаган болон бусад талын нүүдэлчдийг нэгтгэн монгол нутагт анхны эзэнт гүрнийг байгуулснаар Хүннү гүрэн хэмээн алдаршжээ. Хүннү гүрэн нь хүчирхэг үедээ өмнө зүгт хятадын Цагаан хэрэм умар зүгт Байгаль нуур, баруун тийш Ил Тарвагатай дорно зүгт Солонгосын хойг хүртэлх газар нутгийг эзлэн оршиж байв. Эдүгээ монгол нутгаас олдож буй Хүннүгийн үеийн бууц, тахилын байгууламж, язгууртны болон жирийн иргэдийн булш бунхны дурсгалыг дэлхийн олон орны эрдэмтэд судлан шинжилж байна. Та бүхэн манай үзмэрийн танхимаас 20-р зууны археологийн шинжлэх ухааны нэгэн нээлт Хүннүгийн язгууртны булшны хосгүй нандин олдворууд, орчин үеийн судлаачдын шинжлэн судалж олны хүртээл болгож буй дурсгалуудыг үзэх болно. Хүннүгийн үед нүүдэлчид мал ахуй эрхлэн аж төрж гар урлал, газар тариаланг эрхлэн бурхны болон бөөгийн мөргөл бүхий соёлын өвөрмөц орчинтой байсан нь одоо судалгаагаар батлагддаг. МЭ 5-р зууны үед Хүннү гүрэн задран хоёр хэсэгт хуваагдсан хийгээд умард хүннү нарын зарим хэсэг баруун тийш нүүдэллэн Хар тэнгис орчимд хүрчээ. Тэд Хүннүгийн удмын хаант улс байгуулан сүр дуулиантай томоохон байлдаануудыг хийсэн нь өрнийн түүх сударт тэмдэглэгджээ. Догшин байлдаанч Аттилла хаан бурхны ташуур хэмээн алдаршиж байлаа. Хүннүгийн эзэнт гүрэн мөхсөний дараа Сяньби ба Жужан гэсэн гүрнүүд (I-V зуун) оршиж байжээ. ==== Түрэг хаант улс (МЭ VI-VII зуун) ==== Хөх Түрэгүүд МЭ V зууны эхэн хагаст түүхийн тавцнаа тодрон гарсан хийгээд 552 онд Буман Хааны үед төр улсаа байгуулжээ. Хааны хүү Истэми газар нутгийнхаа баруун хэсэг болох Он Оклари-г удирддаг байлаа. Буман хааныг таалал төгссөний дараа, Мо-хан Хааны үед /552-572/ төрт улс нь хүчирхэгжсэн юм. Мо-хан хааны үед өмнөд хөрш Хятадуудтай харьцаа сайтай байсан бөгөөд түүхэнд анх удаа алс холын Бизсантай харилцаа тогтоож байлаа. Түүний дараагаар ирсэн зонхилогчдын ур чадваргүй байдлаас шалтгаалан МЭ 630 онд Хятадын эрхшээлд орж 50 жилийн турш дарлалд автсаны дараа Хөх Түрэгийн сурвалжит Бөрү-гийн гэр бүлээс Көтүлүг Тигин Түрэг угсаатныг дахин нэгтгэж Түрэгийн сүр жавхлант улсыг байгуулсан юм. Көтүлүг Тигиний энэхүү алдар гавьяаг үнэлж Элтэрэс хаан буюу “Улсыг Хураагч” цол олгосон байна. Элтэрэс хааны амжилтанд алдарт жанжин Тоньюкукийн хүчин зүтгэл их байсан юм. Элтэрэс хаан 691 онд таалал төгсөхөд түүний хүүхдүүд балчир байсан учраас заншил ёсоор түүний дүү Капаган ор залгажээ. Капаган хааны үед Хөх Түрэг улсын алтан үе байлаа. Энэ үеийн Хөх Түрэг улс нь дорнодод Хятадын тэнгис, өрнөдөд Кавказ, өмнөдөд Түвд, умардад Сибир хүртлэх нутгийг эзэлж байсан бөгөөд энэхүү өргөн уудам нутаг дахь Түрэг угсаатныг нэгэн далбаан дор нэгтгэж чадсан юм. 716 онд Хөх Түрэгийн хаант улсыг Билэг хаан удирдсан бөгөөд түүний дүү Көлтигин болон төрийн жанжин Тоньюкук нарын үед Түрэгийн ард түмэн амар амгалан амьдарч байлаа. Тоньюкук болон Көлтигинийг таалал төгссөнөөс хойш төр улсад үймээн самуун дэгдсэн бөгөөд 734 онд Билэг хааныг насан эцэслэсний дараа хаан ширээнд суусан хаад хуучин төрт улсаа хэзээ ч байгуулж чадсангүй. Ийнхүү Түрэгийн хаант улс мөхөх шалтгаан болсон юм. ==== Уйгур Улс (МЭ 741-840 он) ==== Хөх Түрэгүүд нэг талаас Хятад нөгөө талаас өөрсдийн Докуз Огуз /Есөн Огуз/, Карлук болон Басмыл гэх мэт Түрэг овог аймгуудтай дайтсаны улмаас хүчин мөхөстсөн билээ. Орхон болон Сэлэнгийн сав нутгаар нутаглаж байсан Уйгарууд өөрсдийн 3 дахь Түрэгийн хаант улсаа байгууллаа. Уйгарууд Хөх Түрэгийн нэгэн үндэстэн байсан бөгөөд Хөх Түрэгүүд Уйгар болон бусад Түрэг овог аймгуудыг нэгэн далбаан дор нэгтгэж чадсан юм. Уйгарын хаант улс нь худалдаа наймааг чухалчлан үзэхийн зэрэгцээ Хөх Түрэгийн зан заншлыг үргэлжлүүлэн хадгалжээ. Худалдаа наймаа хөгжихийн хэрээр Манихейн сүм хийд байгуулагдан худалдааны төв болон өргөжиж, улмаар албан ёсны шашин нь Манихейзмын шашин болсон юм. Эрэлхэг дайчин Уйгарын ард түмний соёл урлаг, худалдаа наймаа хөгжсөн хэдий ч цагийн эрхээр хүчин буурч хойд хөрш Кыргиз Түрэгүүд Уйгарын нийслэл рүү довтолсноор Уйгарын хаант улс мөхсөн юм. Ийнхүү хөдөө аж ахуй эрхэлдэг Уйгарын ард түмэн баруун бие хэсэгт Туркистаны нутгаар амьдрах болжээ. 1229 онд Монгол угсаатнууд Уйгар угсаатныг түүхийн тавцнаас унагасан юм. Монголчууд Уйгаруудыг итгэл найдвартай зөвлөгч хэмээн тооцож төрийн дээд албанд ажиллуулсаар иржээ. ==== Хидан гүрэн (X-XI зуун) ==== [[Файл:KhitanUB.jpg|thumb|Кидан чулуу]] Энэ үед Киданчууд нүүдлийн ба суурин соёлыг хослуулан аж төрж байв. Уламжлалт нүүдлийн амьдралын зэрэгцээ газар тариалан эрхэлж, гар урлал, металл төмрийн боловсруулах технологи, худалдаа арилжааг хөгжүүлж байлаа. Цайз, тосгон, хот суурин, сүм хийд, дуган, чулуун гүүр хүртэл хурдтай баригдсан байна. Киданд Хятадын дүрс үсэгт үндэслэсэн их үсэг ба уйгар үсэгт үндэслэсэн бага үсэгний аль алийг нь хэрэглэж байв. Уран зохиол, судар номууд орчуулагдаж, аялагч эрдэмтэд аян замын тэмдэглэлээ эдгээр бичгээрээ бичиж үлдээжээ. Хөрөнгө чинээтэй язгууртнууд Кидан, Хятад, Энэтхэг, Солонгос зэрэг орнуудын арвин номын баялагтай номын сантай байжээ. Мөн Кидан нь ойролцоох хөрш зэргэлдээ орнуудтай бэлэг болгож номыг солилцдог байв. === Монголын уламжлалт хувцас, гоёл чимэглэл === Монгол хувцасны төрөлд 400 гаруй төрлийн дээл, 100-аад төрлийн малгай, 20–иод төрлийн гутал, бүс 30 орчим төрөл байдаг. Дээл нь эсгүүр загвар ба зориулалтаараа ялгаатай. Эрэгтэй эмэгтэй өдөр тутмын хувцас, өвөл зуны хэрэглээ, мөн баяр, ёслол, онцгой хэргийнх гэх мэт. Монголчуудын малгай нь угсаатны бүлэг бүрээр ялгаатай мөн нас, хүйс, онцгой ба өдөр тутмын, улирлын хувьд өөр өөр байдаг. Малгайны шовх хэлбэр нь тэнгэрийн орон, хөгжилт цэцэглэлт, элбэг баян зэргийг зөгнөсөн сэтгэлийг бэлгэддэг. Малгайг ихэд хүндэтгэн үздэг монгол хүн малгайгаа гэрийнхээ хоймор залж дээш нь харуулахгүй хүндэтгэлт ёс ч бий. Монгол гоёл нь ахуй хэрэглээний эдлэлээ үнэт эрдэнээр бүтээж, уламжлалт угалж, хээ чимгээр баяжуулан өдөр тутамдаа хэрэглэдэг өвөрмөц онцлогтой юм. Монгол эмэгтэйчүүдийн гоёл чимэглэл нь олон төрөлтэй, алт, мөнгө үнэт чулуугаар урладаг нандин чамин хийцтэй. XVII-XIX зууны монгол эхнэрүүдийн толгойн боолт, хавчаар чимэглэл туйлын өвөрмөц хийгээд Гарьд /Домогт өгүүлдэг шувуу/-ын далавчтай адилхан хэлбэрээр гэзгээ зассан домогтой. Толгойн боолтын оройвч нь дундад эртний монгол хатдын богтаг малгайн уламжлалыг хадгалсан дээрээ жижиг дугуй тойрогтой, оройвчийг мөнгө, алтаар хийж шүр, сувд шигтгэн чимэглэсэн гоёл юм. Түүний залгаа үсний мөнгөн хавчаар байх хийгээд дээр өгүүлсэн үсний дэргэр хэлбэрийг хадгалах, чимэглэл зүүсгэлийн гоёмсог бүрдэл болно. Мөн дэрийлгэж наасан үсний дорх сул гэзгийг сүлжин хос дугтуйд хийх ба үүнийг үсний гэр ч гэдэг. Үсний гэрийг торго хамба, алт мөнгө, сувд шүрээр чимэглэж үзүүрт нь мөнгөн зүүлт унжуулна. Түүнчлэн гинжин хэлхээ бүхий олон салаатай, навч, зоос зэрэг хээ чимэгтэй сийх ээмэг, цул алт, мөнгөн бөгж, эрдэнийн чулуун болон мөнгөн бугуйвчийн аль нэгийг донж маягийг тааруулан гоёно. Ташаанаас хос мөнгөн бэл унжуулах нь хэрэглээ хийгээд гоёлын шинжээ хамтатгасан өвөрмөц сайхан гоёл болно. Зарим нутагт аяганы алчуур хэмээх олон өнгийн торгон чимгийг уужны хоёр хажуугаас зүүнэ. Мөн ёслол хүндэтгэлийн зүүсгэлд арын гуу буюу нурууны чимэг зүүлт дагалдана. Монгол эрэгтэйчүүд дээлэндээ мөнгө, сувдан товч хадаж, гаанс, тамхины уут, хөөрөг, хөөрөгний даалин, мөнгөн аяга, аяганы уут сэлтээ бүснээсээ зүүн гоёно. Гаансны толгойг мөнгөөр урлаж, их биеийг хаш, пийсүү, ган зэргээр хийнэ. Хөөргийг мана, хаш, гартаам, оюу, усан болор, молор, мод, яс, шаазан гэх мэт үнэт зүйлээр хийдэг байжээ. Хөөрөгний толгойг голдуу шүрээр хийх ба халбагыг нь яс, модоор хийнэ. Хамрын нунтаг тамхи нь хатуу, зөөлөн, гаатай, энгийн зэрэг олон төрөлтэй. Хөөрөгний даалинг гоёмсог торгоор хийж, хатгамал болон зээгт наамлыг урладаг байв. Монгол эрэгтэйчүүд бүснийхээ баруун талд хэт хутгаа зүүдэг. Энэхүү хэт хутгыг улаан мод, ган, яс, арьс, мөнгө зэргээр хийдэг. Хөөрөг солилцох нь уламжлалт мэндчилгээг илэрхийлэх маш чухал ёс заншил юм. Монгол гутал нь нүүдэлчдийн амьдралын маягт ихэд зохицсон байх төдийгүй хэв загварын олон төрөлтэй юм. Арьс, ширээр эх биеийг хийж улийг нь товшин ширж, түрүү, зуузай, харааг нь уламжлалт хээ чимгээр гоёсон, ээтгэр хоншоортой байна. Гутлын дотуур эсгий оймс давхар өмсөнө. === Монголын эзэнт гүрэн (XIII- XIV зуун) ‏ === [[Файл:Mongolian Empire Map (35578103021).jpg|thumb|Монголын эзэнт гүрэн]] [[Файл:Mongolian Empire Letter from Guyug Khaan to Pope Innocent IV (Copy) (35321741520).jpg|thumb|Монгол хааны захидлын хуулбар]] [[Файл:Mongolian Empire Silver Gerege Copy (35578340101).jpg|thumb|Чингис хааны Гэрэгэ]] [[Файл:Mongolian Empire Mongol Mounted Warrior (34899534863).jpg|thumb|Монгол морин цэрэг]] Тус танхим нь Монголын түүхийн сэргэн мандлын үе эзэнт гүрний түүхийг өгүүлэх бөгөөд ханлиг улсын үе, Их Монгол улс, Эзэнт гүрэн хэмээх сэдэв дор багтаан эд үеийн түүхэн үзмэрийг байрлуулсан. Монголын эзэнт гүрэн үзүүллэгийн танхим дахь үзмэрүүд нь монголын эзэнт гүрний үеийн гайхамшигт түүхийн гэрч болсон археологийн олдворууд, цэргийн хувцас хэрэглэл, эртний хотын тууриас олдсон эд өлөг, олдвор, хаадын дипломат харилцааны баримт, болон тухайн үеийн Их Монгол улсын нийслэл хотыг сэргээн хийсэн загвар зэрэг олон сонирхолтой үзмэрээс бүрдэнэ. Эдгээрийн түүхэн өгүүлэмжийг дор товчлон толилуулж байна. Ханлиг улсын үе: X-XII зууны үед Монгол угсаа гаралтай янз бүрийн овог аймгууд өмнийн их говиос Байгаль нуур хүртэлх өргөн уудам газар нутагт тархан амьдарч байв. Тэд нутаг орон, аж ахуйн хэвшлээрээ “талын иргэд”, “ойн иргэд” хэмээн ялгарч байв. Талын иргэд мал ахуй, гар урлал, тариалан эрхлэн аж төрж байсан ба ойн иргэдээс нийгэм болон соёлын хөгжлөөрөө илүү байв. Хамаг монголын ханлиг бусад дундаа нэр хүндтэй зонхилогч байв. Хараахан нэгдэн нягтарч амжаагүй талын нүүдэлчдийг Хамаг монголын ханлигийн хан Есүхэйн хөвүүн Тэмүжин бусад итгэлт нөхдийн хамтаар нэгтгэж эхлэв. Ийнхүү хүн төрөлхтөний түүхэнд алтан үсгээр бичигдэх их түүхийг монголчууд бүтээж эхэлсэн ажээ. Тэмүжин 1189 онд Хамаг монголын ханаар өргөмжлөгдөн Чингис хэмээх цолыг авав. 1206 онд их бага 32 ханлиг аймгийг нэгтгэн нэгэн төрийн жолоонд оруулж Их Монгол улсыг төвхнүүлэв. Чингис хаан түүний байлдааны урлагийн гайхамшигт ур, арга, төлөвлөгөө үргэлж ялалт авчирч байлаа. Чингис хаан дэлхийн цэргийн урлагийн шалгарсан жанжин, аугаа их улс төрч байжээ. Тийм ч учраас хожмын хүмүүс түүнийг мянганы хүн, суут дөрвөн жанжны нэг хэмээн тодруулжээ. Монголын арми тухайн үеийнхээ дэвшилтэт технологийг эзэмшсэн байнгын арми байв. Хятад ба Ислам мэргэжилтнүүдийн ур ухааныг армийн зэвсэг хэрэглэлийг боловсронгуй болгоход ашиглаж байв. Энэ үеийн монгол цэргийн байлдааны хэрэглэл, арга, төлөвлөгөө бусад үндэстэн угсаатныхаас хавьгүй илүү байсан гэдэг. Чингис хааны үеийн Их Монгол Улс умардад Байгаль нуур, өмнө зүгт хятадын Цагаан хэрэм, дорно зүгт Хянганы нуруу, өрнө зүгт Алтайн нуруу хүртлэх өргөн уудам нутгийг эзлэн оршиж байлаа. Чингис хааны үе залгамжлагчдын үед Монголын эзэнт гүрэн нь дэлхийн талыг байлдан дагуулсан аугаа эзэнт гүрэн болов. Монголын эзэнт гүрэн нь бүрэлдэхүүний хувьд таван үндсэн хэсэгт хуваагдаж байв. Чингэс хаанаас эхлэн 1259 онд Мөнх хааныг таалал төгсөх хүртэлх төв хэсгийн Монголын эзэнт гүрэн, Хубилай хаанаас эхэлсэн Хятадын Юань гүрэн, Персийн Ил хааны улс, Оросын алтан орд, Төв Азийн Цагаадайн хаант улс. Монголын эзэнт гүрэн нь дэлхийн олон үндэстэн, шашин, түүх, хэл соёлоороо ялгаатай улс орнуудыг эрхшээлдээ оруулж дорно өрнийг холбосон ба эдгээр улсуудын улс төр, эдийн засаг, соёлын хөгжил дэвшилд чухал нөлөөг үзүүлж байв. Монголын байлдан дагуулагчдын гүйцэтгэсэн гол үүрэг роль нь, анх удаа өрнө ба дорныг холбосонтой уялдаад хүн төрөлхтөн, тэдгээрийн улс төр, эдийн засаг, худалдаа арилжаа, шашинтай холбоотой нийгмийн хөгжилд онцгой хувь нэмэр оруулсан явдал хэмээн судлаачид тэмдэглэдэг. Хубилай хааны хаанчлалын үед монголын эзэнт гүрний бүрэлдэхүүнд Японы арлаас бусад дорно зүгийн газар нутаг үндсэндээ харьяалдаж байлаа. Хубилай хаан 1264 онд нийслэл хотоо одоогийн Бээжинд шилжүүлсэний дараа өмнөх нийслэл Хархорины нөлөө аажмаар суларчээ. Судлаачид, Хубилай хааныг бойжиж боловсорсон талын язгууртан байсан хэмээн үнэлдэг. Тэрээр Юань гүрнийг 34 жил удирдсан бөгөөд 1294 онд тэнгэрт хальжээ. Хубилайн хааны дараа төр барьсан хаад эзэнт гүрний улс төрийн хямралыг намжааж чадалгүй байсаар 1368 онд Юань гүрэн мөхжээ. [[Ил Хаант Улс|Ил хаан]]<nowiki/>ы улсыг [[Хайсан хүлэг хаан|Хүлэг хаан]] /1256-1265/ [[Перс]], [[Ирак]], Анатоли зэрэг улсыг байлдан дагуулсны дүнд байгуулсан нь түүхийн тавцанаа 100 орчим жил оршин тогтнов. [[Чингис хаан]]<nowiki/>ы хөвүүн [[Цагадай|Цагаадай]] зүүн [[Уйгур улс|Уйгар улс]]<nowiki/>аас баруун Бухар болон Самарканд хүртлэх эзэмшил газрыг өвлөн авсан нь уламжлан түүхнээ Цагаадайн хаант улс хэмээгдэх болсон. Төв Ази дахь Монголчуудын хаант засаглалтай байсан Цагаадайн улс нь 125 жилийн турш оршин тогтножээ. Монголын эзэнт гүрэн нь нэгдсэн хаант засаглалаар өөр өөр соёлтой, олон улс орон, Евроазийн эх газрын ихэнх хэсгийг захирч байжээ. Монголын эзэнт гүрний үед монголчууд дэлхийн тэн хагасыг нэгтгэн нэгэн төрийн жолоонд захирч байсан нь хүн төрөлхтний түүхэн дэхь анхны бөгөөд эцсийн тохиол байлаа. Монголчуудын байлдан дагуулал асар их гарз хохирлыг дагуулсан ч дорно өрнийн соёл, эдийн засгийн хөгжлийг түргэтгэж, ард түмнүүдийн харилцааг идэвхжүүлсэн эерэг талууд ч цөөнгүйг эрдэмтэд тэмдэглэжээ. === Уламжлалт соёл === [[Файл:Aristocratic Mongolian Ceremonial Costume (35670326896).jpg|thumb|Монголын язгууртны ёслолын хувцас]] Монголын соёлын уламжлалт өвийг энэ танхимд дэглэн олны хүртээл болгож байна. Тус үзүүлэгийн танхимд уламжлалт тоглоом, гар урлалын бүтээлийн дээжис, ном хэвлэлийн технологи, хөгжим, хөгжмийн зэмсгийн төрлүүдийг дэглэсэн. Мөн монголчуудын шашин, мөргөлийн хэлбэр, эд хэрэглэлийг энэ танхимаас харна. Нүүдэлчин монголчуудын эртний мөргөл бөөгийн мөргөл уламжлалт зан үйлийн утга агуулга, мөн чанар, өнөөдөр ч хүмүүс бөө, тэнгэр, өвөг дээдсийн сүнс сүлдийг шүтэх уламжлалаа хадгалсаар буйг харах билээ. Тэрчлэн монгол орноо гурвантаа дэлгэрсэн бурхны шашин монголчуудын оюуны амьдралд хэрхэн нөлөөлсөн, шашны урлагийн бүтээл, хожуу дэлгэрэлтийн үе 16-19-р зууны шарын шашин дэлгэрэлтийн үед монгол урчуудын ур ухаан, гараар баригдсан олон тооны сүм хийдийн талаар болон бусад мэдээллийг багтаасан үзүүллэг тус танхимд байдаг. === Уламжлалт аж ахуй === Дэлхий дээр нүүдлийн сонгодог хэв маягийг эдүгээ хүртэл тээж ирсэн монголчуудын гэр сууц, уналга ачлагын тоног хэрэгсэл, ан агнуур, газар тариалангийн багаж зэрэг уламжлалт аж ахуй, соёлын тухай үзүүллэгийг энэ танхимаас үзнэ.Эмээл хазаарын төрөл сав суулга гэх мэт. === Манжийн эрхшээлийн үеийн Монгол Улс XVII-XX зууны эхэн === [[Файл:Mongolian Traditional Culture Amarbayasgalant Monastery Model (34866656304).jpg|thumb|[[Амарбаясгалант хийд]]ийн загвар]] Монгол орон XVII-XX зууны эхэн үе хүртэл Манж Чин улсын эрхшээлд 200 гаруй жил оршин тогтнож байсан. Энэ үед хэрэглэгдэж байсан тамга тэмдэг, зоос, эрүү шүүлтийн хэрэгсэл зэрэг түүхэн үзмэрүүд энэ хэсэгт бий... === Богд хаант Монгол орон === XX зуун бол монголчуудын хувьд эрх чөлөө, тусгаар тогтнолын төлөө тэмцэл, өөрчлөлтөөр дүүрэн байлаа. Монголын ард түмэн үндэсний эрх чөлөөний хувьсгал хийж, шашин төрийг хослон барьсан хаант төрийн хэлбэрээр төрт улсаа сэргээсэн түүхийг энэ танхимд харуулж байна. Та бүхэн монгол орны улс төр, нийгэм-эдийн засагт гарсан өөрчлөлт дэвшлийг илтгэхүйц сонирхолтой үзмэрүүд, төрийн зүтгэлтнүүдийн хэрэглэж байсан эд өлгийн зүйлтэй танилцана. Богд хаант үеийн Монгол Улс (1911-1920) 20-р зуун гараад Монголчууд манжийн эрхшээлээс ангижрах үндэсний эрх чөлөөний хувьсгалыг хийсэн юм. Тухайн үед монголчууд “шинэ засгийн бодлого” гэгчийг газар бүр эсэргүүцэж Манжаас салан тусгаарлах үзэл санаа нийгэм даяар өрнөж байлаа. Үүний дүнд Үндэсний эрх чөлөөний хувьсгал ялж 1911 оны 12-р сарын 29-нд Олноо Өргөгдсөн Богд хаант Монгол улсыг байгуулсан тухай тунхаглан зарласан юм. Шашны тэргүүн VIII Богд гэгээн Жавзандамба хутагтийг Богд хаанд өргөмжилж, төрийн 5 яамтай засгийн газраа байгуулжээ. Богд хаант Монгол улсын Гадаад хэргийн яамнаас нь тусгаар тогтнолоо зарлаж, олон улсаар батламжлуулах нот бичиг илгээж байв. Энэ тухайд 1913 онд Монгол-Түвдийн найрамдлын гэрээгээр Олноо өргөгдсөн Богд хаант улсыг хүлээн зөвшөөрсөн ганц гэрээ юм. Энэ үеийн монголын улс төрчдийн бодлого үйл ажиллагааны талаар түүхэн баримт, төрийн бэлгэдлийн зүйлс туг, далбаа, түүхэн хүмүүсийн лаан баримал, тухайн үед оросоос тусламжаар ирсэн зэвсэг зэрэг ховор сонин үзмэр олон бий. Ингээд 1913 онд Орос, Дундад иргэн улс хоёр Гадаад Монголын автономийн тухай илтгэн гаргах бичиг” тунхаглалд гарын үсэг зурж хоёр гүрэн монголын тусгаар тогтнолыг хавсадан цуцлаж Ар монголыг ДИУ-ын харъяат автономит эрхтэй байлгахыг удирдамж болгожээ. Хэдийгээр өөртөө засах эрх бүхий улс болсон ч улсын дотоод хэргийг түвшитгэх, боловсрол, эдийн засгийн харилцаагаа өргөжүүлэх тал дээр анхааран улсын суруультай болоход туслаж, хуурай замын цэргийн байгууламж, сонин, гэрэл цахилгаан, цахилгаан холбооны газрыг нээхэд зориулан Оросын хаант улсаас зарим эдийн засгийн тусламжийг нийлүүлж байжээ. Дэлхийн 1-р дайнд айл хөрш Орос, Хятад улсууд аль аль нь татагдан орж, дотоод улс төрийн байдал нь нэн тогтворгүй болж, нийгмийн анги бүлэг, улс төр, цэргийн хүчний хоорондын тэмцэл хурцдаж, Орос оронд хувьсгал гарсан нь Монголын дотоод, гадаад байдалд ихээхэн нөлөөлжээ. Удалгүй ардуудын дунд улаан Оросын большивек намтай холбоо тогтоох, бүлгэм дугуйлан байгуулах, сэм уулзан нам байгуулах, хаант засгийг халах зэрэг асуудал өрнөсөөр 1921 онд Монгол оронд Ардын хувьсгал манджээ. === Социализмын үе (1921-1989) === [[Файл:Manchu Qing Mongolia Machine Gun (35574783761).jpg|thumb|[[Хиагтыг чөлөөлөх тулалдаан]]д Монгол ардын армийн ашиглаж байсан пулемёт]] [[Файл:Socialist Mongolia Suit of Mongolian Cosmonaut.jpg|thumb|Монголын анхны сансрын нисэгчийн хувцас]] Хятадын харгислал Унгерний дэглэмээр солигдсон ч Унгерний босгосон автономит засаг нь улс болон тогтож чадахгүй нь илт байлаа. Энэ эгзэгтэй үед Богд гэгээний засгийн газар нөхцлийг хүлээжнэж байсан нь умар зүгт үйл явдал түргэн өрнөхөд нөлөөлөв. 1920 онд эх орноо чөлөөлөх тэмцэлд олон түмнийг уриалан босгох бүлгэмүүд хуралдаж Монгол Ардын Нам /МАН/-ыг хамтран байгуулсан ажээ. МАН 1920 оны 7-р сард төлөөлөгчдөө Зөвлөлт Орос Улс руу улс руу илгээв. Эхлээд С.Данзан, Х.Чойбалсан нар мордож, араас нь Д.Бодоо, Д.Чагдаржав хоёр мөн Д.Сүхбаатар, Д.Догсом, Л.Лосол нар Богд хааны тамгатай бичгийг авч явжээ. МАН нь засгийн газар ба цэрэг армийг зохион байгуулж С.Данзан намын тэргүүн, С.Сүхбаатар цэргийн удирдагч болов. 1921 оны 7 сарын 23-нд Ардын засгийн газар нь төрийн хэрэгт хааны эрх мэдлийг хязгаарлаж, засгийн эрхийг Ардын засгийн газарт төвлөрүүлснийг зарлажээ. 1924 онд Богд хааныг таалал төгсөж 1921-1924 онд ардын эрхтэй хэмжээт цаазат хаант засгийн хэлбэрээр оршиж байсан шилжилтийн үе дуусаж, монгол оронд анх удаагаа сонгуулийн бүгд найрамдах засаг тогтоох үйл ажил эхэлжээ. Улсын анхдугаар их хурал хуралдаж 1924 оны 11 сарын 26-нд Үндсэн хуулийг баталжээ. Ийнхүү Үндсэн хуулийг баталсан нь 20-р зууны монголын түүхэнд онцгой чухал үйл явдал болсон юм. 1925-1953 онуудад Монголын засгийн газраас үндэсний ардчилсан зорилтийг хэрэгжүүлэх оролдлогыг хийж бие даасан байдлаа хадгалахыг чармайж байв. Коминтерний “ардын дайсан” гэсэн нэр томъёог гарган ирж, улмаар Монголын Хувьсгалт Намыг өөрчлөхийг ятгах болов. 1932 онд ЗХУ-аас, лам нарыг үймээн самуун гаргаж байгаа хэмээн буруутгаж, засгийн газар бүх сүм хийдүүдийг хааж эхэлжээ. 1937 онд засгийн газраас улсын дайсан болох буддын шашны сүм хийд ба эрдэм мэдлэгтэй хүмүүсийг оролцуулан тэдгээр хүмүүсийн эсрэг хэлмэгдүүлсэн гашуун түүх өрнөсөн ажээ. Хувийн өмчийг нийгэмчилж, сүм хийдүүдийг нурааж сүйтгэв. Бүрэн бус мэдээгээр 36000 хүн хэлмэгдүүлэлтийн золиос болсон хэмээдэг. Дэлхийн 2-р дайны үед монголын төрийн бодлогод коммунист үзэл онол хүчээ авч МАХН үндэсний ардчилсан үзэл бодол, үйл хэргээсээ социалист үзэл баримтлалд шилжин улс үндэсний эрх ашиг, сонирхол орхигдоход хүрсэн ажээ. Ингээд 1953-1965, 1965-1989 онуудад БНМАУ-д Социалист өөрчлөлтийг хэрэгжүүлж эхэлсэн. === Ардчилалын үеийн Монгол Улс, 1990 оноос эдүгээ=== 1989 оны үед дэлхий нийтэд коммунизмын үзэл баримтлал уналтад орж эхэлсэн бөгөөд гадаад орчноос гүн хамааралтайгаар монгол орон энэ өөрчлөлтөд татагдан орсон юм. Эрх чөлөө, ардчилалыг хүсэмжилсэн залуучууд Монголын ардчилсан холбоо, Ардчилсан социалист хөдөлгөөн, Шинэ дэвшилтэт холбоо зэрэг эвсэл холбоод байгуулагдсан нь ардчилсан хөдөлгөөн бүх орон даяар өрнөх үндсэн нөхцөл болжээ. Улмаар олон намын тогтолцоотой болов. Монголд өрнөсөн ардчилсан хөдөлгөөн эрчимжиж тэмцлийн хурц хэлбэр улс төрийн өлсөглөнг зарлав. МоАХ-ныхон 1990 оны 3-р сард Сүхбаатарын талбайд төрийн эрх баригчид, Засгийн газрыг огцруулах шаардлагыг тавьж өлсгөлөн зарласан юм. МАХН-ын 8-р бүгд хурал хуралдаж Улс төрийн товчоо бүрэн бүрэлдэхүүнээрээ огцорч, намын удирдан чиглүүлэх үүргийн тухай Үндсэн хуулийн заалтаас татгалзах шийдвэр гаргав. 7-р сард бүх нийтийн сонгууль явуулж МАХН нийт саналын 60%, бусад шинэ намууд 40% санал авав. Шинэ засгийн газар нэн яаралтайгаар ажил хэргээ эхлэж дараагийн байнгын тогтвортой засгийн газрыг байгуулахын тулд Шинэ үндсэн хуулийг батлах ажлыг хийсэн билээ. Жил гаруй толгой өөд татах завгүй ажиллан, асуудлыг хэлэлцэн 1992 оны 1-р сарын 25-нд Шинэ үндсэн хуулийг баталжээ. Улс орон феодалын нийгмээс коммунизмд, 1990 оноос ардчилсан ба зах зээлийн нийгэмд шилжсэн. Гэсэн ч өмнөх чиг хандлага нь маш хэцүү байдалтай байсан. Засгийн газрыг дахин эмхлэн байгуулахтай зэрэгцээд монголд оруулсан оросын тусламжийн зээллэг хүнд цохилт болсон. Тэр нь ойролцоогоор дотоодын нийт бүтээгдэхүүний 1/3-тэй дүйцэх хэмжээтэй байжээ. Үйлдвэрүүд зогсож, хэрэгцээтэй бараа материал хомсдож, архи, хонины мах, талх зэрэг хүнсийг картаар олгох болсон. Картаар хүнс олгох тогтолцоо 1991-1993 он хүртэл үргэлжилжээ. Монгол орныг хөгжил дэвшлийн замд оруулсан 1990 оны ардчилсан шинэчлэлт нь Монгол дахь өөрчлөлт шинэчлэлтийг эргэлт буцалтгүй болгож, ардчилсан нийгэм байгуулах явцыг түргэтгэсэн 20-р зууны Монголын түүхэн дэх улс төрийн томоохон үйл явц болох 1911-1912 он, 1921 оны түүхэн үйл явдлын шууд үргэлжлэл нь байв. == Зургийн цомог == <gallery> </gallery> == Гадны холбоосууд== {{Commons|Category:National Museum of Mongolia|Монголын Үндэсний Музей}} * [http://www.nationalmuseum.mn/ Албан ёсны цахим хуудас] [[Ангилал:Википедиа:Онцлох өгүүлэл]] [[Ангилал:Улаанбаатарын музей]] 2xsq57u0rm0r0bcvgajnunfb3p3t8mg 710011 709929 2022-08-29T08:24:35Z 103.173.255.162 /* Түрэг хаант улс (МЭ VI-VII зуун) */ wikitext text/x-wiki [[Image:Undesni_tuuhiin_muzei_zurag.jpg|thumb|right| Монголын Үндэсний Музей]] '''Монголын Үндэсний Түүхийн''' '''Музей''' - нь [[Улаанбаатар]] хотод байдаг [[музей]] юм. Тус музей нь монгол нутагт хүн анх аж төрөх болсон хуучин чулуун зэвсгийн үеэс эдүгээ хүртэлх нүүдэлчдийн түүх, соёл, өв дурсгал, угсаатны зүй, уламжлалт зан заншлыг товчлон үзүүлсэн үзвэрийн 9 танхим бүхий, сан хөмрөгтөө 50000 гаруй үзмэртэй, үндэсний хэмжээний тэргүүлэх музей билээ. Үндэсний түүхийн музей нь [[Монгол улс]]ын нийт музейн үзмэрийн 30 гаруй хувийг хадгалж, дэлгэн үзүүлдэг эрдэм шинжилгээний судалгаа сурталчилгааны төв байгууллага болно. ==Түүх== [[Image:Natmusmonhis.jpg|right|thumb]] [[Image:National Museum of Mongolia.JPG|right|thumb|Монголын үндэсний түүхийн музей]] Монголд орчин үеийн музей 1924 онд байгуулагдаж, музейн сан хөмрөгөө бүрдүүлж эхэлсэн билээ. Богд хааны ордонд анхны үзэсгэлэнгээ нээж байсан музей өргөжин тэлсээр 1956 онд “Улсын төв музей” болон монголын түүх, угсаатны зүй, урлагийн түүх, байгалийн түүх болон палеонтологийн холбогдолтой бүхий л үзмэрүүд хадгалагдаж байв. Түүнчлэн аймаг бүрт орон нутгийг судлах музей байгуулагдаж нутаг орныхоо түүх, байгалийн онцлогийг тусгасан цуглуулгатай бөгөөд өнөөдөр ч үйл ажиллагаагаа эрхлэн явуулсаар байна. 1980-аад оны сүүл 1990-ээд оны эхэн үед Монгол улс хүний эрх, эрх чөлөөг дээдэлсэн ардчилал шинэчлэлийн тогтолцоог сонгож, эдийн засгийн чөлөөт хэлбэрт шилжсэн юм. Энэхүү өөрчлөлт нийгмийн бүх салбарт нөлөөлж музей нь бүтэц зохион байгуулалтын хувьд шинэчлэгдсээр ирсэн юм. 1991 онд улсын томоохон музейнүүд цуглуулгаараа төрөлжсөн музей болон шинэчлэгдсэн бөгөөд Улсын төв музей, Хувьсгалын музейн археологи, түүх, угсаатны цуглуулгыг тус тус нэгтгэн Монголын Үндэсний Түүхийн Музейг байгуулжээ. 2008 онд Монгол улсын Засгийн газрын тогтоолоор Монголын Үндэсний Түүхийн музей нь “Монголын Үндэсний музей” болон нэрээ өөрчилжээ. Монголын үндэсний музей нь монголчуудын түүх, соёлын өвийг хадгалан хамгаалах, судлан сурталчлах, түгээн дэлгэрүүлэх зорилго бүхий соёл, шинжлэх ухаан, боловсролын байгууллага юм. Тус музей нь монгол нутагт хүн аж төрж эхэлсэн нэн эртнээс өнөөг хүртэлх үеийн монголчуудын түүх, уламжлалт соёлын хүрээн дэх 50.000 орчим үзмэрийн цуглуулгатай. МЭӨ 800.000 жилийн тэртээгээс XX зууны үед холбогдох түүх, археологи, угсаатны зүй, соёлын эд өлгийн зүйлсийг байнгын үзүүллэгийг дэлгэн олон нийтэд үйлчилж байна. Түүхийн цуглуулга нь археологи, монголын дундад зуун, орчин үеийн түүхийн үзмэрүүд, гэрэл зураг, бичлэг, баримт бичгээс бүрддэг. Угсаатны зүйн цуглуулга нь монголчуудын эдийн болон оюуны соёлын дурсгалын ай савд багтах баялаг эд өлгийн зүйлс тухайлбал, гоёл чимэглэл, хувцас, хөгжмийн зэмсэг, гал тогооны хэрэгсэл, монгол гэр, гэрийн тавилга, малын уналгын хэрэгсэл, бөө мөргөл, бурхан шашны эд өлгийн зүйлсээс бүрддэг. Монголын Үндэсний музей (үүнээс хойш МҮМ гэж товчлон бичье) нь байнгын үзэсгэлэнгийн 10 танхим, түр үзэсгэлэнгийн 1 танхимтай. Хүний нөөцийн хувьд 6 хэлтсийн 80 гаруй ажилтан албан хаагчидтай. Мөн Монгол улсын Засгийн газрын ордонд шинээр байгуулагдсан Монгол төрийн түүхийн музей харьяа музейн зарчмаар үйл ажиллагаагаа явуулдаг. МҮМ нь гадаад, дотоодын музей, олон улсын сан, их сургууль, судалгааны байгууллагуудтай хамтран судалгаа шинжилгээний олон төслийг амжилттай хэрэгжүүлдэг. Солонгосын Үндэсний Музей, АНУ-ын Смитсоны хүрээлэнгийн Байгалийн Түүхийн Үндэсний музей, Пенсильванийн Их сургуулийн Археологи болон Антропологийн музей, Зүүн Теннесси Их сургууль зэрэг олон байгууллагатай хамтарч эрдэм шинжилгээ судалгааны төсөл хэрэгжүүлж байна. 1990-ээд оноос хойш дэлхийн 18 оронд монголын түүхийн талаарх гуч гаруй тусгай үзэсгэлэнг зохион байгуулсан. == Монголын Үндэсний Музейн танхим== [[Файл:Mongolian Traditional Life Ger (Yurt) (34865085394).jpg|thumb|Монгол гэр]] === Эртний монголын түүх === [[Image:Ancient Mongolian pottery - National Museum of Mongolian History.jpg|right|thumb|Вааран эдлэл]] [[Image:Cave painting - National Museum of Mongolian History.jpg|right|thumb|Хадны сүг зураг]] Монгол дахь чулуун зэвсгийн үе нь ойролцоогоор 800.000 жилийн өмнө эхэлж, хуучин, дунд, шинэ чулуун зэвсгийн үе хэмээн хуваагддаг. Эртний хүний амьдарч байсан бууц суурины дурсгал эдүгээ монголын бүх нутгаас олдож байна. Хуучин чулуун зэвсгийн үе буюу “Палеолит” МЭӨ 800000-12000 жилийн өмнөх хүмүүсийн гол багаж зэвсэг нь чулууг бутлаж хийсэн хутга мэт зүйл байв. Түүнчлэн яс, эвэр, том биетэй амьтны шүдээр ч зэвсэг хийж байжээ. Монгол дахь хуучин чулуун зэвсгийн хамгийн эртний дурсгал нь Баянхонгор аймгийн Баянлиг сумын нутаг дахь Цагаан агуйгаас олдсон чулуун зэвсэг бөгөөд ойролцоогоор 800000 жилийн өмнөх үед холбогдоно. Хуучин чулуун зэвсгийн гол гол дурсгалууд Баянхонгор аймгийн Баянлиг сумын Цагаан агуй, Өлзийт сумын Уранхайрхан уул, Ховд аймгийн Үенч сумын Үенчийн гол, Алтай сумын Барлагийн голын ойролцоо, Өвөрхангай аймгийн Гучин ус сумын Гучин ус, Дундговь аймгийн Гурвансайхан сумын Ярх ба Ёроолын дурсгалууд музейн үзүүллэгт бий. === Дунд чулуун зэвсгийн үеийн дурсгалууд === Дунд чулуун зэвсгийн үед (МЭӨ 100 000 - 40 000 жилийн өмнө) хүмүүс “галыг” нээсэн аж. Түүнчлэн эртний хүний уран дүрслэлт сэтгэлгээнийн илэрхийлэл хадны сүг зурагт шингэн үлджээ. Цаг уурын хувьд мөнх цэвдэг мөстлөгийн үе эхлэн аажмаар энэ цаг уурт амьд байгал шилжин зохицож байсан хийгээд орчин үеийн монголын газар нутгийн баруун ба хойд уулархаг бүс нутаг мөстлөгт өртсөн байна. Энэхүү хүйтнээс биеэ хамгаалахын тулд тэр үеийн хүмүүс агуй гэх мэт байгалын хоргодох газарт байрлан, агнасан амьтныхаа арьсаар энгийн хувцас хийж өмсдөг байлаа. Олон төрлийн багаж зэвсэг, хоёр талыг ирлэсэн, тэмдэг хэрчлээ гаргасан зэвсгүүдийг хийх болсон. Левалиуци ба засч янзлах техник гарсан нь эдгээр чулуун зэвсгүүдийг бүтээх бололцоог бүрдүүлжээ. Энэ үеийн дурсгалууд Монголын Ханбогд сумын Оцонмааньтын агуй, Баянхонгор аймгийн Их Богд уул, Өвөрхангай аймгийн Богд сумын Арцбогд, Хархорин сумын Мойлтын ам зэрэг газруудад илэрчээ. 1.Дээд чулуун зэвсгийн үе (МЭӨ 40000-12000 жилийн өмнө) Энэ үеийн төгсгөлөөр мөсөн голын зузаан нь багасаж орчин цагийн газар зүйн нутаг дэвсгэр үүсэн бий болжээ. Уур амьсгал нь өнөөгийхтэй төстэй болж хувирчээ. Чулуун зэвсгийн технологи нь өмнөх үеэсээ хөгжин иртэй зүйл, сумны жад, чулууны хэлтэс, тэвнэ гэх мэт нарийн багаж зэвсгийг чулууг бутлах замаар хийдэг болов. Ан ав хийх арга техник сайжирч, сонгож авах зэвсэг нь жад болжээ. Тэр үеийн хүмүүс агуйгаар орон гэрээ хийж байсан ч, өнөөгийн гэр буюу урцтай ойролцоо байгууламжийг мөн барьж эхэлсэн байна. 2. Дунд чулуун зэвсгийн үе: 12000-7000 жилийн өмнөх үеийг судлаачид хүн төрөлхтөний их нүүдлийн үе хэмээдэг хйигээд хүмүүс хойд зүг рүү нүүдэллэж байжээ. Тухайлбал, Сибир болон Алескыг дамжин төв азийн хүмүүс хойд америкт хүрсэн гэдэг. Хүмүүс холын тусгайлтай анхны зэвсэг нум сумыг сэдэж, болхи газар тариалан эрхэлж, зэрлэг амьтдыг гаршуулах болсон. Эхлээд нохойг тэжээн гаршуулжээ. Увс аймгийн Сагил сумын Можоод илэрсэн хадны зурагны судалгаагаар 5 хошуу малын нэг үхрийг тэжээн гаршуулсаныг батласан юм. Мөн чулуун зэвсэг ч нэлээд боловсронгуй болов. Дунд чулуун зэвсгийн үеийн архелогийн дурсгал болон эд өлөг нь монголд төдийгүй дэлхий дахинд тархсан байдаг ч ерөнхийдөө нэлээд ховор юм. Баянхонгор аймгийн Чихэн агуй, Дундговь аймгийн Дулааны говиос илэрсэн чулуун зэвсэг нь зэрэг дурсгал бий. 3. Шинэ чулуун зэвсгийн үе (МЭӨ 7000 - 3000 жилийн өмнө) Энэ үед эртний хүмүүс гэрийн эртний хэлбэр нүхэн сууц, оромж урц майханг барьж чаддаг болов. Үржил шимтэй голын эрэг хөвөөг даган багахан тариалан, загас, ан агнуур эрхлэн аж төрж байв. Энэ үеийн малтлагаар илэрсэн архелогийн дурсгалт зүйлсээс чулуун зэвсгээс гадна шавраар хийсэн ваарны хагархай, ясаар хийсэн чимэг зүүлтний төрлүүд, энгийн гоёл чимэглэлийн эдлэлүүд илэрчээ. Мөн нас барагсадаа тусгай зан үйлийн дагуу оршуулдаг болсон. Тэд үхсэний дараах амьдралд итгэдэг байжээ. Иймэрхүү оршуулгын газар нь Дорнод аймгийн Норовлин уул, Тамсагбулаг ууланд илэрсэн. Энэ үеийн чулуун зэвсэг нь чулууг бутлан хийдэг эртний арга техникээр зогсохгүй, нүх гаргах, өнгөлөх, ирлэх арга дэлгэрсэн. Анхдагч чулуун зэвсгийн үеийн чулуун зэвсэг нь улам хөгжиж, хуурайдах багаж, сэлэм, зэв мэтийн багаж дэлгэрсэн. Хатуулаг сайтай пийсүү, хаш чулуугаар багаж зэвсгийн чанарыг сайжруулжээ. 4. Хүрэл зэвсгийн үе (МЭӨ 3000- МЭ 300 жилийн өмнө) Монгол дахь хүрэл зэвсгийн үе нь МЭӨ 3000 оноос эхэлдэг. Хүн төрөлхтөн зэс хэмээх металлийг нээснээр чулуун зэвсгийн эрин үеийг хүрэл зэвсгээр сольжээ. Хүрэл зэвсгийн үед эртний нүүдэлчид мал аж ахуйг хөгжүүлж түүнтэй уялдан тухайн үеийн соёл, хувь хүн, өмчийн харилцаа аажим аажмаар өөрчлөгдөж эхэлсэн юм. Энэ үеийн дурсгалуудад дөрвөлжин хэлбэрийн булш бунхан, дөрвөлжин мөн дугуй хүрээгээр хүрээлэгдэж чулуугаар хучигдсан том булшны чулуу байдаг. Мөн төв азийн амьтны загварт урлагийн мянган дурсгал бүхий хадны зураг, хүрэл эдлэл, евроазид цөөн тоотой тархсан буган чулуун хөшөө хэмээх алдарт дурсгал бүтээгдсэн ажээ. === Эртний улсуудын түүх === Тус танхимд Монголын нутагт оршин байсан эртний улсуудын түүхийг өгүүлнэ. Монголчуудын дээд өвөг Хүннү гүрэн (МЭӨ III - МЭ I зуун) хийгээд түүний дараа оршин тогтнож байсан Түрэгийн хаант улс, Уйгар, Хятан улсын (МЭ VI-XII зуун) түүх, соёл, аж ахуйг харуулсан археологийн олдворууд дэлгэгдсэн. ==== Хүннү гүрэн (МЭӨ III зуун - МЭ I зуун) ==== [[Файл:Xiongnu Jade Ornaments (35324445250).jpg|thumb|Хүннү улсын хаш чулуу]] Манай эриний өмнөх 2000 жилийн орчим өнөөгийн монголын нутагт талын нүүдэлчид овгийн холбоонд нэгдэн аж төрж байв. Хүннү аймгийн холбоо нь монгол, түрэг, хамниаган болон бусад талын нүүдэлчдийг нэгтгэн монгол нутагт анхны эзэнт гүрнийг байгуулснаар Хүннү гүрэн хэмээн алдаршжээ. Хүннү гүрэн нь хүчирхэг үедээ өмнө зүгт хятадын Цагаан хэрэм умар зүгт Байгаль нуур, баруун тийш Ил Тарвагатай дорно зүгт Солонгосын хойг хүртэлх газар нутгийг эзлэн оршиж байв. Эдүгээ монгол нутгаас олдож буй Хүннүгийн үеийн бууц, тахилын байгууламж, язгууртны болон жирийн иргэдийн булш бунхны дурсгалыг дэлхийн олон орны эрдэмтэд судлан шинжилж байна. Та бүхэн манай үзмэрийн танхимаас 20-р зууны археологийн шинжлэх ухааны нэгэн нээлт Хүннүгийн язгууртны булшны хосгүй нандин олдворууд, орчин үеийн судлаачдын шинжлэн судалж олны хүртээл болгож буй дурсгалуудыг үзэх болно. Хүннүгийн үед нүүдэлчид мал ахуй эрхлэн аж төрж гар урлал, газар тариаланг эрхлэн бурхны болон бөөгийн мөргөл бүхий соёлын өвөрмөц орчинтой байсан нь одоо судалгаагаар батлагддаг. МЭ 5-р зууны үед Хүннү гүрэн задран хоёр хэсэгт хуваагдсан хийгээд умард хүннү нарын зарим хэсэг баруун тийш нүүдэллэн Хар тэнгис орчимд хүрчээ. Тэд Хүннүгийн удмын хаант улс байгуулан сүр дуулиантай томоохон байлдаануудыг хийсэн нь өрнийн түүх сударт тэмдэглэгджээ. Догшин байлдаанч Аттилла хаан бурхны ташуур хэмээн алдаршиж байлаа. Хүннүгийн эзэнт гүрэн мөхсөний дараа Сяньби ба Жужан гэсэн гүрнүүд (I-V зуун) оршиж байжээ. ==== Түрэг хаант улс (МЭ VI-VII зуун) ==== [[Файл:Turkic Gold Diadem, 6th-8th C. AD (35580752341).jpg|thumb|[[Хожуу Түрэгийн хаант улс|Түрэгийн үеийн]] титэм]] Хөх Түрэгүүд МЭ V зууны эхэн хагаст түүхийн тавцнаа тодрон гарсан хийгээд 552 онд Буман Хааны үед төр улсаа байгуулжээ. Хааны хүү Истэми газар нутгийнхаа баруун хэсэг болох Он Оклари-г удирддаг байлаа. Буман хааныг таалал төгссөний дараа, Мо-хан Хааны үед /552-572/ төрт улс нь хүчирхэгжсэн юм. Мо-хан хааны үед өмнөд хөрш Хятадуудтай харьцаа сайтай байсан бөгөөд түүхэнд анх удаа алс холын Бизсантай харилцаа тогтоож байлаа. Түүний дараагаар ирсэн зонхилогчдын ур чадваргүй байдлаас шалтгаалан МЭ 630 онд Хятадын эрхшээлд орж 50 жилийн турш дарлалд автсаны дараа Хөх Түрэгийн сурвалжит Бөрү-гийн гэр бүлээс Көтүлүг Тигин Түрэг угсаатныг дахин нэгтгэж Түрэгийн сүр жавхлант улсыг байгуулсан юм. Көтүлүг Тигиний энэхүү алдар гавьяаг үнэлж Элтэрэс хаан буюу “Улсыг Хураагч” цол олгосон байна. Элтэрэс хааны амжилтанд алдарт жанжин Тоньюкукийн хүчин зүтгэл их байсан юм. Элтэрэс хаан 691 онд таалал төгсөхөд түүний хүүхдүүд балчир байсан учраас заншил ёсоор түүний дүү Капаган ор залгажээ. Капаган хааны үед Хөх Түрэг улсын алтан үе байлаа. Энэ үеийн Хөх Түрэг улс нь дорнодод Хятадын тэнгис, өрнөдөд Кавказ, өмнөдөд Түвд, умардад Сибир хүртлэх нутгийг эзэлж байсан бөгөөд энэхүү өргөн уудам нутаг дахь Түрэг угсаатныг нэгэн далбаан дор нэгтгэж чадсан юм. 716 онд Хөх Түрэгийн хаант улсыг Билэг хаан удирдсан бөгөөд түүний дүү Көлтигин болон төрийн жанжин Тоньюкук нарын үед Түрэгийн ард түмэн амар амгалан амьдарч байлаа. Тоньюкук болон Көлтигинийг таалал төгссөнөөс хойш төр улсад үймээн самуун дэгдсэн бөгөөд 734 онд Билэг хааныг насан эцэслэсний дараа хаан ширээнд суусан хаад хуучин төрт улсаа хэзээ ч байгуулж чадсангүй. Ийнхүү Түрэгийн хаант улс мөхөх шалтгаан болсон юм. ==== Уйгур Улс (МЭ 741-840 он) ==== Хөх Түрэгүүд нэг талаас Хятад нөгөө талаас өөрсдийн Докуз Огуз /Есөн Огуз/, Карлук болон Басмыл гэх мэт Түрэг овог аймгуудтай дайтсаны улмаас хүчин мөхөстсөн билээ. Орхон болон Сэлэнгийн сав нутгаар нутаглаж байсан Уйгарууд өөрсдийн 3 дахь Түрэгийн хаант улсаа байгууллаа. Уйгарууд Хөх Түрэгийн нэгэн үндэстэн байсан бөгөөд Хөх Түрэгүүд Уйгар болон бусад Түрэг овог аймгуудыг нэгэн далбаан дор нэгтгэж чадсан юм. Уйгарын хаант улс нь худалдаа наймааг чухалчлан үзэхийн зэрэгцээ Хөх Түрэгийн зан заншлыг үргэлжлүүлэн хадгалжээ. Худалдаа наймаа хөгжихийн хэрээр Манихейн сүм хийд байгуулагдан худалдааны төв болон өргөжиж, улмаар албан ёсны шашин нь Манихейзмын шашин болсон юм. Эрэлхэг дайчин Уйгарын ард түмний соёл урлаг, худалдаа наймаа хөгжсөн хэдий ч цагийн эрхээр хүчин буурч хойд хөрш Кыргиз Түрэгүүд Уйгарын нийслэл рүү довтолсноор Уйгарын хаант улс мөхсөн юм. Ийнхүү хөдөө аж ахуй эрхэлдэг Уйгарын ард түмэн баруун бие хэсэгт Туркистаны нутгаар амьдрах болжээ. 1229 онд Монгол угсаатнууд Уйгар угсаатныг түүхийн тавцнаас унагасан юм. Монголчууд Уйгаруудыг итгэл найдвартай зөвлөгч хэмээн тооцож төрийн дээд албанд ажиллуулсаар иржээ. ==== Хидан гүрэн (X-XI зуун) ==== [[Файл:KhitanUB.jpg|thumb|Кидан чулуу]] Энэ үед Киданчууд нүүдлийн ба суурин соёлыг хослуулан аж төрж байв. Уламжлалт нүүдлийн амьдралын зэрэгцээ газар тариалан эрхэлж, гар урлал, металл төмрийн боловсруулах технологи, худалдаа арилжааг хөгжүүлж байлаа. Цайз, тосгон, хот суурин, сүм хийд, дуган, чулуун гүүр хүртэл хурдтай баригдсан байна. Киданд Хятадын дүрс үсэгт үндэслэсэн их үсэг ба уйгар үсэгт үндэслэсэн бага үсэгний аль алийг нь хэрэглэж байв. Уран зохиол, судар номууд орчуулагдаж, аялагч эрдэмтэд аян замын тэмдэглэлээ эдгээр бичгээрээ бичиж үлдээжээ. Хөрөнгө чинээтэй язгууртнууд Кидан, Хятад, Энэтхэг, Солонгос зэрэг орнуудын арвин номын баялагтай номын сантай байжээ. Мөн Кидан нь ойролцоох хөрш зэргэлдээ орнуудтай бэлэг болгож номыг солилцдог байв. === Монголын уламжлалт хувцас, гоёл чимэглэл === Монгол хувцасны төрөлд 400 гаруй төрлийн дээл, 100-аад төрлийн малгай, 20–иод төрлийн гутал, бүс 30 орчим төрөл байдаг. Дээл нь эсгүүр загвар ба зориулалтаараа ялгаатай. Эрэгтэй эмэгтэй өдөр тутмын хувцас, өвөл зуны хэрэглээ, мөн баяр, ёслол, онцгой хэргийнх гэх мэт. Монголчуудын малгай нь угсаатны бүлэг бүрээр ялгаатай мөн нас, хүйс, онцгой ба өдөр тутмын, улирлын хувьд өөр өөр байдаг. Малгайны шовх хэлбэр нь тэнгэрийн орон, хөгжилт цэцэглэлт, элбэг баян зэргийг зөгнөсөн сэтгэлийг бэлгэддэг. Малгайг ихэд хүндэтгэн үздэг монгол хүн малгайгаа гэрийнхээ хоймор залж дээш нь харуулахгүй хүндэтгэлт ёс ч бий. Монгол гоёл нь ахуй хэрэглээний эдлэлээ үнэт эрдэнээр бүтээж, уламжлалт угалж, хээ чимгээр баяжуулан өдөр тутамдаа хэрэглэдэг өвөрмөц онцлогтой юм. Монгол эмэгтэйчүүдийн гоёл чимэглэл нь олон төрөлтэй, алт, мөнгө үнэт чулуугаар урладаг нандин чамин хийцтэй. XVII-XIX зууны монгол эхнэрүүдийн толгойн боолт, хавчаар чимэглэл туйлын өвөрмөц хийгээд Гарьд /Домогт өгүүлдэг шувуу/-ын далавчтай адилхан хэлбэрээр гэзгээ зассан домогтой. Толгойн боолтын оройвч нь дундад эртний монгол хатдын богтаг малгайн уламжлалыг хадгалсан дээрээ жижиг дугуй тойрогтой, оройвчийг мөнгө, алтаар хийж шүр, сувд шигтгэн чимэглэсэн гоёл юм. Түүний залгаа үсний мөнгөн хавчаар байх хийгээд дээр өгүүлсэн үсний дэргэр хэлбэрийг хадгалах, чимэглэл зүүсгэлийн гоёмсог бүрдэл болно. Мөн дэрийлгэж наасан үсний дорх сул гэзгийг сүлжин хос дугтуйд хийх ба үүнийг үсний гэр ч гэдэг. Үсний гэрийг торго хамба, алт мөнгө, сувд шүрээр чимэглэж үзүүрт нь мөнгөн зүүлт унжуулна. Түүнчлэн гинжин хэлхээ бүхий олон салаатай, навч, зоос зэрэг хээ чимэгтэй сийх ээмэг, цул алт, мөнгөн бөгж, эрдэнийн чулуун болон мөнгөн бугуйвчийн аль нэгийг донж маягийг тааруулан гоёно. Ташаанаас хос мөнгөн бэл унжуулах нь хэрэглээ хийгээд гоёлын шинжээ хамтатгасан өвөрмөц сайхан гоёл болно. Зарим нутагт аяганы алчуур хэмээх олон өнгийн торгон чимгийг уужны хоёр хажуугаас зүүнэ. Мөн ёслол хүндэтгэлийн зүүсгэлд арын гуу буюу нурууны чимэг зүүлт дагалдана. Монгол эрэгтэйчүүд дээлэндээ мөнгө, сувдан товч хадаж, гаанс, тамхины уут, хөөрөг, хөөрөгний даалин, мөнгөн аяга, аяганы уут сэлтээ бүснээсээ зүүн гоёно. Гаансны толгойг мөнгөөр урлаж, их биеийг хаш, пийсүү, ган зэргээр хийнэ. Хөөргийг мана, хаш, гартаам, оюу, усан болор, молор, мод, яс, шаазан гэх мэт үнэт зүйлээр хийдэг байжээ. Хөөрөгний толгойг голдуу шүрээр хийх ба халбагыг нь яс, модоор хийнэ. Хамрын нунтаг тамхи нь хатуу, зөөлөн, гаатай, энгийн зэрэг олон төрөлтэй. Хөөрөгний даалинг гоёмсог торгоор хийж, хатгамал болон зээгт наамлыг урладаг байв. Монгол эрэгтэйчүүд бүснийхээ баруун талд хэт хутгаа зүүдэг. Энэхүү хэт хутгыг улаан мод, ган, яс, арьс, мөнгө зэргээр хийдэг. Хөөрөг солилцох нь уламжлалт мэндчилгээг илэрхийлэх маш чухал ёс заншил юм. Монгол гутал нь нүүдэлчдийн амьдралын маягт ихэд зохицсон байх төдийгүй хэв загварын олон төрөлтэй юм. Арьс, ширээр эх биеийг хийж улийг нь товшин ширж, түрүү, зуузай, харааг нь уламжлалт хээ чимгээр гоёсон, ээтгэр хоншоортой байна. Гутлын дотуур эсгий оймс давхар өмсөнө. === Монголын эзэнт гүрэн (XIII- XIV зуун) ‏ === [[Файл:Mongolian Empire Map (35578103021).jpg|thumb|Монголын эзэнт гүрэн]] [[Файл:Mongolian Empire Letter from Guyug Khaan to Pope Innocent IV (Copy) (35321741520).jpg|thumb|Монгол хааны захидлын хуулбар]] [[Файл:Mongolian Empire Silver Gerege Copy (35578340101).jpg|thumb|Чингис хааны Гэрэгэ]] [[Файл:Mongolian Empire Mongol Mounted Warrior (34899534863).jpg|thumb|Монгол морин цэрэг]] Тус танхим нь Монголын түүхийн сэргэн мандлын үе эзэнт гүрний түүхийг өгүүлэх бөгөөд ханлиг улсын үе, Их Монгол улс, Эзэнт гүрэн хэмээх сэдэв дор багтаан эд үеийн түүхэн үзмэрийг байрлуулсан. Монголын эзэнт гүрэн үзүүллэгийн танхим дахь үзмэрүүд нь монголын эзэнт гүрний үеийн гайхамшигт түүхийн гэрч болсон археологийн олдворууд, цэргийн хувцас хэрэглэл, эртний хотын тууриас олдсон эд өлөг, олдвор, хаадын дипломат харилцааны баримт, болон тухайн үеийн Их Монгол улсын нийслэл хотыг сэргээн хийсэн загвар зэрэг олон сонирхолтой үзмэрээс бүрдэнэ. Эдгээрийн түүхэн өгүүлэмжийг дор товчлон толилуулж байна. Ханлиг улсын үе: X-XII зууны үед Монгол угсаа гаралтай янз бүрийн овог аймгууд өмнийн их говиос Байгаль нуур хүртэлх өргөн уудам газар нутагт тархан амьдарч байв. Тэд нутаг орон, аж ахуйн хэвшлээрээ “талын иргэд”, “ойн иргэд” хэмээн ялгарч байв. Талын иргэд мал ахуй, гар урлал, тариалан эрхлэн аж төрж байсан ба ойн иргэдээс нийгэм болон соёлын хөгжлөөрөө илүү байв. Хамаг монголын ханлиг бусад дундаа нэр хүндтэй зонхилогч байв. Хараахан нэгдэн нягтарч амжаагүй талын нүүдэлчдийг Хамаг монголын ханлигийн хан Есүхэйн хөвүүн Тэмүжин бусад итгэлт нөхдийн хамтаар нэгтгэж эхлэв. Ийнхүү хүн төрөлхтөний түүхэнд алтан үсгээр бичигдэх их түүхийг монголчууд бүтээж эхэлсэн ажээ. Тэмүжин 1189 онд Хамаг монголын ханаар өргөмжлөгдөн Чингис хэмээх цолыг авав. 1206 онд их бага 32 ханлиг аймгийг нэгтгэн нэгэн төрийн жолоонд оруулж Их Монгол улсыг төвхнүүлэв. Чингис хаан түүний байлдааны урлагийн гайхамшигт ур, арга, төлөвлөгөө үргэлж ялалт авчирч байлаа. Чингис хаан дэлхийн цэргийн урлагийн шалгарсан жанжин, аугаа их улс төрч байжээ. Тийм ч учраас хожмын хүмүүс түүнийг мянганы хүн, суут дөрвөн жанжны нэг хэмээн тодруулжээ. Монголын арми тухайн үеийнхээ дэвшилтэт технологийг эзэмшсэн байнгын арми байв. Хятад ба Ислам мэргэжилтнүүдийн ур ухааныг армийн зэвсэг хэрэглэлийг боловсронгуй болгоход ашиглаж байв. Энэ үеийн монгол цэргийн байлдааны хэрэглэл, арга, төлөвлөгөө бусад үндэстэн угсаатныхаас хавьгүй илүү байсан гэдэг. Чингис хааны үеийн Их Монгол Улс умардад Байгаль нуур, өмнө зүгт хятадын Цагаан хэрэм, дорно зүгт Хянганы нуруу, өрнө зүгт Алтайн нуруу хүртлэх өргөн уудам нутгийг эзлэн оршиж байлаа. Чингис хааны үе залгамжлагчдын үед Монголын эзэнт гүрэн нь дэлхийн талыг байлдан дагуулсан аугаа эзэнт гүрэн болов. Монголын эзэнт гүрэн нь бүрэлдэхүүний хувьд таван үндсэн хэсэгт хуваагдаж байв. Чингэс хаанаас эхлэн 1259 онд Мөнх хааныг таалал төгсөх хүртэлх төв хэсгийн Монголын эзэнт гүрэн, Хубилай хаанаас эхэлсэн Хятадын Юань гүрэн, Персийн Ил хааны улс, Оросын алтан орд, Төв Азийн Цагаадайн хаант улс. Монголын эзэнт гүрэн нь дэлхийн олон үндэстэн, шашин, түүх, хэл соёлоороо ялгаатай улс орнуудыг эрхшээлдээ оруулж дорно өрнийг холбосон ба эдгээр улсуудын улс төр, эдийн засаг, соёлын хөгжил дэвшилд чухал нөлөөг үзүүлж байв. Монголын байлдан дагуулагчдын гүйцэтгэсэн гол үүрэг роль нь, анх удаа өрнө ба дорныг холбосонтой уялдаад хүн төрөлхтөн, тэдгээрийн улс төр, эдийн засаг, худалдаа арилжаа, шашинтай холбоотой нийгмийн хөгжилд онцгой хувь нэмэр оруулсан явдал хэмээн судлаачид тэмдэглэдэг. Хубилай хааны хаанчлалын үед монголын эзэнт гүрний бүрэлдэхүүнд Японы арлаас бусад дорно зүгийн газар нутаг үндсэндээ харьяалдаж байлаа. Хубилай хаан 1264 онд нийслэл хотоо одоогийн Бээжинд шилжүүлсэний дараа өмнөх нийслэл Хархорины нөлөө аажмаар суларчээ. Судлаачид, Хубилай хааныг бойжиж боловсорсон талын язгууртан байсан хэмээн үнэлдэг. Тэрээр Юань гүрнийг 34 жил удирдсан бөгөөд 1294 онд тэнгэрт хальжээ. Хубилайн хааны дараа төр барьсан хаад эзэнт гүрний улс төрийн хямралыг намжааж чадалгүй байсаар 1368 онд Юань гүрэн мөхжээ. [[Ил Хаант Улс|Ил хаан]]<nowiki/>ы улсыг [[Хайсан хүлэг хаан|Хүлэг хаан]] /1256-1265/ [[Перс]], [[Ирак]], Анатоли зэрэг улсыг байлдан дагуулсны дүнд байгуулсан нь түүхийн тавцанаа 100 орчим жил оршин тогтнов. [[Чингис хаан]]<nowiki/>ы хөвүүн [[Цагадай|Цагаадай]] зүүн [[Уйгур улс|Уйгар улс]]<nowiki/>аас баруун Бухар болон Самарканд хүртлэх эзэмшил газрыг өвлөн авсан нь уламжлан түүхнээ Цагаадайн хаант улс хэмээгдэх болсон. Төв Ази дахь Монголчуудын хаант засаглалтай байсан Цагаадайн улс нь 125 жилийн турш оршин тогтножээ. Монголын эзэнт гүрэн нь нэгдсэн хаант засаглалаар өөр өөр соёлтой, олон улс орон, Евроазийн эх газрын ихэнх хэсгийг захирч байжээ. Монголын эзэнт гүрний үед монголчууд дэлхийн тэн хагасыг нэгтгэн нэгэн төрийн жолоонд захирч байсан нь хүн төрөлхтний түүхэн дэхь анхны бөгөөд эцсийн тохиол байлаа. Монголчуудын байлдан дагуулал асар их гарз хохирлыг дагуулсан ч дорно өрнийн соёл, эдийн засгийн хөгжлийг түргэтгэж, ард түмнүүдийн харилцааг идэвхжүүлсэн эерэг талууд ч цөөнгүйг эрдэмтэд тэмдэглэжээ. === Уламжлалт соёл === [[Файл:Aristocratic Mongolian Ceremonial Costume (35670326896).jpg|thumb|Монголын язгууртны ёслолын хувцас]] Монголын соёлын уламжлалт өвийг энэ танхимд дэглэн олны хүртээл болгож байна. Тус үзүүлэгийн танхимд уламжлалт тоглоом, гар урлалын бүтээлийн дээжис, ном хэвлэлийн технологи, хөгжим, хөгжмийн зэмсгийн төрлүүдийг дэглэсэн. Мөн монголчуудын шашин, мөргөлийн хэлбэр, эд хэрэглэлийг энэ танхимаас харна. Нүүдэлчин монголчуудын эртний мөргөл бөөгийн мөргөл уламжлалт зан үйлийн утга агуулга, мөн чанар, өнөөдөр ч хүмүүс бөө, тэнгэр, өвөг дээдсийн сүнс сүлдийг шүтэх уламжлалаа хадгалсаар буйг харах билээ. Тэрчлэн монгол орноо гурвантаа дэлгэрсэн бурхны шашин монголчуудын оюуны амьдралд хэрхэн нөлөөлсөн, шашны урлагийн бүтээл, хожуу дэлгэрэлтийн үе 16-19-р зууны шарын шашин дэлгэрэлтийн үед монгол урчуудын ур ухаан, гараар баригдсан олон тооны сүм хийдийн талаар болон бусад мэдээллийг багтаасан үзүүллэг тус танхимд байдаг. === Уламжлалт аж ахуй === Дэлхий дээр нүүдлийн сонгодог хэв маягийг эдүгээ хүртэл тээж ирсэн монголчуудын гэр сууц, уналга ачлагын тоног хэрэгсэл, ан агнуур, газар тариалангийн багаж зэрэг уламжлалт аж ахуй, соёлын тухай үзүүллэгийг энэ танхимаас үзнэ.Эмээл хазаарын төрөл сав суулга гэх мэт. === Манжийн эрхшээлийн үеийн Монгол Улс XVII-XX зууны эхэн === [[Файл:Mongolian Traditional Culture Amarbayasgalant Monastery Model (34866656304).jpg|thumb|[[Амарбаясгалант хийд]]ийн загвар]] Монгол орон XVII-XX зууны эхэн үе хүртэл Манж Чин улсын эрхшээлд 200 гаруй жил оршин тогтнож байсан. Энэ үед хэрэглэгдэж байсан тамга тэмдэг, зоос, эрүү шүүлтийн хэрэгсэл зэрэг түүхэн үзмэрүүд энэ хэсэгт бий... === Богд хаант Монгол орон === XX зуун бол монголчуудын хувьд эрх чөлөө, тусгаар тогтнолын төлөө тэмцэл, өөрчлөлтөөр дүүрэн байлаа. Монголын ард түмэн үндэсний эрх чөлөөний хувьсгал хийж, шашин төрийг хослон барьсан хаант төрийн хэлбэрээр төрт улсаа сэргээсэн түүхийг энэ танхимд харуулж байна. Та бүхэн монгол орны улс төр, нийгэм-эдийн засагт гарсан өөрчлөлт дэвшлийг илтгэхүйц сонирхолтой үзмэрүүд, төрийн зүтгэлтнүүдийн хэрэглэж байсан эд өлгийн зүйлтэй танилцана. Богд хаант үеийн Монгол Улс (1911-1920) 20-р зуун гараад Монголчууд манжийн эрхшээлээс ангижрах үндэсний эрх чөлөөний хувьсгалыг хийсэн юм. Тухайн үед монголчууд “шинэ засгийн бодлого” гэгчийг газар бүр эсэргүүцэж Манжаас салан тусгаарлах үзэл санаа нийгэм даяар өрнөж байлаа. Үүний дүнд Үндэсний эрх чөлөөний хувьсгал ялж 1911 оны 12-р сарын 29-нд Олноо Өргөгдсөн Богд хаант Монгол улсыг байгуулсан тухай тунхаглан зарласан юм. Шашны тэргүүн VIII Богд гэгээн Жавзандамба хутагтийг Богд хаанд өргөмжилж, төрийн 5 яамтай засгийн газраа байгуулжээ. Богд хаант Монгол улсын Гадаад хэргийн яамнаас нь тусгаар тогтнолоо зарлаж, олон улсаар батламжлуулах нот бичиг илгээж байв. Энэ тухайд 1913 онд Монгол-Түвдийн найрамдлын гэрээгээр Олноо өргөгдсөн Богд хаант улсыг хүлээн зөвшөөрсөн ганц гэрээ юм. Энэ үеийн монголын улс төрчдийн бодлого үйл ажиллагааны талаар түүхэн баримт, төрийн бэлгэдлийн зүйлс туг, далбаа, түүхэн хүмүүсийн лаан баримал, тухайн үед оросоос тусламжаар ирсэн зэвсэг зэрэг ховор сонин үзмэр олон бий. Ингээд 1913 онд Орос, Дундад иргэн улс хоёр Гадаад Монголын автономийн тухай илтгэн гаргах бичиг” тунхаглалд гарын үсэг зурж хоёр гүрэн монголын тусгаар тогтнолыг хавсадан цуцлаж Ар монголыг ДИУ-ын харъяат автономит эрхтэй байлгахыг удирдамж болгожээ. Хэдийгээр өөртөө засах эрх бүхий улс болсон ч улсын дотоод хэргийг түвшитгэх, боловсрол, эдийн засгийн харилцаагаа өргөжүүлэх тал дээр анхааран улсын суруультай болоход туслаж, хуурай замын цэргийн байгууламж, сонин, гэрэл цахилгаан, цахилгаан холбооны газрыг нээхэд зориулан Оросын хаант улсаас зарим эдийн засгийн тусламжийг нийлүүлж байжээ. Дэлхийн 1-р дайнд айл хөрш Орос, Хятад улсууд аль аль нь татагдан орж, дотоод улс төрийн байдал нь нэн тогтворгүй болж, нийгмийн анги бүлэг, улс төр, цэргийн хүчний хоорондын тэмцэл хурцдаж, Орос оронд хувьсгал гарсан нь Монголын дотоод, гадаад байдалд ихээхэн нөлөөлжээ. Удалгүй ардуудын дунд улаан Оросын большивек намтай холбоо тогтоох, бүлгэм дугуйлан байгуулах, сэм уулзан нам байгуулах, хаант засгийг халах зэрэг асуудал өрнөсөөр 1921 онд Монгол оронд Ардын хувьсгал манджээ. === Социализмын үе (1921-1989) === [[Файл:Manchu Qing Mongolia Machine Gun (35574783761).jpg|thumb|[[Хиагтыг чөлөөлөх тулалдаан]]д Монгол ардын армийн ашиглаж байсан пулемёт]] [[Файл:Socialist Mongolia Suit of Mongolian Cosmonaut.jpg|thumb|Монголын анхны сансрын нисэгчийн хувцас]] Хятадын харгислал Унгерний дэглэмээр солигдсон ч Унгерний босгосон автономит засаг нь улс болон тогтож чадахгүй нь илт байлаа. Энэ эгзэгтэй үед Богд гэгээний засгийн газар нөхцлийг хүлээжнэж байсан нь умар зүгт үйл явдал түргэн өрнөхөд нөлөөлөв. 1920 онд эх орноо чөлөөлөх тэмцэлд олон түмнийг уриалан босгох бүлгэмүүд хуралдаж Монгол Ардын Нам /МАН/-ыг хамтран байгуулсан ажээ. МАН 1920 оны 7-р сард төлөөлөгчдөө Зөвлөлт Орос Улс руу улс руу илгээв. Эхлээд С.Данзан, Х.Чойбалсан нар мордож, араас нь Д.Бодоо, Д.Чагдаржав хоёр мөн Д.Сүхбаатар, Д.Догсом, Л.Лосол нар Богд хааны тамгатай бичгийг авч явжээ. МАН нь засгийн газар ба цэрэг армийг зохион байгуулж С.Данзан намын тэргүүн, С.Сүхбаатар цэргийн удирдагч болов. 1921 оны 7 сарын 23-нд Ардын засгийн газар нь төрийн хэрэгт хааны эрх мэдлийг хязгаарлаж, засгийн эрхийг Ардын засгийн газарт төвлөрүүлснийг зарлажээ. 1924 онд Богд хааныг таалал төгсөж 1921-1924 онд ардын эрхтэй хэмжээт цаазат хаант засгийн хэлбэрээр оршиж байсан шилжилтийн үе дуусаж, монгол оронд анх удаагаа сонгуулийн бүгд найрамдах засаг тогтоох үйл ажил эхэлжээ. Улсын анхдугаар их хурал хуралдаж 1924 оны 11 сарын 26-нд Үндсэн хуулийг баталжээ. Ийнхүү Үндсэн хуулийг баталсан нь 20-р зууны монголын түүхэнд онцгой чухал үйл явдал болсон юм. 1925-1953 онуудад Монголын засгийн газраас үндэсний ардчилсан зорилтийг хэрэгжүүлэх оролдлогыг хийж бие даасан байдлаа хадгалахыг чармайж байв. Коминтерний “ардын дайсан” гэсэн нэр томъёог гарган ирж, улмаар Монголын Хувьсгалт Намыг өөрчлөхийг ятгах болов. 1932 онд ЗХУ-аас, лам нарыг үймээн самуун гаргаж байгаа хэмээн буруутгаж, засгийн газар бүх сүм хийдүүдийг хааж эхэлжээ. 1937 онд засгийн газраас улсын дайсан болох буддын шашны сүм хийд ба эрдэм мэдлэгтэй хүмүүсийг оролцуулан тэдгээр хүмүүсийн эсрэг хэлмэгдүүлсэн гашуун түүх өрнөсөн ажээ. Хувийн өмчийг нийгэмчилж, сүм хийдүүдийг нурааж сүйтгэв. Бүрэн бус мэдээгээр 36000 хүн хэлмэгдүүлэлтийн золиос болсон хэмээдэг. Дэлхийн 2-р дайны үед монголын төрийн бодлогод коммунист үзэл онол хүчээ авч МАХН үндэсний ардчилсан үзэл бодол, үйл хэргээсээ социалист үзэл баримтлалд шилжин улс үндэсний эрх ашиг, сонирхол орхигдоход хүрсэн ажээ. Ингээд 1953-1965, 1965-1989 онуудад БНМАУ-д Социалист өөрчлөлтийг хэрэгжүүлж эхэлсэн. === Ардчилалын үеийн Монгол Улс, 1990 оноос эдүгээ=== 1989 оны үед дэлхий нийтэд коммунизмын үзэл баримтлал уналтад орж эхэлсэн бөгөөд гадаад орчноос гүн хамааралтайгаар монгол орон энэ өөрчлөлтөд татагдан орсон юм. Эрх чөлөө, ардчилалыг хүсэмжилсэн залуучууд Монголын ардчилсан холбоо, Ардчилсан социалист хөдөлгөөн, Шинэ дэвшилтэт холбоо зэрэг эвсэл холбоод байгуулагдсан нь ардчилсан хөдөлгөөн бүх орон даяар өрнөх үндсэн нөхцөл болжээ. Улмаар олон намын тогтолцоотой болов. Монголд өрнөсөн ардчилсан хөдөлгөөн эрчимжиж тэмцлийн хурц хэлбэр улс төрийн өлсөглөнг зарлав. МоАХ-ныхон 1990 оны 3-р сард Сүхбаатарын талбайд төрийн эрх баригчид, Засгийн газрыг огцруулах шаардлагыг тавьж өлсгөлөн зарласан юм. МАХН-ын 8-р бүгд хурал хуралдаж Улс төрийн товчоо бүрэн бүрэлдэхүүнээрээ огцорч, намын удирдан чиглүүлэх үүргийн тухай Үндсэн хуулийн заалтаас татгалзах шийдвэр гаргав. 7-р сард бүх нийтийн сонгууль явуулж МАХН нийт саналын 60%, бусад шинэ намууд 40% санал авав. Шинэ засгийн газар нэн яаралтайгаар ажил хэргээ эхлэж дараагийн байнгын тогтвортой засгийн газрыг байгуулахын тулд Шинэ үндсэн хуулийг батлах ажлыг хийсэн билээ. Жил гаруй толгой өөд татах завгүй ажиллан, асуудлыг хэлэлцэн 1992 оны 1-р сарын 25-нд Шинэ үндсэн хуулийг баталжээ. Улс орон феодалын нийгмээс коммунизмд, 1990 оноос ардчилсан ба зах зээлийн нийгэмд шилжсэн. Гэсэн ч өмнөх чиг хандлага нь маш хэцүү байдалтай байсан. Засгийн газрыг дахин эмхлэн байгуулахтай зэрэгцээд монголд оруулсан оросын тусламжийн зээллэг хүнд цохилт болсон. Тэр нь ойролцоогоор дотоодын нийт бүтээгдэхүүний 1/3-тэй дүйцэх хэмжээтэй байжээ. Үйлдвэрүүд зогсож, хэрэгцээтэй бараа материал хомсдож, архи, хонины мах, талх зэрэг хүнсийг картаар олгох болсон. Картаар хүнс олгох тогтолцоо 1991-1993 он хүртэл үргэлжилжээ. Монгол орныг хөгжил дэвшлийн замд оруулсан 1990 оны ардчилсан шинэчлэлт нь Монгол дахь өөрчлөлт шинэчлэлтийг эргэлт буцалтгүй болгож, ардчилсан нийгэм байгуулах явцыг түргэтгэсэн 20-р зууны Монголын түүхэн дэх улс төрийн томоохон үйл явц болох 1911-1912 он, 1921 оны түүхэн үйл явдлын шууд үргэлжлэл нь байв. == Зургийн цомог == <gallery> </gallery> == Гадны холбоосууд== {{Commons|Category:National Museum of Mongolia|Монголын Үндэсний Музей}} * [http://www.nationalmuseum.mn/ Албан ёсны цахим хуудас] [[Ангилал:Википедиа:Онцлох өгүүлэл]] [[Ангилал:Улаанбаатарын музей]] 2pc7jgvu72rua8efaqpcchauukl3w2r 710017 710011 2022-08-29T08:55:21Z Avirmed Batsaikhan 53733 wikitext text/x-wiki [[Image:Undesni_tuuhiin_muzei_zurag.jpg|thumb|right| Монголын Үндэсний Музей]] '''Монголын Үндэсний Түүхийн''' '''Музей''' - нь [[Улаанбаатар]] хотод байдаг [[музей]] юм. Тус музей нь монгол нутагт хүн анх аж төрөх болсон хуучин чулуун зэвсгийн үеэс эдүгээ хүртэлх нүүдэлчдийн түүх, соёл, өв дурсгал, угсаатны зүй, уламжлалт зан заншлыг товчлон үзүүлсэн үзвэрийн 9 танхим бүхий, сан хөмрөгтөө 50000 гаруй үзмэртэй, үндэсний хэмжээний тэргүүлэх музей билээ. Үндэсний түүхийн музей нь [[Монгол улс]]ын нийт музейн үзмэрийн 30 гаруй хувийг хадгалж, дэлгэн үзүүлдэг эрдэм шинжилгээний судалгаа сурталчилгааны төв байгууллага болно. ==Түүх== [[Image:Natmusmonhis.jpg|right|thumb]] [[Image:National Museum of Mongolia.JPG|right|thumb|Монголын үндэсний түүхийн музей]] Монголд орчин үеийн музей 1924 онд байгуулагдаж, музейн сан хөмрөгөө бүрдүүлж эхэлсэн билээ. [[Богд хааны ордон музей|Богд хааны ордон]]<nowiki/>д анхны үзэсгэлэнгээ нээж байсан музей өргөжин тэлсээр 1956 онд “Улсын төв музей” болон монголын түүх, угсаатны зүй, урлагийн түүх, байгалийн түүх болон палеонтологийн холбогдолтой бүхий л үзмэрүүд хадгалагдаж байв. Түүнчлэн аймаг бүрт орон нутгийг судлах музей байгуулагдаж нутаг орныхоо түүх, байгалийн онцлогийг тусгасан цуглуулгатай бөгөөд өнөөдөр ч үйл ажиллагаагаа эрхлэн явуулсаар байна. 1980-аад оны сүүл 1990-ээд оны эхэн үед Монголчууд хүний эрх, эрх чөлөөг дээдэлсэн ардчилал шинэчлэлийн тогтолцоог сонгож, эдийн засгийн чөлөөт хэлбэрт шилжсэн юм. Энэхүү өөрчлөлт нийгмийн бүх салбарт нөлөөлж музей нь бүтэц зохион байгуулалтын хувьд шинэчлэгдсээр ирсэн юм. 1991 онд улсын томоохон музейнүүд цуглуулгаараа төрөлжсөн музей болон шинэчлэгдсэн бөгөөд [[Улсын төв музей]], Хувьсгалын музейн археологи, түүх, угсаатны цуглуулгыг тус тус нэгтгэн [[Монголын Үндэсний Түүхийн Музей]]<nowiki/>г байгуулжээ. 2008 онд Монгол улсын Засгийн газрын тогтоолоор Монголын Үндэсний Түүхийн музей нь “[[Монголын Үндэсний музей]]” болон нэрээ өөрчилжээ. Монголын үндэсний музей нь монголчуудын түүх, соёлын өвийг хадгалан хамгаалах, судлан сурталчлах, түгээн дэлгэрүүлэх зорилго бүхий соёл, шинжлэх ухаан, боловсролын байгууллага юм. Тус музей нь монгол нутагт хүн аж төрж эхэлсэн нэн эртнээс өнөөг хүртэлх үеийн монголчуудын түүх, уламжлалт соёлын хүрээн дэх 50.000 орчим үзмэрийн цуглуулгатай. МЭӨ 800.000 жилийн тэртээгээс XX зууны үед холбогдох түүх, археологи, угсаатны зүй, соёлын эд өлгийн зүйлсийг байнгын үзүүллэгийг дэлгэн олон нийтэд үйлчилж байна. Түүхийн цуглуулга нь археологи, монголын дундад зуун, орчин үеийн түүхийн үзмэрүүд, гэрэл зураг, бичлэг, баримт бичгээс бүрддэг. Угсаатны зүйн цуглуулга нь монголчуудын эдийн болон оюуны соёлын дурсгалын ай савд багтах баялаг эд өлгийн зүйлс тухайлбал, гоёл чимэглэл, хувцас, хөгжмийн зэмсэг, гал тогооны хэрэгсэл, монгол гэр, гэрийн тавилга, малын уналгын хэрэгсэл, бөө мөргөл, бурхан шашны эд өлгийн зүйлсээс бүрддэг. Монголын Үндэсний музей (үүнээс хойш МҮМ гэж товчлон бичье) нь байнгын үзэсгэлэнгийн 10 танхим, түр үзэсгэлэнгийн 1 танхимтай. Хүний нөөцийн хувьд 6 хэлтсийн 80 гаруй ажилтан албан хаагчидтай. Мөн Монгол улсын Засгийн газрын ордонд шинээр байгуулагдсан Монгол төрийн түүхийн музей харьяа музейн зарчмаар үйл ажиллагаагаа явуулдаг. МҮМ нь гадаад, дотоодын музей, олон улсын сан, их сургууль, судалгааны байгууллагуудтай хамтран судалгаа шинжилгээний олон төслийг амжилттай хэрэгжүүлдэг. [[Солонгосын Үндэсний Музей]], [[АНУ-ын Смитсоны хүрээлэнгийн Байгалийн Түүхийн Үндэсний музей]], [[Пенсильванийн Их сургуулийн Археологи болон Антропологийн музей]], [[Зүүн Теннесси Их сургууль]] зэрэг олон байгууллагатай хамтарч эрдэм шинжилгээ судалгааны төсөл хэрэгжүүлж байна. 1990-ээд оноос хойш дэлхийн 18 оронд монголын түүхийн талаарх гуч гаруй тусгай үзэсгэлэнг зохион байгуулсан. == Монголын Үндэсний Музейн танхим== [[Файл:Mongolian Traditional Life Ger (Yurt) (34865085394).jpg|thumb|Монгол гэр]] === Эртний монголын түүх === [[Image:Ancient Mongolian pottery - National Museum of Mongolian History.jpg|right|thumb|Вааран эдлэл]] [[Image:Cave painting - National Museum of Mongolian History.jpg|right|thumb|Хадны сүг зураг]] Монгол дахь чулуун зэвсгийн үе нь ойролцоогоор 800.000 жилийн өмнө эхэлж, хуучин, дунд, шинэ чулуун зэвсгийн үе хэмээн хуваагддаг. Эртний хүний амьдарч байсан бууц суурины дурсгал эдүгээ монголын бүх нутгаас олдож байна. Хуучин чулуун зэвсгийн үе буюу “Палеолит” МЭӨ 800000-12000 жилийн өмнөх хүмүүсийн гол багаж зэвсэг нь чулууг бутлаж хийсэн хутга мэт зүйл байв. Түүнчлэн яс, эвэр, том биетэй амьтны шүдээр ч зэвсэг хийж байжээ. Монгол дахь хуучин [[Чулуун зэвсгийн үе|чулуун зэвсгийн]] хамгийн эртний дурсгал нь Баянхонгор аймгийн Баянлиг сумын нутаг дахь Цагаан агуйгаас олдсон чулуун зэвсэг бөгөөд ойролцоогоор 800000 жилийн өмнөх үед холбогдоно. Хуучин чулуун зэвсгийн гол гол дурсгалууд Баянхонгор аймгийн Баянлиг сумын [[Цагаан агуй]], Өлзийт сумын [[Уранхайрхан уул]], Ховд аймгийн Үенч сумын Үенчийн гол, Алтай сумын Барлагийн голын ойролцоо, Өвөрхангай аймгийн [[Гучин-Ус сум|Гучин ус сум]]<nowiki/>ын Гучин ус, [[Дундговь аймгийн Гурвансайхан сум]]<nowiki/>ын [[Ярх ба Ёроолын дурсгал]]<nowiki/>ууд музейн үзүүллэгт бий. === Дунд чулуун зэвсгийн үеийн дурсгалууд === Дунд чулуун зэвсгийн үед (МЭӨ 100 000 - 40 000 жилийн өмнө) хүмүүс “галыг” нээсэн аж. Түүнчлэн эртний хүний уран дүрслэлт сэтгэлгээнийн илэрхийлэл хадны сүг зурагт шингэн үлджээ. Цаг уурын хувьд мөнх цэвдэг мөстлөгийн үе эхлэн аажмаар энэ цаг уурт амьд байгал шилжин зохицож байсан хийгээд орчин үеийн монголын газар нутгийн баруун ба хойд уулархаг бүс нутаг мөстлөгт өртсөн байна. Энэхүү хүйтнээс биеэ хамгаалахын тулд тэр үеийн хүмүүс агуй гэх мэт байгалын хоргодох газарт байрлан, агнасан амьтныхаа арьсаар энгийн хувцас хийж өмсдөг байлаа. Олон төрлийн багаж зэвсэг, хоёр талыг ирлэсэн, тэмдэг хэрчлээ гаргасан зэвсгүүдийг хийх болсон. Левалиуци ба засч янзлах техник гарсан нь эдгээр чулуун зэвсгүүдийг бүтээх бололцоог бүрдүүлжээ. Энэ үеийн дурсгалууд Монголын Ханбогд сумын Оцонмааньтын агуй, Баянхонгор аймгийн Их Богд уул, Өвөрхангай аймгийн Богд сумын Арцбогд, Хархорин сумын Мойлтын ам зэрэг газруудад илэрчээ. 1.Дээд чулуун зэвсгийн үе (МЭӨ 40000-12000 жилийн өмнө) Энэ үеийн төгсгөлөөр мөсөн голын зузаан нь багасаж орчин цагийн газар зүйн нутаг дэвсгэр үүсэн бий болжээ. Уур амьсгал нь өнөөгийхтэй төстэй болж хувирчээ. Чулуун зэвсгийн технологи нь өмнөх үеэсээ хөгжин иртэй зүйл, сумны жад, чулууны хэлтэс, тэвнэ гэх мэт нарийн багаж зэвсгийг чулууг бутлах замаар хийдэг болов. Ан ав хийх арга техник сайжирч, сонгож авах зэвсэг нь жад болжээ. Тэр үеийн хүмүүс агуйгаар орон гэрээ хийж байсан ч, өнөөгийн гэр буюу урцтай ойролцоо байгууламжийг мөн барьж эхэлсэн байна. 2. Дунд чулуун зэвсгийн үе: 12000-7000 жилийн өмнөх үеийг судлаачид хүн төрөлхтөний их нүүдлийн үе хэмээдэг хйигээд хүмүүс хойд зүг рүү нүүдэллэж байжээ. Тухайлбал, Сибир болон Алескыг дамжин төв азийн хүмүүс хойд америкт хүрсэн гэдэг. Хүмүүс холын тусгайлтай анхны зэвсэг нум сумыг сэдэж, болхи газар тариалан эрхэлж, зэрлэг амьтдыг гаршуулах болсон. Эхлээд нохойг тэжээн гаршуулжээ. Увс аймгийн Сагил сумын Можоод илэрсэн хадны зурагны судалгаагаар 5 хошуу малын нэг үхрийг тэжээн гаршуулсаныг батласан юм. Мөн чулуун зэвсэг ч нэлээд боловсронгуй болов. Дунд чулуун зэвсгийн үеийн архелогийн дурсгал болон эд өлөг нь монголд төдийгүй дэлхий дахинд тархсан байдаг ч ерөнхийдөө нэлээд ховор юм. Баянхонгор аймгийн Чихэн агуй, Дундговь аймгийн Дулааны говиос илэрсэн чулуун зэвсэг нь зэрэг дурсгал бий. 3. Шинэ чулуун зэвсгийн үе (МЭӨ 7000 - 3000 жилийн өмнө) Энэ үед эртний хүмүүс гэрийн эртний хэлбэр нүхэн сууц, оромж урц майханг барьж чаддаг болов. Үржил шимтэй голын эрэг хөвөөг даган багахан тариалан, загас, ан агнуур эрхлэн аж төрж байв. Энэ үеийн малтлагаар илэрсэн архелогийн дурсгалт зүйлсээс чулуун зэвсгээс гадна шавраар хийсэн ваарны хагархай, ясаар хийсэн чимэг зүүлтний төрлүүд, энгийн гоёл чимэглэлийн эдлэлүүд илэрчээ. Мөн нас барагсадаа тусгай зан үйлийн дагуу оршуулдаг болсон. Тэд үхсэний дараах амьдралд итгэдэг байжээ. Иймэрхүү оршуулгын газар нь Дорнод аймгийн Норовлин уул, Тамсагбулаг ууланд илэрсэн. Энэ үеийн чулуун зэвсэг нь чулууг бутлан хийдэг эртний арга техникээр зогсохгүй, нүх гаргах, өнгөлөх, ирлэх арга дэлгэрсэн. Анхдагч чулуун зэвсгийн үеийн чулуун зэвсэг нь улам хөгжиж, хуурайдах багаж, сэлэм, зэв мэтийн багаж дэлгэрсэн. Хатуулаг сайтай пийсүү, хаш чулуугаар багаж зэвсгийн чанарыг сайжруулжээ. 4. [[Хүрэл зэвсгийн үе]] (МЭӨ 3000- МЭ 300 жилийн өмнө) Монгол дахь хүрэл зэвсгийн үе нь МЭӨ 3000 оноос эхэлдэг. Хүн төрөлхтөн зэс хэмээх металлийг нээснээр чулуун зэвсгийн эрин үеийг хүрэл зэвсгээр сольжээ. Хүрэл зэвсгийн үед эртний нүүдэлчид мал аж ахуйг хөгжүүлж түүнтэй уялдан тухайн үеийн соёл, хувь хүн, өмчийн харилцаа аажим аажмаар өөрчлөгдөж эхэлсэн юм. Энэ үеийн дурсгалуудад дөрвөлжин хэлбэрийн булш бунхан, дөрвөлжин мөн дугуй хүрээгээр хүрээлэгдэж чулуугаар хучигдсан том булшны чулуу байдаг. Мөн төв азийн амьтны загварт урлагийн мянган дурсгал бүхий хадны зураг, хүрэл эдлэл, евроазид цөөн тоотой тархсан буган чулуун хөшөө хэмээх алдарт дурсгал бүтээгдсэн ажээ. === Эртний улсуудын түүх === Тус танхимд Монголын нутагт оршин байсан эртний улсуудын түүхийг өгүүлнэ. Монголчуудын дээд өвөг Хүннү гүрэн (МЭӨ III - МЭ I зуун) хийгээд түүний дараа оршин тогтнож байсан Түрэгийн хаант улс, Уйгар, Хятан улсын (МЭ VI-XII зуун) түүх, соёл, аж ахуйг харуулсан археологийн олдворууд дэлгэгдсэн. ==== Хүннү гүрэн (МЭӨ III зуун - МЭ I зуун) ==== [[Файл:Xiongnu Jade Ornaments (35324445250).jpg|thumb|Хүннү улсын хаш чулуу]] Манай эриний өмнөх 2000 жилийн орчим өнөөгийн монголын нутагт талын нүүдэлчид овгийн холбоонд нэгдэн аж төрж байв. Хүннү аймгийн холбоо нь монгол, түрэг, хамниаган болон бусад талын нүүдэлчдийг нэгтгэн монгол нутагт анхны эзэнт гүрнийг байгуулснаар Хүннү гүрэн хэмээн алдаршжээ. Хүннү гүрэн нь хүчирхэг үедээ өмнө зүгт хятадын Цагаан хэрэм умар зүгт Байгаль нуур, баруун тийш Ил Тарвагатай дорно зүгт Солонгосын хойг хүртэлх газар нутгийг эзлэн оршиж байв. Эдүгээ монгол нутгаас олдож буй Хүннүгийн үеийн бууц, тахилын байгууламж, язгууртны болон жирийн иргэдийн булш бунхны дурсгалыг дэлхийн олон орны эрдэмтэд судлан шинжилж байна. Та бүхэн манай үзмэрийн танхимаас 20-р зууны археологийн шинжлэх ухааны нэгэн нээлт Хүннүгийн язгууртны булшны хосгүй нандин олдворууд, орчин үеийн судлаачдын шинжлэн судалж олны хүртээл болгож буй дурсгалуудыг үзэх болно. Хүннүгийн үед нүүдэлчид мал ахуй эрхлэн аж төрж гар урлал, газар тариаланг эрхлэн бурхны болон бөөгийн мөргөл бүхий соёлын өвөрмөц орчинтой байсан нь одоо судалгаагаар батлагддаг. МЭ 5-р зууны үед Хүннү гүрэн задран хоёр хэсэгт хуваагдсан хийгээд умард хүннү нарын зарим хэсэг баруун тийш нүүдэллэн Хар тэнгис орчимд хүрчээ. Тэд Хүннүгийн удмын хаант улс байгуулан сүр дуулиантай томоохон байлдаануудыг хийсэн нь өрнийн түүх сударт тэмдэглэгджээ. Догшин байлдаанч Аттилла хаан бурхны ташуур хэмээн алдаршиж байлаа. Хүннүгийн эзэнт гүрэн мөхсөний дараа Сяньби ба Жужан гэсэн гүрнүүд (I-V зуун) оршиж байжээ. ==== Түрэг хаант улс (МЭ VI-VII зуун) ==== [[Файл:Turkic Gold Diadem, 6th-8th C. AD (35580752341).jpg|thumb|[[Хожуу Түрэгийн хаант улс|Түрэгийн үеийн]] титэм]] Хөх Түрэгүүд МЭ V зууны эхэн хагаст түүхийн тавцнаа тодрон гарсан хийгээд 552 онд Буман Хааны үед төр улсаа байгуулжээ. Хааны хүү Истэми газар нутгийнхаа баруун хэсэг болох Он Оклари-г удирддаг байлаа. Буман хааныг таалал төгссөний дараа, Мо-хан Хааны үед /552-572/ төрт улс нь хүчирхэгжсэн юм. Мо-хан хааны үед өмнөд хөрш Хятадуудтай харьцаа сайтай байсан бөгөөд түүхэнд анх удаа алс холын Бизсантай харилцаа тогтоож байлаа. Түүний дараагаар ирсэн зонхилогчдын ур чадваргүй байдлаас шалтгаалан МЭ 630 онд Хятадын эрхшээлд орж 50 жилийн турш дарлалд автсаны дараа Хөх Түрэгийн сурвалжит Бөрү-гийн гэр бүлээс Көтүлүг Тигин Түрэг угсаатныг дахин нэгтгэж Түрэгийн сүр жавхлант улсыг байгуулсан юм. Көтүлүг Тигиний энэхүү алдар гавьяаг үнэлж Элтэрэс хаан буюу “Улсыг Хураагч” цол олгосон байна. Элтэрэс хааны амжилтанд алдарт жанжин Тоньюкукийн хүчин зүтгэл их байсан юм. Элтэрэс хаан 691 онд таалал төгсөхөд түүний хүүхдүүд балчир байсан учраас заншил ёсоор түүний дүү Капаган ор залгажээ. Капаган хааны үед Хөх Түрэг улсын алтан үе байлаа. Энэ үеийн [[Хөх Түрэг улс]] нь дорнодод Хятадын тэнгис, өрнөдөд Кавказ, өмнөдөд Түвд, умардад Сибир хүртлэх нутгийг эзэлж байсан бөгөөд энэхүү өргөн уудам нутаг дахь Түрэг угсаатныг нэгэн далбаан дор нэгтгэж чадсан юм. 716 онд Хөх Түрэгийн хаант улсыг Билэг хаан удирдсан бөгөөд түүний дүү Көлтигин болон төрийн жанжин Тоньюкук нарын үед Түрэгийн ард түмэн амар амгалан амьдарч байлаа. Тоньюкук болон Көлтигинийг таалал төгссөнөөс хойш төр улсад үймээн самуун дэгдсэн бөгөөд 734 онд Билэг хааныг насан эцэслэсний дараа хаан ширээнд суусан хаад хуучин төрт улсаа хэзээ ч байгуулж чадсангүй. Ийнхүү Түрэгийн хаант улс мөхөх шалтгаан болсон юм. ==== Уйгур Улс (МЭ 741-840 он) ==== Хөх Түрэгүүд нэг талаас Хятад нөгөө талаас өөрсдийн Докуз Огуз /Есөн Огуз/, Карлук болон Басмыл гэх мэт Түрэг овог аймгуудтай дайтсаны улмаас хүчин мөхөстсөн билээ. Орхон болон Сэлэнгийн сав нутгаар нутаглаж байсан Уйгарууд өөрсдийн 3 дахь Түрэгийн хаант улсаа байгууллаа. Уйгарууд Хөх Түрэгийн нэгэн үндэстэн байсан бөгөөд Хөх Түрэгүүд Уйгар болон бусад Түрэг овог аймгуудыг нэгэн далбаан дор нэгтгэж чадсан юм. Уйгарын хаант улс нь худалдаа наймааг чухалчлан үзэхийн зэрэгцээ Хөх Түрэгийн зан заншлыг үргэлжлүүлэн хадгалжээ. Худалдаа наймаа хөгжихийн хэрээр Манихейн сүм хийд байгуулагдан худалдааны төв болон өргөжиж, улмаар албан ёсны шашин нь Манихейзмын шашин болсон юм. Эрэлхэг дайчин Уйгарын ард түмний соёл урлаг, худалдаа наймаа хөгжсөн хэдий ч цагийн эрхээр хүчин буурч хойд хөрш Кыргиз Түрэгүүд Уйгарын нийслэл рүү довтолсноор Уйгарын хаант улс мөхсөн юм. Ийнхүү хөдөө аж ахуй эрхэлдэг Уйгарын ард түмэн баруун бие хэсэгт Туркистаны нутгаар амьдрах болжээ. 1229 онд Монгол угсаатнууд Уйгар угсаатныг түүхийн тавцнаас унагасан юм. Монголчууд Уйгаруудыг итгэл найдвартай зөвлөгч хэмээн тооцож төрийн дээд албанд ажиллуулсаар иржээ. ==== Хидан гүрэн (X-XI зуун) ==== [[Файл:KhitanUB.jpg|thumb|Кидан чулуу]] Энэ үед Киданчууд нүүдлийн ба суурин соёлыг хослуулан аж төрж байв. Уламжлалт нүүдлийн амьдралын зэрэгцээ газар тариалан эрхэлж, гар урлал, металл төмрийн боловсруулах технологи, худалдаа арилжааг хөгжүүлж байлаа. Цайз, тосгон, хот суурин, сүм хийд, дуган, чулуун гүүр хүртэл хурдтай баригдсан байна. Киданд Хятадын дүрс үсэгт үндэслэсэн их үсэг ба уйгар үсэгт үндэслэсэн бага үсэгний аль алийг нь хэрэглэж байв. Уран зохиол, судар номууд орчуулагдаж, аялагч эрдэмтэд аян замын тэмдэглэлээ эдгээр бичгээрээ бичиж үлдээжээ. Хөрөнгө чинээтэй язгууртнууд [[Кидан]], Хятад, Энэтхэг, Солонгос зэрэг орнуудын арвин номын баялагтай номын сантай байжээ. Мөн Кидан нь ойролцоох хөрш зэргэлдээ орнуудтай бэлэг болгож номыг солилцдог байв. === Монголын уламжлалт хувцас, гоёл чимэглэл === Монгол хувцасны төрөлд 400 гаруй төрлийн дээл, 100-аад төрлийн малгай, 20–иод төрлийн гутал, бүс 30 орчим төрөл байдаг. Дээл нь эсгүүр загвар ба зориулалтаараа ялгаатай. Эрэгтэй эмэгтэй өдөр тутмын хувцас, өвөл зуны хэрэглээ, мөн баяр, ёслол, онцгой хэргийнх гэх мэт. Монголчуудын малгай нь угсаатны бүлэг бүрээр ялгаатай мөн нас, хүйс, онцгой ба өдөр тутмын, улирлын хувьд өөр өөр байдаг. Малгайны шовх хэлбэр нь тэнгэрийн орон, хөгжилт цэцэглэлт, элбэг баян зэргийг зөгнөсөн сэтгэлийг бэлгэддэг. Малгайг ихэд хүндэтгэн үздэг монгол хүн малгайгаа гэрийнхээ хоймор залж дээш нь харуулахгүй хүндэтгэлт ёс ч бий. Монгол гоёл нь ахуй хэрэглээний эдлэлээ үнэт эрдэнээр бүтээж, уламжлалт угалж, хээ чимгээр баяжуулан өдөр тутамдаа хэрэглэдэг өвөрмөц онцлогтой юм. Монгол эмэгтэйчүүдийн гоёл чимэглэл нь олон төрөлтэй, алт, мөнгө үнэт чулуугаар урладаг нандин чамин хийцтэй. XVII-XIX зууны монгол эхнэрүүдийн толгойн боолт, хавчаар чимэглэл туйлын өвөрмөц хийгээд Гарьд /Домогт өгүүлдэг шувуу/-ын далавчтай адилхан хэлбэрээр гэзгээ зассан домогтой. Толгойн боолтын оройвч нь дундад эртний монгол хатдын богтаг малгайн уламжлалыг хадгалсан дээрээ жижиг дугуй тойрогтой, оройвчийг мөнгө, алтаар хийж шүр, сувд шигтгэн чимэглэсэн гоёл юм. Түүний залгаа үсний мөнгөн хавчаар байх хийгээд дээр өгүүлсэн үсний дэргэр хэлбэрийг хадгалах, чимэглэл зүүсгэлийн гоёмсог бүрдэл болно. Мөн дэрийлгэж наасан үсний дорх сул гэзгийг сүлжин хос дугтуйд хийх ба үүнийг үсний гэр ч гэдэг. Үсний гэрийг торго хамба, алт мөнгө, сувд шүрээр чимэглэж үзүүрт нь мөнгөн зүүлт унжуулна. Түүнчлэн гинжин хэлхээ бүхий олон салаатай, навч, зоос зэрэг хээ чимэгтэй сийх ээмэг, цул алт, мөнгөн бөгж, эрдэнийн чулуун болон мөнгөн бугуйвчийн аль нэгийг донж маягийг тааруулан гоёно. Ташаанаас хос мөнгөн бэл унжуулах нь хэрэглээ хийгээд гоёлын шинжээ хамтатгасан өвөрмөц сайхан гоёл болно. Зарим нутагт аяганы алчуур хэмээх олон өнгийн торгон чимгийг уужны хоёр хажуугаас зүүнэ. Мөн ёслол хүндэтгэлийн зүүсгэлд арын гуу буюу нурууны чимэг зүүлт дагалдана. Монгол эрэгтэйчүүд дээлэндээ мөнгө, сувдан товч хадаж, [[гаанс]], тамхины уут, [[хөөрөг]], хөөрөгний даалин, [[мөнгөн аяга]], аяганы уут сэлтээ бүснээсээ зүүн гоёно. Гаансны толгойг мөнгөөр урлаж, их биеийг хаш, пийсүү, ган зэргээр хийнэ. Хөөргийг мана, хаш, гартаам, оюу, усан болор, молор, мод, яс, шаазан гэх мэт үнэт зүйлээр хийдэг байжээ. Хөөрөгний толгойг голдуу шүрээр хийх ба халбагыг нь яс, модоор хийнэ. Хамрын нунтаг тамхи нь хатуу, зөөлөн, гаатай, энгийн зэрэг олон төрөлтэй. Хөөрөгний даалинг гоёмсог торгоор хийж, хатгамал болон зээгт наамлыг урладаг байв. Монгол эрэгтэйчүүд бүснийхээ баруун талд хэт хутгаа зүүдэг. Энэхүү хэт хутгыг улаан мод, ган, яс, арьс, мөнгө зэргээр хийдэг. Хөөрөг солилцох нь уламжлалт мэндчилгээг илэрхийлэх маш чухал ёс заншил юм. Монгол гутал нь нүүдэлчдийн амьдралын маягт ихэд зохицсон байх төдийгүй хэв загварын олон төрөлтэй юм. Арьс, ширээр эх биеийг хийж улийг нь товшин ширж, түрүү, зуузай, харааг нь уламжлалт хээ чимгээр гоёсон, ээтгэр хоншоортой байна. Гутлын дотуур эсгий оймс давхар өмсөнө. === Монголын эзэнт гүрэн (XIII- XIV зуун) ‏ === [[Файл:Mongolian Empire Map (35578103021).jpg|thumb|Монголын эзэнт гүрэн]] [[Файл:Mongolian Empire Letter from Guyug Khaan to Pope Innocent IV (Copy) (35321741520).jpg|thumb|Монгол хааны захидлын хуулбар]] [[Файл:Mongolian Empire Silver Gerege Copy (35578340101).jpg|thumb|Чингис хааны Гэрэгэ]] [[Файл:Mongolian Empire Mongol Mounted Warrior (34899534863).jpg|thumb|Монгол морин цэрэг]] Тус танхим нь Монголын түүхийн сэргэн мандлын үе эзэнт гүрний түүхийг өгүүлэх бөгөөд ханлиг улсын үе, Их Монгол улс, Эзэнт гүрэн хэмээх сэдэв дор багтаан эд үеийн түүхэн үзмэрийг байрлуулсан. Монголын эзэнт гүрэн үзүүллэгийн танхим дахь үзмэрүүд нь монголын эзэнт гүрний үеийн гайхамшигт түүхийн гэрч болсон археологийн олдворууд, цэргийн хувцас хэрэглэл, эртний хотын тууриас олдсон эд өлөг, олдвор, хаадын дипломат харилцааны баримт, болон тухайн үеийн Их Монгол улсын нийслэл хотыг сэргээн хийсэн загвар зэрэг олон сонирхолтой үзмэрээс бүрдэнэ. Эдгээрийн түүхэн өгүүлэмжийг дор товчлон толилуулж байна. Ханлиг улсын үе: X-XII зууны үед Монгол угсаа гаралтай янз бүрийн овог аймгууд өмнийн их говиос Байгаль нуур хүртэлх өргөн уудам газар нутагт тархан амьдарч байв. Тэд нутаг орон, аж ахуйн хэвшлээрээ “талын иргэд”, “ойн иргэд” хэмээн ялгарч байв. Талын иргэд мал ахуй, гар урлал, тариалан эрхлэн аж төрж байсан ба ойн иргэдээс нийгэм болон соёлын хөгжлөөрөө илүү байв. Хамаг монголын ханлиг бусад дундаа нэр хүндтэй зонхилогч байв. Хараахан нэгдэн нягтарч амжаагүй талын нүүдэлчдийг Хамаг монголын ханлигийн хан Есүхэйн хөвүүн Тэмүжин бусад итгэлт нөхдийн хамтаар нэгтгэж эхлэв. Ийнхүү хүн төрөлхтөний түүхэнд алтан үсгээр бичигдэх их түүхийг монголчууд бүтээж эхэлсэн ажээ. Тэмүжин 1189 онд Хамаг монголын ханаар өргөмжлөгдөн Чингис хэмээх цолыг авав. 1206 онд их бага 32 ханлиг аймгийг нэгтгэн нэгэн төрийн жолоонд оруулж Их Монгол улсыг төвхнүүлэв. Чингис хаан түүний байлдааны урлагийн гайхамшигт ур, арга, төлөвлөгөө үргэлж ялалт авчирч байлаа. Чингис хаан дэлхийн цэргийн урлагийн шалгарсан жанжин, аугаа их улс төрч байжээ. Тийм ч учраас хожмын хүмүүс түүнийг мянганы хүн, суут дөрвөн жанжны нэг хэмээн тодруулжээ. Монголын арми тухайн үеийнхээ дэвшилтэт технологийг эзэмшсэн байнгын арми байв. Хятад ба Ислам дархадын ур ухааныг армийн зэвсэг хэрэглэлийг боловсронгуй болгоход ашиглаж байв. Энэ үеийн монгол цэргийн байлдааны хэрэглэл, арга, төлөвлөгөө бусад үндэстэн угсаатныхаас хавьгүй илүү байсан гэдэг. Чингис хааны үеийн Их Монгол Улс умардад [[Байгал нуур|Байгаль нуур]], өмнө зүгт хятадын [[Цагаан хэрэм]], дорно зүгт [[Хянганы нуруу]], өрнө зүгт [[Алтайн нуруу]] хүртлэх өргөн уудам нутгийг эзлэн оршиж байлаа. Чингис хааны үе залгамжлагчдын үед Монголын эзэнт гүрэн нь дэлхийн талыг байлдан дагуулсан аугаа эзэнт гүрэн болов. Монголын эзэнт гүрэн нь бүрэлдэхүүний хувьд таван үндсэн хэсэгт хуваагдаж байв. Чингэс хаанаас эхлэн 1259 онд Мөнх хааныг таалал төгсөх хүртэлх төв хэсгийн Монголын эзэнт гүрэн, [[Хубилай хаан]]<nowiki/>аас эхэлсэн Хятадын Юань гүрэн, Персийн Ил хааны улс, Оросын алтан орд, Төв Азийн Цагаадайн хаант улс. Монголын эзэнт гүрэн нь дэлхийн олон үндэстэн, шашин, түүх, хэл соёлоороо ялгаатай улс орнуудыг эрхшээлдээ оруулж дорно өрнийг холбосон ба эдгээр улсуудын улс төр, эдийн засаг, соёлын хөгжил дэвшилд чухал нөлөөг үзүүлж байв. Монголын байлдан дагуулагчдын гүйцэтгэсэн гол үүрэг роль нь, анх удаа өрнө ба дорныг холбосонтой уялдаад хүн төрөлхтөн, тэдгээрийн улс төр, эдийн засаг, худалдаа арилжаа, шашинтай холбоотой нийгмийн хөгжилд онцгой хувь нэмэр оруулсан явдал хэмээн судлаачид тэмдэглэдэг. Хубилай хааны хаанчлалын үед монголын эзэнт гүрний бүрэлдэхүүнд Японы арлаас бусад дорно зүгийн газар нутаг үндсэндээ харьяалдаж байлаа. Хубилай хаан 1264 онд нийслэл хотоо одоогийн Бээжинд шилжүүлсэний дараа өмнөх нийслэл [[Хархорин (салаа утга)|Хархорин]]<nowiki/>ы нөлөө аажмаар суларчээ. Судлаачид, Хубилай хааныг бойжиж боловсорсон талын язгууртан байсан хэмээн үнэлдэг. Тэрээр Юань гүрнийг 34 жил удирдсан бөгөөд 1294 онд тэнгэрт хальжээ. Хубилайн хааны дараа төр барьсан хаад эзэнт гүрний улс төрийн хямралыг намжааж чадалгүй байсаар 1368 онд Юань гүрэн мөхжээ. [[Ил Хаант Улс|Ил хаан]]<nowiki/>ы улсыг [[Хайсан хүлэг хаан|Хүлэг хаан]] /1256-1265/ [[Перс]], [[Ирак]], Анатоли зэрэг улсыг байлдан дагуулсны дүнд байгуулсан нь түүхийн тавцанаа 100 орчим жил оршин тогтнов. [[Чингис хаан]]<nowiki/>ы хөвүүн [[Цагадай|Цагаадай]] зүүн [[Уйгур улс|Уйгар улс]]<nowiki/>аас баруун Бухар болон Самарканд хүртлэх эзэмшил газрыг өвлөн авсан нь уламжлан түүхнээ Цагаадайн хаант улс хэмээгдэх болсон. Төв Ази дахь Монголчуудын хаант засаглалтай байсан Цагаадайн улс нь 125 жилийн турш оршин тогтножээ. Монголын эзэнт гүрэн нь нэгдсэн хаант засаглалаар өөр өөр соёлтой, олон улс орон, Евроазийн эх газрын ихэнх хэсгийг захирч байжээ. Монголын эзэнт гүрний үед монголчууд дэлхийн тэн хагасыг нэгтгэн нэгэн төрийн жолоонд захирч байсан нь хүн төрөлхтний түүхэн дэхь анхны бөгөөд эцсийн тохиол байлаа. Монголчуудын байлдан дагуулал асар их гарз хохирлыг дагуулсан ч дорно өрнийн соёл, эдийн засгийн хөгжлийг түргэтгэж, ард түмнүүдийн харилцааг идэвхжүүлсэн эерэг талууд ч цөөнгүйг эрдэмтэд тэмдэглэжээ. === Уламжлалт соёл === [[Файл:Aristocratic Mongolian Ceremonial Costume (35670326896).jpg|thumb|Монголын язгууртны ёслолын хувцас]] Монголын соёлын уламжлалт өвийг энэ танхимд дэглэн олны хүртээл болгож байна. Тус үзүүлэгийн танхимд уламжлалт тоглоом, гар урлалын бүтээлийн дээжис, ном хэвлэлийн технологи, хөгжим, хөгжмийн зэмсгийн төрлүүдийг дэглэсэн. Мөн монголчуудын шашин, мөргөлийн хэлбэр, эд хэрэглэлийг энэ танхимаас харна. Нүүдэлчин монголчуудын эртний мөргөл бөөгийн мөргөл уламжлалт зан үйлийн утга агуулга, мөн чанар, өнөөдөр ч хүмүүс бөө, тэнгэр, өвөг дээдсийн сүнс сүлдийг шүтэх уламжлалаа хадгалсаар буйг харах билээ. Тэрчлэн монгол орноо гурвантаа дэлгэрсэн бурхны шашин монголчуудын оюуны амьдралд хэрхэн нөлөөлсөн, шашны урлагийн бүтээл, хожуу дэлгэрэлтийн үе 16-19-р зууны шарын шашин дэлгэрэлтийн үед монгол урчуудын ур ухаан, гараар баригдсан олон тооны сүм хийдийн талаар болон бусад мэдээллийг багтаасан үзүүллэг тус танхимд байдаг. === Уламжлалт аж ахуй === Дэлхий дээр нүүдлийн сонгодог хэв маягийг эдүгээ хүртэл тээж ирсэн монголчуудын гэр сууц, уналга ачлагын тоног хэрэгсэл, ан агнуур, газар тариалангийн багаж зэрэг уламжлалт аж ахуй, соёлын тухай үзүүллэгийг энэ танхимаас үзнэ.Эмээл хазаарын төрөл сав суулга гэх мэт. === Манжийн эрхшээлийн үеийн Монгол Улс XVII-XX зууны эхэн === [[Файл:Mongolian Traditional Culture Amarbayasgalant Monastery Model (34866656304).jpg|thumb|[[Амарбаясгалант хийд]]ийн загвар]] Монгол орон XVII-XX зууны эхэн үе хүртэл Манж Чин улсын эрхшээлд 200 гаруй жил оршин тогтнож байсан. Энэ үед хэрэглэгдэж байсан тамга тэмдэг, зоос, эрүү шүүлтийн хэрэгсэл зэрэг түүхэн үзмэрүүд энэ хэсэгт бий... === Богд хаант Монгол орон === XX зуун бол монголчуудын хувьд эрх чөлөө, тусгаар тогтнолын төлөө тэмцэл, өөрчлөлтөөр дүүрэн байлаа. Монголын ард түмэн үндэсний эрх чөлөөний хувьсгал хийж, шашин төрийг хослон барьсан хаант төрийн хэлбэрээр төрт улсаа сэргээсэн түүхийг энэ танхимд харуулж байна. Та бүхэн монгол орны улс төр, нийгэм-эдийн засагт гарсан өөрчлөлт дэвшлийг илтгэхүйц сонирхолтой үзмэрүүд, төрийн зүтгэлтнүүдийн хэрэглэж байсан эд өлгийн зүйлтэй танилцана. Богд хаант үеийн Монгол Улс (1911-1920) 20-р зуун гараад Монголчууд манжийн эрхшээлээс ангижрах үндэсний эрх чөлөөний хувьсгалыг хийсэн юм. Тухайн үед монголчууд “шинэ засгийн бодлого” гэгчийг газар бүр эсэргүүцэж Манжаас салан тусгаарлах үзэл санаа нийгэм даяар өрнөж байлаа. Үүний дүнд [[Үндэсний эрх чөлөөний хувьсгал]] ялж 1911 оны 12-р сарын 29-нд Олноо Өргөгдсөн Богд хаант Монгол улсыг байгуулсан тухай тунхаглан зарласан юм. Шашны тэргүүн VIII Богд гэгээн Жавзандамба хутагтийг Богд хаанд өргөмжилж, төрийн 5 яамтай засгийн газраа байгуулжээ. Богд хаант Монгол улсын Гадаад хэргийн яамнаас нь тусгаар тогтнолоо зарлаж, олон улсаар батламжлуулах нот бичиг илгээж байв. Энэ тухайд [[1913 онд Монгол-Түвдийн найрамдлын гэрээ]]<nowiki/>гээр Олноо өргөгдсөн Богд хаант улсыг хүлээн зөвшөөрсөн ганц гэрээ юм. Энэ үеийн монголын улс төрчдийн бодлого үйл ажиллагааны талаар түүхэн баримт, төрийн бэлгэдлийн зүйлс туг, далбаа, түүхэн хүмүүсийн лаан баримал, тухайн үед оросоос тусламжаар ирсэн зэвсэг зэрэг ховор сонин үзмэр олон бий. Ингээд 1913 онд Орос, Дундад иргэн улс хоёр Гадаад Монголын автономийн тухай илтгэн гаргах бичиг” тунхаглалд гарын үсэг зурж хоёр гүрэн монголын тусгаар тогтнолыг хавсадан цуцлаж Ар монголыг ДИУ-ын харъяат автономит эрхтэй байлгахыг удирдамж болгожээ. Хэдийгээр өөртөө засах эрх бүхий улс болсон ч улсын дотоод хэргийг түвшитгэх, боловсрол, эдийн засгийн харилцаагаа өргөжүүлэх тал дээр анхааран улсын суруультай болоход туслаж, хуурай замын цэргийн байгууламж, сонин, гэрэл цахилгаан, цахилгаан холбооны газрыг нээхэд зориулан Оросын хаант улсаас зарим эдийн засгийн тусламжийг нийлүүлж байжээ. Дэлхийн 1-р дайнд айл хөрш Орос, Хятад улсууд аль аль нь татагдан орж, дотоод улс төрийн байдал нь нэн тогтворгүй болж, нийгмийн анги бүлэг, улс төр, цэргийн хүчний хоорондын тэмцэл хурцдаж, Орос оронд хувьсгал гарсан нь Монголын дотоод, гадаад байдалд ихээхэн нөлөөлжээ. Удалгүй ардуудын дунд улаан Оросын большивек намтай холбоо тогтоох, бүлгэм дугуйлан байгуулах, сэм уулзан нам байгуулах, хаант засгийг халах зэрэг асуудал өрнөсөөр 1921 онд Монгол оронд [[Ардын хувьсгал]] манджээ. === Социализмын үе (1921-1989) === [[Файл:Manchu Qing Mongolia Machine Gun (35574783761).jpg|thumb|[[Хиагтыг чөлөөлөх тулалдаан]]д Монгол ардын армийн ашиглаж байсан пулемёт]] [[Файл:Socialist Mongolia Suit of Mongolian Cosmonaut.jpg|thumb|Монголын анхны сансрын нисэгчийн хувцас]] Хятадын харгислал Унгерний дэглэмээр солигдсон ч Унгерний босгосон автономит засаг нь улс болон тогтож чадахгүй нь илт байлаа. Энэ эгзэгтэй үед Богд гэгээний засгийн газар нөхцлийг хүлээжнэж байсан нь умар зүгт үйл явдал түргэн өрнөхөд нөлөөлөв. 1920 онд эх орноо чөлөөлөх тэмцэлд олон түмнийг уриалан босгох бүлгэмүүд хуралдаж Монгол Ардын Нам /МАН/-ыг хамтран байгуулсан ажээ. МАН 1920 оны 7-р сард төлөөлөгчдөө Зөвлөлт Орос Улс руу улс руу илгээв. Эхлээд [[Солийн Данзан|С.Данзан]], [[Хорлоогийн Чойбалсан|Х.Чойбалсан]] нар мордож, араас нь [[Догсомын Бодоо|Д.Бодоо]], Д.Чагдаржав хоёр мөн [[Дамдины Сүхбаатар|Д.Сүхбаатар]], Д.Догсом, Л.Лосол нар Богд хааны тамгатай бичгийг авч явжээ. МАН нь засгийн газар ба цэрэг армийг зохион байгуулж С.Данзан намын тэргүүн, С.Сүхбаатар цэргийн удирдагч болов. 1921 оны 7 сарын 23-нд Ардын засгийн газар нь төрийн хэрэгт хааны эрх мэдлийг хязгаарлаж, засгийн эрхийг Ардын засгийн газарт төвлөрүүлснийг зарлажээ. 1924 онд Богд хааныг таалал төгсөж 1921-1924 онд ардын эрхтэй хэмжээт цаазат хаант засгийн хэлбэрээр оршиж байсан шилжилтийн үе дуусаж, монгол оронд анх удаагаа сонгуулийн бүгд найрамдах засаг тогтоох үйл ажил эхэлжээ. Улсын анхдугаар их хурал хуралдаж 1924 оны 11 сарын 26-нд Үндсэн хуулийг баталжээ. Ийнхүү Үндсэн хуулийг баталсан нь 20-р зууны монголын түүхэнд онцгой чухал үйл явдал болсон юм. 1925-1953 онуудад Монголын засгийн газраас үндэсний ардчилсан зорилтийг хэрэгжүүлэх оролдлогыг хийж бие даасан байдлаа хадгалахыг чармайж байв. Коминтерний “[[ардын дайсан]]” гэсэн нэр томъёог гарган ирж, улмаар Монголын Хувьсгалт Намыг өөрчлөхийг ятгах болов. 1932 онд ЗХУ-аас, лам нарыг үймээн самуун гаргаж байгаа хэмээн буруутгаж, засгийн газар бүх сүм хийдүүдийг хааж эхэлжээ. 1937 онд засгийн газраас улсын дайсан болох буддын шашны сүм хийд ба эрдэм мэдлэгтэй хүмүүсийг оролцуулан тэдгээр хүмүүсийн эсрэг хэлмэгдүүлсэн гашуун түүх өрнөсөн ажээ. Хувийн өмчийг нийгэмчилж, сүм хийдүүдийг нурааж сүйтгэв. Бүрэн бус мэдээгээр 36000 хүн хэлмэгдүүлэлтийн золиос болсон хэмээдэг. Дэлхийн 2-р дайны үед монголын төрийн бодлогод коммунист үзэл онол хүчээ авч МАХН үндэсний ардчилсан үзэл бодол, үйл хэргээсээ социалист үзэл баримтлалд шилжин улс үндэсний эрх ашиг, сонирхол орхигдоход хүрсэн ажээ. Ингээд 1953-1965, 1965-1989 онуудад БНМАУ-д Социалист өөрчлөлтийг хэрэгжүүлж эхэлсэн. === Ардчилалын үеийн Монгол Улс, 1990 оноос эдүгээ=== 1989 оны үед дэлхий нийтэд коммунизмын үзэл баримтлал уналтад орж эхэлсэн бөгөөд гадаад орчноос гүн хамааралтайгаар монгол орон энэ өөрчлөлтөд татагдан орсон юм. Эрх чөлөө, ардчилалыг хүсэмжилсэн залуучууд Монголын ардчилсан холбоо, Ардчилсан социалист хөдөлгөөн, Шинэ дэвшилтэт холбоо зэрэг эвсэл холбоод байгуулагдсан нь ардчилсан хөдөлгөөн бүх орон даяар өрнөх үндсэн нөхцөл болжээ. Улмаар олон намын тогтолцоотой болов. Монголд өрнөсөн ардчилсан хөдөлгөөн эрчимжиж тэмцлийн хурц хэлбэр улс төрийн өлсөглөнг зарлав. МоАХ-ныхон 1990 оны 3-р сард Сүхбаатарын талбайд төрийн эрх баригчид, Засгийн газрыг огцруулах шаардлагыг тавьж өлсгөлөн зарласан юм. МАХН-ын 8-р бүгд хурал хуралдаж Улс төрийн товчоо бүрэн бүрэлдэхүүнээрээ огцорч, намын удирдан чиглүүлэх үүргийн тухай Үндсэн хуулийн заалтаас татгалзах шийдвэр гаргав. 7-р сард бүх нийтийн сонгууль явуулж МАХН нийт саналын 60%, бусад шинэ намууд 40% санал авав. Шинэ засгийн газар нэн яаралтайгаар ажил хэргээ эхлэж дараагийн байнгын тогтвортой засгийн газрыг байгуулахын тулд Шинэ үндсэн хуулийг батлах ажлыг хийсэн билээ. Жил гаруй толгой өөд татах завгүй ажиллан, асуудлыг хэлэлцэн 1992 оны 1-р сарын 25-нд Шинэ үндсэн хуулийг баталжээ. Улс орон феодалын нийгмээс коммунизмд, 1990 оноос ардчилсан ба зах зээлийн нийгэмд шилжсэн. Гэсэн ч өмнөх чиг хандлага нь маш хэцүү байдалтай байсан. Засгийн газрыг дахин эмхлэн байгуулахтай зэрэгцээд монголд оруулсан оросын тусламжийн зээллэг хүнд цохилт болсон. Тэр нь ойролцоогоор дотоодын нийт бүтээгдэхүүний 1/3-тэй дүйцэх хэмжээтэй байжээ. Үйлдвэрүүд зогсож, хэрэгцээтэй бараа материал хомсдож, архи, хонины мах, талх зэрэг хүнсийг картаар олгох болсон. Картаар хүнс олгох тогтолцоо 1991-1993 он хүртэл үргэлжилжээ. Монгол орныг хөгжил дэвшлийн замд оруулсан 1990 оны ардчилсан шинэчлэлт нь Монгол дахь өөрчлөлт шинэчлэлтийг эргэлт буцалтгүй болгож, ардчилсан нийгэм байгуулах явцыг түргэтгэсэн 20-р зууны Монголын түүхэн дэх улс төрийн томоохон үйл явц болох 1911-1912 он, 1921 оны түүхэн үйл явдлын шууд үргэлжлэл нь байв. == Зургийн цомог == <gallery> </gallery> == Гадны холбоосууд== {{Commons|Category:National Museum of Mongolia|Монголын Үндэсний Музей}} * [http://www.nationalmuseum.mn/ Албан ёсны цахим хуудас] [[Ангилал:Википедиа:Онцлох өгүүлэл]] [[Ангилал:Улаанбаатарын музей]] jk9paeqzf5yuilcjdhs50urnwydaaks Хэлэлцүүлэг:Монгол Улсын Зэвсэгт Хүчин 1 25412 709997 240156 2022-08-29T07:28:57Z Myagmardalai 77826 Myagmardalai moved page [[Хэлэлцүүлэг:Монгол Улсын Зэвсэгт хүчин]] to [[Хэлэлцүүлэг:Монгол Улсын Зэвсэгт Хүчин]] wikitext text/x-wiki монголын зэвсэгт хүчин бусад улсын хэмжээнд хэр хүчирхэг байлдааны техник хэрэгслээр хэр тоноглогдсон зэрэг нь энэхүү сайтад оруулах хэрэгтэй юу юу гэж бодож байна хүмүүсээ jqjo0foguxgw7ipmbehrewnkls12rb6 Чин Улсын эрхшээл дэх Монгол орон 0 27985 709935 709914 2022-08-28T15:23:55Z Eupakistani 78195 /* Манжийн үеийн эдийн засаг */ wikitext text/x-wiki {{Загвар:Монголын түүх}} [[Файл:Mongolia during the Manchu rule.png|thumb|Манжийн үеийн засаг захиргааны хуваарь]] [[Файл:Outer Mongolia under Qing rule.png|thumb|1820-иод он [[Ар Монгол]]]] [[Файл:Letts-Popular-Atlas-1883-Russia-in-Asia-Chinese-Empire-etc.jpg|thumb|Өвөр Монгол дахь харчин (Khartchin), горлос (Khorlos), оннигуд (Oniot), дөрвөд (Dourbet), найман, баарин (Barin), авга (Abakhai), авганар (Abkhanar), түмэд (Toumet), үзэмчин (Oudzemerchi), Сөнөд (Sounnite), Хуучид (Khaotchit) зэрэг аймгуудын байршил. [[Дагуур]]ын салбар гогуль (Gogouli) Амар мөрний дагуу байршсан байна. 1883 он]] Монголын түүхийн дунд үеийг төр улсын шинж чанараар нь –Монголын түрүү төр улсын үе, –Монголын төгөлдөржсөн төр улсын үе гэсэн хоёр том үе болгож болно. Монголын түрүү төр улсын үе 1130-аад оны үед Хабул хааны байгуулсан Монгол улсаас 1206 онд Чингис хааны байгуулсан нэгдсэн Монгол улс хүртэлх үеийг хамарна. Тэр үеийн Монгол улс хэмжээгээр бага хийгээд төрийн үндсэн шинжүүд нь бүрэн гүйцэд төлөвшөөгүй байсан тул тийнхүү түрүү төр улс хэмээн үзнэ.Монголын төгөлдөржсөн төр улс нь 1206 оноос XVII зуун хүрнэ. Чингис хаан төрийн үндсэн бүтцүүдийг зохион байгуулснаар жинхэнэ ёсоор төр улсын шинж бүрдэн тогтсон юм. Өгэдэй хааны үеэс Монгол төрийн бүтэц улам боловсронгуй болж, Эзэнт гүрэн жинхэнэ ёсоор байгуулагдсан билээ. Монголын эзэнт улс унасны дараагаас Монголын нэгдмэл төр удсангүй задарч, биеэ даасан бага улсууд бий болсон билээ. Монголын уламжлалт түүх бичлэгт XVII-XX зууны эхэн үеийн Монгол орон буюу Манжийн эрхшээлийн үеийн Монгол орныг түүхийн дунд үед багтаан үзсээр ирсэн юм. Дэлхий нийтийн түүхийн үечлэлтэй уялдуулан авч үзвэл Манжийн эрхшээлийн үеийг Монголын түүхийн шинэ үед оруулах нь зохистой юм.Энэ үеийн түүхийг үндсэнд нь гурван үе болгон судлах ёстой. Чухамхүү ингэж Манжийн төрийн бодлого хэрхэн өөрчлөгдөж байсныг цаг хугацааны хувьд ялгавартай авч үзэхгүйгээр тус түүхэн үеийг үнэн зөв тодорхойлж, ойлгож чадахгүй. Аль нэг богинохон үеийн хэрэг явдлаар бүхэл бүтэн үеийг төлөөлүүлэн авч үзэх нь алдаанд хүргэнэ. 1.XVII-XIX зууны дунд үе хүртэлх Монгол орон. Энэ үеийн Манжийн төрийн бодлого нь монголчуудыг уламжлалт аж төрөх байдлаар нь байлгаж, хэрэгтэй цагт ашиглах, түшиг тулгуур болгох зорилго бүхий байв. Чингэхдээ нийт монголчуудыг хошуу, чуулганы зохион байгуулалтанд оруулж засаглан захирав. Монголыг хууль зүйн үүднээс баримтлан захирах шаардлагаар хууль–эрх зүйн дарангуйлах тогтолцоог бий болгов. Монгол нутагт уул уурхай нээх, газар хагалахыг хориглож, худалдааны хятад иргэдийг зөвхөн тодорхой зөвшөөрөл, хугацаагаар орохыг зөвшөөрч байв.2.XIX зууны дунд үеэс XIX зууны төгсгөл хүртэлх Монгол орон. Манжууд Хятадад улам бүр уусч, хааны ордон дахь хятад түшмэд олшрохын хэрээр Манжийн бодлого аажмаар Хятадын бодлого болон хувирч ирэв. Энэ үед Монголын талаарх Манжийн төрийн бодлого алгуур өөрчлөгдөж, Монголын талаар тавьсан элдэв хөнгөлөлтүүд суларчээ. Монгол газар хятадууд олноороо хараа хяналтгүй орж ирэх болсон. Монгол орныг Хятадын худалдаа–мөнгө хүүллийн сүлжээ бүрхэж, хүн амын дийлэнх хэсгийг өртөн болгосноор Монголын нийгэм–эдийн засгийн хөгжлийг улам бүр боогдуулах болжээ.3.XIX зууны сүүлээс XX зууны эхэн хүртэлх Монгол орон. Үүнд Монгол оронд Манжийн шинэ засгийн бодлого явагдсан цаг хугацааг хамруулан авч үзнэ. Улс төр, эдийн засаг, соёлын гэсэн үндсэн гурван чиглэлээр өрнөсөн “Шинэ засгийн бодлогын” Монголд дахь хэрэгжилт нь харгис, сөрөг нөлөөтэй байв.Монголчуудын малын бэлчээрийн зарим хэсгийг хурааж, худалдан авч, газаргүй ядуу олон мянган хятадуудыг зохион байгуулалттайгаар оруулан суулгаж, тэдний амьдралыг өөд татах нь язгуур Манжийн төрийн бус, харин мөн чанартаа Хятадын төрийн бодлого юм. Монголын язгуураас оршин амьдарч ирсэн үндэс суурийг устгах аюултай энэ бодлого монголчуудын үндэсний ухамсрыг сэргээж, тусгаар тогтнолын төлөө босон тэмцэхэд хүргэсэн юм.Дээрх гурван үеийг хураангуйлан томъёолбол, эхэн үед Монголын талаарх Манжийн төрийн бодлого явагдсан бол удаад нь Манж–Хятадын бодлого явагдсан үе, төгсгөлийн үед нь Монголын талаар Манж нэртэй Хятадын төрийн бодлого явагджээ. [[File:1747 Kitchin Map of Central Asia and the Gobi Desert - Geographicus - WesternTartary-kitchin-1747.jpg|thumb|Өмнөд Монгол дахь аймгууд: Найман [[Шар мөрөн (Өвөр Монгол)|Шар мөрний урд талд]] (Sira Muran), оннигуд (Onhiot), хорчин (Khorchin). 1747 он]] [[File:L'Empire_Chinois_et_du_Japon_(1833).jpg|thumb|[[Хөхнуур]]д Tengri-noor, Boura-noor гэх мэт монгол нэртэй газрууд байна. Дагуурын нутгийг Daourie гэж тэмдэглэжээ. 1833 он]] [[File:John-Tallis-1851-Tibet-Mongolia-and-Manchuria-NE.jpg|thumb|Өмнөд Монгол дахь аймгууд: сөнөд (Sounites), Цахар (Tchakhars), авга (Abaka), хорчин (Kortchin), дүрвэд (Durbet), горлос (Khorles). Гогуль (Gogooli) Амар мөрний эрэгт. 1851 он]] [[File:China_and_Japan,_John_Nicaragua_Dower_(1844).jpg|thumb|Зүүнгарыг "Songar Kalmucks", Уйгурыг "Little Bukharia" гэж тэмдэглэжээ. Мөн дагуур, харчины нутгийг харуулсан байна. 1844 оны зураг]] [[File:Carte_generale_de_l'Empire_Chinois_et_du_Japon_(1836).jpg|thumb|Хорчин (Chorchins), найман (Naynam), оннигуд (Onhiot), авганар (Abahanar), хошууд (Khochotie) болон бусад [[дээд монголчууд]] (Kalmouks Kokonor, Elets Kokonor)]] [[File:Empire Chinois, Japon (1832).jpg|thumb|]] == Манжийн үеийн засаг захиргааны хуваарь == Манж 1636 онд Өвөр Монголыг нэгтгэж аваад 6 чуулганд хувааж, Гадаад Монголын төрийг засах яам байгуулан, түүнийгээ Монгол журган хэмээн нэрлэх болжээ. Энэ 6 чуулганыг [[Шилийн голын чуулган|Шилийн гол]], [[Жиримийн чуулган|Жирэм]], [[Зостын чуулган|Зост]], [[Их Зуугийн чуулган|Их Зуу]], [[Зуу Удын чуулган|Зуу Уд]], [[Улаанцавын чуулган]] хэмээн нэрлэж. [[Цахар]], [[Хөлөнбуйр]], [[Хөхнуур муж|Хөхнуур]], [[Ховдын хязгаар|Ховд]], [[Зүүнгар нутаг]] хошуу нь манж [[Амбан]] буюу [[Жанжин]] захирч байжээ. 1691 онд [[Халх]] Монголыг нэгтгэж аваад 3 чуулганд хувааж, Халхын [[Сайн ноён аймаг]] 1725 онд чуулганд байгуулагджээ. 1907 онд манжийн засгийн газар [[Ховдын хязгаар]]ыг хоёр хуваан шинэ хязгаар байгуулсанаар Шиньжаан дахь нутаг нь Алтайн хязгаарт харъяалагдах болжээ.<ref>[http://touristinfocenter.mn/cate14_more.aspx?ItemID=130 МОНГОЛЫН ӨВӨР НУТАГ МАНЖИД ЭЗЛЭГДСЭН ТҮҮХ. 1616-1626 ОН.]</ref> Эдгээр чуулган 1912 он хүртэл хэвээр оршин тогтнож байгаад [[Дундад Иргэн Улс]]ын (1912-1949) үед 8 аймаг болон хуваагдсан нь Шилийн гол, Жирмэн, Хөлөнбуйр, Зост, Улаанцав, Баяннуур (Урад), Ордос, [[Алшаа аймаг]] бөгөөд саяхнаас 4 том аймгийн зохион байгуулалтыг эвдэж хот болгосон бөгөөд Шилийн гол, Хөлөнбуйр, Баяннуур, Алшаа 4 аймгаараа үлдэж, Ордос аймгийг Ордос хот, Улаанцав аймгийг Бугат хот (голдуу Баотоу гэнэ), Зост аймгийг Улаан хот (голдуу Чэфэнг гэнэ), Жирмэн аймгийг Түнляо хот гэж нэрлэж байна.<ref>[http://shbaatar.blogspot.com/2011/05/blog-post.html Өвөр Монголчуудын тухайд]</ref> [[Ордос]]чууд [[Шар мөрөн|Шар мөрний]] урд эрэг Ордосын тохойд байв. == Манжийн эсрэг тэмцэл == {{Main|Манжийн эсрэг монголчуудын тэмцэл|Зүүнгарын хаант улс}} 1636 онд Алтан ургийн сүүлчийн хаан Лигдэн өөд болсноор Өвөр Монголыг эрхэндээ оруулж, 1691 онд [[Халх]]ууд дагаар орсон юм. Ингэснээр Ойрадаас бусад Монголчууд Манж Чин Улсын бүрэлдэхүүнд оржээ. 1696 онд Манжийн түрэмгийлэлд [[Галдан бошигт хаан|Галдан хаан]] ялагдан нас барсан ч 1755 он хүртэл Зүүнгарын хаант улс тусгаар байсан. Ихэнх түүхчид Монголчууд 1691 онд Манжийн дарлалд орсон гэж үздэг боловч энэ нь эргэлзээтэй ойлголт юм. Учир нь одоогийн баруун Монгол буюу Ойрадууд тэр үед тусгаар улсын шинжээ хадгалж оршин байсан бөгөөд 1758 онд хүртэл энэ байдлаа хадгалж байсан гэж үзэж үндэстэй юм. 1636 онд Өвөр Монгол, 1691 онд Ар Монгол, 1755 онд Баруун Монгол Манжид эзлэгдсэн гэж үзвэл илүү зохистой мэт. Манжийн үеийн Монголд хамжлагат ёс тогтож, аливаа иргэншил үүсэх нь хаалттай байсан. 20-р зууны эхний Манжийн "Шинэ засгийн бодлого"-ыг Монголчууд зэвүүцсэнээр үндэсний үзэл сэргэж, нэгэнт нурж унах нь тодорхой болсон Чин гүрнээс тусгаарлахаар санааширч, Богд Жавзандамба хутагтыг нэгдэн нягтарч тусгаар улс болохоор самбаачилжээ. XIX зууны сүүлчээс Манж гүрний сүр хүч бууран доройтож, феодалын нийгэм нь үндсээрээ ялзран хэврэгшиж, улмаар том империлист гүрнүүдийн түрэмгийлэлд өртөн тэдний хагас колони болон хувирчээ. Манжийн эрх баригчид энэ нөхцөлд яаралтай арга хэмжээ авав. Монголыг цусгүй колончилж, юуны өмнө хятадчилах зорилгоор үй олон хятад иргэнийг Монгол нутагт цутган оруулж, малын бэлчээрийг хагалан, тариалангийн талбай болгохоор үржил шим сайтай газруудыг булаан авч хятадуудад олгож эхлэв. Идээшилт газар шороо, төрөлх ард түмэндээ элгэн хайртай Монгол хүн харийн энэ доромжлол, дарангуйллыг хүлцэн тэвчих аргагүй болж, энд тэнд эсэргүүцлийн уухай дэгдэн, улмаар Монголын язгууртнууд ард түмэнтэйгээ нэгдэж эхэлжээ. 1911–1912 оны Монголын ард түмний [[Үндэсний эрх чөлөөний хувьсгал|үндэсний эрх чөлөөний хөдөлгөөнөөр]] Монгол Улс ийнхүү тусгаар улсаа сэргээж чадсан нь манай ард түмний олон жилийн шаргуу тэмцлийн үр дүн байсан бөгөөд Монголын ард түмний түүхэнд гарсан нэгэн чухал ач холбогдолтой үйл явдал болсон юм. == Манжийн үеийн монголын хууль цааз == [[Файл:Manchu Qing Mongolia Torture (34864106004).jpg|thumb|Манжийн үеийн эрүү шүүлт]] [[Файл:Manchu Qing Mongolia Wooden Trunk (35318196370).jpg|thumb|Хоригдлын тор]] [[Файл:Manchu Qing Mongolia Iron Fetters (34864088934).jpg|thumb|Гар гав]] {{Main|Монгол цаазын бичиг|Халх журам XYIII зууны үеийн монголын хууль цааз}} Манжийн эрхшээлд байсан үеийн Монголын төр, эрх зүйн сэтгэлгээний хөгжил Манжийн нөлөөнд байсан үеийн төр захиргаа болон эрх зүйг судлахад тэр үеийн даган мөрдөж байсан хууль цаазууд үндсэн эх сурвалж нь болдог. Эдгээр нь Зарлигаар тогтоосон Манж чин улсын бүгд хууль, Халх журам, Гадаад Монголын төрийг засах явдлын яамны хууль зүйлийн бичгүүд билээ. Энэ үеийн Монголын эрх зүй нь нэг талаар монголын төр, эрх зүйн уламжлалыг аль болохоор хадгалахыг хичээсэн, нөгөө талаар, аргагүйн эрхэнд манж болон хятадын эрх зүйн зарчмийн нөлөөнд орсон байлаа. Ямар ч байсан Монголын нийгмийн харилцааг зохицуулах учраас монгол цаазын уламжлал болон эх сурвалжид тулгуурлаж байлаа. Манж Чин улсын эрхшээлд байсан үед монголын иргэний болон эрх зүйн түүхэнд нааштай дэвшилтэд үзэл санаа, үзэгдэл цөөнгүй байсныг үгүйсгэж болохгүй. Ялангуяа монголын уламжлалд эрх зүйг шинэчлэхэд чухал нөлөө үзүүлсэн нь түүхийн үнэн юм гэж судлаач Б.Баярсайхан үзсэн юм. Манжаас явуулсан бодлогууд нь Монголын төр, эрх зүйн сэтгэлгээний хөгжилд эерэг болон сөрөг аль альнаар нь нөлөөлж байв. Мөн монголын эрх зүйг шинэчлэхэд багагүй нөлөөлсөн нь үүний эерэг нөлөөлөл юм. Монголыг ХХ зууны эхээр хятадчилах бодлого явуулж байсан зэрэг сөрөг нөлөөлөл нь харагдаж байна. Мөн манж нар монголд төрийн болоод засаг захиргааны чамгүй их өөрчлөлтүүдийг хийж байсан нь түүхийн хуудаснаа тэмдэглэгджээ. Үүнийг монголд байгуулагдсан Манж чин улсын хамгийн дээд эрхтэй байгууллага хянаж байв. Энэ нь улиастайн жанжны газар байсан юм. Ерөнхийдөө Монголыг удирдах Гадаад Монголын төрийг засах явдлын яам болон Улиастайн манж жанжны газар, аймгийн жасаа нарыг ихэвчлэн манж хүмүүсээр удирдуулдаг байлаа. Энэ нь монголыг бүх шатанд шатлан захирч байх манжийн тэргүүн бодлогуудын нэг нь яахын аргагүй мөн билээ. Манж нар нь Монголд шууд өөрсдийн хууль цаазыг явуулахаас болгоомжилж Энх-Амгалан хаан шинэ дагасан халх нарыг тэдний хууль ёсоор болтугай хэмээн зарлиг буулгаж байсан байна. Удалгүй дээр дурьдсан Халх журам хуулийг хэлэлцэн тотоосон байна. Энэ хуулийг 1789 оноос дагаж мөрдөх нь харьцангуй багасжээ учир нь Манж нар гадаад монголын төрийг засах явдлын яамны хууль зүйлийн бичиг буюу дээр дурьдсан монгол цаазын бичгийг зохион гаргасантай шууд уялдаатай билээ. Халх журмыг халхын ноёдын оролцоотой баталсан учир зохицуулалт сайн явагдаж байсан юм. Монгол цаазын бичгийг зохион гаргасан нь монголыг манжийн эрх зүй болон төрийн нөлөөнд бүрэн автуулах алхмуудын нэг байлаа. Гэвч энэ алхмууд хэзээ нэгэн цагт бүр мөсөн бүдрэнэ гэдгийг манжийн цөөхөн хүн мэдэж байлаа. Манж нарын ХХ зуунд явуулж байсан “[[шинэ засгийн бодлого]]” нь монголчуудыг асаах дарь нь болж өгсөн юм. Энэ бодлогын агуулга нь Монголд хятад иргэдийг үй олноор шилжүүлэн суурьшуулах, хүн амыг хятадчилах, манж хятадын засаг захиргааны шууд нэг хэсэг болгох зэрэг байлаа . Энэ бодлого гарсны дараа бослогууд энд тэндгүй өрнөж байв. Ингэснээр Монголчууд манжийн эрх зүй болон төрийн нөлөөнд авталгүй манжаас салан тусгаар тогтнолоо дахин олж чадсан түүхтэй. Энэ тэмцэл өрнөлийн оргил цэг нь 1911 оны цагаагчин гахай жилийн үндэсний эрх чөлөөний хувьсгал байлаа. == Манжийн улс төрийн бодлого == {{Хянах}} [[File:Asien Bd1.jpg|thumb|1890 он]] XVII зууны сүүлч үеэс XX зууны эхэн үе хүртэл 200 гаруй жил Монгол орон манжийн байлдан дагуулагчдын эрхшээлд нухлагдаж байв. Энэ үе бол Монголын түүхийн хамгийн гашуун зовлонт харанхуй үе байсан юм.Манж нар бол одоогийн Манжуурт нутаглаж байсан хамниган угсаатан бөгөөд XVI зууны сүүлчээр цэрэг-язгууртаны хүчирхэг улс болон бүрэлджээ. Манж нар богино хугацаанд зэргэлдээх орнуудаа түрэмгийлэн улмаар Монголын хаант улсуудыг эзлэн авав.Монголын феодалын улс манжид эзлэгдсэн түүний талхинд орсон нь хэдэн шалтгаантай байв. XVII зууны үед Монгол орон дотоодын феодалын бутралын уршиг, гаднаас манж, хятадын хаадын хагалан бутаргах хорт явуулгын улмаас Өвөр Монгол, Ар Монгол, Баруун Монгол (Ойрад) гэсэн гурван том хэсэг болон салж, тэдгээр нь бас дотроо олон жижиг феодалын эзэмшилд хуваагджээ. Эдгээр том, жижиг язгууртнууд бүх Монголын хаан ширээ болон өөр өөрсдийн биеэ даасан байдлын төлөө үргэлж тэмцэлдэж байсны улмаас Монгол орон дотоодын хямралд гүн автжээ.Улс орон нь доройтож, бас харийн аюул занал нүүрлээд байсан тэр нөрцөлд Монголын феодалууд эв нэгдлээ бэхжүүлж, түрэмгийлэгчдийн эсрэг нэгэн мөрний урсгалд нийлэн шийдвэр төгс тэмцэх ёстой байлаа. Цахарын Лигдэн хаан, Халхын Цогт хун тайж зэрэг хүмүүс үүнийг ухамсарлан нийт улс гэрийнхээ тусгаар тогтнолоо хамгаалахыг уриалан тэмцэж байв. Гэтэл зарим феодалууд зөвхөн өөрсдийн явцуу ашгийг хичээн нийтийн тэмцэлд нэгдэхгүй, тус тусдаа тэмцэх, бууж өгөх зэрэг бодлого баримталж байсан нь тэмцлийн эрчийг сулруулж, хүчийг сарниулжээ. Манжийн байлдан дагуулагчид 1644 онд Хятадыг эзлэн авсан нь түүний эдийн засаг, цэрэг зэвсгийн их хүчийг Монголын эсрэг шууд дайчлан хөдөлгөх боломжтой болжээ.Манж нар улс төрийн элдэв луйвар аргаа цэрэг зэвсгийн давуу байдалтай хослуулсаар 1636 онд Өвөр Монголыг, 1691 онд Халх Монголыг, XVIII зууны дундуур Баруун Монгол (Ойрад) – ыг эрхэндээ оруулжээ. Тэд Монголыг эзлэн авсаны дараа ноёрхолоо бэхжүүлэхийн тулд Монголын уламжлалт хууль, засаг захиргааны зохион байгуулалтыг цөм хүчингүй болгон, өөрсдийн харгис засаг захиргааг чандлан тогтоож, манай ард түмний хүчээ нэгтгэн босч тэмцэхээс болгоомжлон тэдний улс төрийн нэгдлийг бутаргаж, хүчийг нь сарниулахад чиглэсэн олон арга хэмжээ авчээ. Монгол орныг Манжийн хааны төлөөний сайд захирч, монголчуудаар өртөө, харуулын цэрэг, хүнд хүчир алба даалгах, манж хааны Монголоос дээрэмдэн авсан олон зуун мянган малыг үнэ хөлсгүй хариулган үржүүлэх, Ховдод байсан Манжийн дарангуй цэргийн хүнсний тариа тариулах, цэргийн албанд дайчлан мордуулах, мөнгөн татвар авах зэргээр малчин ардын хөдөлмөрөөр бүтээсэн баялгийг ховх сорон үгүйрүүлж байв. Жишээлбэл: зөвхөн Манжийн элч, төлөөлөгчид зорчиход зориулсан олон замын өртөөний зардалд жил тутам саяас доошгүй мал албадан гаргуулж байсны дотор гагцхүү зорчигчдын хүнсэнд 200,000 гаруй хонь хэрэглэж байжээ.Манжийн эрх баригчид шашныг бүх талаар дэмжин дэлгэрүүлж түүний тусламжтайгаар ард олныг мунхаруулан харанхуй бүдүүлэг хэвээр нь барьж, номхон боол болгон дарлахыг хичээж байлаа. Хүрээ хийд, лам нарын тоог хэтэрхий олшруулсан нь олон идэр эрийг бүтээлч хөдөлмөрөөс хөндийрүүлж, тус улсын хүн амын өсөлтийг сайтуулсны гадна үйл олон лам нарыг хооллож, хувцаслах, тэдний хурал номын бүх зардлыг бэлтгэн нийлүүлэх нүсэр хүнд албыг ард түмэнд давхар үүрүүлсэн юм.Монголын ард түмэн ингэж манжийн эрх баригчид, монголын феодал ноёд, лам нар гэсэн хэд хэдэн эзэнд нэгэн зэрэг үйлчлэх ганц зарц нь болоод зогссонгүй, бас хятадын худалдаа, мөнгө хүүлэгчдэд давхар шулуулж үгүйрлийн балчигт лавшран шигдсээр байв. Манжийн засгийн газрын шууд ивээлээр Монголд нэвтэрсэн Хятадын худалдаа, мөнгө хүүлэл монголын ард түмний хөлс, цусыг сорон тамирдуулж байлаа. Хятадын шунахай худалдаачид өр төлбөрийн хүүг 400 хувь хүртэл өсгөж Монгол орныг “баяжих, хөлжих алтан хайрцаг” хэмээн ичгүүргүй нэрлэж байв. Хятадын худалдаачид бүр гурван янзын жигнүүрийн туухайтай байсан бөгөөд хүнд туухайгаар нь бусдаас авах зүйлийг, хөнгөнөөр нь бусдад худалдах барааг хэмжиж, жинхэнэ туухайг мэхлэж болохгүй нөхцөлд хэрэглэж байв. Бас өөрсдийн барааг маш өндөр үнээр худалдаж Монголын түүхий эдийг туйлын хямд авдаг болсон байна. Манжийн эрх баригчдын шаардан тушаасан олон зүйлийн бачим түргэн албыг хугацаанд нь гүйцэтгэхийн тулд хошууны тамгын газар, аймгийн чуулгад арга буюу шахагдан хятад пүүсээс өндөр хүүтэй мөнгө зээлдэн авч алба залгуулна. Албаны энэ өрийг ч, харьяат ноёдынхоо хятад худалдаачдад тавьсан өрийг ч ардууд төлнө. Манжийн феодалууд, хятадын худалдаачдын шунахай эрх ашиг яваандаа нийлж нэг нь алба татвараар, нөгөө нь өр зээлээр Монгол орныг хамтран мөлжиж, ард түмнийг амь зуулгын хэдэн малаас нь хагацуулан сүйрлийн даваанд тулгаж байлаа.Гэвч Монголын ард түмэн гадаад, дотоодын давхар дарлалд дуугүй нухлагдан, ямагт толгой гудайн хүлцэж явсангүй, эрэлхэгээр босон тэмцэж, тэмцлийн туршлагаа баяжуулсаар байсан юм. Монголын ард түмний тусгаар тогтнолын төлөө тэмцлээс хамгийн хүчтэй нь Ойрадын Амарсанаа, Халхын Чингүнжав нарын удирдсан 1755-1758 оны зэвсэгт бослого юм.1755-1758 оны зэвсэгт тэмцэл дарагдсан боловч монголын ард түмний түүхэнд гүн ул мөрөө үлдээн тэмцлийн сургамж дууриал болж, тэдгээр тэмцэгчдийн баатарлаг дүр ард түмний дунд мөнхөрөн алдаршжээ.Энэ үеийн ард түмний тэмцэл нэг талаар манжийн түрэмгийлэгчид, хятадын шунахай худалаачдын эсрэг, нөгөө талаар нутгийн авилгач ноёдын эсрэг чиглэж байв. Ардын тэмцлийн дотроос заргын хэлбэр ихэд дэлгэрчээ. Ардууд заргын бичигтээ манжийн хүнд алба, ноёдын авилгая шунахай зан, ёс бусын олон гувчуур, өөрсдийн амин зуулгын хүнд байдал зэргийг учирлан тоочоод алба татвар хөнгөлж, шунахай ноёдыг зайлуулахыг шаардаад, эцэст нь нэрсээ нарны цацраг мэт дугуйруулан бичдэг байв. Энэ нь толгойлогчоо харгис ноёдоос хамгаалсан хэрэг байв. Ноёнтойгоо заалдсан, үгүйрэн өр төлж чадахгүй болсон, худалдаачдын пүүсийг довтолсон ардуудыг эмнэг адууны сүүлээс чиргүүлж тасдуулах, элсээр чигжин алах, есөн эрүү тулгах, дөнгөлөх, эхнэр хүүхдийг нь өрөнд бодож худалдаачдад өгөх зэргээр харгисладаг байжээ.Тэгэвч мөлжлөг, харгислал нэмэгдэх тусам зовлон туулж хатуужсан монголын ард түмэн тэмцлийн эрчээ чангалан галд тос нэмэхийн адил дүрэлзэн боссоор байсан юм. === Халх === Үүнд, 1636 онд Манжийн Дээд Эрдэмт хаан Халхыг Хятадтай худалдаа хийхийг албан ёсоор хориглосон зарлиг буулгажээ. Энэ нь нэгд, Монгол-Хятадын хооронд холбоо тогтохоос сэргийлсэн, хоёрт, монголчууд худалдаалахдаа агт мориор голдуу арилжаалдаг учир хятадын цэргийн хүчин чадал нэмэгдэхээс болгоомжилсон хэрэг бололтой.Нөгөөтэйгүүр 1638 онд Манжийн хаан Халхын гурван ханыг жил бүр цагаан тэмээ нэжгээд, саарал морь наймыг Чингийн эрх баригчдад албан ёсны бэлэг хэмээн бариулах зарлиг буулгажээ. Ингэснээрээ манжийн хаан Халхын хан нарын эрх мэдлийг хязгаарлаж, эрхшээлдээ оруулахыг санаархжээ. Хэдийгээр монголд манжийн түрэмгийллийг хүчээр барьж зогсоох улс төрийн нэгдмэл хүчин байхгүй байсан ч харийн түрэмгийлэл илт нүүрлэсэн үед монголчууд удаа дараа нэгдэх оролдлого хийжээ. 1970 онд Х.Пэрлээ Булган аймгийн Дашинчилэн сумын нутгаас үйсэн хуулиуд олсон нь үүнийг гэрчлэх чухал сурвалж болсон юм.XVI зууны сүүлч, XVII зууны эхээр Халхын ноёд удаа дараа чуулган чуулж дотоод, гадаад улс төрийн байдлаа хуулиар зохицуулахыг оролдож байсныг тэдгээр үйсэн хуулиас харж болно.Үйсэн дээр бичсэн тэдгээр хуулийн гол санаа нь дотоодын эвдрэл хямралын үүд хаалгыг хааж, төрйин нэгдлийг аль болохоор сахин хамгаалах явдал байв. Уг хуулиуд нь “хан хүн өөр зуур хэрэлдвээс,... ганц хошуугаар дайсанд мордож идвээс, ноёд биеэ алалцваас,... хатуу шийтгэж байхаар заажээ. Уг хуулиуд нэгэнт буй болсон дотоодын хямралыг гэтлэн давахын тулд Халхын хүчийг нэгтгэх бодлогыг тууштай явуулахыг тэр үеийн зарим зүтгэлтэн хичээж, Халхын улс төрийн хямралыг хууль эрх зүйн хүрээнд шийдэх гэсэн хэрэг байв.Халхын Сэцэн хан Шолой, Түшээт хан Гомбодоржийнд хоёр ч удаа биеэр хүрэлцэн очиж , шинэ төрөх хүүхэд нь хөвгүүн байвал, Халхын шашны тэргүүнээр өргөмжлөхийг зөвлөн, өөрийн Гэгээн цолоо өргөхөөр амлаж буцсан ба дараа Түшээт ханы төрсөн хөвгүүнд нутгийн дархчуудаар 3 төмөр бүстэй өлгий өгсөн байна. Халх Манжид эзлэгдсэн нь манж нар Өвөр монголыг эзлэн авснаар тэдний цэргийн хүч улам өсч, Манжийн төрийн гадаад бодлого нь Мин улсын эсрэг хандсан юм. Мин улс нь эдийн засгийн их нөөцтэй, хүн хүч цэргийн тооны хувьд Манжаас давуу учир түргэн гоомой хөдөлж болохгүй байв. Тиймээс юуны өмнө нэгтгэн авсан Өвөр монголын аймгуудад эрх нөлөөгөө бэхжүүлж, өөрийн цэргийн хүчийг монгол цэргийн хүчээр сэлбэх, мөн хятадтай байлдахдаа, ар талаа найдвартай бэхлэх зорилгоор Халхын хан нартай холбоо тогтоохыг эрмэлзэж байсан юм. Халхын эрх баригчидтай найрсаг харилцах замаар Манжийн талаас ирэх аюулыг сааруулахыг оролдож байв. Өөрсдийн нь ашиг сонирхолд нийцэж байсан учир Манж нар Халхын эрх баригчдын энэ оролдлогыг хэсэг хугацаанд дэмжиж байв. 1636 оны өвөл Сэцэн хан адуу, тэмээ, булга зэрэг зүйлсийг өргөн, найрамдахыг хүссэний хариуд, 1637 оны 1 сард Манжийн Абахай хаан бэлэгтэй хариу элч илгээж байжээ. Мөн 1637 оны 3 сард Түшээт хан хоёр алтан нум, гурван мориор бэлэг хүргүүлэн, элч заран найрамдал холбоотой байхаа илэрхийлж байжээ.Манжийн эрх баригчид Өвөр монголыг эзлэхдээ эрх баригч давхаргынхантай нь худ ургийн барилдлага тогтоох, цол хэргэм өгөх, өгөөмөр шан харамжаар талдаа татах, айлган сүрдүүлэх аргыг хэрэглэж амжилтанд хүрсэн туршлагаа Халхтай харилцахдаа ч үргэлжлүүлэн хэрэглэснээр амжилт олсон юм.Хэдийгээр Өвөр монголын дараа Халхын шууд довтолгоогүй ч Хятадыг эзлэн авсны дараа энэ аюул нүүрлэн ирэх нь ойлгомжтой байсан юм. Тиймээс түүний богино хугацаанд дотоодын эв нэгдэлээ бэхжүүлж, цэргийн хүчийг нэмэгдүүлэх зэрэг зүйлийг хийх шаардлагын улмаас хугацаа хожих зорилгоор манжийн хаадтай найрамдалт харилцаа тогтоох, харийн түрэмгийллийг эсэргүүцэх хүчин бүрдүүлэх хариуцлага Халхын эрх баригчдад тулгарсан ажээ.Тийнхүү Манж нар харь улсыг довтлохдоо, ар талаасаа аюулгүй байх, нөгөө талаас монголчууд нь болзошгүй аюул нүүрлэн иртэл хүчээ сэлбэх гэсэн хоёр талын сонирхол нэгдэж нийгмийн харилцаа хэсэг хугацаанд намжуу байсан нь аль аль нь цаг хожих гэсэнтэй холбоотой байв.Тухайн үед Монголын их хааны эрх захиргаа нэгэнт унасан цаг тул Халхын улс төрийн амьдралд Түшээт хан Гомбодорж, Сэцэн хан Шолой, Засагт хан Субадай нар тэргүүлэх үүрэгтэй байсан юм. Халхын баруун гарыг Засагт хан Субадай зонхилон захирч байсан боловч Шолой Увашийн хөвгүүн хэмээгдэх Алтан хан хэмээгдэх Омбо-Эрдэнийн эрх нөлөө их байв. Алтан ханы эзэмшил нь баруун тийш Алтайн Урианхай, Красноярскийн хязгаар, зүүн тийш Сэлэнгэ, Тамирын эхэнд тулж байв. Түүний орд өргөө Увс нуурын сав газар байжээ. Алтан хан Засагт хантай өрсөлдөн, бие даасан бодлого явуулж байв. Тэр XVII зууны эхэн үеэс Орос улстай харилцаж, улс төр, эдийн засгийн холбоо тогтоож, нэлээд хэмжээгээр худалдаа арилжаа хийж байв.Мaнж нар Хятадыг байлдан эзлэхдээ, Халхын ноёдын үйл ажилгаанд зарим нэгэн хориг тавьсан юм. 1639 онд Халхын ноёд Ширээ цагаан нуур хэмээх газар цугларч, Түшээт хан Гомбодоржийн 5 настай хөвгүүн Занабазарыг Халх Монголын шашны тэргүүнээр өргөмжилжээ. Тийнхүү Занабазар нь монголын түүхэнд анхдугаар богд Жавзандамба буюу Өндөр гэгээн хэмээн алдаршсан юм.Ширээ цагаан нуурын чуулганд оролцогсод уг түүхт үйл явдлыг тохиолдуулан, Шар бөсийн орд байгуулсан нь Халхын их хүрээний үүсэл болжээ. Бас Халхын ноёд шинэ өргөмжлөгдсөн шашны тэргүүн Өндөр гэгээн өөрсдийн харъяатаас хувь өмч болгон өргөснөөр шавь хэмээх дахргын үүсэл тавигджээ.Тийнхүү Халхын шашны тэргүүнийг өргөмжилсөн нь шашны тугийн дор Халхыг нэгтгэх гэсэн оролдлого байсан юм.Мөн 1640 онд Халхын-Ойрадын ноёдууд Тарвагатайн улаан буурай гэдэг чуулган нийлж, цаг үеэ дүгнэж, Халх Ойрад эв эеэ хичээн, харийн түрэмгийллийг хамтын хүчээр давахыг уриалан тунхаглаж, тус чуулганаас монгол ойрдын Их цаазыг баталсан нь Манжийн түрэмгийллийн эсрэг хүчээ нэгтгэх бас нэгэн оролдлого байлаа.Тус чуулганд Халхын Эрдэнэ Засагт хан Субадай, Очирбат тулгар Түшээт хан Гомбодорж, Сэцэн хан аймгийн нөлөө бүхий том ноёд, хэмээх Төрбайх, Тэнгэрэй тойн нарыг зэрэг Халх Ойрдын Төр, шашны, рзүтгэлтэн болон Хөх нуурын монголчууд, Ижил мөрний гол Торгууын төлөөлөгчид бүгд 28 том ноёд оролцжээ. Тэдгээр ноёд нь тухайн үеийн монгол улсын төрийн айрамд гол үүрэг гүйцэтгэж байсан нөлөө бүхий хүмүүс байв.Тус чуулганы гол зорилго нь улс төрийн бутралыг давж, үндэсний нэгдлийг сэргээн бэхжүүлэх, харийн дайсны өнгөлөлзлийг тас цохих хэрэгт монгол угсаатны хамтын чармайлтаар зохион байгуулахад оршиж байв. Тийнхүү Халх,Ойрд хоёр нэгдэж, харийн түрэмгийллийн эсрэг хүчээ нэгтгэсэн боловч энэ явдал удаан үргэлжилсэнгүй.Тухайн үеийн монгол төр шашны зүтгэлтнүүд хууль цааз шашны төрийн хэмжээнд бүх талаас нь улсаа нэгтгэх гэж удаа дараа оролдсон боловч тэр үед монгол улс төрийн бутралыг даван туулах улс төр, эдийн засаг хараахан бүрэлдээгүй байсан учир уг оролдлого бүтээгүй юм. Халхын ноёд дотоодын эв нэгдэлээ бэхжүүлэх оролдого хийхийн зэрэгцээ Эеэр засагч хаан суугаад удаагүйг харгалзан, Манжийн хүчийг дотроос нь задлах, угсаа нэгтнээ харийн дарлалаас чөлөөлөх зорилгоор 1644 Өвөр монголын ноёд элч илгээж байсан байна. Үүний үр дүнд Сөнид аймгийн тэнгис ван Халхын ноёдын ятгалганд орж, харъяат ардаа дагуулан, 1646 оны хавар Сэцэн хан нутагт байснаа, 1639 онд өмнө зүг нүүн одож, Манжид дагасан байв. Тэнгис нь Манжийн хаантай ураг холбосон байв.Манжийн хаан Өвөр Монголнын эрх чин ван Тодоор удирдуулсан үлэмжихэн цэрэг хөдөлгөж, Тэнгисийг мөрдүүлжээ.Манж цэрэг Тэнгис ванг мөрдөж хөөсөөр 1646 оны 6 сарын орчим Янгирцагийн ууланд гүйцэж очиход тэрбээр Гүн Галуутай гэдэг газар эсэргүүцэн байлдсан боловч ялагджээ. Гэвч бууж өгсөнгүй, Халх нутгийн гүнрүү зугтаахад манжийн цэрэг хоёр өдөр шөнө мөрдөн хөөж, гурав дахь өдрийн өглөө Өтөг уулын орчим Тэнгисийг гүйцэн цохисон боловч тэрбээр мултарч амжжээ. Манж цэрэг Сөнид аймгийн цэрэгтэй Халхын Түшээт ханы нутагт Бурхант хэмээх газар дахин тулгаран байлдаж, Тэнгисийн хатан хөвгүүдийг баривчлан түүний ачаа хөсөг, арван мянга гаруй малыг олзолжээ. Энэ тулалдаанд Тэнгисийн хүү Дорж, Бат, Шажин нарын зэрэг олон хүн амь үрэгджээ. Тэнгис ван сүүлчийн хүчээ дайчлан зугатсаар Туул голын орчим Зажибулгийн газар ирэхэд нь Сэцэн хан Шолой өөрийн хүү Бямбад гучин мянган цэрэг өгч, Тэнгисийг өмгөөлөн байлдуулахаар мордуулахын хамт Түшээт хан Гомбодоржид эл хэрэгт туслахыг хүсч элч заржээ.Түшээт хан өөрийн үеэл дүү Рахуладай ноён, түүний хөвгүүд Абаху мэргэн нарт хорин мянган цэрэг захируулан, Сэцэн ханд хүч хавсруулахаар явуулжээ. Халхын цэрэг Зажибулагийн газарт анх удаа манж цэрэгтэй байлджээ. Энэ байлдаанд Халхын цэрэг ялагдаж, тулалдааны талбарт мянга илүү морь тэмээ орхиод ухарчээ. Тэнгис тулалдаанаас Сэлэнгийн зүг зугтаж амь гарсан бөгөөд Манж нар Халхын эрх баригчдаас түүнийг барьж өгөхийг шаардахад, тэд цааргалсаар жил гаруй хугацааг өнгөрөөжээ. Гэвч Тэнгис өөрөө 1648 оны орчим буруугаа хүлээж, дахин манжид захирагдсан нь Манж-Халхын харилцааг хурцатгахад нөлөөлжээ.Тэнгисийг дэмжихээр илгээсэн Халхын цэргийг бут цохиж ялалт байгуулсан ч 1646 оны эцсээр манж нар цэргээ Халхын нутгаас гаргасан юм. Учир нь манж нар тухайн үед халхад цэрэг дайны ажиллагааг үргэлжлүүлэх боломжгүй байсан юм. Энэ нь юуны өмнө маш их хүчин чармайлт гаргаж, хүн хүч хөрөнгө зарж байж эзлэн авсан Мин улсыг төвшитгөн тогтоох хэрэг хараахан дуусаагүй байсан болон Тэнгисийг нэхсэн тулалдаанд манжийн цэргийн хүч ихээхэн тарамдаад байсантай холбоотой. Хэрэв Халхад байлдааныг үргэлжлүүлвэл, Халх даяараа босон тэмцэж, улмаар түүнийг зогсооход ихэхэн хүч шаардахын дээр, Хятад улсад Манжийн эсрэг бослого тэмцэл гарч байсан учир хүчин мөхөсдөж, саяхан олсон Хятад улсаа ч алдаж болзошгүй эгзэгтэй байдалд байсан аж.Халхын хан нар Манжийг эсэргүүцэн тэмцэхдээ, Өвөрлөгч хошуудын зүгээс дэмжлэг авах оролдлого нь тийнхүү бүтэмжгүй болсон ч зорилгоосоо ухраагүй юм. 1647 онд Засагт хан Субадай манжийн бодлогыг шууд эсэргүүцэн захидал илгээж байсан ба Манжид дагаар орсон хүмүүсийг буцаахыг Халхын ноёд нэхэмжлэн шаардаж байв. Бас Халхчууд Орос улсын зүгээс дэмжлэг олохыг хүсч, 1647-1649 онд Сэцэн хан Шолой Москвад элч мордуулж байжээ. 1646 онд Түшээт ханы ойр төрлийн эрх Цөхүр ноён манжийн захиргаанд ороод байсан Баарин аймгийг уулгалан, үлэмжхэн тооны хүн малыг олзлон авчээ. 1650 онд Засагт хан Омбо-Эрдэнэ тайж хөх нуурын орчим газрыг ав хийх нэрийдлээр уулгалж байсан ажээ.Халхын талаар явуулах Манжийн төрийн бодлого нь Хятадыг эзлэн авсан 1644 оноос буюу Нурхаачийн ач Фулинг Чин улсын хаанд өргөмжилсөн үеэс эрс өөрчлөгдсөн юм. Учир нь Хятадыг байлдан эзлэхдээ, ар талаасаа довтлуулахгүйн тулд хэсэг хугацаанд Халхтай бэлэг бүхий элч солилцож, найртай харилцахад хүрсэн бөгөөд Хятад улсыг эзлэх зорилгоо биелүүлэсний дараа манжийн цэрэг улс төр, эдийн засгийн хүчин чадал үлэмж нэмэгдсэндээ эрдэн, Манжийн зүгээс Халхад өөрийн бодлогоо тулган шаардах нь давамгайлах хандлагатай болов.Манж нар Мин улсын эзлэн аваад, эхний хэдэн жил дотоод байдлаа төвхнүүлэн бэхжүүлж авсны дараагаас буюу 1648 оны үеэс Халхтай холбоотой асуудлыг хүчээр шийдэхийг, тулган хүлээлгэхийг илт оролдох болжээ.Сөнид аймгийн хэрэг явдлаас Халхчууд нэгэн санаатай, нэгдмэл хүчтэй байгааг мэдэж авсан Манжийн эрх баригчид Халхын талаар явуулах бодлогоо тэдний нэгдэл хүчийг задлан сарниулахад чиглүүлжээ. Эеэр засагч хаан 1647 онд Засагт хан, 1648 онд Түшээт хан, Сэцэн хан нарын элчийг тус тус хүлээн авахгүй буцаасан атлаа мөн 1648 оны намар Халхын Сайн ноёны дээд өвөг Данзан ламын элчийг зориуд найрсагаар хүлээн авчээ. Энэ нь Түшээт хан, Сэцэн ханыг Манжийн эсрэг зэвсэг барин тэмцэснийг зэмлэн эрх сүрээрээр далайлгах хэрэг байснаас Гадна Халх эрх баригч ноёдын хооронд яс хаяж хөсөрдүүлэн нэг хэсгийг нь талдаа хахуулдан татаж, нөгөөг нь эсрэг хүч болгон, хооронд нь тэмцэлдүүлэх гэсэн бодлого байжээ.Байдлыг хурцатгахгүйн тулд Түшээт хан, Сэцэн хан нарыг төлөөлж, засагт хан манжийн эеэр засагч хаантай биеэр очин уулзжээ. Засагт хан тийнхүү чармайлт гаргаж, Халх болон Манжийн хааны хороондын харилцааг хэлэлцээрийн замаар зохицуулах гэсэн боловч тодорхой үр дүнд хүрсэнгүй. Харин Манжийн хаан хариуд нь Халхын хан нар хөвгүүд, дүү нараа Манжийн хааны ордонд ирүүлэхийг шаардсан юм. Энэ нь тэд нарын хүүхэд, дүү нарыг барьцаа болгон авах гэсэн хэрэг тул Түшээт хан, Сэцэн хан нар зөвшөөрсөнгүй. Манжийн хаан өөрийнх нь шаардлагыг хүлээн аваагүйд хорсож, Халхад элдвийн шахалт, хавчилт үзүүлэхийн зэрэгцээ Халхыг дотроос нь хагалан бутаргах үйл ажиллагаа улам бүр эрчимжүүлж зарим үр дүнд хүрчээ.1651 онд Халхын Түшээт хан, Сэцэн хан нар 1000 морь, 100 тэмээг Манж хаанд өргөн, жилийн амгаланг айлтгаж найрамдахыг хүсчээ. Энэ нь Тэнгисийг дэмжиж, Манжийн цэрэгтэй шууд зэвсэглэн байлдаж байсныг бодвол, буулт хийсэн хэрэг боловч Манж нарын Халхад явуулж бодлого эрчимжиж буй үед ямар нэгэн зүйлээр шалтгаалан Халхад цэрэглэн орохоос сэргийлсэн бололтой. Чухам ямар шалтгааны улмаас Халхын дотоод хагарал гаргасныг дурдаагүй боловч 1653 онд Түшээт хан Гомбодоржийн хүү Бунтир албат харъяатаа авч, Манжийн хаанд дагаар орсонд түүнийг засаг чин ван өргөмжилж Чулгаалт хаалганы гадна нутаглах газар олгожээ. Энэ нь Бунтир бол Халхын анх удаа Манжийн талд урван орсон этгээд юм. Үүнээс үзвэл, Халхын ноёд дотроо хагаралдаж, зарим нь Манжийн түрэмгий бодлогыг сөрөн зогсож байхад, нөгөө зарим нь Манжийн хааны сайхан амлалт, зэрэг хэргэм, шан харамжинд татагдан дагаж орохыг санаархах болсон байна.Сэцэн хан, Түшээт хан нар Бунтирыг буцааж нэхэмжилсэн боловч Манжийн зүгээс эрс эсэргүүцэн няцаасан юм. Түшээт хан Гомбодорж, Сэцэн хан Шолой хан хүчинд автагдан, зарим талаар буулт хийн, Манжтай найрамдах бодлогыг явуулж байсан боловч харин шууд дагаж орохыг хүсэхгүй байсан юм.Манжийн зүгээс Халхын дотоод хэрэгт хутгалдан орох нь улам бүр нэмэгдэж, элдэв шахалт хавчлага чангарч байх тэр эгзэгтэй үед Сэцэн хан Шолой 1652 онд, Түшээт хан Гомбодорж 1655 онд удаа дараа нас барсан нь Халхын улс төрийн байдалд ноцтой хохирол учруулжээ. === Ойрад === Ойрадын Тогоон тайш, түүний хөвүүн Эсэн тайш, Мандухай сэцэн, Даян хаан, жонон Алтан хаан, Түмэн засагт хаан нарын Монголыг нэгтгэн захирах талаар явуулсан бодлого, үйл ажиллагааг үүнд хамааруулан үзнэ. Тэдгээр хүмүүсийн бүх Монголыг нэгтгэн захирах хувийн хүсэл санаархал нь нийт Монголын түүхийн тавцан дээр дэвшилтэт үйл ажиллагаа болж харагддаг жамтай. Тус хугацаанд нэг талд, нэгдлийн төлөөх үйл явц явагдаж байхад нөгөө талд, задралын үр хөврөл түүнээс ч дутуугүй эрчтэй өрнөж байв. Гэхдээ Даян хаанаас хойш Монгол улс дахин нэгдмэл байж чадаагүй юм. Тэр үед Монголыг улс төрийн болон шашин–оюун санааны талаар нэгтгэн захирах хэмээсэн хаад ноёдын бодлого, үйл ажиллагаа хэсэг үе амжилт олж байсан боловч биеэ даан хүчирхэгжсэн ноёд язгууртнууд нэгдсэн төрд захирагдахыг хүсэхгүй, байнга салан тусгаарлахын төлөө байв. Энэ бүхний эцэст Монгол харьцангуй биеэ даасан Өвөр Монгол, Халх Монгол, Буриад Монгол, Хөх нуурын Монгол, Ойрад Монгол, Хотгойдын Алтан ханы улс гэсэн хэдэн том эзэмшил–улсуудад хуваагдан жижгэрэв. Тэдгээрээс Буриадаас бусад нь нэгэнт биеэ даасан улсын шинжтэй болсон байв.“Дөчин, дөрвөн хоёр”-ын Монгол улсын үеийг 1370 онд их ор залгасан Билигт хаан Аюуширдара-гаас эхлүүлэн Монголын сүүлийн хаан Лигдэн нас барж, Өвөр Монгол Манжид эзлэгдсэн 1636 он, 1689 онд Хаант Оросод эзлэгдсэн Буриад Монгол, 1691 онд Халх Монгол Манжид дагаар орсон, 1723 онд Хөх нуурын Монгол, 1755 онд Ойрад Монгол Манжид эзлэгдснээр дуусгана. == Манжийн үеийн шашин, соёл == Дэлхийн улс орнууд хоорондоо дайтан эзэлж, эзлэгдэх явдал олонтоо тохиолдож байсан бөгөөд эзлэн авсан орныхоо талаар өөр өөр бодлого явуулж байжээ. Манжийн төр монголчуудад эхлээд илүү эрх өгч байсан ч аажим аажмаар эрх чөлөөг нь хумин боомилж номхон хүлцэнгүй, өөрийн гэсэн үзэл, түүх соёлгүй үндэстэн болгох бодлого явуулжээ. Тухайлбал сур харвааг өөрчлөн богино зайд (45 нум зайд буюу 75-80 м)<ref>[http://www.24tsag.mn/content/35726.shtml Наадмын тухай таны мэддэггүй зүйлүүд]</ref> харвадаг болгох, харваачдад бага шагнал өгдөг болгох, монгол бүжгийг хориглох бодлого явуулж байв. == Манжийн үеийн эдийн засаг == [[Файл:Mongolia, the Tangut Country, and the Solitudes of Northern Tibet - Street in Urga.jpg|thumb|Оросуудын Хүрээ хотын гудамжны тойм зураг, 1876 он]] [[Файл:Zer-goo-cha, Governor of Miamatchin (i.e., Maimachin) LCCN99615503.tif|thumb|Хоёр улсын хилийн хооронд зарга шүүдэг ийм [[Заргач]]ийн яам гэж байгуулсан [[Алтанбулаг сум (Сэлэнгэ)|Наймаа хот]] 1727 онд байгуулагдсан<ref>[http://selenge.gov.mn/beta/3/item/16 ЭРДЭНЭ ВАНГИЙН ХОШУУ ХИЙГЭЭД СЭЛЭНГЭЧҮҮД]</ref>]] 18 дугаар зууны эхэн үед Монголд бөөний худалдаа байсангүй. Гагцхүү жижиглэнгийн худалдаа ноёрхож байлаа. Жижиглэн худалдаа нь таваар мөнгөний харилцаа хөгжиж, үндэсний худалдаачид төрж гараагүй, зам харилцаа муутай нүүдлийн мал аж ахуйтай монголын нөхцөлд таарсан байжээ. Энэ нөхцөл шалтгааны улмаас Ар Монгол дахь хятад худалдааг хязгаарлан барьж байх гэсэн Манжийн засгийн газрын бодлого газар дээрээ тэр бүр биелэгдэхгүй задгайрч, хятадын худалдааны нөлөө хүрээ байнга өссөөр, 18 дугаар зууны эцэс болоход хошуудаар одож худалдаалах нь нилээд түгээмэл болж, зарим хошуунд гэр майхан барьж суурьшин, байнга худалдаалах явдал үзэгдэх болсон байна. 18 дугаар зуун бол Ар Монгол дахь хятадын худалдааны зохион байгуулалт, мөлжлөгийн үндсэн арга, худалдаалах хэлбэр нь төлөвшиж, улмаар Монголын эдийн засагт нэвтэрч бэхжээд, цаашид бүх монгол нутгийг хамарсан худалдаа явуулах замаа баттай засч авсан үе. Манж улс монголчуудыг бослого гаргахаас сэргийлж төмрийн хэрэглээг хязгаарлан тэргэндээ төмөр цөн хийдэг байсныг болиулсанаар 20-р зуун гэхэд монголчууд дан модоор тэрэг хийдэг болжээ. Ардууд манж, монгол эрх баригч, мөн тайж, дээд лам нарт үг дуугүй захирагдаж, ондоо хошуунд явахдаа ноёноосоо зөвшөөрөл авч, олон зүйлийн алба татвар төлж байв. Хошуудад чөлөөтэй худалдаалах болсноор Ар монгол дахь хятадын худалдаа мөнгө хүүллийн хөгжлийн хоёрдугаар үе эхэлнэ. Энэ үед хятадын худалдаачдын тоо урьдахаас эрс нэмэгдэн, зохион байгуулалтын хувьд улам бэхжиж, пүүс дэлгүүрүүдийн бүтцэд зарим шинэ өөрчлөлт гарчээ. Мөн худалдаалах арга нь нарийсаад хэмжээ, далайц нь ихэссэн. Хятадын худалдаачид өр шир, зээлийн хүүд Ар монголоос хурааж, худалдаж авсан малаа намар таргалсан үеэр нь [[Их хүрээ]], [[Улиастай]], [[Ховд (хот)|Ховд]], [[Хиагт]]ын орчимд сүрэглэн зохион байгуулаад хятадын хотууд руу туулгадаг байв<ref>[https://montsame.mn/mn/read/195972 Да Шен Куй болон бусад пүүс ардад мөнгө хүүтэй зээлж монголчуудыг хүүлж байсан]</ref>. Улиастай дахь нэр нөлөө бүхий, хамгийн том пүүс бол [[Даашинхүү|Да Шэн Күй]]гийн пүүс юм. ==Газрын зураг== <gallery> Файл:Манжийн байлдан дагуулалт.jpg|Манжийн байлдан дагуулалт. Файл:Манжийн байлдан дагуулалт 2.jpg Файл:Манжийн байлдан дагуулалт 3.gif Файл:Манжийн байлдан дагуулалт 4.gif Файл:Манж-Оросын гэрээгээр Оросын бүрэлдэхүүнд орсон нутаг.jpg|Манж-Оросын гэрээгээр Оросын бүрэлдэхүүнд орсон нутаг Файл:Манжийн довтолгоо 1616-1644.jpg Файл:Manjiin dovtolgoo.gif Файл:Манжийн довтолгоо 1644-1662.jpg|Манжийн довтолгоо 1644-1662 Файл:Манжийн довтолгоо 1662-1683.jpg|Манжийн довтолгоо 1662-1683 Файл:Манжийн довтолгоо 1683-1747.jpg|Манжийн довтолгоо 1683-1747 Файл:Манжийн довтолгоо 1747-1796.jpeg|Манжийн довтолгоо 1747-1796 Файл:Манж 1795.jpg|Манж 1795 Файл:Манж улс 1815 он.jpg Файл:Манж улс 1838 он.jpg Файл:Tuv Azi 1760 on.jpg Файл:Manj boslogo.jpg Файл:Манж 1820 он..jpg|Манж 1820 он Файл:Manj 1796-1839.jpg Файл:Manj 1884 on.jpg Файл:Manj 1861-1894.jpg Файл:Manj 1862-1911.jpg Файл:Манжид болсон бослого.jpg Файл:Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1895 он.gif|Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1895 он Файл:Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1905 он.gif|Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1905 он. Файл:Манж 1911.jpg|Манж 1911 он Файл:Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1907 он.gif Файл:Манж Чин улс.jpg Файл:Манж Чин.jpg Файл:Manjin zahirgaa.jpg Файл:Манж 1911 он - Балхаш нуур, Амарын хойд талын нутаг 19-р зуунд Оросын бүрэлдэхүүнд орсон.jpg|Манж 1911 он - Балхаш нуур, Амарын хойд талын нутаг 19-р зуунд Оросын бүрэлдэхүүнд орсон.jpg Файл:Манж улс.jpg|Манж улс </gallery> ==Нэмж унших== *[[Монголын түүх]] *[[Манжийн эсрэг монголчуудын тэмцэл]] *[[Жиньдандаогийн үймээн]] *[[Хятадын Синьхайн хувьсгал 1911 он]] *[[Үндэсний эрх чөлөөний хувьсгал]] ==Ном зүй== *Манжийн эрхшээлд байсан үеийн Монголын төр, эрх зүйн сэтгэлгээний хөгжил == Эшлэл == {{reflist}} {{Манжийн үеийн Монгол}} [[Ангилал:Манжийн үеийн Монгол| ]] [[Ангилал:Чин улс]] [[Ангилал:Монгол-Хятадын харилцаа]] [[Ангилал:1635 онд байгуулагдсан]] [[Ангилал:1912 онд татан буугдсан]] [[Ангилал:17-р зууны Монголын түүх]] [[Ангилал:18-р зууны Монголын түүх]] [[Ангилал:19-р зууны Монголын түүх]] [[Ангилал:20-р зууны Монголын түүх]] ruwh8kc8dbkd6xd7pla0tt77f9117xn 709954 709935 2022-08-28T21:25:26Z 94.237.53.37 wikitext text/x-wiki {{Загвар:Монголын түүх}} [[Файл:Mongolia during the Manchu rule.png|thumb|Манжийн үеийн засаг захиргааны хуваарь]] [[Файл:Outer Mongolia under Qing rule.png|thumb|1820-иод он [[Ар Монгол]]]] [[Файл:Letts-Popular-Atlas-1883-Russia-in-Asia-Chinese-Empire-etc.jpg|thumb|Өвөр Монгол дахь харчин (Khartchin), горлос (Khorlos), оннигуд (Oniot), дөрвөд (Dourbet), найман, баарин (Barin), авга (Abakhai), авганар (Abkhanar), түмэд (Toumet), үзэмчин (Oudzemerchi), Сөнөд (Sounnite), Хуучид (Khaotchit) зэрэг аймгуудын байршил. [[Дагуур]]ын салбар гогуль (Gogouli) Амар мөрний дагуу байршсан байна. 1883 он]] Монголын түүхийн дунд үеийг төр улсын шинж чанараар нь –Монголын түрүү төр улсын үе, –Монголын төгөлдөржсөн төр улсын үе гэсэн хоёр том үе болгож болно. Монголын түрүү төр улсын үе 1130-аад оны үед Хабул хааны байгуулсан Монгол улсаас 1206 онд Чингис хааны байгуулсан нэгдсэн Монгол улс хүртэлх үеийг хамарна. Тэр үеийн Монгол улс хэмжээгээр бага хийгээд төрийн үндсэн шинжүүд нь бүрэн гүйцэд төлөвшөөгүй байсан тул тийнхүү түрүү төр улс хэмээн үзнэ.Монголын төгөлдөржсөн төр улс нь 1206 оноос XVII зуун хүрнэ. Чингис хаан төрийн үндсэн бүтцүүдийг зохион байгуулснаар жинхэнэ ёсоор төр улсын шинж бүрдэн тогтсон юм. Өгэдэй хааны үеэс Монгол төрийн бүтэц улам боловсронгуй болж, Эзэнт гүрэн жинхэнэ ёсоор байгуулагдсан билээ. Монголын эзэнт улс унасны дараагаас Монголын нэгдмэл төр удсангүй задарч, биеэ даасан бага улсууд бий болсон билээ. Монголын уламжлалт түүх бичлэгт XVII-XX зууны эхэн үеийн Монгол орон буюу Манжийн эрхшээлийн үеийн Монгол орныг түүхийн дунд үед багтаан үзсээр ирсэн юм. Дэлхий нийтийн түүхийн үечлэлтэй уялдуулан авч үзвэл Манжийн эрхшээлийн үеийг Монголын түүхийн шинэ үед оруулах нь зохистой юм.Энэ үеийн түүхийг үндсэнд нь гурван үе болгон судлах ёстой. Чухамхүү ингэж Манжийн төрийн бодлого хэрхэн өөрчлөгдөж байсныг цаг хугацааны хувьд ялгавартай авч үзэхгүйгээр тус түүхэн үеийг үнэн зөв тодорхойлж, ойлгож чадахгүй. Аль нэг богинохон үеийн хэрэг явдлаар бүхэл бүтэн үеийг төлөөлүүлэн авч үзэх нь алдаанд хүргэнэ. 1.XVII-XIX зууны дунд үе хүртэлх Монгол орон. Энэ үеийн Манжийн төрийн бодлого нь монголчуудыг уламжлалт аж төрөх байдлаар нь байлгаж, хэрэгтэй цагт ашиглах, түшиг тулгуур болгох зорилго бүхий байв. Чингэхдээ нийт монголчуудыг хошуу, чуулганы зохион байгуулалтанд оруулж засаглан захирав. Монголыг хууль зүйн үүднээс баримтлан захирах шаардлагаар хууль–эрх зүйн дарангуйлах тогтолцоог бий болгов. Монгол нутагт уул уурхай нээх, газар хагалахыг хориглож, худалдааны хятад иргэдийг зөвхөн тодорхой зөвшөөрөл, хугацаагаар орохыг зөвшөөрч байв.2.XIX зууны дунд үеэс XIX зууны төгсгөл хүртэлх Монгол орон. Манжууд Хятадад улам бүр уусч, хааны ордон дахь хятад түшмэд олшрохын хэрээр Манжийн бодлого аажмаар Хятадын бодлого болон хувирч ирэв. Энэ үед Монголын талаарх Манжийн төрийн бодлого алгуур өөрчлөгдөж, Монголын талаар тавьсан элдэв хөнгөлөлтүүд суларчээ. Монгол газар хятадууд олноороо хараа хяналтгүй орж ирэх болсон. Монгол орныг Хятадын худалдаа–мөнгө хүүллийн сүлжээ бүрхэж, хүн амын дийлэнх хэсгийг өртөн болгосноор Монголын нийгэм–эдийн засгийн хөгжлийг улам бүр боогдуулах болжээ.3.XIX зууны сүүлээс XX зууны эхэн хүртэлх Монгол орон. Үүнд Монгол оронд Манжийн шинэ засгийн бодлого явагдсан цаг хугацааг хамруулан авч үзнэ. Улс төр, эдийн засаг, соёлын гэсэн үндсэн гурван чиглэлээр өрнөсөн “Шинэ засгийн бодлогын” Монголд дахь хэрэгжилт нь харгис, сөрөг нөлөөтэй байв.Монголчуудын малын бэлчээрийн зарим хэсгийг хурааж, худалдан авч, газаргүй ядуу олон мянган хятадуудыг зохион байгуулалттайгаар оруулан суулгаж, тэдний амьдралыг өөд татах нь язгуур Манжийн төрийн бус, харин мөн чанартаа Хятадын төрийн бодлого юм. Монголын язгуураас оршин амьдарч ирсэн үндэс суурийг устгах аюултай энэ бодлого монголчуудын үндэсний ухамсрыг сэргээж, тусгаар тогтнолын төлөө босон тэмцэхэд хүргэсэн юм.Дээрх гурван үеийг хураангуйлан томъёолбол, эхэн үед Монголын талаарх Манжийн төрийн бодлого явагдсан бол удаад нь Манж–Хятадын бодлого явагдсан үе, төгсгөлийн үед нь Монголын талаар Манж нэртэй Хятадын төрийн бодлого явагджээ. [[File:1747 Kitchin Map of Central Asia and the Gobi Desert - Geographicus - WesternTartary-kitchin-1747.jpg|thumb|Өмнөд Монгол дахь аймгууд: Найман [[Шар мөрөн (Өвөр Монгол)|Шар мөрний урд талд]] (Sira Muran), оннигуд (Onhiot), хорчин (Khorchin). 1747 он]] [[File:L'Empire_Chinois_et_du_Japon_(1833).jpg|thumb|[[Хөхнуур]]д Tengri-noor, Boura-noor гэх мэт монгол нэртэй газрууд байна. Дагуурын нутгийг Daourie гэж тэмдэглэжээ. 1833 он]] [[File:John-Tallis-1851-Tibet-Mongolia-and-Manchuria-33621.jpg|thumb|Өмнөд Монгол дахь аймгууд: сөнөд (Sounites), Цахар (Tchakhars), авга (Abaka), хорчин (Kortchin), дүрвэд (Durbet), горлос (Khorles). Гогуль (Gogooli) Амар мөрний эрэгт. Халх (Kalakas), Зүүнгар (Kourkharao), Хөхнуурын Ойрад (Eluths) гэж тэмдэглэжээ. Мөн дагуур (Solones), харчин (Khorles)-ы нутгийг харуулсан байна. 1851 оны зураг]] [[File:Carte_generale_de_l'Empire_Chinois_et_du_Japon_(1836).jpg|thumb|Хорчин (Chorchins), найман (Naynam), оннигуд (Onhiot), авганар (Abahanar), хошууд (Khochotie) болон бусад [[дээд монголчууд]] (Kalmouks Kokonor, Elets Kokonor)]] [[File:Empire Chinois, Japon (1832).jpg|thumb|Уйгур ба [[Зүүнгар нутаг]] (TATARIE), Дорнод [[Монгол нутаг]] (MONGOLIE), Хөхнуур (KHOUKHOUNOOR) ]] == Манжийн үеийн засаг захиргааны хуваарь == Манж 1636 онд Өвөр Монголыг нэгтгэж аваад 6 чуулганд хувааж, Гадаад Монголын төрийг засах яам байгуулан, түүнийгээ Монгол журган хэмээн нэрлэх болжээ. Энэ 6 чуулганыг [[Шилийн голын чуулган|Шилийн гол]], [[Жиримийн чуулган|Жирэм]], [[Зостын чуулган|Зост]], [[Их Зуугийн чуулган|Их Зуу]], [[Зуу Удын чуулган|Зуу Уд]], [[Улаанцавын чуулган]] хэмээн нэрлэж. [[Цахар]], [[Хөлөнбуйр]], [[Хөхнуур муж|Хөхнуур]], [[Ховдын хязгаар|Ховд]], [[Зүүнгар нутаг]] хошуу нь манж [[Амбан]] буюу [[Жанжин]] захирч байжээ. 1691 онд [[Халх]] Монголыг нэгтгэж аваад 3 чуулганд хувааж, Халхын [[Сайн ноён аймаг]] 1725 онд чуулганд байгуулагджээ. 1907 онд манжийн засгийн газар [[Ховдын хязгаар]]ыг хоёр хуваан шинэ хязгаар байгуулсанаар Шиньжаан дахь нутаг нь Алтайн хязгаарт харъяалагдах болжээ.<ref>[http://touristinfocenter.mn/cate14_more.aspx?ItemID=130 МОНГОЛЫН ӨВӨР НУТАГ МАНЖИД ЭЗЛЭГДСЭН ТҮҮХ. 1616-1626 ОН.]</ref> Эдгээр чуулган 1912 он хүртэл хэвээр оршин тогтнож байгаад [[Дундад Иргэн Улс]]ын (1912-1949) үед 8 аймаг болон хуваагдсан нь Шилийн гол, Жирмэн, Хөлөнбуйр, Зост, Улаанцав, Баяннуур (Урад), Ордос, [[Алшаа аймаг]] бөгөөд саяхнаас 4 том аймгийн зохион байгуулалтыг эвдэж хот болгосон бөгөөд Шилийн гол, Хөлөнбуйр, Баяннуур, Алшаа 4 аймгаараа үлдэж, Ордос аймгийг Ордос хот, Улаанцав аймгийг Бугат хот (голдуу Баотоу гэнэ), Зост аймгийг Улаан хот (голдуу Чэфэнг гэнэ), Жирмэн аймгийг Түнляо хот гэж нэрлэж байна.<ref>[http://shbaatar.blogspot.com/2011/05/blog-post.html Өвөр Монголчуудын тухайд]</ref> [[Ордос]]чууд [[Шар мөрөн|Шар мөрний]] урд эрэг Ордосын тохойд байв. == Манжийн эсрэг тэмцэл == {{Main|Манжийн эсрэг монголчуудын тэмцэл|Зүүнгарын хаант улс}} 1636 онд Алтан ургийн сүүлчийн хаан Лигдэн өөд болсноор Өвөр Монголыг эрхэндээ оруулж, 1691 онд [[Халх]]ууд дагаар орсон юм. Ингэснээр Ойрадаас бусад Монголчууд Манж Чин Улсын бүрэлдэхүүнд оржээ. 1696 онд Манжийн түрэмгийлэлд [[Галдан бошигт хаан|Галдан хаан]] ялагдан нас барсан ч 1755 он хүртэл Зүүнгарын хаант улс тусгаар байсан. Ихэнх түүхчид Монголчууд 1691 онд Манжийн дарлалд орсон гэж үздэг боловч энэ нь эргэлзээтэй ойлголт юм. Учир нь одоогийн баруун Монгол буюу Ойрадууд тэр үед тусгаар улсын шинжээ хадгалж оршин байсан бөгөөд 1758 онд хүртэл энэ байдлаа хадгалж байсан гэж үзэж үндэстэй юм. 1636 онд Өвөр Монгол, 1691 онд Ар Монгол, 1755 онд Баруун Монгол Манжид эзлэгдсэн гэж үзвэл илүү зохистой мэт. Манжийн үеийн Монголд хамжлагат ёс тогтож, аливаа иргэншил үүсэх нь хаалттай байсан. 20-р зууны эхний Манжийн "Шинэ засгийн бодлого"-ыг Монголчууд зэвүүцсэнээр үндэсний үзэл сэргэж, нэгэнт нурж унах нь тодорхой болсон Чин гүрнээс тусгаарлахаар санааширч, Богд Жавзандамба хутагтыг нэгдэн нягтарч тусгаар улс болохоор самбаачилжээ. XIX зууны сүүлчээс Манж гүрний сүр хүч бууран доройтож, феодалын нийгэм нь үндсээрээ ялзран хэврэгшиж, улмаар том империлист гүрнүүдийн түрэмгийлэлд өртөн тэдний хагас колони болон хувирчээ. Манжийн эрх баригчид энэ нөхцөлд яаралтай арга хэмжээ авав. Монголыг цусгүй колончилж, юуны өмнө хятадчилах зорилгоор үй олон хятад иргэнийг Монгол нутагт цутган оруулж, малын бэлчээрийг хагалан, тариалангийн талбай болгохоор үржил шим сайтай газруудыг булаан авч хятадуудад олгож эхлэв. Идээшилт газар шороо, төрөлх ард түмэндээ элгэн хайртай Монгол хүн харийн энэ доромжлол, дарангуйллыг хүлцэн тэвчих аргагүй болж, энд тэнд эсэргүүцлийн уухай дэгдэн, улмаар Монголын язгууртнууд ард түмэнтэйгээ нэгдэж эхэлжээ. 1911–1912 оны Монголын ард түмний [[Үндэсний эрх чөлөөний хувьсгал|үндэсний эрх чөлөөний хөдөлгөөнөөр]] Монгол Улс ийнхүү тусгаар улсаа сэргээж чадсан нь манай ард түмний олон жилийн шаргуу тэмцлийн үр дүн байсан бөгөөд Монголын ард түмний түүхэнд гарсан нэгэн чухал ач холбогдолтой үйл явдал болсон юм. == Манжийн үеийн монголын хууль цааз == [[Файл:Manchu Qing Mongolia Torture (34864106004).jpg|thumb|Манжийн үеийн эрүү шүүлт]] [[Файл:Manchu Qing Mongolia Wooden Trunk (35318196370).jpg|thumb|Хоригдлын тор]] [[Файл:Manchu Qing Mongolia Iron Fetters (34864088934).jpg|thumb|Гар гав]] {{Main|Монгол цаазын бичиг|Халх журам XYIII зууны үеийн монголын хууль цааз}} Манжийн эрхшээлд байсан үеийн Монголын төр, эрх зүйн сэтгэлгээний хөгжил Манжийн нөлөөнд байсан үеийн төр захиргаа болон эрх зүйг судлахад тэр үеийн даган мөрдөж байсан хууль цаазууд үндсэн эх сурвалж нь болдог. Эдгээр нь Зарлигаар тогтоосон Манж чин улсын бүгд хууль, Халх журам, Гадаад Монголын төрийг засах явдлын яамны хууль зүйлийн бичгүүд билээ. Энэ үеийн Монголын эрх зүй нь нэг талаар монголын төр, эрх зүйн уламжлалыг аль болохоор хадгалахыг хичээсэн, нөгөө талаар, аргагүйн эрхэнд манж болон хятадын эрх зүйн зарчмийн нөлөөнд орсон байлаа. Ямар ч байсан Монголын нийгмийн харилцааг зохицуулах учраас монгол цаазын уламжлал болон эх сурвалжид тулгуурлаж байлаа. Манж Чин улсын эрхшээлд байсан үед монголын иргэний болон эрх зүйн түүхэнд нааштай дэвшилтэд үзэл санаа, үзэгдэл цөөнгүй байсныг үгүйсгэж болохгүй. Ялангуяа монголын уламжлалд эрх зүйг шинэчлэхэд чухал нөлөө үзүүлсэн нь түүхийн үнэн юм гэж судлаач Б.Баярсайхан үзсэн юм. Манжаас явуулсан бодлогууд нь Монголын төр, эрх зүйн сэтгэлгээний хөгжилд эерэг болон сөрөг аль альнаар нь нөлөөлж байв. Мөн монголын эрх зүйг шинэчлэхэд багагүй нөлөөлсөн нь үүний эерэг нөлөөлөл юм. Монголыг ХХ зууны эхээр хятадчилах бодлого явуулж байсан зэрэг сөрөг нөлөөлөл нь харагдаж байна. Мөн манж нар монголд төрийн болоод засаг захиргааны чамгүй их өөрчлөлтүүдийг хийж байсан нь түүхийн хуудаснаа тэмдэглэгджээ. Үүнийг монголд байгуулагдсан Манж чин улсын хамгийн дээд эрхтэй байгууллага хянаж байв. Энэ нь улиастайн жанжны газар байсан юм. Ерөнхийдөө Монголыг удирдах Гадаад Монголын төрийг засах явдлын яам болон Улиастайн манж жанжны газар, аймгийн жасаа нарыг ихэвчлэн манж хүмүүсээр удирдуулдаг байлаа. Энэ нь монголыг бүх шатанд шатлан захирч байх манжийн тэргүүн бодлогуудын нэг нь яахын аргагүй мөн билээ. Манж нар нь Монголд шууд өөрсдийн хууль цаазыг явуулахаас болгоомжилж Энх-Амгалан хаан шинэ дагасан халх нарыг тэдний хууль ёсоор болтугай хэмээн зарлиг буулгаж байсан байна. Удалгүй дээр дурьдсан Халх журам хуулийг хэлэлцэн тотоосон байна. Энэ хуулийг 1789 оноос дагаж мөрдөх нь харьцангуй багасжээ учир нь Манж нар гадаад монголын төрийг засах явдлын яамны хууль зүйлийн бичиг буюу дээр дурьдсан монгол цаазын бичгийг зохион гаргасантай шууд уялдаатай билээ. Халх журмыг халхын ноёдын оролцоотой баталсан учир зохицуулалт сайн явагдаж байсан юм. Монгол цаазын бичгийг зохион гаргасан нь монголыг манжийн эрх зүй болон төрийн нөлөөнд бүрэн автуулах алхмуудын нэг байлаа. Гэвч энэ алхмууд хэзээ нэгэн цагт бүр мөсөн бүдрэнэ гэдгийг манжийн цөөхөн хүн мэдэж байлаа. Манж нарын ХХ зуунд явуулж байсан “[[шинэ засгийн бодлого]]” нь монголчуудыг асаах дарь нь болж өгсөн юм. Энэ бодлогын агуулга нь Монголд хятад иргэдийг үй олноор шилжүүлэн суурьшуулах, хүн амыг хятадчилах, манж хятадын засаг захиргааны шууд нэг хэсэг болгох зэрэг байлаа . Энэ бодлого гарсны дараа бослогууд энд тэндгүй өрнөж байв. Ингэснээр Монголчууд манжийн эрх зүй болон төрийн нөлөөнд авталгүй манжаас салан тусгаар тогтнолоо дахин олж чадсан түүхтэй. Энэ тэмцэл өрнөлийн оргил цэг нь 1911 оны цагаагчин гахай жилийн үндэсний эрх чөлөөний хувьсгал байлаа. == Манжийн улс төрийн бодлого == {{Хянах}} [[File:Asien Bd1.jpg|thumb|1890 он]] XVII зууны сүүлч үеэс XX зууны эхэн үе хүртэл 200 гаруй жил Монгол орон манжийн байлдан дагуулагчдын эрхшээлд нухлагдаж байв. Энэ үе бол Монголын түүхийн хамгийн гашуун зовлонт харанхуй үе байсан юм.Манж нар бол одоогийн Манжуурт нутаглаж байсан хамниган угсаатан бөгөөд XVI зууны сүүлчээр цэрэг-язгууртаны хүчирхэг улс болон бүрэлджээ. Манж нар богино хугацаанд зэргэлдээх орнуудаа түрэмгийлэн улмаар Монголын хаант улсуудыг эзлэн авав.Монголын феодалын улс манжид эзлэгдсэн түүний талхинд орсон нь хэдэн шалтгаантай байв. XVII зууны үед Монгол орон дотоодын феодалын бутралын уршиг, гаднаас манж, хятадын хаадын хагалан бутаргах хорт явуулгын улмаас Өвөр Монгол, Ар Монгол, Баруун Монгол (Ойрад) гэсэн гурван том хэсэг болон салж, тэдгээр нь бас дотроо олон жижиг феодалын эзэмшилд хуваагджээ. Эдгээр том, жижиг язгууртнууд бүх Монголын хаан ширээ болон өөр өөрсдийн биеэ даасан байдлын төлөө үргэлж тэмцэлдэж байсны улмаас Монгол орон дотоодын хямралд гүн автжээ.Улс орон нь доройтож, бас харийн аюул занал нүүрлээд байсан тэр нөрцөлд Монголын феодалууд эв нэгдлээ бэхжүүлж, түрэмгийлэгчдийн эсрэг нэгэн мөрний урсгалд нийлэн шийдвэр төгс тэмцэх ёстой байлаа. Цахарын Лигдэн хаан, Халхын Цогт хун тайж зэрэг хүмүүс үүнийг ухамсарлан нийт улс гэрийнхээ тусгаар тогтнолоо хамгаалахыг уриалан тэмцэж байв. Гэтэл зарим феодалууд зөвхөн өөрсдийн явцуу ашгийг хичээн нийтийн тэмцэлд нэгдэхгүй, тус тусдаа тэмцэх, бууж өгөх зэрэг бодлого баримталж байсан нь тэмцлийн эрчийг сулруулж, хүчийг сарниулжээ. Манжийн байлдан дагуулагчид 1644 онд Хятадыг эзлэн авсан нь түүний эдийн засаг, цэрэг зэвсгийн их хүчийг Монголын эсрэг шууд дайчлан хөдөлгөх боломжтой болжээ.Манж нар улс төрийн элдэв луйвар аргаа цэрэг зэвсгийн давуу байдалтай хослуулсаар 1636 онд Өвөр Монголыг, 1691 онд Халх Монголыг, XVIII зууны дундуур Баруун Монгол (Ойрад) – ыг эрхэндээ оруулжээ. Тэд Монголыг эзлэн авсаны дараа ноёрхолоо бэхжүүлэхийн тулд Монголын уламжлалт хууль, засаг захиргааны зохион байгуулалтыг цөм хүчингүй болгон, өөрсдийн харгис засаг захиргааг чандлан тогтоож, манай ард түмний хүчээ нэгтгэн босч тэмцэхээс болгоомжлон тэдний улс төрийн нэгдлийг бутаргаж, хүчийг нь сарниулахад чиглэсэн олон арга хэмжээ авчээ. Монгол орныг Манжийн хааны төлөөний сайд захирч, монголчуудаар өртөө, харуулын цэрэг, хүнд хүчир алба даалгах, манж хааны Монголоос дээрэмдэн авсан олон зуун мянган малыг үнэ хөлсгүй хариулган үржүүлэх, Ховдод байсан Манжийн дарангуй цэргийн хүнсний тариа тариулах, цэргийн албанд дайчлан мордуулах, мөнгөн татвар авах зэргээр малчин ардын хөдөлмөрөөр бүтээсэн баялгийг ховх сорон үгүйрүүлж байв. Жишээлбэл: зөвхөн Манжийн элч, төлөөлөгчид зорчиход зориулсан олон замын өртөөний зардалд жил тутам саяас доошгүй мал албадан гаргуулж байсны дотор гагцхүү зорчигчдын хүнсэнд 200,000 гаруй хонь хэрэглэж байжээ.Манжийн эрх баригчид шашныг бүх талаар дэмжин дэлгэрүүлж түүний тусламжтайгаар ард олныг мунхаруулан харанхуй бүдүүлэг хэвээр нь барьж, номхон боол болгон дарлахыг хичээж байлаа. Хүрээ хийд, лам нарын тоог хэтэрхий олшруулсан нь олон идэр эрийг бүтээлч хөдөлмөрөөс хөндийрүүлж, тус улсын хүн амын өсөлтийг сайтуулсны гадна үйл олон лам нарыг хооллож, хувцаслах, тэдний хурал номын бүх зардлыг бэлтгэн нийлүүлэх нүсэр хүнд албыг ард түмэнд давхар үүрүүлсэн юм.Монголын ард түмэн ингэж манжийн эрх баригчид, монголын феодал ноёд, лам нар гэсэн хэд хэдэн эзэнд нэгэн зэрэг үйлчлэх ганц зарц нь болоод зогссонгүй, бас хятадын худалдаа, мөнгө хүүлэгчдэд давхар шулуулж үгүйрлийн балчигт лавшран шигдсээр байв. Манжийн засгийн газрын шууд ивээлээр Монголд нэвтэрсэн Хятадын худалдаа, мөнгө хүүлэл монголын ард түмний хөлс, цусыг сорон тамирдуулж байлаа. Хятадын шунахай худалдаачид өр төлбөрийн хүүг 400 хувь хүртэл өсгөж Монгол орныг “баяжих, хөлжих алтан хайрцаг” хэмээн ичгүүргүй нэрлэж байв. Хятадын худалдаачид бүр гурван янзын жигнүүрийн туухайтай байсан бөгөөд хүнд туухайгаар нь бусдаас авах зүйлийг, хөнгөнөөр нь бусдад худалдах барааг хэмжиж, жинхэнэ туухайг мэхлэж болохгүй нөхцөлд хэрэглэж байв. Бас өөрсдийн барааг маш өндөр үнээр худалдаж Монголын түүхий эдийг туйлын хямд авдаг болсон байна. Манжийн эрх баригчдын шаардан тушаасан олон зүйлийн бачим түргэн албыг хугацаанд нь гүйцэтгэхийн тулд хошууны тамгын газар, аймгийн чуулгад арга буюу шахагдан хятад пүүсээс өндөр хүүтэй мөнгө зээлдэн авч алба залгуулна. Албаны энэ өрийг ч, харьяат ноёдынхоо хятад худалдаачдад тавьсан өрийг ч ардууд төлнө. Манжийн феодалууд, хятадын худалдаачдын шунахай эрх ашиг яваандаа нийлж нэг нь алба татвараар, нөгөө нь өр зээлээр Монгол орныг хамтран мөлжиж, ард түмнийг амь зуулгын хэдэн малаас нь хагацуулан сүйрлийн даваанд тулгаж байлаа.Гэвч Монголын ард түмэн гадаад, дотоодын давхар дарлалд дуугүй нухлагдан, ямагт толгой гудайн хүлцэж явсангүй, эрэлхэгээр босон тэмцэж, тэмцлийн туршлагаа баяжуулсаар байсан юм. Монголын ард түмний тусгаар тогтнолын төлөө тэмцлээс хамгийн хүчтэй нь Ойрадын Амарсанаа, Халхын Чингүнжав нарын удирдсан 1755-1758 оны зэвсэгт бослого юм.1755-1758 оны зэвсэгт тэмцэл дарагдсан боловч монголын ард түмний түүхэнд гүн ул мөрөө үлдээн тэмцлийн сургамж дууриал болж, тэдгээр тэмцэгчдийн баатарлаг дүр ард түмний дунд мөнхөрөн алдаршжээ.Энэ үеийн ард түмний тэмцэл нэг талаар манжийн түрэмгийлэгчид, хятадын шунахай худалаачдын эсрэг, нөгөө талаар нутгийн авилгач ноёдын эсрэг чиглэж байв. Ардын тэмцлийн дотроос заргын хэлбэр ихэд дэлгэрчээ. Ардууд заргын бичигтээ манжийн хүнд алба, ноёдын авилгая шунахай зан, ёс бусын олон гувчуур, өөрсдийн амин зуулгын хүнд байдал зэргийг учирлан тоочоод алба татвар хөнгөлж, шунахай ноёдыг зайлуулахыг шаардаад, эцэст нь нэрсээ нарны цацраг мэт дугуйруулан бичдэг байв. Энэ нь толгойлогчоо харгис ноёдоос хамгаалсан хэрэг байв. Ноёнтойгоо заалдсан, үгүйрэн өр төлж чадахгүй болсон, худалдаачдын пүүсийг довтолсон ардуудыг эмнэг адууны сүүлээс чиргүүлж тасдуулах, элсээр чигжин алах, есөн эрүү тулгах, дөнгөлөх, эхнэр хүүхдийг нь өрөнд бодож худалдаачдад өгөх зэргээр харгисладаг байжээ.Тэгэвч мөлжлөг, харгислал нэмэгдэх тусам зовлон туулж хатуужсан монголын ард түмэн тэмцлийн эрчээ чангалан галд тос нэмэхийн адил дүрэлзэн боссоор байсан юм. === Халх === Үүнд, 1636 онд Манжийн Дээд Эрдэмт хаан Халхыг Хятадтай худалдаа хийхийг албан ёсоор хориглосон зарлиг буулгажээ. Энэ нь нэгд, Монгол-Хятадын хооронд холбоо тогтохоос сэргийлсэн, хоёрт, монголчууд худалдаалахдаа агт мориор голдуу арилжаалдаг учир хятадын цэргийн хүчин чадал нэмэгдэхээс болгоомжилсон хэрэг бололтой.Нөгөөтэйгүүр 1638 онд Манжийн хаан Халхын гурван ханыг жил бүр цагаан тэмээ нэжгээд, саарал морь наймыг Чингийн эрх баригчдад албан ёсны бэлэг хэмээн бариулах зарлиг буулгажээ. Ингэснээрээ манжийн хаан Халхын хан нарын эрх мэдлийг хязгаарлаж, эрхшээлдээ оруулахыг санаархжээ. Хэдийгээр монголд манжийн түрэмгийллийг хүчээр барьж зогсоох улс төрийн нэгдмэл хүчин байхгүй байсан ч харийн түрэмгийлэл илт нүүрлэсэн үед монголчууд удаа дараа нэгдэх оролдлого хийжээ. 1970 онд Х.Пэрлээ Булган аймгийн Дашинчилэн сумын нутгаас үйсэн хуулиуд олсон нь үүнийг гэрчлэх чухал сурвалж болсон юм.XVI зууны сүүлч, XVII зууны эхээр Халхын ноёд удаа дараа чуулган чуулж дотоод, гадаад улс төрийн байдлаа хуулиар зохицуулахыг оролдож байсныг тэдгээр үйсэн хуулиас харж болно.Үйсэн дээр бичсэн тэдгээр хуулийн гол санаа нь дотоодын эвдрэл хямралын үүд хаалгыг хааж, төрйин нэгдлийг аль болохоор сахин хамгаалах явдал байв. Уг хуулиуд нь “хан хүн өөр зуур хэрэлдвээс,... ганц хошуугаар дайсанд мордож идвээс, ноёд биеэ алалцваас,... хатуу шийтгэж байхаар заажээ. Уг хуулиуд нэгэнт буй болсон дотоодын хямралыг гэтлэн давахын тулд Халхын хүчийг нэгтгэх бодлогыг тууштай явуулахыг тэр үеийн зарим зүтгэлтэн хичээж, Халхын улс төрийн хямралыг хууль эрх зүйн хүрээнд шийдэх гэсэн хэрэг байв.Халхын Сэцэн хан Шолой, Түшээт хан Гомбодоржийнд хоёр ч удаа биеэр хүрэлцэн очиж , шинэ төрөх хүүхэд нь хөвгүүн байвал, Халхын шашны тэргүүнээр өргөмжлөхийг зөвлөн, өөрийн Гэгээн цолоо өргөхөөр амлаж буцсан ба дараа Түшээт ханы төрсөн хөвгүүнд нутгийн дархчуудаар 3 төмөр бүстэй өлгий өгсөн байна. Халх Манжид эзлэгдсэн нь манж нар Өвөр монголыг эзлэн авснаар тэдний цэргийн хүч улам өсч, Манжийн төрийн гадаад бодлого нь Мин улсын эсрэг хандсан юм. Мин улс нь эдийн засгийн их нөөцтэй, хүн хүч цэргийн тооны хувьд Манжаас давуу учир түргэн гоомой хөдөлж болохгүй байв. Тиймээс юуны өмнө нэгтгэн авсан Өвөр монголын аймгуудад эрх нөлөөгөө бэхжүүлж, өөрийн цэргийн хүчийг монгол цэргийн хүчээр сэлбэх, мөн хятадтай байлдахдаа, ар талаа найдвартай бэхлэх зорилгоор Халхын хан нартай холбоо тогтоохыг эрмэлзэж байсан юм. Халхын эрх баригчидтай найрсаг харилцах замаар Манжийн талаас ирэх аюулыг сааруулахыг оролдож байв. Өөрсдийн нь ашиг сонирхолд нийцэж байсан учир Манж нар Халхын эрх баригчдын энэ оролдлогыг хэсэг хугацаанд дэмжиж байв. 1636 оны өвөл Сэцэн хан адуу, тэмээ, булга зэрэг зүйлсийг өргөн, найрамдахыг хүссэний хариуд, 1637 оны 1 сард Манжийн Абахай хаан бэлэгтэй хариу элч илгээж байжээ. Мөн 1637 оны 3 сард Түшээт хан хоёр алтан нум, гурван мориор бэлэг хүргүүлэн, элч заран найрамдал холбоотой байхаа илэрхийлж байжээ.Манжийн эрх баригчид Өвөр монголыг эзлэхдээ эрх баригч давхаргынхантай нь худ ургийн барилдлага тогтоох, цол хэргэм өгөх, өгөөмөр шан харамжаар талдаа татах, айлган сүрдүүлэх аргыг хэрэглэж амжилтанд хүрсэн туршлагаа Халхтай харилцахдаа ч үргэлжлүүлэн хэрэглэснээр амжилт олсон юм.Хэдийгээр Өвөр монголын дараа Халхын шууд довтолгоогүй ч Хятадыг эзлэн авсны дараа энэ аюул нүүрлэн ирэх нь ойлгомжтой байсан юм. Тиймээс түүний богино хугацаанд дотоодын эв нэгдэлээ бэхжүүлж, цэргийн хүчийг нэмэгдүүлэх зэрэг зүйлийг хийх шаардлагын улмаас хугацаа хожих зорилгоор манжийн хаадтай найрамдалт харилцаа тогтоох, харийн түрэмгийллийг эсэргүүцэх хүчин бүрдүүлэх хариуцлага Халхын эрх баригчдад тулгарсан ажээ.Тийнхүү Манж нар харь улсыг довтлохдоо, ар талаасаа аюулгүй байх, нөгөө талаас монголчууд нь болзошгүй аюул нүүрлэн иртэл хүчээ сэлбэх гэсэн хоёр талын сонирхол нэгдэж нийгмийн харилцаа хэсэг хугацаанд намжуу байсан нь аль аль нь цаг хожих гэсэнтэй холбоотой байв.Тухайн үед Монголын их хааны эрх захиргаа нэгэнт унасан цаг тул Халхын улс төрийн амьдралд Түшээт хан Гомбодорж, Сэцэн хан Шолой, Засагт хан Субадай нар тэргүүлэх үүрэгтэй байсан юм. Халхын баруун гарыг Засагт хан Субадай зонхилон захирч байсан боловч Шолой Увашийн хөвгүүн хэмээгдэх Алтан хан хэмээгдэх Омбо-Эрдэнийн эрх нөлөө их байв. Алтан ханы эзэмшил нь баруун тийш Алтайн Урианхай, Красноярскийн хязгаар, зүүн тийш Сэлэнгэ, Тамирын эхэнд тулж байв. Түүний орд өргөө Увс нуурын сав газар байжээ. Алтан хан Засагт хантай өрсөлдөн, бие даасан бодлого явуулж байв. Тэр XVII зууны эхэн үеэс Орос улстай харилцаж, улс төр, эдийн засгийн холбоо тогтоож, нэлээд хэмжээгээр худалдаа арилжаа хийж байв.Мaнж нар Хятадыг байлдан эзлэхдээ, Халхын ноёдын үйл ажилгаанд зарим нэгэн хориг тавьсан юм. 1639 онд Халхын ноёд Ширээ цагаан нуур хэмээх газар цугларч, Түшээт хан Гомбодоржийн 5 настай хөвгүүн Занабазарыг Халх Монголын шашны тэргүүнээр өргөмжилжээ. Тийнхүү Занабазар нь монголын түүхэнд анхдугаар богд Жавзандамба буюу Өндөр гэгээн хэмээн алдаршсан юм.Ширээ цагаан нуурын чуулганд оролцогсод уг түүхт үйл явдлыг тохиолдуулан, Шар бөсийн орд байгуулсан нь Халхын их хүрээний үүсэл болжээ. Бас Халхын ноёд шинэ өргөмжлөгдсөн шашны тэргүүн Өндөр гэгээн өөрсдийн харъяатаас хувь өмч болгон өргөснөөр шавь хэмээх дахргын үүсэл тавигджээ.Тийнхүү Халхын шашны тэргүүнийг өргөмжилсөн нь шашны тугийн дор Халхыг нэгтгэх гэсэн оролдлого байсан юм.Мөн 1640 онд Халхын-Ойрадын ноёдууд Тарвагатайн улаан буурай гэдэг чуулган нийлж, цаг үеэ дүгнэж, Халх Ойрад эв эеэ хичээн, харийн түрэмгийллийг хамтын хүчээр давахыг уриалан тунхаглаж, тус чуулганаас монгол ойрдын Их цаазыг баталсан нь Манжийн түрэмгийллийн эсрэг хүчээ нэгтгэх бас нэгэн оролдлого байлаа.Тус чуулганд Халхын Эрдэнэ Засагт хан Субадай, Очирбат тулгар Түшээт хан Гомбодорж, Сэцэн хан аймгийн нөлөө бүхий том ноёд, хэмээх Төрбайх, Тэнгэрэй тойн нарыг зэрэг Халх Ойрдын Төр, шашны, рзүтгэлтэн болон Хөх нуурын монголчууд, Ижил мөрний гол Торгууын төлөөлөгчид бүгд 28 том ноёд оролцжээ. Тэдгээр ноёд нь тухайн үеийн монгол улсын төрийн айрамд гол үүрэг гүйцэтгэж байсан нөлөө бүхий хүмүүс байв.Тус чуулганы гол зорилго нь улс төрийн бутралыг давж, үндэсний нэгдлийг сэргээн бэхжүүлэх, харийн дайсны өнгөлөлзлийг тас цохих хэрэгт монгол угсаатны хамтын чармайлтаар зохион байгуулахад оршиж байв. Тийнхүү Халх,Ойрд хоёр нэгдэж, харийн түрэмгийллийн эсрэг хүчээ нэгтгэсэн боловч энэ явдал удаан үргэлжилсэнгүй.Тухайн үеийн монгол төр шашны зүтгэлтнүүд хууль цааз шашны төрийн хэмжээнд бүх талаас нь улсаа нэгтгэх гэж удаа дараа оролдсон боловч тэр үед монгол улс төрийн бутралыг даван туулах улс төр, эдийн засаг хараахан бүрэлдээгүй байсан учир уг оролдлого бүтээгүй юм. Халхын ноёд дотоодын эв нэгдэлээ бэхжүүлэх оролдого хийхийн зэрэгцээ Эеэр засагч хаан суугаад удаагүйг харгалзан, Манжийн хүчийг дотроос нь задлах, угсаа нэгтнээ харийн дарлалаас чөлөөлөх зорилгоор 1644 Өвөр монголын ноёд элч илгээж байсан байна. Үүний үр дүнд Сөнид аймгийн тэнгис ван Халхын ноёдын ятгалганд орж, харъяат ардаа дагуулан, 1646 оны хавар Сэцэн хан нутагт байснаа, 1639 онд өмнө зүг нүүн одож, Манжид дагасан байв. Тэнгис нь Манжийн хаантай ураг холбосон байв.Манжийн хаан Өвөр Монголнын эрх чин ван Тодоор удирдуулсан үлэмжихэн цэрэг хөдөлгөж, Тэнгисийг мөрдүүлжээ.Манж цэрэг Тэнгис ванг мөрдөж хөөсөөр 1646 оны 6 сарын орчим Янгирцагийн ууланд гүйцэж очиход тэрбээр Гүн Галуутай гэдэг газар эсэргүүцэн байлдсан боловч ялагджээ. Гэвч бууж өгсөнгүй, Халх нутгийн гүнрүү зугтаахад манжийн цэрэг хоёр өдөр шөнө мөрдөн хөөж, гурав дахь өдрийн өглөө Өтөг уулын орчим Тэнгисийг гүйцэн цохисон боловч тэрбээр мултарч амжжээ. Манж цэрэг Сөнид аймгийн цэрэгтэй Халхын Түшээт ханы нутагт Бурхант хэмээх газар дахин тулгаран байлдаж, Тэнгисийн хатан хөвгүүдийг баривчлан түүний ачаа хөсөг, арван мянга гаруй малыг олзолжээ. Энэ тулалдаанд Тэнгисийн хүү Дорж, Бат, Шажин нарын зэрэг олон хүн амь үрэгджээ. Тэнгис ван сүүлчийн хүчээ дайчлан зугатсаар Туул голын орчим Зажибулгийн газар ирэхэд нь Сэцэн хан Шолой өөрийн хүү Бямбад гучин мянган цэрэг өгч, Тэнгисийг өмгөөлөн байлдуулахаар мордуулахын хамт Түшээт хан Гомбодоржид эл хэрэгт туслахыг хүсч элч заржээ.Түшээт хан өөрийн үеэл дүү Рахуладай ноён, түүний хөвгүүд Абаху мэргэн нарт хорин мянган цэрэг захируулан, Сэцэн ханд хүч хавсруулахаар явуулжээ. Халхын цэрэг Зажибулагийн газарт анх удаа манж цэрэгтэй байлджээ. Энэ байлдаанд Халхын цэрэг ялагдаж, тулалдааны талбарт мянга илүү морь тэмээ орхиод ухарчээ. Тэнгис тулалдаанаас Сэлэнгийн зүг зугтаж амь гарсан бөгөөд Манж нар Халхын эрх баригчдаас түүнийг барьж өгөхийг шаардахад, тэд цааргалсаар жил гаруй хугацааг өнгөрөөжээ. Гэвч Тэнгис өөрөө 1648 оны орчим буруугаа хүлээж, дахин манжид захирагдсан нь Манж-Халхын харилцааг хурцатгахад нөлөөлжээ.Тэнгисийг дэмжихээр илгээсэн Халхын цэргийг бут цохиж ялалт байгуулсан ч 1646 оны эцсээр манж нар цэргээ Халхын нутгаас гаргасан юм. Учир нь манж нар тухайн үед халхад цэрэг дайны ажиллагааг үргэлжлүүлэх боломжгүй байсан юм. Энэ нь юуны өмнө маш их хүчин чармайлт гаргаж, хүн хүч хөрөнгө зарж байж эзлэн авсан Мин улсыг төвшитгөн тогтоох хэрэг хараахан дуусаагүй байсан болон Тэнгисийг нэхсэн тулалдаанд манжийн цэргийн хүч ихээхэн тарамдаад байсантай холбоотой. Хэрэв Халхад байлдааныг үргэлжлүүлвэл, Халх даяараа босон тэмцэж, улмаар түүнийг зогсооход ихэхэн хүч шаардахын дээр, Хятад улсад Манжийн эсрэг бослого тэмцэл гарч байсан учир хүчин мөхөсдөж, саяхан олсон Хятад улсаа ч алдаж болзошгүй эгзэгтэй байдалд байсан аж.Халхын хан нар Манжийг эсэргүүцэн тэмцэхдээ, Өвөрлөгч хошуудын зүгээс дэмжлэг авах оролдлого нь тийнхүү бүтэмжгүй болсон ч зорилгоосоо ухраагүй юм. 1647 онд Засагт хан Субадай манжийн бодлогыг шууд эсэргүүцэн захидал илгээж байсан ба Манжид дагаар орсон хүмүүсийг буцаахыг Халхын ноёд нэхэмжлэн шаардаж байв. Бас Халхчууд Орос улсын зүгээс дэмжлэг олохыг хүсч, 1647-1649 онд Сэцэн хан Шолой Москвад элч мордуулж байжээ. 1646 онд Түшээт ханы ойр төрлийн эрх Цөхүр ноён манжийн захиргаанд ороод байсан Баарин аймгийг уулгалан, үлэмжхэн тооны хүн малыг олзлон авчээ. 1650 онд Засагт хан Омбо-Эрдэнэ тайж хөх нуурын орчим газрыг ав хийх нэрийдлээр уулгалж байсан ажээ.Халхын талаар явуулах Манжийн төрийн бодлого нь Хятадыг эзлэн авсан 1644 оноос буюу Нурхаачийн ач Фулинг Чин улсын хаанд өргөмжилсөн үеэс эрс өөрчлөгдсөн юм. Учир нь Хятадыг байлдан эзлэхдээ, ар талаасаа довтлуулахгүйн тулд хэсэг хугацаанд Халхтай бэлэг бүхий элч солилцож, найртай харилцахад хүрсэн бөгөөд Хятад улсыг эзлэх зорилгоо биелүүлэсний дараа манжийн цэрэг улс төр, эдийн засгийн хүчин чадал үлэмж нэмэгдсэндээ эрдэн, Манжийн зүгээс Халхад өөрийн бодлогоо тулган шаардах нь давамгайлах хандлагатай болов.Манж нар Мин улсын эзлэн аваад, эхний хэдэн жил дотоод байдлаа төвхнүүлэн бэхжүүлж авсны дараагаас буюу 1648 оны үеэс Халхтай холбоотой асуудлыг хүчээр шийдэхийг, тулган хүлээлгэхийг илт оролдох болжээ.Сөнид аймгийн хэрэг явдлаас Халхчууд нэгэн санаатай, нэгдмэл хүчтэй байгааг мэдэж авсан Манжийн эрх баригчид Халхын талаар явуулах бодлогоо тэдний нэгдэл хүчийг задлан сарниулахад чиглүүлжээ. Эеэр засагч хаан 1647 онд Засагт хан, 1648 онд Түшээт хан, Сэцэн хан нарын элчийг тус тус хүлээн авахгүй буцаасан атлаа мөн 1648 оны намар Халхын Сайн ноёны дээд өвөг Данзан ламын элчийг зориуд найрсагаар хүлээн авчээ. Энэ нь Түшээт хан, Сэцэн ханыг Манжийн эсрэг зэвсэг барин тэмцэснийг зэмлэн эрх сүрээрээр далайлгах хэрэг байснаас Гадна Халх эрх баригч ноёдын хооронд яс хаяж хөсөрдүүлэн нэг хэсгийг нь талдаа хахуулдан татаж, нөгөөг нь эсрэг хүч болгон, хооронд нь тэмцэлдүүлэх гэсэн бодлого байжээ.Байдлыг хурцатгахгүйн тулд Түшээт хан, Сэцэн хан нарыг төлөөлж, засагт хан манжийн эеэр засагч хаантай биеэр очин уулзжээ. Засагт хан тийнхүү чармайлт гаргаж, Халх болон Манжийн хааны хороондын харилцааг хэлэлцээрийн замаар зохицуулах гэсэн боловч тодорхой үр дүнд хүрсэнгүй. Харин Манжийн хаан хариуд нь Халхын хан нар хөвгүүд, дүү нараа Манжийн хааны ордонд ирүүлэхийг шаардсан юм. Энэ нь тэд нарын хүүхэд, дүү нарыг барьцаа болгон авах гэсэн хэрэг тул Түшээт хан, Сэцэн хан нар зөвшөөрсөнгүй. Манжийн хаан өөрийнх нь шаардлагыг хүлээн аваагүйд хорсож, Халхад элдвийн шахалт, хавчилт үзүүлэхийн зэрэгцээ Халхыг дотроос нь хагалан бутаргах үйл ажиллагаа улам бүр эрчимжүүлж зарим үр дүнд хүрчээ.1651 онд Халхын Түшээт хан, Сэцэн хан нар 1000 морь, 100 тэмээг Манж хаанд өргөн, жилийн амгаланг айлтгаж найрамдахыг хүсчээ. Энэ нь Тэнгисийг дэмжиж, Манжийн цэрэгтэй шууд зэвсэглэн байлдаж байсныг бодвол, буулт хийсэн хэрэг боловч Манж нарын Халхад явуулж бодлого эрчимжиж буй үед ямар нэгэн зүйлээр шалтгаалан Халхад цэрэглэн орохоос сэргийлсэн бололтой. Чухам ямар шалтгааны улмаас Халхын дотоод хагарал гаргасныг дурдаагүй боловч 1653 онд Түшээт хан Гомбодоржийн хүү Бунтир албат харъяатаа авч, Манжийн хаанд дагаар орсонд түүнийг засаг чин ван өргөмжилж Чулгаалт хаалганы гадна нутаглах газар олгожээ. Энэ нь Бунтир бол Халхын анх удаа Манжийн талд урван орсон этгээд юм. Үүнээс үзвэл, Халхын ноёд дотроо хагаралдаж, зарим нь Манжийн түрэмгий бодлогыг сөрөн зогсож байхад, нөгөө зарим нь Манжийн хааны сайхан амлалт, зэрэг хэргэм, шан харамжинд татагдан дагаж орохыг санаархах болсон байна.Сэцэн хан, Түшээт хан нар Бунтирыг буцааж нэхэмжилсэн боловч Манжийн зүгээс эрс эсэргүүцэн няцаасан юм. Түшээт хан Гомбодорж, Сэцэн хан Шолой хан хүчинд автагдан, зарим талаар буулт хийн, Манжтай найрамдах бодлогыг явуулж байсан боловч харин шууд дагаж орохыг хүсэхгүй байсан юм.Манжийн зүгээс Халхын дотоод хэрэгт хутгалдан орох нь улам бүр нэмэгдэж, элдэв шахалт хавчлага чангарч байх тэр эгзэгтэй үед Сэцэн хан Шолой 1652 онд, Түшээт хан Гомбодорж 1655 онд удаа дараа нас барсан нь Халхын улс төрийн байдалд ноцтой хохирол учруулжээ. === Ойрад === Ойрадын Тогоон тайш, түүний хөвүүн Эсэн тайш, Мандухай сэцэн, Даян хаан, жонон Алтан хаан, Түмэн засагт хаан нарын Монголыг нэгтгэн захирах талаар явуулсан бодлого, үйл ажиллагааг үүнд хамааруулан үзнэ. Тэдгээр хүмүүсийн бүх Монголыг нэгтгэн захирах хувийн хүсэл санаархал нь нийт Монголын түүхийн тавцан дээр дэвшилтэт үйл ажиллагаа болж харагддаг жамтай. Тус хугацаанд нэг талд, нэгдлийн төлөөх үйл явц явагдаж байхад нөгөө талд, задралын үр хөврөл түүнээс ч дутуугүй эрчтэй өрнөж байв. Гэхдээ Даян хаанаас хойш Монгол улс дахин нэгдмэл байж чадаагүй юм. Тэр үед Монголыг улс төрийн болон шашин–оюун санааны талаар нэгтгэн захирах хэмээсэн хаад ноёдын бодлого, үйл ажиллагаа хэсэг үе амжилт олж байсан боловч биеэ даан хүчирхэгжсэн ноёд язгууртнууд нэгдсэн төрд захирагдахыг хүсэхгүй, байнга салан тусгаарлахын төлөө байв. Энэ бүхний эцэст Монгол харьцангуй биеэ даасан Өвөр Монгол, Халх Монгол, Буриад Монгол, Хөх нуурын Монгол, Ойрад Монгол, Хотгойдын Алтан ханы улс гэсэн хэдэн том эзэмшил–улсуудад хуваагдан жижгэрэв. Тэдгээрээс Буриадаас бусад нь нэгэнт биеэ даасан улсын шинжтэй болсон байв.“Дөчин, дөрвөн хоёр”-ын Монгол улсын үеийг 1370 онд их ор залгасан Билигт хаан Аюуширдара-гаас эхлүүлэн Монголын сүүлийн хаан Лигдэн нас барж, Өвөр Монгол Манжид эзлэгдсэн 1636 он, 1689 онд Хаант Оросод эзлэгдсэн Буриад Монгол, 1691 онд Халх Монгол Манжид дагаар орсон, 1723 онд Хөх нуурын Монгол, 1755 онд Ойрад Монгол Манжид эзлэгдснээр дуусгана. == Манжийн үеийн шашин, соёл == Дэлхийн улс орнууд хоорондоо дайтан эзэлж, эзлэгдэх явдал олонтоо тохиолдож байсан бөгөөд эзлэн авсан орныхоо талаар өөр өөр бодлого явуулж байжээ. Манжийн төр монголчуудад эхлээд илүү эрх өгч байсан ч аажим аажмаар эрх чөлөөг нь хумин боомилж номхон хүлцэнгүй, өөрийн гэсэн үзэл, түүх соёлгүй үндэстэн болгох бодлого явуулжээ. Тухайлбал сур харвааг өөрчлөн богино зайд (45 нум зайд буюу 75-80 м)<ref>[http://www.24tsag.mn/content/35726.shtml Наадмын тухай таны мэддэггүй зүйлүүд]</ref> харвадаг болгох, харваачдад бага шагнал өгдөг болгох, монгол бүжгийг хориглох бодлого явуулж байв. == Манжийн үеийн эдийн засаг == [[Файл:Mongolia, the Tangut Country, and the Solitudes of Northern Tibet - Street in Urga.jpg|thumb|Оросуудын Хүрээ хотын гудамжны тойм зураг, 1876 он]] [[Файл:Zer-goo-cha, Governor of Miamatchin (i.e., Maimachin) LCCN99615503.tif|thumb|Хоёр улсын хилийн хооронд зарга шүүдэг ийм [[Заргач]]ийн яам гэж байгуулсан [[Алтанбулаг сум (Сэлэнгэ)|Наймаа хот]] 1727 онд байгуулагдсан<ref>[http://selenge.gov.mn/beta/3/item/16 ЭРДЭНЭ ВАНГИЙН ХОШУУ ХИЙГЭЭД СЭЛЭНГЭЧҮҮД]</ref>]] 18 дугаар зууны эхэн үед Монголд бөөний худалдаа байсангүй. Гагцхүү жижиглэнгийн худалдаа ноёрхож байлаа. Жижиглэн худалдаа нь таваар мөнгөний харилцаа хөгжиж, үндэсний худалдаачид төрж гараагүй, зам харилцаа муутай нүүдлийн мал аж ахуйтай монголын нөхцөлд таарсан байжээ. Энэ нөхцөл шалтгааны улмаас Ар Монгол дахь хятад худалдааг хязгаарлан барьж байх гэсэн Манжийн засгийн газрын бодлого газар дээрээ тэр бүр биелэгдэхгүй задгайрч, хятадын худалдааны нөлөө хүрээ байнга өссөөр, 18 дугаар зууны эцэс болоход хошуудаар одож худалдаалах нь нилээд түгээмэл болж, зарим хошуунд гэр майхан барьж суурьшин, байнга худалдаалах явдал үзэгдэх болсон байна. 18 дугаар зуун бол Ар Монгол дахь хятадын худалдааны зохион байгуулалт, мөлжлөгийн үндсэн арга, худалдаалах хэлбэр нь төлөвшиж, улмаар Монголын эдийн засагт нэвтэрч бэхжээд, цаашид бүх монгол нутгийг хамарсан худалдаа явуулах замаа баттай засч авсан үе. Манж улс монголчуудыг бослого гаргахаас сэргийлж төмрийн хэрэглээг хязгаарлан тэргэндээ төмөр цөн хийдэг байсныг болиулсанаар 20-р зуун гэхэд монголчууд дан модоор тэрэг хийдэг болжээ. Ардууд манж, монгол эрх баригч, мөн тайж, дээд лам нарт үг дуугүй захирагдаж, ондоо хошуунд явахдаа ноёноосоо зөвшөөрөл авч, олон зүйлийн алба татвар төлж байв. Хошуудад чөлөөтэй худалдаалах болсноор Ар монгол дахь хятадын худалдаа мөнгө хүүллийн хөгжлийн хоёрдугаар үе эхэлнэ. Энэ үед хятадын худалдаачдын тоо урьдахаас эрс нэмэгдэн, зохион байгуулалтын хувьд улам бэхжиж, пүүс дэлгүүрүүдийн бүтцэд зарим шинэ өөрчлөлт гарчээ. Мөн худалдаалах арга нь нарийсаад хэмжээ, далайц нь ихэссэн. Хятадын худалдаачид өр шир, зээлийн хүүд Ар монголоос хурааж, худалдаж авсан малаа намар таргалсан үеэр нь [[Их хүрээ]], [[Улиастай]], [[Ховд (хот)|Ховд]], [[Хиагт]]ын орчимд сүрэглэн зохион байгуулаад хятадын хотууд руу туулгадаг байв<ref>[https://montsame.mn/mn/read/195972 Да Шен Куй болон бусад пүүс ардад мөнгө хүүтэй зээлж монголчуудыг хүүлж байсан]</ref>. Улиастай дахь нэр нөлөө бүхий, хамгийн том пүүс бол [[Даашинхүү|Да Шэн Күй]]гийн пүүс юм. ==Газрын зураг== <gallery> Файл:Манжийн байлдан дагуулалт.jpg|Манжийн байлдан дагуулалт. Файл:Манжийн байлдан дагуулалт 2.jpg Файл:Манжийн байлдан дагуулалт 3.gif Файл:Манжийн байлдан дагуулалт 4.gif Файл:Манж-Оросын гэрээгээр Оросын бүрэлдэхүүнд орсон нутаг.jpg|Манж-Оросын гэрээгээр Оросын бүрэлдэхүүнд орсон нутаг Файл:Манжийн довтолгоо 1616-1644.jpg Файл:Manjiin dovtolgoo.gif Файл:Манжийн довтолгоо 1644-1662.jpg|Манжийн довтолгоо 1644-1662 Файл:Манжийн довтолгоо 1662-1683.jpg|Манжийн довтолгоо 1662-1683 Файл:Манжийн довтолгоо 1683-1747.jpg|Манжийн довтолгоо 1683-1747 Файл:Манжийн довтолгоо 1747-1796.jpeg|Манжийн довтолгоо 1747-1796 Файл:Манж 1795.jpg|Манж 1795 Файл:Манж улс 1815 он.jpg Файл:Манж улс 1838 он.jpg Файл:Tuv Azi 1760 on.jpg Файл:Manj boslogo.jpg Файл:Манж 1820 он..jpg|Манж 1820 он Файл:Manj 1796-1839.jpg Файл:Manj 1884 on.jpg Файл:Manj 1861-1894.jpg Файл:Manj 1862-1911.jpg Файл:Манжид болсон бослого.jpg Файл:Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1895 он.gif|Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1895 он Файл:Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1905 он.gif|Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1905 он. Файл:Манж 1911.jpg|Манж 1911 он Файл:Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1907 он.gif Файл:Манж Чин улс.jpg Файл:Манж Чин.jpg Файл:Manjin zahirgaa.jpg Файл:Манж 1911 он - Балхаш нуур, Амарын хойд талын нутаг 19-р зуунд Оросын бүрэлдэхүүнд орсон.jpg|Манж 1911 он - Балхаш нуур, Амарын хойд талын нутаг 19-р зуунд Оросын бүрэлдэхүүнд орсон.jpg Файл:Манж улс.jpg|Манж улс </gallery> ==Нэмж унших== *[[Монголын түүх]] *[[Манжийн эсрэг монголчуудын тэмцэл]] *[[Жиньдандаогийн үймээн]] *[[Хятадын Синьхайн хувьсгал 1911 он]] *[[Үндэсний эрх чөлөөний хувьсгал]] ==Ном зүй== *Манжийн эрхшээлд байсан үеийн Монголын төр, эрх зүйн сэтгэлгээний хөгжил == Эшлэл == {{reflist}} {{Манжийн үеийн Монгол}} [[Ангилал:Манжийн үеийн Монгол| ]] [[Ангилал:Чин улс]] [[Ангилал:Монгол-Хятадын харилцаа]] [[Ангилал:1635 онд байгуулагдсан]] [[Ангилал:1912 онд татан буугдсан]] [[Ангилал:17-р зууны Монголын түүх]] [[Ангилал:18-р зууны Монголын түүх]] [[Ангилал:19-р зууны Монголын түүх]] [[Ангилал:20-р зууны Монголын түүх]] 383fiocgrj18rd3e6ddp9yxn57dzp3i Чеченьчүүд 0 28332 709936 707618 2022-08-28T15:25:23Z Artursanchir 8388 wikitext text/x-wiki {{Инфобокс Үндэстэн |group=Чеченьчүүд |image=<div style = "width:300px; background-color:F5 F5 F5; margin: -0.6em 0em -0.9em 0em">[[Файл:Sheikh Mansur 140-190 for collage.jpg|Шейх Мансур|{{#expr:300/4}}px]][[Файл:Kunta-haji 140-190 for collage.jpg|Кунта Хаджи|{{#expr:300/4}}px]][[Файл:Pyotr Zakharov-Chechenets 140-190 for collage.jpg|Петр Захаров|{{#expr:300/4}}px]][[Файл:Tapa Tchermoeff 140-190 for collage.jpg|Тапа Чермоев|{{#expr:300/4}}px]][[Файл:Khanpasha Nuradilov 140-190 for collage.jpg|Ханпаша Нурадилов|{{#expr:300/4}}px]][[Файл:Akhmad Kadyrov.jpg|ахмат кадыров|{{#expr:300/4}}px]][[Файл:Milana Terloeva 140-190 for collage.jpg|Милана Терлоева|{{#expr:300/4}}px]][[Файл:Vladislav Surkov.jpg|Владислав Сурков|{{#expr:300/4}}px]]<br /> ''зүүн дээрээс'' [[Шейх Мансур]] • [[Кунта Хажи]] • [[Пётр Захаров-Чеченец|Пётр Захаров]] • [[Тапа Чермоев]] • [[Ханпаша Нурадилов]] • [[Ахмат Кадыров]] • [[Милана Терлоева]] • [[Владислав Сурков]] </div> |region1 = {{flagicon|RUS}} [[ОХУ]] (2010 он) &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;1,431,360<ref name="gks.ru5">[http://www.gks.ru/free_doc/new_site/population/demo/per-itog/tab5.xls Информационные материалы об окончательных итогах Всероссийской переписи населения 2010 года]</ref> * {{flag|Чечень}} (2010)&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; &nbsp; &nbsp; &nbsp;1,206,551<ref name="gks.ru">[http://www.gks.ru/free_doc/new_site/population/demo/per-itog/tab7.xls Информационные материалы об окончательных итогах Всероссийской переписи населения 2010 года]</ref> * {{flag|Дагестан}} (2010) &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; &nbsp; 77,667<ref name="gks.ru"/> * {{flag|Ингушет}} ([[2010]]) &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; &nbsp; 18,765<ref name="gks.ru"/> |region2 = {{flag|Европын Холбоо}} (2009) &nbsp;&nbsp; &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;130,000<ref>[http://www.rferl.org/content/As_Hit_Men_Strike_Concern_Grows_Among_Chechen_Exiles/1508931.html Concern Grows Among Chechen Exiles]</ref> * {{flag|Австри}} (2012) &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; &nbsp;20,000<ref name="ино">[http://www.inopressa.ru/article/08feb2012/standard/mission.html делегация из Австрии посетила президента Чечни Кадырова]</ref> |region3 = {{flag|Казахстан}} (2009) &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; &nbsp; 31,431<ref>{{cite web|url=http://pop-stat.mashke.org/kazakhstan-ethnic2009reg-census.htm|title=population statistics of eastern europe|archiveurl=http://www.webcitation.org/685XCt9FL|archivedate=2012-06-01}}</ref> |region4 = {{flag|Йордан}} &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; &nbsp; 25,000<ref>[http://www.centrasia.ru/newsA.php?st=1036055400 турецко-чеченские связи имеют давнюю историю]</ref> |region5 = {{flag|Турк}} (2002) &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; &nbsp; 15,000<ref>[http://www.newsru.com/arch/religy/27aug2009/kadyrov_oik.html Российские мусульмане заинтересованы в том, чтобы РФ приняли в ОИК, заявил Кадыров]</ref> |rels=[[Ислам]] шашны Сунни дэгийн Шафий сургааль, цөөн тооны [[Христ итгэл|Христийн шашин]] |langs=[[Чечень хэл]], мөн Орос улсын зонхилох [[Орос хэл]] |related=[[Ингушет|Ингуш]], [[дагестан|Хойд Кавказынхан]], [[Адыгей]], кист, [[Гүржүүд]] |population=2 сая}} '''Чечень ястан''' (орос хэлээр ганц тоонд Чеченец олон тоонд Чеченцы, ганц тоонд ''Чечень,'' олон тоонд ''Чеченьчүүд''; [[Чечень хэл|чечениэр]] ганц тоонд ''нохчо'', [[олон тоо|о.т.]] ''нохчий'') — [[ОХУ]]-ын харьяа [[Ар Кавказ]]ын ард түмнээс хамгийн олон тоотой [[ард түмэн]], нутгаа бараг бүрэн эзэгнэж байгаагаар, тооны олноор [[үндэстэн]] шинжтэй болсон. [[Ингушет|Ингуш]], кист ястны хамтаар [[Вайнах]] хүмүүс гэх 2.8 сая хүнтэй [[ястан]].<ref>Arutiunov, Sergei. (1996). [http://src-h.slav.hokudai.ac.jp/sympo/Proceed97/Arutiunov5.html "Ethnicity and Conflict in the Caucasus"]. Slavic Research Center</ref> Зөвлөлт засгийн үед түүхийн бүх мэдээллийг устгасан тул чеченүүдийн үүсэл гарлын талаар яг баттай мэдээлэл байдаггүй. Генетикийн хувьд чеченүүд - [[Баруун Европ]], [[Умард Африк]], [[Оросууд|орос]], [[Төв Ази]], [[Перс үндэстэн|иран]] гэсэн 5 хэсэгт хуваагдана. энүүгээрээ [[Итали үндэстэн|сициличүүдтэй]] утга ижил юм. Судлаачид дүгнэхдээ чеченүүд маш олон дайн хийсэн ч хүн амын тоогоо алдаж уусаж үгүй болдоггүй шалтгаан нь эргэн тойрны үндэстэн, ястануудаас дээрэм тонуул хийхдээ эмэгтэйчүүдийг хүчээр булааж авах мэтээр хүн амын тоогоо нэмэгдүүлдэг байсан гэх таамаглал дэвшүүлжээ. Монголын түүхч: "Чечень буюу Сэцэн, Цэцэн, Чэчэн гэдэг нь алтан ордны хязгаар нутагыг захирч байсан алтан ургийн ноён байсан гэдэг. Гэхдээ чеченчүүд нийтээрээ монголчуудтай угсаа гарал нэг биш, ядаж ганц хоёр хувь нь дарангуйлагч монгол цэрэг, ноёдын удам бий." Ихэнх чеченьчүүд [[Грозный]] хотод болон дэлхийн өнцөг булан бүрд амьдардаг. <gallery> Файл:Макка Сагаипова.jpg|Макка Сагаипова Чечень дуучин бүсгүй Файл:Кавказ үндэстэнүүд.jpg|18-р зууны Кавказын үндэстнүүд Файл:Khanpasha nuradilov monument in grozny.png|[[Ханпаша Нурадилов|дэлхийн дайн тулааны түүхэн дэх хамгийн олон дайсныг ганцаараа хөнөөсөн цэрэг]] [[Ханпаша Нурадилов]] Файл:Mamed Khalidov KSW XVI (cropped).jpg|<nowiki>Чечень гаралтай анхны ММА аварга Польшийн Мамед Халидов]</nowiki> Файл:Buvaisar Saytiev (cropped).jpg|Бувайсар Сайтиев Олимпын 4 удаагийн аварга Файл:Artur Beterbiev, December 2019.jpg|Артур Бетербиев хагас хүнд жингийн боксын хамгийн хүчтэй цохидог боксчин гэгддэг дагестаны чечень Файл:KhamzatChimaev(fighter).png|alt=|дэлхийн тулааны урлагийн ертөнцийг цочирдуулсан чечень хамзат чимаев </gallery> == Эшлэл == {{reflist}} {{DEFAULTSORT:Чеченүүд}} [[Ангилал:Чечень]] [[Ангилал:Европ дахь угсаатан]] [[Ангилал:Оросын уугуул ард түмэн]] [[Ангилал:Хойд Кавказ]] [[Ангилал:Оросын ислам]] [[Ангилал:Кавказ дахь угсаатан]] 0apxbssr2pqx3cyhq274oy22qe6c0nd Хэрэглэгч:Megzer 2 29788 709968 708723 2022-08-29T00:27:37Z Megzer 20491 wikitext text/x-wiki {{Retired}} {{Инфобокс хувь хүн | нэр = '''Megzer''' | хүндэтгэсэн_угтвар = | хүндэтгэсэн_дагавар = | зураг = | зураг_хэмжээ = | зурагны_дэвсгэр_тайлбар = | тайлбар = | жинхэнэ_нэр = | төрсөн_огноо = | төрсөн_газар = | нас_барсан_огноо = | нас_барсан_газар = | үхлийн_шалтгаан = | олдсон_газар = | оршуулагдсан_газар = | хөшөө_дурсгал = | амьдарч_байсан_газар = | яс_үндэс = | үндэстэн = [[Монгол]] | аль_хотын_суугуул = Улаанбаатар хот | бусад_нэр = | юугаараа_алдаршсан = Викичин | телевиз = | боловсрол = | төгссөн_сургууль = | ажил_мэргэжил = | ажилд_авагч = | байгууллага = | алдартай_бүтээлүүд = | хэв_маяг = | түүнд_нөлөөлсөн = | түүний_нөлөөлсөн = | төлөөлөгч = | идэвхитэй_жилүүд = | төрөлх_хот = | цалин = | хөрөнгө = | хэргэм = | хугацаа = | өмнөх_хүн = | залгамжлагч = | нам = | хөдөлгөөн = | өрсөлдөгч = | зөвлөл = | шүтлэг = | шашны_бүлэг = | ял_зэм = | ялын_гүйцэтгэл = | ялын_нөхцөл = | эхнэр_(нөхөр) = | хамтрагч = | хүүхэд = | эцэг_эх = | хамаатан = | callsign = | шагнал = | гарын_үсэг = | гарын_үсэг_өөр = | вэбсайт = <!-- {{Url|www.жишээ.com}} --> | тэмдэглэл = }} * [[Хэрэглэгч:Megzer/Ноорог|Ноорог]] {{Шагнал|Random_Acts_of_Kindness_Barnstar.png|Ажилсаг Шоргоолж|[[Хэрэглэгч:Munkhzaya.E|Хэрэглэгч:Munkhzaya]]|Мэгзэр}} 1eshc7g35cv3v5tz46khq6vlu2lrtmy Хэрэглэгчийн яриа:Megzer 3 30033 709964 705624 2022-08-28T23:56:53Z Megzer 20491 /* {{retired}} */ шинэ хэсэг wikitext text/x-wiki {{hello}}--[[Хэрэглэгч:Губин_Михаил|Gubin]] 07:31, 10 Хоёрдугаар сар 2013 (UTC) == Facebook бүлгэм == Сайн байна уу? Монгол Википедиаг баяжуулагчид хоорондоо ярилцаж зөвлөгөө авахад амар байх болов уу гэсэн үүднээс "Монгол Википедиаг баяжуулагчид" гэсэн фэйсбүүк бүлгэм нээсэн тул заваараа сонирхоод үзээрэй[[Хэрэглэгч:Boldbdd|Boldoo]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Boldbdd|talk]]) 20:09, 2 Наймдугаар сар 2013 (UTC) </div> </div> Your help would be very Gratefully Appreciated, Thankyou very much. (If you do not currently have the unicode keyboard for typing in Traditional Mongolian script, You can type the article in [http://www.mongolfont.com/mn/utils/writer.html here], then copy and paste it onto my talk page). --[[Хэрэглэгч:Jose77|Jose77]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Jose77|talk]]) 16:46, 24 Наймдугаар сар 2013 (UTC) == Түүхэн хүний нэр == Megzer, та сайн байна уу. Таны оруулсан Монголын түүхэнд холбоотой өгүүллүүдийг харлаа. [[Арсболд]] (Арцболд) гэдэг шиг нэг хүний нэр салаалах нь цөөнгүй байгаад байна. Эх сурвалж тавьж байхыг хүсье. Сайн зохиолчийн түүхэн ном, монгол гадаад олон эх сурвалжийг харьцуулж байж хандах нь чухал юм. Ялангуяа Алтан товч, Нууц товчооны худам монголоор бичсэн хувь, үгүй дээ арай дээр үеийн эрдэмтдийн бичсэн анхдагч ном товхимолоос эш татах. [[Алчболд]]ын нэрийг зарим номонд Алчуболд, Алчиболд гээд биччихсэн байдаг. Яг аль нь вэ гэдгийг тодлоод өгвөл сайн. Худам монголоор [[Загвар:Юникодмонгол]]ыг ашиглаж бичнэ.--[[Хэрэглэгч:MongolWiki|MongolWiki]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:MongolWiki|talk]]) 12:33, 24 Гуравдугаар сар 2014 (UTC) Аан за ойлголоо.[[Хэрэглэгч:Megzer|Megzer]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Megzer|talk]]) :Засварлах цонхны үзэгний дүрс дээр дараад гарын үсэг, цагаа үлдээж байгаарай.--[[Хэрэглэгч:MongolWiki|MongolWiki]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:MongolWiki|talk]]) 13:37, 25 Гуравдугаар сар 2014 (UTC) == Хүний нэр == # Хулан хатны хүүгийн нэрийг хэрхэн бичвэл зохих вэ. Хөлгэн, Хүлгэн, Хөлгөн энэ гурваас алийг нь сонгох вэ. Түүхийн ном, сурвалжуудад аль алинаар нь бичсэн байдаг тул би Хүлгэн гэх хувилбарыг нь сонгоод бусдыг нь тайлбарт оруулах саналтай байна. # Мөн хятадын хаадын хуудас үүсгэхдээ улсын цол сүмийн цолыг хамтад нь бичвэл ямар вэ. Англи Викид жнь: ''Ruizong of Tang'' гэдэг. Үүнийг ''Тангийн Руйзун хаан'' гэвэл хэт урт болно. Харин Тан Руйзун гэх мэтээр нэршвэл хэр зохих вэ. Та бүхэн саналаа хэлнэ үү. [[Хэрэглэгч:Megzer|Megzer]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Megzer|talk]]) 07:18, 6 Дөрөвдүгээр сар 2016 (UTC) == Засвар хийхэд анхаарах зүйл== Сайн байна уу, Таны Булган хатан хуудсанд буцаасан засварыг харлаа. Хаан ширээ залгамжлах хааны хүүг хунтайж гэж нэрлэнэ, ханхүү бол угсаа залгамжилж хаан ширээнд нэр заагдаагүй боловч хааны нуган үрийг нэрлэдэг хэллэг юм. Ялангуяа Юань улсын төр барих үед хунтайж гэсэн нэршлийг түгээмэл ашигладаг байсныг анхаарна уу. [[Хэрэглэгч:Davaadorj.sfs|Даваадорж]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Davaadorj.sfs|talk]]) ==Онцлох өгүүлэл-Сонгууль== сайн байна уу? Танд ч бас үүнийг [[Wikipedia:Онцлох өгүүлэл/Сонгууль|онцлох өгүүллэгээр сонгоё гэсэн өгүүлэл, сэдэв]] байвал тэнд оруулаад яваарай. Баярлалаа. [[Хэрэглэгч:Munkhzaya.E|Munkhzaya.E]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Munkhzaya.E|talk]]) 09:29, 8 Наймдугаар сар 2016 (UTC) == Николай Носков == Хонгор Сайн байна уу Megzer! Та оросоор ярьж чадах уу? Би монгол мэдэхгүй байна, гэхдээ та захиалга хийх: Хэрэв та ОХУ-ын хөгжимчин Николай Носков и Филипп Киркоров талаар монгол хэл дугаар дээр хийж чадах вэ? Та энэ өгүүллийг хийх бол, би маш их баяртай байх болно! Баярлалаа! --[[Тусгай:Contributions/217.66.158.133|217.66.158.133]] 14:33, 15 Наймдугаар сар 2016 (UTC) == Tusuld demjileg avah == Sainuu bi Mongoliin wikig jaahan saijruulahtai holbootoi neg tusul sanaachilgiig Wikimedia san ruu huselt tavij baigaa yum tegeed tednii shaardlagaar neg hural yariltslagiin gazraa sanaagaa heleed hed gurvan hunees demjine gesen ug avh heregtei baigaa yum. Uuruu chadval [https://mn.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:Хурал/Ерөнхий#.D0.92.D0.B8.D0.BA.D0.B8.D0.BF.D0.B5.D0.B4.D0.B8.D0.B0.D0.B3.D0.B8.D0.B9.D0.BD_.D1.85.D1.8D.D1.80.D1.8D.D0.B3.D0.BB.D1.8D.D1.8D.D0.B3_.D0.B4.D1.83.D0.BD.D0.B4_.D0.B1.D0.BE.D0.BB.D0.BE.D0.B2.D1.81.D1.80.D0.BE.D0.BB.D0.B4_.D0.B0.D1.88.D0.B8.D0.B3.D0.BB.D0.B0.D1.85_.D1.82.D3.A9.D1.81.D3.A9.D0.BB end minii hurald oruulsan] zuil deer demjine geed neg ug taviad, neree taviad ugch chadahuu. Bayrllaa. == ESEAP Conference 2018 == Hello, I’m Biyanto from Wikimedia Indonesia who organized ESEAP Conference. [[:meta:ESEAP Conference 2018|ESEAP Conference 2018]] is a regional conference for Wikimedia communities throughout the ESEAP region: ESEAP stands for East, Southeast Asia, and Pacific. Taking place in Bali, Indonesia on 5–6 May 2018, this is the first regional conference for these Wikimedia communities. East and Southeast Asia and the Pacific are the most under-represented regions within the Wikimedia community. There is a significant number of Wikimedia contributors in our regions, yet we continue to struggle in establishing a well-managed community. This conference will bring participants from various ESEAP communities together in order to better understand the issues and to look for solutions. It also aims to connect people of the Wikimedia movement within ESEAP regions, to share ideas, and to build regional collaborations that are impossible to achieve through online communication. We’ve got a lot of participation from several countries, but we’re lacking from your country. As we need more participants from your country, we believe that your contribution and participation would be a valuable asset to the success of this event. If you would like to participate in the conference, please do fill the [https://docs.google.com/forms/d/e/1FAIpQLScedLPDBCZG6C6v1x_a3xiTh7BTO0j2odFRx5bU4QMzI9lk0Q/viewform form] as soon as possible (by April 5, 2018) and we’ll inform you if you get selected for the conference. Thank you and we hope to see you soon. --[[Хэрэглэгч:Beeyan|Beeyan]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Beeyan|talk]]) 20:28, 28 Гуравдугаар сар 2018 (UTC) == Share your experience and feedback as a Wikimedian in this global survey == <div class="mw-parser-output"> <div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"> Hello! The Wikimedia Foundation is asking for your feedback in a survey. We want to know how well we are supporting your work on and off wiki, and how we can change or improve things in the future. The opinions you share will directly affect the current and future work of the Wikimedia Foundation. You have been randomly selected to take this survey as we would like to hear from your Wikimedia community. The survey is available in various languages and will take between 20 and 40 minutes. <big>'''[https://wikimedia.qualtrics.com/jfe/form/SV_5ABs6WwrDHzAeLr?aud=AE&prj=as&edc=3&prjedc=as3 Take the survey now!]'''</big> You can find more information about this survey [[m:Special:MyLanguage/Community_Engagement_Insights/About_CE_Insights|on the project page]] and see how your feedback helps the Wikimedia Foundation support editors like you. This survey is hosted by a third-party service and governed by this [[:foundation:Community_Engagement_Insights_2018_Survey_Privacy_Statement|privacy statement]] (in English). Please visit our [[m:Special:MyLanguage/Community_Engagement_Insights/Frequently_asked_questions|frequently asked questions page]] to find more information about this survey. If you need additional help, or if you wish to opt-out of future communications about this survey, send an email through the EmailUser feature to [[:m:Special:EmailUser/WMF Surveys|WMF Surveys]] to remove you from the list. Thank you! </div> <span class="mw-content-ltr" dir="ltr">[[m:User:WMF Surveys|WMF Surveys]]</span>, 18:19, 29 Гуравдугаар сар 2018 (UTC) </div> <!-- Message sent by User:WMF Surveys@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Community_Engagement_Insights/MassMessages/Lists/2018/as3&oldid=17881328 --> == Reminder: Share your feedback in this Wikimedia survey == <div class="mw-parser-output"> <div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"> Every response for this survey can help the Wikimedia Foundation improve your experience on the Wikimedia projects. So far, we have heard from just 29% of Wikimedia contributors. The survey is available in various languages and will take between 20 and 40 minutes to be completed. '''[https://wikimedia.qualtrics.com/jfe/form/SV_5ABs6WwrDHzAeLr?aud=AE&prj=as&edc=3&prjedc=as3 Take the survey now.]''' If you have already taken the survey, we are sorry you've received this reminder. We have design the survey to make it impossible to identify which users have taken the survey, so we have to send reminders to everyone. If you wish to opt-out of the next reminder or any other survey, send an email through EmailUser feature to [[:m:Special:EmailUser/WMF Surveys|WMF Surveys]]. You can also send any questions you have to this user email. [[m:Community_Engagement_Insights/About_CE_Insights|Learn more about this survey on the project page.]] This survey is hosted by a third-party service and governed by this Wikimedia Foundation [[:foundation:Community_Engagement_Insights_2018_Survey_Privacy_Statement|privacy statement]]. Thanks! </div> <span class="mw-content-ltr" dir="ltr">[[m:User:WMF Surveys|WMF Surveys]]</span>, 01:17, 13 Дөрөвдүгээр сар 2018 (UTC) </div> <!-- Message sent by User:WMF Surveys@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Community_Engagement_Insights/MassMessages/Lists/2018/as3&oldid=17881328 --> == Your feedback matters: Final reminder to take the global Wikimedia survey == <div class="mw-parser-output"> <div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"> Hello! This is a final reminder that the Wikimedia Foundation survey will close on '''23 April, 2018 (07:00 UTC)'''. The survey is available in various languages and will take between 20 and 40 minutes. '''[https://wikimedia.qualtrics.com/jfe/form/SV_5ABs6WwrDHzAeLr?aud=AE&prj=as&edc=3&prjedc=as3 Take the survey now.]''' '''If you already took the survey - thank you! We will not bother you again.''' We have designed the survey to make it impossible to identify which users have taken the survey, so we have to send reminders to everyone. To opt-out of future surveys, send an email through EmailUser feature to [[:m:Special:EmailUser/WMF Surveys|WMF Surveys]]. You can also send any questions you have to this user email. [[m:Community_Engagement_Insights/About_CE_Insights|Learn more about this survey on the project page.]] This survey is hosted by a third-party service and governed by this Wikimedia Foundation [[:foundation:Community_Engagement_Insights_2018_Survey_Privacy_Statement|privacy statement]]. </div> <span class="mw-content-ltr" dir="ltr">[[m:User:WMF Surveys|WMF Surveys]]</span>, 00:26, 20 Дөрөвдүгээр сар 2018 (UTC) </div> <!-- Message sent by User:WMF Surveys@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Community_Engagement_Insights/MassMessages/Lists/2018/as3&oldid=17881328 --> == Хэлэлцүүлэг / Яриа == Hello! Please see the discussion at [[Wikipedia:Хурал#Хэлэлцүүлэг / Яриа]] Thank you! [[Хэрэглэгч:Amire80|Amir E. Aharoni]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Amire80|talk]]) 14:57, 10 Арванхоёрдугаар сар 2021 (UTC) == Таргудай Хирилтуг == Сайн байна уу! Greetings from Russian Wiki! :) Just found your version of Таргудай Хирилтуг article. Would you be so kind to tell what source mentions that Targutai was assassinated by Todoin? In all the sources I know his death either isn't mentioned at all or described as commited by Chilaun. Thanks for your interest in the life of this person (which is, unfortunatelly, is underrated by historicans) and have a nice day! [[Хэрэглэгч:Варвара Хан|Варвара Хан]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Варвара Хан|talk]]) 01:36, 13 Долоодугаар сар 2022 (UTC) Thanks for your advice. [[Хэрэглэгч:Megzer|Megzer]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Megzer|talk]]) 11:12, 13 Долоодугаар сар 2022 (UTC) == {{retired}} == Retired [[Хэрэглэгч:Megzer|Megzer]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Megzer|talk]]) 23:56, 28 Наймдугаар сар 2022 (UTC) geyi5xe5fbwm54sazp5lrduax19e5e4 709965 709964 2022-08-28T23:57:26Z Megzer 20491 wikitext text/x-wiki {{hello}}--[[Хэрэглэгч:Губин_Михаил|Gubin]] 07:31, 10 Хоёрдугаар сар 2013 (UTC) == Facebook бүлгэм == Сайн байна уу? Монгол Википедиаг баяжуулагчид хоорондоо ярилцаж зөвлөгөө авахад амар байх болов уу гэсэн үүднээс "Монгол Википедиаг баяжуулагчид" гэсэн фэйсбүүк бүлгэм нээсэн тул заваараа сонирхоод үзээрэй[[Хэрэглэгч:Boldbdd|Boldoo]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Boldbdd|talk]]) 20:09, 2 Наймдугаар сар 2013 (UTC) </div> </div> Your help would be very Gratefully Appreciated, Thankyou very much. (If you do not currently have the unicode keyboard for typing in Traditional Mongolian script, You can type the article in [http://www.mongolfont.com/mn/utils/writer.html here], then copy and paste it onto my talk page). --[[Хэрэглэгч:Jose77|Jose77]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Jose77|talk]]) 16:46, 24 Наймдугаар сар 2013 (UTC) == Түүхэн хүний нэр == Megzer, та сайн байна уу. Таны оруулсан Монголын түүхэнд холбоотой өгүүллүүдийг харлаа. [[Арсболд]] (Арцболд) гэдэг шиг нэг хүний нэр салаалах нь цөөнгүй байгаад байна. Эх сурвалж тавьж байхыг хүсье. Сайн зохиолчийн түүхэн ном, монгол гадаад олон эх сурвалжийг харьцуулж байж хандах нь чухал юм. Ялангуяа Алтан товч, Нууц товчооны худам монголоор бичсэн хувь, үгүй дээ арай дээр үеийн эрдэмтдийн бичсэн анхдагч ном товхимолоос эш татах. [[Алчболд]]ын нэрийг зарим номонд Алчуболд, Алчиболд гээд биччихсэн байдаг. Яг аль нь вэ гэдгийг тодлоод өгвөл сайн. Худам монголоор [[Загвар:Юникодмонгол]]ыг ашиглаж бичнэ.--[[Хэрэглэгч:MongolWiki|MongolWiki]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:MongolWiki|talk]]) 12:33, 24 Гуравдугаар сар 2014 (UTC) Аан за ойлголоо.[[Хэрэглэгч:Megzer|Megzer]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Megzer|talk]]) :Засварлах цонхны үзэгний дүрс дээр дараад гарын үсэг, цагаа үлдээж байгаарай.--[[Хэрэглэгч:MongolWiki|MongolWiki]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:MongolWiki|talk]]) 13:37, 25 Гуравдугаар сар 2014 (UTC) == Хүний нэр == # Хулан хатны хүүгийн нэрийг хэрхэн бичвэл зохих вэ. Хөлгэн, Хүлгэн, Хөлгөн энэ гурваас алийг нь сонгох вэ. Түүхийн ном, сурвалжуудад аль алинаар нь бичсэн байдаг тул би Хүлгэн гэх хувилбарыг нь сонгоод бусдыг нь тайлбарт оруулах саналтай байна. # Мөн хятадын хаадын хуудас үүсгэхдээ улсын цол сүмийн цолыг хамтад нь бичвэл ямар вэ. Англи Викид жнь: ''Ruizong of Tang'' гэдэг. Үүнийг ''Тангийн Руйзун хаан'' гэвэл хэт урт болно. Харин Тан Руйзун гэх мэтээр нэршвэл хэр зохих вэ. Та бүхэн саналаа хэлнэ үү. [[Хэрэглэгч:Megzer|Megzer]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Megzer|talk]]) 07:18, 6 Дөрөвдүгээр сар 2016 (UTC) == Засвар хийхэд анхаарах зүйл== Сайн байна уу, Таны Булган хатан хуудсанд буцаасан засварыг харлаа. Хаан ширээ залгамжлах хааны хүүг хунтайж гэж нэрлэнэ, ханхүү бол угсаа залгамжилж хаан ширээнд нэр заагдаагүй боловч хааны нуган үрийг нэрлэдэг хэллэг юм. Ялангуяа Юань улсын төр барих үед хунтайж гэсэн нэршлийг түгээмэл ашигладаг байсныг анхаарна уу. [[Хэрэглэгч:Davaadorj.sfs|Даваадорж]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Davaadorj.sfs|talk]]) ==Онцлох өгүүлэл-Сонгууль== сайн байна уу? Танд ч бас үүнийг [[Wikipedia:Онцлох өгүүлэл/Сонгууль|онцлох өгүүллэгээр сонгоё гэсэн өгүүлэл, сэдэв]] байвал тэнд оруулаад яваарай. Баярлалаа. [[Хэрэглэгч:Munkhzaya.E|Munkhzaya.E]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Munkhzaya.E|talk]]) 09:29, 8 Наймдугаар сар 2016 (UTC) == Николай Носков == Хонгор Сайн байна уу Megzer! Та оросоор ярьж чадах уу? Би монгол мэдэхгүй байна, гэхдээ та захиалга хийх: Хэрэв та ОХУ-ын хөгжимчин Николай Носков и Филипп Киркоров талаар монгол хэл дугаар дээр хийж чадах вэ? Та энэ өгүүллийг хийх бол, би маш их баяртай байх болно! Баярлалаа! --[[Тусгай:Contributions/217.66.158.133|217.66.158.133]] 14:33, 15 Наймдугаар сар 2016 (UTC) == Tusuld demjileg avah == Sainuu bi Mongoliin wikig jaahan saijruulahtai holbootoi neg tusul sanaachilgiig Wikimedia san ruu huselt tavij baigaa yum tegeed tednii shaardlagaar neg hural yariltslagiin gazraa sanaagaa heleed hed gurvan hunees demjine gesen ug avh heregtei baigaa yum. Uuruu chadval [https://mn.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:Хурал/Ерөнхий#.D0.92.D0.B8.D0.BA.D0.B8.D0.BF.D0.B5.D0.B4.D0.B8.D0.B0.D0.B3.D0.B8.D0.B9.D0.BD_.D1.85.D1.8D.D1.80.D1.8D.D0.B3.D0.BB.D1.8D.D1.8D.D0.B3_.D0.B4.D1.83.D0.BD.D0.B4_.D0.B1.D0.BE.D0.BB.D0.BE.D0.B2.D1.81.D1.80.D0.BE.D0.BB.D0.B4_.D0.B0.D1.88.D0.B8.D0.B3.D0.BB.D0.B0.D1.85_.D1.82.D3.A9.D1.81.D3.A9.D0.BB end minii hurald oruulsan] zuil deer demjine geed neg ug taviad, neree taviad ugch chadahuu. Bayrllaa. == ESEAP Conference 2018 == Hello, I’m Biyanto from Wikimedia Indonesia who organized ESEAP Conference. [[:meta:ESEAP Conference 2018|ESEAP Conference 2018]] is a regional conference for Wikimedia communities throughout the ESEAP region: ESEAP stands for East, Southeast Asia, and Pacific. Taking place in Bali, Indonesia on 5–6 May 2018, this is the first regional conference for these Wikimedia communities. East and Southeast Asia and the Pacific are the most under-represented regions within the Wikimedia community. There is a significant number of Wikimedia contributors in our regions, yet we continue to struggle in establishing a well-managed community. This conference will bring participants from various ESEAP communities together in order to better understand the issues and to look for solutions. It also aims to connect people of the Wikimedia movement within ESEAP regions, to share ideas, and to build regional collaborations that are impossible to achieve through online communication. We’ve got a lot of participation from several countries, but we’re lacking from your country. As we need more participants from your country, we believe that your contribution and participation would be a valuable asset to the success of this event. If you would like to participate in the conference, please do fill the [https://docs.google.com/forms/d/e/1FAIpQLScedLPDBCZG6C6v1x_a3xiTh7BTO0j2odFRx5bU4QMzI9lk0Q/viewform form] as soon as possible (by April 5, 2018) and we’ll inform you if you get selected for the conference. Thank you and we hope to see you soon. --[[Хэрэглэгч:Beeyan|Beeyan]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Beeyan|talk]]) 20:28, 28 Гуравдугаар сар 2018 (UTC) == Share your experience and feedback as a Wikimedian in this global survey == <div class="mw-parser-output"> <div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"> Hello! The Wikimedia Foundation is asking for your feedback in a survey. We want to know how well we are supporting your work on and off wiki, and how we can change or improve things in the future. The opinions you share will directly affect the current and future work of the Wikimedia Foundation. You have been randomly selected to take this survey as we would like to hear from your Wikimedia community. The survey is available in various languages and will take between 20 and 40 minutes. <big>'''[https://wikimedia.qualtrics.com/jfe/form/SV_5ABs6WwrDHzAeLr?aud=AE&prj=as&edc=3&prjedc=as3 Take the survey now!]'''</big> You can find more information about this survey [[m:Special:MyLanguage/Community_Engagement_Insights/About_CE_Insights|on the project page]] and see how your feedback helps the Wikimedia Foundation support editors like you. This survey is hosted by a third-party service and governed by this [[:foundation:Community_Engagement_Insights_2018_Survey_Privacy_Statement|privacy statement]] (in English). Please visit our [[m:Special:MyLanguage/Community_Engagement_Insights/Frequently_asked_questions|frequently asked questions page]] to find more information about this survey. If you need additional help, or if you wish to opt-out of future communications about this survey, send an email through the EmailUser feature to [[:m:Special:EmailUser/WMF Surveys|WMF Surveys]] to remove you from the list. Thank you! </div> <span class="mw-content-ltr" dir="ltr">[[m:User:WMF Surveys|WMF Surveys]]</span>, 18:19, 29 Гуравдугаар сар 2018 (UTC) </div> <!-- Message sent by User:WMF Surveys@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Community_Engagement_Insights/MassMessages/Lists/2018/as3&oldid=17881328 --> == Reminder: Share your feedback in this Wikimedia survey == <div class="mw-parser-output"> <div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"> Every response for this survey can help the Wikimedia Foundation improve your experience on the Wikimedia projects. So far, we have heard from just 29% of Wikimedia contributors. The survey is available in various languages and will take between 20 and 40 minutes to be completed. '''[https://wikimedia.qualtrics.com/jfe/form/SV_5ABs6WwrDHzAeLr?aud=AE&prj=as&edc=3&prjedc=as3 Take the survey now.]''' If you have already taken the survey, we are sorry you've received this reminder. We have design the survey to make it impossible to identify which users have taken the survey, so we have to send reminders to everyone. If you wish to opt-out of the next reminder or any other survey, send an email through EmailUser feature to [[:m:Special:EmailUser/WMF Surveys|WMF Surveys]]. You can also send any questions you have to this user email. [[m:Community_Engagement_Insights/About_CE_Insights|Learn more about this survey on the project page.]] This survey is hosted by a third-party service and governed by this Wikimedia Foundation [[:foundation:Community_Engagement_Insights_2018_Survey_Privacy_Statement|privacy statement]]. Thanks! </div> <span class="mw-content-ltr" dir="ltr">[[m:User:WMF Surveys|WMF Surveys]]</span>, 01:17, 13 Дөрөвдүгээр сар 2018 (UTC) </div> <!-- Message sent by User:WMF Surveys@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Community_Engagement_Insights/MassMessages/Lists/2018/as3&oldid=17881328 --> == Your feedback matters: Final reminder to take the global Wikimedia survey == <div class="mw-parser-output"> <div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"> Hello! This is a final reminder that the Wikimedia Foundation survey will close on '''23 April, 2018 (07:00 UTC)'''. The survey is available in various languages and will take between 20 and 40 minutes. '''[https://wikimedia.qualtrics.com/jfe/form/SV_5ABs6WwrDHzAeLr?aud=AE&prj=as&edc=3&prjedc=as3 Take the survey now.]''' '''If you already took the survey - thank you! We will not bother you again.''' We have designed the survey to make it impossible to identify which users have taken the survey, so we have to send reminders to everyone. To opt-out of future surveys, send an email through EmailUser feature to [[:m:Special:EmailUser/WMF Surveys|WMF Surveys]]. You can also send any questions you have to this user email. [[m:Community_Engagement_Insights/About_CE_Insights|Learn more about this survey on the project page.]] This survey is hosted by a third-party service and governed by this Wikimedia Foundation [[:foundation:Community_Engagement_Insights_2018_Survey_Privacy_Statement|privacy statement]]. </div> <span class="mw-content-ltr" dir="ltr">[[m:User:WMF Surveys|WMF Surveys]]</span>, 00:26, 20 Дөрөвдүгээр сар 2018 (UTC) </div> <!-- Message sent by User:WMF Surveys@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Community_Engagement_Insights/MassMessages/Lists/2018/as3&oldid=17881328 --> == Хэлэлцүүлэг / Яриа == Hello! Please see the discussion at [[Wikipedia:Хурал#Хэлэлцүүлэг / Яриа]] Thank you! [[Хэрэглэгч:Amire80|Amir E. Aharoni]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Amire80|talk]]) 14:57, 10 Арванхоёрдугаар сар 2021 (UTC) == Таргудай Хирилтуг == Сайн байна уу! Greetings from Russian Wiki! :) Just found your version of Таргудай Хирилтуг article. Would you be so kind to tell what source mentions that Targutai was assassinated by Todoin? In all the sources I know his death either isn't mentioned at all or described as commited by Chilaun. Thanks for your interest in the life of this person (which is, unfortunatelly, is underrated by historicans) and have a nice day! [[Хэрэглэгч:Варвара Хан|Варвара Хан]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Варвара Хан|talk]]) 01:36, 13 Долоодугаар сар 2022 (UTC) Thanks for your advice. [[Хэрэглэгч:Megzer|Megzer]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Megzer|talk]]) 11:12, 13 Долоодугаар сар 2022 (UTC) sl1rpmotu0grcld9gkofr0ao866o2z6 Гончигжалцангийн Бадамдорж 0 35044 709960 709561 2022-08-28T23:27:54Z 103.173.255.162 /* Түүхэн баримт */ wikitext text/x-wiki {{Инфобокс хувь хүн | нэр = Бадамдорж | хүндэтгэсэн_угтвар = Да лам | хүндэтгэсэн_дагавар = | зураг = Г.Бадамдорж.jpg | зураг_хэмжээ = | зурагны_дэвсгэр_тайлбар = | тайлбар = Да лам Бадамдорж | жинхэнэ_нэр = Гончигжалцангийн Бадамдорж | төрсөн_огноо = 1850-д он | төрсөн_газар = [[Чин улс]], [[Ар Монгол|Гадаад Монгол]], [[Их Шавь]] | нас_барсан_огноо = [[1920 он]] | нас_барсан_газар = [[Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс|Богд Хаант Монгол Улс]] | үхлийн_шалтгаан = [[Чихрийн шижин]] | олдсон_газар = | оршуулагдсан_газар = | хөшөө_дурсгал = | амьдарч_байсан_газар = [[Монгол Улс]] | яс_үндэс = [[халх]] | үндэстэн = [[Монголчууд|монгол]] | аль_хотын_суугуул = | бусад_нэр = | юугаараа_алдаршсан = Монгол Улсын Ерөнхий сайд, Автономит монгол улсыг устгах гэрээнд гарын үсэг зурсан. | телевиз = | боловсрол = [[Манж хэл|манж]], [[Төвөд хэл|төвөд]], [[Хятад хэл|хятад хэлтэй]] | төгссөн_сургууль = | ажил_мэргэжил = | ажилд_авагч = | байгууллага = | алдартай_бүтээлүүд = | хэв_маяг = | түүнд_нөлөөлсөн = | түүний_нөлөөлсөн = | төлөөлөгч = | идэвхитэй_жилүүд = | төрөлх_хот = | цалин = | хөрөнгө = | өндөр = | жин = | хэргэм = [[Да лам]] | телевиз = | хугацаа = | өмнөх_хүн = | залгамжлагч = | нам = | хөдөлгөөн = | өрсөлдөгч = | зөвлөл = | шүтлэг = [[Буддын шашин|бурханы шашин]] | шашны_бүлэг = [[шарын шашин]] | ял_зэм = | ялын_гүйцэтгэл = | ялын_нөхцөл = | эхнэр_(нөхөр) = | хамтрагч = | хүүхэд = | эцэг_эх = | хамаатан = | callsign = | шагнал = | гарын_үсэг = | гарын_үсэг_өөр = | вэбсайт = | тэмдэглэл = }} '''Гончигжалцангийн Бадамдорж''' нь [[Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс|Олноо Өргөгдсөн Монгол Улсын]] [[Ерөнхий сайд]] бөгөөд Монгол Улсын тусгаар тогтнолын үйлст гарамгай гавьяа байгуулсан боловч энэхүү гавьяагаа [[Дундад Иргэн Улс|ДИУ-д]] [[Сю Шүжан|генерал Сю-шүжан]]ы сүрдүүлгээс болон харлуулсан нэгэн. ==Түүхэн баримт== [[Монголын үндэсний архив]]т 1919 онд [[Нийслэл хүрээ]]нд сууж байсан Бүрэн эрх төлөөлөгч [[Чен-И]] ба [[Богд хаан]]т Монголын улсын удирдлагатай хийсэн хэлэлцээний үеийн тэмдэглэлийн хэсэг хадгалагдаж байна. Тэрхүү тэмдэглэлд [[Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс|Монголын автономит төр]]ийг устгасаны төлөө Монголын ноёд, том лам, хутагт нарт мөнгөн шагнал олгох асуудлыг хэлэлцсэн байх бөгөөд 138 хүний нэр, цол хэргэм болон олгох мөнгөн шагналын хэмжээг заасан жагсаалтыг үйлдсэн нь хадгалагдан үлджээ. Жагсаалтын эхэнд [[Ерөнхий сайд]], Эрдэнэ шанзав да лам [[Гончигжалцангийн Бадамдорж]]ид 30 мянган [[лан]] мөнгө, Дотоод яамны дэд сайд дархан чин ван [[Намжилдэндэвийн Пунцагцэрэн|Пунцагцэрэн]] ба дэд сайд [[Да лам Пунцагдорж]] нарт тус бүр 15 мянган лан мөнгө, Гадаад яамны сайд, Хичээнгүй гүн [[Балингийн Цэрэндорж|Б. Цэрэндорж]]ид 20 мянган лан мөнгө гэх зэргээр нийт 354 мянган лан мөнгө олгохоор заасан байна. 1920 онд Монголын ноёд лам нарын өөрийн хүсэлтээр автономит эрхийг устгасан. Нэгэнт хэлэлцэн тохирсон зүйл хэрэгжсэн тул мөнгөн шагналаа авсан байх магадлал өндөр. {{s-start}} {{Залгамжлал |өмнө =[[Төгс-Очирын Намнансүрэн|Сайн ноён хан Намнансүрэн]] |албан_тушаал =[[Монгол Улсын Ерөнхий Сайд]] |он =1919-1920 |дараа =[[Содномын Дамдинбазар|Жалханз хутагт Дамдинбазар]] }} {{end}} {{Хөтлөгч мөр Олноо Өргөгдсөн Монгол Улсын Ерөнхий сайд}} {{DEFAULTSORT:Бадамдорж, Гончигжалцангийн}} [[Ангилал:Монгол Улсын Ерөнхий Сайд]] [[Ангилал:Монголчууд]] [[Ангилал:19-р зуунд төрсөн]] [[Ангилал:1920 онд өнгөрсөн]] fpcfv0cry817qiirehgb8n53gubpehl Раднашири хатан 0 35278 710030 650088 2022-08-29T10:48:32Z 122.201.31.33 wikitext text/x-wiki {{Хаан |name= Раднашири |title=[[Юань улс]]ын [[хатан|их хатан]]<br> (1311—1320 он) |image= [[Файл:YuanEmpressAlbumAWifeOfAyurbarvada.jpg|200px]] |spouse= [[Аюурбарбад]] хааны хатан |royal house=[[хонгирад]] |}} '''Раднашири'''<ref>Ч.Содбилэг «Анаашири» хэмээсэн. Хатны хятад галиг нэр нь Анашишили (阿纳失失里 ''Ānàshīshīlǐ'')</ref> (1322 онд өнгөрсөн) — Юань улсын 1311-1320 оны [[Аюурбарбад буянт хаан]]ы их '''[[хатан]]''' байв. == Намтар == Раднашири [[хонгирад]] аймгийн Сэнгэбал ноён ба Пуна гүнжийн охин байсан. Аюурбарбад хаантай хэзээ урагласан нь тодорхойгүй. 1303 онд хожмын [[Шадбал гэгээн хаан]]ыг төрүүлсэн. [[Хөнань]]д<ref>хятад сурвалж</ref> байсан Аюурбарбад ван Хайсан ахыгаа хаан болоход туслан 1307 онд [[Дайду]]д ирэв. 1311 онд [[Хайсан хүлэг хаан]] нас барж, Аюурбарбад ханхүү хаан болоход Раднашири улсын их хатан болсон. 1316 онд Шадбал хүү ханхүү болоход Раднашири хатны нэр нөлөө их болсон ч хоёр хааны эх [[Тажи]] хатнаас доор байсан. Раднаашири хатан өмнөх хатад шиг улс төрийн хэрэгт оролцдоггүй, даруу төлөв нэгэн байсан. 1320 онд Шадбал гэгээн хаан ор суухад Раднашири улсын хатан эх (''хуан тайху'') өргөмжлөгдөж 1322 онд нас баржээ. 1322 онд Шадбал гэгээн хаан «Хэв нигүүлсэхүй өглөгт богд хатан» хэмээн нэхэн өргөмжилж Өвгөдийн сүмд эцэг хааныхаа тахилгын харшид хатан эхийнхээ хөргийг байрлуулжээ. 1327 онд [[Есөнтөмөр хаан]] «Чихмэй үзэсгэлэнт нигүүлсэхүй богд хатан» хэмээн нэхэн өргөмжилсөн.<ref name="содбилэг">Ч.Содбилэг. «Монголын Их Юань улсын түүх». 262-р тал. Улаанбаатар. 2010 он.</ref> == Сурвалж, тайлбар == * «[[Юань улсын судар]]». [https://zh.wikisource.org/wiki/%E5%85%83%E5%8F%B2/%E5%8D%B7114 114-р хуудас. Хатад татварын намтар.] {{ref-zh}} {{лавлах холбоос}} {{s-start}} {{Залгамжлал |албан_тушаал= [[Юань улс]]ын [[хатан|их хатан]] |он= 1311—1320 он |өмнө= [[Жэнгэ хатан]] |дараа= [[Сугабал хатан]] }} {{end}} [[Ангилал:Хонгирад]] [[Ангилал:Монгол хатан]] [[Ангилал:Юань улсын хатан]] [[Ангилал:13-р эсвэл 14-р зуунд төрсөн]] [[Ангилал:1322 онд өнгөрсөн]] 30cnldyosvx3ch6dd4n3w01a3b0d09m Намбуй хатан 0 35281 709931 614417 2022-08-28T13:20:52Z 122.201.31.33 /* Намтар */ wikitext text/x-wiki [[Файл:YuanEmpressAlbumNahan.jpg|200px|right|Намбуй хатан]] '''Намбуй'''<ref>(Ч.Содбилэг "Их Юань улсын түүх" УБ., 2010) (南必 ''Nánbì'') «Наньби» гэсэн</ref>, <ref>(南比 ''Nánbǐ'') (Д.Идэр "Их Юань улсын их хатан" УБ., 2016. 31 дэхь тал) </ref>Юань улсын [[Хубилай сэцэн хаан]]ы хоёрдугаар их '''[[хатан]]''' байв. == Намтар == Намбуй хатан [[хонгирад]] аймгийн хүн бөгөөд [[Чаби]] хатны төрлийн Начин ноён охин.<ref>Д.Идэр "Их Юань улсын хатад" УБ., 2016. 31 дэх тал. ISBN 99973-3-591-0</ref> Чаби их хатныг нас нөгчсөний дараа 1283 оны намар Намбуйг их хатан болгожээ. Хаан хөгширсөн тул Намбуй хатнаар дамжуулж төрийн хэрэг, сайд нарын айлтгалыг сонсдог байв. Тэмүчи хэмээх нэг хүү хаанд төрүүлж өгсөн. Хатны тухай мэдээ хомс, төрсөн талийсан он тодорхойгүй.<ref>Ч.Содбилэг. «Монголын Их Юань улсын түүх». 261-р тал. Улаанбаатар. 2010 он.</ref> == Сурвалж, тайлбар == {{лавлах холбоос}} {{s-start}} {{Залгамжлал |албан_тушаал= [[Юань улс]]ын их хатан |он= 1283-1294 он |өмнө= [[Чаби хатан]] |дараа= [[Шилийндалай хатан]] }} {{end}} [[Ангилал:Хонгирад]] [[Ангилал:Монгол хатан]] [[Ангилал:Юань улсын хатан]] [[Ангилал:хатан]] hjf43rz04n9qeiapmz9m47q8fon1zbh 709937 709931 2022-08-28T15:43:42Z Megzer 20491 [[Special:Contributions/122.201.31.33|122.201.31.33]] ([[User talk:122.201.31.33|Яриа]]) хэрэглэгчийн 709931 засварыг цуцлах wikitext text/x-wiki [[Файл:YuanEmpressAlbumNahan.jpg|200px|right|Намбуй хатан]] '''Намбуй'''<ref>(Ч.Содбилэг "Их Юань улсын түүх" УБ., 2010) (南必 ''Nánbì'') «Наньби» гэсэн</ref>, <ref>(南比 ''Nánbǐ'') (Д.Идэр "Их Юань улсын их хатан" УБ., 2016. 31 дэхь тал) </ref>Юань улсын [[Хубилай сэцэн хаан]]ы хоёрдугаар их '''[[хатан]]''' байв. == Намтар == Намбуй хатан [[хонгирад]] аймгийн хүн бөгөөд [[Чаби]] хатны төрлийн Начин ноёны хүү Химтун ноёны охин юм.<ref>Д.Идэр "Их Юань улсын хатад" УБ., 2016. 31 дэх тал. ISBN 99973-3-591-0</ref> Чаби их хатныг нас нөгчсөний дараа 1283 оны намар Намбуйг их хатан болгожээ. Хаан хөгширсөн тул Намбуй хатнаар дамжуулж төрийн хэрэг, сайд нарын айлтгалыг сонсдог байв. Тэмүчи хэмээх нэг хүү хаанд төрүүлж өгсөн. Хатны тухай мэдээ хомс, төрсөн талийсан он тодорхойгүй.<ref>Ч.Содбилэг. «Монголын Их Юань улсын түүх». 261-р тал. Улаанбаатар. 2010 он.</ref> == Сурвалж, тайлбар == {{лавлах холбоос}} {{s-start}} {{Залгамжлал |албан_тушаал= [[Юань улс]]ын их хатан |он= 1283-1294 он |өмнө= [[Чаби хатан]] |дараа= [[Шилийндалай хатан]] }} {{end}} [[Ангилал:Хонгирад]] [[Ангилал:Монгол хатан]] [[Ангилал:Юань улсын хатан]] [[Ангилал:хатан]] d7ba2rih2m7xcjcpb7gcvkhkrjxv5fh Чаби хатан 0 35282 709930 709805 2022-08-28T13:18:34Z 122.201.31.33 /* Гэр бүл */ wikitext text/x-wiki {{Хаан |name= Чаби хатан |title=[[Юань улс]]ын [[хатан|их хатан]]<br> (1273—1281 он) |image= [[Файл:YuanEmpressAlbumChabi.jpg|200px]] |royal house=[[хонгирад]] ||successor=[[Намбуй хатан]]|predecessor=[[Хутугтай хатан]]|father=Анчин ноён|children=[[Чингим]], [[Мангала]], [[Номуган]]|dynasty=[[Юань Улс]]}} '''Чаби хатан'''<ref>Ч.Содбилэг тэмдэглэхдээ: "Чаби хатныг монголын түүх бичигт Чамбай, Чамбуй, Чамуй, [Чабуй], Цэвэр хатан гэх зэрэг харилцан адилгүй тэмдэглэдэг". Хятад галиг нэр нь Чаби (察必 ''Chábì'').</ref> (1216–1281) бол Юань улсын [[Хубилай сэцэн хаан]]ы их '''[[хатан]]'''. == Намтар == Чаби хатны төрсөн он тодорхойгүй. [[Хонгирад]] аймгийн Анчин ноёны охин, Хубилайн хоёрдугаар хатан байв. 1259 онд [[Мөнх хаан|Мөнх]] хаан нас барахад Чаби хатан [[Хархорум]]д байхдаа [[Аригбөх]]ийн хаан болох гэж буйг Хубилайд нууц элчээр дамжуулан дуулгаж байв. 1260 онд Хубилайг [[Шанду]]д хаан өргөмжлөгдсөний дараа 1262 онд хатанд өргөмжлөв. 1273 онд хааны зарлигаар Чаби хатанд '''Ёсонд бат, богдод таалагдсан, тэнгэрийн санаатай эелдсэн, бичигт мэргэн, гэгээн заяат төрийн их хатан'''<ref>Д.Идэр. Их Юань улсын хатад. УБ., 2016. т.23</ref> ('''贞懿昭圣顺天睿文光应皇后''' - Zhēn yì zhāo shèng shùn tiān ruì wén guāng yīng huánghòu) цол хүртээж, навчит өргөмжлөл, хаш тамга соёрхож, улсын их хатанд өргөмжлөв. Чаби хатан хаанд зөвлөдөг, төрийн нөлөөтэй нэгэн байсан бөгөөд сайд нар хатанд таалагдаж байж алба хашдаг болов. Хатны олон гавъяа зүтгэлээс цөөнийг бичвээс: ''"Монголчуудын малгай урьд саравч гэж байхгүй байв. Хаан бээр нум сум харваж намнахуйд нүд нь гялбах учир түүнийгээ хатанд хэлсэнд хатан дэр даруй, малгайд нь саравч тааруулан оёж өгчээ. Үүнд хаан ихэд баясаж даруй малгайгаа өмсөх болов. Хатан бас нэг зүйлийн хувцас хийв. Тэр нь өмнөө хормойтой атал энгэргүй, ар хормой нь урд хормойгоосоо урт, хоолойвч ханцуйгүй, хоёр шилбэ хадаад нэгийг нь Бига хэмээв. Морин дээрээс харваж намнахад эвтэйхэн тул тэр цагт цөмөөрөө үлгэрлэн хийж өмсөв"'' <ref>Д.Идэр. Их Юань Улсын Хатад. УБ., 2016. т.25-26</ref> гэснээс үзвэл тухайн үеийн монголын дээл хувцас, малгайд өөрчлөлт шинэчлэлт хийжээ. Энд өгүүлэх саравчит малгай нь Юань улсын монгол хаадын хөрөгт зурагдсан малгай юм. 1276 онд Сүн улсын бэлэвсэн хатан Цюань овогт, Ся овогт болон бяцхан хааныг монголчууд олзлоход өрөвдөж, хүний өөрийн гэсэн сэтгэл гаргалгүй туслан тэтгэж байв. Чаби 1281 оны 3-р сард тэнгэрт хальсан ба 1294 онд ач хүү [[Төмөр өлзийт хаан|Төмөр]] нь хаан болж '''"Гэгээн хурц эергүү богд хатан"''' ('''昭睿顺圣皇后'''-Rао Рүй Шэн Хуанху) хэмээн нэхэн өргөмжилжээ. Өвгөдийн сүмд Хубилай хааны тахилгын харшид хөргийг нь байрлуулан тахьсан. == Гэр бүл == Чаби хатан бол [[Хонгирад]] аймгийн Анчин ноёны охин. Түүнийг хэдэн хүүхэд төрүүлсэн нь яг таг тодорхойгүй ч, 3-4 хөвгүүн ба 6 охин төрүүлсэн гэж түүхчид үздэг. Юань улсын судрын 114-р дэвтэр хатадын шастирт ганц Чингим хунтайжийн нэрийг бичсэн байдаг. Бас [[Судрын чуулган|Судрын чуулганд]] Чабун хатан [[Чингим|Жимхим]], [[Мангала|Минхлухан]], [[Номуган|Нумуган]], Хөхэчи нэр зааж бичснээр хятад судрын дутууг перс хэлээр бичигдсэн монгол сурвалж бичиг нөхөж өгсөн. == Эшлэл == {{лавлах холбоос}} {{s-start}} {{Залгамжлал |албан_тушаал= [[Монгол хатад|Их Монгол Улсын хатан]] |он= 1260-1273 он |өмнө= [[Хутугтай хатан]] |дараа= [[Намбуй хатан]] }} {{Залгамжлал |албан_тушаал= [[Монгол хатад|Юань Улсын их хатан]] |он= 1273-1281 он |өмнө= Байхгүй |дараа= [[Намбуй хатан]] }} {{end}} [[Ангилал:Юань улсын хатан]] [[Ангилал:Хубилай хааны хатан]] [[Ангилал:1227 онд төрсөн]] [[Ангилал:1281 онд өнгөрсөн]] 5a52bonphdpwjs5iu35m3nnzp6pkova 709938 709930 2022-08-28T15:44:39Z Megzer 20491 [[Special:Contributions/122.201.31.33|122.201.31.33]] ([[User talk:122.201.31.33|Яриа]]) хэрэглэгчийн 709930 засварыг цуцлах wikitext text/x-wiki {{Хаан |name= Чаби хатан |title=[[Юань улс]]ын [[хатан|их хатан]]<br> (1273—1281 он) |image= [[Файл:YuanEmpressAlbumChabi.jpg|200px]] |royal house=[[хонгирад]] ||successor=[[Намбуй хатан]]|predecessor=[[Хутугтай хатан]]|father=Анчин ноён|children=[[Чингим]], [[Мангала]], [[Номуган]]|dynasty=[[Юань Улс]]}} '''Чаби хатан'''<ref>Ч.Содбилэг тэмдэглэхдээ: "Чаби хатныг монголын түүх бичигт Чамбай, Чамбуй, Чамуй, [Чабуй], Цэвэр хатан гэх зэрэг харилцан адилгүй тэмдэглэдэг". Хятад галиг нэр нь Чаби (察必 ''Chábì'').</ref> (1216–1281) бол Юань улсын [[Хубилай сэцэн хаан]]ы их '''[[хатан]]'''. == Намтар == Чаби хатны төрсөн он тодорхойгүй. [[Хонгирад]] аймгийн Анчин ноёны охин, Хубилайн хоёрдугаар хатан байв. 1259 онд [[Мөнх хаан|Мөнх]] хаан нас барахад Чаби хатан [[Хархорум]]д байхдаа [[Аригбөх]]ийн хаан болох гэж буйг Хубилайд нууц элчээр дамжуулан дуулгаж байв. 1260 онд Хубилайг [[Шанду]]д хаан өргөмжлөгдсөний дараа 1262 онд хатанд өргөмжлөв. 1273 онд хааны зарлигаар Чаби хатанд '''Ёсонд бат, богдод таалагдсан, тэнгэрийн санаатай эелдсэн, бичигт мэргэн, гэгээн заяат төрийн их хатан'''<ref>Д.Идэр. Их Юань улсын хатад. УБ., 2016. т.23</ref> ('''贞懿昭圣顺天睿文光应皇后''' - Zhēn yì zhāo shèng shùn tiān ruì wén guāng yīng huánghòu) цол хүртээж, навчит өргөмжлөл, хаш тамга соёрхож, улсын их хатанд өргөмжлөв. Чаби хатан хаанд зөвлөдөг, төрийн нөлөөтэй нэгэн байсан бөгөөд сайд нар хатанд таалагдаж байж алба хашдаг болов. Хатны олон гавъяа зүтгэлээс цөөнийг бичвээс: ''"Монголчуудын малгай урьд саравч гэж байхгүй байв. Хаан бээр нум сум харваж намнахуйд нүд нь гялбах учир түүнийгээ хатанд хэлсэнд хатан дэр даруй, малгайд нь саравч тааруулан оёж өгчээ. Үүнд хаан ихэд баясаж даруй малгайгаа өмсөх болов. Хатан бас нэг зүйлийн хувцас хийв. Тэр нь өмнөө хормойтой атал энгэргүй, ар хормой нь урд хормойгоосоо урт, хоолойвч ханцуйгүй, хоёр шилбэ хадаад нэгийг нь Бига хэмээв. Морин дээрээс харваж намнахад эвтэйхэн тул тэр цагт цөмөөрөө үлгэрлэн хийж өмсөв"'' <ref>Д.Идэр. Их Юань Улсын Хатад. УБ., 2016. т.25-26</ref> гэснээс үзвэл тухайн үеийн монголын дээл хувцас, малгайд өөрчлөлт шинэчлэлт хийжээ. Энд өгүүлэх саравчит малгай нь Юань улсын монгол хаадын хөрөгт зурагдсан малгай юм. 1276 онд Сүн улсын бэлэвсэн хатан Цюань овогт, Ся овогт болон бяцхан хааныг монголчууд олзлоход өрөвдөж, хүний өөрийн гэсэн сэтгэл гаргалгүй туслан тэтгэж байв. Чаби 1281 оны 3-р сард тэнгэрт хальсан ба 1294 онд ач хүү [[Төмөр өлзийт хаан|Төмөр]] нь хаан болж '''"Гэгээн хурц эергүү богд хатан"''' ('''昭睿顺圣皇后'''-Rао Рүй Шэн Хуанху) хэмээн нэхэн өргөмжилжээ. Өвгөдийн сүмд Хубилай хааны тахилгын харшид хөргийг нь байрлуулан тахьсан. == Гэр бүл == Чаби хатан бол [[Хонгирад]] аймгийн Анчин ноёны охин. Түүнийг хэдэн хүүхэд төрүүлсэн нь яг таг тодорхойгүй ч, 3-4 хөвгүүн төрүүлсэн гэж түүхчид үздэг. Юань улсын судрын 114-р дэвтэр хатадын шастирт ганц Чингим хунтайжийн нэрийг бичсэн байдаг. Бас [[Судрын чуулган|Судрын чуулганд]] Чабун хатан [[Чингим|Жимхим]], [[Мангала|Минхлухан]], [[Номуган|Нумуган]] нэр зааж бичснээр хятад судрын дутууг перс хэлээр бичигдсэн монгол сурвалж бичиг нөхөж өгсөн. == Эшлэл == {{лавлах холбоос}} {{s-start}} {{Залгамжлал |албан_тушаал= [[Монгол хатад|Их Монгол Улсын хатан]] |он= 1260-1273 он |өмнө= [[Хутугтай хатан]] |дараа= [[Намбуй хатан]] }} {{Залгамжлал |албан_тушаал= [[Монгол хатад|Юань Улсын их хатан]] |он= 1273-1281 он |өмнө= Байхгүй |дараа= [[Намбуй хатан]] }} {{end}} [[Ангилал:Юань улсын хатан]] [[Ангилал:Хубилай хааны хатан]] [[Ангилал:1227 онд төрсөн]] [[Ангилал:1281 онд өнгөрсөн]] 0uph8mkiiecrdlrfjpyro4aaq8wnbxx 709978 709938 2022-08-29T03:13:13Z 122.201.31.33 /* Гэр бүл */ wikitext text/x-wiki {{Хаан |name= Чаби хатан |title=[[Юань улс]]ын [[хатан|их хатан]]<br> (1273—1281 он) |image= [[Файл:YuanEmpressAlbumChabi.jpg|200px]] |royal house=[[хонгирад]] ||successor=[[Намбуй хатан]]|predecessor=[[Хутугтай хатан]]|father=Анчин ноён|children=[[Чингим]], [[Мангала]], [[Номуган]]|dynasty=[[Юань Улс]]}} '''Чаби хатан'''<ref>Ч.Содбилэг тэмдэглэхдээ: "Чаби хатныг монголын түүх бичигт Чамбай, Чамбуй, Чамуй, [Чабуй], Цэвэр хатан гэх зэрэг харилцан адилгүй тэмдэглэдэг". Хятад галиг нэр нь Чаби (察必 ''Chábì'').</ref> (1216–1281) бол Юань улсын [[Хубилай сэцэн хаан]]ы их '''[[хатан]]'''. == Намтар == Чаби хатны төрсөн он тодорхойгүй. [[Хонгирад]] аймгийн Анчин ноёны охин, Хубилайн хоёрдугаар хатан байв. 1259 онд [[Мөнх хаан|Мөнх]] хаан нас барахад Чаби хатан [[Хархорум]]д байхдаа [[Аригбөх]]ийн хаан болох гэж буйг Хубилайд нууц элчээр дамжуулан дуулгаж байв. 1260 онд Хубилайг [[Шанду]]д хаан өргөмжлөгдсөний дараа 1262 онд хатанд өргөмжлөв. 1273 онд хааны зарлигаар Чаби хатанд '''Ёсонд бат, богдод таалагдсан, тэнгэрийн санаатай эелдсэн, бичигт мэргэн, гэгээн заяат төрийн их хатан'''<ref>Д.Идэр. Их Юань улсын хатад. УБ., 2016. т.23</ref> ('''贞懿昭圣顺天睿文光应皇后''' - Zhēn yì zhāo shèng shùn tiān ruì wén guāng yīng huánghòu) цол хүртээж, навчит өргөмжлөл, хаш тамга соёрхож, улсын их хатанд өргөмжлөв. Чаби хатан хаанд зөвлөдөг, төрийн нөлөөтэй нэгэн байсан бөгөөд сайд нар хатанд таалагдаж байж алба хашдаг болов. Хатны олон гавъяа зүтгэлээс цөөнийг бичвээс: ''"Монголчуудын малгай урьд саравч гэж байхгүй байв. Хаан бээр нум сум харваж намнахуйд нүд нь гялбах учир түүнийгээ хатанд хэлсэнд хатан дэр даруй, малгайд нь саравч тааруулан оёж өгчээ. Үүнд хаан ихэд баясаж даруй малгайгаа өмсөх болов. Хатан бас нэг зүйлийн хувцас хийв. Тэр нь өмнөө хормойтой атал энгэргүй, ар хормой нь урд хормойгоосоо урт, хоолойвч ханцуйгүй, хоёр шилбэ хадаад нэгийг нь Бига хэмээв. Морин дээрээс харваж намнахад эвтэйхэн тул тэр цагт цөмөөрөө үлгэрлэн хийж өмсөв"'' <ref>Д.Идэр. Их Юань Улсын Хатад. УБ., 2016. т.25-26</ref> гэснээс үзвэл тухайн үеийн монголын дээл хувцас, малгайд өөрчлөлт шинэчлэлт хийжээ. Энд өгүүлэх саравчит малгай нь Юань улсын монгол хаадын хөрөгт зурагдсан малгай юм. 1276 онд Сүн улсын бэлэвсэн хатан Цюань овогт, Ся овогт болон бяцхан хааныг монголчууд олзлоход өрөвдөж, хүний өөрийн гэсэн сэтгэл гаргалгүй туслан тэтгэж байв. Чаби 1281 оны 3-р сард тэнгэрт хальсан ба 1294 онд ач хүү [[Төмөр өлзийт хаан|Төмөр]] нь хаан болж '''"Гэгээн хурц эергүү богд хатан"''' ('''昭睿顺圣皇后'''-Rао Рүй Шэн Хуанху) хэмээн нэхэн өргөмжилжээ. Өвгөдийн сүмд Хубилай хааны тахилгын харшид хөргийг нь байрлуулан тахьсан. == Гэр бүл == Чаби хатан бол [[Хонгирад]] аймгийн Анчин ноёны охин. Түүнийг хэдэн хүүхэд төрүүлсэн нь яг таг тодорхойгүй ч, 3-4 хөвгүүн ба 5-6 охин төрүүлсэн гэж түүхчид үздэг. Юань улсын судрын 114-р дэвтэр хатадын шастирт ганц Чингим хунтайжийн нэрийг бичсэн байдаг. Бас [[Судрын чуулган|Судрын чуулганд]] Чабун хатан [[Чингим|Жимхим]], [[Мангала|Минхлухан]], [[Номуган|Нумуган]] нэр зааж бичснээр хятад судрын дутууг перс хэлээр бичигдсэн монгол сурвалж бичиг нөхөж өгсөн. == Эшлэл == {{лавлах холбоос}} {{s-start}} {{Залгамжлал |албан_тушаал= [[Монгол хатад|Их Монгол Улсын хатан]] |он= 1260-1273 он |өмнө= [[Хутугтай хатан]] |дараа= [[Намбуй хатан]] }} {{Залгамжлал |албан_тушаал= [[Монгол хатад|Юань Улсын их хатан]] |он= 1273-1281 он |өмнө= Байхгүй |дараа= [[Намбуй хатан]] }} {{end}} [[Ангилал:Юань улсын хатан]] [[Ангилал:Хубилай хааны хатан]] [[Ангилал:1227 онд төрсөн]] [[Ангилал:1281 онд өнгөрсөн]] iq289m2bsvd0l8dku7hf7tr5hlvmwi0 709979 709978 2022-08-29T03:16:40Z 122.201.31.33 /* Гэр бүл */ wikitext text/x-wiki {{Хаан |name= Чаби хатан |title=[[Юань улс]]ын [[хатан|их хатан]]<br> (1273—1281 он) |image= [[Файл:YuanEmpressAlbumChabi.jpg|200px]] |royal house=[[хонгирад]] ||successor=[[Намбуй хатан]]|predecessor=[[Хутугтай хатан]]|father=Анчин ноён|children=[[Чингим]], [[Мангала]], [[Номуган]]|dynasty=[[Юань Улс]]}} '''Чаби хатан'''<ref>Ч.Содбилэг тэмдэглэхдээ: "Чаби хатныг монголын түүх бичигт Чамбай, Чамбуй, Чамуй, [Чабуй], Цэвэр хатан гэх зэрэг харилцан адилгүй тэмдэглэдэг". Хятад галиг нэр нь Чаби (察必 ''Chábì'').</ref> (1216–1281) бол Юань улсын [[Хубилай сэцэн хаан]]ы их '''[[хатан]]'''. == Намтар == Чаби хатны төрсөн он тодорхойгүй. [[Хонгирад]] аймгийн Анчин ноёны охин, Хубилайн хоёрдугаар хатан байв. 1259 онд [[Мөнх хаан|Мөнх]] хаан нас барахад Чаби хатан [[Хархорум]]д байхдаа [[Аригбөх]]ийн хаан болох гэж буйг Хубилайд нууц элчээр дамжуулан дуулгаж байв. 1260 онд Хубилайг [[Шанду]]д хаан өргөмжлөгдсөний дараа 1262 онд хатанд өргөмжлөв. 1273 онд хааны зарлигаар Чаби хатанд '''Ёсонд бат, богдод таалагдсан, тэнгэрийн санаатай эелдсэн, бичигт мэргэн, гэгээн заяат төрийн их хатан'''<ref>Д.Идэр. Их Юань улсын хатад. УБ., 2016. т.23</ref> ('''贞懿昭圣顺天睿文光应皇后''' - Zhēn yì zhāo shèng shùn tiān ruì wén guāng yīng huánghòu) цол хүртээж, навчит өргөмжлөл, хаш тамга соёрхож, улсын их хатанд өргөмжлөв. Чаби хатан хаанд зөвлөдөг, төрийн нөлөөтэй нэгэн байсан бөгөөд сайд нар хатанд таалагдаж байж алба хашдаг болов. Хатны олон гавъяа зүтгэлээс цөөнийг бичвээс: ''"Монголчуудын малгай урьд саравч гэж байхгүй байв. Хаан бээр нум сум харваж намнахуйд нүд нь гялбах учир түүнийгээ хатанд хэлсэнд хатан дэр даруй, малгайд нь саравч тааруулан оёж өгчээ. Үүнд хаан ихэд баясаж даруй малгайгаа өмсөх болов. Хатан бас нэг зүйлийн хувцас хийв. Тэр нь өмнөө хормойтой атал энгэргүй, ар хормой нь урд хормойгоосоо урт, хоолойвч ханцуйгүй, хоёр шилбэ хадаад нэгийг нь Бига хэмээв. Морин дээрээс харваж намнахад эвтэйхэн тул тэр цагт цөмөөрөө үлгэрлэн хийж өмсөв"'' <ref>Д.Идэр. Их Юань Улсын Хатад. УБ., 2016. т.25-26</ref> гэснээс үзвэл тухайн үеийн монголын дээл хувцас, малгайд өөрчлөлт шинэчлэлт хийжээ. Энд өгүүлэх саравчит малгай нь Юань улсын монгол хаадын хөрөгт зурагдсан малгай юм. 1276 онд Сүн улсын бэлэвсэн хатан Цюань овогт, Ся овогт болон бяцхан хааныг монголчууд олзлоход өрөвдөж, хүний өөрийн гэсэн сэтгэл гаргалгүй туслан тэтгэж байв. Чаби 1281 оны 3-р сард тэнгэрт хальсан ба 1294 онд ач хүү [[Төмөр өлзийт хаан|Төмөр]] нь хаан болж '''"Гэгээн хурц эергүү богд хатан"''' ('''昭睿顺圣皇后'''-Rао Рүй Шэн Хуанху) хэмээн нэхэн өргөмжилжээ. Өвгөдийн сүмд Хубилай хааны тахилгын харшид хөргийг нь байрлуулан тахьсан. == Гэр бүл == Чаби хатан бол [[Хонгирад]] аймгийн Анчин ноёны охин. Түүнийг хэдэн хүүхэд төрүүлсэн нь яг таг тодорхойгүй ч, 3-4 хөвгүүн ба 5-6 охин төрүүлсэн гэж түүхчид үздэг. Юань улсын судрын 114-р дэвтэр хатадын шастирт ганц Чингим хунтайжийн нэрийг бичсэн байдаг. Бас [[Судрын чуулган|Судрын чуулганд]] Чабун хатан [[Чингим|Жимхим]], [[Мангала|Минхлухан]], [[Номуган|Нумуган]], [[ Хөхэчи]], [[Ерөө гүнж]], [[Улужин гүнж]], [[ Чалун гүнж]], [[Өлзий гүнж]], [[Нангиажин гүнж]], [[ Хутулужин бэхи]] хэмээн нэр зааж бичснээр хятад судрын дутууг перс хэлээр бичигдсэн монгол сурвалж бичиг нөхөж өгсөн. == Эшлэл == {{лавлах холбоос}} {{s-start}} {{Залгамжлал |албан_тушаал= [[Монгол хатад|Их Монгол Улсын хатан]] |он= 1260-1273 он |өмнө= [[Хутугтай хатан]] |дараа= [[Намбуй хатан]] }} {{Залгамжлал |албан_тушаал= [[Монгол хатад|Юань Улсын их хатан]] |он= 1273-1281 он |өмнө= Байхгүй |дараа= [[Намбуй хатан]] }} {{end}} [[Ангилал:Юань улсын хатан]] [[Ангилал:Хубилай хааны хатан]] [[Ангилал:1227 онд төрсөн]] [[Ангилал:1281 онд өнгөрсөн]] rhuj9ccy1lgtqygl9l2utdz2hyb2gth Дармабала 0 35431 709987 684736 2022-08-29T07:12:29Z 122.201.31.33 wikitext text/x-wiki '''Дармабала''' (1264-1292) нь Хубилай хааны дэд хүү [[Чингим]]ийн 2-р хүү нь болж мэндэлжээ. Түүний эх нь [[Хонгирад]] аймгийн [[Хөхжин хатан]] юм. 1286 онд Хубилай хааны зарилгаар түүнийг [[Курё улс]]ын [[Чэжү]] арал дахь Монгол цэргийн захирагчаар томилжээ. 1291 онд [[Хубилай хаан]]ы зарилгаар нийслэл [[Дайду]] хотод буцаан дуудан авчирсан. Гэвч удалгүй 1292 онд өвчнөөр таалал төгссөн. ====Гэр бүл==== ==Эцэг, эх== *Элэн өвөг: [[Есүхэй баатар]] **Хуланц өвөг: [[Чингис хаан]] ***Элэнц өвөг: [[Тулуй]] ****Өвөг эцэг: [[Хубилай хаан]] *****[[Эцэг]]: [[Чингим]] хунтайж ******Эх: [[Хөхжин хатан]] ==Ах дүүс== *Ах: [[Гамала]] [[жинь ван]] *Дүү: [[Өлзийт Төмөр хаан]] ==Эхнэр,хүүхдүүд== *Го овогт хатан **'''Вэй Шао ван''' [[Амуга]] *Хонгирадын [[Даги хатан|Тажи хатан]] **[[Хайсан хүлэг хаан|'''Хайсан хүлэг хаан''']] **[[Аюурбарбад буянт хаан|'''Аюурбарбад буянт хаан''']] [[Ангилал:1264 онд төрсөн]] [[Ангилал:1292 онд өнгөрсөн]] [[Ангилал:Жагсаалт (Юань улсын ван)]] [[Ангилал:Боржигин]] [[Ангилал:Юань улс]] pc3uy31ao4toukxampbqv7y1h7d66he 709988 709987 2022-08-29T07:13:01Z 122.201.31.33 wikitext text/x-wiki '''Дармабала''' (1264-1292) нь Хубилай хааны дэд хүү [[Чингим]]ийн 2-р хүү нь болж мэндэлжээ. Түүний эх нь [[Хонгирад]] аймгийн [[Хөхжин хатан]] юм. 1286 онд Хубилай хааны зарилгаар түүнийг [[Курё улс]]ын [[Чэжү]] арал дахь Монгол цэргийн захирагчаар томилжээ. 1291 онд [[Хубилай хаан]]ы зарилгаар нийслэл [[Дайду]] хотод буцаан дуудан авчирсан. Гэвч удалгүй 1292 онд өвчнөөр таалал төгссөн. ====Гэр бүл==== ==Эцэг, эх== *Элэн өвөг: [[Есүхэй баатар]] **Хуланц өвөг: [[Чингис хаан]] ***Элэнц өвөг: [[Тулуй]] ****Өвөг эцэг: [[Хубилай хаан]] *****[[Эцэг]]: [[Чингим]] хунтайж ******Эх: [[Хөхжин хатан]] ==Ах дүүс== *Ах: [[Гамала]] [[жинь ван]] *Дүү: [[Өлзийт Төмөр хаан]] ==Эхнэр,хүүхдүүд== *Го овогт хатан **'''Вэй Шао ван''' [[Амуга]] *Хонгирадын [[Тажи хатан|Даги хатан]] **[[Хайсан хүлэг хаан|'''Хайсан хүлэг хаан''']] **[[Аюурбарбад буянт хаан|'''Аюурбарбад буянт хаан''']] [[Ангилал:1264 онд төрсөн]] [[Ангилал:1292 онд өнгөрсөн]] [[Ангилал:Жагсаалт (Юань улсын ван)]] [[Ангилал:Боржигин]] [[Ангилал:Юань улс]] cmcga6hhaxdydeshci2aowbmtr84hjd Богд хаант Монгол улсыг хятадууд цэрэглэн эзэлсэн нь 0 37653 709959 709615 2022-08-28T23:25:27Z 103.173.255.162 wikitext text/x-wiki {{Жааз Улс |албан_ёсны_нэр = '''Гадаад Монгол''' |богино_нэр = |далбааны_зураг = Flag of China (1912–1928).svg |сүлдний_зураг = Unofficial emblem of the Republic of China (1912).svg |газрын_зураг = Tsagaantan (khar zuraas) ba gamingiin tsergiin (ulaan shugam) hyanaltan dahi nutag-BNMAU-yn tuuh 1986 surakh bichig.jpeg |нийслэл_хот = [[Улаанбаатар|Хүрээ]] |хамгийн_том_хот = |албан_ёсны_хэл = [[Монгол хэл]] |бүс_нутгийн_хэл = |үндэс_язгуур = |үндэс_язгуур_он = |засаглалын_хэлбэр = Цэргийн засгийн газар |удирдагчийн_цол1 = 1919-1920 |удирдагчийн_нэр1 = [[Сю Шүжан]] |удирдагчийн_цол2 = 1920-1921 |удирдагчийн_нэр2 = Чен И |хууль_тогтоогч = |дээд_танхим = |доод_танхим = |газар_нутаг_км2 = 1.700.000 |хүн_амын_тооцоо = |хүн_ам_тооцоолсон_он = |хүн_амын_тоогоор_эрэмбэ_дэс = |хүн_амын_тооллого = |хүн_ам_тоолсон_он = |тэмдэглэл = }} {{Монголын түүх}} Богд Хаант Монгол Улс нь гадаад дотоод хүчин зүйл ялангуяа [[Дундад Иргэн Улс]]ын түрэмгийлэлийн шууд үр дүнд 1919-1920 онд хятадын цэрэгт эзлэгдсэн үе юм. ==Булаан эзлэлтийн түүх== {{гол|Хятадын Богд хаант Монгол улсыг эзлэх төлөвлөгөө}} [[Дэлхийн нэгдүгээр дайн]] болон [[Оросын Хаант Улс|Орос орон]]д гарсан [[Октябрийн хувьсгал]], [[Оросын иргэний дайн]] зэрэг үйл явдлуудаас уламжлан [[Богд Хаант Монгол Улс]]ын талаар Оросын баримтлах бодлого суларсан байна. Энэхүү эгзэгтэй үед монголын тусгаар тогтнолыг цаашид хангах тал дээр монголын ноёд лам нарын хооронд зөрчил хурцадсан бөгөөд 1919 оны 2 сард ерөнхий сайд [[Төгс-Очирын Намнансүрэн|Сайн ноён хан Намнансүрэн]] учир битүүүлэг байдалд нас баржээ. [[Хиагтын гэрээ]]ний дагуу Монголд сууж байсан Хятадын бүрэн эрх төлөөлөгч [[:zh:陳毅 (1873年)|Чен-И]] энэхүү байдлуудыг ашиглан монголын удирдлага дах хятадын тал баримтлагч [[Гончигжалцангийн Бадамдорж|Шанздуба Бадамдорж]], Гадаад хэргийн сайд [[Балингийн Цэрэндорж|Цэрэндорж]] зэрэг лам ноёдыг өөртөө татах бодлогыг амжилттай явуулж байсан байна. Тэрээр Монгол улсын эдийн засаг хүндрэлтэй байсныг далимдуулан ихээхэн шан харамж олгох амлалт өгсөн ба Хиагтын гэрээгээр тогтоосон Монголын Автономийг монголчууд өөрсдөө хүсэлт гарган устгах тухай [[64 зүйлийн гэрээ]] гэгчийг боловсруулан [[монголчууд]]ад тулган өгсөн байдаг. Үүнийг [[Манлайбаатар Дамдинсүрэн]] тэргүүтэн эрс эсэргүүцэж бйахад Бадамдорж, Цэрэндорж нар дэмжиж байжээ. <ref>[http://tuurgatan.mn/article/123 МОНГОЛ ДЭЭЛТЭЙ БУУДУУЛСАН ДАА]</ref> [[File:DuanQirui.jpg|thumb|left|120px|[[Дундад Иргэн Улс]]ын Ерөнхий сайд Дуань Чируй ]] Иймэрхүү хоорондын зөрчилтэй нэгдсэн бодлогогүй үед хятадын генерал [[Сю Шүжан]] 1919 оны 10 сард 4000 цэрэг бүхий цэргийн толгойн ангиудын хамт [[Нийслэл хүрээ]]нд ирж байрлажээ. Үүний араас оны эцэс гэхэд 10000 цэрэг бүхий хүч ирж байрлажээ.<ref name ="Ewing">Thomas E. Ewing, "Russia, China, and the Origins of the Mongolian People's Republic, 1911-1921: A Reappraisal", in ''The Slavonic and East European Review, Vol. 58, No. 3 (Jul., 1980)'', p. 406ff</ref> Чен-И ба Сю Шүжан нар хоорондоо зөрчилдөн улмаар Сю Шүжан Чен-И г баривчилан [[бээжин]]д хүргүүлсэний дараа Монголын автономийг устгах гэрээ бичигт монголчуудыг гарын үсэг зуруулахаар цэргийн хүчээр сүрдүүлэн Бадамдорж, Цэрэндорж нарын зөвшөөрсний дагуу зуруулсан ба Монголын армийн зэвсгийг хураан монголын автономийг устгах ёслолыг хүрээнд хийжээ. Энэ үеэр Богд хааныг хятадын ерөнхийлөгчийн зурагт мөргүүлэх зэргээр монголчуудыг илт доромжилсон үйлдлүүдийг хийсэн байна. Бээжинд Сю Шүжаны багтдаг Анхуй бүлэглэл унасны дараа түүнийг эргүүлэн татсан ба Чен-И эргэн иржээ. [[File:Xu Shuzheng and Mongolian Noyons in Khüree.png|thumb|right|300px|Хүрээнд Сю Шүжан, 1919 он]] Энэ үед монголчууд хятадын цэргийн түрэмгийлэн эзэлснийг эсэргүүцэн, хөдөө орон нутагт тэмцэл өрнүүлж эхэлжээ. Тэмцлийн хэлбэр нь цөн тоотой гамин цэргүүдийг зэвсэглэн дайрч устгах, цэргийн агт орьдыг булаах, цэргийн ачаа хөсгийг дээрэмдэх зэрэг хүч хэрэглэсэн аргуудаас гадна Богд хаан болон тусгаар тогтнох эрмэлзлэл бүхий ноёд, лам нар гадаадын улсуудаас цэрэг, зэвсгийн тусламжийг бичгэн болон аман хэлбэрээр хүсэх зэргээр явагдаж эхэлжээ. Мөн үед хүрээнд тэргүүний тэмцэгч эх орончдын [[Монгол Ардын Нам|Хүрээний бүлэг ба Консулын бүлэг]] гэсэн нууц бүлгэмүүдийг байгууж, тэмцэж эхэлсэн. Чен-И хүрээнд ирсэний дараа монголчуудыг зөөлөн аргар татах бодлогоо дахин эхэлсэн боловч Сю Шүжаны дараа цэргийн эрхийг авсан байсан генерөл [[:zh:张景惠|Жан Циньхуй]], [[Го Сунлин]] и [[:zh:门炳岳|Ма Бинюэ]] нар түүнд захирагдсангуй. Монгол орныг эзэлсэн [[Дундад Иргэн Улс|гамин]] цэргүүд монголчуудыг дээрэмдэх, хүчирхийлэх аргаар хангамжаа бүрдүүлж байсан ба харгислал улам ширүүссэн байна. хятадын тагнуул мэдээлэгч нар болон урвагч нарын тусламжтайгаар монголчуудын тэмцлийг мэдсэн хятадууд [[Богд хаан]]ыг гэрийн хорионд оруулж хорисон ба монголын дэвшилтэт үзэл бодол бүхий ноёд, лам нар ба жирийн монголчуудыг олноор нь хомроглон баривчилан хорьж, эрүүдэн шүүж эхэлсэн байна. Үүнээс гадна Монголын Нийслэл хүрээнээс гадна, [[Хиагт]], [[Чойр]], [[Улиастай]], [[Ховд]], Сэцэн ханы өргөө зэрэг томоохон суурингуудад олон тооны цэрэг бүхий гарнизонуудыг байршуулснаар монгол дах өөрийн цэргийн байрлалыг сайжруулжээ. Сибир, байгаль орчимд улаанууд ялалт байгуулснаар цагаантны байдал эрс муудаж олон тооы дүрвэгч оросуууд монголд олноор орж ирж байжээ. ==Үр дүн== {{гол|Нийслэл хүрээг хятадын гамин цэргээс чөлөөлсөн нь|Хиагтыг чөлөөлөх тулалдаан}} [[File:Roman Ungern von Sternberg.jpg|thumb|left|120px|Барон Унгерн фон Штернберг]] Монголын ийм эгзэгтэй үед 1920 оны 11 сард оросын Даураас дэслэгч генерал [[Барон Унгерн фон Штернберг]]ийн командалсан [[Азийн морин дивиз]] [[Хэнтий]]н хойт хэсгээр монголд цөмрөн орж ирсэн байна. Барон унгерн Нийслэл хүрээ рүү 1920 оны сүүлээр хоёр удаа дайралт хийсэн боловч цэрэг, зэвсгээр давуу гамингийн сөрөг цохилтод авттан ухран Тэрэлжид байрлажээ. Бароныг монголчууд идэвхитэй дэмжин хүн хүч, цэргийн агт, хүнсний зүйлээр хангасны дараа 1921 оны 2 сард шийдэмгий довтолгоо хийн хүрээн дэх 15000 гамин цэргийг бут цохин ихэнхи хэсгийг Хиагт руу зугтаалгасан байна. Барон Богд хааныг дахин хаан ширээнд нь суулган Богд Хаант Монгол Улсыг дахин байгуулжээ. Энэ үед Барон унгерн болон түүний удирдлага дах [[генерал Резухин]], [[Кайгородов]], [[:ru:Казагранди, Николай Николаевич|Казагранд]] болон бусад офицеруудын удирдсан цэргийн анги, отрядууд монголчуудын дэмжлэгтэйгээр монголд байсан гамин цэргүүдийг Чойр, Улиастай, Вангийн хүрээ, Улаан хад зэрэгт тулалдан бут цохисон ба хиагт дах гамин цэргийг д.[[Сүхбаатар]] тэргүүтэй Ардын журамт цэргүүд тус тус бут цохижээ. Ингэж монголчууд гамингийн эзлэлтээс чөлөөлөгдсөн байна. ==Хохирол== Хятадуудын түр зуурын цэрэглэн эзэлсэн нь хэдийгээр богино хугацаанд үргэлжилсэн хэдий ч Монголын нийгэм-эдийн засагт хүнд хохирол учруулсан байна. Хятад цэргийн дээрэмдлэгт олон тооны сүм хийд бүхий суурин газрууд нэрвэгдсэн төдийгүй заримыг нь галдан шатааж устгасан байна. Үүнээс гадан хятад цэргүүд монголд дээрэм тонуул, аллага, хүчирхийлэлийг газар сайгүй хийж байсны үр дүнд 17000 монгол хүн амь үрэгдсэн ба олон тооны мал, сүрэг, үнэт эдлэлийг дээрэмдсэн байна. <ref>См. ''Эрлихман В.'' Потери народонаселения в ХХ века: справочник. — М.: Русская панорама, 2004</ref><ref> ''Кузьмин С. Л., Оюунчимэг Ж.'' [http://www.scribd.com/doc/54133527/%D0%91%D1%83%D0%B4%D0%B4%D0%B8%D0%B7%D0%BC-%D0%B8-%D1%80%D0%B5%D0%B2%D0%BE%D0%BB%D1%8E%D1%86%D0%B8%D1%8F-%D0%B2-%D0%9C%D0%BE%D0%BD%D0%B3%D0%BE%D0%BB%D0%B8%D0%B8 Буддизм и революция в Монголии]</ref><ref>Кузьмин С.Л. Барон Унгерны түүх: үнэнийг дахин сэргээсэн туршилт. Улаанбаатар, 2013</ref><ref>Торновский М.Г. Монголчуудтайгаа бол би Лиссабон ч хурнэ. Улаанбаатар, 2009</ref><ref>Барон Унгерний тухай баримт, дурдатгалууд. Улаанбаатар, 2007</ref><ref>[http://www.tsahimurtuu.mn/index.php/stories/2012-05-10-04-47-02/1983-archive-story-1809 Батсайхан О. Хүрээг хятадуудаас чөлөөлсөн монгол улсын баатар Барон Унгерн]</ref><ref>Кузьмин С.Л., Оюунчимэг Ж., Баяр Б. Улаан хадын дэргэдэх байлдаан бол Монголын тусгаар тогтнолын төлөө тэмцлийн гол үйл явдлын нэг мөн. – Түүхийн судлал Tomus 41-42, Fasc.14. Улаанбаатар, 2011-2012, х. 182-217 [http://www.tuva.asia/lib/books_regions/7508-ulaan-hadyn.html]</ref> ==Түүхэн баримт== [[Монголын үндэсний архив]]т 1919 онд [[Нийслэл хүрээ]]нд сууж байсан Бүрэн эрх төлөөлөгч Чэн-И ба Богд хаант Монголын улсын удирдлагатай хийсэн хэлэлцээний үеийн тэмдэглэлийн хэсэг хадгалагдаж байна. Тэрхүү тэмдэглэлд [[Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс#Түүх|Монголын автономит төр]]ийг устгасаны төлөө [[Монгол]]ын ноёд, том лам, хутагт нарт мөнгөн шагнал олгох асуудлыг хэлэлцсэн байх бөгөөд 138 хүний нэр, цол хэргэм болон олгох мөнгөн шагналын хэмжээг заасан жагсаалтыг үйлдсэн нь хадгалагдан үлджээ. Жагсаалтын эхэнд [[Ерөнхий сайд]], Эрдэнэ шанзав да лам [[Гончигжалцангийн Бадамдорж]]ид 30 мянган [[лан]] мөнгө, Дотоод яамны дэд сайд [[дархан чин ван]] [[Намжилдэндэвийн Пунцагцэрэн|Пунцагцэрэн]] ба дэд сайд [[Да лам Пунцагдорж]] нарт тус бүр 15 мянган лан мөнгө, [[Монгол Улсын гадаад харилцаа|Гадаад яамны сайд]], Хичээнгүй гүн [[Балингийн Цэрэндорж|Б.Цэрэндорж]]ид 20 мянган лан мөнгө гэх зэргээр нийт 354 мянган лан мөнгө олгохоор заасан байна. 1920 онд Монголын ноёд лам нарын өөрийн хүсэлтээр автономит эрхийг устгасан. Нэгэнт хэлэлцэн тохирсон зүйл хэрэгжсэн тул мөнгөн шагналаа авсан байх магадлал өндөр ==Мөн үзэх== * [[Ардын хувьсгал]] * [[Монгол Ардын Нам]] * [[Хиагтыг Барон Унгернээс хамгаалсан]] * [[Баруун замын цэргийн чөлөөлөх байлдаанууд]] * [[Баруун хязгаарыг тохинуулахын төлөө байлдаанууд]] * [[Толбо нуурын бүслэлт]] * [[Зүүн хязгаарыг тохинуулах байлдаанууд]] * [[Цагаантны үлдэгдэлтэй тэмцсэн нь]] * [[Барон Унгерн фон Штернберг]] * [[Борис Резухин]] * [[Азийн морин дивиз монголд нэвтэрсэн нь]] * [[Улаан хадны байлдаан]] * [[Чойр, Замын үүдийн чиглэлээр хийсэн байлдаан]] * [[Азийн морин дивизийн 1921 онд Зөвлөлтийн эсрэг хийсэн аян дайн]] * [[Азийн морин дивизийн Троицкосавск руу хийсэн дайралт]] * [[Азийн морин дивизд гарсан бослого]] * [[Азийн морин дивиз Манжуур луу гарсан нь]] * [[Хятадын газар нутгийн санаархал]] ==Эшлэл== {{Reflist}} == Цахим холбоос == *[https://mongoltoli.mn/history/h/640 Гадаад Монголын өөртөө эзэрхэх засгийг устгасан нь] {{Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс}} [[Ангилал:20-р зууны Монголын түүх]] [[Ангилал:Монголын түүхэн дэх тулалдаан]] [[Ангилал:Олноо Өргөгдсөн Монгол Улсын түүх]] [[Ангилал:Монголын тусгаар тогтнолын төлөө тэмцэл]] [[Ангилал:Зөвлөлт-Хятадын харилцаа]] [[Ангилал:Монгол-Хятадын харилцаа]] [[Ангилал:Монголын ардын хувьсгал]] [[Ангилал:1919 он]] [[Ангилал:1920 он]] [[Ангилал:1921 он]] spm24ridpjjhn2pcfbzdbq149lhu5xo Ховдыг чөлөөлөх байлдаан 0 37742 710026 709792 2022-08-29T10:17:04Z Eupakistani 78195 wikitext text/x-wiki {{Инфобокс дайн |conflict=Ховдыг чөлөөлөх байлдаан |partof= [[Манжийн эсрэг монголчуудын тэмцэл]] |image = [[Зураг:Generals of Occupaed Hovd.jpg|300px]] |caption = Ховдыг чөлөөлөхөд голлон оролцогч нар. Зүүн гараас: Дөрвөд Далай хан Түмэндэлгэржав, [[Ринчинпилийн Наваанцэрэн|Наваанцэрэн]] бэйл, Жалханз хутагт Дамдинбазар, Догшин ноён хутагт Дамбийжанцан, Улаангомын Зоригт хан Содномжамц. 1912 оны 8 сар. Ховд хот |campaign=Ховдыг чөлөөлөх байлдаан |date=1912 оны 6 сарын 9- 8 сарын 6 |place=[[Монгол улс]], [[Ховд аймаг]], [[Ховд хот]] |casus= Монголчуудын ялалт |territory=[[Баруун хязгаар]]ын монголчууд амьдардаг нутгийг [[Манж Чин гүрэн|Манжаас]]ээс чөлөөлсөн. |result= Богд Хаант Монгол Улсад Ховдын хязгаар буюу Баруун хязгаарыг нэгтгэсэн |combatant1=[[Зураг:Flag_of_Mongolia_(1911-1921).svg|22px]] [[Богд Хаант Монгол Улс]] |combatant2= [[Зураг:Flag of China (1889–1912).svg|border|22px]] [[Манж Чин гүрэн|Манж Чин гүрэн]] |commander1=[[Зураг:Flag_of_Mongolia_(1911-1921).svg|22px]]<br />[[Манлайбаатар Дамдинсүрэн]],<br /> [[Хатанбаатар Магсаржав]], <br /> [[Жа лам Дамбийжанцан]], <br />[[Содномын Дамдинбазар|Жалханз хутагт Дамдинбазар]], <br /> [[Тогтох гүн]], <br />[[Хайсан]] [[гүн]], <br />Дөрвөд далай ханы ахмад хүү [[Түмэндэлгэржав]], <br /> [[Жалцангомбоцэдэн]], <br /> [[Шаравын Найданжав|Найданжав]] гүн,<br /> [[Тагнын Урианхайн хязгаар|Урианхайн]] Гомбодорж |commander2=[[Зураг:Flag of China (1889–1912).svg|border|22px]]<br /> сайд [[Пүрүан]] {{surrender}} |strength1=[[Богд Хаант Монгол Улс]]ын армийн ангиуд нийтдээ 5000 орчим цэрэг |strength2=3000 [[цэрэг]]<br /> |casualties1=алуулсан 45, <br />шархадсан тодорхой бус |casualties2=алуулсан 200,<br />олзлуулсан 1200<br />тэмээ 1000<br />морь 1000,<br />хонь 5000 <br />буу 200 <br /> сум 20000 <br /> мөнгө 20000 лан }} '''Ховдыг чөлөөлөх байлдаан''' нь Дундад зуунд монголчуудын Манжийн эсрэг хийсэн дайны тулалдаануудаас хойш анх удаа Монгол-Манжийн хооронд болсон эхний бөгөөд эцсийн тулалдаан юм. [[Файл:Манлайбаатар Дамдинсүрэн.jpg|thumb|right|200px|Манлайбаатар Дамдинсүрэн]] [[Файл:Khatanbaatar_Magsarjav.jpg|thumb|right|200px|Хатанбаатар Магсаржав]] [[Файл:陶克陶胡.jpg|thumb|right|200px|Тогтох гүн]] [[Файл:Sodnomyn_Damdinbazar.jpg|thumb|right|200px|Жалханз хутагт]] [[Файл:Dambija2.jpg|thumb|right|200px|Жа лам]] ==Үүссэн нөхцөл== 1912 онд [[Нийслэл хүрээ]]нээс [[Сандо амбан]]ыг хөөн [[Богд Хаант Монгол Улс]]ыг байгуулж, тусгаар тоггнолоо тунхагласан боловч хамгийн хэцүү зорилт үлдсэн байв. Энэ бол баруун хязгаарт үүрлэсэн [[манж]] цэргийг цохин зайлуулах явдал байв. Эхлээд Улиастайд Гончигдамба сайд, Ховдод Наваанцэрэн ноёныг Богдын засгийн газраас тохоон томиллоо. Тэдгээр сайд нар Баруун хязгаарын ноёдтой харилцаж монголчуудын нэгдсэн улсын хэргийг сурталчлахын зэрэгцээ нийт нутгийг чөлөөлөх бэлтгэл ажлуудыг хийв. Ноёдын хурал хийж, Хүрээтэй харилцсаны хойно [[Ховд (хот)|Ховд хот]]ыг цэргийн хүчээр чөлөөлөхөөс өөр аргагүй гэсэн шийдвэрт хүрчээ. Энэ зорилгоор 1912 оны зуны эхэн сарын шинийн 9-нд Нийслэл Хүрээнээс Богдын зарлигаар 500 цэрэгтэй [[Манлайбаатар Дамдинсүрэн]], [[Хатанбаатар Магсаржав]] нар [[Улиастай]]д ирэв. Энэ цэрэгт Горлосын [[Тогтох гүн|Тогтох]] тайжийн цэргээс Гэндэн, Лаасаг, Найданжав, Насантогтох нарын 48 хүн оролцож явжээ. Эд бол манж хятад цэрэгтэй удаа дараа байлдаж байсан дайчин эрс байв. Ховдын байдал нэн яаралтай арга хэмжээ авахыг шаардаж байсан тул С.Магсаржав нар Ховдын тойрог, Урианхайн хязгаарт цэрэг татлага яаралтай зарласан боловч эхний үед явц муутай байлаа. Энэ үед баруун монголд [[Жа лам Дамбийжанцан]] нэр хүндтэй байв<ref> Дамбийжанцан. Баримт бичгийн эмхтгэл (1912-1914.05). I боть. Эмхэтгэж хэвлэлд бэлтгэсэн З.Лонжид, На.Сүхбаатар, Г.Намнансүрэн. “Соёмбо принтинг” хэвлэх үйлдвэр УБ.,2012.</ref>. Баруун хязгаарын сайд Зоригт ван Наваанцэрэн, түүний зөвлөх Жалханз хутагт нар гол үйл явцыг удирдаж байлаа<ref>[http://ardchilal.mn/20514.html Монгол туургатны баатрууд Ховд хотыг чөлөөлсөн нь]</ref>. ==Тулалдааны өмнө== Хүрээнээс ирсэн сайд, жанжид Жа ламын тусламж нөлөөг авч түүний нэр хүнд, сүр хүчээр баруун монгол, урианхайг хөдөлгөж, [[Ховд]]ыг дайлахаар болжээ<ref>[http://www.sonin.mn/news/politics-fb-bot/107355 Ховдыг чөлөөлсөн тулаан ба Торгуудын Төмөрцэрэн (Төмөржин) гүнгийн тухай...] А.Баатархуяг</ref>. Улмаар Дөрвөд далай ханы ахмад хүү Түмэндэлгэржав дөрвөд, баяд нийлсэн 700-гаад цэргээ авч Жалханз хутагтын дэргэд, мөн Урианхайн Гомбодорж 300 цэрэгтэй Улаангомд, түүнчлэн Урианхайн Ши бэйсийн 17 сумын 300 цэрэг нэмэн ирснээр цэрэг дайчилгааны ажлын явц түргэсэж ирэв. Ж.Дамдинсүрэн, С.Магсаржав нар Улиастайгаас мордож баруун хоёр аймгийн 400 гаруй цэргийг замдаа авч, Ховдын босго Хар усны өртөөний орчим очоод, Манлай баатар Ж.Дамдинсүрэн монгол цэргийн уламжлалыг дагаж цэргээ хороо, анги, арванаар хуваан тэгшлэн засаж, арван хүнд галын дарга, 50 хүн тутамд ангийн дарга, дөрвөн анги тутамд хорооны дарга, жагсаалын дарга бичээч тус тус томилон журамлажээ. Тэгээд хотыг чөлөөлөх төлөвлөгөө боловсруулахдаа, юуны өмнө хотыг бүсэлж, гадагш харилцаа бариулахгүй болгохыг урьтал болгожээ. Энэ нь их буу байхгүй, буу зэвсэг муутай монгол цэргүүдэд эсрэг талаа туйлдуулан, хүчийг нь сулруулан ялах сайн арга байв. Нэг өдөр хотын байдлыг тагнаж мэдэхээр С.Магсаржав өөрөө Бүүвээ, Дамчаа, Дорждэрэм, монхор Хайдав нартай, Ж.Дамдинсүрэн мөн хориод цэрэгтэй явж, баруун, зүүн талаар нь Алаг толгой, Модон овооны зам өнгөрдөг Ховд хотын урд хөндийд оршдог Ширээт улаанд сэм гарч, хотын байдлыг ажиглахад, хөл хөдөлгөөн ихтэй байжээ. Тэгтэл хотын хэрмийн урд хаалгаар найман морьтой хүн гарч, Алаг толгойн замаар ирэхэд нь нууцаар ойртон, буудаж сандаргаж дөрвийг нь алж, хоёрыг нь зугтаалган, бас хоёрыг нь амьдаар баривчлав. Тэднийг байцаахад Ховдын амбаны газраас Ж.Дамдинсүрэн, С.Магсаржав нар цөөн цэрэгтэй Захбулгийн өртөөний ойролцоо ирж хориглосныг мэдэж байлдахаар бэлтгэн, зүг бүрт харуул, тагнуул гаргаж буйг мэдээд тэр оройдоо цэргээ хөдөлгөжээ. Цэргийн гол хүчний түрүүнд гурван хэсэг сэргийлэх харуул гаргаж, толгойн сэргийлэхийг Модон овооны замаар, баруун, зүүн, хажуугийн хүчийг Алагтолгой, Эмээлтхөтөлийн чигээр, гол хүчийг Модон овооны замаар хөдөлгөж, хотын өмнөх их, бага хоёр элсэн толгойн зүүн талаар өнгөрөөд баруун хойш эргэж, Талын улааны /хожим Баатар Хайрхан нэртэй болсон/ баруун суганд байрлуулав. Тэр цагаас эхлэн дайчилсан цэргүүд ирж нийлсээр монгол цэрэг 3000 орчим болж, 1912 оны 5 дугаар сард Ховд хотыг баруун талаас нь хагас бүсэлж, чухал замын хүзүүвч гарц боомтыг эзлэн, манж цэргийн хүрээг гаднаас тусламж авах боломж муутай болгожээ. ==Туслах хүчийг бут цохисон нь== Энэ хооронд Алтайн Шар сүмээс ван Балдарын зүгээс Ховдын цэрэгт зэвсэг хүргэж туслахаар явуулсан 500-гаад цэргийг Буянт голын нэг цутгал Шаварт гол дээр Магсаржавын удирдсан цэрэг тосон байлдаж, Улаан богочид байсан цэрэг нэмэн очиж бүтэн өдөр тулалдан дийлж, 139 хүнийг алж, 3000 лан мөнгө, олон морь тэмээ, зэр зэвсэг олзлон авчээ. Энэхүү цохигдсон цэргээс цөөн хүн зугтаж Ховд хотод орж амжсан байна. Энэ өдрийн буудалцааны үеэр туслахаар ирсэн цэргээ хамгаалахаар хотын манж хятад цэргийн хүрээнээс цэрэг гарган явуулсныг дөрвөд хоёр аймаг, Урианхайн хошуудын цэрэг хавсран цохиж буцаав. Ховдын манж цэргийн удирдлага хилийн чанад дахь Өрөмч, [[Шар сүм]]ийн цэргийн ангид хэл хүргүүлж, монгол цэргийг гаднаас нь бүслүүлээд гадна дотно хоёр талаас хавчин цохих санаатай байгааг Ховдод суугаад 7 дугаар сарын 25-нд хотыг орхин гарсан Оросын консул [[Михаил Николаевич Кузминский]] монголчуудад хэлж тус хүргэжээ. [[Содномын Дамдинбазар|Жалханз хутагт]] цугларсан цэргээ авч [[Урианхай]]н нутгийн гүнээр тойрон явж, Ховд хотын Шар сүмийн зүүн талын Ямаат уулын өвөрт буужээ. Баруун монголын ард түмнийг эрх чөлөөний төлөө тэмцэлд босгож чадсанаар хотыг бүслэх үед цэрэг нь 5000-д хүрсэн боловч, зэвсэг муутай нэлээд хэсэг нь бороохой шийдэм, цахиур буунаас өөр зэвсэггүй байлаа. Харин Магсаржавын удирдсан 500 орчим цэрэг нь берданаар зэвсэглэсэн нь хамгийн сайн зэвсэгтэйд тооцож болох байв. Цэргийн 3000 орчим нь Сангийн хотын хэрмийг шууд бүслэхэд, бусад нь гадуур бүслэлт хийхэд оролцов. Бүслэлтийн үед харуул хамгаалалт болон дайрах жижиг бүлгүүдийг зохион байгуулах, арван бүр ээлжлэн холбоочны үүрэг гүйцэтгэх, жижүүр томилон ажиллуулах зэргээр дайсны хүчийг мохоон тамирдуулах тактик хэрэглэж, харуул сэргийлэхийг алж устган, агт морийг олзлон авах, шөнийн цагаар хий буудаж сүрдүүлэн дайсныг гал нээлгэн сум хэрэглэлийг нь хороох, бэхлэлтийн хэрмийг дэлбэлэх, хотын хүн амыг аль болох амь бие үрэгдэхээс болгоомжлох, байлдах дургүй хятад иргэдийг талдаа авах аргыг хэрэглэж байжээ. Монгол цэрэг 2 cap гаруй бүслэн хааж, бүслэлтээ улам хумьсаар эцэст нь Ховд хотод тулж ирэв. ==Ховдыг чөлөөлөх тулалдаан== Хотын хэрмийг байлдаангүйгээр буулгаж авахаар Оросын консул, монгол цэргийн удирдлага оролцсон тулган шаардах бичиг өгсөн боловч бууж өгөх янзгүй болж заасан хугацаанд хариу өгөөгүй учраас 7 дугаар сарын 25-нд Ховд хотыг бүрэн бүсэлжээ<ref>[https://news.mn/r/103421/ XX зууны баруун монголын домогт хөвгүүд]</ref>. Ховд хотын зүүн, баруун, өмнө гурван чиглэлд их цэргүүд жигдрэн бэлэн болжээ. Тэгэхэд монгол цэрэг нь халх, барга, цахар, урианхай, дөрвөд, тува, торгууд зэрэг монгол овогтны төлөөллөөс бүрдэл болж, тэднийг Магсаржав, Дамдинсүрэн, Тогтох, Хайсан, Дамдинбазар, Дамбийжанцан нарын зэрэг жанжин, сайд, санваартны төлөөлөгчид монголын өөр өөр угсааны хүмүүс нэгэн сэтгэлээр соёмбот тугийн дор нэгдэн, удирдан зохион байгуулж байв. Монгол цэрэг 1912 оны 8 дугаар сарын 5-нд уулнаас шөнө дунд өгсөн галын дохиогоор, урьд болзон тогтсон ёсоор баруун талын Рашаант хэмээх өндөр ууланд олон бамбар гэнэт дүрэлзэн асахад, зүүн өмнө талаас хариу болгон олон бамбарууд яралзан бадарч, хот руу дөрвөн зүгээс нь нэгэн зэрэг дайрснаар хоёр хоног цус асгаруулсан ширүүн тулалдав. Манж, хятадууд хотыг олны хөлс цус урсган байж эргэн тойрон нэвтрэхийн аргагуй гүн шуудуу ухаж, нүсэр бэхлэлт байгуулан, давхар давхар өндөр өргөн хана хэрмээр бэхэлсэн тул хэр баргийн юм орж ирэхгүй гэж бүрэн итгэсний дээр, байлдааны хориг бэхлэлтийг удаан хугацаагаар чамлалтгүй сайн хийсэндээ бардам байсан байна. Бүтэн шөнө цус асгаруулсан ширүүн тулалдаан болсон байна. Ширүүн гардан тулалдаанд хядуулсан хятад цэргүүд ухран Сангийн хот дотроо хүчээ бөөгнөрүүлж хариу цохилт өгөхөөр бэлтгэж байжээ. Монгол цэргийн жанжин Хатанбаатар тэргүүлэн Сангийн хотын хэрмийг даван байлдахаар шийдвэрлэв. Намрын сарын шөнө дуусаж үүрийн туяа манхайх цагаар монголын хатан зоригт дайчид Сангийн хотын хэрмэн дээгүүр даван орж хэрмийн хаалгыг тулалдан дэлгэсэн билээ. Хэрмийг давж ороход олон тоотой дайснууд уулгалан дайрсан боловч монгол цэргүүд эрслэн тулалдаж зам гаргав. Хэрмийг ийнхүү Ж.Дамдинсүрэн, С.Магсаржав, Нанзад, Дамба, Дорждэрэм нарын 28 хүн дүүжингээр даван орж хэрмийн хаалгуудыг тулалдан зам гаргаж онгойлгосон. Ховдын манж-хятад цэрэг галтай цуцлаар дарийг нь сааж бууддаг эртний том жижиг их буу, цахиур буу, бороохой жад, нум сум мэтийн зэвсэгтэй байжээ. Ийнхүү бага үд хүртэл байлдаан үргэлжлэн манжийн цэрэг эцсийн найдвар болсон Сангийн хотоо эзлэгдэхэд арга буюу хүчин мөхөсдөж, аврал эрэгсдийн цагаан хиурыг ёдорт өлгөн хүлцэн бууснаа илэрхийлэв. ==Тулалдааны үр дүн, ач холбогдол== Тэр тулалдаанд манжийн цэргээс 200-гаад хүн, монголын цэргээс 45 хүн амь үрэгдэж, монгол цэргүүд 3000 хүн бүхий манж цэргийн хүрээнээс сайд [[Пүрүан]], бусад түшмэл, дарга, цэргийн хамт 1200 хүн баривчлан, тэмээ 1000 гаруй, морь 1000 гаруй, хонь 5000 гаруй, буу 200, сум 20000, мөнгө 20000 илүү ланг олзлон авчээ. Үүнээс Чин улсын сайд түшмэл 27, цэрэг иргэн 610-ыг Оросын хил хүртэл монгол цэргээр харгалзуулан, морь тэмээ хүнсний зүйлийг нийлүүлэн өгч, Оросын нутгаар дамжуулан нутагт нь буцаажээ. Ховдод Оросын консулаас гадна хамгаалалтын казах цэрэг байсны нэг нь [[Барон Унгерн фон Штернберг]] хэмээх гавьяаны хэнээтэй, Балтын герман цустай нэгэн офицер байсан байна. Тэрбээр хожим Монголын түүхэнд чухал үүрэг гүйцэтгэсэн бөгөөд Ховдыг чөлөөлөх тулалдаанд оролцох маш их хүсэлтэй байсан авч "оросууд үүнд хутгалдаж болохгүй" гэсэн дээрхийн заавраар консул Кузьминский түүнийг байлдаанд оруулсангүй. Оросын консул харин хоёр талыг зохицуулж цус асгаруулахгүй асуудлыг шийдэх гэж хооронд нь зуучлах гэж оролдсон ба үүнийхээ төлөө хожим Богдоос шагнал хүртжээ. Монгол цэргүүд Ховдын шоронд олон жил хоригдон тарчилж байсан халх, дөрвөд, урианхай зэрэг 400 гаруй хүнийг сулласан нь Богд Хаант Монгол Улсын цэргийн нэр хүндийг тус хязгаар нутагт ихэд мандуулав. Монголын баруун хязгаарын олон ястны улс төр, эдийн засгийн гол төв Ховд хотыг чөлөөлснөөр манж-хятадын дарлалын сүүлчийн цайзыг нурааж ноёрхлыг нь устгах анхан шатны тэмцэл дууссан юм. Ар Монголын Ховдоос бусад газарт хятад улс цэрэг ирүүлж чадаагүйг хятад түүхч Чэнь Чуньцзу тайлбарлан бичихдээ: "Тэр үед Хятад улсын байдал тогтворжиж амжаагүй байсан болохоор умар зүгийн хэрэг явдлыг анхааран үзэх завгүй байснаас гадна, өвөл цаг байсан учир хол газар цэрэг томилон явуулахад боогдолтой байлаа"<ref>《外蒙古近世史》(Гадаад Монголын орчин үеийн түүх) 1922年，商务印书馆，陈崇祖</ref> гэсэн нь үнэний хувьтай бөлгөө. Ийнхүү Монгол улсын цэргийн анхны том ялалтын үр дүнд Халх Монголын нутаг дэвсгэр Манжийн эзэрхийллээс бүрэн чөлөөлөгдсөн ажээ. Ховдыг чөлөөлсөн нь Хүрээнд тусгаар тогтнол зарласнаас ч илүү ач холбогдолтой зүйл байсан юм. Учир нь 1911 оны 10 дугаар сарын Учаны бослого, 1912 оны 2 дугаар сард [[Манж Чин улс]]ын сүйрлийг албан ёсоор зарласан хэмээх энэ хоёр үйл явдлын хооронд Хятадын хяналт түр зогсох үе нь монголчуудын хувьд тусгаар тогтнолоо тунхаглах, түүнийгээ оросуудаар дэмжүүлэх хамгийн таатай бяцхан тохиол үе байсан ба үүнийг ч монголчууд Богд гэгээн ба халхын ноёдын удирдлага доор амжилттай ашиглаж чадсан<ref>Монголын үндэсний хувьсгалын түүхийн асуудал.Үндэсний архивын газар.УБ.2002.</ref>. == Урлагийн бүтээлүүд == * С.Удвал. [[Их хувь заяа]]. роман. * Б.Ринчен. Үүрийн туяа. роман. * [[Хатанбаатар (кино)]]. Уран сайхны кино. 1981 он == Эшлэл == {{reflist}} == Гадаад холбоос == * [https://www.tolgoilogch.mn/_mpx0s_ocx0/al Монгол туургатны баатрууд Ховд хотыг чөлөөлсөн нь] * [https://mongoltoli.mn/history/h/207 Монголын түүх Ховд хот] {{Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс}} [[Ангилал:Монголын түүхэн дэх тулалдаан]] [[Ангилал:Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс]] [[Ангилал:Монголын тусгаар тогтнолын төлөө тэмцэл]] [[Ангилал:Ховд аймаг|Түүх]] [[Ангилал:Баруун Монголын хилийн тулгаралтууд]] [[Ангилал:Чингийн дайн байлдаан]] byhl223871nkyuzxd7iexq5mbzshh9w Хиагтыг чөлөөлөх тулалдаан 0 37796 709949 709630 2022-08-28T17:00:14Z 94.237.53.37 wikitext text/x-wiki {{Инфобокс дайн | conflict = Хиагтыг чөлөөлөх тулалдаан | partof = [[Ардын хувьсгал]] | image =[[Файл:Алтанбулаг сурталчилгааны захирагч.jpg|300px]] | caption = Зүүн талын жижиг байшин бол МАН-ын төв байр. | date = 1921 оны 3 сарын 18 | place = Монгол улс, Сэлэнгэ аймаг, Алтанбулаг | territory = | result = Монголчуудын ялалт | status = | combatant1 = [[Зураг:Flag_of_Mongolia_(1911-1921).svg|22px]] [[Ардын түр засгийн газар]] |combatant2= [[Зураг:Flag of China (1912–1928).svg|border|22px]] [[Дундад Иргэн Улс|Дундад иргэн улс]] |commander1=[[Зураг:Flag_of_the_People%27s_Republic_of_Mongolia_(1921-1924).svg|22px]]<br />Жанжин [[Дамдины Сүхбаатар]],<br />Дэд жанжин [[Лаварын Сумъяа]],<br />[[Чойбалсан]]<br />Хорооны захирагч [[Ц.Хасбаатар]], <br />Хорооны захирагч [[Ч.Базарсад]],<br />Хорооны захирагч [[Гончигийн Бумцэнд|Б.Пунцаг]]<br />Хорооны захирагч [[О.Цэрэндорж]] |commander2=[[Зураг:Flag of Fengtian clique.svg|border|22px]]<br />генерал [[Го Сунлин]]<br />бүрэн эрхт төлөөлөгч [[:zh:陳毅 (1873年)|Чен-И]]<br /> | commander3 = | strength1 = 400 морин цэрэг<br />4 пулемёт<br />2 их буу | strength2 = бүгд 2000 цэрэг,<br /> 25 дугаар морьт дивизийн штаб,<br /> 500 хүнтэй 2морьт хороо, <br />400 хүнтэй хотын комендант,<br />600 хүнтэй нэг, хоёрдугаар морьт хороо, <br />500 хүнтэй 3 дугаар морьт хороо,<br /> 12 пулемет,<br /> 140 цэрэг бүхий 7 их буу<ref>{{Cite web |url=http://oros-oros.blogspot.ru/2011/06/blog-post_19.html |title=Уртон: «Шивээ Хиагт» |access-date=2014-08-20 |archive-date=2014-08-21 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140821083419/http://oros-oros.blogspot.ru/2011/06/blog-post_19.html |deadlink=no }}</ref> | strength3 = | casualties1 = алагдсан 7 хүн <br />шархадсан 6 хүн | casualties2 = тодорхойгүй | casualties3 = | notes = }} [[Файл:MongoliansLeaders.jpg|thumb|Left|200px|Ардын хувьсгалын удирдагчид]] [[Файл:Suh_i_Choi.jpg|thumb|Left|200px|Д.Сүхбаатар, Х.Чойбалсан нар]] [[Файл:GuoSongling.jpg|thumb|Left|200px|Хятадын генерал Го Сунлин]] Ардын журамт цэрэг Хиагтыг чөлөөлсөн нь олон жилийн харийн дарлалаас эх орноо чөлөөлөх, тусгаар тогтнолоо дэлхий дахинд тунхаглахад томоохон түлхэц болсон түүхэн үйл явдал юм<ref>Пүрэвсүрэн И., Журамт цэргийн хоёр зуун тулалдаан. Хянан тохиолдуулсан Ц.Гомбо. УБ.: Армийн хэвлэх үйлдвэр, 1991</ref><ref>Хишигт Н., 1921 оны хувьсгал ба ардын журамт цэрэг. УБ.: “Соёмбо принтинг”, 2001.</ref>. ==Урьдчилсан нөхцөл== Хиагтыг чөлөөлөх асуудлыг 1921 оны гуравдугаар сарын 6-7-нд хуралдсан [[Монгол Ардын Нам]]ын Төв Хороо, Цэргийн штабын гишүүдийн хамтарсан хурлаар хэлэлцэж, зэр зэвсэг сайтай олон тооны цэрэг бүхий хотыг эзлэн авахад ихээхэн хүндрэлтэй тул хятад цэргийн эрх баригчидтай хэлэлцэх аргыг хэрэглэхээр шийдэж, уг хэргийг Троицкосавск дахь ЗОУ-ын Гадаад хэргийн Ардын комиссариатын төлөөлөгч О.И.Макстенекаар зуучлуулах, хэрэв энэ арга зам бүтэмжгүй болсон нөхцөлд хотыг довтлон авах байлдааны ажиллагаа явуулахаар шийдвэрлэжээ. Энэ шийдвэрийн дагуу Хиагтыг эзлэн авах байлдааны төлөвлөгөөг боловсруулахын хамт журамт цэргүүдийг Алтангаас Ханын хөндий, Номт, Баян уул зэрэг газар шилжүүлэн байрлуулсан байна. Хиагтыг дайлах бэлтгэл хангагдсан гэж үзсэний дараа тус хот дахь хятад цэргийн эрх баригчдад тулган шаардах бичгийг 17-ны өдөр [[Хиагт|Троицкосавск]] дахь ЗОУ-ын Гадаад хэргийн Ардын комиссариатын төлөөлөгч О.И.Макстенекаар дамжуулан өгчээ. Энэ нь давуу хүчтэй дайсан хориглон суусан олон хөлийн боомт газрыг эзлэн авах нь Ардын журамт цэргийн хувьд төдийгүй энгийн иргэд, хотын оршин суугчдын амь нас сүйдэж, ихээхэн хохирол учирч болзошгүй нөхцөл байдлыг харгалзан үзсэн хэрэг байв. Ардын журамт цэргийг бүгд ерөнхийлөн захирах жанжин Д.Сүхбаатарын нэрээр илгээсэн тэрхүү бичигт “Монголын Хиагт хотноо бүхий хятад цэргийн захирапд мэдтүгэй хэмээн цаг болзоолон явуулах учир. Манай Монголын ардын журамт цэрэг Хиагт хотыг шууд дайран орж эзлэхээр завдан буй учир зүй нь олон амьтны амийг энэрэн хайрлаж, бас хязгаар боомт газар байлдваас эрхбиш будлиан гарах болзошгүй тул энэ бичгийг авсан даруй танай харьяат цэргүүд зэвсгийг цөм хураалгаж, Монголын Хиагт хотыг хамт бидэнд тушаавал зохино. Хэрэв ийнхүү сайнаар зөвшөөрөн хүлээвээс танай хятадын харьяат нарын амийг батлан хамгаалж, уул орон нутагт буцааж болно.Хэрэв манай энэ бичигт хариу өгөхгүй буюу эс хүлээх болбоос манай Монголын цэрэг шууд байлдахаас өөр үгүй, үүнд сүйтгэсэн зэрэг аливаа буруу явдлыг танай газар цөм хүлээвээс зохино” гэжээ. Хотыг байлдаангүйгээр шилжүүлэн өгөх тухай Ардын журамт цэргийн шаардлагыг хятад цэргийн удирдлага хэрэгсээгүй учир гуравдугаар сарын 17-ны орой [[Ардын журамт цэргийн хороо]]д [[Ханын хөндий]]гөөр өгсөн хоёр улсын хил болох [[Хонгор морьтын даваа]]гаар давж, [[Жононгийн хөндий]]н эх, [[Эрээн нарсны нуруу]]гаар дамжин шөнөжин явсаар 18-ны өглөө [[Алтанбулаг сум (Сэлэнгэ)|Хиагт]]ын дэргэд хүрж хуралдуулжээ. ==Талуудын хүчний харьцаа== Хиагт болон түүний орчимд хятад цэргийн 25 дугаар морьт дивизийн штаб, 500 хүнтэй 2 морьт хороо, 400 хүнтэй хотын комендант, Улаан бургасанд 600 хүнтэй нэг, хоёрдугаар морьт хороо, Ивцэг ба Хиагтын хороонд 3000 хүнтэй 4н хороо, явган цэргийн тус бүр 2000 хүнтэй 1 ба 2 р хороод Ивцэгт 500 хүнтэй 3 дугаар морьт хороо, 1500 хүнтэй явган цэрэг, 12 пулемет, 140 цэрэг бүхий 7 их буутай хүч байрлаж байжээ. Нийслэлээс ухарсан хятад цэргүүдийн тоог оруулаад Цэргийн комиссын мэдээгээр 9000-10000 дөхсөн гэсэн баримт ч бий. Журамт цэргийн хувьд хотыг чөлөөлсний дараа хороодоос ирүүлсэн мэдээ болон журамт цэргүүдийн дурдатгал зэргээс үзэхэд 400 арай хүрэхгүй тооны цэрэг байлдаанд оролцсон байна. Зэвсгийн хувьд 2 их буу, 4-5 пулеметтай байсан бөгөөд [[Зөвлөлт Социалист Бүгд Найрамдах Холбоот Орос Улс|ЗОУ]]-аас Ардын журамт цэрэгт зориулж 2 дугаар сард морин цэргийн винтов 750, сум 150 мянга, хүнд, хөнгөн пулемет, гар бөмбөг зэргийг урьд хүссэн тусламжийн дагуу ирүүлсэн ба мөн Хиагтыг чөлөөлөх үеэр мянган ширхэг винтов, бусад галт хэрэгсэл өгсөн гэх баримт байдаг. ==Хиагтыг чөлөөлөх төлөвлөгөө== Жанжин Д.Сүхбаатарын боловсруулсан төлөвлөгөө ёсоор хорооны дарга Б.Пунцаг, Ц.Хасбаатарын 1,2-р хорооны цэргүүд Хиагтын баруун талын Эрээн нарсны хамар болон Төгсгөө булагийн эхний манхан хүртэл, хорооны дарга С.Цэрэндоржийн 2-р хорооны цэргүүд Төгсгөө булагийн баруун тал Ноён овооны зүүн Орос булгийн хамар хүртэл. Эрдэнэ вангийн хошууны Ч.Базарсадын 4-р хорооны цэргээс 100 цэргийг баруун үзүүртэй залгаж зуун цэргийн дуган, хойт манхан элс, Дух нарсны дотор хүртэл, Пунцагийн хорооноос 15, Цэрэндоржийн хорооноос 5, Базарсадын хорооноос 20 бүгд 40 цэргийн 20-ийг Оргойтын баруун талын дэвсэгт , 10 цэргийг Ноёны овооны баруун гууд байрлуулж, Тужийн нарс, Согоо булгийн зүгээс Монголд цэргийн харуулыг ороон ирэх гамин цэргийн араар бүслэн байлдах үүрэгтэй байжээ. ==Хиагтыг чөлөөлөх байлдаан== Хиагтыг чөлөөлөх байлдааны төлөвлөгөөний дагуу журамт цэргийн хороод хотыг баруун, баруун хойд, хойд талаас нь довтлохоор байлдааны журам эзэлсэн байна. Хиагтыг чөлөөлөх байлдааны ажиллагаа Ардын журамт цэргийн гэнэтийн довтолгооноор эхэлж, хотыг бүслэн хятад цэрэг бөөнөөрөө хотоос зугатан гарч, удирдах дарга нар нь Оросын хилийн зүг зугатсан байна. Гэсэн ч хятадын морьт цэрэг зохион байгуулалттайгаар хүчтэй эсэргүүцэл үзүүлж эхэлсэн бөгөөд сум галт хэрэгсэл нь дууссан журамт цэргүүд хүчин мөхөсдөж, үдийн орчимд хотоос ухарч эхэлсэн байна. Ардын журамт цэргийн удирдлага сум галт хэрэгслээр хангалт хийхийн хамт замд хоцорсон 2 их буугаа татан ирүүлж галт байр эзлүүлэн, үдээс хойш 16 цагийн үед их бууны галын бэлтгэлийн дараа журамт цэргийн хоёр дахь довтолгоо эхлэв. Энэ удаагийн довтолгоо амжилтад хүрч, хятад цэргийг хотоос шахан гаргасанд тэд Ивцэг, Бөхлөө зэрэг газрыг чиглэн зайлан оджээ. Бүрэнхий болж эхлэхтэй зэрэг байлдааны ажиллагаа зогссон байна. Монгол Ардын түр Засгийн газраас ардын журамт цэргийг хот руу орохыг хойшлуулах тухай мэдэгдсэний дагуу жанжин [[Сүхбаатар]] хотын гадуур харуул манаа тавьж хоноод маргааш нь буюу 1921 оны гуравдугаар сарын 18-ний өглөө Ардын журамт цэргүүд Хиагт хотод оржээ. Хиагтын орчимд сарнин тархсан хятад цэргийг [[Гончигийн Бумцэнд|Г.Бумцэнд]], [[Дамирангийн Нанзад|Д.Нанзад]] нарын удирдсан цэргүүд мөрдөн хөөж, багагүй хохирол учруулсан байна. Үүгээр Ардын журамт цэрэг эх орноо чөлөөлөх тэмцэлдээ анхны ялалт байгуулав. ==Бусад баримтууд== *"Түүхийн сэдэвтэй таван хүүрнэл" номонд 3-р сарын 20-нд Хиагтыг чөлөөлж дууссан гэсэн таамаг дэвшүүлжээ. *Мөн тус номонд 800 монгол цэрэг байсан гэж үзжээ *Ардын хувьсгалд биеэр оролцсон Ж.Дамдины "Үймээний жилүүд" түүхэн романд зөвлөлтийн цэргүүдэд өмсүүлэхээр нутгийн хүмүүсээс лам дээл цуглуулсан гэж бичжээ. Тулааны үеэр лам захтай дээлнээс орос цэргийн дүрэмт хувцас цухуйж байсан гэсэн яриа байдаг. Гэвч одоо болтол зөвлөлтийн цэрэг оролцсон эсэх нь бүрэн батлагдаагүй. Мөн зөвлөлтийн цэрэг оролцсон бол тооны хувьд монгол цэргээс цөөн эсвэл олон байсан эсэх нь тодорхойгүй байна. Энэ тухай тулаанд оролцсон партизанууд мэдэх ёстой боловч бүрэн тодорхой зүйл хэлээгүй байдагаас үзэхэд зөвлөлтийн цэргүүд тулаан дуусмагц маш хурдан тулааны талбарыг орхин явсан эсвэл огт оролцоогүй бололтой. *Хиагтыг орхин гарахын өмнө хятадууд хэдэн зуун орос эмэгтэйчүүд, хүүхдүүд зэрэг олон тооны орос иргэдийг хядсан явдал төдийлөн анхааралд өртөлгүй орxигдсон гэж "Түүхийн сэдэвтэй таван хүүрнэл" номонд дурьджээ. * Го Сунлин Оросын нутагт зугатан гараад [[Зөвлөлт]]тэй гамингуудыг [[Манжуур]] луу гаргах хэлэлцээг хийжээ. * Түүхийн зарим нэг тодорхой бус баримтаар Го Сунлин нь хөлөндөө хүнд шархадахад нь цэргүүд нь түүнийг [[Зүүнхараа]] орчимд хаясан байна. Тэгээд түүнийг [[Зүүнхараа]]гийн нэгэн ногоо тарьдаг [[хятад]]ын дэргэд бараг 1960-70-д он хүртэл амьдарсан. Түүнийг [[БНМАУ]]-ын [[Нийгмийг Аюулаас Хамгаалах Яам]]ны ажилтнууд байнга хянаж байсан гэсэн мэдээлэл байдаг. == Урлагийн бүтээлүүд == * [[Өглөө]]. Уран сайхны кино * [[Долоон бурхан харвадаггүй]]. Уран сайхны кино * [[Сүхбаатар]]. Уран сайхны кино == Эшлэл == {{reflist}} == Гадаад холбоос == *[https://mongoltoli.mn/history/h/647 Хиагтын тулалдаан] {{Олноо өргөгдсөн Монгол улс}} [[Ангилал:Олноо өргөгдсөн Монгол улс]] [[Ангилал:Дайнууд]] [[Ангилал:Монгол-Хятадын дайнууд]] [[Ангилал:Монголын ардын хувьсгал]] [[Ангилал:Монголын тусгаар тогтнолын төлөө тэмцэл]] [[Ангилал:Монголын түүхэн дэх тулалдаан]] 3vlk7sxp4r4h2qxeg94b67luce8tgsm 709951 709949 2022-08-28T17:11:14Z 94.237.53.37 wikitext text/x-wiki {{Инфобокс дайн | conflict = Хиагтыг чөлөөлөх тулалдаан | partof = [[Ардын хувьсгал]] | image =[[Файл:Алтанбулаг сурталчилгааны захирагч.jpg|300px]] | caption = Зүүн талын жижиг байшин бол МАН-ын төв байр. | date = 1921 оны 3 сарын 18 | place = Монгол улс, Сэлэнгэ аймаг, Алтанбулаг | territory = | result = Монголчуудын ялалт | status = | combatant1 = [[Зураг:Flag_of_Mongolia_(1911-1921).svg|22px]] [[Ардын түр засгийн газар]] |combatant2= [[Зураг:Flag of China (1912–1928).svg|border|22px]] [[Дундад Иргэн Улс|Дундад иргэн улс]] |commander1=[[Зураг:Flag_of_the_People%27s_Republic_of_Mongolia_(1921-1924).svg|22px]]<br />Жанжин [[Дамдины Сүхбаатар]],<br />Дэд жанжин [[Лаварын Сумъяа]],<br />[[Чойбалсан]]<br />Хорооны захирагч [[Ц.Хасбаатар]], <br />Хорооны захирагч [[Ч.Базарсад]],<br />Хорооны захирагч [[Гончигийн Бумцэнд|Б.Пунцаг]]<br />Хорооны захирагч [[О.Цэрэндорж]] |commander2=[[Зураг:Flag of Fengtian clique.svg|border|22px]]<br />генерал [[Го Сунлин]]<br />бүрэн эрхт төлөөлөгч [[:zh:陳毅 (1873年)|Чен-И]]<br /> | commander3 = | strength1 = 400 морин цэрэг<br />4 пулемёт<br />2 их буу | strength2 = бүгд 2000 цэрэг,<br /> 25 дугаар морьт дивизийн штаб,<br /> 500 хүнтэй 2морьт хороо, <br />400 хүнтэй хотын комендант,<br />600 хүнтэй нэг, хоёрдугаар морьт хороо, <br />500 хүнтэй 3 дугаар морьт хороо,<br /> 12 пулемет,<br /> 140 цэрэг бүхий 7 их буу<ref>{{Cite web |url=http://oros-oros.blogspot.ru/2011/06/blog-post_19.html |title=Уртон: «Шивээ Хиагт» |access-date=2014-08-20 |archive-date=2014-08-21 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140821083419/http://oros-oros.blogspot.ru/2011/06/blog-post_19.html |deadlink=no }}</ref> | strength3 = | casualties1 = алагдсан 7 хүн <br />шархадсан 6 хүн | casualties2 = тодорхойгүй | casualties3 = | notes = }} [[Файл:MongoliansLeaders.jpg|thumb|Left|200px|Ардын хувьсгалын удирдагчид]] [[Файл:Suh_i_Choi.jpg|thumb|Left|200px|Д.Сүхбаатар, Х.Чойбалсан нар]] [[Файл:GuoSongling.jpg|thumb|Left|200px|Хятадын генерал Го Сунлин]] Ардын журамт цэрэг Хиагтыг чөлөөлсөн нь олон жилийн харийн дарлалаас эх орноо чөлөөлөх, тусгаар тогтнолоо дэлхий дахинд тунхаглахад томоохон түлхэц болсон түүхэн үйл явдал юм<ref>Пүрэвсүрэн И., Журамт цэргийн хоёр зуун тулалдаан. Хянан тохиолдуулсан Ц.Гомбо. УБ.: Армийн хэвлэх үйлдвэр, 1991</ref><ref>Хишигт Н., 1921 оны хувьсгал ба ардын журамт цэрэг. УБ.: “Соёмбо принтинг”, 2001.</ref>. ==Урьдчилсан нөхцөл== Хиагтыг чөлөөлөх асуудлыг 1921 оны гуравдугаар сарын 6-7-нд хуралдсан [[Монгол Ардын Нам]]ын Төв Хороо, Цэргийн штабын гишүүдийн хамтарсан хурлаар хэлэлцэж, зэр зэвсэг сайтай олон тооны цэрэг бүхий хотыг эзлэн авахад ихээхэн хүндрэлтэй тул хятад цэргийн эрх баригчидтай хэлэлцэх аргыг хэрэглэхээр шийдэж, уг хэргийг Троицкосавск дахь ЗОУ-ын Гадаад хэргийн Ардын комиссариатын төлөөлөгч О.И.Макстенекаар зуучлуулах, хэрэв энэ арга зам бүтэмжгүй болсон нөхцөлд хотыг довтлон авах байлдааны ажиллагаа явуулахаар шийдвэрлэжээ. Энэ шийдвэрийн дагуу Хиагтыг эзлэн авах байлдааны төлөвлөгөөг боловсруулахын хамт журамт цэргүүдийг Алтангаас Ханын хөндий, Номт, Баян уул зэрэг газар шилжүүлэн байрлуулсан байна. Хиагтыг дайлах бэлтгэл хангагдсан гэж үзсэний дараа тус хот дахь хятад цэргийн эрх баригчдад тулган шаардах бичгийг 17-ны өдөр [[Хиагт|Троицкосавск]] дахь ЗОУ-ын Гадаад хэргийн Ардын комиссариатын төлөөлөгч О.И.Макстенекаар дамжуулан өгчээ. Энэ нь давуу хүчтэй дайсан хориглон суусан олон хөлийн боомт газрыг эзлэн авах нь Ардын журамт цэргийн хувьд төдийгүй энгийн иргэд, хотын оршин суугчдын амь нас сүйдэж, ихээхэн хохирол учирч болзошгүй нөхцөл байдлыг харгалзан үзсэн хэрэг байв. Ардын журамт цэргийг бүгд ерөнхийлөн захирах жанжин Д.Сүхбаатарын нэрээр илгээсэн тэрхүү бичигт “Монголын Хиагт хотноо бүхий хятад цэргийн захирапд мэдтүгэй хэмээн цаг болзоолон явуулах учир. Манай Монголын ардын журамт цэрэг Хиагт хотыг шууд дайран орж эзлэхээр завдан буй учир зүй нь олон амьтны амийг энэрэн хайрлаж, бас хязгаар боомт газар байлдваас эрхбиш будлиан гарах болзошгүй тул энэ бичгийг авсан даруй танай харьяат цэргүүд зэвсгийг цөм хураалгаж, Монголын Хиагт хотыг хамт бидэнд тушаавал зохино. Хэрэв ийнхүү сайнаар зөвшөөрөн хүлээвээс танай хятадын харьяат нарын амийг батлан хамгаалж, уул орон нутагт буцааж болно.Хэрэв манай энэ бичигт хариу өгөхгүй буюу эс хүлээх болбоос манай Монголын цэрэг шууд байлдахаас өөр үгүй, үүнд сүйтгэсэн зэрэг аливаа буруу явдлыг танай газар цөм хүлээвээс зохино” гэжээ. Хотыг байлдаангүйгээр шилжүүлэн өгөх тухай Ардын журамт цэргийн шаардлагыг хятад цэргийн удирдлага хэрэгсээгүй учир гуравдугаар сарын 17-ны орой [[Ардын журамт цэргийн хороо]]д [[Ханын хөндий]]гөөр өгсөн хоёр улсын хил болох [[Хонгор морьтын даваа]]гаар давж, [[Жононгийн хөндий]]н эх, [[Эрээн нарсны нуруу]]гаар дамжин шөнөжин явсаар 18-ны өглөө [[Алтанбулаг сум (Сэлэнгэ)|Хиагт]]ын дэргэд хүрж хуралдуулжээ. ==Талуудын хүчний харьцаа== Хиагт болон түүний орчимд хятад цэргийн 25 дугаар морьт дивизийн штаб, 500 хүнтэй 2 морьт хороо, 400 хүнтэй хотын комендант, Улаан бургасанд 600 хүнтэй нэг, хоёрдугаар морьт хороо, Ивцэг ба Хиагтын хороонд 3000 хүнтэй 4н хороо, явган цэргийн тус бүр 2000 хүнтэй 1 ба 2 р хороод Ивцэгт 500 хүнтэй 3 дугаар морьт хороо, 1500 хүнтэй явган цэрэг, 12 пулемет, 140 цэрэг бүхий 7 их буутай хүч байрлаж байжээ. Нийслэлээс ухарсан хятад цэргүүдийн тоог оруулаад Цэргийн комиссын мэдээгээр 9000-10000 дөхсөн гэсэн баримт ч бий. Журамт цэргийн хувьд хотыг чөлөөлсний дараа хороодоос ирүүлсэн мэдээ болон журамт цэргүүдийн дурдатгал зэргээс үзэхэд 400 арай хүрэхгүй тооны цэрэг байлдаанд оролцсон байна. Зэвсгийн хувьд 2 их буу, 4-5 пулеметтай байсан бөгөөд [[Зөвлөлт Социалист Бүгд Найрамдах Холбоот Орос Улс|ЗОУ]]-аас Ардын журамт цэрэгт зориулж 2 дугаар сард морин цэргийн винтов 750, сум 150 мянга, хүнд, хөнгөн пулемет, гар бөмбөг зэргийг урьд хүссэн тусламжийн дагуу ирүүлсэн ба мөн Хиагтыг чөлөөлөх үеэр мянган ширхэг винтов, бусад галт хэрэгсэл өгсөн гэх баримт байдаг. ==Хиагтыг чөлөөлөх төлөвлөгөө== Жанжин Д.Сүхбаатарын боловсруулсан төлөвлөгөө ёсоор хорооны дарга Б.Пунцаг, Ц.Хасбаатарын 1,2-р хорооны цэргүүд Хиагтын баруун талын Эрээн нарсны хамар болон Төгсгөө булагийн эхний манхан хүртэл, хорооны дарга С.Цэрэндоржийн 2-р хорооны цэргүүд Төгсгөө булагийн баруун тал Ноён овооны зүүн Орос булгийн хамар хүртэл. Эрдэнэ вангийн хошууны Ч.Базарсадын 4-р хорооны цэргээс 100 цэргийг баруун үзүүртэй залгаж зуун цэргийн дуган, хойт манхан элс, Дух нарсны дотор хүртэл, Пунцагийн хорооноос 15, Цэрэндоржийн хорооноос 5, Базарсадын хорооноос 20 бүгд 40 цэргийн 20-ийг Оргойтын баруун талын дэвсэгт , 10 цэргийг Ноёны овооны баруун гууд байрлуулж, Тужийн нарс, Согоо булгийн зүгээс Монголд цэргийн харуулыг ороон ирэх гамин цэргийн араар бүслэн байлдах үүрэгтэй байжээ. ==Хиагтыг чөлөөлөх байлдаан== [[Файл:Manchu Qing Mongolia Machine Gun (35574783761).jpg|thumb|left|Тулалдаанд Монгол ардын армийн ашиглаж байсан пулемёт, [[Монголын үндэсний түүхийн музей]]]] Хиагтыг чөлөөлөх байлдааны төлөвлөгөөний дагуу журамт цэргийн хороод хотыг баруун, баруун хойд, хойд талаас нь довтлохоор байлдааны журам эзэлсэн байна. Хиагтыг чөлөөлөх байлдааны ажиллагаа Ардын журамт цэргийн гэнэтийн довтолгооноор эхэлж, хотыг бүслэн хятад цэрэг бөөнөөрөө хотоос зугатан гарч, удирдах дарга нар нь Оросын хилийн зүг зугатсан байна. Гэсэн ч хятадын морьт цэрэг зохион байгуулалттайгаар хүчтэй эсэргүүцэл үзүүлж эхэлсэн бөгөөд сум галт хэрэгсэл нь дууссан журамт цэргүүд хүчин мөхөсдөж, үдийн орчимд хотоос ухарч эхэлсэн байна. Ардын журамт цэргийн удирдлага сум галт хэрэгслээр хангалт хийхийн хамт замд хоцорсон 2 их буугаа татан ирүүлж галт байр эзлүүлэн, үдээс хойш 16 цагийн үед их бууны галын бэлтгэлийн дараа журамт цэргийн хоёр дахь довтолгоо эхлэв. Энэ удаагийн довтолгоо амжилтад хүрч, хятад цэргийг хотоос шахан гаргасанд тэд Ивцэг, Бөхлөө зэрэг газрыг чиглэн зайлан оджээ. Бүрэнхий болж эхлэхтэй зэрэг байлдааны ажиллагаа зогссон байна. Монгол Ардын түр Засгийн газраас ардын журамт цэргийг хот руу орохыг хойшлуулах тухай мэдэгдсэний дагуу жанжин [[Сүхбаатар]] хотын гадуур харуул манаа тавьж хоноод маргааш нь буюу 1921 оны гуравдугаар сарын 18-ний өглөө Ардын журамт цэргүүд Хиагт хотод оржээ. Хиагтын орчимд сарнин тархсан хятад цэргийг [[Гончигийн Бумцэнд|Г.Бумцэнд]], [[Дамирангийн Нанзад|Д.Нанзад]] нарын удирдсан цэргүүд мөрдөн хөөж, багагүй хохирол учруулсан байна. Үүгээр Ардын журамт цэрэг эх орноо чөлөөлөх тэмцэлдээ анхны ялалт байгуулав. ==Бусад баримтууд== *"Түүхийн сэдэвтэй таван хүүрнэл" номонд 3-р сарын 20-нд Хиагтыг чөлөөлж дууссан гэсэн таамаг дэвшүүлжээ. *Мөн тус номонд 800 монгол цэрэг байсан гэж үзжээ *Ардын хувьсгалд биеэр оролцсон Ж.Дамдины "Үймээний жилүүд" түүхэн романд зөвлөлтийн цэргүүдэд өмсүүлэхээр нутгийн хүмүүсээс лам дээл цуглуулсан гэж бичжээ. Тулааны үеэр лам захтай дээлнээс орос цэргийн дүрэмт хувцас цухуйж байсан гэсэн яриа байдаг. Гэвч одоо болтол зөвлөлтийн цэрэг оролцсон эсэх нь бүрэн батлагдаагүй. Мөн зөвлөлтийн цэрэг оролцсон бол тооны хувьд монгол цэргээс цөөн эсвэл олон байсан эсэх нь тодорхойгүй байна. Энэ тухай тулаанд оролцсон партизанууд мэдэх ёстой боловч бүрэн тодорхой зүйл хэлээгүй байдагаас үзэхэд зөвлөлтийн цэргүүд тулаан дуусмагц маш хурдан тулааны талбарыг орхин явсан эсвэл огт оролцоогүй бололтой. *Хиагтыг орхин гарахын өмнө хятадууд хэдэн зуун орос эмэгтэйчүүд, хүүхдүүд зэрэг олон тооны орос иргэдийг хядсан явдал төдийлөн анхааралд өртөлгүй орxигдсон гэж "Түүхийн сэдэвтэй таван хүүрнэл" номонд дурьджээ. * Го Сунлин Оросын нутагт зугатан гараад [[Зөвлөлт]]тэй гамингуудыг [[Манжуур]] луу гаргах хэлэлцээг хийжээ. * Түүхийн зарим нэг тодорхой бус баримтаар Го Сунлин нь хөлөндөө хүнд шархадахад нь цэргүүд нь түүнийг [[Зүүнхараа]] орчимд хаясан байна. Тэгээд түүнийг [[Зүүнхараа]]гийн нэгэн ногоо тарьдаг [[хятад]]ын дэргэд бараг 1960-70-д он хүртэл амьдарсан. Түүнийг [[БНМАУ]]-ын [[Нийгмийг Аюулаас Хамгаалах Яам]]ны ажилтнууд байнга хянаж байсан гэсэн мэдээлэл байдаг. == Урлагийн бүтээлүүд == * [[Өглөө]]. Уран сайхны кино * [[Долоон бурхан харвадаггүй]]. Уран сайхны кино * [[Сүхбаатар]]. Уран сайхны кино == Эшлэл == {{reflist}} == Гадаад холбоос == *[https://mongoltoli.mn/history/h/647 Хиагтын тулалдаан] {{Олноо өргөгдсөн Монгол улс}} [[Ангилал:Олноо өргөгдсөн Монгол улс]] [[Ангилал:Дайнууд]] [[Ангилал:Монгол-Хятадын дайнууд]] [[Ангилал:Монголын ардын хувьсгал]] [[Ангилал:Монголын тусгаар тогтнолын төлөө тэмцэл]] [[Ангилал:Монголын түүхэн дэх тулалдаан]] oqect7vm0h1e0mmhtb7m5p3vmwqhzsd 709952 709951 2022-08-28T17:14:58Z 94.237.53.37 wikitext text/x-wiki {{Инфобокс дайн | conflict = Хиагтыг чөлөөлөх тулалдаан | partof = [[Ардын хувьсгал]] | image =[[Файл:Алтанбулаг сурталчилгааны захирагч.jpg|300px]] | caption = Зүүн талын жижиг байшин бол МАН-ын төв байр. | date = 1921 оны 3 сарын 18 | place = Монгол улс, Сэлэнгэ аймаг, Алтанбулаг | territory = | result = Монголчуудын ялалт | status = | combatant1 = [[Зураг:Flag_of_Mongolia_(1911-1921).svg|22px]] [[Ардын түр засгийн газар]] |combatant2= [[Зураг:Flag of China (1912–1928).svg|border|22px]] [[Дундад Иргэн Улс|Дундад иргэн улс]] |commander1=[[Зураг:Flag_of_the_People%27s_Republic_of_Mongolia_(1921-1924).svg|22px]]<br />Жанжин [[Дамдины Сүхбаатар]],<br />Дэд жанжин [[Лаварын Сумъяа]],<br />[[Чойбалсан]]<br />Хорооны захирагч [[Ц.Хасбаатар]], <br />Хорооны захирагч [[Ч.Базарсад]],<br />Хорооны захирагч [[Гончигийн Бумцэнд|Б.Пунцаг]]<br />Хорооны захирагч [[О.Цэрэндорж]] |commander2=[[Зураг:Flag of Fengtian clique.svg|border|22px]]<br />генерал [[Го Сунлин]]<br />бүрэн эрхт төлөөлөгч [[:zh:陳毅 (1873年)|Чен-И]]<br /> | commander3 = | strength1 = 400 морин цэрэг<br />4 пулемёт<br />2 их буу | strength2 = бүгд 2000 цэрэг,<br /> 25 дугаар морьт дивизийн штаб,<br /> 500 хүнтэй 2морьт хороо, <br />400 хүнтэй хотын комендант,<br />600 хүнтэй нэг, хоёрдугаар морьт хороо, <br />500 хүнтэй 3 дугаар морьт хороо,<br /> 12 пулемет,<br /> 140 цэрэг бүхий 7 их буу<ref>{{Cite web |url=http://oros-oros.blogspot.ru/2011/06/blog-post_19.html |title=Уртон: «Шивээ Хиагт» |access-date=2014-08-20 |archive-date=2014-08-21 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140821083419/http://oros-oros.blogspot.ru/2011/06/blog-post_19.html |deadlink=no }}</ref> | strength3 = | casualties1 = алагдсан 7 хүн <br />шархадсан 6 хүн | casualties2 = тодорхойгүй | casualties3 = | notes = }} [[Файл:MongoliansLeaders.jpg|thumb|Left|200px|Ардын хувьсгалын удирдагчид]] [[Файл:Suh_i_Choi.jpg|thumb|Left|200px|Д.Сүхбаатар, Х.Чойбалсан нар]] [[Файл:GuoSongling.jpg|thumb|Left|200px|Хятадын генерал Го Сунлин]] Ардын журамт цэрэг Хиагтыг чөлөөлсөн нь олон жилийн харийн дарлалаас эх орноо чөлөөлөх, тусгаар тогтнолоо дэлхий дахинд тунхаглахад томоохон түлхэц болсон түүхэн үйл явдал юм.<ref>Пүрэвсүрэн И., Журамт цэргийн хоёр зуун тулалдаан. Хянан тохиолдуулсан Ц.Гомбо. УБ.: Армийн хэвлэх үйлдвэр, 1991</ref><ref>Хишигт Н., 1921 оны хувьсгал ба ардын журамт цэрэг. УБ.: “Соёмбо принтинг”, 2001.</ref> ==Урьдчилсан нөхцөл== Хиагтыг чөлөөлөх асуудлыг 1921 оны гуравдугаар сарын 6-7-нд хуралдсан [[Монгол Ардын Нам]]ын Төв Хороо, Цэргийн штабын гишүүдийн хамтарсан хурлаар хэлэлцэж, зэр зэвсэг сайтай олон тооны цэрэг бүхий хотыг эзлэн авахад ихээхэн хүндрэлтэй тул хятад цэргийн эрх баригчидтай хэлэлцэх аргыг хэрэглэхээр шийдэж, уг хэргийг Троицкосавск дахь ЗОУ-ын Гадаад хэргийн Ардын комиссариатын төлөөлөгч О.И.Макстенекаар зуучлуулах, хэрэв энэ арга зам бүтэмжгүй болсон нөхцөлд хотыг довтлон авах байлдааны ажиллагаа явуулахаар шийдвэрлэжээ. Энэ шийдвэрийн дагуу Хиагтыг эзлэн авах байлдааны төлөвлөгөөг боловсруулахын хамт журамт цэргүүдийг Алтангаас Ханын хөндий, Номт, Баян уул зэрэг газар шилжүүлэн байрлуулсан байна. Хиагтыг дайлах бэлтгэл хангагдсан гэж үзсэний дараа тус хот дахь хятад цэргийн эрх баригчдад тулган шаардах бичгийг 17-ны өдөр [[Хиагт|Троицкосавск]] дахь ЗОУ-ын Гадаад хэргийн Ардын комиссариатын төлөөлөгч О.И.Макстенекаар дамжуулан өгчээ. Энэ нь давуу хүчтэй дайсан хориглон суусан олон хөлийн боомт газрыг эзлэн авах нь Ардын журамт цэргийн хувьд төдийгүй энгийн иргэд, хотын оршин суугчдын амь нас сүйдэж, ихээхэн хохирол учирч болзошгүй нөхцөл байдлыг харгалзан үзсэн хэрэг байв. Ардын журамт цэргийг бүгд ерөнхийлөн захирах жанжин Д.Сүхбаатарын нэрээр илгээсэн тэрхүү бичигт “Монголын Хиагт хотноо бүхий хятад цэргийн захирапд мэдтүгэй хэмээн цаг болзоолон явуулах учир. Манай Монголын ардын журамт цэрэг Хиагт хотыг шууд дайран орж эзлэхээр завдан буй учир зүй нь олон амьтны амийг энэрэн хайрлаж, бас хязгаар боомт газар байлдваас эрхбиш будлиан гарах болзошгүй тул энэ бичгийг авсан даруй танай харьяат цэргүүд зэвсгийг цөм хураалгаж, Монголын Хиагт хотыг хамт бидэнд тушаавал зохино. Хэрэв ийнхүү сайнаар зөвшөөрөн хүлээвээс танай хятадын харьяат нарын амийг батлан хамгаалж, уул орон нутагт буцааж болно.Хэрэв манай энэ бичигт хариу өгөхгүй буюу эс хүлээх болбоос манай Монголын цэрэг шууд байлдахаас өөр үгүй, үүнд сүйтгэсэн зэрэг аливаа буруу явдлыг танай газар цөм хүлээвээс зохино” гэжээ. Хотыг байлдаангүйгээр шилжүүлэн өгөх тухай Ардын журамт цэргийн шаардлагыг хятад цэргийн удирдлага хэрэгсээгүй учир гуравдугаар сарын 17-ны орой [[Ардын журамт цэргийн хороо]]д [[Ханын хөндий]]гөөр өгсөн хоёр улсын хил болох [[Хонгор морьтын даваа]]гаар давж, [[Жононгийн хөндий]]н эх, [[Эрээн нарсны нуруу]]гаар дамжин шөнөжин явсаар 18-ны өглөө [[Алтанбулаг сум (Сэлэнгэ)|Хиагт]]ын дэргэд хүрж хуралдуулжээ. ==Талуудын хүчний харьцаа== Хиагт болон түүний орчимд хятад цэргийн 25 дугаар морьт дивизийн штаб, 500 хүнтэй 2 морьт хороо, 400 хүнтэй хотын комендант, Улаан бургасанд 600 хүнтэй нэг, хоёрдугаар морьт хороо, Ивцэг ба Хиагтын хороонд 3000 хүнтэй 4н хороо, явган цэргийн тус бүр 2000 хүнтэй 1 ба 2 р хороод Ивцэгт 500 хүнтэй 3 дугаар морьт хороо, 1500 хүнтэй явган цэрэг, 12 пулемет, 140 цэрэг бүхий 7 их буутай хүч байрлаж байжээ. Нийслэлээс ухарсан хятад цэргүүдийн тоог оруулаад Цэргийн комиссын мэдээгээр 9000-10000 дөхсөн гэсэн баримт ч бий. Журамт цэргийн хувьд хотыг чөлөөлсний дараа хороодоос ирүүлсэн мэдээ болон журамт цэргүүдийн дурдатгал зэргээс үзэхэд 400 арай хүрэхгүй тооны цэрэг байлдаанд оролцсон байна. Зэвсгийн хувьд 2 их буу, 4-5 пулеметтай байсан бөгөөд [[Зөвлөлт Социалист Бүгд Найрамдах Холбоот Орос Улс|ЗОУ]]-аас Ардын журамт цэрэгт зориулж 2 дугаар сард морин цэргийн винтов 750, сум 150 мянга, хүнд, хөнгөн пулемет, гар бөмбөг зэргийг урьд хүссэн тусламжийн дагуу ирүүлсэн ба мөн Хиагтыг чөлөөлөх үеэр мянган ширхэг винтов, бусад галт хэрэгсэл өгсөн гэх баримт байдаг. ==Хиагтыг чөлөөлөх төлөвлөгөө== Жанжин Д.Сүхбаатарын боловсруулсан төлөвлөгөө ёсоор хорооны дарга Б.Пунцаг, Ц.Хасбаатарын 1,2-р хорооны цэргүүд Хиагтын баруун талын Эрээн нарсны хамар болон Төгсгөө булагийн эхний манхан хүртэл, хорооны дарга С.Цэрэндоржийн 2-р хорооны цэргүүд Төгсгөө булагийн баруун тал Ноён овооны зүүн Орос булгийн хамар хүртэл. Эрдэнэ вангийн хошууны Ч.Базарсадын 4-р хорооны цэргээс 100 цэргийг баруун үзүүртэй залгаж зуун цэргийн дуган, хойт манхан элс, Дух нарсны дотор хүртэл, Пунцагийн хорооноос 15, Цэрэндоржийн хорооноос 5, Базарсадын хорооноос 20 бүгд 40 цэргийн 20-ийг Оргойтын баруун талын дэвсэгт , 10 цэргийг Ноёны овооны баруун гууд байрлуулж, Тужийн нарс, Согоо булгийн зүгээс Монголд цэргийн харуулыг ороон ирэх гамин цэргийн араар бүслэн байлдах үүрэгтэй байжээ. ==Хиагтыг чөлөөлөх байлдаан== [[Файл:Manchu Qing Mongolia Machine Gun (35574783761).jpg|thumb|left|Тулалдаанд Монгол ардын армийн ашиглаж байсан пулемёт, [[Монголын үндэсний түүхийн музей]]]] Хиагтыг чөлөөлөх байлдааны төлөвлөгөөний дагуу журамт цэргийн хороод хотыг баруун, баруун хойд, хойд талаас нь довтлохоор байлдааны журам эзэлсэн байна. Хиагтыг чөлөөлөх байлдааны ажиллагаа Ардын журамт цэргийн гэнэтийн довтолгооноор эхэлж, хотыг бүслэн хятад цэрэг бөөнөөрөө хотоос зугатан гарч, удирдах дарга нар нь Оросын хилийн зүг зугатсан байна. Гэсэн ч хятадын морьт цэрэг зохион байгуулалттайгаар хүчтэй эсэргүүцэл үзүүлж эхэлсэн бөгөөд сум галт хэрэгсэл нь дууссан журамт цэргүүд хүчин мөхөсдөж, үдийн орчимд хотоос ухарч эхэлсэн байна. Ардын журамт цэргийн удирдлага сум галт хэрэгслээр хангалт хийхийн хамт замд хоцорсон 2 их буугаа татан ирүүлж галт байр эзлүүлэн, үдээс хойш 16 цагийн үед их бууны галын бэлтгэлийн дараа журамт цэргийн хоёр дахь довтолгоо эхлэв. Энэ удаагийн довтолгоо амжилтад хүрч, хятад цэргийг хотоос шахан гаргасанд тэд Ивцэг, Бөхлөө зэрэг газрыг чиглэн зайлан оджээ. Бүрэнхий болж эхлэхтэй зэрэг байлдааны ажиллагаа зогссон байна. Монгол Ардын түр Засгийн газраас ардын журамт цэргийг хот руу орохыг хойшлуулах тухай мэдэгдсэний дагуу жанжин [[Сүхбаатар]] хотын гадуур харуул манаа тавьж хоноод маргааш нь буюу 1921 оны гуравдугаар сарын 18-ний өглөө Ардын журамт цэргүүд Хиагт хотод оржээ. Хиагтын орчимд сарнин тархсан хятад цэргийг [[Гончигийн Бумцэнд|Г.Бумцэнд]], [[Дамирангийн Нанзад|Д.Нанзад]] нарын удирдсан цэргүүд мөрдөн хөөж, багагүй хохирол учруулсан байна. Үүгээр Ардын журамт цэрэг эх орноо чөлөөлөх тэмцэлдээ анхны ялалт байгуулав. ==Бусад баримтууд== *"Түүхийн сэдэвтэй таван хүүрнэл" номонд 3-р сарын 20-нд Хиагтыг чөлөөлж дууссан гэсэн таамаг дэвшүүлжээ. *Мөн тус номонд 800 монгол цэрэг байсан гэж үзжээ *Ардын хувьсгалд биеэр оролцсон Ж.Дамдины "Үймээний жилүүд" түүхэн романд зөвлөлтийн цэргүүдэд өмсүүлэхээр нутгийн хүмүүсээс лам дээл цуглуулсан гэж бичжээ. Тулааны үеэр лам захтай дээлнээс орос цэргийн дүрэмт хувцас цухуйж байсан гэсэн яриа байдаг. Гэвч одоо болтол зөвлөлтийн цэрэг оролцсон эсэх нь бүрэн батлагдаагүй. Мөн зөвлөлтийн цэрэг оролцсон бол тооны хувьд монгол цэргээс цөөн эсвэл олон байсан эсэх нь тодорхойгүй байна. Энэ тухай тулаанд оролцсон партизанууд мэдэх ёстой боловч бүрэн тодорхой зүйл хэлээгүй байдагаас үзэхэд зөвлөлтийн цэргүүд тулаан дуусмагц маш хурдан тулааны талбарыг орхин явсан эсвэл огт оролцоогүй бололтой. *Хиагтыг орхин гарахын өмнө хятадууд хэдэн зуун орос эмэгтэйчүүд, хүүхдүүд зэрэг олон тооны орос иргэдийг хядсан явдал төдийлөн анхааралд өртөлгүй орxигдсон гэж "Түүхийн сэдэвтэй таван хүүрнэл" номонд дурьджээ. * Го Сунлин Оросын нутагт зугатан гараад [[Зөвлөлт]]тэй гамингуудыг [[Манжуур]] луу гаргах хэлэлцээг хийжээ. * Түүхийн зарим нэг тодорхой бус баримтаар Го Сунлин нь хөлөндөө хүнд шархадахад нь цэргүүд нь түүнийг [[Зүүнхараа]] орчимд хаясан байна. Тэгээд түүнийг [[Зүүнхараа]]гийн нэгэн ногоо тарьдаг [[хятад]]ын дэргэд бараг 1960-70-д он хүртэл амьдарсан. Түүнийг [[БНМАУ]]-ын [[Нийгмийг Аюулаас Хамгаалах Яам]]ны ажилтнууд байнга хянаж байсан гэсэн мэдээлэл байдаг. == Урлагийн бүтээлүүд == * [[Өглөө]]. Уран сайхны кино * [[Долоон бурхан харвадаггүй]]. Уран сайхны кино * [[Сүхбаатар]]. Уран сайхны кино == Эшлэл == {{reflist}} == Гадаад холбоос == *[https://mongoltoli.mn/history/h/647 Хиагтын тулалдаан] {{Олноо өргөгдсөн Монгол улс}} [[Ангилал:Олноо өргөгдсөн Монгол улс]] [[Ангилал:Дайнууд]] [[Ангилал:Монгол-Хятадын дайнууд]] [[Ангилал:Монголын ардын хувьсгал]] [[Ангилал:Монголын тусгаар тогтнолын төлөө тэмцэл]] [[Ангилал:Монголын түүхэн дэх тулалдаан]] 9o5m6xsppzyvhgaynx4bpqbznrod0ch 709994 709952 2022-08-29T07:27:23Z 103.173.255.162 wikitext text/x-wiki {{Инфобокс дайн | conflict = Хиагтыг чөлөөлөх тулалдаан | partof = [[Ардын хувьсгал]] | image =[[Файл:Алтанбулаг сурталчилгааны захирагч.jpg|300px]] | caption = Зүүн талын жижиг байшин бол МАН-ын төв байр. | date = 1921 оны 3 сарын 18 | place = Монгол улс, Сэлэнгэ аймаг, Алтанбулаг | territory = | result = Монголчуудын ялалт | status = | combatant1 = [[Зураг:Flag_of_Mongolia_(1911-1921).svg|22px]] [[Ардын түр засгийн газар]] |combatant2= [[Зураг:Flag of China (1912–1928).svg|border|22px]] [[Дундад Иргэн Улс|Дундад иргэн улс]] |commander1=[[Зураг:Flag_of_the_People%27s_Republic_of_Mongolia_(1921-1924).svg|22px]]<br />Жанжин [[Дамдины Сүхбаатар]],<br />Дэд жанжин [[Лаварын Сумъяа]],<br />[[Чойбалсан]]<br />Хорооны захирагч [[Ц.Хасбаатар]], <br />Хорооны захирагч [[Ч.Базарсад]],<br />Хорооны захирагч [[Гончигийн Бумцэнд|Б.Пунцаг]]<br />Хорооны захирагч [[О.Цэрэндорж]] |commander2=[[Зураг:Flag of Fengtian clique.svg|border|22px]]<br />генерал [[Го Сунлин]]<br />бүрэн эрхт төлөөлөгч [[:zh:陳毅 (1873年)|Чен-И]]<br /> | commander3 = | strength1 = 400 морин цэрэг<br />4 пулемёт<br />2 их буу | strength2 = бүгд 2000 цэрэг,<br /> 25 дугаар морьт дивизийн штаб,<br /> 500 хүнтэй 2морьт хороо, <br />400 хүнтэй хотын комендант,<br />600 хүнтэй нэг, хоёрдугаар морьт хороо, <br />500 хүнтэй 3 дугаар морьт хороо,<br /> 12 пулемет,<br /> 140 цэрэг бүхий 7 их буу<ref>{{Cite web |url=http://oros-oros.blogspot.ru/2011/06/blog-post_19.html |title=Уртон: «Шивээ Хиагт» |access-date=2014-08-20 |archive-date=2014-08-21 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140821083419/http://oros-oros.blogspot.ru/2011/06/blog-post_19.html |deadlink=no }}</ref> | strength3 = | casualties1 = алагдсан 7 хүн <br />шархадсан 6 хүн | casualties2 = тодорхойгүй | casualties3 = | notes = }} [[Файл:MongoliansLeaders.jpg|thumb|200px|Ардын хувьсгалын удирдагчид]] [[Файл:Suh_i_Choi.jpg|thumb|200px|Д.Сүхбаатар, Х.Чойбалсан нар]] [[Файл:GuoSongling.jpg|thumb|200px|Хятадын генерал Го Сунлин]] Ардын журамт цэрэг Хиагтыг чөлөөлсөн нь олон жилийн харийн дарлалаас эх орноо чөлөөлөх, тусгаар тогтнолоо дэлхий дахинд тунхаглахад томоохон түлхэц болсон түүхэн үйл явдал юм.<ref>Пүрэвсүрэн И., Журамт цэргийн хоёр зуун тулалдаан. Хянан тохиолдуулсан Ц.Гомбо. УБ.: Армийн хэвлэх үйлдвэр, 1991</ref><ref>Хишигт Н., 1921 оны хувьсгал ба ардын журамт цэрэг. УБ.: “Соёмбо принтинг”, 2001</ref> ==Урьдчилсан нөхцөл== Хиагтыг чөлөөлөх асуудлыг 1921 оны гуравдугаар сарын 6-7-нд хуралдсан [[Монгол Ардын Нам]]ын Төв Хороо, Цэргийн штабын гишүүдийн хамтарсан хурлаар хэлэлцэж, зэр зэвсэг сайтай олон тооны цэрэг бүхий хотыг эзлэн авахад ихээхэн хүндрэлтэй тул хятад цэргийн эрх баригчидтай хэлэлцэх аргыг хэрэглэхээр шийдэж, уг хэргийг Троицкосавск дахь ЗОУ-ын Гадаад хэргийн Ардын комиссариатын төлөөлөгч О.И.Макстенекаар зуучлуулах, хэрэв энэ арга зам бүтэмжгүй болсон нөхцөлд хотыг довтлон авах байлдааны ажиллагаа явуулахаар шийдвэрлэжээ. Энэ шийдвэрийн дагуу Хиагтыг эзлэн авах байлдааны төлөвлөгөөг боловсруулахын хамт журамт цэргүүдийг Алтангаас Ханын хөндий, Номт, Баян уул зэрэг газар шилжүүлэн байрлуулсан байна. Хиагтыг дайлах бэлтгэл хангагдсан гэж үзсэний дараа тус хот дахь хятад цэргийн эрх баригчдад тулган шаардах бичгийг 17-ны өдөр [[Хиагт|Троицкосавск]] дахь ЗОУ-ын Гадаад хэргийн Ардын комиссариатын төлөөлөгч О.И.Макстенекаар дамжуулан өгчээ. Энэ нь давуу хүчтэй дайсан хориглон суусан олон хөлийн боомт газрыг эзлэн авах нь Ардын журамт цэргийн хувьд төдийгүй энгийн иргэд, хотын оршин суугчдын амь нас сүйдэж, ихээхэн хохирол учирч болзошгүй нөхцөл байдлыг харгалзан үзсэн хэрэг байв. Ардын журамт цэргийг бүгд ерөнхийлөн захирах жанжин Д.Сүхбаатарын нэрээр илгээсэн тэрхүү бичигт “Монголын Хиагт хотноо бүхий хятад цэргийн захирапд мэдтүгэй хэмээн цаг болзоолон явуулах учир. Манай Монголын ардын журамт цэрэг Хиагт хотыг шууд дайран орж эзлэхээр завдан буй учир зүй нь олон амьтны амийг энэрэн хайрлаж, бас хязгаар боомт газар байлдваас эрхбиш будлиан гарах болзошгүй тул энэ бичгийг авсан даруй танай харьяат цэргүүд зэвсгийг цөм хураалгаж, Монголын Хиагт хотыг хамт бидэнд тушаавал зохино. Хэрэв ийнхүү сайнаар зөвшөөрөн хүлээвээс танай хятадын харьяат нарын амийг батлан хамгаалж, уул орон нутагт буцааж болно.Хэрэв манай энэ бичигт хариу өгөхгүй буюу эс хүлээх болбоос манай Монголын цэрэг шууд байлдахаас өөр үгүй, үүнд сүйтгэсэн зэрэг аливаа буруу явдлыг танай газар цөм хүлээвээс зохино” гэжээ. Хотыг байлдаангүйгээр шилжүүлэн өгөх тухай Ардын журамт цэргийн шаардлагыг хятад цэргийн удирдлага хэрэгсээгүй учир гуравдугаар сарын 17-ны орой [[Ардын журамт цэргийн хороо]]д [[Ханын хөндий]]гөөр өгсөн хоёр улсын хил болох [[Хонгор морьтын даваа]]гаар давж, [[Жононгийн хөндий]]н эх, [[Эрээн нарсны нуруу]]гаар дамжин шөнөжин явсаар 18-ны өглөө [[Алтанбулаг сум (Сэлэнгэ)|Хиагт]]ын дэргэд хүрж хуралдуулжээ. ==Талуудын хүчний харьцаа== Хиагт болон түүний орчимд хятад цэргийн 25 дугаар морьт дивизийн штаб, 500 хүнтэй 2 морьт хороо, 400 хүнтэй хотын комендант, Улаан бургасанд 600 хүнтэй нэг, хоёрдугаар морьт хороо, Ивцэг ба Хиагтын хороонд 3000 хүнтэй 4н хороо, явган цэргийн тус бүр 2000 хүнтэй 1 ба 2 р хороод Ивцэгт 500 хүнтэй 3 дугаар морьт хороо, 1500 хүнтэй явган цэрэг, 12 пулемет, 140 цэрэг бүхий 7 их буутай хүч байрлаж байжээ. Нийслэлээс ухарсан хятад цэргүүдийн тоог оруулаад Цэргийн комиссын мэдээгээр 9000-10000 дөхсөн гэсэн баримт ч бий. Журамт цэргийн хувьд хотыг чөлөөлсний дараа хороодоос ирүүлсэн мэдээ болон журамт цэргүүдийн дурдатгал зэргээс үзэхэд 400 арай хүрэхгүй тооны цэрэг байлдаанд оролцсон байна. Зэвсгийн хувьд 2 их буу, 4-5 пулеметтай байсан бөгөөд [[Зөвлөлт Социалист Бүгд Найрамдах Холбоот Орос Улс|ЗОУ]]-аас Ардын журамт цэрэгт зориулж 2 дугаар сард морин цэргийн винтов 750, сум 150 мянга, хүнд, хөнгөн пулемет, гар бөмбөг зэргийг урьд хүссэн тусламжийн дагуу ирүүлсэн ба мөн Хиагтыг чөлөөлөх үеэр мянган ширхэг винтов, бусад галт хэрэгсэл өгсөн гэх баримт байдаг. ==Хиагтыг чөлөөлөх төлөвлөгөө== Жанжин Д.Сүхбаатарын боловсруулсан төлөвлөгөө ёсоор хорооны дарга Б.Пунцаг, Ц.Хасбаатарын 1,2-р хорооны цэргүүд Хиагтын баруун талын Эрээн нарсны хамар болон Төгсгөө булагийн эхний манхан хүртэл, хорооны дарга С.Цэрэндоржийн 2-р хорооны цэргүүд Төгсгөө булагийн баруун тал Ноён овооны зүүн Орос булгийн хамар хүртэл. Эрдэнэ вангийн хошууны Ч.Базарсадын 4-р хорооны цэргээс 100 цэргийг баруун үзүүртэй залгаж зуун цэргийн дуган, хойт манхан элс, Дух нарсны дотор хүртэл, Пунцагийн хорооноос 15, Цэрэндоржийн хорооноос 5, Базарсадын хорооноос 20 бүгд 40 цэргийн 20-ийг Оргойтын баруун талын дэвсэгт , 10 цэргийг Ноёны овооны баруун гууд байрлуулж, Тужийн нарс, Согоо булгийн зүгээс Монголд цэргийн харуулыг ороон ирэх гамин цэргийн араар бүслэн байлдах үүрэгтэй байжээ. ==Хиагтыг чөлөөлөх байлдаан== [[Файл:Manchu Qing Mongolia Machine Gun (35574783761).jpg|thumb|left|Тулалдаанд Монгол ардын армийн ашиглаж байсан пулемёт,<ref>[http://mod.gov.mn/images/mu_shine01.jpg 1921 оны Ардын хувьсгалын үе] Ministry of Defence of Mongolia</ref> [[Монголын үндэсний түүхийн музей]]]] Хиагтыг чөлөөлөх байлдааны төлөвлөгөөний дагуу журамт цэргийн хороод хотыг баруун, баруун хойд, хойд талаас нь довтлохоор байлдааны журам эзэлсэн байна. Хиагтыг чөлөөлөх байлдааны ажиллагаа Ардын журамт цэргийн гэнэтийн довтолгооноор эхэлж, хотыг бүслэн хятад цэрэг бөөнөөрөө хотоос зугатан гарч, удирдах дарга нар нь Оросын хилийн зүг зугатсан байна. Гэсэн ч хятадын морьт цэрэг зохион байгуулалттайгаар хүчтэй эсэргүүцэл үзүүлж эхэлсэн бөгөөд сум галт хэрэгсэл нь дууссан журамт цэргүүд хүчин мөхөсдөж, үдийн орчимд хотоос ухарч эхэлсэн байна. Ардын журамт цэргийн удирдлага сум галт хэрэгслээр хангалт хийхийн хамт замд хоцорсон 2 их буугаа татан ирүүлж галт байр эзлүүлэн, үдээс хойш 16 цагийн үед их бууны галын бэлтгэлийн дараа журамт цэргийн хоёр дахь довтолгоо эхлэв. Энэ удаагийн довтолгоо амжилтад хүрч, хятад цэргийг хотоос шахан гаргасанд тэд Ивцэг, Бөхлөө зэрэг газрыг чиглэн зайлан оджээ. Бүрэнхий болж эхлэхтэй зэрэг байлдааны ажиллагаа зогссон байна. Монгол Ардын түр Засгийн газраас ардын журамт цэргийг хот руу орохыг хойшлуулах тухай мэдэгдсэний дагуу жанжин [[Сүхбаатар]] хотын гадуур харуул манаа тавьж хоноод маргааш нь буюу 1921 оны гуравдугаар сарын 18-ний өглөө Ардын журамт цэргүүд Хиагт хотод оржээ. Хиагтын орчимд сарнин тархсан хятад цэргийг [[Гончигийн Бумцэнд|Г.Бумцэнд]], [[Дамирангийн Нанзад|Д.Нанзад]] нарын удирдсан цэргүүд мөрдөн хөөж, багагүй хохирол учруулсан байна. Үүгээр Ардын журамт цэрэг эх орноо чөлөөлөх тэмцэлдээ анхны ялалт байгуулав. ==Бусад баримтууд== *"Түүхийн сэдэвтэй таван хүүрнэл" номонд 3-р сарын 20-нд Хиагтыг чөлөөлж дууссан гэсэн таамаг дэвшүүлжээ. *Мөн тус номонд 800 монгол цэрэг байсан гэж үзжээ *Ардын хувьсгалд биеэр оролцсон Ж.Дамдины "Үймээний жилүүд" түүхэн романд зөвлөлтийн цэргүүдэд өмсүүлэхээр нутгийн хүмүүсээс лам дээл цуглуулсан гэж бичжээ. Тулааны үеэр лам захтай дээлнээс орос цэргийн дүрэмт хувцас цухуйж байсан гэсэн яриа байдаг. Гэвч одоо болтол зөвлөлтийн цэрэг оролцсон эсэх нь бүрэн батлагдаагүй. Мөн зөвлөлтийн цэрэг оролцсон бол тооны хувьд монгол цэргээс цөөн эсвэл олон байсан эсэх нь тодорхойгүй байна. Энэ тухай тулаанд оролцсон партизанууд мэдэх ёстой боловч бүрэн тодорхой зүйл хэлээгүй байдагаас үзэхэд зөвлөлтийн цэргүүд тулаан дуусмагц маш хурдан тулааны талбарыг орхин явсан эсвэл огт оролцоогүй бололтой. *Хиагтыг орхин гарахын өмнө хятадууд хэдэн зуун орос эмэгтэйчүүд, хүүхдүүд зэрэг олон тооны орос иргэдийг хядсан явдал төдийлөн анхааралд өртөлгүй орxигдсон гэж "Түүхийн сэдэвтэй таван хүүрнэл" номонд дурьджээ. * Го Сунлин Оросын нутагт зугатан гараад [[Зөвлөлт]]тэй гамингуудыг [[Манжуур]] луу гаргах хэлэлцээг хийжээ. * Түүхийн зарим нэг тодорхой бус баримтаар Го Сунлин нь хөлөндөө хүнд шархадахад нь цэргүүд нь түүнийг [[Зүүнхараа]] орчимд хаясан байна. Тэгээд түүнийг [[Зүүнхараа]]гийн нэгэн ногоо тарьдаг [[хятад]]ын дэргэд бараг 1960-70-д он хүртэл амьдарсан. Түүнийг [[БНМАУ]]-ын [[Нийгмийг Аюулаас Хамгаалах Яам]]ны ажилтнууд байнга хянаж байсан гэсэн мэдээлэл байдаг. == Урлагийн бүтээлүүд == * [[Өглөө]]. Уран сайхны кино * [[Долоон бурхан харвадаггүй]]. Уран сайхны кино * [[Сүхбаатар]]. Уран сайхны кино == Эшлэл == {{reflist}} == Гадаад холбоос == *[https://mongoltoli.mn/history/h/647 Хиагтын тулалдаан] {{Олноо өргөгдсөн Монгол улс}} [[Ангилал:Олноо өргөгдсөн Монгол улс]] [[Ангилал:Дайнууд]] [[Ангилал:Монгол-Хятадын дайнууд]] [[Ангилал:Монголын ардын хувьсгал]] [[Ангилал:Монголын тусгаар тогтнолын төлөө тэмцэл]] [[Ангилал:Монголын түүхэн дэх тулалдаан]] 8qmoucontwsilk6v3d0gmia5nrta82t 710000 709994 2022-08-29T07:31:03Z 103.173.255.162 /* Урьдчилсан нөхцөл */ wikitext text/x-wiki {{Инфобокс дайн | conflict = Хиагтыг чөлөөлөх тулалдаан | partof = [[Ардын хувьсгал]] | image =[[Файл:Алтанбулаг сурталчилгааны захирагч.jpg|300px]] | caption = Зүүн талын жижиг байшин бол МАН-ын төв байр. | date = 1921 оны 3 сарын 18 | place = Монгол улс, Сэлэнгэ аймаг, Алтанбулаг | territory = | result = Монголчуудын ялалт | status = | combatant1 = [[Зураг:Flag_of_Mongolia_(1911-1921).svg|22px]] [[Ардын түр засгийн газар]] |combatant2= [[Зураг:Flag of China (1912–1928).svg|border|22px]] [[Дундад Иргэн Улс|Дундад иргэн улс]] |commander1=[[Зураг:Flag_of_the_People%27s_Republic_of_Mongolia_(1921-1924).svg|22px]]<br />Жанжин [[Дамдины Сүхбаатар]],<br />Дэд жанжин [[Лаварын Сумъяа]],<br />[[Чойбалсан]]<br />Хорооны захирагч [[Ц.Хасбаатар]], <br />Хорооны захирагч [[Ч.Базарсад]],<br />Хорооны захирагч [[Гончигийн Бумцэнд|Б.Пунцаг]]<br />Хорооны захирагч [[О.Цэрэндорж]] |commander2=[[Зураг:Flag of Fengtian clique.svg|border|22px]]<br />генерал [[Го Сунлин]]<br />бүрэн эрхт төлөөлөгч [[:zh:陳毅 (1873年)|Чен-И]]<br /> | commander3 = | strength1 = 400 морин цэрэг<br />4 пулемёт<br />2 их буу | strength2 = бүгд 2000 цэрэг,<br /> 25 дугаар морьт дивизийн штаб,<br /> 500 хүнтэй 2морьт хороо, <br />400 хүнтэй хотын комендант,<br />600 хүнтэй нэг, хоёрдугаар морьт хороо, <br />500 хүнтэй 3 дугаар морьт хороо,<br /> 12 пулемет,<br /> 140 цэрэг бүхий 7 их буу<ref>{{Cite web |url=http://oros-oros.blogspot.ru/2011/06/blog-post_19.html |title=Уртон: «Шивээ Хиагт» |access-date=2014-08-20 |archive-date=2014-08-21 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140821083419/http://oros-oros.blogspot.ru/2011/06/blog-post_19.html |deadlink=no }}</ref> | strength3 = | casualties1 = алагдсан 7 хүн <br />шархадсан 6 хүн | casualties2 = тодорхойгүй | casualties3 = | notes = }} [[Файл:MongoliansLeaders.jpg|thumb|200px|Ардын хувьсгалын удирдагчид]] [[Файл:Suh_i_Choi.jpg|thumb|200px|Д.Сүхбаатар, Х.Чойбалсан нар]] [[Файл:GuoSongling.jpg|thumb|200px|Хятадын генерал Го Сунлин]] Ардын журамт цэрэг Хиагтыг чөлөөлсөн нь олон жилийн харийн дарлалаас эх орноо чөлөөлөх, тусгаар тогтнолоо дэлхий дахинд тунхаглахад томоохон түлхэц болсон түүхэн үйл явдал юм.<ref>Пүрэвсүрэн И., Журамт цэргийн хоёр зуун тулалдаан. Хянан тохиолдуулсан Ц.Гомбо. УБ.: Армийн хэвлэх үйлдвэр, 1991</ref><ref>Хишигт Н., 1921 оны хувьсгал ба ардын журамт цэрэг. УБ.: “Соёмбо принтинг”, 2001</ref> ==Урьдчилсан нөхцөл== Хиагтыг чөлөөлөх асуудлыг 1921 оны гуравдугаар сарын 6-7-нд хуралдсан [[Монгол Ардын Нам]]ын Төв Хороо, Цэргийн штабын гишүүдийн хамтарсан хурлаар хэлэлцэж, зэр зэвсэг сайтай олон тооны цэрэг бүхий хотыг эзлэн авахад ихээхэн хүндрэлтэй тул хятад цэргийн эрх баригчидтай хэлэлцэх аргыг хэрэглэхээр шийдэж, уг хэргийг Троицкосавск дахь ЗОУ-ын Гадаад хэргийн Ардын комиссариатын төлөөлөгч О.И.Макстенекаар зуучлуулах, хэрэв энэ арга зам бүтэмжгүй болсон нөхцөлд хотыг довтлон авах байлдааны ажиллагаа явуулахаар шийдвэрлэжээ. Энэ шийдвэрийн дагуу Хиагтыг эзлэн авах байлдааны төлөвлөгөөг боловсруулахын хамт журамт цэргүүдийг Алтангаас Ханын хөндий, Номт, Баян уул зэрэг газар шилжүүлэн байрлуулсан байна. Хиагтыг дайлах бэлтгэл хангагдсан гэж үзсэний дараа тус хот дахь хятад цэргийн эрх баригчдад тулган шаардах бичгийг 17-ны өдөр [[Хиагт|Троицкосавск]] дахь ЗОУ-ын Гадаад хэргийн Ардын комиссариатын төлөөлөгч О.И.Макстенекаар дамжуулан өгчээ. Энэ нь давуу хүчтэй дайсан хориглон суусан олон хөлийн боомт газрыг эзлэн авах нь Ардын журамт цэргийн хувьд төдийгүй энгийн иргэд, хотын оршин суугчдын амь нас сүйдэж, ихээхэн хохирол учирч болзошгүй нөхцөл байдлыг харгалзан үзсэн хэрэг байв. Ардын журамт цэргийг бүгд ерөнхийлөн захирах жанжин Д.Сүхбаатарын нэрээр илгээсэн тэрхүү бичигт “Монголын Хиагт хотноо бүхий хятад цэргийн захирапд мэдтүгэй хэмээн цаг болзоолон явуулах учир. Манай Монголын ардын журамт цэрэг Хиагт хотыг шууд дайран орж эзлэхээр завдан буй учир зүй нь олон амьтны амийг энэрэн хайрлаж, бас хязгаар боомт газар байлдваас эрхбиш будлиан гарах болзошгүй тул энэ бичгийг авсан даруй танай харьяат цэргүүд зэвсгийг цөм хураалгаж, Монголын Хиагт хотыг хамт бидэнд тушаавал зохино. Хэрэв ийнхүү сайнаар зөвшөөрөн хүлээвээс танай хятадын харьяат нарын амийг батлан хамгаалж, уул орон нутагт буцааж болно.Хэрэв манай энэ бичигт хариу өгөхгүй буюу эс хүлээх болбоос манай Монголын цэрэг шууд байлдахаас өөр үгүй, үүнд сүйтгэсэн зэрэг аливаа буруу явдлыг танай газар цөм хүлээвээс зохино” гэжээ. Хотыг байлдаангүйгээр шилжүүлэн өгөх тухай Ардын журамт цэргийн шаардлагыг хятад цэргийн удирдлага хэрэгсээгүй учир гуравдугаар сарын 17-ны орой Ардын журамт цэргийн хороод [[Ханын хөндий]]гөөр өгсөн хоёр улсын хил болох [[Хонгор морьтын даваа]]гаар давж, [[Жононгийн хөндий]]н эх, [[Эрээн нарсны нуруу]]гаар дамжин шөнөжин явсаар 18-ны өглөө [[Алтанбулаг сум (Сэлэнгэ)|Хиагт]]ын дэргэд хүрж хуралдуулжээ. ==Талуудын хүчний харьцаа== Хиагт болон түүний орчимд хятад цэргийн 25 дугаар морьт дивизийн штаб, 500 хүнтэй 2 морьт хороо, 400 хүнтэй хотын комендант, Улаан бургасанд 600 хүнтэй нэг, хоёрдугаар морьт хороо, Ивцэг ба Хиагтын хороонд 3000 хүнтэй 4н хороо, явган цэргийн тус бүр 2000 хүнтэй 1 ба 2 р хороод Ивцэгт 500 хүнтэй 3 дугаар морьт хороо, 1500 хүнтэй явган цэрэг, 12 пулемет, 140 цэрэг бүхий 7 их буутай хүч байрлаж байжээ. Нийслэлээс ухарсан хятад цэргүүдийн тоог оруулаад Цэргийн комиссын мэдээгээр 9000-10000 дөхсөн гэсэн баримт ч бий. Журамт цэргийн хувьд хотыг чөлөөлсний дараа хороодоос ирүүлсэн мэдээ болон журамт цэргүүдийн дурдатгал зэргээс үзэхэд 400 арай хүрэхгүй тооны цэрэг байлдаанд оролцсон байна. Зэвсгийн хувьд 2 их буу, 4-5 пулеметтай байсан бөгөөд [[Зөвлөлт Социалист Бүгд Найрамдах Холбоот Орос Улс|ЗОУ]]-аас Ардын журамт цэрэгт зориулж 2 дугаар сард морин цэргийн винтов 750, сум 150 мянга, хүнд, хөнгөн пулемет, гар бөмбөг зэргийг урьд хүссэн тусламжийн дагуу ирүүлсэн ба мөн Хиагтыг чөлөөлөх үеэр мянган ширхэг винтов, бусад галт хэрэгсэл өгсөн гэх баримт байдаг. ==Хиагтыг чөлөөлөх төлөвлөгөө== Жанжин Д.Сүхбаатарын боловсруулсан төлөвлөгөө ёсоор хорооны дарга Б.Пунцаг, Ц.Хасбаатарын 1,2-р хорооны цэргүүд Хиагтын баруун талын Эрээн нарсны хамар болон Төгсгөө булагийн эхний манхан хүртэл, хорооны дарга С.Цэрэндоржийн 2-р хорооны цэргүүд Төгсгөө булагийн баруун тал Ноён овооны зүүн Орос булгийн хамар хүртэл. Эрдэнэ вангийн хошууны Ч.Базарсадын 4-р хорооны цэргээс 100 цэргийг баруун үзүүртэй залгаж зуун цэргийн дуган, хойт манхан элс, Дух нарсны дотор хүртэл, Пунцагийн хорооноос 15, Цэрэндоржийн хорооноос 5, Базарсадын хорооноос 20 бүгд 40 цэргийн 20-ийг Оргойтын баруун талын дэвсэгт , 10 цэргийг Ноёны овооны баруун гууд байрлуулж, Тужийн нарс, Согоо булгийн зүгээс Монголд цэргийн харуулыг ороон ирэх гамин цэргийн араар бүслэн байлдах үүрэгтэй байжээ. ==Хиагтыг чөлөөлөх байлдаан== [[Файл:Manchu Qing Mongolia Machine Gun (35574783761).jpg|thumb|left|Тулалдаанд Монгол ардын армийн ашиглаж байсан пулемёт,<ref>[http://mod.gov.mn/images/mu_shine01.jpg 1921 оны Ардын хувьсгалын үе] Ministry of Defence of Mongolia</ref> [[Монголын үндэсний түүхийн музей]]]] Хиагтыг чөлөөлөх байлдааны төлөвлөгөөний дагуу журамт цэргийн хороод хотыг баруун, баруун хойд, хойд талаас нь довтлохоор байлдааны журам эзэлсэн байна. Хиагтыг чөлөөлөх байлдааны ажиллагаа Ардын журамт цэргийн гэнэтийн довтолгооноор эхэлж, хотыг бүслэн хятад цэрэг бөөнөөрөө хотоос зугатан гарч, удирдах дарга нар нь Оросын хилийн зүг зугатсан байна. Гэсэн ч хятадын морьт цэрэг зохион байгуулалттайгаар хүчтэй эсэргүүцэл үзүүлж эхэлсэн бөгөөд сум галт хэрэгсэл нь дууссан журамт цэргүүд хүчин мөхөсдөж, үдийн орчимд хотоос ухарч эхэлсэн байна. Ардын журамт цэргийн удирдлага сум галт хэрэгслээр хангалт хийхийн хамт замд хоцорсон 2 их буугаа татан ирүүлж галт байр эзлүүлэн, үдээс хойш 16 цагийн үед их бууны галын бэлтгэлийн дараа журамт цэргийн хоёр дахь довтолгоо эхлэв. Энэ удаагийн довтолгоо амжилтад хүрч, хятад цэргийг хотоос шахан гаргасанд тэд Ивцэг, Бөхлөө зэрэг газрыг чиглэн зайлан оджээ. Бүрэнхий болж эхлэхтэй зэрэг байлдааны ажиллагаа зогссон байна. Монгол Ардын түр Засгийн газраас ардын журамт цэргийг хот руу орохыг хойшлуулах тухай мэдэгдсэний дагуу жанжин [[Сүхбаатар]] хотын гадуур харуул манаа тавьж хоноод маргааш нь буюу 1921 оны гуравдугаар сарын 18-ний өглөө Ардын журамт цэргүүд Хиагт хотод оржээ. Хиагтын орчимд сарнин тархсан хятад цэргийг [[Гончигийн Бумцэнд|Г.Бумцэнд]], [[Дамирангийн Нанзад|Д.Нанзад]] нарын удирдсан цэргүүд мөрдөн хөөж, багагүй хохирол учруулсан байна. Үүгээр Ардын журамт цэрэг эх орноо чөлөөлөх тэмцэлдээ анхны ялалт байгуулав. ==Бусад баримтууд== *"Түүхийн сэдэвтэй таван хүүрнэл" номонд 3-р сарын 20-нд Хиагтыг чөлөөлж дууссан гэсэн таамаг дэвшүүлжээ. *Мөн тус номонд 800 монгол цэрэг байсан гэж үзжээ *Ардын хувьсгалд биеэр оролцсон Ж.Дамдины "Үймээний жилүүд" түүхэн романд зөвлөлтийн цэргүүдэд өмсүүлэхээр нутгийн хүмүүсээс лам дээл цуглуулсан гэж бичжээ. Тулааны үеэр лам захтай дээлнээс орос цэргийн дүрэмт хувцас цухуйж байсан гэсэн яриа байдаг. Гэвч одоо болтол зөвлөлтийн цэрэг оролцсон эсэх нь бүрэн батлагдаагүй. Мөн зөвлөлтийн цэрэг оролцсон бол тооны хувьд монгол цэргээс цөөн эсвэл олон байсан эсэх нь тодорхойгүй байна. Энэ тухай тулаанд оролцсон партизанууд мэдэх ёстой боловч бүрэн тодорхой зүйл хэлээгүй байдагаас үзэхэд зөвлөлтийн цэргүүд тулаан дуусмагц маш хурдан тулааны талбарыг орхин явсан эсвэл огт оролцоогүй бололтой. *Хиагтыг орхин гарахын өмнө хятадууд хэдэн зуун орос эмэгтэйчүүд, хүүхдүүд зэрэг олон тооны орос иргэдийг хядсан явдал төдийлөн анхааралд өртөлгүй орxигдсон гэж "Түүхийн сэдэвтэй таван хүүрнэл" номонд дурьджээ. * Го Сунлин Оросын нутагт зугатан гараад [[Зөвлөлт]]тэй гамингуудыг [[Манжуур]] луу гаргах хэлэлцээг хийжээ. * Түүхийн зарим нэг тодорхой бус баримтаар Го Сунлин нь хөлөндөө хүнд шархадахад нь цэргүүд нь түүнийг [[Зүүнхараа]] орчимд хаясан байна. Тэгээд түүнийг [[Зүүнхараа]]гийн нэгэн ногоо тарьдаг [[хятад]]ын дэргэд бараг 1960-70-д он хүртэл амьдарсан. Түүнийг [[БНМАУ]]-ын [[Нийгмийг Аюулаас Хамгаалах Яам]]ны ажилтнууд байнга хянаж байсан гэсэн мэдээлэл байдаг. == Урлагийн бүтээлүүд == * [[Өглөө]]. Уран сайхны кино * [[Долоон бурхан харвадаггүй]]. Уран сайхны кино * [[Сүхбаатар]]. Уран сайхны кино == Эшлэл == {{reflist}} == Гадаад холбоос == *[https://mongoltoli.mn/history/h/647 Хиагтын тулалдаан] {{Олноо өргөгдсөн Монгол улс}} [[Ангилал:Олноо өргөгдсөн Монгол улс]] [[Ангилал:Дайнууд]] [[Ангилал:Монгол-Хятадын дайнууд]] [[Ангилал:Монголын ардын хувьсгал]] [[Ангилал:Монголын тусгаар тогтнолын төлөө тэмцэл]] [[Ангилал:Монголын түүхэн дэх тулалдаан]] lfcjo5lnn6uun4ezh8b1h0lo3chp5v7 710022 710000 2022-08-29T09:10:22Z Eupakistani 78195 /* Бусад баримтууд */ wikitext text/x-wiki {{Инфобокс дайн | conflict = Хиагтыг чөлөөлөх тулалдаан | partof = [[Ардын хувьсгал]] | image =[[Файл:Алтанбулаг сурталчилгааны захирагч.jpg|300px]] | caption = Зүүн талын жижиг байшин бол МАН-ын төв байр. | date = 1921 оны 3 сарын 18 | place = Монгол улс, Сэлэнгэ аймаг, Алтанбулаг | territory = | result = Монголчуудын ялалт | status = | combatant1 = [[Зураг:Flag_of_Mongolia_(1911-1921).svg|22px]] [[Ардын түр засгийн газар]] |combatant2= [[Зураг:Flag of China (1912–1928).svg|border|22px]] [[Дундад Иргэн Улс|Дундад иргэн улс]] |commander1=[[Зураг:Flag_of_the_People%27s_Republic_of_Mongolia_(1921-1924).svg|22px]]<br />Жанжин [[Дамдины Сүхбаатар]],<br />Дэд жанжин [[Лаварын Сумъяа]],<br />[[Чойбалсан]]<br />Хорооны захирагч [[Ц.Хасбаатар]], <br />Хорооны захирагч [[Ч.Базарсад]],<br />Хорооны захирагч [[Гончигийн Бумцэнд|Б.Пунцаг]]<br />Хорооны захирагч [[О.Цэрэндорж]] |commander2=[[Зураг:Flag of Fengtian clique.svg|border|22px]]<br />генерал [[Го Сунлин]]<br />бүрэн эрхт төлөөлөгч [[:zh:陳毅 (1873年)|Чен-И]]<br /> | commander3 = | strength1 = 400 морин цэрэг<br />4 пулемёт<br />2 их буу | strength2 = бүгд 2000 цэрэг,<br /> 25 дугаар морьт дивизийн штаб,<br /> 500 хүнтэй 2морьт хороо, <br />400 хүнтэй хотын комендант,<br />600 хүнтэй нэг, хоёрдугаар морьт хороо, <br />500 хүнтэй 3 дугаар морьт хороо,<br /> 12 пулемет,<br /> 140 цэрэг бүхий 7 их буу<ref>{{Cite web |url=http://oros-oros.blogspot.ru/2011/06/blog-post_19.html |title=Уртон: «Шивээ Хиагт» |access-date=2014-08-20 |archive-date=2014-08-21 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140821083419/http://oros-oros.blogspot.ru/2011/06/blog-post_19.html |deadlink=no }}</ref> | strength3 = | casualties1 = алагдсан 7 хүн <br />шархадсан 6 хүн | casualties2 = тодорхойгүй | casualties3 = | notes = }} [[Файл:MongoliansLeaders.jpg|thumb|200px|Ардын хувьсгалын удирдагчид]] [[Файл:Suh_i_Choi.jpg|thumb|200px|Д.Сүхбаатар, Х.Чойбалсан нар]] [[Файл:GuoSongling.jpg|thumb|200px|Хятадын генерал Го Сунлин]] Ардын журамт цэрэг Хиагтыг чөлөөлсөн нь олон жилийн харийн дарлалаас эх орноо чөлөөлөх, тусгаар тогтнолоо дэлхий дахинд тунхаглахад томоохон түлхэц болсон түүхэн үйл явдал юм.<ref>Пүрэвсүрэн И., Журамт цэргийн хоёр зуун тулалдаан. Хянан тохиолдуулсан Ц.Гомбо. УБ.: Армийн хэвлэх үйлдвэр, 1991</ref><ref>Хишигт Н., 1921 оны хувьсгал ба ардын журамт цэрэг. УБ.: “Соёмбо принтинг”, 2001</ref> ==Урьдчилсан нөхцөл== Хиагтыг чөлөөлөх асуудлыг 1921 оны гуравдугаар сарын 6-7-нд хуралдсан [[Монгол Ардын Нам]]ын Төв Хороо, Цэргийн штабын гишүүдийн хамтарсан хурлаар хэлэлцэж, зэр зэвсэг сайтай олон тооны цэрэг бүхий хотыг эзлэн авахад ихээхэн хүндрэлтэй тул хятад цэргийн эрх баригчидтай хэлэлцэх аргыг хэрэглэхээр шийдэж, уг хэргийг Троицкосавск дахь ЗОУ-ын Гадаад хэргийн Ардын комиссариатын төлөөлөгч О.И.Макстенекаар зуучлуулах, хэрэв энэ арга зам бүтэмжгүй болсон нөхцөлд хотыг довтлон авах байлдааны ажиллагаа явуулахаар шийдвэрлэжээ. Энэ шийдвэрийн дагуу Хиагтыг эзлэн авах байлдааны төлөвлөгөөг боловсруулахын хамт журамт цэргүүдийг Алтангаас Ханын хөндий, Номт, Баян уул зэрэг газар шилжүүлэн байрлуулсан байна. Хиагтыг дайлах бэлтгэл хангагдсан гэж үзсэний дараа тус хот дахь хятад цэргийн эрх баригчдад тулган шаардах бичгийг 17-ны өдөр [[Хиагт|Троицкосавск]] дахь ЗОУ-ын Гадаад хэргийн Ардын комиссариатын төлөөлөгч О.И.Макстенекаар дамжуулан өгчээ. Энэ нь давуу хүчтэй дайсан хориглон суусан олон хөлийн боомт газрыг эзлэн авах нь Ардын журамт цэргийн хувьд төдийгүй энгийн иргэд, хотын оршин суугчдын амь нас сүйдэж, ихээхэн хохирол учирч болзошгүй нөхцөл байдлыг харгалзан үзсэн хэрэг байв. Ардын журамт цэргийг бүгд ерөнхийлөн захирах жанжин Д.Сүхбаатарын нэрээр илгээсэн тэрхүү бичигт “Монголын Хиагт хотноо бүхий хятад цэргийн захирапд мэдтүгэй хэмээн цаг болзоолон явуулах учир. Манай Монголын ардын журамт цэрэг Хиагт хотыг шууд дайран орж эзлэхээр завдан буй учир зүй нь олон амьтны амийг энэрэн хайрлаж, бас хязгаар боомт газар байлдваас эрхбиш будлиан гарах болзошгүй тул энэ бичгийг авсан даруй танай харьяат цэргүүд зэвсгийг цөм хураалгаж, Монголын Хиагт хотыг хамт бидэнд тушаавал зохино. Хэрэв ийнхүү сайнаар зөвшөөрөн хүлээвээс танай хятадын харьяат нарын амийг батлан хамгаалж, уул орон нутагт буцааж болно.Хэрэв манай энэ бичигт хариу өгөхгүй буюу эс хүлээх болбоос манай Монголын цэрэг шууд байлдахаас өөр үгүй, үүнд сүйтгэсэн зэрэг аливаа буруу явдлыг танай газар цөм хүлээвээс зохино” гэжээ. Хотыг байлдаангүйгээр шилжүүлэн өгөх тухай Ардын журамт цэргийн шаардлагыг хятад цэргийн удирдлага хэрэгсээгүй учир гуравдугаар сарын 17-ны орой Ардын журамт цэргийн хороод [[Ханын хөндий]]гөөр өгсөн хоёр улсын хил болох [[Хонгор морьтын даваа]]гаар давж, [[Жононгийн хөндий]]н эх, [[Эрээн нарсны нуруу]]гаар дамжин шөнөжин явсаар 18-ны өглөө [[Алтанбулаг сум (Сэлэнгэ)|Хиагт]]ын дэргэд хүрж хуралдуулжээ. ==Талуудын хүчний харьцаа== Хиагт болон түүний орчимд хятад цэргийн 25 дугаар морьт дивизийн штаб, 500 хүнтэй 2 морьт хороо, 400 хүнтэй хотын комендант, Улаан бургасанд 600 хүнтэй нэг, хоёрдугаар морьт хороо, Ивцэг ба Хиагтын хороонд 3000 хүнтэй 4н хороо, явган цэргийн тус бүр 2000 хүнтэй 1 ба 2 р хороод Ивцэгт 500 хүнтэй 3 дугаар морьт хороо, 1500 хүнтэй явган цэрэг, 12 пулемет, 140 цэрэг бүхий 7 их буутай хүч байрлаж байжээ. Нийслэлээс ухарсан хятад цэргүүдийн тоог оруулаад Цэргийн комиссын мэдээгээр 9000-10000 дөхсөн гэсэн баримт ч бий. Журамт цэргийн хувьд хотыг чөлөөлсний дараа хороодоос ирүүлсэн мэдээ болон журамт цэргүүдийн дурдатгал зэргээс үзэхэд 400 арай хүрэхгүй тооны цэрэг байлдаанд оролцсон байна. Зэвсгийн хувьд 2 их буу, 4-5 пулеметтай байсан бөгөөд [[Зөвлөлт Социалист Бүгд Найрамдах Холбоот Орос Улс|ЗОУ]]-аас Ардын журамт цэрэгт зориулж 2 дугаар сард морин цэргийн винтов 750, сум 150 мянга, хүнд, хөнгөн пулемет, гар бөмбөг зэргийг урьд хүссэн тусламжийн дагуу ирүүлсэн ба мөн Хиагтыг чөлөөлөх үеэр мянган ширхэг винтов, бусад галт хэрэгсэл өгсөн гэх баримт байдаг. ==Хиагтыг чөлөөлөх төлөвлөгөө== Жанжин Д.Сүхбаатарын боловсруулсан төлөвлөгөө ёсоор хорооны дарга Б.Пунцаг, Ц.Хасбаатарын 1,2-р хорооны цэргүүд Хиагтын баруун талын Эрээн нарсны хамар болон Төгсгөө булагийн эхний манхан хүртэл, хорооны дарга С.Цэрэндоржийн 2-р хорооны цэргүүд Төгсгөө булагийн баруун тал Ноён овооны зүүн Орос булгийн хамар хүртэл. Эрдэнэ вангийн хошууны Ч.Базарсадын 4-р хорооны цэргээс 100 цэргийг баруун үзүүртэй залгаж зуун цэргийн дуган, хойт манхан элс, Дух нарсны дотор хүртэл, Пунцагийн хорооноос 15, Цэрэндоржийн хорооноос 5, Базарсадын хорооноос 20 бүгд 40 цэргийн 20-ийг Оргойтын баруун талын дэвсэгт , 10 цэргийг Ноёны овооны баруун гууд байрлуулж, Тужийн нарс, Согоо булгийн зүгээс Монголд цэргийн харуулыг ороон ирэх гамин цэргийн араар бүслэн байлдах үүрэгтэй байжээ. ==Хиагтыг чөлөөлөх байлдаан== [[Файл:Manchu Qing Mongolia Machine Gun (35574783761).jpg|thumb|left|Тулалдаанд Монгол ардын армийн ашиглаж байсан пулемёт,<ref>[http://mod.gov.mn/images/mu_shine01.jpg 1921 оны Ардын хувьсгалын үе] Ministry of Defence of Mongolia</ref> [[Монголын үндэсний түүхийн музей]]]] Хиагтыг чөлөөлөх байлдааны төлөвлөгөөний дагуу журамт цэргийн хороод хотыг баруун, баруун хойд, хойд талаас нь довтлохоор байлдааны журам эзэлсэн байна. Хиагтыг чөлөөлөх байлдааны ажиллагаа Ардын журамт цэргийн гэнэтийн довтолгооноор эхэлж, хотыг бүслэн хятад цэрэг бөөнөөрөө хотоос зугатан гарч, удирдах дарга нар нь Оросын хилийн зүг зугатсан байна. Гэсэн ч хятадын морьт цэрэг зохион байгуулалттайгаар хүчтэй эсэргүүцэл үзүүлж эхэлсэн бөгөөд сум галт хэрэгсэл нь дууссан журамт цэргүүд хүчин мөхөсдөж, үдийн орчимд хотоос ухарч эхэлсэн байна. Ардын журамт цэргийн удирдлага сум галт хэрэгслээр хангалт хийхийн хамт замд хоцорсон 2 их буугаа татан ирүүлж галт байр эзлүүлэн, үдээс хойш 16 цагийн үед их бууны галын бэлтгэлийн дараа журамт цэргийн хоёр дахь довтолгоо эхлэв. Энэ удаагийн довтолгоо амжилтад хүрч, хятад цэргийг хотоос шахан гаргасанд тэд Ивцэг, Бөхлөө зэрэг газрыг чиглэн зайлан оджээ. Бүрэнхий болж эхлэхтэй зэрэг байлдааны ажиллагаа зогссон байна. Монгол Ардын түр Засгийн газраас ардын журамт цэргийг хот руу орохыг хойшлуулах тухай мэдэгдсэний дагуу жанжин [[Сүхбаатар]] хотын гадуур харуул манаа тавьж хоноод маргааш нь буюу 1921 оны гуравдугаар сарын 18-ний өглөө Ардын журамт цэргүүд Хиагт хотод оржээ. Хиагтын орчимд сарнин тархсан хятад цэргийг [[Гончигийн Бумцэнд|Г.Бумцэнд]], [[Дамирангийн Нанзад|Д.Нанзад]] нарын удирдсан цэргүүд мөрдөн хөөж, багагүй хохирол учруулсан байна. Үүгээр Ардын журамт цэрэг эх орноо чөлөөлөх тэмцэлдээ анхны ялалт байгуулав. ==Бусад баримтууд== {{external media | width = 250px | image1 = [http://bse.sci-lib.com/pictures/13/21/240652586.jpg Сцена из оперы «Шивэ Кяхта» Д. Лувсаншарава, 1971 год.] («Взятие крепости Кяхта») }} *"Түүхийн сэдэвтэй таван хүүрнэл" номонд 3-р сарын 20-нд Хиагтыг чөлөөлж дууссан гэсэн таамаг дэвшүүлжээ. *Мөн тус номонд 800 монгол цэрэг байсан гэж үзжээ *Ардын хувьсгалд биеэр оролцсон Ж.Дамдины "Үймээний жилүүд" түүхэн романд зөвлөлтийн цэргүүдэд өмсүүлэхээр нутгийн хүмүүсээс лам дээл цуглуулсан гэж бичжээ. Тулааны үеэр лам захтай дээлнээс орос цэргийн дүрэмт хувцас цухуйж байсан гэсэн яриа байдаг. Гэвч одоо болтол зөвлөлтийн цэрэг оролцсон эсэх нь бүрэн батлагдаагүй. Мөн зөвлөлтийн цэрэг оролцсон бол тооны хувьд монгол цэргээс цөөн эсвэл олон байсан эсэх нь тодорхойгүй байна. Энэ тухай тулаанд оролцсон партизанууд мэдэх ёстой боловч бүрэн тодорхой зүйл хэлээгүй байдагаас үзэхэд зөвлөлтийн цэргүүд тулаан дуусмагц маш хурдан тулааны талбарыг орхин явсан эсвэл огт оролцоогүй бололтой. *Хиагтыг орхин гарахын өмнө хятадууд хэдэн зуун орос эмэгтэйчүүд, хүүхдүүд зэрэг олон тооны орос иргэдийг хядсан явдал төдийлөн анхааралд өртөлгүй орxигдсон гэж "Түүхийн сэдэвтэй таван хүүрнэл" номонд дурьджээ. * Го Сунлин Оросын нутагт зугатан гараад [[Зөвлөлт]]тэй гамингуудыг [[Манжуур]] луу гаргах хэлэлцээг хийжээ. * Түүхийн зарим нэг тодорхой бус баримтаар Го Сунлин нь хөлөндөө хүнд шархадахад нь цэргүүд нь түүнийг [[Зүүнхараа]] орчимд хаясан байна. Тэгээд түүнийг [[Зүүнхараа]]гийн нэгэн ногоо тарьдаг [[хятад]]ын дэргэд бараг 1960-70-д он хүртэл амьдарсан. Түүнийг [[БНМАУ]]-ын [[Нийгмийг Аюулаас Хамгаалах Яам]]ны ажилтнууд байнга хянаж байсан гэсэн мэдээлэл байдаг. == Урлагийн бүтээлүүд == * [[Өглөө]]. Уран сайхны кино * [[Долоон бурхан харвадаггүй]]. Уран сайхны кино * [[Сүхбаатар]]. Уран сайхны кино == Эшлэл == {{reflist}} == Гадаад холбоос == *[https://mongoltoli.mn/history/h/647 Хиагтын тулалдаан] {{Олноо өргөгдсөн Монгол улс}} [[Ангилал:Олноо өргөгдсөн Монгол улс]] [[Ангилал:Дайнууд]] [[Ангилал:Монгол-Хятадын дайнууд]] [[Ангилал:Монголын ардын хувьсгал]] [[Ангилал:Монголын тусгаар тогтнолын төлөө тэмцэл]] [[Ангилал:Монголын түүхэн дэх тулалдаан]] 5qcx5rabst0h1yoe5p6t8ghk8wdz1q3 710023 710022 2022-08-29T09:12:35Z Eupakistani 78195 /* Бусад баримтууд */ wikitext text/x-wiki {{Инфобокс дайн | conflict = Хиагтыг чөлөөлөх тулалдаан | partof = [[Ардын хувьсгал]] | image =[[Файл:Алтанбулаг сурталчилгааны захирагч.jpg|300px]] | caption = Зүүн талын жижиг байшин бол МАН-ын төв байр. | date = 1921 оны 3 сарын 18 | place = Монгол улс, Сэлэнгэ аймаг, Алтанбулаг | territory = | result = Монголчуудын ялалт | status = | combatant1 = [[Зураг:Flag_of_Mongolia_(1911-1921).svg|22px]] [[Ардын түр засгийн газар]] |combatant2= [[Зураг:Flag of China (1912–1928).svg|border|22px]] [[Дундад Иргэн Улс|Дундад иргэн улс]] |commander1=[[Зураг:Flag_of_the_People%27s_Republic_of_Mongolia_(1921-1924).svg|22px]]<br />Жанжин [[Дамдины Сүхбаатар]],<br />Дэд жанжин [[Лаварын Сумъяа]],<br />[[Чойбалсан]]<br />Хорооны захирагч [[Ц.Хасбаатар]], <br />Хорооны захирагч [[Ч.Базарсад]],<br />Хорооны захирагч [[Гончигийн Бумцэнд|Б.Пунцаг]]<br />Хорооны захирагч [[О.Цэрэндорж]] |commander2=[[Зураг:Flag of Fengtian clique.svg|border|22px]]<br />генерал [[Го Сунлин]]<br />бүрэн эрхт төлөөлөгч [[:zh:陳毅 (1873年)|Чен-И]]<br /> | commander3 = | strength1 = 400 морин цэрэг<br />4 пулемёт<br />2 их буу | strength2 = бүгд 2000 цэрэг,<br /> 25 дугаар морьт дивизийн штаб,<br /> 500 хүнтэй 2морьт хороо, <br />400 хүнтэй хотын комендант,<br />600 хүнтэй нэг, хоёрдугаар морьт хороо, <br />500 хүнтэй 3 дугаар морьт хороо,<br /> 12 пулемет,<br /> 140 цэрэг бүхий 7 их буу<ref>{{Cite web |url=http://oros-oros.blogspot.ru/2011/06/blog-post_19.html |title=Уртон: «Шивээ Хиагт» |access-date=2014-08-20 |archive-date=2014-08-21 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140821083419/http://oros-oros.blogspot.ru/2011/06/blog-post_19.html |deadlink=no }}</ref> | strength3 = | casualties1 = алагдсан 7 хүн <br />шархадсан 6 хүн | casualties2 = тодорхойгүй | casualties3 = | notes = }} [[Файл:MongoliansLeaders.jpg|thumb|200px|Ардын хувьсгалын удирдагчид]] [[Файл:Suh_i_Choi.jpg|thumb|200px|Д.Сүхбаатар, Х.Чойбалсан нар]] [[Файл:GuoSongling.jpg|thumb|200px|Хятадын генерал Го Сунлин]] Ардын журамт цэрэг Хиагтыг чөлөөлсөн нь олон жилийн харийн дарлалаас эх орноо чөлөөлөх, тусгаар тогтнолоо дэлхий дахинд тунхаглахад томоохон түлхэц болсон түүхэн үйл явдал юм.<ref>Пүрэвсүрэн И., Журамт цэргийн хоёр зуун тулалдаан. Хянан тохиолдуулсан Ц.Гомбо. УБ.: Армийн хэвлэх үйлдвэр, 1991</ref><ref>Хишигт Н., 1921 оны хувьсгал ба ардын журамт цэрэг. УБ.: “Соёмбо принтинг”, 2001</ref> ==Урьдчилсан нөхцөл== Хиагтыг чөлөөлөх асуудлыг 1921 оны гуравдугаар сарын 6-7-нд хуралдсан [[Монгол Ардын Нам]]ын Төв Хороо, Цэргийн штабын гишүүдийн хамтарсан хурлаар хэлэлцэж, зэр зэвсэг сайтай олон тооны цэрэг бүхий хотыг эзлэн авахад ихээхэн хүндрэлтэй тул хятад цэргийн эрх баригчидтай хэлэлцэх аргыг хэрэглэхээр шийдэж, уг хэргийг Троицкосавск дахь ЗОУ-ын Гадаад хэргийн Ардын комиссариатын төлөөлөгч О.И.Макстенекаар зуучлуулах, хэрэв энэ арга зам бүтэмжгүй болсон нөхцөлд хотыг довтлон авах байлдааны ажиллагаа явуулахаар шийдвэрлэжээ. Энэ шийдвэрийн дагуу Хиагтыг эзлэн авах байлдааны төлөвлөгөөг боловсруулахын хамт журамт цэргүүдийг Алтангаас Ханын хөндий, Номт, Баян уул зэрэг газар шилжүүлэн байрлуулсан байна. Хиагтыг дайлах бэлтгэл хангагдсан гэж үзсэний дараа тус хот дахь хятад цэргийн эрх баригчдад тулган шаардах бичгийг 17-ны өдөр [[Хиагт|Троицкосавск]] дахь ЗОУ-ын Гадаад хэргийн Ардын комиссариатын төлөөлөгч О.И.Макстенекаар дамжуулан өгчээ. Энэ нь давуу хүчтэй дайсан хориглон суусан олон хөлийн боомт газрыг эзлэн авах нь Ардын журамт цэргийн хувьд төдийгүй энгийн иргэд, хотын оршин суугчдын амь нас сүйдэж, ихээхэн хохирол учирч болзошгүй нөхцөл байдлыг харгалзан үзсэн хэрэг байв. Ардын журамт цэргийг бүгд ерөнхийлөн захирах жанжин Д.Сүхбаатарын нэрээр илгээсэн тэрхүү бичигт “Монголын Хиагт хотноо бүхий хятад цэргийн захирапд мэдтүгэй хэмээн цаг болзоолон явуулах учир. Манай Монголын ардын журамт цэрэг Хиагт хотыг шууд дайран орж эзлэхээр завдан буй учир зүй нь олон амьтны амийг энэрэн хайрлаж, бас хязгаар боомт газар байлдваас эрхбиш будлиан гарах болзошгүй тул энэ бичгийг авсан даруй танай харьяат цэргүүд зэвсгийг цөм хураалгаж, Монголын Хиагт хотыг хамт бидэнд тушаавал зохино. Хэрэв ийнхүү сайнаар зөвшөөрөн хүлээвээс танай хятадын харьяат нарын амийг батлан хамгаалж, уул орон нутагт буцааж болно.Хэрэв манай энэ бичигт хариу өгөхгүй буюу эс хүлээх болбоос манай Монголын цэрэг шууд байлдахаас өөр үгүй, үүнд сүйтгэсэн зэрэг аливаа буруу явдлыг танай газар цөм хүлээвээс зохино” гэжээ. Хотыг байлдаангүйгээр шилжүүлэн өгөх тухай Ардын журамт цэргийн шаардлагыг хятад цэргийн удирдлага хэрэгсээгүй учир гуравдугаар сарын 17-ны орой Ардын журамт цэргийн хороод [[Ханын хөндий]]гөөр өгсөн хоёр улсын хил болох [[Хонгор морьтын даваа]]гаар давж, [[Жононгийн хөндий]]н эх, [[Эрээн нарсны нуруу]]гаар дамжин шөнөжин явсаар 18-ны өглөө [[Алтанбулаг сум (Сэлэнгэ)|Хиагт]]ын дэргэд хүрж хуралдуулжээ. ==Талуудын хүчний харьцаа== Хиагт болон түүний орчимд хятад цэргийн 25 дугаар морьт дивизийн штаб, 500 хүнтэй 2 морьт хороо, 400 хүнтэй хотын комендант, Улаан бургасанд 600 хүнтэй нэг, хоёрдугаар морьт хороо, Ивцэг ба Хиагтын хороонд 3000 хүнтэй 4н хороо, явган цэргийн тус бүр 2000 хүнтэй 1 ба 2 р хороод Ивцэгт 500 хүнтэй 3 дугаар морьт хороо, 1500 хүнтэй явган цэрэг, 12 пулемет, 140 цэрэг бүхий 7 их буутай хүч байрлаж байжээ. Нийслэлээс ухарсан хятад цэргүүдийн тоог оруулаад Цэргийн комиссын мэдээгээр 9000-10000 дөхсөн гэсэн баримт ч бий. Журамт цэргийн хувьд хотыг чөлөөлсний дараа хороодоос ирүүлсэн мэдээ болон журамт цэргүүдийн дурдатгал зэргээс үзэхэд 400 арай хүрэхгүй тооны цэрэг байлдаанд оролцсон байна. Зэвсгийн хувьд 2 их буу, 4-5 пулеметтай байсан бөгөөд [[Зөвлөлт Социалист Бүгд Найрамдах Холбоот Орос Улс|ЗОУ]]-аас Ардын журамт цэрэгт зориулж 2 дугаар сард морин цэргийн винтов 750, сум 150 мянга, хүнд, хөнгөн пулемет, гар бөмбөг зэргийг урьд хүссэн тусламжийн дагуу ирүүлсэн ба мөн Хиагтыг чөлөөлөх үеэр мянган ширхэг винтов, бусад галт хэрэгсэл өгсөн гэх баримт байдаг. ==Хиагтыг чөлөөлөх төлөвлөгөө== Жанжин Д.Сүхбаатарын боловсруулсан төлөвлөгөө ёсоор хорооны дарга Б.Пунцаг, Ц.Хасбаатарын 1,2-р хорооны цэргүүд Хиагтын баруун талын Эрээн нарсны хамар болон Төгсгөө булагийн эхний манхан хүртэл, хорооны дарга С.Цэрэндоржийн 2-р хорооны цэргүүд Төгсгөө булагийн баруун тал Ноён овооны зүүн Орос булгийн хамар хүртэл. Эрдэнэ вангийн хошууны Ч.Базарсадын 4-р хорооны цэргээс 100 цэргийг баруун үзүүртэй залгаж зуун цэргийн дуган, хойт манхан элс, Дух нарсны дотор хүртэл, Пунцагийн хорооноос 15, Цэрэндоржийн хорооноос 5, Базарсадын хорооноос 20 бүгд 40 цэргийн 20-ийг Оргойтын баруун талын дэвсэгт , 10 цэргийг Ноёны овооны баруун гууд байрлуулж, Тужийн нарс, Согоо булгийн зүгээс Монголд цэргийн харуулыг ороон ирэх гамин цэргийн араар бүслэн байлдах үүрэгтэй байжээ. ==Хиагтыг чөлөөлөх байлдаан== [[Файл:Manchu Qing Mongolia Machine Gun (35574783761).jpg|thumb|left|Тулалдаанд Монгол ардын армийн ашиглаж байсан пулемёт,<ref>[http://mod.gov.mn/images/mu_shine01.jpg 1921 оны Ардын хувьсгалын үе] Ministry of Defence of Mongolia</ref> [[Монголын үндэсний түүхийн музей]]]] Хиагтыг чөлөөлөх байлдааны төлөвлөгөөний дагуу журамт цэргийн хороод хотыг баруун, баруун хойд, хойд талаас нь довтлохоор байлдааны журам эзэлсэн байна. Хиагтыг чөлөөлөх байлдааны ажиллагаа Ардын журамт цэргийн гэнэтийн довтолгооноор эхэлж, хотыг бүслэн хятад цэрэг бөөнөөрөө хотоос зугатан гарч, удирдах дарга нар нь Оросын хилийн зүг зугатсан байна. Гэсэн ч хятадын морьт цэрэг зохион байгуулалттайгаар хүчтэй эсэргүүцэл үзүүлж эхэлсэн бөгөөд сум галт хэрэгсэл нь дууссан журамт цэргүүд хүчин мөхөсдөж, үдийн орчимд хотоос ухарч эхэлсэн байна. Ардын журамт цэргийн удирдлага сум галт хэрэгслээр хангалт хийхийн хамт замд хоцорсон 2 их буугаа татан ирүүлж галт байр эзлүүлэн, үдээс хойш 16 цагийн үед их бууны галын бэлтгэлийн дараа журамт цэргийн хоёр дахь довтолгоо эхлэв. Энэ удаагийн довтолгоо амжилтад хүрч, хятад цэргийг хотоос шахан гаргасанд тэд Ивцэг, Бөхлөө зэрэг газрыг чиглэн зайлан оджээ. Бүрэнхий болж эхлэхтэй зэрэг байлдааны ажиллагаа зогссон байна. Монгол Ардын түр Засгийн газраас ардын журамт цэргийг хот руу орохыг хойшлуулах тухай мэдэгдсэний дагуу жанжин [[Сүхбаатар]] хотын гадуур харуул манаа тавьж хоноод маргааш нь буюу 1921 оны гуравдугаар сарын 18-ний өглөө Ардын журамт цэргүүд Хиагт хотод оржээ. Хиагтын орчимд сарнин тархсан хятад цэргийг [[Гончигийн Бумцэнд|Г.Бумцэнд]], [[Дамирангийн Нанзад|Д.Нанзад]] нарын удирдсан цэргүүд мөрдөн хөөж, багагүй хохирол учруулсан байна. Үүгээр Ардын журамт цэрэг эх орноо чөлөөлөх тэмцэлдээ анхны ялалт байгуулав. ==Бусад баримтууд== {{external media | width = 250px | image1 = [http://bse.sci-lib.com/pictures/13/21/240652586.jpg Сцена из оперы «Шивэ Кяхта» Д. Лувсаншарава, 1971 год.] («Хиагтын цайзыг эзэлсэн») }} *"Түүхийн сэдэвтэй таван хүүрнэл" номонд 3-р сарын 20-нд Хиагтыг чөлөөлж дууссан гэсэн таамаг дэвшүүлжээ. *Мөн тус номонд 800 монгол цэрэг байсан гэж үзжээ *Ардын хувьсгалд биеэр оролцсон Ж.Дамдины "Үймээний жилүүд" түүхэн романд зөвлөлтийн цэргүүдэд өмсүүлэхээр нутгийн хүмүүсээс лам дээл цуглуулсан гэж бичжээ. Тулааны үеэр лам захтай дээлнээс орос цэргийн дүрэмт хувцас цухуйж байсан гэсэн яриа байдаг. Гэвч одоо болтол зөвлөлтийн цэрэг оролцсон эсэх нь бүрэн батлагдаагүй. Мөн зөвлөлтийн цэрэг оролцсон бол тооны хувьд монгол цэргээс цөөн эсвэл олон байсан эсэх нь тодорхойгүй байна. Энэ тухай тулаанд оролцсон партизанууд мэдэх ёстой боловч бүрэн тодорхой зүйл хэлээгүй байдагаас үзэхэд зөвлөлтийн цэргүүд тулаан дуусмагц маш хурдан тулааны талбарыг орхин явсан эсвэл огт оролцоогүй бололтой. *Хиагтыг орхин гарахын өмнө хятадууд хэдэн зуун орос эмэгтэйчүүд, хүүхдүүд зэрэг олон тооны орос иргэдийг хядсан явдал төдийлөн анхааралд өртөлгүй орxигдсон гэж "Түүхийн сэдэвтэй таван хүүрнэл" номонд дурьджээ. * Го Сунлин Оросын нутагт зугатан гараад [[Зөвлөлт]]тэй гамингуудыг [[Манжуур]] луу гаргах хэлэлцээг хийжээ. * Түүхийн зарим нэг тодорхой бус баримтаар Го Сунлин нь хөлөндөө хүнд шархадахад нь цэргүүд нь түүнийг [[Зүүнхараа]] орчимд хаясан байна. Тэгээд түүнийг [[Зүүнхараа]]гийн нэгэн ногоо тарьдаг [[хятад]]ын дэргэд бараг 1960-70-д он хүртэл амьдарсан. Түүнийг [[БНМАУ]]-ын [[Нийгмийг Аюулаас Хамгаалах Яам]]ны ажилтнууд байнга хянаж байсан гэсэн мэдээлэл байдаг. == Урлагийн бүтээлүүд == * [[Өглөө]]. Уран сайхны кино * [[Долоон бурхан харвадаггүй]]. Уран сайхны кино * [[Сүхбаатар]]. Уран сайхны кино == Эшлэл == {{reflist}} == Гадаад холбоос == *[https://mongoltoli.mn/history/h/647 Хиагтын тулалдаан] {{Олноо өргөгдсөн Монгол улс}} [[Ангилал:Олноо өргөгдсөн Монгол улс]] [[Ангилал:Дайнууд]] [[Ангилал:Монгол-Хятадын дайнууд]] [[Ангилал:Монголын ардын хувьсгал]] [[Ангилал:Монголын тусгаар тогтнолын төлөө тэмцэл]] [[Ангилал:Монголын түүхэн дэх тулалдаан]] 2m22iy4xu2ghr83d41x72ev1qw79pfa 710024 710023 2022-08-29T09:16:23Z Eupakistani 78195 /* Бусад баримтууд */ wikitext text/x-wiki {{Инфобокс дайн | conflict = Хиагтыг чөлөөлөх тулалдаан | partof = [[Ардын хувьсгал]] | image =[[Файл:Алтанбулаг сурталчилгааны захирагч.jpg|300px]] | caption = Зүүн талын жижиг байшин бол МАН-ын төв байр. | date = 1921 оны 3 сарын 18 | place = Монгол улс, Сэлэнгэ аймаг, Алтанбулаг | territory = | result = Монголчуудын ялалт | status = | combatant1 = [[Зураг:Flag_of_Mongolia_(1911-1921).svg|22px]] [[Ардын түр засгийн газар]] |combatant2= [[Зураг:Flag of China (1912–1928).svg|border|22px]] [[Дундад Иргэн Улс|Дундад иргэн улс]] |commander1=[[Зураг:Flag_of_the_People%27s_Republic_of_Mongolia_(1921-1924).svg|22px]]<br />Жанжин [[Дамдины Сүхбаатар]],<br />Дэд жанжин [[Лаварын Сумъяа]],<br />[[Чойбалсан]]<br />Хорооны захирагч [[Ц.Хасбаатар]], <br />Хорооны захирагч [[Ч.Базарсад]],<br />Хорооны захирагч [[Гончигийн Бумцэнд|Б.Пунцаг]]<br />Хорооны захирагч [[О.Цэрэндорж]] |commander2=[[Зураг:Flag of Fengtian clique.svg|border|22px]]<br />генерал [[Го Сунлин]]<br />бүрэн эрхт төлөөлөгч [[:zh:陳毅 (1873年)|Чен-И]]<br /> | commander3 = | strength1 = 400 морин цэрэг<br />4 пулемёт<br />2 их буу | strength2 = бүгд 2000 цэрэг,<br /> 25 дугаар морьт дивизийн штаб,<br /> 500 хүнтэй 2морьт хороо, <br />400 хүнтэй хотын комендант,<br />600 хүнтэй нэг, хоёрдугаар морьт хороо, <br />500 хүнтэй 3 дугаар морьт хороо,<br /> 12 пулемет,<br /> 140 цэрэг бүхий 7 их буу<ref>{{Cite web |url=http://oros-oros.blogspot.ru/2011/06/blog-post_19.html |title=Уртон: «Шивээ Хиагт» |access-date=2014-08-20 |archive-date=2014-08-21 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140821083419/http://oros-oros.blogspot.ru/2011/06/blog-post_19.html |deadlink=no }}</ref> | strength3 = | casualties1 = алагдсан 7 хүн <br />шархадсан 6 хүн | casualties2 = тодорхойгүй | casualties3 = | notes = }} [[Файл:MongoliansLeaders.jpg|thumb|200px|Ардын хувьсгалын удирдагчид]] [[Файл:Suh_i_Choi.jpg|thumb|200px|Д.Сүхбаатар, Х.Чойбалсан нар]] [[Файл:GuoSongling.jpg|thumb|200px|Хятадын генерал Го Сунлин]] Ардын журамт цэрэг Хиагтыг чөлөөлсөн нь олон жилийн харийн дарлалаас эх орноо чөлөөлөх, тусгаар тогтнолоо дэлхий дахинд тунхаглахад томоохон түлхэц болсон түүхэн үйл явдал юм.<ref>Пүрэвсүрэн И., Журамт цэргийн хоёр зуун тулалдаан. Хянан тохиолдуулсан Ц.Гомбо. УБ.: Армийн хэвлэх үйлдвэр, 1991</ref><ref>Хишигт Н., 1921 оны хувьсгал ба ардын журамт цэрэг. УБ.: “Соёмбо принтинг”, 2001</ref> ==Урьдчилсан нөхцөл== Хиагтыг чөлөөлөх асуудлыг 1921 оны гуравдугаар сарын 6-7-нд хуралдсан [[Монгол Ардын Нам]]ын Төв Хороо, Цэргийн штабын гишүүдийн хамтарсан хурлаар хэлэлцэж, зэр зэвсэг сайтай олон тооны цэрэг бүхий хотыг эзлэн авахад ихээхэн хүндрэлтэй тул хятад цэргийн эрх баригчидтай хэлэлцэх аргыг хэрэглэхээр шийдэж, уг хэргийг Троицкосавск дахь ЗОУ-ын Гадаад хэргийн Ардын комиссариатын төлөөлөгч О.И.Макстенекаар зуучлуулах, хэрэв энэ арга зам бүтэмжгүй болсон нөхцөлд хотыг довтлон авах байлдааны ажиллагаа явуулахаар шийдвэрлэжээ. Энэ шийдвэрийн дагуу Хиагтыг эзлэн авах байлдааны төлөвлөгөөг боловсруулахын хамт журамт цэргүүдийг Алтангаас Ханын хөндий, Номт, Баян уул зэрэг газар шилжүүлэн байрлуулсан байна. Хиагтыг дайлах бэлтгэл хангагдсан гэж үзсэний дараа тус хот дахь хятад цэргийн эрх баригчдад тулган шаардах бичгийг 17-ны өдөр [[Хиагт|Троицкосавск]] дахь ЗОУ-ын Гадаад хэргийн Ардын комиссариатын төлөөлөгч О.И.Макстенекаар дамжуулан өгчээ. Энэ нь давуу хүчтэй дайсан хориглон суусан олон хөлийн боомт газрыг эзлэн авах нь Ардын журамт цэргийн хувьд төдийгүй энгийн иргэд, хотын оршин суугчдын амь нас сүйдэж, ихээхэн хохирол учирч болзошгүй нөхцөл байдлыг харгалзан үзсэн хэрэг байв. Ардын журамт цэргийг бүгд ерөнхийлөн захирах жанжин Д.Сүхбаатарын нэрээр илгээсэн тэрхүү бичигт “Монголын Хиагт хотноо бүхий хятад цэргийн захирапд мэдтүгэй хэмээн цаг болзоолон явуулах учир. Манай Монголын ардын журамт цэрэг Хиагт хотыг шууд дайран орж эзлэхээр завдан буй учир зүй нь олон амьтны амийг энэрэн хайрлаж, бас хязгаар боомт газар байлдваас эрхбиш будлиан гарах болзошгүй тул энэ бичгийг авсан даруй танай харьяат цэргүүд зэвсгийг цөм хураалгаж, Монголын Хиагт хотыг хамт бидэнд тушаавал зохино. Хэрэв ийнхүү сайнаар зөвшөөрөн хүлээвээс танай хятадын харьяат нарын амийг батлан хамгаалж, уул орон нутагт буцааж болно.Хэрэв манай энэ бичигт хариу өгөхгүй буюу эс хүлээх болбоос манай Монголын цэрэг шууд байлдахаас өөр үгүй, үүнд сүйтгэсэн зэрэг аливаа буруу явдлыг танай газар цөм хүлээвээс зохино” гэжээ. Хотыг байлдаангүйгээр шилжүүлэн өгөх тухай Ардын журамт цэргийн шаардлагыг хятад цэргийн удирдлага хэрэгсээгүй учир гуравдугаар сарын 17-ны орой Ардын журамт цэргийн хороод [[Ханын хөндий]]гөөр өгсөн хоёр улсын хил болох [[Хонгор морьтын даваа]]гаар давж, [[Жононгийн хөндий]]н эх, [[Эрээн нарсны нуруу]]гаар дамжин шөнөжин явсаар 18-ны өглөө [[Алтанбулаг сум (Сэлэнгэ)|Хиагт]]ын дэргэд хүрж хуралдуулжээ. ==Талуудын хүчний харьцаа== Хиагт болон түүний орчимд хятад цэргийн 25 дугаар морьт дивизийн штаб, 500 хүнтэй 2 морьт хороо, 400 хүнтэй хотын комендант, Улаан бургасанд 600 хүнтэй нэг, хоёрдугаар морьт хороо, Ивцэг ба Хиагтын хороонд 3000 хүнтэй 4н хороо, явган цэргийн тус бүр 2000 хүнтэй 1 ба 2 р хороод Ивцэгт 500 хүнтэй 3 дугаар морьт хороо, 1500 хүнтэй явган цэрэг, 12 пулемет, 140 цэрэг бүхий 7 их буутай хүч байрлаж байжээ. Нийслэлээс ухарсан хятад цэргүүдийн тоог оруулаад Цэргийн комиссын мэдээгээр 9000-10000 дөхсөн гэсэн баримт ч бий. Журамт цэргийн хувьд хотыг чөлөөлсний дараа хороодоос ирүүлсэн мэдээ болон журамт цэргүүдийн дурдатгал зэргээс үзэхэд 400 арай хүрэхгүй тооны цэрэг байлдаанд оролцсон байна. Зэвсгийн хувьд 2 их буу, 4-5 пулеметтай байсан бөгөөд [[Зөвлөлт Социалист Бүгд Найрамдах Холбоот Орос Улс|ЗОУ]]-аас Ардын журамт цэрэгт зориулж 2 дугаар сард морин цэргийн винтов 750, сум 150 мянга, хүнд, хөнгөн пулемет, гар бөмбөг зэргийг урьд хүссэн тусламжийн дагуу ирүүлсэн ба мөн Хиагтыг чөлөөлөх үеэр мянган ширхэг винтов, бусад галт хэрэгсэл өгсөн гэх баримт байдаг. ==Хиагтыг чөлөөлөх төлөвлөгөө== Жанжин Д.Сүхбаатарын боловсруулсан төлөвлөгөө ёсоор хорооны дарга Б.Пунцаг, Ц.Хасбаатарын 1,2-р хорооны цэргүүд Хиагтын баруун талын Эрээн нарсны хамар болон Төгсгөө булагийн эхний манхан хүртэл, хорооны дарга С.Цэрэндоржийн 2-р хорооны цэргүүд Төгсгөө булагийн баруун тал Ноён овооны зүүн Орос булгийн хамар хүртэл. Эрдэнэ вангийн хошууны Ч.Базарсадын 4-р хорооны цэргээс 100 цэргийг баруун үзүүртэй залгаж зуун цэргийн дуган, хойт манхан элс, Дух нарсны дотор хүртэл, Пунцагийн хорооноос 15, Цэрэндоржийн хорооноос 5, Базарсадын хорооноос 20 бүгд 40 цэргийн 20-ийг Оргойтын баруун талын дэвсэгт , 10 цэргийг Ноёны овооны баруун гууд байрлуулж, Тужийн нарс, Согоо булгийн зүгээс Монголд цэргийн харуулыг ороон ирэх гамин цэргийн араар бүслэн байлдах үүрэгтэй байжээ. ==Хиагтыг чөлөөлөх байлдаан== [[Файл:Manchu Qing Mongolia Machine Gun (35574783761).jpg|thumb|left|Тулалдаанд Монгол ардын армийн ашиглаж байсан пулемёт,<ref>[http://mod.gov.mn/images/mu_shine01.jpg 1921 оны Ардын хувьсгалын үе] Ministry of Defence of Mongolia</ref> [[Монголын үндэсний түүхийн музей]]]] Хиагтыг чөлөөлөх байлдааны төлөвлөгөөний дагуу журамт цэргийн хороод хотыг баруун, баруун хойд, хойд талаас нь довтлохоор байлдааны журам эзэлсэн байна. Хиагтыг чөлөөлөх байлдааны ажиллагаа Ардын журамт цэргийн гэнэтийн довтолгооноор эхэлж, хотыг бүслэн хятад цэрэг бөөнөөрөө хотоос зугатан гарч, удирдах дарга нар нь Оросын хилийн зүг зугатсан байна. Гэсэн ч хятадын морьт цэрэг зохион байгуулалттайгаар хүчтэй эсэргүүцэл үзүүлж эхэлсэн бөгөөд сум галт хэрэгсэл нь дууссан журамт цэргүүд хүчин мөхөсдөж, үдийн орчимд хотоос ухарч эхэлсэн байна. Ардын журамт цэргийн удирдлага сум галт хэрэгслээр хангалт хийхийн хамт замд хоцорсон 2 их буугаа татан ирүүлж галт байр эзлүүлэн, үдээс хойш 16 цагийн үед их бууны галын бэлтгэлийн дараа журамт цэргийн хоёр дахь довтолгоо эхлэв. Энэ удаагийн довтолгоо амжилтад хүрч, хятад цэргийг хотоос шахан гаргасанд тэд Ивцэг, Бөхлөө зэрэг газрыг чиглэн зайлан оджээ. Бүрэнхий болж эхлэхтэй зэрэг байлдааны ажиллагаа зогссон байна. Монгол Ардын түр Засгийн газраас ардын журамт цэргийг хот руу орохыг хойшлуулах тухай мэдэгдсэний дагуу жанжин [[Сүхбаатар]] хотын гадуур харуул манаа тавьж хоноод маргааш нь буюу 1921 оны гуравдугаар сарын 18-ний өглөө Ардын журамт цэргүүд Хиагт хотод оржээ. Хиагтын орчимд сарнин тархсан хятад цэргийг [[Гончигийн Бумцэнд|Г.Бумцэнд]], [[Дамирангийн Нанзад|Д.Нанзад]] нарын удирдсан цэргүүд мөрдөн хөөж, багагүй хохирол учруулсан байна. Үүгээр Ардын журамт цэрэг эх орноо чөлөөлөх тэмцэлдээ анхны ялалт байгуулав. ==Бусад баримтууд== {{external media | width = 250px | image1 = [http://bse.sci-lib.com/pictures/13/21/240652586.jpg Сцена из оперы «Шивэ Кяхта» Д. Лувсаншарава, 1971 год.] («Хиагтын цайзыг эзэлсэн») }} * "Түүхийн сэдэвтэй таван хүүрнэл" номонд 3-р сарын 20-нд Хиагтыг чөлөөлж дууссан гэсэн таамаг дэвшүүлжээ. * Мөн тус номонд 800 монгол цэрэг байсан гэж үзжээ. * Ардын хувьсгалд биеэр оролцсон Ж.Дамдины "Үймээний жилүүд" түүхэн романд зөвлөлтийн цэргүүдэд өмсүүлэхээр нутгийн хүмүүсээс лам дээл цуглуулсан гэж бичжээ. Тулааны үеэр лам захтай дээлнээс орос цэргийн дүрэмт хувцас цухуйж байсан гэсэн яриа байдаг. Гэвч одоо болтол зөвлөлтийн цэрэг оролцсон эсэх нь бүрэн батлагдаагүй. Мөн зөвлөлтийн цэрэг оролцсон бол тооны хувьд монгол цэргээс цөөн эсвэл олон байсан эсэх нь тодорхойгүй байна. Энэ тухай тулаанд оролцсон партизанууд мэдэх ёстой боловч бүрэн тодорхой зүйл хэлээгүй байдагаас үзэхэд зөвлөлтийн цэргүүд тулаан дуусмагц маш хурдан тулааны талбарыг орхин явсан эсвэл огт оролцоогүй бололтой. * Хиагтыг орхин гарахын өмнө хятадууд хэдэн зуун орос эмэгтэйчүүд, хүүхдүүд зэрэг олон тооны орос иргэдийг хядсан явдал төдийлөн анхааралд өртөлгүй орxигдсон гэж "Түүхийн сэдэвтэй таван хүүрнэл" номонд дурьджээ. * Го Сунлин Оросын нутагт зугатан гараад [[Зөвлөлт]]тэй гамингуудыг [[Манжуур]] луу гаргах хэлэлцээг хийжээ. * Түүхийн зарим нэг тодорхой бус баримтаар Го Сунлин нь хөлөндөө хүнд шархадахад нь цэргүүд нь түүнийг [[Зүүнхараа]] орчимд хаясан байна. Тэгээд түүнийг [[Зүүнхараа]]гийн нэгэн ногоо тарьдаг [[хятад]]ын дэргэд бараг 1960-70-д он хүртэл амьдарсан. Түүнийг [[БНМАУ]]-ын [[Нийгмийг Аюулаас Хамгаалах Яам]]ны ажилтнууд байнга хянаж байсан гэсэн мэдээлэл байдаг. == Урлагийн бүтээлүүд == * [[Өглөө]]. Уран сайхны кино * [[Долоон бурхан харвадаггүй]]. Уран сайхны кино * [[Сүхбаатар]]. Уран сайхны кино == Эшлэл == {{reflist}} == Гадаад холбоос == *[https://mongoltoli.mn/history/h/647 Хиагтын тулалдаан] {{Олноо өргөгдсөн Монгол улс}} [[Ангилал:Олноо өргөгдсөн Монгол улс]] [[Ангилал:Дайнууд]] [[Ангилал:Монгол-Хятадын дайнууд]] [[Ангилал:Монголын ардын хувьсгал]] [[Ангилал:Монголын тусгаар тогтнолын төлөө тэмцэл]] [[Ангилал:Монголын түүхэн дэх тулалдаан]] eepa0jausakutjl65zdj7nzc67wmpwp Толбо нуурын бүслэлт 0 37944 709950 705141 2022-08-28T17:07:44Z 94.237.53.37 wikitext text/x-wiki {{Инфобокс дайн | conflict = Толбо нуурын бүслэлт | partof = [[Ардын хувьсгал]] | image = | caption = | date = 1921 оны 9 сарын 17-10 сарын 30 буюу 42 хоног | place = Монгол улс, Баян-Өлгий аймаг, Толбо сум | territory = | result = Монголчуудын ялалт | status = | combatant1 = [[Зураг:Flag_of_Mongolia_(1911-1921).svg|22px]] [[Ардын түр засгийн газар]] |combatant2= [[Зураг:Flag of Russia.svg|border|22px]] [[Цагаан хөдөлгөөн|Цагаантан]] [[Азийн морин дивиз]] |commander1=[[Зураг:Flag_of_Mongolia_(1911-1921).svg|22px]]<br />Жанжин [[Ц.Хасбаатар]],<br /> [[Цэрэн-Очирын Дамбадорж|Ц.Дамбадорж]],<br />[[Өлзийханд]]<br />22-р отрядын захирагч [[Байкалов]], <br />[[Церенов]] |commander2=[[Зураг:Flag of Russia.svg|border|22px]]<br />[[генерал Бакич]]<br />Есаул [[Кайгородов]]<br />[[Казанцев]] | commander3 = | strength1 = 250 морин цэрэг<br />4 пулемёт <br />тодорхойгүйн цэргүүдээ дэмжинэ<ref> Серебренников И. И. Великий отход: Рассеяние по Азии белых русских армий, 1919—1923. — М: ACT; Ермак, 2003.— cc. 134—135 {{ref-ru}}</ref> | strength2 = 3000 явган болон морин цэрэг,<br /> 12 пулемет,<br /> 2 их буу | strength3 = | casualties1 = тодорхойгүй | casualties2 = Зөвхөн нэг удаагийн дайралтанд<br /> алагдсан 140 хүн <br />шархадсан 260 хүн<br />олзлогдсон 20 хүн | casualties3 = | notes = }} [[Файл:MongoliansLeaders.jpg|thumb|Left|200px|Ардын хувьсгалын удирдагчид]] '''Толбо нуурын бүслэлт''' гэж [[Ц.Хасбаатар]] жанжны цэрэг [[Баян-Өлгий]] аймгийн [[Толбо нуур]]ын дэргэдэх [[Саруул гүний хүрээ]]нд хүч давуу цагаантны цэрэгт бүслэгдэн 42 хоног баатарлагаар тэмцсэн тулалдааныг хэлдэг<ref>[https://newmedee.blogspot.com/2015/10/blog-post_970.html Толбо нуурын тулалдаан] SuvdhanTV</ref>, Монгол дахь Цагаантны Оросын арми байлдааны дараа арчигддаг. ==Тулалдааны түүх== Хасбаатарчууд хэдэн сарын тулалдсаар цагаантны олон бүлэг дээрэмчдийг устган, Ардын хувьсгалын ялалтыг тунхаглан яваад 1921 оны есдүгээр сарын 17-нд Толбо нуурын захад орших [[Саруул гүний хүрээ]]нд урвагч феодал ноёдын хорон санааны уршгаар цагаантны 3000 орчим цэрэгт бүслэгдсэн байна. 1921 оны 9 сарын 19-нд цагаантны толгойлогч Бакича, [[Кайгородов]] нар Саруул гүний хүрээг дайрах шийдвэр гаргаж төлөвлөгөө зохиосон ба 21-ний шөнө хүчээ 2 хуваан хүрээний бүх талаас дайрахаар төлөвлөжээ. Төлөвлөгөөгөөр цохилтын бүлгийг Кайгородовын отрядаас 300 цэрэг, нэг их буу, 4 пулемёт, Бакичийн корпусаас 420 цэрэг, 1 их буу, 7 пулемёттайгаар зохион байгуулсан ба түүнийг командлах үүргийг Кайгородов өөртөө авсан байна. Энэ үед буюу 20 -д Бакичийн корпусын гол хүч хүрэлцэн ирсэн байна. Буслэгдсэн Хасбаатар болон [[Байкалов]]ын цэргүүд хүрээний хамгаалалтыг сайжруулан окоп малтсаар хүн далд орохоор болгон бэхэлж чаджээ. Цагаантнууд шөнөөр артиллерийн буудлагагүй, нэг ч буун дуу гаргалгүй сэм дөхөн ирж чадсан ба тэгээд гэнэтийн дайралтанд оржээ. [[Ардын журамт цэрэг]], улаан цэргүүд хүчтэй шуурган гал нээсэн боловч цагаантнууд гэнэтийн довтолгооны хүчээр хүрээний баруун хойт хэсгийг эзэлсэн байна. улаан цэргүүд зугатан зүүн өмнөд хэсэгт байх сүмд орж бэхлэн суужээ. Цагаантанд эзлэгдээгүй хэсгийг үндсэндээ ардын журамт цэргүүд хамгаалж чадсан бөгөөд хүрээний баруун хойт хэсэгт 20 орчим монгол цэрэг цагаантны ар талаас гэнэтийн цохилт хийн гар бөмбөгөөр цагаантныг цохисон байна. Энэ үед санамсаргүй тусламж ирсэнд зоригжсон улаан цэргүүд сөрөг давшилтанд орж цагаантнуудыг эзэлсэн байрлалаас нь цохин гаргасан. Цагаантнуудыг ухрахад нь буу болон пулемётын галаар дахин ширүүн цохилт өгчээ. Цагаантнууд энэ шөнийн дайралтанд тун их хохирсон байна. Тэднээс 260 хүн шархдаж, олон тооны цэрэг алагдаж, сураггүй алга болжээ. Улаантнууд хүрээний дотор 100 алагдсан хүн, хүрээний гадуур 40 орчим хүүр байхыг тоолсон бөгөөд цагаантнаас 20 хүн олзолсон байна. [[Файл:Hasbaatar.jpg|thumb|Left|200px|Хасбаатар жанжин]] [[Файл:Andrei Bakic.jpg|thumb|Left|200px|Генерал Бакич]] [[Файл:Kaigorodov.jpg|thumb|Left|200px|Есаул Кайгородов]] Амжилтгүй довтолгооны дараа Кайгородов өөрийн отрядын үндсэн хүчийг аван уулын Алтайн зүг салж явжээ. Саруул гүний хүрээний дэргэд генерал Бакичийн корпусын гол хүч, [[Казанцев]]ын отрядууд үлдэн дахин 2 удаагийн дайралт хийсэн боловч бүслэгдсэн [[Улаан Арми|улаан цэрэг]], ардын журамт цэргүүд тухай бүрт нь амжилттай няцаасан байна. Олон хоногийн бүслэлтэнд цэргүүдийн сум хэрэгсэл болон хоол хүнс дуусаж, шархадсан цэргүүдийн байдал хүндэрч, туйлдаж эхэлжээ. Тухайн үед тулалдааны эхээр тус хошууны ноён [[Саруул гүн]]г дагалдан хүрээний ихэнхи суугчид дүрвэн зугатсан ба зугатахдаа мал, хоол хүнсээ авч явсан нь байдлыг улам хүндрүүлсэн байна. Мөн Хасбаатар жанжин нэгэн тулалдааны үед сураггүй алга болсон байжээ. Бүслэгдсэн цэргүүд хэд хэдэн удаа тусламж хүссэн элчийг явуулсан боловч тэдгээрийг дайсны бүслэлтийг амжилттай гарсан эсэхийг мэдэхгүй байсан байна. Тэд гаднаас шувуу ч орохооргvйгээр бvслэгдсэн боловч 42 хоногийн турш өлсгөлөн, өвчин, цаг уурын бусад хэцүү, хvнд бэрхшээлийг баатарлаг тэмцлээрээ туулсан байна. [[Генерал Бакич]] "... зэвсгээ хураалган бууж єгвєл амь бие, эд хөрөнгөд чинь халдахгvй. Эсэргүүцвэл байран дээр чинь буудаж ална!" гэж тулган шаардсан боловч Хасбаатарчууд бат цайз хэвээрээ байлаа. Хасбаатар тэр бэрх цагт цагаантны бүслэлтийг дайран гарч, Хөшөө модонд байсан Зөвлөлтийн улаан цэрэгтэй холбоо барих, нутгийн ардуудаас цэрэг дайчлан дайсныг цохиж үлдсэн нөхдөө аврахаар эрэлхэг тэмцэл хийж яваад дайсанд алагдсан болох нь сүүлд тодорчээ. Бүслэгдсэн цэргүүд эцсийн шийдвэрлэх цохилт хийн тэмцэхээр шийдсэний маргааш Зөвлөлтийн улаан цэргийн томоохон хүч Хөшөө модноос хүрэлцэн ирж гаднаас дайралт хийсэн байна. Ингэж 42 хоног үргэлжилсэн бүслэлт монголчуудын ялалтаар дуусжээ. Цагаантны хүч сарнин Генерал Бакич [[Увс]], [[Улаангом]]ын чиглэл рүү, Казанцев [[хятад]] руу чиглэн зугатсан байна. ==Сонирхолтой баримт== * Бүслэгдсэн цэргүүд олон хоногийн өлсгөлөнгийн үед хүрээний золбин нохой, муур төдийгүй эмээлийн гөлөм% суран жолоо зэргээ чанаж идэж байсан тухай журамт цэргүүдийн дуртгалд байдаг * Хасбаатар жанжныг зугтсан ба цагаантанд баригдан амь гуйж байсан тухай сүүлийн үед тодорхой баримтгүй зүйлсийг мэдээллээр цацаж байна. Хасбаатар жанжин нь хатан зоригтой, айхыг үл мэддэг хүн байсныг олон тооны түүхэн баримт, дуртгалуудад дурдсан байдаг бөгөөд цагаантны бүслэлтийг сэтлэн дайрах тухай санал гарган хэлэлцүүлж байсан ба үүнийг нь бусад нь хүлээн аваагүй тухай баримт байдаг. Түүнийг дайралтын үеэр хүнд шархадсан ба түүнийгээ даалгүй амь үрэгдсэн тухай ч мөн түүхэн баримт байдаг зэрэг нь дээрх худал мэдээллийг няцааж байна. == Урлагийн бүтээл == * "Сүхбаатар" уран сайхны кино, 1942 он *Ц:Дамбадорж. "Толбо нуур" тууж *[[Лодонгийн Түдэв|Л.Түдэв]]. "Уулын үер" роман, 1960 он *[[Билэгийн Дамдинсүрэн|Б.Дамдинсүрэн]]."Хасбаатар" симфони найраглал, 1962 он *"Өглөө" уран сайхны кино, 1968 он, ерөнхий найруулагч Д.Жигжид == Түүнчлэн үзэх == * [[Ардын хувьсгал]] * [[Монгол Ардын Нам]] * [[Баруун замын цэргийн чөлөөлөх байлдаанууд]] * [[Баруун хязгаарыг тохинуулахын төлөө байлдаанууд]] * [[Хиагтыг чөлөөлөх тулалдаан]] * [[Зүүн хязгаарыг тохинуулах байлдаанууд]] * [[Цагаантны үлдэгдэлтэй тэмцсэн нь]] * [[Дамдины Сүхбаатар]] * [[Ц.Хасбаатар]] == Эшлэл == {{reflist}} == Гадаад холбоос == * [https://news.mn/r/706918/ Толбо нуурын тулалдаан] [[Ангилал:Олноо өргөгдсөн Монгол улс]] [[Ангилал:Монголын тусгаар тогтнолын төлөө тэмцэл]] [[Ангилал:Монголын ардын хувьсгал]] [[Ангилал:бүслэлт]] 783cbevd3n8fpnknvlno5kmtg1lno2i Монголын ардын арми 0 38106 710001 370282 2022-08-29T07:31:11Z Xqbot 3213 Бот: исправление двойного перенаправления на [[Монгол Улсын Зэвсэгт Хүчин]] wikitext text/x-wiki #ЧИГЛҮҮЛЭГ [[Монгол Улсын Зэвсэгт Хүчин]] mzudptk2nbhex988z8nyd8qryf7y8ie Нийслэл хүрээг хятадын гамин цэргээс чөлөөлсөн нь 0 38125 710027 709672 2022-08-29T10:18:36Z Eupakistani 78195 wikitext text/x-wiki {{Инфобокс дайн | conflict = Нийслэл хүрээг чөлөөлөх тулалдаан | partof = [[Монгол-Хятадын дайнууд]] | image = [[Зураг:Урга, 1921.jpg|300px]] | caption = Цагаантны Орос офицер нь гамингийн шоронг чөлөөлөхөд хятадын цэргийн харгислалын улмаас амиа алдсан хоригдлуудын толгойн дэргэд зогсож байна | date = 1921 оны 2 сарын 1-3 | place = [[Монгол улс]], [[Төв аймаг]] | territory = | result = Орос-Монголчуудын ялалт | status = | combatant1 = [[Зураг:Flag of Mongolia (1911-1921).svg|22px]] [[Азийн морин дивиз]] |combatant2= [[Зураг:Flag of China (1912–1928).svg|border|22px]] [[Дундад Иргэн Улс|Дундад иргэн улс]] |commander1=[[Зураг:Flag of Mongolia (1911-1921).svg|22px]]<br />генерал [[Барон Унгерн фон Штернберг]],<br />генерал [[Борис Резухин]],<br />[[Гомбожавын Лувсанцэвээн|Лувсанцэвээн]], <br /> [[Шаравын Найданжав|Найданжав]] ван, <br /> Цырендаши Тубанов,<ref>[https://asiarussia.ru/articles/27690/ Буряты и Гражданская война в России]</ref><br /> Саж лам Жамъянданзан |commander2=[[Зураг:Flag of China (1912–1928).svg|border|22px]]<br />бүрэн эрхт төлөөлөгч [[:zh:陳毅 (1873年)|Чен-И]]<br />генерал [[:zh:褚其祥|Чү Цисян]]<br />генерал [[Го Сунлин]] | commander3 = | strength1 = 1250 морин цэрэг,<br />12 пулемёт,<br />4 их буу,<br />3000 Монголын сайн дурын цэрэг<ref>История Монгольской Народной Республики. - Изд. 3-е, перераб. и доп. М.: Наука, 1983. 29.</ref> | strength2 = 5000~10 000 цэрэг,<ref>''Князев Н. Н.'' Легендарный барон // Легендарный барон: неизвестные страницы гражданской войны. : КМК, 2004 — с. 56 — ISBN 5-87317-175-0</ref> <br /> 72 пулемет,<br /> 18 их буу | strength3 = | casualties1 = алагдсан шархадсан 200 | casualties2 = алагдсан тодорхойгүй, <br /> олзлогдсон 1000 цэрэг,<br /> 16 их буу, 60 пулемёт <br /> 5000 гаруй винтов буу, <br /> олон мянган сум,хүнс,хувцас, <br /> 9.0 сая ам.доллартай тэнцэх хэмжээний мөнгө | casualties3 = | notes = }} Хятад цэргийн хүчийг задалж, Монголын автономит засаг сэргэн тогтоход Унгерн чухал үүрэг гүйцэтгэсэн юм. 1920 оны 10 сарын 1-нд “Азийн морин дивиз” хэмээх 800-аад цэргийг авч Монголын хязгаарт нэвтэрсэн. Хятад цэргийн эсрэг тэмцэхээр Богд хаантай харилцаж, арав, арван нэгдүгээр сард Хүрээг хоёр удаа дайрсан ч амжилт олоогүй. Монголчуудаар хүчээ зузаатган 1921 оны 2 сарын 3-нд Хүрээнээс хятад цэргийг хөөж Чойр, Хаалганы байлдааныг амжилттай удирдсан учир Богд хааны зарлигаар Унгернд ханы зэрэг дархан хошой чин вангийн хэргэм, Улсыг мандуулагч их баатар жанжин цол шагнаж, Г.Семёнов дэслэгч генерал цол олгосон.<ref>[https://mongoltoli.mn/history/h/629 УНГЕРН фон Штернберг]</ref> == Дайны тойм == Барон жанжны цэрэг 1920 оны 11-р сард монголын хилийг давж нийслэл Хүрээнд ойртлоо. Барон жанжин монголын нийслэл Хүрээнд дөхөж очоод шууд хятадын цэргийн удирдлагад зэвсгээ хураалгаж бууж өгөхийг шаардав. Шаардлагыг нь хятадын цэргийн удирдлага няцаав. Барон жанжин 800 цэргээ авч 1920 оны 11-р сарын 26-27- ны өдөр Нийслэл Хүрээ рүү эхний дайралтаа хийлээ. Хятадын цэргийн ширүүн эсэргүүцэлтэй тулгарав. Дараа нь 12- р сарын 2-4 ний өдрүүдэд нийслэл Хүрээг хоёр дахь удаагаа дахин довтлов. Гэвч хятадын тал 12 000 гаруй цэрэгтэй, олон арван пулемёттай, олон их буутай, зэвсэг, хориглолт бэхлэлт сайн байсан тул Барон жанжин их хохирол үзэж цэргээ ухраав. Барон жанжны цэргүүдийн гуравны нэг нь энэхүү байлдаанд үрэгдэж, арван офицер тутмаас [[хоёр]] нь үрэгдэж өвлийн хүйтэнд хүнсний нөөц гурил, будаа, махаа дуусчээ. Байлдааны сум дуусч цэргүүдийн зориг мохох тийшээ болж байв. Барон жанжин цэргээ Сэцэн хан аймгийн [[Хэрлэн гол]]ын орчим татаж буудаллав. Энд монголын ноёд, ард олон Барон жанжны цэргүүдийг дэмжиж сэтгэл санааны болон материалын тусламж үзүүлэв. Сэцэн хан аймгийн ноёд, ард иргэд Барон жанжинд өвлийн хүйтнийг давахад нь тусалж 600 гаруй майхан олгосон байдаг. Удалгүй Барон жанжин Бээжингээс Өргөө рүү хятад цэрэгт тусламж үзүүлэхээр ирж явсан хятадын цэргийн цувааг дайран эзэлж олон буу сум, зэвсэг олзлов. Монголын тэргүүн зэргийн тайж ноён Гомбожавын Лувсанцэвээн, [[Магсаржавын Дугаржав|мээрэн Дугаржав]], [[Тогтох гүн|Тогтох тайж]], буриад Жамбалон нар 200 гаруй монгол цэрэг дайчилж Барон жанжинд цэргээр туслав. Түшээт хан аймгийн Дархан чин ван Лувсанцэвээн нь 1920 оны өвөл Барон жанжинтай уулзаж хятад цэргүүдтэй хэрхэн байлдаж, нийслэл Хүрээг хэрхэн чөлөөлөх талаар тохиролцжээ. Лувсанцэвээнд Богд хаан чин ван цол олгож, Сангийн сайдаар томилж байсан. Хожим нь улаантнууд Лувсанцэвээн чин ванг 1922 онд “Бодоогийн хэрэг” гэдэг зохиомол хэргээр баривчилж буудан хөнөөсөн байдаг. Барон жанжин Хүрээ, Бээжинг холбосон телефон утсан холбоог тасалж хятадын цэргийг ямар ч холбоо мэдээлэлгүй болгов. Монголын нийслэл Өргөө хотыг довтлох үед Барон жанжин 1250 морьт цэрэг ба сайн дурын 3000 цэрэгтэй байсан бол Хүрээг эзлээд байсан хятадын арми пулемёт, их буугаар сайтар зэвсэглэсэн нийт 10 000 орчим цэрэгтэй байлаа. Хятадын цэргийг хятадын түшмэл Чен И, генерал Чү Цисян нар удирдаж байв. Барон жанжин Хүрээг эзлэх төлөвлөгөөг нягт нарийн боловсруулж хэзээ хэдэн цагт довтлохыг зурхайч ламаас асууж дайснаа дарах тарний номыг лам нараар уншуулж довтолсон байдаг. Барон жанжин Богд уулан дээр харуулын цэргээ тавьж хятадын цэргийн хөдөлгөөн бүрийг ажиглаж улмаар Богд ууланд нэг зуут цэргээ байрлуулав. Барон жанжны явуулсан Тубанов, Саж ламын удирдсан 200 гаруй цэрэгтэй тусгай отряд Богд хааныг хятад цэргийн хамар дороос чөлөөлж авсан нь хятад цэргийн зүрхийг үхүүлсэн явдал болов. Дайралт хийхийн өмнөх шөнө Барон жанжин Чингис хааны цэргийн тактикийг ашиглаж Богд уулан дээр 1 цэрэг 3 түүдэг гал асаахыг тушаав. [[Богд хан уул|Богд уул]]ан дээр тэр шөнө үй түмэн түүдэг гал ассаныг харсан хятад цэргийн зориг улам мохов. [[Файл:Baron ungern.ruem.jpg|thumb|200px|Барон жанжин]] Барон жанжны цэргүүд 1921 оны 2-р сарын 2 -ны өдөр Хүрээний зүүн талд байдаг Маймачин хотхоныг дайрч хятадын цэргийн генерал Чү Цисян зугтаалаа. 2-р сарын 3-ны өдөр зурхайч монгол лам байлдаж болохгүй гэсэн тул Барон жанжин цэргээ амрааж, 2-р сарын 4-ний өдөр дахин Хүрээг дайрч, хятад цэргийн хуаранг эзэлж дараа нь ширүүн тулаан өрнүүлж Өргөө хотыг хятадын цэргээс бүрэн чөлөөллөө. Хятадын гамин цэрэг зугтахдаа Хүрээнд 15 их буу, олон пулемёт, 4000 гаруй винтов буу, олон мянган сум, хүнс, хувцас, хятад цэргийн мөнгөн санд 9.0 сая ам.доллартай тэнцэх хэмжээний мөнгө орхисон байсныг Барон жанжны цэргүүд олзлов. Барон жанжин дайснаас огт айдаггүй эрэлхэг зоригтой хүн байв. Ийм нэгэн яриа байдаг. Өргөө хотыг хятад цэрэг эзлээд байсан үе. Тэр үед хятадын цэргийн удирдлага Барон жанжны толгойг авчирсан хүнд олон мянган лан мөнгө өгнө хэмээн амлаад байсан цаг. Өвлийн нэгэн нартай өдөр Барон жанжин монгол дээл, цагаан папах малгайгаа өмсөөд гартаа ташуураа бариад хар морио унаж Өргөө хотын гудамжаар явж хятадын том ноён Чен-И-тэй уулзаж, дараа нь буцах замдаа шоронгийн хажуугаар өнгөрөн явж байтал харуулд гарсан хятад цэрэг буугаа дэрлээд хурхиран унтаж байхыг харжээ. Барон жанжин мориноосоо бууж унтаж буй хятад цэргийг ташуураараа хэд сайн ороолгожээ. Ихэд айж цочсон хятад цэрэгт Барон жанжин хятад хэлээр: Цэргийн харуул албан дээрээ унтаж болохгүй. Би бол Барон Унгерн байна. Би чамайг цэргийн үүргээ биелүүлээгүй болохоор чинь ташуураар ороолгож шийтгэлээ шүү” гэж хэлээд мориндоо мордон давхиж алга болов гэнэ. Энэ сонин явдал нийслэл Өргөө хот даяар шуугиан тарьж, хятад цэргийн сүлд хийморь улам доройтов гэнэ. Барон жанжин герман, орос, англи, франц хэлийг сайн эзэмшсэн, дээр нь монголаар ойлгож ярьдаг байжээ. 1921 оны 2-р сарын 22-ны өдөр Богд хааныг Монгол улсын хаан ширээнд эргүүлэн залах ёслол Өргөө хотод ёслол төгөлдөр боллоо. Энэ ёслолын үеэр Богд хаанаас Барон Унгернд үе улиран ханы зэрэг, дархан хошой чин ван цол шагнах зарлиг буулган мутрын тэмдэг дарж зарлиг гаргав. Энэхүү зарлигт: “Шашин төрийг хослон баригч наран гэрэлт, түмэн наст Богд хааны зарлиг. Орос жанжин генерал Барон болбоос бидний Монголын өөрөө эзэрхэх засгийн газрыг дахин байгуулах хэрэгт тэргүүлэн чармайн зүтгэсэн гавъяа бүхий хүмүүн мөн. Түүний бие анх цэрэг авч ирснээс нааш хүйтэн жихүүнд халирсхийх үгүй, олон ардыг өчүүхэн төдий гаслаасан үгүй, эцэстэлээ зоригийг хатуужин явсаар нэгэн өглөөний зуур Хүрээний газрыг байлдан авч гавьяаг бүтээсэн ба шан хорыг тэгшлэн цэргийн цаазыг явуулсныг үзвээс үнэхээрийн тодорхой чанга хэмээвээс болмой. Тиймийн тул би бээр их л сайшаан үзэж генерал Баронд үе улиран ханы зэргэ, дархан хошой чин вангийн хэргэм, ногоон жууз, улбар шар хүрэм, шар жолоо, гурван нүдэт тогосын отго, Улсыг мандуулагч их баатар жанжин цол шагнав. Хойч өдөр үе улиран тасрал үгүй залгамжлуулагтун. Иймийн тул шар торгоны өргөмжлөлд эрдэнэ дарж олгов. [[Олноо өргөгдсөн]]ий Арван нэгдүгээр он” гэжээ. Барон жанжнаас зугтаасан гамин цэрэг [[Хиагт]] руу явж Орос улсаар дамжин нутаг буцахаар хойд зүгийг чиглэж, зарим нь өмнө зүгт [[Чойр]] орчим бүгжээ. 1921 оны 3-р сарын 11-13 ны өдрүүдэд Барон жанжин өмнө зүгт Чойрт байрласан гамин цэргийн ангийг бут цохиж , мөн [[Туул гол]]ын орчим байсан хэдэн мянган гамин цэргийг хиар цохив. Ийнхүү Барон жанжин Монгол улсыг 1921 оны 5-р сарын 1 гэхэд хятадын гамин цэргээс бүрэн чөлөөллөө.<ref> [https://www.academia.edu/11853422/%D0%9A%D1%83%D0%B7%D1%8C%D0%BC%D0%B8%D0%BD_%D0%A1.%D0%9B._2014._%D0%9D%D0%B8%D0%B9%D1%81%D0%BB%D1%8D%D0%BB_%D0%A5%D2%AF%D1%80%D1%8D%D1%8D%D0%B3_%D1%87%D3%A9%D0%BB%D3%A9%D3%A9%D0%BB%D0%BB%D3%A9%D1%85%D3%A9%D0%B4_%D0%91%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%BD_%D0%A3%D0%BD%D0%B3%D0%B5%D1%80%D0%BD%D0%B8%D0%B9_%D0%B3%D2%AF%D0%B9%D1%86%D1%8D%D1%82%D0%B3%D1%8D%D1%81%D1%8D%D0%BD_%D2%AF%D2%AF%D1%80%D1%8D%D0%B3_Kuzmin_S.L._2014._The_role_of_Baron_Ungern_in_liberation_of_Niislel_Khuree_the_capital_city_of_Mongolia_ Кузьмин С.Л. 2014. Нийслэл Хүрээг чөлөөллөхөд Барон Унгерний гүйцэтгэсэн үүрэг. Номонд: Монголын нийслэл нүүдлээс суурьшилд. Олон Улсын эрдэм шинжилгээний бага хурлын илтгэлүүдийн эмхтгэл. Улаанбаатар. Х. 117-122]</ref><ref> [https://www.academia.edu/7893587/%D0%9A%D1%83%D0%B7%D1%8C%D0%BC%D0%B8%D0%BD_%D0%A1.%D0%9B._2013._%D0%91%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%BD_%D0%A3%D0%BD%D0%B3%D0%B5%D1%80%D0%BD%D1%8B_%D1%82%D2%AF%D2%AF%D1%85_%D2%AF%D0%BD%D1%8D%D0%BD%D0%B8%D0%B9%D0%B3_%D0%B4%D0%B0%D1%85%D0%B8%D0%BD_%D1%81%D1%8D%D1%80%D0%B3%D1%8D%D1%8D%D1%81%D1%8D%D0%BD_%D1%82%D1%83%D1%80%D1%88%D0%B8%D0%BB%D1%82._%D0%A3%D0%BB%D0%B0%D0%B0%D0%BD%D0%B1%D0%B0%D0%B0%D1%82%D0%B0%D1%80_%D0%9C%D0%BE%D0%BD%D0%B3%D0%BE%D0%BB_%D0%A3%D0%BB%D1%81%D1%8B%D0%BD_%D0%A8%D0%A3%D0%90-%D0%B8%D0%B9%D0%BD_%D0%A2%D2%AF%D2%AF%D1%85%D0%B8%D0%B9%D0%BD_%D1%85%D2%AF%D1%80%D1%8D%D1%8D%D0%BB%D1%8D%D0%BD_%D0%9E%D0%A5%D0%A3-%D1%8B%D0%BD_%D0%A8%D0%A3%D0%90-%D0%B8%D0%B9%D0%BD_%D0%94%D0%BE%D1%80%D0%BD%D0%BE_%D0%94%D0%B0%D1%85%D0%B8%D0%BD_%D1%81%D1%83%D0%B4%D0%BB%D0%B0%D0%BB%D1%8B%D0%BD_%D1%85%D2%AF%D1%80%D1%8D%D1%8D%D0%BB%D1%8D%D0%BD Кузьмин С.Л. 2013. Барон Унгерны түүх: үнэнийг дахин сэргээсэн туршилт. Улаанбаатар]</ref> == Урлагийн бүтээлүүд == * [[Өглөө]]. Уран сайхны кино * [[Төгсгөл]]. Уран сайхны кино * [[Долоон бурхан харвадаггүй]]. Уран сайхны кино * [[Сүхбаатар]]. Уран сайхны кино == Эшлэл == {{reflist}} {{Олноо өргөгдсөн Монгол улс}} [[Ангилал:Монголын түүх]] [[Ангилал:Олноо өргөгдсөн Монгол улс]] [[Ангилал:Монголын тусгаар тогтнолын төлөө тэмцэл]] [[Ангилал:Дайнууд]] [[Ангилал:Монгол-Хятадын дайнууд]] [[Ангилал:Монголын ардын хувьсгал]] [[Ангилал:1921 оны зөрчилдөөн]] 6825hzeo6ds46fcc4x6nh4ad9p01p8e 710028 710027 2022-08-29T10:19:13Z Eupakistani 78195 wikitext text/x-wiki {{Инфобокс дайн | conflict = Нийслэл хүрээг чөлөөлөх тулалдаан | partof = [[Монгол-Хятадын дайнууд]] | image = [[Зураг:Урга, 1921.jpg|300px]] | caption = Цагаантны Орос офицер нь гамингийн шоронг чөлөөлөхөд хятадын цэргийн харгислалын улмаас амиа алдсан хоригдлуудын толгойн дэргэд зогсож байна | date = 1921 оны 2 сарын 1-3 | place = [[Монгол улс]], [[Төв аймаг]] | territory = | result = Орос-Монголчуудын ялалт | status = | combatant1 = [[Зураг:Flag of Mongolia (1911-1921).svg|22px]] [[Азийн морин дивиз]] |combatant2= [[Зураг:Flag of China (1912–1928).svg|border|22px]] [[Дундад Иргэн Улс|Дундад иргэн улс]] |commander1=[[Зураг:Flag of Mongolia (1911-1921).svg|22px]]<br />генерал [[Барон Унгерн фон Штернберг]],<br />генерал [[Борис Резухин]],<br />[[Гомбожавын Лувсанцэвээн|Лувсанцэвээн]] ван, <br /> [[Шаравын Найданжав|Найданжав]] ван, <br /> Цырендаши Тубанов,<ref>[https://asiarussia.ru/articles/27690/ Буряты и Гражданская война в России]</ref><br /> Саж лам Жамъянданзан |commander2=[[Зураг:Flag of China (1912–1928).svg|border|22px]]<br />бүрэн эрхт төлөөлөгч [[:zh:陳毅 (1873年)|Чен-И]]<br />генерал [[:zh:褚其祥|Чү Цисян]]<br />генерал [[Го Сунлин]] | commander3 = | strength1 = 1250 морин цэрэг,<br />12 пулемёт,<br />4 их буу,<br />3000 Монголын сайн дурын цэрэг<ref>История Монгольской Народной Республики. - Изд. 3-е, перераб. и доп. М.: Наука, 1983. 29.</ref> | strength2 = 5000~10 000 цэрэг,<ref>''Князев Н. Н.'' Легендарный барон // Легендарный барон: неизвестные страницы гражданской войны. : КМК, 2004 — с. 56 — ISBN 5-87317-175-0</ref> <br /> 72 пулемет,<br /> 18 их буу | strength3 = | casualties1 = алагдсан шархадсан 200 | casualties2 = алагдсан тодорхойгүй, <br /> олзлогдсон 1000 цэрэг,<br /> 16 их буу, 60 пулемёт <br /> 5000 гаруй винтов буу, <br /> олон мянган сум,хүнс,хувцас, <br /> 9.0 сая ам.доллартай тэнцэх хэмжээний мөнгө | casualties3 = | notes = }} Хятад цэргийн хүчийг задалж, Монголын автономит засаг сэргэн тогтоход Унгерн чухал үүрэг гүйцэтгэсэн юм. 1920 оны 10 сарын 1-нд “Азийн морин дивиз” хэмээх 800-аад цэргийг авч Монголын хязгаарт нэвтэрсэн. Хятад цэргийн эсрэг тэмцэхээр Богд хаантай харилцаж, арав, арван нэгдүгээр сард Хүрээг хоёр удаа дайрсан ч амжилт олоогүй. Монголчуудаар хүчээ зузаатган 1921 оны 2 сарын 3-нд Хүрээнээс хятад цэргийг хөөж Чойр, Хаалганы байлдааныг амжилттай удирдсан учир Богд хааны зарлигаар Унгернд ханы зэрэг дархан хошой чин вангийн хэргэм, Улсыг мандуулагч их баатар жанжин цол шагнаж, Г.Семёнов дэслэгч генерал цол олгосон.<ref>[https://mongoltoli.mn/history/h/629 УНГЕРН фон Штернберг]</ref> == Дайны тойм == Барон жанжны цэрэг 1920 оны 11-р сард монголын хилийг давж нийслэл Хүрээнд ойртлоо. Барон жанжин монголын нийслэл Хүрээнд дөхөж очоод шууд хятадын цэргийн удирдлагад зэвсгээ хураалгаж бууж өгөхийг шаардав. Шаардлагыг нь хятадын цэргийн удирдлага няцаав. Барон жанжин 800 цэргээ авч 1920 оны 11-р сарын 26-27- ны өдөр Нийслэл Хүрээ рүү эхний дайралтаа хийлээ. Хятадын цэргийн ширүүн эсэргүүцэлтэй тулгарав. Дараа нь 12- р сарын 2-4 ний өдрүүдэд нийслэл Хүрээг хоёр дахь удаагаа дахин довтлов. Гэвч хятадын тал 12 000 гаруй цэрэгтэй, олон арван пулемёттай, олон их буутай, зэвсэг, хориглолт бэхлэлт сайн байсан тул Барон жанжин их хохирол үзэж цэргээ ухраав. Барон жанжны цэргүүдийн гуравны нэг нь энэхүү байлдаанд үрэгдэж, арван офицер тутмаас [[хоёр]] нь үрэгдэж өвлийн хүйтэнд хүнсний нөөц гурил, будаа, махаа дуусчээ. Байлдааны сум дуусч цэргүүдийн зориг мохох тийшээ болж байв. Барон жанжин цэргээ Сэцэн хан аймгийн [[Хэрлэн гол]]ын орчим татаж буудаллав. Энд монголын ноёд, ард олон Барон жанжны цэргүүдийг дэмжиж сэтгэл санааны болон материалын тусламж үзүүлэв. Сэцэн хан аймгийн ноёд, ард иргэд Барон жанжинд өвлийн хүйтнийг давахад нь тусалж 600 гаруй майхан олгосон байдаг. Удалгүй Барон жанжин Бээжингээс Өргөө рүү хятад цэрэгт тусламж үзүүлэхээр ирж явсан хятадын цэргийн цувааг дайран эзэлж олон буу сум, зэвсэг олзлов. Монголын тэргүүн зэргийн тайж ноён Гомбожавын Лувсанцэвээн, [[Магсаржавын Дугаржав|мээрэн Дугаржав]], [[Тогтох гүн|Тогтох тайж]], буриад Жамбалон нар 200 гаруй монгол цэрэг дайчилж Барон жанжинд цэргээр туслав. Түшээт хан аймгийн Дархан чин ван Лувсанцэвээн нь 1920 оны өвөл Барон жанжинтай уулзаж хятад цэргүүдтэй хэрхэн байлдаж, нийслэл Хүрээг хэрхэн чөлөөлөх талаар тохиролцжээ. Лувсанцэвээнд Богд хаан чин ван цол олгож, Сангийн сайдаар томилж байсан. Хожим нь улаантнууд Лувсанцэвээн чин ванг 1922 онд “Бодоогийн хэрэг” гэдэг зохиомол хэргээр баривчилж буудан хөнөөсөн байдаг. Барон жанжин Хүрээ, Бээжинг холбосон телефон утсан холбоог тасалж хятадын цэргийг ямар ч холбоо мэдээлэлгүй болгов. Монголын нийслэл Өргөө хотыг довтлох үед Барон жанжин 1250 морьт цэрэг ба сайн дурын 3000 цэрэгтэй байсан бол Хүрээг эзлээд байсан хятадын арми пулемёт, их буугаар сайтар зэвсэглэсэн нийт 10 000 орчим цэрэгтэй байлаа. Хятадын цэргийг хятадын түшмэл Чен И, генерал Чү Цисян нар удирдаж байв. Барон жанжин Хүрээг эзлэх төлөвлөгөөг нягт нарийн боловсруулж хэзээ хэдэн цагт довтлохыг зурхайч ламаас асууж дайснаа дарах тарний номыг лам нараар уншуулж довтолсон байдаг. Барон жанжин Богд уулан дээр харуулын цэргээ тавьж хятадын цэргийн хөдөлгөөн бүрийг ажиглаж улмаар Богд ууланд нэг зуут цэргээ байрлуулав. Барон жанжны явуулсан Тубанов, Саж ламын удирдсан 200 гаруй цэрэгтэй тусгай отряд Богд хааныг хятад цэргийн хамар дороос чөлөөлж авсан нь хятад цэргийн зүрхийг үхүүлсэн явдал болов. Дайралт хийхийн өмнөх шөнө Барон жанжин Чингис хааны цэргийн тактикийг ашиглаж Богд уулан дээр 1 цэрэг 3 түүдэг гал асаахыг тушаав. [[Богд хан уул|Богд уул]]ан дээр тэр шөнө үй түмэн түүдэг гал ассаныг харсан хятад цэргийн зориг улам мохов. [[Файл:Baron ungern.ruem.jpg|thumb|200px|Барон жанжин]] Барон жанжны цэргүүд 1921 оны 2-р сарын 2 -ны өдөр Хүрээний зүүн талд байдаг Маймачин хотхоныг дайрч хятадын цэргийн генерал Чү Цисян зугтаалаа. 2-р сарын 3-ны өдөр зурхайч монгол лам байлдаж болохгүй гэсэн тул Барон жанжин цэргээ амрааж, 2-р сарын 4-ний өдөр дахин Хүрээг дайрч, хятад цэргийн хуаранг эзэлж дараа нь ширүүн тулаан өрнүүлж Өргөө хотыг хятадын цэргээс бүрэн чөлөөллөө. Хятадын гамин цэрэг зугтахдаа Хүрээнд 15 их буу, олон пулемёт, 4000 гаруй винтов буу, олон мянган сум, хүнс, хувцас, хятад цэргийн мөнгөн санд 9.0 сая ам.доллартай тэнцэх хэмжээний мөнгө орхисон байсныг Барон жанжны цэргүүд олзлов. Барон жанжин дайснаас огт айдаггүй эрэлхэг зоригтой хүн байв. Ийм нэгэн яриа байдаг. Өргөө хотыг хятад цэрэг эзлээд байсан үе. Тэр үед хятадын цэргийн удирдлага Барон жанжны толгойг авчирсан хүнд олон мянган лан мөнгө өгнө хэмээн амлаад байсан цаг. Өвлийн нэгэн нартай өдөр Барон жанжин монгол дээл, цагаан папах малгайгаа өмсөөд гартаа ташуураа бариад хар морио унаж Өргөө хотын гудамжаар явж хятадын том ноён Чен-И-тэй уулзаж, дараа нь буцах замдаа шоронгийн хажуугаар өнгөрөн явж байтал харуулд гарсан хятад цэрэг буугаа дэрлээд хурхиран унтаж байхыг харжээ. Барон жанжин мориноосоо бууж унтаж буй хятад цэргийг ташуураараа хэд сайн ороолгожээ. Ихэд айж цочсон хятад цэрэгт Барон жанжин хятад хэлээр: Цэргийн харуул албан дээрээ унтаж болохгүй. Би бол Барон Унгерн байна. Би чамайг цэргийн үүргээ биелүүлээгүй болохоор чинь ташуураар ороолгож шийтгэлээ шүү” гэж хэлээд мориндоо мордон давхиж алга болов гэнэ. Энэ сонин явдал нийслэл Өргөө хот даяар шуугиан тарьж, хятад цэргийн сүлд хийморь улам доройтов гэнэ. Барон жанжин герман, орос, англи, франц хэлийг сайн эзэмшсэн, дээр нь монголаар ойлгож ярьдаг байжээ. 1921 оны 2-р сарын 22-ны өдөр Богд хааныг Монгол улсын хаан ширээнд эргүүлэн залах ёслол Өргөө хотод ёслол төгөлдөр боллоо. Энэ ёслолын үеэр Богд хаанаас Барон Унгернд үе улиран ханы зэрэг, дархан хошой чин ван цол шагнах зарлиг буулган мутрын тэмдэг дарж зарлиг гаргав. Энэхүү зарлигт: “Шашин төрийг хослон баригч наран гэрэлт, түмэн наст Богд хааны зарлиг. Орос жанжин генерал Барон болбоос бидний Монголын өөрөө эзэрхэх засгийн газрыг дахин байгуулах хэрэгт тэргүүлэн чармайн зүтгэсэн гавъяа бүхий хүмүүн мөн. Түүний бие анх цэрэг авч ирснээс нааш хүйтэн жихүүнд халирсхийх үгүй, олон ардыг өчүүхэн төдий гаслаасан үгүй, эцэстэлээ зоригийг хатуужин явсаар нэгэн өглөөний зуур Хүрээний газрыг байлдан авч гавьяаг бүтээсэн ба шан хорыг тэгшлэн цэргийн цаазыг явуулсныг үзвээс үнэхээрийн тодорхой чанга хэмээвээс болмой. Тиймийн тул би бээр их л сайшаан үзэж генерал Баронд үе улиран ханы зэргэ, дархан хошой чин вангийн хэргэм, ногоон жууз, улбар шар хүрэм, шар жолоо, гурван нүдэт тогосын отго, Улсыг мандуулагч их баатар жанжин цол шагнав. Хойч өдөр үе улиран тасрал үгүй залгамжлуулагтун. Иймийн тул шар торгоны өргөмжлөлд эрдэнэ дарж олгов. [[Олноо өргөгдсөн]]ий Арван нэгдүгээр он” гэжээ. Барон жанжнаас зугтаасан гамин цэрэг [[Хиагт]] руу явж Орос улсаар дамжин нутаг буцахаар хойд зүгийг чиглэж, зарим нь өмнө зүгт [[Чойр]] орчим бүгжээ. 1921 оны 3-р сарын 11-13 ны өдрүүдэд Барон жанжин өмнө зүгт Чойрт байрласан гамин цэргийн ангийг бут цохиж , мөн [[Туул гол]]ын орчим байсан хэдэн мянган гамин цэргийг хиар цохив. Ийнхүү Барон жанжин Монгол улсыг 1921 оны 5-р сарын 1 гэхэд хятадын гамин цэргээс бүрэн чөлөөллөө.<ref> [https://www.academia.edu/11853422/%D0%9A%D1%83%D0%B7%D1%8C%D0%BC%D0%B8%D0%BD_%D0%A1.%D0%9B._2014._%D0%9D%D0%B8%D0%B9%D1%81%D0%BB%D1%8D%D0%BB_%D0%A5%D2%AF%D1%80%D1%8D%D1%8D%D0%B3_%D1%87%D3%A9%D0%BB%D3%A9%D3%A9%D0%BB%D0%BB%D3%A9%D1%85%D3%A9%D0%B4_%D0%91%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%BD_%D0%A3%D0%BD%D0%B3%D0%B5%D1%80%D0%BD%D0%B8%D0%B9_%D0%B3%D2%AF%D0%B9%D1%86%D1%8D%D1%82%D0%B3%D1%8D%D1%81%D1%8D%D0%BD_%D2%AF%D2%AF%D1%80%D1%8D%D0%B3_Kuzmin_S.L._2014._The_role_of_Baron_Ungern_in_liberation_of_Niislel_Khuree_the_capital_city_of_Mongolia_ Кузьмин С.Л. 2014. Нийслэл Хүрээг чөлөөллөхөд Барон Унгерний гүйцэтгэсэн үүрэг. Номонд: Монголын нийслэл нүүдлээс суурьшилд. Олон Улсын эрдэм шинжилгээний бага хурлын илтгэлүүдийн эмхтгэл. Улаанбаатар. Х. 117-122]</ref><ref> [https://www.academia.edu/7893587/%D0%9A%D1%83%D0%B7%D1%8C%D0%BC%D0%B8%D0%BD_%D0%A1.%D0%9B._2013._%D0%91%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%BD_%D0%A3%D0%BD%D0%B3%D0%B5%D1%80%D0%BD%D1%8B_%D1%82%D2%AF%D2%AF%D1%85_%D2%AF%D0%BD%D1%8D%D0%BD%D0%B8%D0%B9%D0%B3_%D0%B4%D0%B0%D1%85%D0%B8%D0%BD_%D1%81%D1%8D%D1%80%D0%B3%D1%8D%D1%8D%D1%81%D1%8D%D0%BD_%D1%82%D1%83%D1%80%D1%88%D0%B8%D0%BB%D1%82._%D0%A3%D0%BB%D0%B0%D0%B0%D0%BD%D0%B1%D0%B0%D0%B0%D1%82%D0%B0%D1%80_%D0%9C%D0%BE%D0%BD%D0%B3%D0%BE%D0%BB_%D0%A3%D0%BB%D1%81%D1%8B%D0%BD_%D0%A8%D0%A3%D0%90-%D0%B8%D0%B9%D0%BD_%D0%A2%D2%AF%D2%AF%D1%85%D0%B8%D0%B9%D0%BD_%D1%85%D2%AF%D1%80%D1%8D%D1%8D%D0%BB%D1%8D%D0%BD_%D0%9E%D0%A5%D0%A3-%D1%8B%D0%BD_%D0%A8%D0%A3%D0%90-%D0%B8%D0%B9%D0%BD_%D0%94%D0%BE%D1%80%D0%BD%D0%BE_%D0%94%D0%B0%D1%85%D0%B8%D0%BD_%D1%81%D1%83%D0%B4%D0%BB%D0%B0%D0%BB%D1%8B%D0%BD_%D1%85%D2%AF%D1%80%D1%8D%D1%8D%D0%BB%D1%8D%D0%BD Кузьмин С.Л. 2013. Барон Унгерны түүх: үнэнийг дахин сэргээсэн туршилт. Улаанбаатар]</ref> == Урлагийн бүтээлүүд == * [[Өглөө]]. Уран сайхны кино * [[Төгсгөл]]. Уран сайхны кино * [[Долоон бурхан харвадаггүй]]. Уран сайхны кино * [[Сүхбаатар]]. Уран сайхны кино == Эшлэл == {{reflist}} {{Олноо өргөгдсөн Монгол улс}} [[Ангилал:Монголын түүх]] [[Ангилал:Олноо өргөгдсөн Монгол улс]] [[Ангилал:Монголын тусгаар тогтнолын төлөө тэмцэл]] [[Ангилал:Дайнууд]] [[Ангилал:Монгол-Хятадын дайнууд]] [[Ангилал:Монголын ардын хувьсгал]] [[Ангилал:1921 оны зөрчилдөөн]] 6l1q8woxmjrem2h585vb7d7r2fvhwni 710035 710028 2022-08-29T11:30:01Z Eupakistani 78195 /* Дайны тойм */ wikitext text/x-wiki {{Инфобокс дайн | conflict = Нийслэл хүрээг чөлөөлөх тулалдаан | partof = [[Монгол-Хятадын дайнууд]] | image = [[Зураг:Урга, 1921.jpg|300px]] | caption = Цагаантны Орос офицер нь гамингийн шоронг чөлөөлөхөд хятадын цэргийн харгислалын улмаас амиа алдсан хоригдлуудын толгойн дэргэд зогсож байна | date = 1921 оны 2 сарын 1-3 | place = [[Монгол улс]], [[Төв аймаг]] | territory = | result = Орос-Монголчуудын ялалт | status = | combatant1 = [[Зураг:Flag of Mongolia (1911-1921).svg|22px]] [[Азийн морин дивиз]] |combatant2= [[Зураг:Flag of China (1912–1928).svg|border|22px]] [[Дундад Иргэн Улс|Дундад иргэн улс]] |commander1=[[Зураг:Flag of Mongolia (1911-1921).svg|22px]]<br />генерал [[Барон Унгерн фон Штернберг]],<br />генерал [[Борис Резухин]],<br />[[Гомбожавын Лувсанцэвээн|Лувсанцэвээн]] ван, <br /> [[Шаравын Найданжав|Найданжав]] ван, <br /> Цырендаши Тубанов,<ref>[https://asiarussia.ru/articles/27690/ Буряты и Гражданская война в России]</ref><br /> Саж лам Жамъянданзан |commander2=[[Зураг:Flag of China (1912–1928).svg|border|22px]]<br />бүрэн эрхт төлөөлөгч [[:zh:陳毅 (1873年)|Чен-И]]<br />генерал [[:zh:褚其祥|Чү Цисян]]<br />генерал [[Го Сунлин]] | commander3 = | strength1 = 1250 морин цэрэг,<br />12 пулемёт,<br />4 их буу,<br />3000 Монголын сайн дурын цэрэг<ref>История Монгольской Народной Республики. - Изд. 3-е, перераб. и доп. М.: Наука, 1983. 29.</ref> | strength2 = 5000~10 000 цэрэг,<ref>''Князев Н. Н.'' Легендарный барон // Легендарный барон: неизвестные страницы гражданской войны. : КМК, 2004 — с. 56 — ISBN 5-87317-175-0</ref> <br /> 72 пулемет,<br /> 18 их буу | strength3 = | casualties1 = алагдсан шархадсан 200 | casualties2 = алагдсан тодорхойгүй, <br /> олзлогдсон 1000 цэрэг,<br /> 16 их буу, 60 пулемёт <br /> 5000 гаруй винтов буу, <br /> олон мянган сум,хүнс,хувцас, <br /> 9.0 сая ам.доллартай тэнцэх хэмжээний мөнгө | casualties3 = | notes = }} Хятад цэргийн хүчийг задалж, Монголын автономит засаг сэргэн тогтоход Унгерн чухал үүрэг гүйцэтгэсэн юм. 1920 оны 10 сарын 1-нд “Азийн морин дивиз” хэмээх 800-аад цэргийг авч Монголын хязгаарт нэвтэрсэн. Хятад цэргийн эсрэг тэмцэхээр Богд хаантай харилцаж, арав, арван нэгдүгээр сард Хүрээг хоёр удаа дайрсан ч амжилт олоогүй. Монголчуудаар хүчээ зузаатган 1921 оны 2 сарын 3-нд Хүрээнээс хятад цэргийг хөөж Чойр, Хаалганы байлдааныг амжилттай удирдсан учир Богд хааны зарлигаар Унгернд ханы зэрэг дархан хошой чин вангийн хэргэм, Улсыг мандуулагч их баатар жанжин цол шагнаж, Г.Семёнов дэслэгч генерал цол олгосон.<ref>[https://mongoltoli.mn/history/h/629 УНГЕРН фон Штернберг]</ref> == Дайны тойм == Барон жанжны цэрэг 1920 оны 11-р сард монголын хилийг давж нийслэл Хүрээнд ойртлоо. Барон жанжин монголын нийслэл Хүрээнд дөхөж очоод шууд хятадын цэргийн удирдлагад зэвсгээ хураалгаж бууж өгөхийг шаардав. Шаардлагыг нь хятадын цэргийн удирдлага няцаав. Барон жанжин 800 цэргээ авч 1920 оны 11-р сарын 26-27- ны өдөр Нийслэл Хүрээ рүү эхний дайралтаа хийлээ. Хятадын цэргийн ширүүн эсэргүүцэлтэй тулгарав. Дараа нь 12- р сарын 2-4 ний өдрүүдэд нийслэл Хүрээг хоёр дахь удаагаа дахин довтлов. Гэвч хятадын тал 12 000 гаруй цэрэгтэй, олон арван пулемёттай, олон их буутай, зэвсэг, хориглолт бэхлэлт сайн байсан тул Барон жанжин их хохирол үзэж цэргээ ухраав. Барон жанжны цэргүүдийн гуравны нэг нь энэхүү байлдаанд үрэгдэж, арван офицер тутмаас [[хоёр]] нь үрэгдэж өвлийн хүйтэнд хүнсний нөөц гурил, будаа, махаа дуусчээ. Байлдааны сум дуусч цэргүүдийн зориг мохох тийшээ болж байв. Барон жанжин цэргээ Сэцэн хан аймгийн [[Хэрлэн гол]]ын орчим татаж буудаллав. Энд монголын ноёд, ард олон Барон жанжны цэргүүдийг дэмжиж сэтгэл санааны болон материалын тусламж үзүүлэв. Сэцэн хан аймгийн ноёд, ард иргэд Барон жанжинд өвлийн хүйтнийг давахад нь тусалж 600 гаруй майхан олгосон байдаг. Удалгүй Барон жанжин Бээжингээс Өргөө рүү хятад цэрэгт тусламж үзүүлэхээр ирж явсан хятадын цэргийн цувааг дайран эзэлж олон буу сум, зэвсэг олзлов. Монголын тэргүүн зэргийн тайж ноён Гомбожавын Лувсанцэвээн, [[Магсаржавын Дугаржав|мээрэн Дугаржав]], [[Тогтох гүн|Тогтох тайж]], буриад Жамбалон нар 200 гаруй монгол цэрэг дайчилж Барон жанжинд цэргээр туслав. Түшээт хан аймгийн Дархан чин ван Лувсанцэвээн нь 1920 оны өвөл Барон жанжинтай уулзаж хятад цэргүүдтэй хэрхэн байлдаж, нийслэл Хүрээг хэрхэн чөлөөлөх талаар тохиролцжээ. Лувсанцэвээнд Богд хаан чин ван цол олгож, Сангийн сайдаар томилж байсан. Хожим нь улаантнууд Лувсанцэвээн чин ванг 1922 онд “Бодоогийн хэрэг” гэдэг зохиомол хэргээр баривчилж буудан хөнөөсөн байдаг. Барон жанжин Хүрээ, Бээжинг холбосон телефон утсан холбоог тасалж хятадын цэргийг ямар ч холбоо мэдээлэлгүй болгов. Монголын нийслэл Өргөө хотыг довтлох үед Барон жанжин 1250 морьт цэрэг ба сайн дурын 3000 цэрэгтэй байсан бол Хүрээг эзлээд байсан хятадын арми пулемёт, их буугаар сайтар зэвсэглэсэн нийт 10 000 орчим цэрэгтэй байлаа. Хятадын цэргийг хятадын түшмэл Чен И, генерал Чү Цисян нар удирдаж байв. Барон жанжин Хүрээг эзлэх төлөвлөгөөг нягт нарийн боловсруулж хэзээ хэдэн цагт довтлохыг зурхайч ламаас асууж дайснаа дарах тарний номыг лам нараар уншуулж довтолсон байдаг. Барон жанжин Богд уулан дээр харуулын цэргээ тавьж хятадын цэргийн хөдөлгөөн бүрийг ажиглаж улмаар Богд ууланд нэг зуут цэргээ байрлуулав. Барон жанжны явуулсан Тубанов, Саж ламын удирдсан 200 гаруй цэрэгтэй тусгай отряд Богд хааныг хятад цэргийн хамар дороос чөлөөлж авсан нь хятад цэргийн зүрхийг үхүүлсэн явдал болов. Дайралт хийхийн өмнөх шөнө Барон жанжин Чингис хааны цэргийн тактикийг ашиглаж Богд уулан дээр 1 цэрэг 3 түүдэг гал асаахыг тушаав. [[Богд хан уул|Богд уул]]ан дээр тэр шөнө үй түмэн түүдэг гал ассаныг харсан хятад цэргийн зориг улам мохов. [[Файл:Baron ungern.ruem.jpg|thumb|200px|Барон жанжин]] Барон жанжны цэргүүд 1921 оны 2-р сарын 2 -ны өдөр Хүрээний зүүн талд байдаг Маймачин хотхоныг дайрч хятадын цэргийн генерал Чү Цисян зугтаалаа. 2-р сарын 3-ны өдөр зурхайч монгол лам байлдаж болохгүй гэсэн тул Барон жанжин цэргээ амрааж, 2-р сарын 4-ний өдөр дахин Хүрээг дайрч, хятад цэргийн хуаранг эзэлж дараа нь ширүүн тулаан өрнүүлж Өргөө хотыг хятадын цэргээс бүрэн чөлөөллөө. Хятадын гамин цэрэг зугтахдаа Хүрээнд 15 их буу, олон пулемёт, 4000 гаруй винтов буу, олон мянган сум, хүнс, хувцас, хятад цэргийн мөнгөн санд 9.0 сая ам.доллартай тэнцэх хэмжээний мөнгө орхисон байсныг Барон жанжны цэргүүд олзлов. Барон жанжин дайснаас огт айдаггүй эрэлхэг зоригтой хүн байв. Ийм нэгэн яриа байдаг. Өргөө хотыг хятад цэрэг эзлээд байсан үе. Тэр үед хятадын цэргийн удирдлага Барон жанжны толгойг авчирсан хүнд олон мянган лан мөнгө өгнө хэмээн амлаад байсан цаг. Өвлийн нэгэн нартай өдөр Барон жанжин монгол дээл, цагаан папах малгайгаа өмсөөд гартаа ташуураа бариад хар морио унаж Өргөө хотын гудамжаар явж хятадын том ноён Чен-И-тэй уулзаж, дараа нь буцах замдаа шоронгийн хажуугаар өнгөрөн явж байтал харуулд гарсан хятад цэрэг буугаа дэрлээд хурхиран унтаж байхыг харжээ. Барон жанжин мориноосоо бууж унтаж буй хятад цэргийг ташуураараа хэд сайн ороолгожээ. Ихэд айж цочсон хятад цэрэгт Барон жанжин хятад хэлээр: Цэргийн харуул албан дээрээ унтаж болохгүй. Би бол Барон Унгерн байна. Би чамайг цэргийн үүргээ биелүүлээгүй болохоор чинь ташуураар ороолгож шийтгэлээ шүү” гэж хэлээд мориндоо мордон давхиж алга болов гэнэ. Энэ сонин явдал нийслэл Өргөө хот даяар шуугиан тарьж, хятад цэргийн сүлд хийморь улам доройтов гэнэ. Барон жанжин герман, орос, англи, франц хэлийг сайн эзэмшсэн, дээр нь монголаар ойлгож ярьдаг байжээ. 1921 оны 2-р сарын 22-ны өдөр Богд хааныг Монгол улсын хаан ширээнд эргүүлэн залах ёслол Өргөө хотод ёслол төгөлдөр боллоо. Энэ ёслолын үеэр Богд хаанаас Барон Унгернд үе улиран ханы зэрэг, дархан хошой чин ван цол шагнах зарлиг буулган мутрын тэмдэг дарж зарлиг гаргав. Энэхүү зарлигт: {{Эшлэл|Шашин төрийг хослон баригч наран гэрэлт, түмэн наст Богд хааны зарлиг. Орос жанжин генерал Барон болбоос бидний Монголын өөрөө эзэрхэх засгийн газрыг дахин байгуулах хэрэгт тэргүүлэн чармайн зүтгэсэн гавъяа бүхий хүмүүн мөн. Түүний бие анх цэрэг авч ирснээс нааш хүйтэн жихүүнд халирсхийх үгүй, олон ардыг өчүүхэн төдий гаслаасан үгүй, эцэстэлээ зоригийг хатуужин явсаар нэгэн өглөөний зуур Хүрээний газрыг байлдан авч гавьяаг бүтээсэн ба шан хорыг тэгшлэн цэргийн цаазыг явуулсныг үзвээс үнэхээрийн тодорхой чанга хэмээвээс болмой. Тиймийн тул би бээр их л сайшаан үзэж генерал Баронд үе улиран ханы зэргэ, дархан хошой чин вангийн хэргэм, ногоон жууз, улбар шар хүрэм, шар жолоо, гурван нүдэт тогосын отго, Улсыг мандуулагч их баатар жанжин цол шагнав. Хойч өдөр үе улиран тасрал үгүй залгамжлуулагтун. Иймийн тул шар торгоны өргөмжлөлд эрдэнэ дарж олгов.| [[Олноо өргөгдсөн]]ий Арван нэгдүгээр он| гэжээ.}} Барон жанжнаас зугтаасан гамин цэрэг [[Хиагт]] руу явж Орос улсаар дамжин нутаг буцахаар хойд зүгийг чиглэж, зарим нь өмнө зүгт [[Чойр]] орчим бүгжээ. 1921 оны 3-р сарын 11-13 ны өдрүүдэд Барон жанжин өмнө зүгт Чойрт байрласан гамин цэргийн ангийг бут цохиж , мөн [[Туул гол]]ын орчим байсан хэдэн мянган гамин цэргийг хиар цохив. Ийнхүү Барон жанжин Монгол улсыг 1921 оны 5-р сарын 1 гэхэд хятадын гамин цэргээс бүрэн чөлөөллөө.<ref> [https://www.academia.edu/11853422/%D0%9A%D1%83%D0%B7%D1%8C%D0%BC%D0%B8%D0%BD_%D0%A1.%D0%9B._2014._%D0%9D%D0%B8%D0%B9%D1%81%D0%BB%D1%8D%D0%BB_%D0%A5%D2%AF%D1%80%D1%8D%D1%8D%D0%B3_%D1%87%D3%A9%D0%BB%D3%A9%D3%A9%D0%BB%D0%BB%D3%A9%D1%85%D3%A9%D0%B4_%D0%91%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%BD_%D0%A3%D0%BD%D0%B3%D0%B5%D1%80%D0%BD%D0%B8%D0%B9_%D0%B3%D2%AF%D0%B9%D1%86%D1%8D%D1%82%D0%B3%D1%8D%D1%81%D1%8D%D0%BD_%D2%AF%D2%AF%D1%80%D1%8D%D0%B3_Kuzmin_S.L._2014._The_role_of_Baron_Ungern_in_liberation_of_Niislel_Khuree_the_capital_city_of_Mongolia_ Кузьмин С.Л. 2014. Нийслэл Хүрээг чөлөөллөхөд Барон Унгерний гүйцэтгэсэн үүрэг. Номонд: Монголын нийслэл нүүдлээс суурьшилд. Олон Улсын эрдэм шинжилгээний бага хурлын илтгэлүүдийн эмхтгэл. Улаанбаатар. Х. 117-122]</ref><ref> [https://www.academia.edu/7893587/%D0%9A%D1%83%D0%B7%D1%8C%D0%BC%D0%B8%D0%BD_%D0%A1.%D0%9B._2013._%D0%91%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%BD_%D0%A3%D0%BD%D0%B3%D0%B5%D1%80%D0%BD%D1%8B_%D1%82%D2%AF%D2%AF%D1%85_%D2%AF%D0%BD%D1%8D%D0%BD%D0%B8%D0%B9%D0%B3_%D0%B4%D0%B0%D1%85%D0%B8%D0%BD_%D1%81%D1%8D%D1%80%D0%B3%D1%8D%D1%8D%D1%81%D1%8D%D0%BD_%D1%82%D1%83%D1%80%D1%88%D0%B8%D0%BB%D1%82._%D0%A3%D0%BB%D0%B0%D0%B0%D0%BD%D0%B1%D0%B0%D0%B0%D1%82%D0%B0%D1%80_%D0%9C%D0%BE%D0%BD%D0%B3%D0%BE%D0%BB_%D0%A3%D0%BB%D1%81%D1%8B%D0%BD_%D0%A8%D0%A3%D0%90-%D0%B8%D0%B9%D0%BD_%D0%A2%D2%AF%D2%AF%D1%85%D0%B8%D0%B9%D0%BD_%D1%85%D2%AF%D1%80%D1%8D%D1%8D%D0%BB%D1%8D%D0%BD_%D0%9E%D0%A5%D0%A3-%D1%8B%D0%BD_%D0%A8%D0%A3%D0%90-%D0%B8%D0%B9%D0%BD_%D0%94%D0%BE%D1%80%D0%BD%D0%BE_%D0%94%D0%B0%D1%85%D0%B8%D0%BD_%D1%81%D1%83%D0%B4%D0%BB%D0%B0%D0%BB%D1%8B%D0%BD_%D1%85%D2%AF%D1%80%D1%8D%D1%8D%D0%BB%D1%8D%D0%BD Кузьмин С.Л. 2013. Барон Унгерны түүх: үнэнийг дахин сэргээсэн туршилт. Улаанбаатар]</ref> == Урлагийн бүтээлүүд == * [[Өглөө]]. Уран сайхны кино * [[Төгсгөл]]. Уран сайхны кино * [[Долоон бурхан харвадаггүй]]. Уран сайхны кино * [[Сүхбаатар]]. Уран сайхны кино == Эшлэл == {{reflist}} {{Олноо өргөгдсөн Монгол улс}} [[Ангилал:Монголын түүх]] [[Ангилал:Олноо өргөгдсөн Монгол улс]] [[Ангилал:Монголын тусгаар тогтнолын төлөө тэмцэл]] [[Ангилал:Дайнууд]] [[Ангилал:Монгол-Хятадын дайнууд]] [[Ангилал:Монголын ардын хувьсгал]] [[Ангилал:1921 оны зөрчилдөөн]] 3s6pj1rydmkbqcgqnsiz4pikcmaujfc Ардын арми 0 39097 710002 375461 2022-08-29T07:31:16Z Xqbot 3213 Бот: исправление двойного перенаправления на [[Монгол Улсын Зэвсэгт Хүчин]] wikitext text/x-wiki #ЧИГЛҮҮЛЭГ [[Монгол Улсын Зэвсэгт Хүчин]] mzudptk2nbhex988z8nyd8qryf7y8ie Wikipedia:Хурал/Гадаад хэл 4 40836 710036 709555 2022-08-29T11:32:10Z MediaWiki message delivery 26946 /* Invitation to join the Movement Strategy Forum */ шинэ хэсэг wikitext text/x-wiki __NEWSECTIONLINK__ {{/header}} {| class="wikitable" style="text-align:right; float:right; margin-left:18px;" |- | align="center" | [[File:file.svg|50px]] |- | align="center" | [[Wikipedia:Хурал/Гадаад хэл/2016|Архив-2016]] |- | align="center" | [[Википедиа:Хурал/Гадаад хэл/2017|Архив-2017]] |- | align="center" | [[Википедиа:Хурал/Гадаад хэл/2018|Архив-2018]] |- | align="center" | [[Википедиа:Хурал/Гадаад хэл/2019|Архив-2019]] |- | align="center" | [[Википедиа:Хурал/Гадаад хэл/2020|Архив-2020]] |} == Moving Wikimania 2021 to a Virtual Event == <div class="mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"> [[File:Wikimania_logo_with_text_2.svg|right|alt=Wikimania's logo.|75px]] ''{{int:Hello}}. Apologies if you are not reading this message in your native language. {{Int:Please-translate}}. {{Int:Feedback-thanks-title}}'' [[:m:Wikimania 2021|Wikimania will be a virtual event this year]], and hosted by a wide group of community members. Whenever the next in-person large gathering is possible again, [[:m:ESEAP Hub|the ESEAP Core Organizing Team]] will be in charge of it. Stay tuned for more information about how ''you'' can get involved in the planning process and other aspects of the event. [https://lists.wikimedia.org/pipermail/wikimedia-l/2021-January/096141.html Please read the longer version of this announcement on wikimedia-l]. ''ESEAP Core Organizing Team, Wikimania Steering Committee, Wikimedia Foundation Events Team'', 15:16, 27 Нэгдүгээр сар 2021 (UTC) </div> <!-- Message sent by User:Elitre (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Elitre_(WMF)/Wikimania21&oldid=21014617 --> == Project Grant Open Call == This is the announcement for the [[m:Grants:Project|Project Grants program]] open call that started on January 11, with the submission deadline of February 10, 2021.<br> This first open call will be focussed on Community Organizing proposals. A second open call focused on research and software proposals is scheduled from February 15 with a submission deadline of March 16, 2021.<br> For the Round 1 open call, we invite you to propose grant applications that fall under community development and organizing (offline and online) categories. Project Grant funds are available to support individuals, groups, and organizations to implement new experiments and proven ideas, from organizing a better process on your wiki, coordinating a campaign or editathon series to providing other support for community building. We offer the following resources to help you plan your project and complete a grant proposal:<br> * Weekly proposals clinics via Zoom during the Open Call. Join us for [[m:Grants:Project|#Upcoming_Proposal_Clinics|real-time discussions]] with Program Officers and select thematic experts and get live feedback about your Project Grants proposal. We’ll answer questions and help you make your proposal better. We also offer these support pages to help you build your proposal: * [[m:Grants:Project/Tutorial|Video tutorials]] for writing a strong application<br> * General [[m:Grants:Project/Plan|planning page]] for Project Grants <br> * [[m:Grants:Project/Learn|Program guidelines and criteria]]<br> Program officers are also available to offer individualized proposal support upon request. Contact us if you would like feedback or more information.<br> We are excited to see your grant ideas that will support our community and make an impact on the future of Wikimedia projects. Put your idea into motion, and [[m:Grants:Project/Apply|submit your proposal]] by February 10, 2021!<br> Please feel free to get in touch with questions about getting started with your grant application, or about serving on the Project Grants Committee. Contact us at projectgrants{{at}}wikimedia.org. Please help us translate this message to your local language. [[Хэрэглэгч:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:MediaWiki message delivery|talk]]) 08:01, 28 Нэгдүгээр сар 2021 (UTC) <!-- Message sent by User:RSharma (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=20808431 --> == New Wikipedia Library Collections Available Now (February 2021) == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> Hello Wikimedians! [[File:Wikipedia_Library_owl.svg|thumb|upright|The TWL owl says sign up today!]] [[m:The Wikipedia Library|The Wikipedia Library]] is announcing new free, full-access, accounts to reliable sources as part of our [https://wikipedialibrary.wmflabs.org/partners/ research access program]. You can sign up to access research materials on the [https://wikipedialibrary.wmflabs.org/ Library Card platform]: * '''[https://wikipedialibrary.wmflabs.org/partners/103/ Taxmann]''' – Taxation and law database * '''[https://wikipedialibrary.wmflabs.org/partners/104/ PNAS]''' – Official journal of the National Academy of Sciences * '''[https://wikipedialibrary.wmflabs.org/partners/57/ EBSCO]''' – New Arabic and Spanish language databases added We have a wide array of [https://wikipedialibrary.wmflabs.org/partners/ other collections available], and a significant number now no longer require individual applications to access! Read more in our [https://diff.wikimedia.org/2020/06/24/simplifying-your-research-needs-the-wikipedia-library-launches-new-technical-improvements-and-partnerships/ blog post]. Do better research and help expand the use of high quality references across Wikipedia projects! :<small>This message was delivered via the [https://meta.wikimedia.org/wiki/MassMessage#Global_message_delivery Global Mass Message] tool to [https://meta.wikimedia.org/wiki/Global_message_delivery/Targets/Wikipedia_Library The Wikipedia Library Global Delivery List].</small> --12:57, 1 Хоёрдугаар сар 2021 (UTC) </div> <!-- Message sent by User:Samwalton9@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Wikipedia_Library&oldid=21022367 --> == Wiki Loves Folklore 2021 is back! == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> {{int:please-translate}} [[File:Wiki Loves Folklore Logo.svg|right|150px|frameless]] You are humbly invited to participate in the '''[[:c:Commons:Wiki Loves Folklore 2021|Wiki Loves Folklore 2021]]''' an international photography contest organized on Wikimedia Commons to document folklore and intangible cultural heritage from different regions, including, folk creative activities and many more. It is held every year from the 1st till the 28th of February. You can help in enriching the folklore documentation on Commons from your region by taking photos, audios, videos, and [https://commons.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:UploadWizard&campaign=wlf_2021 submitting] them in this commons contest. Please support us in translating the [[:c:Commons: Wiki Loves Folklore 2021|project page]] and a [https://meta.wikimedia.org/wiki/Special:Translate?group=Centralnotice-tgroup-wikiloveslove2020&language=en&filter=%21translated&action=translate|one-line banner message] to help us spread the word in your native language. '''Kind regards,''' '''Wiki loves Folklore International Team''' [[Хэрэглэгч:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:MediaWiki message delivery|talk]]) 13:25, 6 Хоёрдугаар сар 2021 (UTC) </div> <!-- Message sent by User:Tiven2240@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Tiven2240/wll&oldid=21073884 --> == Feminism & Folklore 1 February - 31 March == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> {{int:please-translate}} Greetings! You are invited to participate in '''[[m:Feminism and Folklore 2021|Feminism and Folklore]] writing contest'''. This year Feminism and Folklore will focus on feminism, women's biographies and gender-focused topics for the project in league with Wiki Loves Folklore gender gap focus with folk culture theme on Wikipedia. folk activities, folk games, folk cuisine, folk wear, fairy tales, folk plays, folk arts, folk religion, mythology, etc. You can help us in enriching the folklore documentation on Wikipedia from your region by creating or improving articles centered on folklore around the world, including, but not limited to folk festivals, folk dances, folk music, women and queer personalities in folklore, folk culture (folk artists, folk dancers, folk singers, folk musicians, folk game athletes, women in mythology, women warriors in folklore, witches and witch-hunting, fairy tales and more. You can contribute to new articles or translate from the list of [[:m:Feminism and Folklore 2021/List of Articles|suggested articles here]]. You can also support us in translating the [[m:Feminism and Folklore 2021|project page]] and help us spread the word in your native language. Learn more about the contest and prizes from our [[m:Feminism and Folklore 2021|project page]]. Thank you. Feminism and Folklore team, [[m:User:Joy Agyepong|Joy Agyepong]] ([[m:User talk:Joy Agyepong|talk]]) 02:40, 16 Хоёрдугаар сар 2021 (UTC) </div> <!-- Message sent by User:Tiven2240@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery/Wikipedia&oldid=20421065 --> == Wikifunctions logo contest == <div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="mn" dir="ltr"> {{Int:Hello}}. Шинэ Wikifunctions wiki-ийн логоны дизайны концепцийг сонгоход тусална уу. Санал хураалт өнөөдрөөс эхлэх бөгөөд 2 долоо хоногийн турш явагдана. Хэрэв та оролцохыг хүсвэл Meta-Wiki дээр '''[[m:Special:MyLanguage/Abstract Wikipedia/Wikifunctions logo concept/Vote|илүү ихийг мэдэж аваарай, одоо саналаа өгөөрэй]]'''. {{Int:Feedback-thanks-title}} --[[m:User:Quiddity (WMF)|Quiddity (WMF)]]</div> 01:47, 2 Гуравдугаар сар 2021 (UTC) <!-- Message sent by User:Quiddity (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=21087740 --> == Seeking the local opinion for translation == Hello，I am the editor of Cantonese wiki，and we have created[[:zh-yue:蒙古話保育運動| the Mongolian language Conservation movement in Inner Mongolia]] recently with some question translating the title into Mongolian.One non-Cantonese editor named ‎Ngguls argue that Cantonese wiki editors haven‘t quality to translate the right Mongolian title and deleted the Translated Name multi-times without further advice nor friendly discussion.I admit we may not understand the Mongolian well enough and so here for further help to make it right for the right translation for Mongolian title.We will be honour and appreciate for every assistance.——[[Хэрэглэгч:Longway22|Longway22]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Longway22|talk]]) 10:13, 19 Гуравдугаар сар 2021 (UTC) == Universal Code of Conduct – 2021 consultations == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> === Universal Code of Conduct Phase 2 === {{int:please-translate}} The [[:wmf:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct|'''Universal Code of Conduct (UCoC)''']] provides a universal baseline of acceptable behavior for the entire Wikimedia movement and all its projects. The project is currently in Phase 2, outlining clear enforcement pathways. You can read more about the whole project on its [[:m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct|'''project page''']]. ==== Drafting Committee: Call for applications ==== The Wikimedia Foundation is recruiting volunteers to join a committee to draft how to make the code enforceable. Volunteers on the committee will commit between 2 and 6 hours per week from late April through July and again in October and November. It is important that the committee be diverse and inclusive, and have a range of experiences, including both experienced users and newcomers, and those who have received or responded to, as well as those who have been falsely accused of harassment. To apply and learn more about the process, see [[:m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Drafting committee|Universal Code of Conduct/Drafting committee]]. ==== 2021 community consultations: Notice and call for volunteers / translators ==== From 5 April – 5 May 2021 there will be conversations on many Wikimedia projects about how to enforce the UCoC. We are looking for volunteers to translate key material, as well as to help host consultations on their own languages or projects using suggested [[:m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/2021 consultations/Discussion|key questions]]. If you are interested in volunteering for either of these roles, please [[:m:Talk:Universal Code of Conduct/2021 consultations|contact us]] in whatever language you are most comfortable. To learn more about this work and other conversations taking place, see [[:m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/2021 consultations|Universal Code of Conduct/2021 consultations]]. -- [[User:Xeno (WMF)|Xeno (WMF)]] ([[User talk:Xeno (WMF)|talk]]) 22:00, 5 Дөрөвдүгээр сар 2021 (UTC) </div> <!-- Message sent by User:MNadzikiewicz (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:MNadzikiewicz_(WMF)/Without_Russian,_Polish_and_translated/4&oldid=21302199 --> == Global bot policy changes == <div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"> {{int:hello}}! I apologize for sending a message in English. {{int:please-translate}}. According to [[:m:Bot_policy/Implementation#Where_it_is_policy|the list]], your wiki project is currently opted in to the [[:m:Bot_policy#Global_bots|global bot policy]]. As such, I want to let you know about some changes that were made after the [[:m:Requests for comment/Refine global bot policy|global RfC]] was closed. *Global bots are now subject to a 2 week discussion, and it'll be publicized via a MassMessage list, available at [[:m:Bot policy/New global bot discussion|Bot policy/New global bot discussion]] on Meta. Please subscribe yourself or your wiki if you are interested in new global bots proposals. *For a bot to be considered for approval, it must demonstrate it is welcomed in multiple projects, and a good way to do that is to have the bot flag on at least 5 wikis for a single task. *The bot operator should make sure to adhere to the wiki's preference as related to the use of the bot flag (i.e., if a wiki doesn't want a bot to use the flag as it edits, that should be followed). Thank you for your time. Best regards,<br /> —'''''<span style="font-family:Candara">[[User:Tks4Fish|<span style="color:black">Thanks for the fish!</span>]] <sup>[[User Talk:Tks4Fish|<span style="color:blue">talk</span>]]•[[Special:Contribs/Tks4Fish|contribs]]</sup></span>''''' 18:48, 6 Дөрөвдүгээр сар 2021 (UTC) </div> <!-- Message sent by User:Tks4Fish@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Tks4Fish/temp&oldid=21306363 --> == Line numbering coming soon to all wikis == <div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"> [[File:Technical_Wishes_–_Line_numbering_-_2010_wikitext_editor.png|thumb|Example]] From April 15, you can enable line numbering in some wikitext editors - for now in the template namespace, coming to more namespaces soon. This will make it easier to detect line breaks and to refer to a particular line in discussions. These numbers will be shown if you enable the syntax highlighting feature ([[mw:Special:MyLanguage/Extension:CodeMirror|CodeMirror extension]]), which is supported in the [[mw:Special:MyLanguage/Extension:WikiEditor|2010]] and [[mw:Special:MyLanguage/2017 wikitext editor|2017]] wikitext editors. More information can be found on [[m:WMDE Technical Wishes/Line Numbering|this project page]]. Everyone is invited to test the feature, and to give feedback [[m:talk:WMDE Technical Wishes/Line Numbering|on this talk page]]. </div> -- [[m:User:Johanna Strodt (WMDE)|Johanna Strodt (WMDE)]] 15:09, 12 Дөрөвдүгээр сар 2021 (UTC) <!-- Message sent by User:Johanna Strodt (WMDE)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=WMDE_Technical_Wishes/Technical_Wishes_News_list_all_village_pumps&oldid=21329014 --> == Suggested Values == <div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"> From April 29, it will be possible to suggest values for parameters in templates. Suggested values can be added to [[mw:Special:MyLanguage/Help:TemplateData|TemplateData]] and will then be shown as a drop-down list in [[mw:Special:MyLanguage/Help:VisualEditor/User guide|VisualEditor]]. This allows template users to quickly select an appropriate value. This way, it prevents potential errors and reduces the effort needed to fill the template with values. It will still be possible to fill in values other than the suggested ones. More information, including the supported parameter types and how to create suggested values: [[mw:Help:TemplateData#suggestedvalues|[1]]] [[m:WMDE_Technical_Wishes/Suggested_values_for_template_parameters|[2]]]. Everyone is invited to test the feature, and to give feedback [[m:Talk:WMDE Technical Wishes/Suggested values for template parameters|on this talk page]]. </div> [[m:User:Timur Vorkul (WMDE)|Timur Vorkul (WMDE)]] 14:08, 22 Дөрөвдүгээр сар 2021 (UTC) <!-- Message sent by User:Timur Vorkul (WMDE)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=WMDE_Technical_Wishes/Technical_Wishes_News_list_all_village_pumps&oldid=21361904 --> == Universal Code of Conduct News – Issue 1 == <div style = "line-height: 1.2"> <span style="font-size:200%;">'''Universal Code of Conduct News'''</span><br> <span style="font-size:120%; color:#404040;">'''Issue 1, June 2021'''</span><span style="font-size:120%; float:right;">[[m:Universal Code of Conduct/Newsletter/1|Read the full newsletter]]</span> ---- Welcome to the first issue of [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct|Universal Code of Conduct News]]! This newsletter will help Wikimedians stay involved with the development of the new code, and will distribute relevant news, research, and upcoming events related to the UCoC. Please note, this is the first issue of UCoC Newsletter which is delivered to all subscribers and projects as an announcement of the initiative. If you want the future issues delivered to your talk page, village pumps, or any specific pages you find appropriate, you need to [[m:Global message delivery/Targets/UCoC Newsletter Subscription|subscribe here]]. You can help us by translating the newsletter issues in your languages to spread the news and create awareness of the new conduct to keep our beloved community safe for all of us. Please [[m:Universal Code of Conduct/Newsletter/Participate|add your name here]] if you want to be informed of the draft issue to translate beforehand. Your participation is valued and appreciated. </div><div style="margin-top:3px; padding:10px 10px 10px 20px; background:#fffff; border:2px solid #808080; border-radius:4px; font-size:100%;"> * '''Affiliate consultations''' – Wikimedia affiliates of all sizes and types were invited to participate in the UCoC affiliate consultation throughout March and April 2021. ([[m:Universal Code of Conduct/Newsletter/1#sec1|continue reading]]) * '''2021 key consultations''' – The Wikimedia Foundation held enforcement key questions consultations in April and May 2021 to request input about UCoC enforcement from the broader Wikimedia community. ([[m:Universal Code of Conduct/Newsletter/1#sec2|continue reading]]) * '''Roundtable discussions''' – The UCoC facilitation team hosted two 90-minute-long public roundtable discussions in May 2021 to discuss UCoC key enforcement questions. More conversations are scheduled. ([[m:Universal Code of Conduct/Newsletter/1#sec3|continue reading]]) * '''Phase 2 drafting committee''' – The drafting committee for the phase 2 of the UCoC started their work on 12 May 2021. Read more about their work. ([[m:Universal Code of Conduct/Newsletter/1#sec4|continue reading]]) * '''Diff blogs''' – The UCoC facilitators wrote several blog posts based on interesting findings and insights from each community during local project consultation that took place in the 1st quarter of 2021. ([[m:Universal Code of Conduct/Newsletter/1#sec5|continue reading]])</div> --[[Хэрэглэгч:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:MediaWiki message delivery|talk]]) 23:05, 11 Зургаадугаар сар 2021 (UTC) <!-- Message sent by User:SOyeyele (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:SOyeyele_(WMF)/Announcements/Other_languages&oldid=21578291 --> == Wikimania 2021: Individual Program Submissions == [[File:Wikimania logo with text 2.svg|right|200px]] Dear all, Wikimania 2021 will be [[:wikimania:2021:Save the date and the Core Organizing Team|hosted virtually]] for the first time in the event's 15-year history. Since there is no in-person host, the event is being organized by a diverse group of Wikimedia volunteers that form the [[:wikimania:2021:Organizers|Core Organizing Team]] (COT) for Wikimania 2021. '''Event Program''' - Individuals or a group of individuals can submit their session proposals to be a part of the program. There will be translation support for sessions provided in a number of languages. See more information [[:wikimania:2021:Submissions/Guidelines#Language Accessibility|here]]. Below are some links to guide you through; * [[:wikimania:2021:Submissions|Program Submissions]] * [[:wikimania:2021:Submissions/Guidelines|Session Submission Guidelines]] * [[:wikimania:2021:FAQ|FAQ]] Please note that the deadline for submission is 18th June 2021. '''Announcements'''- To keep up to date with the developments around Wikimania, the COT sends out weekly updates. You can view them in the Announcement section [[:wikimania:2021:Announcements|here]]. '''Office Hour''' - If you are left with questions, the COT will be hosting some office hours (in multiple languages), in multiple time-zones, to answer any programming questions that you might have. Details can be found [[:wikimania:2021:Organizers#Office hours schedule|here.]] Best regards, [[Хэрэглэгч:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:MediaWiki message delivery|talk]]) 04:18, 16 Зургаадугаар сар 2021 (UTC) On behalf of Wikimania 2021 Core Organizing Team <!-- Message sent by User:Bodhisattwa@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/VisualEditor/Newsletter/Wikis_with_VE&oldid=21597568 --> == Editing news 2021 #2 == <div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"> <em>[[m:Special:MyLanguage/VisualEditor/Newsletter/2021/June|Read this in another language]] • [[m:VisualEditor/Newsletter|Subscription list for this multilingual newsletter]]</em> [[File:Reply Tool A-B test comment completion.png|alt=Junior contributors comment completion rate across all participating Wikipedias|thumb|296x296px|When newcomers had the Reply tool and tried to post on a talk page, they were more successful at posting a comment. ([https://wikimedia-research.github.io/Reply-tools-analysis-2021/ Source])]] Earlier this year, the Editing team ran a large study of [[mw:Talk pages project/Replying|the Reply Tool]]. The main goal was to find out whether the Reply Tool helped [[mw:Talk pages project/Glossary|newer editors]] communicate on wiki. The second goal was to see whether the comments that newer editors made using the tool needed to be reverted more frequently than comments newer editors made with the existing wikitext page editor. The key results were: * Newer editors who had automatic ("default on") access to the Reply tool were [https://wikimedia-research.github.io/Reply-tools-analysis-2021/ more likely] to post a comment on a talk page. * The comments that newer editors made with the Reply Tool were also [https://wikimedia-research.github.io/Reply-tools-analysis-2021/ less likely] to be reverted than the comments that newer editors made with page editing. These results give the Editing team confidence that the tool is helpful. <strong>Looking ahead</strong> The team is planning to make the Reply tool available to everyone as an opt-out preference in the coming months. This has already happened at the Arabic, Czech, and Hungarian Wikipedias. The next step is to [[phab:T280599|resolve a technical challenge]]. Then, they will deploy the Reply tool first to the [[phab:T267379|Wikipedias that participated in the study]]. After that, they will deploy it, in stages, to the other Wikipedias and all WMF-hosted wikis. You can turn on "{{int:discussiontools-preference-label}}" [[Special:Preferences#mw-prefsection-betafeatures|in Beta Features]] now. After you get the Reply tool, you can change your preferences at any time in [[Special:Preferences#mw-prefsection-editing-discussion]]. –[[User:Whatamidoing (WMF)|Whatamidoing (WMF)]] ([[User talk:Whatamidoing (WMF)|talk]]) </div> 14:14, 24 Зургаадугаар сар 2021 (UTC) <!-- Message sent by User:Elitre (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/VisualEditor/Newsletter/Wikis_with_VE&oldid=21624491 --> == Server switch == <div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"><div class="plainlinks"> [[:m:Special:MyLanguage/Tech/Server switch 2020|Read this message in another language]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-Tech%2FServer+switch+2020&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}] The [[foundation:|Wikimedia Foundation]] tests the switch between its first and secondary data centers. This will make sure that Wikipedia and the other Wikimedia wikis can stay online even after a disaster. To make sure everything is working, the Wikimedia Technology department needs to do a planned test. This test will show if they can reliably switch from one data centre to the other. It requires many teams to prepare for the test and to be available to fix any unexpected problems. <!-- They will switch all traffic back to the primary data center on '''Tuesday, October 27 2020'''. --> Unfortunately, because of some limitations in [[mw:Manual:What is MediaWiki?|MediaWiki]], all editing must stop while the switch is made. We apologize for this disruption, and we are working to minimize it in the future. '''You will be able to read, but not edit, all wikis for a short period of time.''' *You will not be able to edit for up to an hour on Tuesday, 29 June 2021. The test will start at [https://zonestamp.toolforge.org/1624975200 14:00 UTC] (07:00 PDT, 10:00 EDT, 15:00 WEST/BST, 16:00 CEST, 19:30 IST, 23:00 JST, and in New Zealand at 02:00 NZST on Wednesday 30 June). *If you try to edit or save during these times, you will see an error message. We hope that no edits will be lost during these minutes, but we can't guarantee it. If you see the error message, then please wait until everything is back to normal. Then you should be able to save your edit. But, we recommend that you make a copy of your changes first, just in case. ''Other effects'': *Background jobs will be slower and some may be dropped. Red links might not be updated as quickly as normal. If you create an article that is already linked somewhere else, the link will stay red longer than usual. Some long-running scripts will have to be stopped. *There will be code freezes for the week of June 28. Non-essential code deployments will not happen. This project may be postponed if necessary. You can [[wikitech:Switch_Datacenter#Schedule_for_2021_switch|read the schedule at wikitech.wikimedia.org]]. Any changes will be announced in the schedule. There will be more notifications about this. A banner will be displayed on all wikis 30 minutes before this operation happens. '''Please share this information with your community.'''</div></div> [[user:SGrabarczuk (WMF)|SGrabarczuk (WMF)]] 01:19, 27 Зургаадугаар сар 2021 (UTC) <!-- Message sent by User:SGrabarczuk (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=21463754 --> == New Wikipedia Library collections and design update (August 2021) == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> Hello Wikimedians! [[File:Wikipedia_Library_owl.svg|thumb|upright|The TWL OWL says log in today!]] [https://wikipedialibrary.wmflabs.org/users/my_library/ The Wikipedia Library] is pleased to announce the addition of new collections, alongside a new interface design. New collections include: * '''[https://wikipedialibrary.wmflabs.org/partners/107/ Cabells]''' – Scholarly and predatory journal database * '''[https://wikipedialibrary.wmflabs.org/partners/108/ Taaghche]''' - Persian language e-books * '''[https://wikipedialibrary.wmflabs.org/partners/112/ Merkur]''', '''[https://wikipedialibrary.wmflabs.org/partners/111/ Musik & Ästhetik]''', and '''[https://wikipedialibrary.wmflabs.org/partners/110/ Psychologie, Psychotherapie, Psychoanalyse]''' - German language magazines and journals published by Klett-Cotta * '''[https://wikipedialibrary.wmflabs.org/partners/117/ Art Archiv]''', '''[https://wikipedialibrary.wmflabs.org/partners/113/ Capital]''', '''[https://wikipedialibrary.wmflabs.org/partners/115/ Geo]''', '''[https://wikipedialibrary.wmflabs.org/partners/116/ Geo Epoche]''', and '''[https://wikipedialibrary.wmflabs.org/partners/114/ Stern]''' - German language newspapers and magazines published by Gruner + Jahr Additionally, '''[https://wikipedialibrary.wmflabs.org/partners/105/ De Gruyter]''' and '''[https://wikipedialibrary.wmflabs.org/partners/106/ Nomos]''' have been centralised from their previous on-wiki signup location on the German Wikipedia. Many other collections are freely available by simply logging in to [https://wikipedialibrary.wmflabs.org/ The Wikipedia Library] with your Wikimedia login! We are also excited to announce that the first version of a new design for My Library was deployed this week. We will be iterating on this design with more features over the coming weeks. Read more on the [[:m:Library Card platform/Design improvements|project page on Meta]]. Lastly, an Echo notification will begin rolling out soon to notify eligible editors about the library ([[Phab:T132084|T132084]]). If you can translate the notification please do so [https://translatewiki.net/w/i.php?title=Special:Translate&group=ext-thewikipedialibrary at TranslateWiki]! --The Wikipedia Library Team 13:23, 11 Наймдугаар сар 2021 (UTC) :<small>This message was delivered via the [https://meta.wikimedia.org/wiki/MassMessage#Global_message_delivery Global Mass Message] tool to [https://meta.wikimedia.org/wiki/Global_message_delivery/Targets/Wikipedia_Library The Wikipedia Library Global Delivery List].</small> </div> <!-- Message sent by User:Samwalton9@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Wikipedia_Library&oldid=21851699 --> == Universal Code of Conduct - Enforcement draft guidelines review == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="content"/>The [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Drafting_committee#Phase_2|Universal Code of Conduct Phase 2 drafting committee]] would like comments about the '''[[:m:Universal Code of Conduct/Enforcement draft guidelines review|enforcement draft guidelines]]''' for the [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct|Universal Code of Conduct]] (UCoC). This review period is planned for 17 August 2021 through 17 October 2021. These guidelines are not final but you can help move the progress forward. The committee will revise the guidelines based upon community input. Comments can be shared in any language on the [[m:Talk:Universal Code of Conduct/Enforcement draft guidelines review|draft review talk page]] and [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Discussions|multiple other venues]]. Community members are encouraged to organize conversations in their communities. There are planned live discussions about the UCoC enforcement draft guidelines: :[[wmania:2021:Submissions/Universal_Code_of_Conduct_Roundtable|Wikimania 2021 session]] (recorded 16 August) :[[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/2021_consultations/Roundtable_discussions#Conversation hours|Conversation hours]] - 24 August, 31 August, 7 September @ 03:00 UTC & 14:00 UTC :[[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/2021_consultations/Roundtable_discussions|Roundtable calls]] - 18 September @ 03:00 UTC & 15:00 UTC Summaries of discussions will be posted every two weeks [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Drafting committee/Digests|here]]. Please let me know if you have any questions.<section end="content"/> </div> [[User:Xeno (WMF)|Xeno (WMF)]] 23:19, 17 Наймдугаар сар 2021 (UTC) <!-- Message sent by User:Xeno (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Xeno_(WMF)/Delivery/Wikipedia&oldid=21895766 --> == Wikimedia Foundation Board of Trustees election has come to an end == Thank you for participating in the [[:meta:Special:MyLanguage/Wikimedia_Foundation_elections/2021|2021 Wikimedia Foundation Board of Trustees election]]! Voting closed August 31 at 23:59. The official data, including the four most voted candidates, will be announced as soon as the [[:meta:Special:MyLanguage/Wikimedia_Foundation_elections_committee|Elections Committee]] completes their review of the ballots. The official announcement of the new trustees appointed will happen later, once the selected candidates have been confirmed by the Board. 6,946 community members from 216 wiki projects have voted. This makes 10.2% global participation, 1.1% higher than in the last Board elections. In 2017, 5167 people from 202 wiki projects cast their vote. A full analysis is planned to be published in a few days when the confirmed results are announced. In the meantime, you can check the [[:meta:Special:MyLanguage/Wikimedia_Foundation_elections/2021/Stats|data produced during the election]]. Diversity was an important goal with these elections. Messages about the Board election were translated into 61 languages. This outreach worked well. There were 70 communities with eligible voters voting in this election for the first time. With your help, next year’s Board of Trustees election will be even better. 10:03, 2 Есдүгээр сар 2021 (UTC) <!-- Message sent by User:MNadzikiewicz (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Xeno_(WMF)/Delivery/Wikipedia&oldid=21895840 --> == The 2022 Community Wishlist Survey will happen in January == <div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"> Hello everyone, We hope all of you are as well and safe as possible during these trying times! We wanted to share some news about a change to the Community Wishlist Survey 2022. We would like to hear your opinions as well. Summary: <div style="font-style:italic;"> We will be running the [[m:Special:MyLanguage/Community Wishlist Survey|Community Wishlist Survey]] 2022 in January 2022. We need more time to work on the 2021 wishes. We also need time to prepare some changes to the Wishlist 2022. In the meantime, you can use a [[m:Special:MyLanguage/Community Wishlist Survey/Sandbox|dedicated sandbox to leave early ideas for the 2022 wishes]]. </div> === Proposing and wish-fulfillment will happen during the same year === In the past, the [[m:Special:MyLanguage/Community Tech|Community Tech]] team has run the Community Wishlist Survey for the following year in November of the prior year. For example, we ran the [[m:Special:MyLanguage/Community Wishlist Survey 2021|Wishlist for 2021]] in November 2020. That worked well a few years ago. At that time, we used to start working on the Wishlist soon after the results of the voting were published. However, in 2021, there was a delay between the voting and the time when we could start working on the new wishes. Until July 2021, we were working on wishes from the [[m:Special:MyLanguage/Community Wishlist Survey 2020|Wishlist for 2020]]. We hope having the Wishlist 2022 in January 2022 will be more intuitive. This will also give us time to fulfill more wishes from the 2021 Wishlist. === Encouraging wider participation from historically excluded communities === We are thinking how to make the Wishlist easier to participate in. We want to support more translations, and encourage under-resourced communities to be more active. We would like to have some time to make these changes. === A new space to talk to us about priorities and wishes not granted yet === We will have gone 365 days without a Wishlist. We encourage you to approach us. We hope to hear from you in the [[m:Special:MyLanguage/Talk:Community Wishlist Survey|talk page]], but we also hope to see you at our bi-monthly Talk to Us meetings! These will be hosted at two different times friendly to time zones around the globe. We will begin our first meeting '''September 15th at 23:00 UTC'''. More details about the agenda and format coming soon! === Brainstorm and draft proposals before the proposal phase === If you have early ideas for wishes, you can use the [[m:Special:MyLanguage/Community Wishlist Survey/Sandbox|new Community Wishlist Survey sandbox]]. This way, you will not forget about these before January 2022. You will be able to come back and refine your ideas. Remember, edits in the sandbox don't count as wishes! === Feedback === * What should we do to improve the Wishlist pages? * How would you like to use our new [[m:Special:MyLanguage/Community Wishlist Survey/Sandbox|sandbox?]] * What, if any, risks do you foresee in our decision to change the date of the Wishlist 2022? * What will help more people participate in the Wishlist 2022? Answer on the [[m:Special:MyLanguage/Talk:Community Wishlist Survey|talk page]] (in any language you prefer) or at our Talk to Us meetings. </div> [[user:SGrabarczuk (WMF)|SGrabarczuk (WMF)]] ([[user talk:SGrabarczuk (WMF)|talk]]) 00:23, 7 Есдүгээр сар 2021 (UTC) <!-- Message sent by User:SGrabarczuk (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=21980442 --> == Call for Candidates for the Movement Charter Drafting Committee ending 14 September 2021 == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="announcement-content"/>Movement Strategy announces [[:m:Special:MyLanguage/Movement_Charter/Drafting_Committee|the Call for Candidates for the Movement Charter Drafting Committee]]. The Call opens August 2, 2021 and closes September 14, 2021. The Committee is expected to represent [[:m:Special:MyLanguage/Movement_Charter/Drafting_Committee/Diversity_and_Expertise_Matrices|diversity in the Movement]]. Diversity includes gender, language, geography, and experience. This comprises participation in projects, affiliates, and the Wikimedia Foundation. English fluency is not required to become a member. If needed, translation and interpretation support is provided. Members will receive an allowance to offset participation costs. It is US$100 every two months. We are looking for people who have some of the following [[:m:Special:MyLanguage/Movement_Charter/Drafting_Committee#Role_Requirements|skills]]: * Know how to write collaboratively. (demonstrated experience is a plus) * Are ready to find compromises. * Focus on inclusion and diversity. * Have knowledge of community consultations. * Have intercultural communication experience. * Have governance or organization experience in non-profits or communities. * Have experience negotiating with different parties. The Committee is expected to start with 15 people. If there are 20 or more candidates, a mixed election and selection process will happen. If there are 19 or fewer candidates, then the process of selection without election takes place. Will you help move Wikimedia forward in this important role? Submit your candidacy [[:m:Special:MyLanguage/Movement_Charter/Drafting_Committee#Candidate_Statements|here]]. Please contact strategy2030[[File:At sign.svg|16x16px|link=|(_AT_)]]wikimedia.org with questions.<section end="announcement-content"/> </div> [[User:Xeno (WMF)|Xeno (WMF)]] 17:01, 10 Есдүгээр сар 2021 (UTC) <!-- Message sent by User:Xeno (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Xeno_(WMF)/Delivery/Wikipedia&oldid=22002240 --> == Server switch == <div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"><div class="plainlinks"> [[:m:Special:MyLanguage/Tech/Server switch|Read this message in another language]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-Tech%2FServer+switch&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}] The [[foundation:|Wikimedia Foundation]] tests the switch between its first and secondary data centers. This will make sure that Wikipedia and the other Wikimedia wikis can stay online even after a disaster. To make sure everything is working, the Wikimedia Technology department needs to do a planned test. This test will show if they can reliably switch from one data centre to the other. It requires many teams to prepare for the test and to be available to fix any unexpected problems. They will switch all traffic back to the primary data center on '''Tuesday, 14 September 2021'''. Unfortunately, because of some limitations in [[mw:Manual:What is MediaWiki?|MediaWiki]], all editing must stop while the switch is made. We apologize for this disruption, and we are working to minimize it in the future. '''You will be able to read, but not edit, all wikis for a short period of time.''' *You will not be able to edit for up to an hour on Tuesday, 14 September 2021. The test will start at [https://zonestamp.toolforge.org/1631628049 14:00 UTC] (07:00 PDT, 10:00 EDT, 15:00 WEST/BST, 16:00 CEST, 19:30 IST, 23:00 JST, and in New Zealand at 02:00 NZST on Wednesday, 15 September). *If you try to edit or save during these times, you will see an error message. We hope that no edits will be lost during these minutes, but we can't guarantee it. If you see the error message, then please wait until everything is back to normal. Then you should be able to save your edit. But, we recommend that you make a copy of your changes first, just in case. ''Other effects'': *Background jobs will be slower and some may be dropped. Red links might not be updated as quickly as normal. If you create an article that is already linked somewhere else, the link will stay red longer than usual. Some long-running scripts will have to be stopped. * We expect the code deployments to happen as any other week. However, some case-by-case code freezes could punctually happen if the operation require them afterwards. This project may be postponed if necessary. You can [[wikitech:Switch_Datacenter|read the schedule at wikitech.wikimedia.org]]. Any changes will be announced in the schedule. There will be more notifications about this. A banner will be displayed on all wikis 30 minutes before this operation happens. '''Please share this information with your community.'''</div></div> [[user:SGrabarczuk (WMF)|SGrabarczuk (WMF)]] ([[user talk:SGrabarczuk (WMF)|<span class="signature-talk">{{int:Talkpagelinktext}}</span>]]) 00:45, 11 Есдүгээр сар 2021 (UTC) <!-- Message sent by User:SGrabarczuk (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=21980442 --> == Talk to the Community Tech == [[File:Magic Wand Icon 229981 Color Flipped.svg|{{dir|{{pagelang}}|left|right}}|frameless|50px]] [[:m:Special:MyLanguage/Community Wishlist Survey/Updates/2021-09 Talk to Us|Read this message in another language]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-Community_Wishlist_Survey/Updates/2021-09_Talk_to_Us&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}] Hello! As we have [[m:Special:MyLanguage/Community Wishlist Survey/Updates|recently announced]], we, the team working on the [[m:Special:MyLanguage/Community Wishlist Survey|Community Wishlist Survey]], would like to invite you to an online meeting with us. It will take place on [https://www.timeanddate.com/worldclock/fixedtime.html?iso=20210915T2300 '''September 15th, 23:00 UTC'''] on Zoom, and will last an hour. [https://wikimedia.zoom.us/j/89828615390 '''Click here to join''']. '''Agenda''' * [[m:Special:MyLanguage/Community Wishlist Survey 2021/Status report 1#Prioritization Process|How we prioritize the wishes to be granted]] * [[m:Special:MyLanguage/Community Wishlist Survey/Updates|Why we decided to change the date]] from November 2021 to January 2022 * Update on the [[m:Special:MyLanguage/Community Wishlist Survey 2021/Warn when linking to disambiguation pages|disambiguation]] and the [[m:Special:MyLanguage/Community Wishlist Survey 2021/Real Time Preview for Wikitext|real-time preview]] wishes * Questions and answers '''Format''' The meeting will not be recorded or streamed. Notes without attribution will be taken and published on Meta-Wiki. The presentation (first three points in the agenda) will be given in English. We can answer questions asked in English, French, Polish, and Spanish. If you would like to ask questions in advance, add them [[m:Talk:Community Wishlist Survey|on the Community Wishlist Survey talk page]] or send to sgrabarczuk@wikimedia.org. [[m:Special:MyLanguage/User:NRodriguez (WMF)|Natalia Rodriguez]] (the [[m:Special:MyLanguage/Community Tech|Community Tech]] manager) will be hosting this meeting. '''Invitation link''' * [https://wikimedia.zoom.us/j/89828615390 Join online] * Meeting ID: 898 2861 5390 * One tap mobile ** +16465588656,,89828615390# US (New York) ** +16699006833,,89828615390# US (San Jose) * [https://wikimedia.zoom.us/u/kctR45AI8o Dial by your location] See you! [[User:SGrabarczuk (WMF)|SGrabarczuk (WMF)]] ([[User talk:SGrabarczuk (WMF)|<span class="signature-talk">{{int:Talkpagelinktext}}</span>]]) 03:03, 11 Есдүгээр сар 2021 (UTC) <!-- Message sent by User:SGrabarczuk (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=21980442 --> == Select You the question statements for candidates of Drafting Committee Movement Charter == Into 2021-10-04 11:59:59 UTC you can select [[:m:Movement Charter/Drafting Committee/Election Compass Statements|question statements]] for the [[:m:Special:MyLanguage/Movement Charter/Drafting Committee/Candidates|candidates]] of [[:m:Special:MyLanguage/Movement Charter/Drafting Committee|Drafting Committee]] [[:m:Special:MyLanguage/Movement_Charter|Movement Charter]]. ✍️ [[Хэрэглэгч:Dušan Kreheľ|Dušan Kreheľ]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Dušan Kreheľ|talk]]) 02:17, 30 Есдүгээр сар 2021 (UTC) == Voting for the election for the members for the Movement Charter drafting committee is now open == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="announcement-content"/> :''<div class="plainlinks">[[m:Special:MyLanguage/Movement Charter/Drafting Committee/MCDC Voter Email short 12-10-2021|{{int:otherlanguages}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:Movement Charter/Drafting Committee/MCDC Voter Email short 12-10-2021}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]'' Voting for the election for the members for the Movement Charter drafting committee is now open. In total, 70 Wikimedians from around the world are running for 7 seats in these elections. '''Voting is open from October 12 to October 24, 2021.''' The committee will consist of 15 members in total: The online communities vote for 7 members, 6 members will be selected by the Wikimedia affiliates through a parallel process, and 2 members will be appointed by the Wikimedia Foundation. The plan is to assemble the committee by November 1, 2021. Learn about each candidate to inform your vote in the language that you prefer: <https://meta.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Movement_Charter/Drafting_Committee/Candidates> Learn about the Drafting Committee: <https://meta.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Movement_Charter/Drafting_Committee> We are piloting a voting advice application for this election. Click yourself through the tool and you will see which candidate is closest to you! Check at <https://mcdc-election-compass.toolforge.org/> Read the full announcement: <https://meta.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Movement_Charter/Drafting_Committee/Elections> '''Go vote at SecurePoll on:''' <https://meta.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Movement_Charter/Drafting_Committee/Elections> Best, Movement Strategy & Governance Team, Wikimedia Foundation <section end="announcement-content"/> </div> [[User:Xeno (WMF)|Xeno (WMF)]] 02:25, 14 Аравдугаар сар 2021 (UTC) <!-- Message sent by User:Xeno (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Xeno_(WMF)/Delivery/Wikipedia&oldid=22185710 --> == Learn how Movement Strategy Implementation Grants can support your Movement Strategy plans == <section begin="announcement-content"/>Movement Strategy Implementation grants now provide more than $2,000 USD to put Movement Strategy plans into action. Find out more about [[:m:Special:MyLanguage/Grants:MSIG/About|Movement Strategy Implementation grants, the criteria, and how to apply]].<section end="annoumcent-content"/> [[User:MNadzikiewicz (WMF)|MNadzikiewicz (WMF)]] ([[User talk:MNadzikiewicz (WMF)#top|talk]]) 13:30, 29 October 2021 (UTC) <!-- Message sent by User:MNadzikiewicz (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:MNadzikiewicz_(WMF)/Delivery&oldid=22247589 --> == Meet the new Movement Charter Drafting Committee members == <section begin="announcement-content"/> :''<div class="plainlinks">[[m:Special:MyLanguage/Movement Charter/Drafting Committee/Elections/Results/Announcement|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:Movement Charter/Drafting Committee/Elections/Results/Announcement}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]</div>'' The Movement Charter Drafting Committee election and selection processes are complete. * The [[m:Special:MyLanguage/Movement Charter/Drafting Committee/Elections/Results|election results have been published]]. 1018 participants voted to elect seven members to the committee: '''[[m:Special:MyLanguage/Movement Charter/Drafting Committee/Candidates#Richard_Knipel_(Pharos)|Richard Knipel (Pharos)]]''', '''[[m:Special:MyLanguage/Movement Charter/Drafting Committee/Candidates#Anne_Clin_(Risker)|Anne Clin (Risker)]]''', '''[[m:Special:MyLanguage/Movement Charter/Drafting Committee/Candidates#Alice_Wiegand_(lyzzy)|Alice Wiegand (Lyzzy)]]''', '''[[m:Special:MyLanguage/Movement Charter/Drafting Committee/Candidates#Micha%C5%82_Buczy%C5%84ski_(Aegis_Maelstrom)|Michał Buczyński (Aegis Maelstrom)]]''', '''[[m:Special:MyLanguage/Movement Charter/Drafting Committee/Candidates#Richard_(Nosebagbear)|Richard (Nosebagbear)]]''', '''[[m:Special:MyLanguage/Movement Charter/Drafting Committee/Candidates#Ravan_J_Al-Taie_(Ravan)|Ravan J Al-Taie (Ravan)]]''', '''[[m:Special:MyLanguage/Movement Charter/Drafting Committee/Candidates#Ciell_(Ciell)|Ciell (Ciell)]]'''. * The [[m:Special:MyLanguage/Movement_Charter/Drafting_Committee/Candidates#Affiliate-chosen_members|affiliate process]] has selected six members: '''[[m:Special:MyLanguage/Movement Charter/Drafting Committee/Candidates#Anass_Sedrati_(Anass_Sedrati)|Anass Sedrati (Anass Sedrati)]]''', '''[[m:Special:MyLanguage/Movement Charter/Drafting Committee/Candidates#%C3%89rica_Azzellini_(EricaAzzellini)|Érica Azzellini (EricaAzzellini)]]''', '''[[m:Special:MyLanguage/Movement Charter/Drafting Committee/Candidates#Jamie_Li-Yun_Lin_(Li-Yun_Lin)|Jamie Li-Yun Lin (Li-Yun Lin)]]''', '''[[m:Special:MyLanguage/Movement Charter/Drafting Committee/Candidates#Georges_Fodouop_(Geugeor)|Georges Fodouop (Geugeor)]]''', '''[[m:Special:MyLanguage/Movement Charter/Drafting Committee/Candidates#Manavpreet_Kaur_(Manavpreet_Kaur)|Manavpreet Kaur (Manavpreet Kaur)]]''', '''[[m:Special:MyLanguage/Movement Charter/Drafting Committee/Candidates#Pepe_Flores_(Padaguan)|Pepe Flores (Padaguan)]]'''. * The Wikimedia Foundation has [[m:Special:MyLanguage/Movement_Charter/Drafting_Committee/Candidates#Wikimedia_Foundation-chosen_members|appointed]] two members: '''[[m:Special:MyLanguage/Movement_Charter/Drafting_Committee/Candidates#Runa_Bhattacharjee_(Runab_WMF)|Runa Bhattacharjee (Runab WMF)]]''', '''[[m:Special:MyLanguage/Movement_Charter/Drafting_Committee/Candidates#Jorge_Vargas_(JVargas_(WMF))|Jorge Vargas (JVargas (WMF))]]'''. The committee will convene soon to start its work. The committee can appoint up to three more members to bridge diversity and expertise gaps. If you are interested in engaging with [[m:Special:MyLanguage/Movement Charter|Movement Charter]] drafting process, follow the updates [[m:Special:MyLanguage/Movement Charter/Drafting Committee|on Meta]] and join the [https://t.me/joinchat/U-4hhWtndBjhzmSf Telegram group]. With thanks from the Movement Strategy and Governance team<section end="announcement-content"/> 15:53, 5 Арваннэгдүгээр сар 2021 (UTC) <!-- Message sent by User:MNadzikiewicz (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:MNadzikiewicz_(WMF)/Delivery&oldid=22300322 --> == Global ban proposal for Musée Annam == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> Apologies for writing in English. {{int:Please-translate}} There is an on-going discussion about a proposal that Musée Annam be globally banned from editing all Wikimedia projects. You are invited to participate at [[:m:Requests for comment/Global ban for Musée Annam|Requests for comment/Global ban for Musée Annam]] on Meta-Wiki. {{int:Feedback-thanks-title}} [[User:NguoiDungKhongDinhDanh|NguoiDungKhongDinhDanh]] ([[User talk:NguoiDungKhongDinhDanh|<span class="signature-talk">{{int:Talkpagelinktext}}</span>]]) 14:22, 27 Арванхоёрдугаар сар 2021 (UTC) </div> <!-- Message sent by User:1234qwer1234qwer4@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Requests_for_comment/Global_ban_for_Mus%C3%A9e_Annam/Invitations/AN&oldid=22500565 --> == Upcoming Call for Feedback about the Board of Trustees elections == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="announcement-content /> :''You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki.'' :''<div class="plainlinks">[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Board of Trustees/Call for feedback:2022 Board of Trustees election/Upcoming Call for Feedback about the Board of Trustees elections|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:Wikimedia Foundation Board of Trustees/Call for feedback:2022 Board of Trustees election/Upcoming Call for Feedback about the Board of Trustees elections}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]</div>'' The Board of Trustees is preparing a call for feedback about the upcoming Board Elections, from January 7 - February 10, 2022. While details will be finalized the week before the call, we have confirmed at least two questions that will be asked during this call for feedback: * What is the best way to ensure fair representation of emerging communities among the Board? * What involvement should candidates have during the election? While additional questions may be added, the Movement Strategy and Governance team wants to provide time for community members and affiliates to consider and prepare ideas on the confirmed questions before the call opens. We apologize for not having a complete list of questions at this time. The list of questions should only grow by one or two questions. The intention is to not overwhelm the community with requests, but provide notice and welcome feedback on these important questions. '''Do you want to help organize local conversation during this Call?''' Contact the [[m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance|Movement Strategy and Governance team]] on Meta, on [https://t.me/wmboardgovernancechat Telegram], or via email at msg[[File:At sign.svg|16x16px|link=|(_AT_)]]wikimedia.org. Reach out if you have any questions or concerns. The Movement Strategy and Governance team will be minimally staffed until January 3. Please excuse any delayed response during this time. We also recognize some community members and affiliates are offline during the December holidays. We apologize if our message has reached you while you are on holiday. Best, Movement Strategy and Governance<section end="announcement-content" /> </div> {{int:thank-you}} [[User:Xeno (WMF)|Xeno (WMF)]] 17:56, 27 Арванхоёрдугаар сар 2021 (UTC) <!-- Message sent by User:Xeno (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Movement_Strategy_and_Governance/Delivery/Wikipedia&oldid=22502754 --> == Wiki Loves Folklore is back! == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> {{int:please-translate}} [[File:Wiki Loves Folklore Logo.svg|right|150px|frameless]] You are humbly invited to participate in the '''[[:c:Commons:Wiki Loves Folklore 2022|Wiki Loves Folklore 2022]]''' an international photography contest organized on Wikimedia Commons to document folklore and intangible cultural heritage from different regions, including, folk creative activities and many more. It is held every year from the '''1st till the 28th''' of February. You can help in enriching the folklore documentation on Commons from your region by taking photos, audios, videos, and [https://commons.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:UploadWizard&campaign=wlf_2022 submitting] them in this commons contest. You can also [[:c:Commons:Wiki Loves Folklore 2022/Organize|organize a local contest]] in your country and support us in translating the [[:c:Commons:Wiki Loves Folklore 2022/Translations|project pages]] to help us spread the word in your native language. Feel free to contact us on our [[:c:Commons talk:Wiki Loves Folklore 2022|project Talk page]] if you need any assistance. '''Kind regards,''' '''Wiki loves Folklore International Team''' --[[Хэрэглэгч:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:MediaWiki message delivery|talk]]) 13:15, 9 Нэгдүгээр сар 2022 (UTC) </div> <!-- Message sent by User:Tiven2240@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Tiven2240/wlf&oldid=22560402 --> == Feminism and Folklore 2022 == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> {{int:please-translate}} Greetings! You are invited to participate in '''[[:m:Feminism and Folklore 2022|Feminism and Folklore 2022]]''' writing competion. This year Feminism and Folklore will focus on feminism, women biographies and gender-focused topics for the project in league with Wiki Loves Folklore gender gap focus with folk culture theme on Wikipedia. You can help us in enriching the folklore documentation on Wikipedia from your region by creating or improving articles focused on folklore around the world, including, but not limited to folk festivals, folk dances, folk music, women and queer personalities in folklore, folk culture (folk artists, folk dancers, folk singers, folk musicians, folk game athletes, women in mythology, women warriors in folklore, witches and witch hunting, fairy tales and more. You can contribute to new articles or translate from the list of suggested articles [[:m:Feminism and Folklore 2022/List of Articles|here]]. You can also support us in organizing the contest on your local Wikipedia by signing up your community to participate in this project and also translating the [[m:Feminism and Folklore 2022|project page]] and help us spread the word in your native language. Learn more about the contest and prizes from our project page. Feel free to contact us on our [[:m:Talk:Feminism and Folklore 2022|talk page]] or via Email if you need any assistance... Thank you. '''Feminism and Folklore Team''', [[User:Tiven2240|Tiven2240]] --05:49, 11 Нэгдүгээр сар 2022 (UTC) </div> <!-- Message sent by User:Tiven2240@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Tiven2240/wlf&oldid=22574381 --> == Call for Feedback about the Board of Trustees elections is now open == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="announcement-content" />:''[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Board of Trustees/Call for feedback: Board of Trustees elections/Call for Feedback about the Board of Trustees elections is now open/Short|You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki.]]'' :''<div class="plainlinks">[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Board of Trustees/Call for feedback: Board of Trustees elections/Call for Feedback about the Board of Trustees elections is now open/Short|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:Wikimedia Foundation Board of Trustees/Call for feedback: Board of Trustees elections/Call for Feedback about the Board of Trustees elections is now open/Short}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]</div>'' The Call for Feedback: Board of Trustees elections is now open and will close on 7 February 2022. With this Call for Feedback, the Movement Strategy and Governance team is taking a different approach. This approach incorporates community feedback from 2021. Instead of leading with proposals, the Call is framed around key questions from the Board of Trustees. The key questions came from the feedback about the 2021 Board of Trustees election. The intention is to inspire collective conversation and collaborative proposal development about these key questions. [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Board of Trustees/Call for feedback: Board of Trustees elections|Join the conversation.]] Best, Movement Strategy and Governance<section end="announcement-content" /> </div> [[User:Xeno (WMF)|Xeno (WMF)]] 01:04, 15 Нэгдүгээр сар 2022 (UTC) <!-- Message sent by User:Xeno (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Movement_Strategy_and_Governance/Delivery/Wikipedia&oldid=22610145 --> == Subscribe to the This Month in Education newsletter - learn from others and share your stories == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> Dear community members, Greetings from the EWOC Newsletter team and the education team at Wikimedia Foundation. We are very excited to share that we on tenth years of Education Newsletter ([[m:Education/News|This Month in Education]]) invite you to join us by [[m:Global message delivery/Targets/This Month in Education|subscribing to the newsletter on your talk page]] or by [[m:Education/News/Newsroom|sharing your activities in the upcoming newsletters]]. The Wikimedia Education newsletter is a monthly newsletter that collects articles written by community members using Wikimedia projects in education around the world, and it is published by the EWOC Newsletter team in collaboration with the Education team. These stories can bring you new ideas to try, valuable insights about the success and challenges of our community members in running education programs in their context. If your affiliate/language project is developing its own education initiatives, please remember to take advantage of this newsletter to publish your stories with the wider movement that shares your passion for education. You can submit newsletter articles in your own language or submit bilingual articles for the education newsletter. For the month of January the deadline to submit articles is on the 20th January. We look forward to reading your stories. Older versions of this newsletter can be found in the [[outreach:Education/Newsletter/Archives|complete archive]]. More information about the newsletter can be found at [[m:Education/News/Publication Guidelines|Education/Newsletter/About]]. For more information, please contact spatnaik{{@}}wikimedia.org. ------ <div style="text-align: center;"><div style="margin-top:10px; font-size:90%; padding-left:5px; font-family:Georgia, Palatino, Palatino Linotype, Times, Times New Roman, serif;">[[m:Education/Newsletter/About|About ''This Month in Education'']] · [[m:Global message delivery/Targets/This Month in Education|Subscribe/Unsubscribe]] · [[m:MassMessage|Global message delivery]] · For the team: [[User:ZI Jony|<span style="color:#8B0000">'''ZI Jony'''</span>]] [[User talk:ZI Jony|<sup><span style="color:Green"><i>(Talk)</i></span></sup>]], {{<includeonly>subst:</includeonly>#time:l G:i, d F Y|}} (UTC)</div></div> </div> <!-- Message sent by User:ZI Jony@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:ZI_Jony/MassMessage/Awareness_of_Education_Newsletter/List_of_Village_Pumps&oldid=21244129 --> == Movement Strategy and Governance News – Issue 5 == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="ucoc-newsletter"/> :''<div class="plainlinks">[[m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/5/Global message|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:Movement Strategy and Governance/Newsletter/5/Global message}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]</div>'' <span style="font-size:200%;">'''Movement Strategy and Governance News'''</span><br> <span style="font-size:120%; color:#404040;">'''Issue 5, January 2022'''</span><span style="font-size:120%; float:right;">[[m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/5|'''Read the full newsletter''']]</span> ---- Welcome to the fifth issue of Movement Strategy and Governance News (formerly known as Universal Code of Conduct News)! This revamped newsletter distributes relevant news and events about the Movement Charter, Universal Code of Conduct, Movement Strategy Implementation grants, Board elections and other relevant MSG topics. This Newsletter will be distributed quarterly, while more frequent Updates will also be delivered weekly or bi-weekly to subscribers. Please remember to subscribe [[:m:Special:MyLanguage/Global message delivery/Targets/MSG Newsletter Subscription|here]] if you would like to receive these updates. <div style="margin-top:3px; padding:10px 10px 10px 20px; background:#fffff; border:2px solid #808080; border-radius:4px; font-size:100%;"> *'''Call for Feedback about the Board elections''' - We invite you to give your feedback on the upcoming WMF Board of Trustees election. This call for feedback went live on 10th January 2022 and will be concluded on 16th February 2022. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/5#Call for Feedback about the Board elections|continue reading]]) *'''Universal Code of Conduct Ratification''' - In 2021, the WMF asked communities about how to enforce the Universal Code of Conduct policy text. The revised draft of the enforcement guidelines should be ready for community vote in March. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/5#Universal Code of Conduct Ratification|continue reading]]) *'''Movement Strategy Implementation Grants''' - As we continue to review several interesting proposals, we encourage and welcome more proposals and ideas that target a specific initiative from the Movement Strategy recommendations. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/5#Movement Strategy Implementation Grants|continue reading]]) *'''The New Direction for the Newsletter''' - As the UCoC Newsletter transitions into MSG Newsletter, join the facilitation team in envisioning and deciding on the new directions for this newsletter. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/5#The New Direction for the Newsletter|continue reading]]) *'''Diff Blogs''' - Check out the most recent publications about MSG on Wikimedia Diff. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/5#Diff Blogs|continue reading]])</div><section end="ucoc-newsletter"/> </div> [[User:Xeno (WMF)|Xeno (WMF)]] 03:27, 29 Нэгдүгээр сар 2022 (UTC) <!-- Message sent by User:Xeno (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Movement_Strategy_and_Governance/Delivery/Wikipedia&oldid=22704115 --> == Updates on the Universal Code of Conduct Enforcement Guidelines Review == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="announcement-content" /> :''[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/2022-02-02 Announcement|You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki.]]'' :''<div class="plainlinks">[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/2022-02-02 Announcement|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/2022-02-02 Announcement}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]</div>'' Hello everyone, The Wikimedia Foundation Board of Trustees released a [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Board noticeboard/January 2022 - Board of Trustees on Community ratification of enforcement guidelines of UCoC|statement on the ratification process]] for the '''[[m:Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines|Universal Code of Conduct (UCoC) Enforcement Guidelines]]'''. The [[m:Universal Code of Conduct|Universal Code of Conduct]] (UCoC) provides a baseline of acceptable behavior for the entire movement. The UCoC and the Enforcement Guidelines were written by [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Drafting committee|volunteer-staff drafting committees]] following community consultations. The revised guidelines were published 24 January 2022 as a proposed way to apply the policy across the movement. There is a [[m:Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Changes|list of changes made]] to the guidelines after the [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Enforcement draft guidelines review|enforcement draft guidelines review]]. '''Comments about the guidelines can be shared [[m:Talk:Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines|on the Enforcement Guidelines talk page on Meta-wiki]].''' To help to understand the guidelines and process, the [[m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance|Movement Strategy and Governance]] (MSG) team will be hosting Conversation Hours on 4 February 2022 at 15:00 UTC, 25 February 2022 at 12:00 UTC, and 4 March 2022 at 15:00 UTC. '''[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Conversations|Join the conversation hours to speak with the UCoC project team and drafting committee members about the updated guidelines and voting process]].''' The [[m:Universal Code of Conduct/Project#Timeline|timeline is available on Meta-wiki]]. The voting period is March 7 to 21. All eligible voters will have an opportunity to support or oppose the adoption of the Enforcement guidelines, and share why. '''[[m:Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Voting|See the voting information page for more details]].''' Many participants from across the movement have provided valuable input in these ongoing conversations. The UCoC and MSG teams want to thank the Drafting Committee and the community members for their contributions to this process. Sincerely, Movement Strategy and Governance<br/> Wikimedia Foundation<section end="announcement-content" /> </div> [[User:Xeno (WMF)|Xeno (WMF)]] 03:55, 4 Хоёрдугаар сар 2022 (UTC) <!-- Message sent by User:Xeno (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Movement_Strategy_and_Governance/Delivery/Wikipedia&oldid=22704115 --> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Leadership Development Task Force: Your feedback is appreciated</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="announcement-content" />:''[[m:Special:MyLanguage/Leadership Development Task Force/Call for Feedback Announcement|You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki.]]'' :''<div class="plainlinks">[[m:Special:MyLanguage/Leadership Development Task Force/Call for Feedback Announcement|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:Leadership Development Task Force/Call for Feedback Announcement}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]</div>'' The Community Development team at the Wikimedia Foundation is supporting the creation of a global, community-driven Leadership Development Task Force. The purpose of the task force is to advise leadership development work. The team is looking for feedback about the responsibilities of the Leadership Development Task Force. This Meta page shares the proposal for a [[m:Special:MyLanguage/Leadership Development Task Force|Leadership Development Task Force]] and how [[m:Special:MyLanguage/Leadership Development Task Force/Participate|you can help.]] Feedback on the proposal will be collected from 7 to 25 February 2022.<section end="announcement-content" /> </div> [[User:Xeno (WMF)|Xeno (WMF)]] 02:35, 9 Хоёрдугаар сар 2022 (UTC) <!-- Message sent by User:Xeno (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Movement_Strategy_and_Governance/Delivery/Wikipedia&oldid=22796821 --> == Enabling Section Translation: a new mobile translation experience == {{int:Hello}} Mongolian Wikipedians! Apologies as this message is not in Mongolian language, {{Int:Please-translate}}. The [https://www.mediawiki.org/wiki/Wikimedia_Language_engineering WMF Language team] is pleased to let you know that we will like to enable the [[mw:Content_translation/Section_translation|Section translation]] tool in Mongolian Wikipedia. For this, our team will love you to read about the tool and test it so you can: *Give us your feedback *Ask us questions *Tell us how to improve it. Below is background information about Section translation, why we have chosen your community, and how to test it. '''Background information''' [[mw:Content_translation|Content Translation]] has been a successful tool for editors to create content in their language. More than one million articles have been created across all languages since the tool was released in 2015. The Wikimedia Foundation Language team has improved the translation experience further with the Section Translation. The WMF Language team enabled the early version of the tool in February in Bengali Wikipedia. Through their feedback, the tool was improved and ready for your community to test and help us with feedback to make it better. [https://design.wikimedia.org/strategy/section-translation.html Section Translation] extends the capabilities of Content Translation to support mobile devices. On mobile, the tool will: *Guide you to translate one section at a time in order to expand existing articles or create new ones. *Make it easy to transfer knowledge across languages anytime from your mobile device. Mongolian Wikipedia seems an ideal candidate to enjoy this new tool since data shows significant mobile editing activity. We plan to enable the tool on Mongolian Wikipedia in the coming weeks if there are no objections from your community. After it is enabled, we’ll monitor the content created with the tool and process all the feedback. In any case, feel free to raise any concerns or questions you may already have in any of the following formats: *As a reply to this message *On [[mw:Talk:Content_translation/Section_translation|the project talk page]]. *Through [https://docs.google.com/forms/d/e/1FAIpQLSfnZrzSdkP_208mIVCIS_oYUwG6Sh6RCEbm6wF1lAnAOebyIA/viewform?usp=sf_link this feedback form] '''Try the tool''' Before the enablement, you can try the current implementation of the tool in [https://test.m.wikipedia.org/wiki/Special:ContentTranslation our testing instance]. Once it is enabled on Mongolian Wikipedia, you’ll have access to https://mn.wikipedia.org/wiki/Special:ContentTranslation with your mobile device. You can select an article to translate, and machine translation will be provided as a starting point for editors to improve. '''Provide feedback''' Please provide feedback about Section translation in any of the formats you are most comfortable with. We want to hear about your impressions on: *The tool *What you think about our plans to enable it *Your ideas for improving the tool. Thanks, and we look forward to your feedback and questions. [[Хэрэглэгч:UOzurumba (WMF)|UOzurumba (WMF)]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:UOzurumba (WMF)|talk]]) 11:19, 15 Хоёрдугаар сар 2022 (UTC) On behalf of the WMF Language team '''PS''': Sending your feedback or questions in English is particularly appreciated. But, you can still send them in the language of your choice. ==Section Translation tool enabled in Mongolian Wikipedia== Hello Friends! The Language team is pleased to let you know that the [https://www.mediawiki.org/wiki/Content_translation/Section_translation Section Translation] tool is [https://mn.m.wikipedia.org/wiki/Special:ContentTranslation?from=en&to=ig&sx=true#/ now enabled in Mongolian Wikipedia]. It means you can translate real content one section at a time using your mobile devices with ease. Now you can also start translating an article on your mobile device right when you notice it is missing in Mongolian. From a Wikipedia article in any language, switch languages and search for Mongolian. If the article does not exist, an option to translate it will appear, as shown in the image below. [[File:Sx-language-selector-invite-th.png|thumb|center|Image of the entry point]] We have enabled this tool in your Wikipedia based on your interest and feedback about the tool. This tool will be useful for your community since data shows significant mobile device activity in Mongolian Wikipedia. Content created with the tool will be marked [https://mn.wikipedia.org/wiki/Special:RecentChanges?limit=500&days=30&urlversion=2 with the “sectiontranslation” tag] for the community to review. We’ll monitor the content created, but we are very interested in hearing about your experience using the tool and reviewing the content created with it. So, [https://mn.m.wikipedia.org/wiki/Special:ContentTranslation enjoy the tool] and [https://www.mediawiki.org/wiki/Talk:Content_translation/Section_translation provide feedback] on improving it. Thank you! [[Хэрэглэгч:UOzurumba (WMF)|UOzurumba (WMF)]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:UOzurumba (WMF)|talk]]) 05:03, 15 Гуравдугаар сар 2022 (UTC) == Wiki Loves Folklore is extended till 15th March == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">{{int:please-translate}} [[File:Wiki Loves Folklore Logo.svg|right|frameless|180px]] Greetings from Wiki Loves Folklore International Team, We are pleased to inform you that [[:c:Commons:Wiki Loves Folklore|Wiki Loves Folklore]] an international photographic contest on Wikimedia Commons has been extended till the '''15th of March 2022'''. The scope of the contest is focused on folk culture of different regions on categories, such as, but not limited to, folk festivals, folk dances, folk music, folk activities, etc. We would like to have your immense participation in the photographic contest to document your local Folk culture on Wikipedia. You can also help with the [[:c:Commons:Wiki Loves Folklore 2022/Translations|translation]] of project pages and share a word in your local language. Best wishes, '''International Team'''<br /> '''Wiki Loves Folklore''' [[Хэрэглэгч:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:MediaWiki message delivery|talk]]) 04:50, 22 Хоёрдугаар сар 2022 (UTC) </div> <!-- Message sent by User:Rockpeterson@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=22754428 --> == Coming soon == <div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"> === Several improvements around templates === Hello, from March 9, several improvements around templates will become available on your wiki: * Fundamental improvements of the [[Mw:Special:MyLanguage/Help:VisualEditor/User guide#Editing templates|VisualEditor template dialog]] ([[m:WMDE Technical Wishes/VisualEditor template dialog improvements|1]], [[m:WMDE Technical Wishes/Removing a template from a page using the VisualEditor|2]]), * Improvements to make it easier to put a template on a page ([[m:WMDE Technical Wishes/Finding and inserting templates|3]]) (for the template dialogs in [[Mw:Special:MyLanguage/Help:VisualEditor/User guide#Editing templates|VisualEditor]], [[Mw:Special:MyLanguage/Extension:WikiEditor#/media/File:VectorEditorBasic-en.png|2010 Wikitext]] and [[Mw:Special:MyLanguage/2017 wikitext editor|New Wikitext Mode]]), * and improvements in the syntax highlighting extension [[Mw:Special:MyLanguage/Extension:CodeMirror|CodeMirror]] ([[m:WMDE Technical Wishes/Improved Color Scheme of Syntax Highlighting|4]], [[m:WMDE Technical Wishes/Bracket Matching|5]]) (which is available on wikis with writing direction left-to-right). All these changes are part of the “[[m:WMDE Technical Wishes/Templates|Templates]]” project by [[m:WMDE Technical Wishes|WMDE Technical Wishes]]. We hope they will help you in your work, and we would love to hear your feedback on the talk pages of these projects. </div> - [[m:User:Johanna Strodt (WMDE)|Johanna Strodt (WMDE)]] 12:38, 28 Хоёрдугаар сар 2022 (UTC) <!-- Message sent by User:Johanna Strodt (WMDE)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=WMDE_Technical_Wishes/Technical_Wishes_News_list_all_village_pumps&oldid=22907463 --> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Remember to Participate in the UCoC Conversations and Ratification Vote!</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="announcement-content" /> :''[[m:Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Voting/Announcement|You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki.]]'' :''<div class="plainlinks">[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Voting/Announcement|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Voting/Announcement}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]</div>'' Hello everyone, A [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Enforcement_guidelines/Voting|'''vote in SecurePoll from 7 to 21 March 2022''']] is scheduled as part of the ratification process for the Universal Code of Conduct (UCoC) Enforcement guidelines. Eligible voters are invited to answer a poll question and share comments. [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Enforcement_guidelines/Voter_information|Read voter information and eligibility details.]] During the poll, voters will be asked if they support the enforcement of the Universal Code of Conduct based on the proposed guidelines. The [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct|Universal Code of Conduct]] (UCoC) provides a baseline of acceptable behavior for the entire movement. The [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Enforcement_guidelines|revised enforcement guidelines]] were published 24 January 2022 as a proposed way to apply the policy across the movement. A [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia_Foundation_Board_noticeboard/January_2022_-_Board_of_Trustees_on_Community_ratification_of_enforcement_guidelines_of_UCoC|Wikimedia Foundation Board statement]] calls for a [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Enforcement_guidelines/Voting|ratification process]] where eligible voters will have an opportunity to support or oppose the adoption of the UCoC Enforcement guidelines in a vote. Wikimedians are invited to [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Enforcement_guidelines/Voter_information/Volunteer|translate and share important information]]. For more information about the UCoC, please see the [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Project|project page]] and [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/FAQ|frequently asked questions]] on Meta-wiki. There are events scheduled to learn more and discuss: * A [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Conversations/Panel_Q&A|community panel]] recorded on 18 February 2022 shares perspectives from small- and medium-sized community participants. * The [[m:Movement Strategy and Governance|Movement Strategy and Governance]] (MSG) team is hosting Conversation Hours on 4 March 2022 at 15:00 UTC. Please [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Conversations|'''sign-up''']] to interact with the project team and the drafting committee about the updated enforcement guidelines and the ratification process. See the [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/2022_conversation_hour_summaries|Conversation Hour summaries]] for notes from 4 February 2022 and 25 February 2022. You can comment on Meta-wiki talk pages in any language. You may also contact either team by email: msg[[File:At sign.svg|16x16px|link=|(_AT_)]]wikimedia.org or ucocproject[[File:At sign.svg|16x16px|link=|(_AT_)]]wikimedia.org Sincerely, Movement Strategy and Governance <br /> Wikimedia Foundation <br /><section end="announcement-content" /> </div> [[User:Xeno (WMF)|Xeno (WMF)]] 02:17, 2 Гуравдугаар сар 2022 (UTC) <!-- Message sent by User:Xeno (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Movement_Strategy_and_Governance/Delivery&oldid=22916674 --> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Universal Code of Conduct Enforcement guidelines ratification voting open from 7 to 21 March 2022</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="announcement-content" /> :''[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Vote|You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki.]] :''<div class="plainlinks">[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Vote|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Vote}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]</div>'' Hello everyone, The ratification voting process for the [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines|revised enforcement guidelines]] of the [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct|Universal Code of Conduct]] (UCoC) is now open! '''[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Voting|Voting commenced on SecurePoll]]''' on 7 March 2022 and will conclude on 21 March 2022. Please [[m:Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Voter information|read more on the voter information and eligibility details]]. The Universal Code of Conduct (UCoC) provides a baseline of acceptable behavior for the entire movement. The revised enforcement guidelines were published 24 January 2022 as a proposed way to apply the policy across the movement. You can [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Project|read more about the UCoC project]]. You can also comment on Meta-wiki talk pages in any language. You may also contact the team by email: ucocproject[[File:At sign.svg|16x16px|link=|(_AT_)]]wikimedia.org Sincerely, Movement Strategy and Governance Wikimedia Foundation<section end="announcement-content" /> </div> [[User:Xeno (WMF)|Xeno (WMF)]] 00:52, 8 Гуравдугаар сар 2022 (UTC) <!-- Message sent by User:Xeno (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Movement_Strategy_and_Governance/Delivery&oldid=22962850 --> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Invitation to Hubs event: Global Conversation on 2022-03-12 at 13:00 UTC</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="announcement-content" />Hello! The Movement Strategy and Governance team of the Wikimedia Foundation would like to invite you to the next event about "Regional and Thematic Hubs". The Wikimedia Movement is in the process of understanding what Regional and Thematic Hubs should be. Our workshop in November was a good start ([[m:Special:MyLanguage/Hubs/Documentation/27 November Workshop|read the report]]), but we're not finished yet. Over the last weeks we conducted about 16 interviews with groups working on establishing a Hub in their context ([[m:Special:MyLanguage/Hubs/Dialogue|see Hubs Dialogue]]). These interviews informed a report that will serve as a foundation for discussion on March 12. The report is planned to be published on March 9. The event will take place on March 12, 13:00 to 16:00 UTC on Zoom. Interpretation will be provided in French, Spanish, Arabic, Russian, and Portuguese. Registration is open, and will close on March 10. Anyone interested in the topic is invited to join us. '''[[m:Special:MyLanguage/Hubs/Global Conversations March 12, 2022|More information on the event on Meta-wiki]]'''. Best regards, [[m:User:KVaidla (WMF)|Kaarel Vaidla]]<br />Movement Strategy <section end="announcement-content" /> </div> 01:31, 10 Гуравдугаар сар 2022 (UTC) <!-- Message sent by User:Xeno (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Movement_Strategy_and_Governance/Delivery&oldid=22974079 --> == Wiki Loves Folklore 2022 ends tomorrow == [[File:Wiki Loves Folklore Logo.svg|right|frameless|180px]] International photographic contest [[:c:Commons:Wiki Loves Folklore 2022| Wiki Loves Folklore 2022]] ends on 15th March 2022 23:59:59 UTC. This is the last chance of the year to upload images about local folk culture, festival, cuisine, costume, folklore etc on Wikimedia Commons. Watch out our social media handles for regular updates and declaration of Winners. ([https://www.facebook.com/WikiLovesFolklore/ Facebook] , [https://twitter.com/WikiFolklore Twitter ] , [https://www.instagram.com/wikilovesfolklore/ Instagram]) The writing competition Feminism and Folklore will run till 31st of March 2022 23:59:59 UTC. Write about your local folk tradition, women, folk festivals, folk dances, folk music, folk activities, folk games, folk cuisine, folk wear, folklore, and tradition, including ballads, folktales, fairy tales, legends, traditional song and dance, folk plays, games, seasonal events, calendar customs, folk arts, folk religion, mythology etc. on your local Wikipedia. Check if your [[:m:Feminism and Folklore 2022/Project Page|local Wikipedia is participating]] A special competition called '''Wiki Loves Falles''' is organised in Spain and the world during 15th March 2022 till 15th April 2022 to document local folk culture and [[:en:Falles|Falles]] in Valencia, Spain. Learn more about it on [[:ca:Viquiprojecte:Falles 2022|Catalan Wikipedia project page]]. We look forward for your immense co-operation. Thanks Wiki Loves Folklore international Team [[Хэрэглэгч:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:MediaWiki message delivery|talk]]) 14:40, 14 Гуравдугаар сар 2022 (UTC) <!-- Message sent by User:Rockpeterson@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=22754428 --> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Leadership Development Working Group: Apply to join! (14 March to 10 April 2022)</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="announcement-content" /> :''[[m:Special:MyLanguage/Leadership Development Working Group/Participate/Announcement|You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki.]]'' :''<div class="plainlinks">[[m:Special:MyLanguage/Leadership Development Working Group/Participate/Announcement|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:Leadership Development Working Group/Participate/Announcement}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]</div>'' Hello everyone, Thank you to everyone who participated in the feedback period for the [[m:Special:MyLanguage/Leadership Development Working Group|Leadership Development Working Group]] initiative. A [[m:Special:MyLanguage/Leadership Development Working Group/Participate#5. Summary of Call for Feedback|summary of the feedback]] can be found on Meta-wiki. This feedback will be shared with the working group to inform their work. The application period to join the Working Group is now open and will close on April 10, 2022. Please [[m:Special:MyLanguage/Leadership_Development_Working_Group/Purpose_and_Structure#3._How_is_the_working_group_formed_and_structured?|review the information about the working group]], share with community members who might be interested, and '''[[m:Special:MyLanguage/Leadership_Development_Working_Group/Participate#1._How_to_participate|apply if you are interested]]'''. Thank you, From the Community Development team<br /><section end="announcement-content" /> </div> [[User:Xeno (WMF)|Xeno (WMF)]] 02:20, 18 Гуравдугаар сар 2022 (UTC) <!-- Message sent by User:Xeno (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Movement_Strategy_and_Governance/Delivery&oldid=22974079 --> == Feminism and Folklore 2022 ends soon == [[File:Feminism and Folklore 2022 logo.svg|right|frameless|250px]] [[:m:Feminism and Folklore 2022|Feminism and Folklore 2022]] which is an international writing contest organized at Wikipedia ends soon that is on <b>31 March 2022 11:59 UTC</b>. This is the last chance of the year to write about feminism, women biographies and gender-focused topics such as <i>folk festivals, folk dances, folk music, folk activities, folk games, folk cuisine, folk wear, fairy tales, folk plays, folk arts, folk religion, mythology, folk artists, folk dancers, folk singers, folk musicians, folk game athletes, women in mythology, women warriors in folklore, witches and witch hunting, fairy tales and more</i> Keep an eye on the project page for declaration of Winners. We look forward for your immense co-operation. Thanks Wiki Loves Folklore international Team [[Хэрэглэгч:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:MediaWiki message delivery|talk]]) 14:29, 26 Гуравдугаар сар 2022 (UTC) <!-- Message sent by User:Rockpeterson@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Rockpeterson/fnf&oldid=23060054 --> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Universal Code of Conduct Enforcement guidelines ratification voting is now closed</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="announcement-content" /> :''[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Vote/Closing message|You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki.]]'' :''<div class="plainlinks">[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Vote/Closing message|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Vote/Closing message}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]</div>'' Greetings, The ratification voting process for the [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines|revised enforcement guidelines]] of the [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct|Universal Code of Conduct]] (UCoC) came to a close on 21 March 2022. Over {{#expr:2300}} Wikimedians voted across different regions of our movement. Thank you to everyone who participated in this process! The scrutinizing group is now reviewing the vote for accuracy, so please allow up to two weeks for them to finish their work. The final results from the voting process will be announced [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Voting/Results|here]], along with the relevant statistics and a summary of comments as soon as they are available. Please check out [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Voter information|the voter information page]] to learn about the next steps. You can comment on the project talk page [[m:Talk:Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines|on Meta-wiki]] in any language. You may also contact the UCoC project team by email: ucocproject[[File:At sign.svg|16x16px|link=|(_AT_)]]wikimedia.org Best regards, Movement Strategy and Governance<br /><section end="announcement-content" /> </div> [[User:Xeno (WMF)|Xeno (WMF)]] 01:53, 30 Гуравдугаар сар 2022 (UTC) <!-- Message sent by User:Xeno (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Movement_Strategy_and_Governance/Delivery&oldid=23079949 --> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Movement Strategy and Governance News – Issue 6</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="msg-newsletter"/> <div style = "line-height: 1.2"> <span style="font-size:200%;">'''Movement Strategy and Governance News'''</span><br> <span style="font-size:120%; color:#404040;">'''Issue 6, April 2022'''</span><span style="font-size:120%; float:right;">[[m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/6|'''Read the full newsletter''']]</span> ---- Welcome to the sixth issue of Movement Strategy and Governance News! This revamped newsletter distributes relevant news and events about the Movement Charter, Universal Code of Conduct, Movement Strategy Implementation grants, Board of trustees elections and other relevant MSG topics. This Newsletter will be distributed quarterly, while the more frequent Updates will also be delivered weekly. Please remember to subscribe [[m:Special:MyLanguage/Global message delivery/Targets/MSG Newsletter Subscription|here]] if you would like to receive future issues of this newsletter. </div><div style="margin-top:3px; padding:10px 10px 10px 20px; background:#fffff; border:2px solid #808080; border-radius:4px; font-size:100%;"> *'''Leadership Development -''' A Working Group is Forming! - The application to join the Leadership Development Working Group closed on April 10th, 2022, and up to 12 community members will be selected to participate in the working group. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/6#A1|continue reading]]) *'''Universal Code of Conduct Ratification Results are out! -''' The global decision process on the enforcement of the UCoC via SecurePoll was held from 7 to 21 March. Over 2,300 eligible voters from at least 128 different home projects submitted their opinions and comments. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/6#A2|continue reading]]) *'''Movement Discussions on Hubs -''' The Global Conversation event on Regional and Thematic Hubs was held on Saturday, March 12, and was attended by 84 diverse Wikimedians from across the movement. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/6#A3|continue reading]]) *'''Movement Strategy Grants Remain Open! -''' Since the start of the year, six proposals with a total value of about $80,000 USD have been approved. Do you have a movement strategy project idea? Reach out to us! ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/6#A4|continue reading]]) *'''The Movement Charter Drafting Committee is All Set! -''' The Committee of fifteen members which was elected in October 2021, has agreed on the essential values and methods for its work, and has started to create the outline of the Movement Charter draft. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/6#A5|continue reading]]) *'''Introducing Movement Strategy Weekly -''' Contribute and Subscribe! - The MSG team have just launched the updates portal, which is connected to the various Movement Strategy pages on Meta-wiki. Subscriber to get up-to-date news about the various ongoing projects. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/6#A6|continue reading]]) *'''Diff Blogs -''' Check out the most recent publications about Movement Strategy on Wikimedia Diff. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/6#A7|continue reading]]) </div><section end="msg-newsletter"/> </div> Also, a draft of the [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Annual Plan/2022-2023/draft|'''2022-23 Wikimedia Foundation Annual Plan''']] has been published. Input is being sought on-wiki and during [[:m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Annual Plan/2022-2023/Conversations|'''several conversations''' with Wikimedia Foundation CEO Maryana Iskander]]. [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Annual Plan/2022-2023/Conversations/Announcement|See full announcement on Meta-wiki]]. [[User:Xeno (WMF)|Xeno (WMF)]] 01:45, 22 Дөрөвдүгээр сар 2022 (UTC) <!-- Message sent by User:Xeno (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Movement_Strategy_and_Governance/Delivery&oldid=23184989 --> == New Wikipedia Library Collections Available Now - April 2022 == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> Hello Wikimedians! [[File:Wikipedia_Library_owl.svg|thumb|upright|The TWL owl says sign up today!]] [[m:The Wikipedia Library|The Wikipedia Library]] has free access to new paywalled reliable sources. You can these and dozens more collections at https://wikipedialibrary.wmflabs.org/: * '''[https://wikipedialibrary.wmflabs.org/partners/128/ Wiley]''' – journals, books, and research resources, covering life, health, social, and physical sciences * '''[https://wikipedialibrary.wmflabs.org/partners/125/ OECD]''' – OECD iLibrary, Data, and Multimedia​​ published by the Organisation for Economic Cooperation and Development * '''[https://wikipedialibrary.wmflabs.org/partners/129/ SPIE Digital Library]''' – journals and eBooks on optics and photonics applied research Many other sources are freely available for experienced editors, including collections which recently became accessible to all eligible editors: Cambridge University Press, BMJ, AAAS, Érudit and more. Do better research and help expand the use of high quality references across Wikipedia projects: log in today! <br>--The Wikipedia Library Team 13:17, 26 Дөрөвдүгээр сар 2022 (UTC) :<small>This message was delivered via the [https://meta.wikimedia.org/wiki/MassMessage#Global_message_delivery Global Mass Message] tool to [https://meta.wikimedia.org/wiki/Global_message_delivery/Targets/Wikipedia_Library The Wikipedia Library Global Delivery List].</small> </div> <!-- Message sent by User:Samwalton9@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Wikipedia_Library&oldid=23036656 --> == Coming soon: Improvements for templates == <div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"> <!--T:11--> [[File:Overview of changes in the VisualEditor template dialog by WMDE Technical Wishes.webm|thumb|Fundamental changes in the template dialog.]] Hello, more changes around templates are coming to your wiki soon: The [[mw:Special:MyLanguage/Help:VisualEditor/User guide#Editing templates|'''template dialog''' in VisualEditor]] and in the [[mw:Special:MyLanguage/2017 wikitext editor|2017 Wikitext Editor]] (beta) will be '''improved fundamentally''': This should help users understand better what the template expects, how to navigate the template, and how to add parameters. * [[metawiki:WMDE Technical Wishes/VisualEditor template dialog improvements|project page]], [[metawiki:Talk:WMDE Technical Wishes/VisualEditor template dialog improvements|talk page]] In '''syntax highlighting''' ([[mw:Special:MyLanguage/Extension:CodeMirror|CodeMirror]] extension), you can activate a '''colorblind-friendly''' color scheme with a user setting. * [[metawiki:WMDE Technical Wishes/Improved Color Scheme of Syntax Highlighting#Color-blind_mode|project page]], [[metawiki:Talk:WMDE Technical Wishes/Improved Color Scheme of Syntax Highlighting|talk page]] Deployment is planned for May 10. This is the last set of improvements from [[m:WMDE Technical Wishes|WMDE Technical Wishes']] focus area “[[m:WMDE Technical Wishes/Templates|Templates]]”. We would love to hear your feedback on our talk pages! </div> -- [[m:User:Johanna Strodt (WMDE)|Johanna Strodt (WMDE)]] 11:13, 29 Дөрөвдүгээр сар 2022 (UTC) <!-- Message sent by User:Johanna Strodt (WMDE)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=WMDE_Technical_Wishes/Technical_Wishes_News_list_all_village_pumps&oldid=23222263 --> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Editing news 2022 #1</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="message"/><i>[[metawiki:VisualEditor/Newsletter/2022/April|Read this in another language]] • [[m:VisualEditor/Newsletter|Subscription list for this multilingual newsletter]]</i> [[File:Junior Contributor New Topic Tool Completion Rate.png|thumb|New editors were more successful with this new tool.]] The [[mw:Special:MyLanguage/Help:DiscussionTools#New discussion tool|New topic tool]] helps editors create new ==Sections== on discussion pages. New editors are more successful with this new tool. You can [[mw:Talk pages project/New topic#21 April 2022|read the report]]. Soon, the Editing team will offer this to all editors at the 20 Wikipedias that participated in the test. You will be able to turn it off at [[Special:Preferences#mw-prefsection-editing-discussion]].<section end="message"/> </div> [[User:Whatamidoing (WMF)|Whatamidoing (WMF)]] 18:55, 2 Тавдугаар сар 2022 (UTC) <!-- Message sent by User:Quiddity (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/VisualEditor/Newsletter/Wikis_with_VE&oldid=22019984 --> == 2022 Board of Trustees Call for Candidates == <section begin="announcement-content" /> :''[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/Call for Candidates/Short|You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki.]]'' :''<div class="plainlinks">[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/Call for Candidates/Short|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/Call for Candidates/Short}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]</div>'' The Board of Trustees seeks candidates for the 2022 Board of Trustees election. [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia_Foundation_elections/2022/Announcement/Call_for_Candidates|'''Read more on Meta-wiki.''']] The [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022|2022 Board of Trustees election]] is here! Please consider submitting your candidacy to serve on the Board of Trustees. The Wikimedia Foundation Board of Trustees oversees the Wikimedia Foundation's operations. Community-and-affiliate selected trustees and Board-appointed trustees make up the Board of Trustees. Each trustee serves a three year term. The Wikimedia community has the opportunity to vote for community-and-affiliate selected trustees. The Wikimedia community will vote to fill two seats on the Board in 2022. This is an opportunity to improve the representation, diversity, and expertise of the Board as a team. ;Who are potential candidates? Are you a potential candidate? Find out more on the [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Apply to be a Candidate|Apply to be a Candidate page]]. Thank you for your support, Movement Strategy and Governance on behalf of the Elections Committee and the Board of Trustees<br /><section end="announcement-content" /> 10:39, 10 Тавдугаар сар 2022 (UTC) <!-- Message sent by User:MNadzikiewicz (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Movement_Strategy_and_Governance/Delivery&oldid=23215441 --> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Revisions to the Universal Code of Conduct (UCoC) Enforcement Guidelines</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="announcement-content" /> :''<div class="plainlinks">[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Revision discussions/Announcement|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Revision discussions/Announcement}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]</div>'' Hello all, We'd like to provide an update on the work on the Enforcement Guidelines for the Universal Code of Conduct. After the conclusion of the community vote on the guidelines in March, the [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Community Affairs Committee|Community Affairs committee (CAC)]] of the Board [https://lists.wikimedia.org/hyperkitty/list/wikimedia-l@lists.wikimedia.org/thread/JAYQN3NYKCHQHONMUONYTI6WRKZFQNSC/ asked that several areas of the guidelines be reviewed for improvements] before the Board does its final review. These areas were identified based on community discussions and comments provided during the vote. The CAC also requested review of the controversial Note in 3.1 of the UCoC itself. Once more, a big thank you to all who voted, especially to all who left constructive feedback and comments! The project team is working with the Board to establish a timeline for this work, and will communicate this next month. Members of the two prior [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Drafting committee|UCoC Drafting Committees]] have generously offered their time to help shape improvements to the Guidelines. You can read more about them and their work [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Drafting committee#Revisions_Committee|here]], as well as read [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Drafting_committee/Phase_2_meeting_summaries#2022|summaries of their weekly meetings in 2022]]. Wikimedians have provided many valuable comments together with the vote and in other conversations. Given the size and diversity of the Wikimedia community, there are even more voices out there who can give ideas on how to improve the enforcement guidelines and add even more valuable ideas to the process. To help the Revisions committee identify improvements, input on several questions for the committee’s review is requested. Visit the Meta-wiki pages ([[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Enforcement_guidelines/Revision_discussions|Enforcement Guidelines revision discussions]], [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Policy text/Revision_discussions|Policy text revision discussions]]) to get your ideas to the Committee - it is very important that viewpoints are heard from different communities before the Committee begins drafting revision proposals. On behalf of the UCoC project team <br /><section end="announcement-content" /> </div> [[User:Xeno (WMF)|Xeno (WMF)]] 22:56, 3 Зургаадугаар сар 2022 (UTC) <!-- Message sent by User:Xeno (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Movement_Strategy_and_Governance/Delivery&oldid=23215441 --> == Results of Wiki Loves Folklore 2022 is out! == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> {{int:please-translate}} [[File:Wiki Loves Folklore Logo.svg|right|150px|frameless]] Hi, Greetings The winners for '''[[c:Commons:Wiki Loves Folklore 2022|Wiki Loves Folklore 2022]]''' is announced! We are happy to share with you winning images for this year's edition. This year saw over 8,584 images represented on commons in over 92 countries. Kindly see images '''[[:c:Commons:Wiki Loves Folklore 2022/Winners|here]]''' Our profound gratitude to all the people who participated and organized local contests and photo walks for this project. We hope to have you contribute to the campaign next year. '''Thank you,''' '''Wiki Loves Folklore International Team''' --[[Хэрэглэгч:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:MediaWiki message delivery|talk]]) 16:12, 4 Долоодугаар сар 2022 (UTC) </div> <!-- Message sent by User:Tiven2240@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Non-Technical_Village_Pumps_distribution_list&oldid=23454230 --> == Propose statements for the 2022 Election Compass == :''[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/Propose statements for the 2022 Election Compass| You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki.]]'' :''<div class="plainlinks">[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/Propose statements for the 2022 Election Compass|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/Propose statements for the 2022 Election Compass}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]</div>'' Hi all, Community members in the [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022|2022 Board of Trustees election]] are invited to [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia_Foundation_elections/2022/Community_Voting/Election_Compass|propose statements to use in the Election Compass.]] An Election Compass is a tool to help voters select the candidates that best align with their beliefs and views. The community members will propose statements for the candidates to answer using a Lickert scale (agree/neutral/disagree). The candidates’ answers to the statements will be loaded into the Election Compass tool. Voters will use the tool by entering in their answer to the statements (agree/disagree/neutral). The results will show the candidates that best align with the voter’s beliefs and views. ;Here is the timeline for the Election Compass: * July 8 - 20: Community members propose statements for the Election Compass * July 21 - 22: Elections Committee reviews statements for clarity and removes off-topic statements * July 23 - August 1: Volunteers vote on the statements * August 2 - 4: Elections Committee selects the top 15 statements * August 5 - 12: candidates align themselves with the statements * August 15: The Election Compass opens for voters to use to help guide their voting decision The Elections Committee will select the top 15 statements at the beginning of August. The Elections Committee will oversee the process, supported by the Movement Strategy and Governance team. MSG will check that the questions are clear, there are no duplicates, no typos, and so on. Best, Movement Strategy and Governance ''This message was sent on behalf of the Board Selection Task Force and the Elections Committee''<br /><section end="announcement-content" /> [[User:MNadzikiewicz (WMF)|MNadzikiewicz (WMF)]] ([[User talk:MNadzikiewicz (WMF)|talk]]) 11:34, 14 Долоодугаар сар 2022 (UTC) <!-- Message sent by User:MNadzikiewicz (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Movement_Strategy_and_Governance/Delivery&oldid=23215441 --> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Movement Strategy and Governance News – Issue 7</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="msg-newsletter"/> <div style = "line-height: 1.2"> <span style="font-size:200%;">'''Movement Strategy and Governance News'''</span><br> <span style="font-size:120%; color:#404040;">'''Issue 7, July-September 2022'''</span><span style="font-size:120%; float:right;">[[m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/7|'''Read the full newsletter''']]</span> ---- Welcome to the 7th issue of Movement Strategy and Governance News! The newsletter distributes relevant news and events about the implementation of Wikimedia's [[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy/Initiatives|Movement Strategy recommendations]], other relevant topics regarding Movement governance, as well as different projects and activities supported by the Movement Strategy and Governance (MSG) team of the Wikimedia Foundation. The MSG Newsletter is delivered quarterly, while the more frequent [[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy/Updates|Movement Strategy Weekly]] will be delivered weekly. Please remember to subscribe [[m:Special:MyLanguage/Global message delivery/Targets/MSG Newsletter Subscription|here]] if you would like to receive future issues of this newsletter. </div><div style="margin-top:3px; padding:10px 10px 10px 20px; background:#fffff; border:2px solid #808080; border-radius:4px; font-size:100%;"> * '''Movement sustainability''': Wikimedia Foundation's annual sustainability report has been published. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/7#A1|continue reading]]) * '''Improving user experience''': recent improvements on the desktop interface for Wikimedia projects. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/7#A2|continue reading]]) * '''Safety and inclusion''': updates on the revision process of the Universal Code of Conduct Enforcement Guidelines. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/7#A3|continue reading]]) * '''Equity in decisionmaking''': reports from Hubs pilots conversations, recent progress from the Movement Charter Drafting Committee, and a new white paper for futures of participation in the Wikimedia movement. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/7#A4|continue reading]]) * '''Stakeholders coordination''': launch of a helpdesk for Affiliates and volunteer communities working on content partnership. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/7#A5|continue reading]]) * '''Leadership development''': updates on leadership projects by Wikimedia movement organizers in Brazil and Cape Verde. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/7#A6|continue reading]]) * '''Internal knowledge management''': launch of a new portal for technical documentation and community resources. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/7#A7|continue reading]]) * '''Innovate in free knowledge''': high-quality audiovisual resources for scientific experiments and a new toolkit to record oral transcripts. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/7#A8|continue reading]]) * '''Evaluate, iterate, and adapt''': results from the Equity Landscape project pilot ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/7#A9|continue reading]]) * '''Other news and updates''': a new forum to discuss Movement Strategy implementation, upcoming Wikimedia Foundation Board of Trustees election, a new podcast to discuss Movement Strategy, and change of personnel for the Foundation's Movement Strategy and Governance team. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/7#A10|continue reading]]) </div><section end="msg-newsletter"/> </div> Thank you for reading! [[User:RamzyM (WMF)|RamzyM (WMF)]] 01:37, 18 Долоодугаар сар 2022 (UTC) <!-- Message sent by User:RamzyM (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Movement_Strategy_and_Governance/Delivery&oldid=23529147 --> == Announcing the six candidates for the 2022 Board of Trustees election == <section begin="announcement-content"/> :''[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/Announcing the six candidates for the 2022 Board of Trustees election| You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki.]]'' :''<div class="plainlinks">[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/Announcing the six candidates for the 2022 Board of Trustees election|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/Announcing the six candidates for the 2022 Board of Trustees election}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]</div>'' Hi everyone, '''The Affiliate voting process has concluded.''' Representatives from each Affiliate organization learned about the candidates by reading candidates’ statements, reviewing candidates’ answers to questions, and considering the candidates’ ratings provided by the Analysis Committee. The selected 2022 Board of Trustees candidates are: * Tobechukwu Precious Friday ([[:m:User:Tochiprecious|Tochiprecious]]) * Farah Jack Mustaklem ([[:m:User:Fjmustak|Fjmustak]]) * Shani Evenstein Sigalov ([[:m:User:Esh77|Esh77]]) * Kunal Mehta ([[:m:User:Legoktm|Legoktm]]) * Michał Buczyński ([[:m:User:Aegis Maelstrom|Aegis Maelstrom]]) * Mike Peel ([[:m:User:Mike Peel|Mike Peel]]) You may see more information about the [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Results|Results]] and [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Stats|Statistics]] of this Board election. Please take a moment to appreciate the Affiliate Representatives and Analysis Committee members for taking part in this process and helping to grow the Board of Trustees in capacity and diversity. These hours of volunteer work connect us across understanding and perspective. Thank you for your participation. Thank you to the community members who put themselves forward as candidates for the Board of Trustees. Considering joining the Board of Trustees is no small decision. The time and dedication candidates have shown to this point speaks to their commitment to this movement. Congratulations to those candidates who have been selected. A great amount of appreciation and gratitude for those candidates not selected. Please continue to share your leadership with Wikimedia. Thank you to those who followed the Affiliate process for this Board election. You may review the results of the Affiliate selection process. '''The next part of the Board election process is the community voting period.''' [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022#Timeline|You may view the Board election timeline here]]. To prepare for the community voting period, there are several things community members can engage with in the following ways: * [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Candidates|Read candidates’ statements]] and read the candidates’ answers to the questions posed by the Affiliate Representatives. * [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia_Foundation_elections/2022/Community_Voting/Questions_for_Candidates|Propose and select the 6 questions for candidates to answer during their video Q&A]]. * See the [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Candidates|Analysis Committee’s ratings of candidates on each candidate’s statement]]. * [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Community Voting/Election Compass|Propose statements for the Election Compass]] voters can use to find which candidates best fit their principles. * Encourage others in your community to take part in the election. Best, Movement Strategy and Governance ''This message was sent on behalf of the Board Selection Task Force and the Elections Committee'' </div><section end="announcement-content"/> [[User:MNadzikiewicz (WMF)|MNadzikiewicz (WMF)]] 14:03, 27 Долоодугаар сар 2022 (UTC) <!-- Message sent by User:MNadzikiewicz (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Movement_Strategy_and_Governance/Delivery&oldid=23530132 --> == Vote for Election Compass Statements == <section begin="announcement-content" /> :''[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/Vote for Election Compass Statements| You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki.]]'' :''<div class="plainlinks">[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/Vote for Election Compass Statements|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/Vote for Election Compass Statements}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]</div>'' Hi all, Volunteers in the [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022|2022 Board of Trustees election]] are invited to [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia_Foundation_elections/2022/Community_Voting/Election_Compass/Statements|vote for statements to use in the Election Compass]]. You can vote for the statements you would like to see included in the Election Compass on Meta-wiki. An Election Compass is a tool to help voters select the candidates that best align with their beliefs and views. The community members will propose statements for the candidates to answer using a Lickert scale (agree/neutral/disagree). The candidates’ answers to the statements will be loaded into the Election Compass tool. Voters will use the tool by entering in their answer to the statements (agree/disagree/neutral). The results will show the candidates that best align with the voter’s beliefs and views. Here is the timeline for the Election Compass: *<s>July 8 - 20: Volunteers propose statements for the Election Compass</s> *<s>July 21 - 22: Elections Committee reviews statements for clarity and removes off-topic statements</s> *July 23 - August 1: Volunteers vote on the statements *August 2 - 4: Elections Committee selects the top 15 statements *August 5 - 12: candidates align themselves with the statements *August 15: The Election Compass opens for voters to use to help guide their voting decision The Elections Committee will select the top 15 statements at the beginning of August Best, Movement Strategy and Governance ''This message was sent on behalf of the Board Selection Task Force and the Elections Committee'' </div><section end="announcement-content" /> [[User:MNadzikiewicz (WMF)|MNadzikiewicz (WMF)]] 21:01, 27 Долоодугаар сар 2022 (UTC) <!-- Message sent by User:MNadzikiewicz (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Movement_Strategy_and_Governance/Delivery&oldid=23530132 --> == The 2022 Board of Trustees election Community Voting period is now open == <section begin="announcement-content" /> :''[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/The 2022 Board of Trustees election Community Voting period is now open| You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki.]]'' :''<div class="plainlinks">[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/The 2022 Board of Trustees election Community Voting period is now open|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/The 2022 Board of Trustees election Community Voting period is now open}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]</div>'' Hi everyone, The Community Voting period for the [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022|2022 Board of Trustees election]] is now open. Here are some helpful links to get you the information you need to vote: * Try the [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Community_Voting/Election_Compass|Election Compass]], showing how candidates stand on 15 different topics. * Read the [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Candidates|candidate statements]] and [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia_Foundation_elections/2022/Affiliate_Organization_Participation/Candidate_Questions|answers to Affiliate questions]] * [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Apply to be a Candidate|Learn more about the skills the Board seeks]] and how the [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Candidates|Analysis Committee found candidates align with those skills]] If you are ready to vote, you may go to [[Special:SecurePoll/vote/Wikimedia_Foundation_Board_Elections_2022|SecurePoll voting page]] to vote now. '''You may vote from August 23 at 00:00 UTC to September 6 at 23:59 UTC.''' To see about your voter eligibility, please visit the [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia_Foundation_elections/2022/Voter_eligibility_guidelines|voter eligibility page]]. Best, Movement Strategy and Governance ''This message was sent on behalf of the Board Selection Task Force and the Elections Committee''<br /><section end="announcement-content" /> [[User:MNadzikiewicz_(WMF)|MNadzikiewicz (WMF)]] <!-- Message sent by User:MNadzikiewicz (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Movement_Strategy_and_Governance/Delivery&oldid=23708360 --> == Invitation to join the Movement Strategy Forum == :''{{More languages}}'' <section begin="announcement-content" /> Hello everyone, The [https://forum.movement-strategy.org/ Movement Strategy Forum] (MS Forum) is a multilingual collaborative space for all conversations about Movement Strategy implementation. We are inviting all Movement participants to collaborate on the MS Forum. The goal of the forum is to build community collaboration, using an inclusive multilingual platform. The [[m:Movement Strategy|Movement Strategy]] is a collaborative effort to imagine and build the future of the Wikimedia Movement. Anyone can contribute to the Movement Strategy, from a comment to a full-time project. ;Join this forum with your Wikimedia account, engage in conversations, and ask questions in your language. The Movement Strategy and Governance team (MSG) launched the proposal for the MS Forum in May 2022. There was a 2-month community review period, which ended on 24 July 2022. The community review process included several questions that resulted in interesting conversations. You can read the [https://forum.movement-strategy.org/t/ms-forum-community-review-report/1436 Community Review Report]. We look forward to seeing you at the MS Forum! Best regards, the Movement Strategy and Governance Team [[User:MNadzikiewicz (WMF)]] 11:32, 29 Наймдугаар сар 2022 (UTC) <!-- Message sent by User:MNadzikiewicz (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Movement_Strategy_and_Governance/Delivery&oldid=23720620 --> hkqs8lygxyzsgc5u8dmug8ld5lp0s9g Хөхэчи 0 47372 709942 709878 2022-08-28T15:56:40Z Megzer 20491 wikitext text/x-wiki '''Хөхэчи''' нь （？－1271) [[Хубилай хаан|Хубилай хааны]] 5 дугаар хүү. Дөрвөн овгийн [[Дөрбэжин хатан| Дөрбэжин хатнаас]] төрсөн.<ref>Рашидаддин. Судрын чуулган. УБ., 2002. Дэд боть. т.177.</ref> Түүнд их хаан 1267 онд [[Юньнань ван|Юньнань вангийн]] хэргэмийг хүртээж, алтан тамга соёрхов. Гэвч 1271 онд өөрийн хятад туслах түшмэлд хорлогдсон бөгөөдтэр явдалыг удалгүй хааны тушаалаар илрүүлжээ. Хөхэчи ванг нас барсны хойно хүү [[Есөнтөмөр (Юньнань ван)|Есөнтөмөр]] нь эцгийн албыг үргэлжлүүлсэн. == Эшлэл == [[Ангилал:Боржигин]] [[Ангилал:12-р эсвэл 13-р зуунд төрсөн]] [[Ангилал:1271 онд өнгөрсөн]] [[Ангилал:Жагсаалт (Юань улсын ван)]] <references /> skb3a8uvzmvoszkfb893n8bq82z2wkl 709981 709942 2022-08-29T03:27:16Z 122.201.31.33 wikitext text/x-wiki '''Хөхэчи''' нь （？－1271) [[Хубилай хаан|Хубилай хааны]] 5 дугаар хүү. [[Чаби хатнаас| Чаби хатан]] төрсөн.<ref>Рашидаддин. Судрын чуулган. УБ., 2002. Дэд боть. т.177.</ref> Түүнд их хаан 1267 онд [[Юньнань ван|Юньнань вангийн]] хэргэмийг хүртээж, алтан тамга соёрхов. Гэвч 1271 онд өөрийн хятад туслах түшмэлд хорлогдсон бөгөөдтэр явдалыг удалгүй хааны тушаалаар илрүүлжээ. Хөхэчи ванг нас барсны хойно хүү [[Есөнтөмөр (Юньнань ван)|Есөнтөмөр]] нь эцгийн албыг үргэлжлүүлсэн. == Эшлэл == [[Ангилал:Боржигин]] [[Ангилал:12-р эсвэл 13-р зуунд төрсөн]] [[Ангилал:1271 онд өнгөрсөн]] [[Ангилал:Жагсаалт (Юань улсын ван)]] <references /> kgzj7uohd4z5zyhifz73lwh252l6gya 709982 709981 2022-08-29T03:30:33Z 122.201.31.33 wikitext text/x-wiki '''Хөхэчи''' нь （？－1271) [[Хубилай хаан|Хубилай хааны]] 5 дугаар хүү. [[Чаби хатан| Чаби хатнаас]] төрсөн.<ref>Рашидаддин. Судрын чуулган. УБ., 2002. Дэд боть. т.177.</ref> Түүнд их хаан 1267 онд [[Юньнань ван|Юньнань вангийн]] хэргэмийг хүртээж, алтан тамга соёрхов. Гэвч 1271 онд өөрийн хятад туслах түшмэлд хорлогдсон бөгөөдтэр явдалыг удалгүй хааны тушаалаар илрүүлжээ. Хөхэчи ванг нас барсны хойно хүү [[Есөнтөмөр (Юньнань ван)|Есөнтөмөр]] нь эцгийн албыг үргэлжлүүлсэн. == Эшлэл == [[Ангилал:Боржигин]] [[Ангилал:12-р эсвэл 13-р зуунд төрсөн]] [[Ангилал:1271 онд өнгөрсөн]] [[Ангилал:Жагсаалт (Юань улсын ван)]] <references /> 4xbnog0ty0x2kv2uotpbsdshp8vci7p Аячи 0 47373 709946 459202 2022-08-28T16:14:39Z Megzer 20491 wikitext text/x-wiki '''Аячи''' нь [[Хубилай хаан|Хубилай хааны]] 6-р хөвүүн. Эх нь үүшин овгийн [[Борохул]] ноёны охин Хушижин хатан. [[Жи Юань]]-ий 24-р он 1287 онд урвасан ван [[Шидур|Шидурыг]] дарахаар цэрэг тулалдаж ялсан. Жи Юань-ий 28 дугаар он буюу 1290 онд хаан түүнд алтан [[тамга]] соёрхов. Аячид олгох жил бүрийн цалин пүнлүү нь 50 лан мөнгө, 1000 хэлхээ Жун Тунгийн цаасан мөнгө, 1656 хэлхээ Жи Юань-ий цаасан мөнгө билээ. Жил бүрийн татвар нь 544 хэлхээ цаасан мөнгө. 1312 онд [[Аюурбарбад|Буянт хаан]] түүнд Шао У, Гуанзи-гийн 13640 өрхийг соёрхжээ.<ref>Юань улсын судар. 95 дугаар дэвтэр</ref> ==Зүүлт, тайлбар== <references/> [[Ангилал:13-р зуунд төрсөн]] [[Ангилал:14-р зуунд өнгөрсөн]] [[Ангилал:Боржигин]] qszp68bzpxfm29k9hlg708b7nww31l2 Борохул 0 53525 709947 709812 2022-08-28T16:18:01Z Megzer 20491 /* Гэр бүл ба үр удам */ wikitext text/x-wiki '''Борохул''' (бас '''Борагул-нойон''' гэж бичсэн нь бий) (? - 1217) - [[Монголчууд|монгол]] жанжин, Чингис хааны есөн [[Нөхөр (цэрэг)|нөхөр]] ба ерэн таван мянгатын ноёдын нэг. == Намтар == === Гарал үүсэл ба амьдралын эхний жилүүд === "[[Судрын чуулган|Судрын чуулган]]"-ыхаар бол Борохул [[Үшин (овог)|Үшин]] (Хүшин) овгоос гаралтай. [[1197 он|1197]] оны орчим [[Жүрхин|жүрхин]] нарын ялагдлын дараа хүүхдээрээ байсан түүнийг нүүдэлчдийн нэгэн отгоос олсон бөгөөд [[Жалайр|жалайрын]] ноён Тэргэт баяны хүү [[Жэбгэ]] Чингис хаанд авчирчээ. Хүүг Чингисийн эх [[Өэлүн]] өргөж авч, хүмүүжүүлсэн. Өэлүн Борохулаас гадна [[Мэргид|мэргид]] овгийн [[Хүчү (ноён)|Хүчү]], [[Бэсүд|бэсүд]] овгийн [[Хөхөчү (бэсүд)|Хөхөчү]], [[Татар|татарын]] [[Шихихутуг]] гэсэн гурван өргөмөл хүүхэд өсгөж хүмүүжүүлсэн байдаг. === Чингис хааны албанд === Рашид ад-Динийн хэлснээр Борохул Чингис хааны албанд эхлээд букаул (хааны зоог шүүсийг амсан шалгагч) ба [[Буурч|буурч]] (даамал), дараа нь бие хамгаалагч [[Хишигтэн|хишигтэн]] болжээ. Борохул [[Боорчи]], [[Мухулай]], [[Чулуун баатар|Чулуун]] нарын хамт хишигтэн харуулын анхны дөрвөн хэсгийг удирдаж байсан Чингис хааны хүлэг баатрууд болох "дөрвөн баатар"-ын тоонд орсон. Ойролцоогоор [[1198 он|1198]]-[[1199 он|1199]] онд [[Найман|наймануудтай]] хийсэн тулалдаанд Чингис хааны бусад [[Нөхөр (цэрэг)|нөхөд]] болох [[Боорчи]], [[Мухулай]], [[Чулуун баатар|Чулуун]] нарын хамт Борохул онцгойрсон байна. Чингис хаан, [[Жамуха]], [[Тоорил хан|Ван хан]] нар нэгдсэн хүчээр [[Буйруг хан|Буйруг ханыг]] довтолсон бөгөөд түүний цэргүүдийг Кишил-Баш нуурын дэргэд бут цохисон, гэр орондоо буцах үед нь Найманы жанжин [[Хүгсэү Сабраг баатар|Хүгсэү Сабрагийн]] тэргүүлсэн цэргийн анги зам хаав; өглөө тулалдахаар шийдсэн ч шөнө нь Ван хан, Жамуха хоёр найманууд түүнийг дуусгана хэмээн найдаж, Чингис хааныг ганцааранг нь үлдээн зугтжээ. Өглөө болоход Чингис хаан энэ тухай олж мэдээд тулалдаанд оролгүй ухрав. Найманууд Чингис хааныг биш, Ван ханыг хөөж эхэлсэн. Сөнөх мөхөх нь тодорхой болсон тул Ван хан Чингис хаанд элч илгээж тусламж гуйжээ. Чингис хааны нөхөд ирж хэрэйдийн цэргүүдийг ялагдлаас аварсан ба наймануудад олзлогдсон Ван ханы хүмүүс, өмч хөрөнгийг нь буцаан авахад туслав. [[1203 он|1203]] онд [[Хар халзан элээтийн тулалдаан|Хар халзан элээтэд]] (Халахалжит-элэт) [[Хэрэйд|хэрэйдүүдтэй]] хийсэн тулалдааны үеэр Борохул хүзүүгээрээ суманд шархадсан Чингис хааны хүү [[Өгэдэй хаан|Өгэдэйн]] амийг аварчээ. Борохул шархнаас нь цусыг сороод, Өгэдэйг төв байранд эсэн мэнд авчирсан байна. [[1204 он|1204]] оны намар Чингис хаан [[Тогтоа бэхи|Тогтоа бэхийн]] [[Мэргид|мэргидүүдийн]] эсрэг хөдлөв. Замдаа монголын цэргүүд мэргид овгуудын нэг увас мэргидүүдтэй таарахад тэд монголчуудад тулалдаангүйгээр дагаар орсон; гэвч Чингис хааныг явмагц увас мэргидүүд бослого гаргаж, монголын тэрэг ачааг дээрэмджээ. Ачааны хамт үлдсэн Чингис хааны хүмүүс мэргидүүдтэй тулалдаанд орж, олзыг нь булааж аваад, тэднийг зугтаалгав; босогчдыг дарахын тулд Чингис хаан Борохул, [[Чимбай (жанжин)|Чимбай]] нарын тэргүүлсэн цэргүүдийг илгээсэн байна. [[1206 он|1206]] оны хуралдай дээр Чингис хаан Борохулд мянгатын ноёны албан тушаал олгов. Чингис хаан улсаа хоёр "жигүүр"-т хуваагаад баруун жигүүрийн тэргүүнд Боорчийг тавьсан; Борохулыг түүний орлогчоор (суткусун) томилжээ. === Борохулын үхэл === [[1217 он|1217]] онд боссон [[Хорь түмэд|хорь түмэдүүдийг]] номхотгохын тулд Борохулыг цэргийн хамт илгээжээ. Түмэдийн нутагт хүрээд Борохул хэдэн хүний хамт цэргүүдээсээ түрүүлэн явав. Ой дундуур явж байхдаа тэрээр түмэдүүдийн зохион байгуулсан отолтод орж, алагджээ. Рашид ад-Дин Борохулын үхлийг арай өөрөөр дүрсэлсэн байдаг: "Судрын чуулган"-д бичсэнээр Борохул түмэдүүдийн зохион байгуулалттай отолтод биш, харин [[Наяа]] ноёны оронд илгээгдэн тэдэнтэй тулалдаж байгаад амь үрэгдсэн аж. Чингис хааны илгээсэн [[Дөрбэй догшин]] түмэд овгийг эзлэн авсны дараа олзлогдсон зуун түмэдийг Борохулын гэр бүлд түүний үхлийн нөхөн төлбөр болгож өгчээ. == Гэр бүл ба үр удам == Борохулын эхнэр [[Алтани]] нь Чингис хааны хүү [[Тулуй|Толуйн]] аврагч гэж үздэг. [[Татар|Татарын]] Харгил шар [[Өэлүн|Өэлүний]] өргөөнд хууран мэхэлж ороод хүүхдийг алахыг завдахад Алтани хашгирчээ; түүний дуугаар гүйж ирсэн [[Жэдэй]], [[Зэлмэ]] хоёр Харгил шарыг алсан байна. Жек Уэзерфордын хэлснээр Алтани Өэлүний өргөмөл охин юм уу ач/зээ охин байж магадгүй юм. Рашид ад-Динийн бичсэнээр Борохулын хүү Жүбүхүр-Хубилай Өгэдэйн хаанчлалын үед эцгийнхээ мянгатыг захирч байв. Борохулын охин Хушижин хатан (Үүшчин) их хаан [[Хубилай хаан|Хубилайн]] эхнэрүүдийн нэг байсан бөгөөд түүний хөвгүүд [[Аячи]], [[Хөхчү (Нин ван)|Хөхчү]] нарыг төрүүлжээ. (Өөр нэг мэдээллээр бол Хубилай хааны гэргий нарын нэг Хүшижин хатан (Hüshijin Khatun) (түүний нэрийг бас "Хүшинжин хатан" гэж бичсэн нь бий) "Алтан товч"-д бичсэнээр Борохулын удам нь [[Өвөр Монгол|Өвөр Монголын Өөртөө Засах Орны]] Үүшинд ([[Үүшин хошуу]]) амьдарч буй чидагутын табунангууд ([[Тавнан овог|тавнангууд]]) юм. == Мөн үзэх == * [[Чингис хааны дөрвөн хүлэг баатар]] * [[Боорчи]] * [[Мухулай]] * [[Чулуун баатар|Чулуун]] [[Ангилал:Иx Монгол Улсын жанжин]] [[Ангилал:Иx Монгол Улсын цэргийн хүн]] [[Ангилал:Хүн амины хэргийн хохирогч]] [[Ангилал:Монголчууд]] [[Ангилал:1182 онд төрсөн]] [[Ангилал:1217 онд өнгөрсөн]] 8lw2e6epx1m8zdiatqdbzvcenakor5u Тогоон (Хубилай хааны хүү) 0 53865 709943 641130 2022-08-28T16:01:30Z Megzer 20491 wikitext text/x-wiki '''Тогоон''' нь Хубилай хааны [[Баяд]] овгийн [[Баяужин хатан|Баяужин хатнаас]] мэндэлжээ. [[Хубилай хаан|Сэцэн хаан]] түүнийг Вьетнамыг дайлах цэргийн ерөнхий захирагчаар томилоод, Өмнөдийг тохинуулах [[Жэнь Нань ван]] цол шагнан, [[алтан тамга]] хүртээж өмнө зүгт илгээсэн. Гэвч тэрээр уг дайнд ялагдаж, их хэмжээний гарз хохирол амссанд нилээн гэм хүртээд [[Янжоу]] хотын захирагчаар томилогджээ. 1301 онд таалал төгссөн. ==Гэр бүл== Эцэг: [[Хубилай хаан]] Эх: Үүшиний [[Бавужин хатан]] Дүү: [[Аячи тайж]] Хөвүүд: # [[Жэнь Нань ван Луужан]] # [[Жэнь Нань ван]] [[Тобуха]] # Вэй Шүнь ван [[Хонжибуха]] # [[Хуай ван Төмөрбуха]] # [[Вэнь Жи ван Манзи]] # [[Ань Дэ ван Будашири]] [[Ангилал:Алтан ургийнхан]] [[Ангилал:Боржигин]] [[Ангилал:Жагсаалт (Юань улсын ван)]] [[Ангилал:Юань улсын хүн]] [[Ангилал:13-р зуунд төрсөн]] [[Ангилал:1301 онд өнгөрсөн]] t5elrfsl41q2zr88x9dpix41dfkaisi 709944 709943 2022-08-28T16:02:41Z Megzer 20491 /* Гэр бүл */ wikitext text/x-wiki '''Тогоон''' нь Хубилай хааны [[Баяд]] овгийн [[Баяужин хатан|Баяужин хатнаас]] мэндэлжээ. [[Хубилай хаан|Сэцэн хаан]] түүнийг Вьетнамыг дайлах цэргийн ерөнхий захирагчаар томилоод, Өмнөдийг тохинуулах [[Жэнь Нань ван]] цол шагнан, [[алтан тамга]] хүртээж өмнө зүгт илгээсэн. Гэвч тэрээр уг дайнд ялагдаж, их хэмжээний гарз хохирол амссанд нилээн гэм хүртээд [[Янжоу]] хотын захирагчаар томилогджээ. 1301 онд таалал төгссөн. ==Гэр бүл== Эцэг: [[Хубилай хаан]] Эх: Баядын Борагчингийн охин [[Бавужин хатан]] Хөвүүд: # [[Жэнь Нань ван Луужан]] # [[Жэнь Нань ван]] [[Тобуха]] # Вэй Шүнь ван [[Хонжибуха]] # [[Хуай ван Төмөрбуха]] # [[Вэнь Жи ван Манзи]] # [[Ань Дэ ван Будашири]] [[Ангилал:Алтан ургийнхан]] [[Ангилал:Боржигин]] [[Ангилал:Жагсаалт (Юань улсын ван)]] [[Ангилал:Юань улсын хүн]] [[Ангилал:13-р зуунд төрсөн]] [[Ангилал:1301 онд өнгөрсөн]] m7n7arhl3meql0yijazn412uvlu5g8d Давааны Ар нутгийн син жун шу шэн 0 55446 710020 709915 2022-08-29T09:01:27Z Eupakistani 78195 /* Бүтэц */ wikitext text/x-wiki [[Файл:Mongolian Empire Stone Stele (34899567883).jpg|thumb|Юань улсын чулуун хөшөө, [[Монголын үндэсний түүхийн музей]]]] '''Давааны Ар нутгийн [[Син жун шу шэн|син жун шу шэн]]''' нь ([[Хятад үсэг|хялбаршуулсан ханз]]: 岭北等处行中书省, пиньинь галиг: Lǐng běi děng chù xíng zhōng shū shěng) (Энгийнээр орчуулбал '''Давааны арын муж''') одоогийн [[Монгол улс]], [[Өвөр Монголын Өөртөө Засах Орон|ӨМӨЗО]]-ны нутаг, [[ОХУ]]-ын Сибирийн өмнөд газар нутгийг хамарч байсан [[Юань улс|Юань улсын]] [[Төвлөн засах яам|Төвлөн засах яамны]] салбар [[син жун шу шэн|муж]] юм. ==Түүх== 1206 онд [[Чингис хаан]] [[Их Монгол Улсын хаад|Их Монгол улсыг]] байгуулж, 1206-1260 онд эзэнт гүрний төв нутаг болж байсан. 1260 онд [[Хубилай хаан|Хубилай]], [[хаан]] сууснаар нийлслэл хотоо [[Шанду|Кайпин]] гэж нэрлээд, 1264 онд [[Аригбөх|Аригбөхийг]] ялснаас хойш монгол газар улс төрийн өндөр сууриа алдаж, нийслэл хот Кайпин хотноо очсон. Харин [[Хархорум]] нь зөвхөн хязгаар нутгийн хот болжээ. 1264 оноос монголыг Говиос хойд, говиос өмнө гэж хоёр хэсэгт хувиарлаж байсан. 1280-иад он орчимд '''Хархорумын дэлгэрэнгүй тохинуулах хэлтэс''', '''Хархорумын ерөнхийлөн захирагчын ордон''' гэсэн захиргааны байгууллага байгуулжээ. [[Өлзийт Төмөр хаан|Да Дэгийн]] 11 дүгээр он МЭ 1307 онд засаг захиргааны өөрчлөлт хийгээд тус хоёр байгууллагийг нэгтгэн Хархорум нутгийн син жун шу шэн гэж нэрлээд төвөөр нь Хархорум болсон. [[Аюурбарбад буянт хаан|Хуан Цингийн]] тэргүүн он, 1312 онд нэрийг нь солиод '''Линбэй син жун шу шэн''' буюу '''Давааны Ар нутгийн муж''' гэж нэрлээд, төв хотыг нь Хэлин гэснийг Хэнин (Хархорумыг бичдэг ханзны бичлэг) гэж бичих болсон. [[Файл:Yuan Dynasty Administrative division 1330.jpg|thumb|350x350px|'''Юань улсын газар нутгийн нэгж''']] ==Бүтэц== ===Төрийн мэдлийн захиргааны нэгж=== * [[Хэнин чөлгөө|Хэнин лу]] (和宁路) (Хархорум хот орчмын нутаг) * [[Чингай хотын дэлгэрэнгүй тохинуулах хэлтэс]] (称海宣慰司) (Чингай хот орчмын баруун хязгаарын нутаг) * '''[[Илань жоу]]''' (益兰州) ([[Енисейн киргиз|Киргизийн]] нэг аймаг) * '''[[Кемкемжоу]]''' (谦谦州) (Киргизийн Хэм Хэмчигүд гол орчмын нутаг) * '''[[Баарин аймгийн түмтийн нутаг]]''' (Эрчис мөрний сав газар) * '''[[Адуун сүргийн газар]]''' (Байгал нуурын зүүн талын нутаг) ===Төрлийн вангуудын эзэмшил нутаг=== *[[Жинь вангийн аймаг]], [[Жинь ван]] [[Гамала]], [[Есөнтөмөр хаан|Есөнтөмөр]], [[Бадамрэгжийбуу]] нарын захирсан аймаг (1292-1328) *[[Чи вангийн аймаг]] （齊王部）, [[Хасар|Хасарын]] угсааны ноёдын захирсан аймаг *[[Гуанин вангийн аймаг]] (廣寧王部), [[Бэлгүдэй|Бэлгүтэйн]] угсааны ноёдын захирсан аймаг *[[Жинань вангийн аймаг]] (濟南王部), [[Тэмүгэ отчигин|Тэмүгэ отчигиний]] угсааны ноёдын захирсан нутаг *[[Яньзай вангийн аймаг]] (陽翟王部), [[Өгэдэй хаан|Өгэдэй хааны]] долоодугаар хүү Мэлиг тайжын угсааны аймаг. ==Холбоотой мэдээ== *[[Юань улсын засаг захиргааны тогтолцоо]] *[[Юань улс]] [[Ангилал:Монголын урьдын засаг захиргааны нэгж]] [[Ангилал:Хятадын урьдын засаг захиргааны нэгж]] [[Ангилал:Юань улс]] 351gma4w9o26z7zokgw2lv84pq976wa Хөхчү (Нин ван) 0 56946 709939 709883 2022-08-28T15:49:21Z Megzer 20491 /* Гэр бүл */ wikitext text/x-wiki '''Хөхчү''' нь ''' (?-1313) Хиад боржигин [[Хубилай хаан|Хубилай хааны]]''' наймдугаар хөвгүүн юм. ==Намтар== Түүний хэзээ төрсөн талаар мэдээлэл байдаггүй. Харин Жи Юаний 13-р онд (1276 он) ах Номуган бэйпин вангийн удирдлаган доор Алмалык тийш Хайдугаас сэргийлж цэрэг захиран явсан. Тус оныхоо намар нь Мөнх хааны ач хүү Жирх, Тугтөмөр, Аригбөхийн хүү Ёмухур зэрэг хан хөвүүдийн цэрэгт баригдаад, [[Алтан Орд|Алтан ордны]] [[Мөнхтөмөр|Мөнхтөмөр ханд]] хүргэгдсэн байна. Юань улс болон Хайду нарын хоорондын удаан хугацааны хэлэлцээрийн үр дүнд 1284 онд суллагдаж ирсэн. Ирснээс хойш Монгол нутагт Баян жанжин, Номуган Бэй Ань ван, Гамала ван, Тутух нарын шилдэг баатар, ноёдын цэргийн хамт удаан хугацаанд хил орчимд цэрэг захиран сууж байсан. <br/> Жи Юаний 26-р он буюу 1289 онд Хайду ханы их цэрэгтэй байлдсан тул Нин Юань ван (宁远王) цол шагнаад [[Юань улсын төрлийн вангуудын жагсаалт|Яст мэлхийн бариулт алтадмал мөнгөн тамга]] олгож, Монгол газарт бас цэрэг захируулан суулгасан. 1311 онд Хайсан хуай ван, их хааны сууринд суугаад Хөхчү ванд, Нин ван (宁王) цол шагнаад '''арслангийн бариулт алтан тамга''' олгосон. 1310 онд ялд унаж, Гуулин улс руу цөллөгт явсан. Аюурбарбад буянт хаан цөллөгнөөс нь суллаад Даду хот руу буцаасан. Ирэх замдаа нас нөгчсөн. Түүний хүү Сэцэнтэд Нин ван цолыг нь залгамжлуулсан. ==Гэр бүл== *Эцэг: [[Хубилай хаан]] *Эх:[[Хушижин хатан]]: Борохул ноёны охин. * Ах дүүс: [[Аячи]] тайж (эх нэгтэй) *Хүүхэд: Сэцэнт (Нин ван)<br/> Адууч (Нин ван) [[Ангилал:Монголын түүх]] [[Ангилал:1313 онд өнгөрсөн]] [[Ангилал:Жагсаалт (Юань улсын ван)]] [[Ангилал:Боржигин]] [[Ангилал:Юань улс]] sy7e5pw57lfwu8091751995etwbcv2z Их Монгол улсын хаадын гүнж нарын жагсаалт 0 59323 709953 709854 2022-08-28T21:00:10Z Megzer 20491 [[Special:Contributions/122.201.31.33|122.201.31.33]] ([[User talk:122.201.31.33|Яриа]]) хэрэглэгчийн 709854 засварыг цуцлах wikitext text/x-wiki {| class="wikitable" !Төрсөн нэр !Эцгийн нэр !Эхийн нэр !Хятад цол !Амьдарсан хугацаа !Нөхөр !Үр хүүхэд !Ах дүүс |- |[[Алага Бэхи|'''Алха бэхи''']] ! rowspan="7" |'''[[Чингис хаан]]''' |[[Бөртэ үжин|'''Бөртэ хатан''']] |Жао гуо их гүнж |тодорхойгүй |'''Онгудын [[Алахуш Дигитхури|Алахуш тэгидхури]] ноёны хүү [[Буяншибал]] хүргэн''' | | rowspan="7" |Зүчи хан, Цагадай хан, Өгэдэй хаан, Тулуй ноён |- |[[Алалтун бэхи|'''Алалтун бэхи''']] |Нэр нь тодорхойгүй |Уйгур гүнж |тодорхойгүй |'''[[Уйгур үндэстэн|Уйгур]]<nowiki/>ын Идүгүд Баржу арт тегин''' | |- |[[Цэцэйхэн|'''Цэцэйхэн''']] | rowspan="4" |[[Бөртэ үжин|'''Бөртэ хатан''']] |Цэцэхэн гүнж |?-1237 |'''[[Ойрад|Ойрад]]<nowiki/>ын [[Төрөлчи хүргэн]]''' | |- |[[Хожин бэхи|'''Хожин бэхи''']] |Чан гуо их гүнж |тодорхойгүй |'''[[Ихирэс]]<nowiki/>ийн [[Буту хүргэн]]''' | |- |'''[[Түмэлүн]]''' |Юн гуо их гүнж |тодорхойгүй |'''[[Чигү хүргэн]]''' | |- |[[Алталухан]] | |?-1246 |[[Олхонууд|Олхонуд]]<nowiki/>ын [[Тачу хүргэн]] Жабдур сэцэн |[[Чочимтай хүргэн]] |- |[[Толай гүнж|Толай]] |тодорхойгүй | | |[[Хонгирад]]<nowiki/>ын Тогочар хүргэн | |- |'''[[Сорхохан]]''' ![[Өгэдэй хаан|'''Өгэдэй хаан''']] |? |Лу гуо гүнж |тодорхойгүй |'''Нахэ хүргэн''' | |Гүюг хаан, Годан ван, Хаши |- |'''[[Бабахар]]''' ! rowspan="2" |[[Гүюг хаан|'''Гүюг хаан''']] |? |гүнж |? |'''Уйгурын Идүүд хан Хучихар тэгин''' | | rowspan="2" | |- |'''[[Илимиш]]''' |? |гүнж |? |'''Жаожуншянь ван Гүнбух''' | |- |[[Аньту гүнж]] |[[Хүчү|Хүчү хан хөвгүүн]] |? |Чан гуо гүнж | |[[Юань улсын төрлийн вангуудын жагсаалт|Чан Удин ван]] [[Ихирэс]]<nowiki/>ийн [[Соёрха хүргэн|Соёрха]] |[[Жахурчин хүргэн|Жахурчин]]<ref>Ихирэсийн Хурин хүргэний эцэг</ref>, Ихирэс хатан |Ширэмүн тайж |- |[[Мөнкада гүнж]]<ref>Түүний нэрийг дараах 3 янзаар бичсэн байна. '''门卡达-Мөнкада'''、'''茫噶拉'''- '''Мангала, 墨卡顿-Мокадүэнь.''' Аль нь үнэн болохыг тодорхойлох шаардлагатай.</ref> |[[Годан|Годан хан хөвгүүн]] |? |гүнж |1244-? |[[Пагва лам]]<nowiki/>ын дүү [[Чагнаадорж хүргэн|Чагнаадорж]] |[[Дармабал дишири]] | |- |[[Хулуйхан]] |[[Зүчи|Жочи хан]] |? |гүнж |1200?-1260? |Ойрадын [[Иналчи хүргэн]] |Үрэдэй |[[Орда хан|Орду хан]], [[Бат хан]] |- |[[Есүбух]] ! rowspan="2" |'''[[Тулуй|Тулуй их ноён]]''' | rowspan="2" |[[Сорхагтани Бэхи|'''Сорхагтани бэхи''']] |Лу гуо гүнж |? |'''Хонгирадын Ожин''' | | rowspan="2" |Мөнх хаан, Хүлэгү ил хан, Хубилай хаан, Аригбуха хаан |- |[[Думуган]] |Жао гуо гүнж |? |'''Ляо ван [[Нэгүдэй хүргэн]]''' | |- |'''[[Баялун]]''' ! rowspan="3" |'''[[Мөнх хаан]]''' |[[Хутугуй хатан|Хутугтай хатан]] |Чан гуо их гүнж |? |'''Чан жун сюань ван [[Хурин хүргэн]]''' |Аши ноён | rowspan="3" |[[Балт|Балт ван]], [[Өрөндаш ван]]... |- |'''[[Ширин]]''' | rowspan="2" |'''Огул түтмиш хатан''' |гүнж |? | rowspan="2" |'''Олхонуд аймгийн Тачу хүргэний хүү [[Чочимтай хүргэн]]''' | |- |[[Бичиха]] |гүнж |? | |- |'''[[Ерөө гүнж]]''' ! rowspan="6" |[[Хубилай хаан|'''Хубилай хаан''']] | |Жао гуо их гүнж |? |'''Онгудын Жао У Сянь ван [[Айбух хүргэн]]''' |[[Кургуз хүргэн|Кургуз]] | rowspan="6" |[[Чингим|Чингим хунтайж]], [[Мангала|Мангал ван]], [[Номуган|Номухан ван]], [[Хөхэчи|Хөхэчи ван]], [[Тогоон (Хубилай хааны хүү)|Тогоон ван]], [[Агругчи|Агругчи ван]]... |- |'''[[Хутулужин бэхи]]''' | |Ци гуо их гүнж |1259-1297 |[[Курё улс|'''Гуулин улсын''']] '''[[Чүннёль ван]]''' |[[Чүнсонь ван|Чүньсон ван]] |- |'''[[Улужин]]''' | |Чан гуо гүнж | |'''Буха хүргэн''' | |- |'''[[Чалун]]''' | |Чан улсын их эгчмэд гүнж | |'''Төжинхан''' | |- |'''[[Өлзий гүнж]]''' | |Лу гуо их гүнж | |'''Хонгирадын Уручин''' |'''[[Шилийндалай хатан]]''' |- |'''[[Нангиажин]]''' | |Лу гуо их гүнж | |'''Хонгирадын Лу ван Уручин, Төмөр, Манзитай ван''' |'''Сэнгэбал ван''' |- |'''[[Худадаймиши гүнж|Худадай миши]]''' ! rowspan="2" |[[Чингим|Чингим хунтайж]] (Юань Юйзун хаан) |? |Жао гуо гүнж | |'''Жао Жун Сянь ван [[Кургуз хүргэн|Кургуз]]''' | | |- |'''[[Нангабула]]''' |? |Лу гуо гүнж | |'''Хонгирадын лу ван Манзитай''' | | |- |'''[[Илихайяа]]''' ! rowspan="3" |[[Өлзийт Төмөр хаан]] |? |Чан гуо гүнж | |'''Ихирэсийн Чан ван [[Аши хүргэн]]''' |[[Сугабал хатан|'''Сүхбал хатан''']] , Ринчинбал бага хатан, Балашир ноён |'''Даш хунтайж, Айшир гүнж, Пуна гүнж''' |- |'''[[Айшир гүнж|Айшир]]''' |? |Лу гуо гүнж | |'''Онгудын [[Кургуз хүргэн|Кургуз]] хүргэн''' | | |- |'''[[Пуна гүнж|Пуна]]''' |? |Лу гуо гүнж | |'''[[Хонгирад|Хонгирадын]] Лу ван Сэнгэбал''' | | |- |'''[[Будашир гүнж|Бодьшир]]''' ! rowspan="3" |[[Гамала|Юань Сяньзун Гамала жинь ван]] |? | |? |'''Гуулин улсын [[Чүнсонь ван|Чүньсонь ван]]''' | | rowspan="3" |[[Сүншан]], '''[[Есөнтөмөр хаан]]''', [[Дэлгэрбуха]] |- |'''[[Раднабала гүнж|Раднабал]]''' |? |Жао гуо гүнж |? |'''Онгудын Шуань хүргэн''' | |- |[[Шоу Нин гүнж (Юань улс)|'''Шоунин гүнж''']] |? |Шоунин гүнж |? |? |[[Бабуша хатан|Бабуша]], Садабал хатан<ref>Есөнтөмөр хааны бага хатан</ref> |- |'''[[Сэнгэлажи]]''' ![[Дармабала|Юань Шүньзун Дармабал]] |[[Тажи хатан]] |Лу гуо гүнж | |'''Хонгирадын [[Дивубал ван]]''' |[[Будшир хатан|'''Будашир хатан''']] | |- |'''[[Хөхлүн гүнж|Хөхлүн]]''' ![[Буянт хаан|'''Буянт хаан''']] | |Гүнж | |'''Дөрвөн хүргэн''' | |[[Шадбал гэгээн хаан|Гэгээн хаан]], Одосбуха ван |- |'''[[Будашини гүнж]]''' ! rowspan="2" |[[Хүслэн хаан|'''Хүслэн хутагт хаан''']] |? |Минхуй И жэн гүнж |1327-1341 |Нөхөрт гараагүй | | rowspan="2" |[[Тогоонтөмөр хаан|Ухаант хаан]], [[Ринчинбал эрдэнэцогт хаан|Ринчинбал хаан]] |- |'''[[Елу гүнж]]''' |? |Чан гуо их гүнж |?-1339 |'''Ихирэсийн Чан ван Шарандорж''' | |- |'''[[Хотол Цагаан гүнж|Хутулун чаха]]''' |[[Хайду|'''Хайду хан''']] |? | |1260-1306 |'''[[Цорос|Чорос]]<nowiki/>ын Абтагул''' | | rowspan="2" |Урус ноён, [[Чапар хан]]... |- |'''[[Хутучин чага]]''' |[[Хайду|'''Хайду хан''']] |? | |тодорхойгүй |'''[[Олхонуд]]<nowiki/>ын Төвшин хүргэн'''<ref>Түүний ээж нь [[Тулуй]] ноёны хүү Сүвээдэй ноёны охин байв</ref> | |} == Холбоотой мэдээлэл == * [[Гүнж|'''Гүнж''']] * [[Боржигин|'''Боржигин''']] == Эшлэл == [[Ангилал:Монголын хаан|!гүнж нарын жагсаалт]] [[Ангилал:Монголын түүхэн хүн|!гүнж]] [[Ангилал:Ноёрхогчийн жагсаалт]] <references /> n0uxhtx9www2vydctl1u224m6w8h5y8 709969 709953 2022-08-29T02:46:28Z 122.201.31.33 wikitext text/x-wiki {| class="wikitable" !Төрсөн нэр !Эцгийн нэр !Эхийн нэр !Хятад цол !Амьдарсан хугацаа !Нөхөр !Үр хүүхэд !Ах дүүс |- |[[Алага Бэхи|'''Алха бэхи''']] ! rowspan="7" |'''[[Чингис хаан]]''' |[[Бөртэ үжин|'''Бөртэ хатан''']] |Жао гуо их гүнж |тодорхойгүй |'''Онгудын [[Алахуш Дигитхури|Алахуш тэгидхури]] ноёны хүү [[Буяншибал]] хүргэн''' | | rowspan="7" |Зүчи хан, Цагадай хан, Өгэдэй хаан, Тулуй ноён |- |[[Алалтун бэхи|'''Алалтун бэхи''']] |Нэр нь тодорхойгүй |Уйгур гүнж |тодорхойгүй |'''[[Уйгур үндэстэн|Уйгур]]<nowiki/>ын Идүгүд Баржу арт тегин''' | |- |[[Цэцэйхэн|'''Цэцэйхэн''']] | rowspan="4" |[[Бөртэ үжин|'''Бөртэ хатан''']] |Цэцэхэн гүнж |?-1237 |'''[[Ойрад|Ойрад]]<nowiki/>ын [[Төрөлчи хүргэн]]''' | |- |[[Хожин бэхи|'''Хожин бэхи''']] |Чан гуо их гүнж |тодорхойгүй |'''[[Ихирэс]]<nowiki/>ийн [[Буту хүргэн]]''' | |- |'''[[Түмэлүн]]''' |Юн гуо их гүнж |тодорхойгүй |'''[[Чигү хүргэн]]''' | |- |[[Алталухан]] | |?-1246 |[[Олхонууд|Олхонуд]]<nowiki/>ын [[Тачу хүргэн]] Жабдур сэцэн |[[Чочимтай хүргэн]] |- |[[Толай гүнж|Толай]] |тодорхойгүй | | |[[Хонгирад]]<nowiki/>ын Тогочар хүргэн | |- |'''[[Сорхохан]]''' ![[Өгэдэй хаан|'''Өгэдэй хаан''']] |? |Лу гуо гүнж |тодорхойгүй |'''Нахэ хүргэн''' | |Гүюг хаан, Годан ван, Хаши |- |'''[[Бабахар]]''' ! rowspan="2" |[[Гүюг хаан|'''Гүюг хаан''']] |? |гүнж |? |'''Уйгурын Идүүд хан Хучихар тэгин''' | | rowspan="2" | |- |'''[[Илимиш]]''' |? |гүнж |? |'''Жаожуншянь ван Гүнбух''' | |- |[[Аньту гүнж]] |[[Хүчү|Хүчү хан хөвгүүн]] |? |Чан гуо гүнж | |[[Юань улсын төрлийн вангуудын жагсаалт|Чан Удин ван]] [[Ихирэс]]<nowiki/>ийн [[Соёрха хүргэн|Соёрха]] |[[Жахурчин хүргэн|Жахурчин]]<ref>Ихирэсийн Хурин хүргэний эцэг</ref>, Ихирэс хатан |Ширэмүн тайж |- |[[Мөнкада гүнж]]<ref>Түүний нэрийг дараах 3 янзаар бичсэн байна. '''门卡达-Мөнкада'''、'''茫噶拉'''- '''Мангала, 墨卡顿-Мокадүэнь.''' Аль нь үнэн болохыг тодорхойлох шаардлагатай.</ref> |[[Годан|Годан хан хөвгүүн]] |? |гүнж |1244-? |[[Пагва лам]]<nowiki/>ын дүү [[Чагнаадорж хүргэн|Чагнаадорж]] |[[Дармабал дишири]] | |- |[[Хулуйхан]] |[[Зүчи|Жочи хан]] |? |гүнж |1200?-1260? |Ойрадын [[Иналчи хүргэн]] |Үрэдэй |[[Орда хан|Орду хан]], [[Бат хан]] |- |[[Есүбух]] ! rowspan="2" |'''[[Тулуй|Тулуй их ноён]]''' | rowspan="2" |[[Сорхагтани Бэхи|'''Сорхагтани бэхи''']] |Лу гуо гүнж |? |'''Хонгирадын Ожин''' | | rowspan="2" |Мөнх хаан, Хүлэгү ил хан, Хубилай хаан, Аригбуха хаан |- |[[Думуган]] |Жао гуо гүнж |? |'''Ляо ван [[Нэгүдэй хүргэн]]''' | |- |'''[[Баялун]]''' ! rowspan="3" |'''[[Мөнх хаан]]''' |[[Хутугуй хатан|Хутугтай хатан]] |Чан гуо их гүнж |? |'''Чан жун сюань ван [[Хурин хүргэн]]''' |Аши ноён | rowspan="3" |[[Балт|Балт ван]], [[Өрөндаш ван]]... |- |'''[[Ширин]]''' | rowspan="2" |'''Огул түтмиш хатан''' |гүнж |? | rowspan="2" |'''Олхонуд аймгийн Тачу хүргэний хүү [[Чочимтай хүргэн]]''' | |- |[[Бичиха]] |гүнж |? | |- |'''[[Ерөө гүнж]]''' ! rowspan="6" |[[Хубилай хаан|'''Хубилай хаан''']] | rowspan="6" |'''Чаби хатан''' |Жао гуо их гүнж |? |'''Онгудын Жао У Сянь ван [[Айбух хүргэн]]''' |[[Кургуз хүргэн|Кургуз]] | rowspan="6" |[[Чингим|Чингим хунтайж]], [[Мангала|Мангал ван]], [[Номуган|Номухан ван]], [[Хөхэчи|Хөхэчи ван]], [[Тогоон (Хубилай хааны хүү)|Тогоон ван]], [[Агругчи|Агругчи ван]]... |- |'''[[Хутулужин бэхи]]''' |Ци гуо их гүнж |1259-1297 |[[Курё улс|'''Гуулин улсын''']] '''[[Чүннёль ван]]''' |[[Чүнсонь ван|Чүньсон ван]] |- |'''[[Улужин]]''' |Чан гуо гүнж | |'''Буха хүргэн''' |Аши ноён |- |'''[[Чалун]]''' |Чан улсын их эгчмэд гүнж | |'''Төжинхан''' |Шүншири хатан |- |'''[[Өлзий гүнж]]''' |Лу гуо их гүнж | |'''Хонгирадын Уручин''' |'''[[Шилийндалай хатан]]''' |- |'''[[Нангиажин]]''' |Лу гуо их гүнж | |'''Хонгирадын Лу ван Уручин, Төмөр, Манзитай ван''' |'''Сэнгэбал ван''' |- |'''[[Худадаймиши гүнж|Худадай миши]]''' ! rowspan="2" |[[Чингим|Чингим хунтайж]] (Юань Юйзун хаан) |? |Жао гуо гүнж | |'''Жао Жун Сянь ван [[Кургуз хүргэн|Кургуз]]''' | | |- |'''[[Нангабула]]''' |? |Лу гуо гүнж | |'''Хонгирадын лу ван Манзитай''' | | |- |'''[[Илихайяа]]''' ! rowspan="3" |[[Өлзийт Төмөр хаан]] |? |Чан гуо гүнж | |'''Ихирэсийн Чан ван [[Аши хүргэн]]''' |[[Сугабал хатан|'''Сүхбал хатан''']] , Ринчинбал бага хатан, Балашир ноён |'''Даш хунтайж, Айшир гүнж, Пуна гүнж''' |- |'''[[Айшир гүнж|Айшир]]''' |? |Лу гуо гүнж | |'''Онгудын [[Кургуз хүргэн|Кургуз]] хүргэн''' | | |- |'''[[Пуна гүнж|Пуна]]''' |? |Лу гуо гүнж | |'''[[Хонгирад|Хонгирадын]] Лу ван Сэнгэбал''' | | |- |'''[[Будашир гүнж|Бодьшир]]''' ! rowspan="3" |[[Гамала|Юань Сяньзун Гамала жинь ван]] |? | |? |'''Гуулин улсын [[Чүнсонь ван|Чүньсонь ван]]''' | | rowspan="3" |[[Сүншан]], '''[[Есөнтөмөр хаан]]''', [[Дэлгэрбуха]] |- |'''[[Раднабала гүнж|Раднабал]]''' |? |Жао гуо гүнж |? |'''Онгудын Шуань хүргэн''' | |- |[[Шоу Нин гүнж (Юань улс)|'''Шоунин гүнж''']] |? |Шоунин гүнж |? |? |[[Бабуша хатан|Бабуша]], Садабал хатан<ref>Есөнтөмөр хааны бага хатан</ref> |- |'''[[Сэнгэлажи]]''' ![[Дармабала|Юань Шүньзун Дармабал]] |[[Тажи хатан]] |Лу гуо гүнж | |'''Хонгирадын [[Дивубал ван]]''' |[[Будшир хатан|'''Будашир хатан''']] | |- |'''[[Хөхлүн гүнж|Хөхлүн]]''' ![[Буянт хаан|'''Буянт хаан''']] | |Гүнж | |'''Дөрвөн хүргэн''' | |[[Шадбал гэгээн хаан|Гэгээн хаан]], Одосбуха ван |- |'''[[Будашини гүнж]]''' ! rowspan="2" |[[Хүслэн хаан|'''Хүслэн хутагт хаан''']] |? |Минхуй И жэн гүнж |1327-1341 |Нөхөрт гараагүй | | rowspan="2" |[[Тогоонтөмөр хаан|Ухаант хаан]], [[Ринчинбал эрдэнэцогт хаан|Ринчинбал хаан]] |- |'''[[Елу гүнж]]''' |? |Чан гуо их гүнж |?-1339 |'''Ихирэсийн Чан ван Шарандорж''' | |- |'''[[Хотол Цагаан гүнж|Хутулун чаха]]''' |[[Хайду|'''Хайду хан''']] |? | |1260-1306 |'''[[Цорос|Чорос]]<nowiki/>ын Абтагул''' | | rowspan="2" |Урус ноён, [[Чапар хан]]... |- |'''[[Хутучин чага]]''' |[[Хайду|'''Хайду хан''']] |? | |тодорхойгүй |'''[[Олхонуд]]<nowiki/>ын Төвшин хүргэн'''<ref>Түүний ээж нь [[Тулуй]] ноёны хүү Сүвээдэй ноёны охин байв</ref> | |} == Холбоотой мэдээлэл == * [[Гүнж|'''Гүнж''']] * [[Боржигин|'''Боржигин''']] == Эшлэл == [[Ангилал:Монголын хаан|!гүнж нарын жагсаалт]] [[Ангилал:Монголын түүхэн хүн|!гүнж]] [[Ангилал:Ноёрхогчийн жагсаалт]] <references /> 5y0cfrosl4d8wzy1rwquvolpjgis0yv 709970 709969 2022-08-29T02:47:48Z 122.201.31.33 wikitext text/x-wiki {| class="wikitable" !Төрсөн нэр !Эцгийн нэр !Эхийн нэр !Хятад цол !Амьдарсан хугацаа !Нөхөр !Үр хүүхэд !Ах дүүс |- |[[Алага Бэхи|'''Алха бэхи''']] ! rowspan="7" |'''[[Чингис хаан]]''' |[[Бөртэ үжин|'''Бөртэ хатан''']] |Жао гуо их гүнж |тодорхойгүй |'''Онгудын [[Алахуш Дигитхури|Алахуш тэгидхури]] ноёны хүү [[Буяншибал]] хүргэн''' | | rowspan="7" |Зүчи хан, Цагадай хан, Өгэдэй хаан, Тулуй ноён |- |[[Алалтун бэхи|'''Алалтун бэхи''']] |Нэр нь тодорхойгүй |Уйгур гүнж |тодорхойгүй |'''[[Уйгур үндэстэн|Уйгур]]<nowiki/>ын Идүгүд Баржу арт тегин''' | |- |[[Цэцэйхэн|'''Цэцэйхэн''']] | rowspan="4" |[[Бөртэ үжин|'''Бөртэ хатан''']] |Цэцэхэн гүнж |?-1237 |'''[[Ойрад|Ойрад]]<nowiki/>ын [[Төрөлчи хүргэн]]''' | |- |[[Хожин бэхи|'''Хожин бэхи''']] |Чан гуо их гүнж |тодорхойгүй |'''[[Ихирэс]]<nowiki/>ийн [[Буту хүргэн]]''' | |- |'''[[Түмэлүн]]''' |Юн гуо их гүнж |тодорхойгүй |'''[[Чигү хүргэн]]''' | |- |[[Алталухан]] | |?-1246 |[[Олхонууд|Олхонуд]]<nowiki/>ын [[Тачу хүргэн]] Жабдур сэцэн |[[Чочимтай хүргэн]] |- |[[Толай гүнж|Толай]] |тодорхойгүй | | |[[Хонгирад]]<nowiki/>ын Тогочар хүргэн | |- |'''[[Сорхохан]]''' ![[Өгэдэй хаан|'''Өгэдэй хаан''']] |? |Лу гуо гүнж |тодорхойгүй |'''Нахэ хүргэн''' | |Гүюг хаан, Годан ван, Хаши |- |'''[[Бабахар]]''' ! rowspan="2" |[[Гүюг хаан|'''Гүюг хаан''']] |? |гүнж |? |'''Уйгурын Идүүд хан Хучихар тэгин''' | | rowspan="2" | |- |'''[[Илимиш]]''' |? |гүнж |? |'''Жаожуншянь ван Гүнбух''' | |- |[[Аньту гүнж]] |[[Хүчү|Хүчү хан хөвгүүн]] |? |Чан гуо гүнж | |[[Юань улсын төрлийн вангуудын жагсаалт|Чан Удин ван]] [[Ихирэс]]<nowiki/>ийн [[Соёрха хүргэн|Соёрха]] |[[Жахурчин хүргэн|Жахурчин]]<ref>Ихирэсийн Хурин хүргэний эцэг</ref>, Ихирэс хатан |Ширэмүн тайж |- |[[Мөнкада гүнж]]<ref>Түүний нэрийг дараах 3 янзаар бичсэн байна. '''门卡达-Мөнкада'''、'''茫噶拉'''- '''Мангала, 墨卡顿-Мокадүэнь.''' Аль нь үнэн болохыг тодорхойлох шаардлагатай.</ref> |[[Годан|Годан хан хөвгүүн]] |? |гүнж |1244-? |[[Пагва лам]]<nowiki/>ын дүү [[Чагнаадорж хүргэн|Чагнаадорж]] |[[Дармабал дишири]] | |- |[[Хулуйхан]] |[[Зүчи|Жочи хан]] |? |гүнж |1200?-1260? |Ойрадын [[Иналчи хүргэн]] |Үрэдэй |[[Орда хан|Орду хан]], [[Бат хан]] |- |[[Есүбух]] ! rowspan="2" |'''[[Тулуй|Тулуй их ноён]]''' | rowspan="2" |[[Сорхагтани Бэхи|'''Сорхагтани бэхи''']] |Лу гуо гүнж |? |'''Хонгирадын Ожин''' | | rowspan="2" |Мөнх хаан, Хүлэгү ил хан, Хубилай хаан, Аригбуха хаан |- |[[Думуган]] |Жао гуо гүнж |? |'''Ляо ван [[Нэгүдэй хүргэн]]''' | |- |'''[[Баялун]]''' ! rowspan="3" |'''[[Мөнх хаан]]''' |[[Хутугуй хатан|Хутугтай хатан]] |Чан гуо их гүнж |? |'''Чан жун сюань ван [[Хурин хүргэн]]''' |Аши ноён | rowspan="3" |[[Балт|Балт ван]], [[Өрөндаш ван]]... |- |'''[[Ширин]]''' | rowspan="2" |'''Огул түтмиш хатан''' |гүнж |? | rowspan="2" |'''Олхонуд аймгийн Тачу хүргэний хүү [[Чочимтай хүргэн]]''' | |- |[[Бичиха]] |гүнж |? | |- |'''[[Ерөө гүнж]]''' ! rowspan="6" |[[Хубилай хаан|'''Хубилай хаан''']] | rowspan="6" |'''[[Чаби хатан]]''' |Жао гуо их гүнж |? |'''Онгудын Жао У Сянь ван [[Айбух хүргэн]]''' |[[Кургуз хүргэн|Кургуз]] | rowspan="6" |[[Чингим|Чингим хунтайж]], [[Мангала|Мангал ван]], [[Номуган|Номухан ван]], [[Хөхэчи|Хөхэчи ван]], [[Тогоон (Хубилай хааны хүү)|Тогоон ван]], [[Агругчи|Агругчи ван]]... |- |'''[[Хутулужин бэхи]]''' |Ци гуо их гүнж |1259-1297 |[[Курё улс|'''Гуулин улсын''']] '''[[Чүннёль ван]]''' |[[Чүнсонь ван|Чүньсон ван]] |- |'''[[Улужин]]''' |Чан гуо гүнж | |'''Буха хүргэн''' |Аши ноён |- |'''[[Чалун]]''' |Чан улсын их эгчмэд гүнж | |'''Төжинхан''' |[[Шүншири хатан]] |- |'''[[Өлзий гүнж]]''' |Лу гуо их гүнж | |'''Хонгирадын Уручин''' |'''[[Шилийндалай хатан]]''' |- |'''[[Нангиажин]]''' |Лу гуо их гүнж | |'''Хонгирадын Лу ван Уручин, Төмөр, Манзитай ван''' |'''Сэнгэбал ван''' |- |'''[[Худадаймиши гүнж|Худадай миши]]''' ! rowspan="2" |[[Чингим|Чингим хунтайж]] (Юань Юйзун хаан) |? |Жао гуо гүнж | |'''Жао Жун Сянь ван [[Кургуз хүргэн|Кургуз]]''' | | |- |'''[[Нангабула]]''' |? |Лу гуо гүнж | |'''Хонгирадын лу ван Манзитай''' | | |- |'''[[Илихайяа]]''' ! rowspan="3" |[[Өлзийт Төмөр хаан]] |? |Чан гуо гүнж | |'''Ихирэсийн Чан ван [[Аши хүргэн]]''' |[[Сугабал хатан|'''Сүхбал хатан''']] , Ринчинбал бага хатан, Балашир ноён |'''Даш хунтайж, Айшир гүнж, Пуна гүнж''' |- |'''[[Айшир гүнж|Айшир]]''' |? |Лу гуо гүнж | |'''Онгудын [[Кургуз хүргэн|Кургуз]] хүргэн''' | | |- |'''[[Пуна гүнж|Пуна]]''' |? |Лу гуо гүнж | |'''[[Хонгирад|Хонгирадын]] Лу ван Сэнгэбал''' | | |- |'''[[Будашир гүнж|Бодьшир]]''' ! rowspan="3" |[[Гамала|Юань Сяньзун Гамала жинь ван]] |? | |? |'''Гуулин улсын [[Чүнсонь ван|Чүньсонь ван]]''' | | rowspan="3" |[[Сүншан]], '''[[Есөнтөмөр хаан]]''', [[Дэлгэрбуха]] |- |'''[[Раднабала гүнж|Раднабал]]''' |? |Жао гуо гүнж |? |'''Онгудын Шуань хүргэн''' | |- |[[Шоу Нин гүнж (Юань улс)|'''Шоунин гүнж''']] |? |Шоунин гүнж |? |? |[[Бабуша хатан|Бабуша]], Садабал хатан<ref>Есөнтөмөр хааны бага хатан</ref> |- |'''[[Сэнгэлажи]]''' ![[Дармабала|Юань Шүньзун Дармабал]] |[[Тажи хатан]] |Лу гуо гүнж | |'''Хонгирадын [[Дивубал ван]]''' |[[Будшир хатан|'''Будашир хатан''']] | |- |'''[[Хөхлүн гүнж|Хөхлүн]]''' ![[Буянт хаан|'''Буянт хаан''']] | |Гүнж | |'''Дөрвөн хүргэн''' | |[[Шадбал гэгээн хаан|Гэгээн хаан]], Одосбуха ван |- |'''[[Будашини гүнж]]''' ! rowspan="2" |[[Хүслэн хаан|'''Хүслэн хутагт хаан''']] |? |Минхуй И жэн гүнж |1327-1341 |Нөхөрт гараагүй | | rowspan="2" |[[Тогоонтөмөр хаан|Ухаант хаан]], [[Ринчинбал эрдэнэцогт хаан|Ринчинбал хаан]] |- |'''[[Елу гүнж]]''' |? |Чан гуо их гүнж |?-1339 |'''Ихирэсийн Чан ван Шарандорж''' | |- |'''[[Хотол Цагаан гүнж|Хутулун чаха]]''' |[[Хайду|'''Хайду хан''']] |? | |1260-1306 |'''[[Цорос|Чорос]]<nowiki/>ын Абтагул''' | | rowspan="2" |Урус ноён, [[Чапар хан]]... |- |'''[[Хутучин чага]]''' |[[Хайду|'''Хайду хан''']] |? | |тодорхойгүй |'''[[Олхонуд]]<nowiki/>ын Төвшин хүргэн'''<ref>Түүний ээж нь [[Тулуй]] ноёны хүү Сүвээдэй ноёны охин байв</ref> | |} == Холбоотой мэдээлэл == * [[Гүнж|'''Гүнж''']] * [[Боржигин|'''Боржигин''']] == Эшлэл == [[Ангилал:Монголын хаан|!гүнж нарын жагсаалт]] [[Ангилал:Монголын түүхэн хүн|!гүнж]] [[Ангилал:Ноёрхогчийн жагсаалт]] <references /> gg3tm8tqgwbeem68szq5wpwwmc7sw74 709971 709970 2022-08-29T02:48:12Z 122.201.31.33 wikitext text/x-wiki {| class="wikitable" !Төрсөн нэр !Эцгийн нэр !Эхийн нэр !Хятад цол !Амьдарсан хугацаа !Нөхөр !Үр хүүхэд !Ах дүүс |- |[[Алага Бэхи|'''Алха бэхи''']] ! rowspan="7" |'''[[Чингис хаан]]''' |[[Бөртэ үжин|'''Бөртэ хатан''']] |Жао гуо их гүнж |тодорхойгүй |'''Онгудын [[Алахуш Дигитхури|Алахуш тэгидхури]] ноёны хүү [[Буяншибал]] хүргэн''' | | rowspan="7" |Зүчи хан, Цагадай хан, Өгэдэй хаан, Тулуй ноён |- |[[Алалтун бэхи|'''Алалтун бэхи''']] |Нэр нь тодорхойгүй |Уйгур гүнж |тодорхойгүй |'''[[Уйгур үндэстэн|Уйгур]]<nowiki/>ын Идүгүд Баржу арт тегин''' | |- |[[Цэцэйхэн|'''Цэцэйхэн''']] | rowspan="4" |[[Бөртэ үжин|'''Бөртэ хатан''']] |Цэцэхэн гүнж |?-1237 |'''[[Ойрад|Ойрад]]<nowiki/>ын [[Төрөлчи хүргэн]]''' | |- |[[Хожин бэхи|'''Хожин бэхи''']] |Чан гуо их гүнж |тодорхойгүй |'''[[Ихирэс]]<nowiki/>ийн [[Буту хүргэн]]''' | |- |'''[[Түмэлүн]]''' |Юн гуо их гүнж |тодорхойгүй |'''[[Чигү хүргэн]]''' | |- |[[Алталухан]] | |?-1246 |[[Олхонууд|Олхонуд]]<nowiki/>ын [[Тачу хүргэн]] Жабдур сэцэн |[[Чочимтай хүргэн]] |- |[[Толай гүнж|Толай]] |тодорхойгүй | | |[[Хонгирад]]<nowiki/>ын Тогочар хүргэн | |- |'''[[Сорхохан]]''' ![[Өгэдэй хаан|'''Өгэдэй хаан''']] |? |Лу гуо гүнж |тодорхойгүй |'''Нахэ хүргэн''' | |Гүюг хаан, Годан ван, Хаши |- |'''[[Бабахар]]''' ! rowspan="2" |[[Гүюг хаан|'''Гүюг хаан''']] |? |гүнж |? |'''Уйгурын Идүүд хан Хучихар тэгин''' | | rowspan="2" | |- |'''[[Илимиш]]''' |? |гүнж |? |'''Жаожуншянь ван Гүнбух''' | |- |[[Аньту гүнж]] |[[Хүчү|Хүчү хан хөвгүүн]] |? |Чан гуо гүнж | |[[Юань улсын төрлийн вангуудын жагсаалт|Чан Удин ван]] [[Ихирэс]]<nowiki/>ийн [[Соёрха хүргэн|Соёрха]] |[[Жахурчин хүргэн|Жахурчин]]<ref>Ихирэсийн Хурин хүргэний эцэг</ref>, Ихирэс хатан |Ширэмүн тайж |- |[[Мөнкада гүнж]]<ref>Түүний нэрийг дараах 3 янзаар бичсэн байна. '''门卡达-Мөнкада'''、'''茫噶拉'''- '''Мангала, 墨卡顿-Мокадүэнь.''' Аль нь үнэн болохыг тодорхойлох шаардлагатай.</ref> |[[Годан|Годан хан хөвгүүн]] |? |гүнж |1244-? |[[Пагва лам]]<nowiki/>ын дүү [[Чагнаадорж хүргэн|Чагнаадорж]] |[[Дармабал дишири]] | |- |[[Хулуйхан]] |[[Зүчи|Жочи хан]] |? |гүнж |1200?-1260? |Ойрадын [[Иналчи хүргэн]] |Үрэдэй |[[Орда хан|Орду хан]], [[Бат хан]] |- |[[Есүбух]] ! rowspan="2" |'''[[Тулуй|Тулуй их ноён]]''' | rowspan="2" |[[Сорхагтани Бэхи|'''Сорхагтани бэхи''']] |Лу гуо гүнж |? |'''Хонгирадын Ожин''' | | rowspan="2" |Мөнх хаан, Хүлэгү ил хан, Хубилай хаан, Аригбуха хаан |- |[[Думуган]] |Жао гуо гүнж |? |'''Ляо ван [[Нэгүдэй хүргэн]]''' | |- |'''[[Баялун]]''' ! rowspan="3" |'''[[Мөнх хаан]]''' |[[Хутугуй хатан|Хутугтай хатан]] |Чан гуо их гүнж |? |'''Чан жун сюань ван [[Хурин хүргэн]]''' | | rowspan="3" |[[Балт|Балт ван]], [[Өрөндаш ван]]... |- |'''[[Ширин]]''' | rowspan="2" |'''Огул түтмиш хатан''' |гүнж |? | rowspan="2" |'''Олхонуд аймгийн Тачу хүргэний хүү [[Чочимтай хүргэн]]''' | |- |[[Бичиха]] |гүнж |? | |- |'''[[Ерөө гүнж]]''' ! rowspan="6" |[[Хубилай хаан|'''Хубилай хаан''']] | rowspan="6" |'''[[Чаби хатан]]''' |Жао гуо их гүнж |? |'''Онгудын Жао У Сянь ван [[Айбух хүргэн]]''' |[[Кургуз хүргэн|Кургуз]] | rowspan="6" |[[Чингим|Чингим хунтайж]], [[Мангала|Мангал ван]], [[Номуган|Номухан ван]], [[Хөхэчи|Хөхэчи ван]], [[Тогоон (Хубилай хааны хүү)|Тогоон ван]], [[Агругчи|Агругчи ван]]... |- |'''[[Хутулужин бэхи]]''' |Ци гуо их гүнж |1259-1297 |[[Курё улс|'''Гуулин улсын''']] '''[[Чүннёль ван]]''' |[[Чүнсонь ван|Чүньсон ван]] |- |'''[[Улужин]]''' |Чан гуо гүнж | |'''Буха хүргэн''' |Аши ноён |- |'''[[Чалун]]''' |Чан улсын их эгчмэд гүнж | |'''Төжинхан''' |[[Шүншири хатан]] |- |'''[[Өлзий гүнж]]''' |Лу гуо их гүнж | |'''Хонгирадын Уручин''' |'''[[Шилийндалай хатан]]''' |- |'''[[Нангиажин]]''' |Лу гуо их гүнж | |'''Хонгирадын Лу ван Уручин, Төмөр, Манзитай ван''' |'''Сэнгэбал ван''' |- |'''[[Худадаймиши гүнж|Худадай миши]]''' ! rowspan="2" |[[Чингим|Чингим хунтайж]] (Юань Юйзун хаан) |? |Жао гуо гүнж | |'''Жао Жун Сянь ван [[Кургуз хүргэн|Кургуз]]''' | | |- |'''[[Нангабула]]''' |? |Лу гуо гүнж | |'''Хонгирадын лу ван Манзитай''' | | |- |'''[[Илихайяа]]''' ! rowspan="3" |[[Өлзийт Төмөр хаан]] |? |Чан гуо гүнж | |'''Ихирэсийн Чан ван [[Аши хүргэн]]''' |[[Сугабал хатан|'''Сүхбал хатан''']] , Ринчинбал бага хатан, Балашир ноён |'''Даш хунтайж, Айшир гүнж, Пуна гүнж''' |- |'''[[Айшир гүнж|Айшир]]''' |? |Лу гуо гүнж | |'''Онгудын [[Кургуз хүргэн|Кургуз]] хүргэн''' | | |- |'''[[Пуна гүнж|Пуна]]''' |? |Лу гуо гүнж | |'''[[Хонгирад|Хонгирадын]] Лу ван Сэнгэбал''' | | |- |'''[[Будашир гүнж|Бодьшир]]''' ! rowspan="3" |[[Гамала|Юань Сяньзун Гамала жинь ван]] |? | |? |'''Гуулин улсын [[Чүнсонь ван|Чүньсонь ван]]''' | | rowspan="3" |[[Сүншан]], '''[[Есөнтөмөр хаан]]''', [[Дэлгэрбуха]] |- |'''[[Раднабала гүнж|Раднабал]]''' |? |Жао гуо гүнж |? |'''Онгудын Шуань хүргэн''' | |- |[[Шоу Нин гүнж (Юань улс)|'''Шоунин гүнж''']] |? |Шоунин гүнж |? |? |[[Бабуша хатан|Бабуша]], Садабал хатан<ref>Есөнтөмөр хааны бага хатан</ref> |- |'''[[Сэнгэлажи]]''' ![[Дармабала|Юань Шүньзун Дармабал]] |[[Тажи хатан]] |Лу гуо гүнж | |'''Хонгирадын [[Дивубал ван]]''' |[[Будшир хатан|'''Будашир хатан''']] | |- |'''[[Хөхлүн гүнж|Хөхлүн]]''' ![[Буянт хаан|'''Буянт хаан''']] | |Гүнж | |'''Дөрвөн хүргэн''' | |[[Шадбал гэгээн хаан|Гэгээн хаан]], Одосбуха ван |- |'''[[Будашини гүнж]]''' ! rowspan="2" |[[Хүслэн хаан|'''Хүслэн хутагт хаан''']] |? |Минхуй И жэн гүнж |1327-1341 |Нөхөрт гараагүй | | rowspan="2" |[[Тогоонтөмөр хаан|Ухаант хаан]], [[Ринчинбал эрдэнэцогт хаан|Ринчинбал хаан]] |- |'''[[Елу гүнж]]''' |? |Чан гуо их гүнж |?-1339 |'''Ихирэсийн Чан ван Шарандорж''' | |- |'''[[Хотол Цагаан гүнж|Хутулун чаха]]''' |[[Хайду|'''Хайду хан''']] |? | |1260-1306 |'''[[Цорос|Чорос]]<nowiki/>ын Абтагул''' | | rowspan="2" |Урус ноён, [[Чапар хан]]... |- |'''[[Хутучин чага]]''' |[[Хайду|'''Хайду хан''']] |? | |тодорхойгүй |'''[[Олхонуд]]<nowiki/>ын Төвшин хүргэн'''<ref>Түүний ээж нь [[Тулуй]] ноёны хүү Сүвээдэй ноёны охин байв</ref> | |} == Холбоотой мэдээлэл == * [[Гүнж|'''Гүнж''']] * [[Боржигин|'''Боржигин''']] == Эшлэл == [[Ангилал:Монголын хаан|!гүнж нарын жагсаалт]] [[Ангилал:Монголын түүхэн хүн|!гүнж]] [[Ангилал:Ноёрхогчийн жагсаалт]] <references /> jrpznopy53d7ntmpftkavmp59i4kjot 709973 709971 2022-08-29T02:54:56Z 122.201.31.33 wikitext text/x-wiki {| class="wikitable" !Төрсөн нэр !Эцгийн нэр !Эхийн нэр !Хятад цол !Амьдарсан хугацаа !Нөхөр !Үр хүүхэд !Ах дүүс |- |[[Алага Бэхи|'''Алха бэхи''']] ! rowspan="7" |'''[[Чингис хаан]]''' |[[Бөртэ үжин|'''Бөртэ хатан''']] |Жао гуо их гүнж |тодорхойгүй |'''Онгудын [[Алахуш Дигитхури|Алахуш тэгидхури]] ноёны хүү [[Буяншибал]] хүргэн''' | | rowspan="7" |Зүчи хан, Цагадай хан, Өгэдэй хаан, Тулуй ноён |- |[[Алалтун бэхи|'''Алалтун бэхи''']] |Нэр нь тодорхойгүй |Уйгур гүнж |тодорхойгүй |'''[[Уйгур үндэстэн|Уйгур]]<nowiki/>ын Идүгүд Баржу арт тегин''' | |- |[[Цэцэйхэн|'''Цэцэйхэн''']] | rowspan="4" |[[Бөртэ үжин|'''Бөртэ хатан''']] |Цэцэхэн гүнж |?-1237 |'''[[Ойрад|Ойрад]]<nowiki/>ын [[Төрөлчи хүргэн]]''' | |- |[[Хожин бэхи|'''Хожин бэхи''']] |Чан гуо их гүнж |тодорхойгүй |'''[[Ихирэс]]<nowiki/>ийн [[Буту хүргэн]]''' | |- |'''[[Түмэлүн]]''' |Юн гуо их гүнж |тодорхойгүй |'''[[Чигү хүргэн]]''' | |- |[[Алталухан]] | |?-1246 |[[Олхонууд|Олхонуд]]<nowiki/>ын [[Тачу хүргэн]] Жабдур сэцэн |[[Чочимтай хүргэн]] |- |[[Толай гүнж|Толай]] |тодорхойгүй | | |[[Хонгирад]]<nowiki/>ын Тогочар хүргэн | |- |'''[[Сорхохан]]''' ![[Өгэдэй хаан|'''Өгэдэй хаан''']] |? |Лу гуо гүнж |тодорхойгүй |'''Нахэ хүргэн''' | |Гүюг хаан, Годан ван, Хаши |- |'''[[Бабахар]]''' ! rowspan="2" |[[Гүюг хаан|'''Гүюг хаан''']] |? |гүнж |? |'''Уйгурын Идүүд хан Хучихар тэгин''' | | rowspan="2" | |- |'''[[Илимиш]]''' |? |гүнж |? |'''Жаожуншянь ван Гүнбух''' | |- |[[Аньту гүнж]] |[[Хүчү|Хүчү хан хөвгүүн]] |? |Чан гуо гүнж | |[[Юань улсын төрлийн вангуудын жагсаалт|Чан Удин ван]] [[Ихирэс]]<nowiki/>ийн [[Соёрха хүргэн|Соёрха]] |[[Жахурчин хүргэн|Жахурчин]]<ref>Ихирэсийн Хурин хүргэний эцэг</ref>, Ихирэс хатан |Ширэмүн тайж |- |[[Мөнкада гүнж]]<ref>Түүний нэрийг дараах 3 янзаар бичсэн байна. '''门卡达-Мөнкада'''、'''茫噶拉'''- '''Мангала, 墨卡顿-Мокадүэнь.''' Аль нь үнэн болохыг тодорхойлох шаардлагатай.</ref> |[[Годан|Годан хан хөвгүүн]] |? |гүнж |1244-? |[[Пагва лам]]<nowiki/>ын дүү [[Чагнаадорж хүргэн|Чагнаадорж]] |[[Дармабал дишири]] | |- |[[Хулуйхан]] |[[Зүчи|Жочи хан]] |? |гүнж |1200?-1260? |Ойрадын [[Иналчи хүргэн]] |Үрэдэй |[[Орда хан|Орду хан]], [[Бат хан]] |- |[[Есүбух]] ! rowspan="2" |'''[[Тулуй|Тулуй их ноён]]''' | rowspan="2" |[[Сорхагтани Бэхи|'''Сорхагтани бэхи''']] |Лу гуо гүнж |? |'''Хонгирадын Ожин''' | | rowspan="2" |Мөнх хаан, Хүлэгү ил хан, Хубилай хаан, Аригбуха хаан |- |[[Думуган]] |Жао гуо гүнж |? |'''Ляо ван [[Нэгүдэй хүргэн]]''' | |- |'''[[Баялун]]''' ! rowspan="3" |'''[[Мөнх хаан]]''' |[[Хутугуй хатан|Хутугтай хатан]] |Чан гуо их гүнж |? |'''Чан жун сюань ван [[Хурин хүргэн]]''' | | rowspan="3" |[[Балт|Балт ван]], [[Өрөндаш ван]]... |- |'''[[Ширин]]''' | rowspan="2" |'''Огул түтмиш хатан''' |гүнж |? | rowspan="2" |'''Олхонуд аймгийн Тачу хүргэний хүү [[Чочимтай хүргэн]]''' | |- |[[Бичиха]] |гүнж |? | |- |'''[[Ерөө гүнж]]''' ! rowspan="6" |[[Хубилай хаан|'''Хубилай хаан''']] | rowspan="6" |'''[[Чаби хатан]]''' |Жао гуо их гүнж |? |'''Онгудын Жао У Сянь ван [[Айбух хүргэн]]''' |[[Кургуз хүргэн|Кургуз]] | rowspan="6" |[[Чингим|Чингим хунтайж]], [[Мангала|Мангал ван]], [[Номуган|Номухан ван]], [[Хөхэчи|Хөхэчи ван]], [[Тогоон (Хубилай хааны хүү)|Тогоон ван]], [[Агругчи|Агругчи ван]]... |- |'''[[Хутулужин бэхи]]''' |Ци гуо их гүнж |1259-1297 |[[Курё улс|'''Гуулин улсын''']] '''[[Чүннёль ван]]''' |[[Чүнсонь ван|Чүньсон ван]] |- |'''[[Улужин]]''' |Чан гуо гүнж | |'''Буха хүргэн''' |Аши ноён |- |'''[[Чалун]]''' |Чан улсын их эгчмэд гүнж | |'''Төжинхан''' |[[Шүншири хатан]] |- |'''[[Өлзий гүнж]]''' |Лу гуо их гүнж | |'''Хонгирадын Уручин''' |'''[[Шилийндалай хатан]]''' |- |'''[[Нангиажин]]''' |Лу гуо их гүнж | |'''Хонгирадын Лу ван Уручин, Төмөр, Манзитай ван''' |'''Сэнгэбал ван''' |- |'''[[Худадаймиши гүнж|Худадай миши]]''' ! rowspan="2" |[[Чингим|Чингим хунтайж]] (Юань Юйзун хаан) |? |Жао гуо гүнж | |'''Жао Жун Сянь ван [[Кургуз хүргэн|Кургуз]]''' | | |- |'''[[Нангабула]]''' |? |Лу гуо гүнж | |'''Хонгирадын лу ван Манзитай''' | | |- |'''[[Илихайяа]]''' ! rowspan="3" |[[Өлзийт Төмөр хаан]] |? |Чан гуо гүнж | |'''Ихирэсийн Чан ван [[Аши хүргэн]]''' |[[Сугабал хатан|'''Сүхбал хатан''']] , Ринчинбал бага хатан, Балашир ноён |'''Даш хунтайж, Айшир гүнж, Пуна гүнж''' |- |'''[[Айшир гүнж|Айшир]]''' |? |Лу гуо гүнж | |'''Онгудын [[Кургуз хүргэн|Кургуз]] хүргэн''' | | |- |'''[[Пуна гүнж|Пуна]]''' |? |Лу гуо гүнж | |'''[[Хонгирад|Хонгирадын]] Лу ван Сэнгэбал''' | | |- |'''[[Будашир гүнж|Бодьшир]]''' ! rowspan="3" |[[Гамала|Юань Сяньзун Гамала жинь ван]] |? | |? |'''Гуулин улсын [[Чүнсонь ван|Чүньсонь ван]]''' | | rowspan="3" |[[Сүншан]], '''[[Есөнтөмөр хаан]]''', [[Дэлгэрбуха]] |- |'''[[Раднабала гүнж|Раднабал]]''' |? |Жао гуо гүнж |? |'''Онгудын Шуань хүргэн''' | |- |[[Шоу Нин гүнж (Юань улс)|'''Шоунин гүнж''']] |? |Шоунин гүнж |? |? |[[Бабуша хатан|Бабуша]], Садабал хатан<ref>Есөнтөмөр хааны бага хатан</ref> |- |'''[[Сэнгэлажи]]''' ![[Дармабала|Юань Шүньзун Дармабал]] |[[Тажи хатан]] |Лу гуо гүнж |1283-1332 |'''Хонгирадын [[Дивубал ван]]''' |[[Будшир хатан|'''Будашир хатан''']] |[[Хайсан хүлэг хаан]], [[Буянт хаан]] |- |'''[[Хөхлүн гүнж|Хөхлүн]]''' ![[Буянт хаан|'''Буянт хаан''']] | |Гүнж | |'''Дөрвөн хүргэн''' | |[[Шадбал гэгээн хаан|Гэгээн хаан]], Одосбуха ван |- |'''[[Будашини гүнж]]''' ! rowspan="2" |[[Хүслэн хаан|'''Хүслэн хутагт хаан''']] |? |Минхуй И жэн гүнж |1327-1341 |Нөхөрт гараагүй | | rowspan="2" |[[Тогоонтөмөр хаан|Ухаант хаан]], [[Ринчинбал эрдэнэцогт хаан|Ринчинбал хаан]] |- |'''[[Елу гүнж]]''' |? |Чан гуо их гүнж |?-1339 |'''Ихирэсийн Чан ван Шарандорж''' | |- |'''[[Хотол Цагаан гүнж|Хутулун чаха]]''' |[[Хайду|'''Хайду хан''']] |? | |1260-1306 |'''[[Цорос|Чорос]]<nowiki/>ын Абтагул''' | | rowspan="2" |Урус ноён, [[Чапар хан]]... |- |'''[[Хутучин чага]]''' |[[Хайду|'''Хайду хан''']] |? | |тодорхойгүй |'''[[Олхонуд]]<nowiki/>ын Төвшин хүргэн'''<ref>Түүний ээж нь [[Тулуй]] ноёны хүү Сүвээдэй ноёны охин байв</ref> | |} == Холбоотой мэдээлэл == * [[Гүнж|'''Гүнж''']] * [[Боржигин|'''Боржигин''']] == Эшлэл == [[Ангилал:Монголын хаан|!гүнж нарын жагсаалт]] [[Ангилал:Монголын түүхэн хүн|!гүнж]] [[Ангилал:Ноёрхогчийн жагсаалт]] <references /> ko5p5yukjtwthsx2w8bo6010tq59gbs 710004 709973 2022-08-29T07:37:34Z 122.201.31.33 wikitext text/x-wiki {| class="wikitable" !Төрсөн нэр !Эцгийн нэр !Эхийн нэр !Хятад цол !Амьдарсан хугацаа !Нөхөр !Үр хүүхэд !Ах дүүс |- |[[Алага Бэхи|'''Алха бэхи''']] ! rowspan="7" |'''[[Чингис хаан]]''' |[[Бөртэ үжин|'''Бөртэ хатан''']] |Жао гуо их гүнж |тодорхойгүй |'''Онгудын [[Алахуш Дигитхури|Алахуш тэгидхури]] ноёны хүү [[Буяншибал]] хүргэн''' | | rowspan="7" |Зүчи хан, Цагадай хан, Өгэдэй хаан, Тулуй ноён |- |[[Алалтун бэхи|'''Алалтун бэхи''']] |Нэр нь тодорхойгүй |Уйгур гүнж |тодорхойгүй |'''[[Уйгур үндэстэн|Уйгур]]<nowiki/>ын Идүгүд Баржу арт тегин''' | |- |[[Цэцэйхэн|'''Цэцэйхэн''']] | rowspan="4" |[[Бөртэ үжин|'''Бөртэ хатан''']] |Цэцэхэн гүнж |?-1237 |'''[[Ойрад|Ойрад]]<nowiki/>ын [[Төрөлчи хүргэн]]''' | |- |[[Хожин бэхи|'''Хожин бэхи''']] |Чан гуо их гүнж |тодорхойгүй |'''[[Ихирэс]]<nowiki/>ийн [[Буту хүргэн]]''' | |- |'''[[Түмэлүн]]''' |Юн гуо их гүнж |тодорхойгүй |'''[[Чигү хүргэн]]''' | |- |[[Алталухан]] | |?-1246 |[[Олхонууд|Олхонуд]]<nowiki/>ын [[Тачу хүргэн]] Жабдур сэцэн |[[Чочимтай хүргэн]] |- |[[Толай гүнж|Толай]] |тодорхойгүй | | |[[Хонгирад]]<nowiki/>ын Тогочар хүргэн | |- |'''[[Сорхохан]]''' ![[Өгэдэй хаан|'''Өгэдэй хаан''']] |? |Лу гуо гүнж |тодорхойгүй |'''Нахэ хүргэн''' | |Гүюг хаан, Годан ван, Хаши |- |'''[[Бабахар]]''' ! rowspan="2" |[[Гүюг хаан|'''Гүюг хаан''']] |? |гүнж |? |'''Уйгурын Идүүд хан Хучихар тэгин''' | | rowspan="2" | |- |'''[[Илимиш]]''' |? |гүнж |? |'''Жаожуншянь ван Гүнбух''' | |- |[[Аньту гүнж]] |[[Хүчү|Хүчү хан хөвгүүн]] |? |Чан гуо гүнж | |[[Юань улсын төрлийн вангуудын жагсаалт|Чан Удин ван]] [[Ихирэс]]<nowiki/>ийн [[Соёрха хүргэн|Соёрха]] |[[Жахурчин хүргэн|Жахурчин]]<ref>Ихирэсийн Хурин хүргэний эцэг</ref>, Ихирэс хатан |Ширэмүн тайж |- |[[Мөнкада гүнж]]<ref>Түүний нэрийг дараах 3 янзаар бичсэн байна. '''门卡达-Мөнкада'''、'''茫噶拉'''- '''Мангала, 墨卡顿-Мокадүэнь.''' Аль нь үнэн болохыг тодорхойлох шаардлагатай.</ref> |[[Годан|Годан хан хөвгүүн]] |? |гүнж |1244-? |[[Пагва лам]]<nowiki/>ын дүү [[Чагнаадорж хүргэн|Чагнаадорж]] |[[Дармабал дишири]] | |- |[[Хулуйхан]] |[[Зүчи|Жочи хан]] |? |гүнж |1200?-1260? |Ойрадын [[Иналчи хүргэн]] |Үрэдэй |[[Орда хан|Орду хан]], [[Бат хан]] |- |[[Есүбух]] ! rowspan="2" |'''[[Тулуй|Тулуй их ноён]]''' | rowspan="2" |[[Сорхагтани Бэхи|'''Сорхагтани бэхи''']] |Лу гуо гүнж |? |'''Хонгирадын Ожин''' | | rowspan="2" |Мөнх хаан, Хүлэгү ил хан, Хубилай хаан, Аригбуха хаан |- |[[Думуган]] |Жао гуо гүнж |? |'''Ляо ван [[Нэгүдэй хүргэн]]''' | |- |'''[[Баялун]]''' ! rowspan="3" |'''[[Мөнх хаан]]''' |[[Хутугуй хатан|Хутугтай хатан]] |Чан гуо их гүнж |? |'''Чан жун сюань ван [[Хурин хүргэн]]''' | | rowspan="3" |[[Балт|Балт ван]], [[Өрөндаш ван]]... |- |'''[[Ширин]]''' | rowspan="2" |'''Огул түтмиш хатан''' |гүнж |? | rowspan="2" |'''Олхонуд аймгийн Тачу хүргэний хүү [[Чочимтай хүргэн]]''' | |- |[[Бичиха]] |гүнж |? | |- |'''[[Ерөө гүнж]]''' ! rowspan="6" |[[Хубилай хаан|'''Хубилай хаан''']] | rowspan="6" |'''[[Чаби хатан]]''' |Жао гуо их гүнж |? |'''Онгудын Жао У Сянь ван [[Айбух хүргэн]]''' |[[Кургуз хүргэн|Кургуз]] | rowspan="6" |[[Чингим|Чингим хунтайж]], [[Мангала|Мангал ван]], [[Номуган|Номухан ван]], [[Хөхэчи|Хөхэчи ван]], [[Тогоон (Хубилай хааны хүү)|Тогоон ван]], [[Агругчи|Агругчи ван]]... |- |'''[[Хутулужин бэхи]]''' |Ци гуо их гүнж |1259-1297 |[[Курё улс|'''Гуулин улсын''']] '''[[Чүннёль ван]]''' |[[Чүнсонь ван|Чүньсон ван]] |- |'''[[Улужин]]''' |Чан гуо гүнж | |'''Буха хүргэн''' |Аши ноён |- |'''[[Чалун]]''' |Чан улсын их эгчмэд гүнж | |'''Төжинхан''' |[[Шүншири хатан]] |- |'''[[Өлзий гүнж]]''' |Лу гуо их гүнж | |'''Хонгирадын Уручин''' |'''[[Шилийндалай хатан]]''' |- |'''[[Нангиажин]]''' |Лу гуо их гүнж | |'''Хонгирадын Лу ван Уручин, Төмөр, Манзитай ван''' |'''Сэнгэбал ван''' |- |'''[[Худадаймиши гүнж|Худадай миши]]''' ! rowspan="2" |[[Чингим|Чингим хунтайж]] (Юань Юйзун хаан) |? |Жао гуо гүнж | |'''Жао Жун Сянь ван [[Кургуз хүргэн|Кургуз]]''' |Жуань хүргэн | |- |'''[[Нангабула]]''' |? |Лу гуо гүнж | |'''Хонгирадын лу ван Манзитай''' | | |- |'''[[Илихайяа]]''' ! rowspan="3" |[[Өлзийт Төмөр хаан]] |? |Чан гуо гүнж | |'''Ихирэсийн Чан ван [[Аши хүргэн]]''' |[[Сугабал хатан|'''Сүхбал хатан''']] , Ринчинбал бага хатан, Балашир ноён |'''Даш хунтайж, Айшир гүнж, Пуна гүнж''' |- |'''[[Айшир гүнж|Айшир]]''' |? |Лу гуо гүнж | |'''Онгудын [[Кургуз хүргэн|Кургуз]] хүргэн''' | | |- |'''[[Пуна гүнж|Пуна]]''' |? |Лу гуо гүнж | |'''[[Хонгирад|Хонгирадын]] Лу ван Сэнгэбал''' | | |- |'''[[Будашир гүнж|Бодьшир]]''' ! rowspan="3" |[[Гамала|Юань Сяньзун Гамала жинь ван]] |? | |? |'''Гуулин улсын [[Чүнсонь ван|Чүньсонь ван]]''' | | rowspan="3" |[[Сүншан]], '''[[Есөнтөмөр хаан]]''', [[Дэлгэрбуха]] |- |'''[[Раднабала гүнж|Раднабал]]''' |? |Жао гуо гүнж |? |'''Онгудын Шуань хүргэн''' | |- |[[Шоу Нин гүнж (Юань улс)|'''Шоунин гүнж''']] |? |Шоунин гүнж |? |? |[[Бабуша хатан|Бабуша]], Садабал хатан<ref>Есөнтөмөр хааны бага хатан</ref> |- |'''[[Сэнгэлажи]]''' ![[Дармабала|Юань Шүньзун Дармабал]] |[[Тажи хатан]] |Лу гуо гүнж |1283-1332 |'''Хонгирадын [[Дивубал ван]]''' |[[Будшир хатан|'''Будашир хатан''']] |[[Хайсан хүлэг хаан]], [[Буянт хаан]] |- |'''[[Хөхлүн гүнж|Хөхлүн]]''' ![[Буянт хаан|'''Буянт хаан''']] | |Гүнж | |'''Дөрвөн хүргэн''' | |[[Шадбал гэгээн хаан|Гэгээн хаан]], Одосбуха ван |- |'''[[Будашини гүнж]]''' ! rowspan="2" |[[Хүслэн хаан|'''Хүслэн хутагт хаан''']] |? |Минхуй И жэн гүнж |1327-1341 |Нөхөрт гараагүй | | rowspan="2" |[[Тогоонтөмөр хаан|Ухаант хаан]], [[Ринчинбал эрдэнэцогт хаан|Ринчинбал хаан]] |- |'''[[Елу гүнж]]''' |? |Чан гуо их гүнж |?-1339 |'''Ихирэсийн Чан ван Шарандорж''' | |- |'''[[Хотол Цагаан гүнж|Хутулун чаха]]''' |[[Хайду|'''Хайду хан''']] |? | |1260-1306 |'''[[Цорос|Чорос]]<nowiki/>ын Абтагул''' | | rowspan="2" |Урус ноён, [[Чапар хан]]... |- |'''[[Хутучин чага]]''' |[[Хайду|'''Хайду хан''']] |? | |тодорхойгүй |'''[[Олхонуд]]<nowiki/>ын Төвшин хүргэн'''<ref>Түүний ээж нь [[Тулуй]] ноёны хүү Сүвээдэй ноёны охин байв</ref> | |} == Холбоотой мэдээлэл == * [[Гүнж|'''Гүнж''']] * [[Боржигин|'''Боржигин''']] == Эшлэл == [[Ангилал:Монголын хаан|!гүнж нарын жагсаалт]] [[Ангилал:Монголын түүхэн хүн|!гүнж]] [[Ангилал:Ноёрхогчийн жагсаалт]] <references /> ivffpz1jfm365ijgbgdbld5eg5r4i5p 710005 710004 2022-08-29T07:41:57Z 122.201.31.33 wikitext text/x-wiki {| class="wikitable" !Төрсөн нэр !Эцгийн нэр !Эхийн нэр !Хятад цол !Амьдарсан хугацаа !Нөхөр !Үр хүүхэд !Ах дүүс |- |[[Алага Бэхи|'''Алха бэхи''']] ! rowspan="7" |'''[[Чингис хаан]]''' |[[Бөртэ үжин|'''Бөртэ хатан''']] |Жао гуо их гүнж |тодорхойгүй |'''Онгудын [[Алахуш Дигитхури|Алахуш тэгидхури]] ноёны хүү [[Буяншибал]] хүргэн''' | | rowspan="7" |Зүчи хан, Цагадай хан, Өгэдэй хаан, Тулуй ноён |- |[[Алалтун бэхи|'''Алалтун бэхи''']] |Нэр нь тодорхойгүй |Уйгур гүнж |тодорхойгүй |'''[[Уйгур үндэстэн|Уйгур]]<nowiki/>ын Идүгүд Баржу арт тегин''' | |- |[[Цэцэйхэн|'''Цэцэйхэн''']] | rowspan="4" |[[Бөртэ үжин|'''Бөртэ хатан''']] |Цэцэхэн гүнж |?-1237 |'''[[Ойрад|Ойрад]]<nowiki/>ын [[Төрөлчи хүргэн]]''' | |- |[[Хожин бэхи|'''Хожин бэхи''']] |Чан гуо их гүнж |тодорхойгүй |'''[[Ихирэс]]<nowiki/>ийн [[Буту хүргэн]]''' | |- |'''[[Түмэлүн]]''' |Юн гуо их гүнж |тодорхойгүй |'''[[Чигү хүргэн]]''' | |- |[[Алталухан]] | |?-1246 |[[Олхонууд|Олхонуд]]<nowiki/>ын [[Тачу хүргэн]] Жабдур сэцэн |[[Чочимтай хүргэн]] |- |[[Толай гүнж|Толай]] |тодорхойгүй | | |[[Хонгирад]]<nowiki/>ын Тогочар хүргэн | |- |'''[[Сорхохан]]''' ![[Өгэдэй хаан|'''Өгэдэй хаан''']] |? |Лу гуо гүнж |тодорхойгүй |'''Нахэ хүргэн''' | |Гүюг хаан, Годан ван, Хаши |- |'''[[Бабахар]]''' ! rowspan="2" |[[Гүюг хаан|'''Гүюг хаан''']] |? |гүнж |? |'''Уйгурын Идүүд хан Хучихар тэгин''' | | rowspan="2" | |- |'''[[Илимиш]]''' |? |гүнж |? |'''Жаожуншянь ван Гүнбух''' | |- |[[Аньту гүнж]] |[[Хүчү|Хүчү хан хөвгүүн]] |? |Чан гуо гүнж | |[[Юань улсын төрлийн вангуудын жагсаалт|Чан Удин ван]] [[Ихирэс]]<nowiki/>ийн [[Соёрха хүргэн|Соёрха]] |[[Жахурчин хүргэн|Жахурчин]]<ref>Ихирэсийн Хурин хүргэний эцэг</ref>, Ихирэс хатан |Ширэмүн тайж |- |[[Мөнкада гүнж]]<ref>Түүний нэрийг дараах 3 янзаар бичсэн байна. '''门卡达-Мөнкада'''、'''茫噶拉'''- '''Мангала, 墨卡顿-Мокадүэнь.''' Аль нь үнэн болохыг тодорхойлох шаардлагатай.</ref> |[[Годан|Годан хан хөвгүүн]] |? |гүнж |1244-? |[[Пагва лам]]<nowiki/>ын дүү [[Чагнаадорж хүргэн|Чагнаадорж]] |[[Дармабал дишири]] | |- |[[Хулуйхан]] |[[Зүчи|Жочи хан]] |? |гүнж |1200?-1260? |Ойрадын [[Иналчи хүргэн]] |Үрэдэй |[[Орда хан|Орду хан]], [[Бат хан]] |- |[[Есүбух]] ! rowspan="2" |'''[[Тулуй|Тулуй их ноён]]''' | rowspan="2" |[[Сорхагтани Бэхи|'''Сорхагтани бэхи''']] |Лу гуо гүнж |? |'''Хонгирадын Ожин''' | | rowspan="2" |Мөнх хаан, Хүлэгү ил хан, Хубилай хаан, Аригбуха хаан |- |[[Думуган]] |Жао гуо гүнж |? |'''Ляо ван [[Нэгүдэй хүргэн]]''' | |- |'''[[Баялун]]''' ! rowspan="3" |'''[[Мөнх хаан]]''' |[[Хутугуй хатан|Хутугтай хатан]] |Чан гуо их гүнж |? |'''Чан жун сюань ван [[Хурин хүргэн]]''' | | rowspan="3" |[[Балт|Балт ван]], [[Өрөндаш ван]]... |- |'''[[Ширин]]''' | rowspan="2" |'''Огул түтмиш хатан''' |гүнж |? | rowspan="2" |'''Олхонуд аймгийн Тачу хүргэний хүү [[Чочимтай хүргэн]]''' | |- |[[Бичиха]] |гүнж |? | |- |'''[[Ерөө гүнж]]''' ! rowspan="6" |[[Хубилай хаан|'''Хубилай хаан''']] | rowspan="6" |'''[[Чаби хатан]]''' |Жао гуо их гүнж |? |'''Онгудын Жао У Сянь ван [[Айбух хүргэн]]''' |[[Кургуз хүргэн|Кургуз]] | rowspan="6" |[[Чингим|Чингим хунтайж]], [[Мангала|Мангал ван]], [[Номуган|Номухан ван]], [[Хөхэчи|Хөхэчи ван]], [[Тогоон (Хубилай хааны хүү)|Тогоон ван]], [[Агругчи|Агругчи ван]]... |- |'''[[Хутулужин бэхи]]''' |Ци гуо их гүнж |1259-1297 |[[Курё улс|'''Гуулин улсын''']] '''[[Чүннёль ван]]''' |[[Чүнсонь ван|Чүньсон ван]] |- |'''[[Улужин]]''' |Чан гуо гүнж | |'''Буха хүргэн''' |Аши ноён |- |'''[[Чалун]]''' |Чан улсын их эгчмэд гүнж | |'''Төжинхан''' |[[Шүншири хатан]] |- |'''[[Өлзий гүнж]]''' |Лу гуо их гүнж | |'''Хонгирадын Уручин''' |'''[[Шилийндалай хатан]]''' |- |'''[[Нангиажин]]''' |Лу гуо их гүнж | |'''Хонгирадын Лу ван Уручин, Төмөр, Манзитай ван''' |'''Сэнгэбал ван''' |- |'''[[Худадаймиши гүнж|Худадай миши]]''' ! rowspan="2" |[[Чингим|Чингим хунтайж]] (Юань Юйзун хаан) |? |Жао гуо гүнж | |'''Жао Жун Сянь ван [[Кургуз хүргэн|Кургуз]]''' | | |- |'''[[Нангабула]]''' |? |Лу гуо гүнж | |'''Хонгирадын лу ван Манзитай''' | | |- |'''[[Илихайяа]]''' ! rowspan="3" |[[Өлзийт Төмөр хаан]] |? |Чан гуо гүнж | |'''Ихирэсийн Чан ван [[Аши хүргэн]]''' |[[Сугабал хатан|'''Сүхбал хатан''']] , Ринчинбал бага хатан, Балашир ноён |'''Даш хунтайж, Айшир гүнж, Пуна гүнж''' |- |'''[[Айшир гүнж|Айшир]]''' |? |Лу гуо гүнж | |'''Онгудын [[Кургуз хүргэн|Кургуз]] хүргэн''' |Жуань хүргэн | |- |'''[[Пуна гүнж|Пуна]]''' |? |Лу гуо гүнж | |'''[[Хонгирад|Хонгирадын]] Лу ван Сэнгэбал''' |Дивубал ван | |- |'''[[Будашир гүнж|Бодьшир]]''' ! rowspan="3" |[[Гамала|Юань Сяньзун Гамала жинь ван]] |? | |? |'''Гуулин улсын [[Чүнсонь ван|Чүньсонь ван]]''' | | rowspan="3" |[[Сүншан]], '''[[Есөнтөмөр хаан]]''', [[Дэлгэрбуха]] |- |'''[[Раднабала гүнж|Раднабал]]''' |? |Жао гуо гүнж |? |'''Онгудын Шуань хүргэн''' | |- |[[Шоу Нин гүнж (Юань улс)|'''Шоунин гүнж''']] |? |Шоунин гүнж |? |? |[[Бабуша хатан|Бабуша]], Садабал хатан<ref>Есөнтөмөр хааны бага хатан</ref> |- |'''[[Сэнгэлажи]]''' ![[Дармабала|Юань Шүньзун Дармабал]] |[[Тажи хатан]] |Лу гуо гүнж |1283-1332 |'''Хонгирадын [[Дивубал ван]]''' |[[Будшир хатан|'''Будашир хатан''']] |[[Хайсан хүлэг хаан]], [[Буянт хаан]] |- |'''[[Хөхлүн гүнж|Хөхлүн]]''' ![[Буянт хаан|'''Буянт хаан''']] | |Гүнж | |'''Дөрвөн хүргэн''' | |[[Шадбал гэгээн хаан|Гэгээн хаан]], Одосбуха ван |- |'''[[Будашини гүнж]]''' ! rowspan="2" |[[Хүслэн хаан|'''Хүслэн хутагт хаан''']] |? |Минхуй И жэн гүнж |1327-1341 |Нөхөрт гараагүй | | rowspan="2" |[[Тогоонтөмөр хаан|Ухаант хаан]], [[Ринчинбал эрдэнэцогт хаан|Ринчинбал хаан]] |- |'''[[Елу гүнж]]''' |? |Чан гуо их гүнж |?-1339 |'''Ихирэсийн Чан ван Шарандорж''' | |- |'''[[Хотол Цагаан гүнж|Хутулун чаха]]''' |[[Хайду|'''Хайду хан''']] |? | |1260-1306 |'''[[Цорос|Чорос]]<nowiki/>ын Абтагул''' | | rowspan="2" |Урус ноён, [[Чапар хан]]... |- |'''[[Хутучин чага]]''' |[[Хайду|'''Хайду хан''']] |? | |тодорхойгүй |'''[[Олхонуд]]<nowiki/>ын Төвшин хүргэн'''<ref>Түүний ээж нь [[Тулуй]] ноёны хүү Сүвээдэй ноёны охин байв</ref> | |} == Холбоотой мэдээлэл == * [[Гүнж|'''Гүнж''']] * [[Боржигин|'''Боржигин''']] == Эшлэл == [[Ангилал:Монголын хаан|!гүнж нарын жагсаалт]] [[Ангилал:Монголын түүхэн хүн|!гүнж]] [[Ангилал:Ноёрхогчийн жагсаалт]] <references /> 0xt2p1ltyblchhvveyafgz2y7y88q42 710006 710005 2022-08-29T07:47:21Z 122.201.31.33 wikitext text/x-wiki {| class="wikitable" !Төрсөн нэр !Эцгийн нэр !Эхийн нэр !Хятад цол !Амьдарсан хугацаа !Нөхөр !Үр хүүхэд !Ах дүүс |- |[[Алага Бэхи|'''Алха бэхи''']] ! rowspan="7" |'''[[Чингис хаан]]''' |[[Бөртэ үжин|'''Бөртэ хатан''']] |Жао гуо их гүнж |тодорхойгүй |'''Онгудын [[Алахуш Дигитхури|Алахуш тэгидхури]] ноёны хүү [[Буяншибал]] хүргэн''' | | rowspan="7" |Зүчи хан, Цагадай хан, Өгэдэй хаан, Тулуй ноён |- |[[Алалтун бэхи|'''Алалтун бэхи''']] |Нэр нь тодорхойгүй |Уйгур гүнж |тодорхойгүй |'''[[Уйгур үндэстэн|Уйгур]]<nowiki/>ын Идүгүд Баржу арт тегин''' | |- |[[Цэцэйхэн|'''Цэцэйхэн''']] | rowspan="4" |[[Бөртэ үжин|'''Бөртэ хатан''']] |Цэцэхэн гүнж |?-1237 |'''[[Ойрад|Ойрад]]<nowiki/>ын [[Төрөлчи хүргэн]]''' | |- |[[Хожин бэхи|'''Хожин бэхи''']] |Чан гуо их гүнж |тодорхойгүй |'''[[Ихирэс]]<nowiki/>ийн [[Буту хүргэн]]''' | |- |'''[[Түмэлүн]]''' |Юн гуо их гүнж |тодорхойгүй |'''[[Чигү хүргэн]]''' | |- |[[Алталухан]] | |?-1246 |[[Олхонууд|Олхонуд]]<nowiki/>ын [[Тачу хүргэн]] Жабдур сэцэн |[[Чочимтай хүргэн]] |- |[[Толай гүнж|Толай]] |тодорхойгүй | | |[[Хонгирад]]<nowiki/>ын Тогочар хүргэн | |- |'''[[Сорхохан]]''' ![[Өгэдэй хаан|'''Өгэдэй хаан''']] |? |Лу гуо гүнж |тодорхойгүй |'''Нахэ хүргэн''' | |Гүюг хаан, Годан ван, Хаши |- |'''[[Бабахар]]''' ! rowspan="2" |[[Гүюг хаан|'''Гүюг хаан''']] |? |гүнж |? |'''Уйгурын Идүүд хан Хучихар тэгин''' | | rowspan="2" | |- |'''[[Илимиш]]''' |? |гүнж |? |'''Жаожуншянь ван Гүнбух''' | |- |[[Аньту гүнж]] |[[Хүчү|Хүчү хан хөвгүүн]] |? |Чан гуо гүнж | |[[Юань улсын төрлийн вангуудын жагсаалт|Чан Удин ван]] [[Ихирэс]]<nowiki/>ийн [[Соёрха хүргэн|Соёрха]] |[[Жахурчин хүргэн|Жахурчин]]<ref>Ихирэсийн Хурин хүргэний эцэг</ref>, Ихирэс хатан |Ширэмүн тайж |- |[[Мөнкада гүнж]]<ref>Түүний нэрийг дараах 3 янзаар бичсэн байна. '''门卡达-Мөнкада'''、'''茫噶拉'''- '''Мангала, 墨卡顿-Мокадүэнь.''' Аль нь үнэн болохыг тодорхойлох шаардлагатай.</ref> |[[Годан|Годан хан хөвгүүн]] |? |гүнж |1244-? |[[Пагва лам]]<nowiki/>ын дүү [[Чагнаадорж хүргэн|Чагнаадорж]] |[[Дармабал дишири]] | |- |[[Хулуйхан]] |[[Зүчи|Жочи хан]] |? |гүнж |1200?-1260? |Ойрадын [[Иналчи хүргэн]] |Үрэдэй |[[Орда хан|Орду хан]], [[Бат хан]] |- |[[Есүбух]] ! rowspan="2" |'''[[Тулуй|Тулуй их ноён]]''' | rowspan="2" |[[Сорхагтани Бэхи|'''Сорхагтани бэхи''']] |Лу гуо гүнж |? |'''Хонгирадын Ожин''' | | rowspan="2" |Мөнх хаан, Хүлэгү ил хан, Хубилай хаан, Аригбуха хаан |- |[[Думуган]] |Жао гуо гүнж |? |'''Ляо ван [[Нэгүдэй хүргэн]]''' | |- |'''[[Баялун]]''' ! rowspan="3" |'''[[Мөнх хаан]]''' |[[Хутугуй хатан|Хутугтай хатан]] |Чан гуо их гүнж |? |'''Чан жун сюань ван [[Хурин хүргэн]]''' | | rowspan="3" |[[Балт|Балт ван]], [[Өрөндаш ван]]... |- |'''[[Ширин]]''' | rowspan="2" |'''Огул түтмиш хатан''' |гүнж |? | rowspan="2" |'''Олхонуд аймгийн Тачу хүргэний хүү [[Чочимтай хүргэн]]''' | |- |[[Бичиха]] |гүнж |? | |- |'''[[Ерөө гүнж]]''' ! rowspan="6" |[[Хубилай хаан|'''Хубилай хаан''']] | rowspan="6" |'''[[Чаби хатан]]''' |Жао гуо их гүнж |? |'''Онгудын Жао У Сянь ван [[Айбух хүргэн]]''' |[[Кургуз хүргэн|Кургуз]] | rowspan="6" |[[Чингим|Чингим хунтайж]], [[Мангала|Мангал ван]], [[Номуган|Номухан ван]], [[Хөхэчи|Хөхэчи ван]], [[Тогоон (Хубилай хааны хүү)|Тогоон ван]], [[Агругчи|Агругчи ван]]... |- |'''[[Хутулужин бэхи]]''' |Ци гуо их гүнж |1259-1297 |[[Курё улс|'''Гуулин улсын''']] '''[[Чүннёль ван]]''' |[[Чүнсонь ван|Чүньсон ван]] |- |'''[[Улужин]]''' |Чан гуо гүнж | |'''Буха хүргэн''' |Аши ноён |- |'''[[Чалун]]''' |Чан улсын их эгчмэд гүнж | |'''Төжинхан''' |[[Шүншири хатан]] |- |'''[[Өлзий гүнж]]''' |Лу гуо их гүнж | |'''Хонгирадын Уручин''' |'''[[Шилийндалай хатан]]''' |- |'''[[Нангиажин]]''' |Лу гуо их гүнж | |'''Хонгирадын Лу ван Уручин, Төмөр, Манзитай ван''' |'''Сэнгэбал ван''' |- |'''[[Худадаймиши гүнж|Худадай миши]]''' ! rowspan="2" |[[Чингим|Чингим хунтайж]] (Юань Юйзун хаан) |? |Жао гуо гүнж | |'''Жао Жун Сянь ван [[Кургуз хүргэн|Кургуз]]''' |Жуань хүргэн | |- |'''[[Нангабула]]''' |? |Лу гуо гүнж | |'''Хонгирадын лу ван Манзитай''' | | |- |'''[[Илихайяа]]''' ! rowspan="3" |[[Өлзийт Төмөр хаан]] |? |Чан гуо гүнж | |'''Ихирэсийн Чан ван [[Аши хүргэн]]''' |[[Сугабал хатан|'''Сүхбал хатан''']] , Ринчинбал бага хатан, Балашир ноён |'''Даш хунтайж, Айшир гүнж, Пуна гүнж''' |- |'''[[Айшир гүнж|Айшир]]''' |? |Лу гуо гүнж | |'''Онгудын [[Кургуз хүргэн|Кургуз]] хүргэн''' | | |- |'''[[Пуна гүнж|Пуна]]''' |? |Лу гуо гүнж | |'''[[Хонгирад|Хонгирадын]] Лу ван Сэнгэбал''' |Дивубал ван | |- |'''[[Будашир гүнж|Бодьшир]]''' ! rowspan="3" |[[Гамала|Юань Сяньзун Гамала жинь ван]] |? | |? |'''Гуулин улсын [[Чүнсонь ван|Чүньсонь ван]]''' | | rowspan="3" |[[Сүншан]], '''[[Есөнтөмөр хаан]]''', [[Дэлгэрбуха]] |- |'''[[Раднабала гүнж|Раднабал]]''' |? |Жао гуо гүнж |? |'''Онгудын Шуань хүргэн''' | |- |[[Шоу Нин гүнж (Юань улс)|'''Шоунин гүнж''']] |? |Шоунин гүнж |? |? |[[Бабуша хатан|Бабуша]], Садабал хатан<ref>Есөнтөмөр хааны бага хатан</ref> |- |'''[[Сэнгэлажи]]''' ![[Дармабала|Юань Шүньзун Дармабал]] |[[Тажи хатан]] |Лу гуо гүнж |1283-1332 |'''Хонгирадын [[Дивубал ван]]''' |[[Будшир хатан|'''Будашир хатан''']] |[[Хайсан хүлэг хаан]], [[Буянт хаан]] |- |'''[[Хөхлүн гүнж|Хөхлүн]]''' ![[Буянт хаан|'''Буянт хаан''']] | |Гүнж | |'''Дөрвөн хүргэн''' | |[[Шадбал гэгээн хаан|Гэгээн хаан]], Одосбуха ван |- |'''[[Будашини гүнж]]''' ! rowspan="2" |[[Хүслэн хаан|'''Хүслэн хутагт хаан''']] |? |Минхуй И жэн гүнж |1327-1341 |Нөхөрт гараагүй | | rowspan="2" |[[Тогоонтөмөр хаан|Ухаант хаан]], [[Ринчинбал эрдэнэцогт хаан|Ринчинбал хаан]] |- |'''[[Елу гүнж]]''' |? |Чан гуо их гүнж |?-1339 |'''Ихирэсийн Чан ван Шарандорж''' | |- |'''[[Хотол Цагаан гүнж|Хутулун чаха]]''' |[[Хайду|'''Хайду хан''']] |? | |1260-1306 |'''[[Цорос|Чорос]]<nowiki/>ын Абтагул''' | | rowspan="2" |Урус ноён, [[Чапар хан]]... |- |'''[[Хутучин чага]]''' |[[Хайду|'''Хайду хан''']] |? | |тодорхойгүй |'''[[Олхонуд]]<nowiki/>ын Төвшин хүргэн'''<ref>Түүний ээж нь [[Тулуй]] ноёны хүү Сүвээдэй ноёны охин байв</ref> | |} == Холбоотой мэдээлэл == * [[Гүнж|'''Гүнж''']] * [[Боржигин|'''Боржигин''']] == Эшлэл == [[Ангилал:Монголын хаан|!гүнж нарын жагсаалт]] [[Ангилал:Монголын түүхэн хүн|!гүнж]] [[Ангилал:Ноёрхогчийн жагсаалт]] <references /> 3udnntzw48juwnb6bnod5f6zfc00ipp 710007 710006 2022-08-29T07:49:32Z 122.201.31.33 wikitext text/x-wiki {| class="wikitable" !Төрсөн нэр !Эцгийн нэр !Эхийн нэр !Хятад цол !Амьдарсан хугацаа !Нөхөр !Үр хүүхэд !Ах дүүс |- |[[Алага Бэхи|'''Алха бэхи''']] ! rowspan="7" |'''[[Чингис хаан]]''' |[[Бөртэ үжин|'''Бөртэ хатан''']] |Жао гуо их гүнж |тодорхойгүй |'''Онгудын [[Алахуш Дигитхури|Алахуш тэгидхури]] ноёны хүү [[Буяншибал]] хүргэн''' | | rowspan="7" |Зүчи хан, Цагадай хан, Өгэдэй хаан, Тулуй ноён |- |[[Алалтун бэхи|'''Алалтун бэхи''']] |Нэр нь тодорхойгүй |Уйгур гүнж |тодорхойгүй |'''[[Уйгур үндэстэн|Уйгур]]<nowiki/>ын Идүгүд Баржу арт тегин''' | |- |[[Цэцэйхэн|'''Цэцэйхэн''']] | rowspan="4" |[[Бөртэ үжин|'''Бөртэ хатан''']] |Цэцэхэн гүнж |?-1237 |'''[[Ойрад|Ойрад]]<nowiki/>ын [[Төрөлчи хүргэн]]''' | |- |[[Хожин бэхи|'''Хожин бэхи''']] |Чан гуо их гүнж |тодорхойгүй |'''[[Ихирэс]]<nowiki/>ийн [[Буту хүргэн]]''' | |- |'''[[Түмэлүн]]''' |Юн гуо их гүнж |тодорхойгүй |'''[[Чигү хүргэн]]''' | |- |[[Алталухан]] | |?-1246 |[[Олхонууд|Олхонуд]]<nowiki/>ын [[Тачу хүргэн]] Жабдур сэцэн |[[Чочимтай хүргэн]] |- |[[Толай гүнж|Толай]] |тодорхойгүй | | |[[Хонгирад]]<nowiki/>ын Тогочар хүргэн | |- |'''[[Сорхохан]]''' ![[Өгэдэй хаан|'''Өгэдэй хаан''']] |? |Лу гуо гүнж |тодорхойгүй |'''Нахэ хүргэн''' | |Гүюг хаан, Годан ван, Хаши |- |'''[[Бабахар]]''' ! rowspan="2" |[[Гүюг хаан|'''Гүюг хаан''']] |? |гүнж |? |'''Уйгурын Идүүд хан Хучихар тэгин''' | | rowspan="2" | |- |'''[[Илимиш]]''' |? |гүнж |? |'''Жаожуншянь ван Гүнбух''' | |- |[[Аньту гүнж]] |[[Хүчү|Хүчү хан хөвгүүн]] |? |Чан гуо гүнж | |[[Юань улсын төрлийн вангуудын жагсаалт|Чан Удин ван]] [[Ихирэс]]<nowiki/>ийн [[Соёрха хүргэн|Соёрха]] |[[Жахурчин хүргэн|Жахурчин]]<ref>Ихирэсийн Хурин хүргэний эцэг</ref>, Ихирэс хатан |Ширэмүн тайж |- |[[Мөнкада гүнж]]<ref>Түүний нэрийг дараах 3 янзаар бичсэн байна. '''门卡达-Мөнкада'''、'''茫噶拉'''- '''Мангала, 墨卡顿-Мокадүэнь.''' Аль нь үнэн болохыг тодорхойлох шаардлагатай.</ref> |[[Годан|Годан хан хөвгүүн]] |? |гүнж |1244-? |[[Пагва лам]]<nowiki/>ын дүү [[Чагнаадорж хүргэн|Чагнаадорж]] |[[Дармабал дишири]] | |- |[[Хулуйхан]] |[[Зүчи|Жочи хан]] |? |гүнж |1200?-1260? |Ойрадын [[Иналчи хүргэн]] |Үрэдэй |[[Орда хан|Орду хан]], [[Бат хан]] |- |[[Есүбух]] ! rowspan="2" |'''[[Тулуй|Тулуй их ноён]]''' | rowspan="2" |[[Сорхагтани Бэхи|'''Сорхагтани бэхи''']] |Лу гуо гүнж |? |'''Хонгирадын Ожин''' | | rowspan="2" |Мөнх хаан, Хүлэгү ил хан, Хубилай хаан, Аригбуха хаан |- |[[Думуган]] |Жао гуо гүнж |? |'''Ляо ван [[Нэгүдэй хүргэн]]''' | |- |'''[[Баялун]]''' ! rowspan="3" |'''[[Мөнх хаан]]''' |[[Хутугуй хатан|Хутугтай хатан]] |Чан гуо их гүнж |? |'''Чан жун сюань ван [[Хурин хүргэн]]''' | | rowspan="3" |[[Балт|Балт ван]], [[Өрөндаш ван]]... |- |'''[[Ширин]]''' | rowspan="2" |'''Огул түтмиш хатан''' |гүнж |? | rowspan="2" |'''Олхонуд аймгийн Тачу хүргэний хүү [[Чочимтай хүргэн]]''' | |- |[[Бичиха]] |гүнж |? | |- |'''[[Ерөө гүнж]]''' ! rowspan="6" |[[Хубилай хаан|'''Хубилай хаан''']] | rowspan="6" |'''[[Чаби хатан]]''' |Жао гуо их гүнж |? |'''Онгудын Жао У Сянь ван [[Айбух хүргэн]]''' |[[Кургуз хүргэн|Кургуз]] | rowspan="6" |[[Чингим|Чингим хунтайж]], [[Мангала|Мангал ван]], [[Номуган|Номухан ван]], [[Хөхэчи|Хөхэчи ван]], [[Тогоон (Хубилай хааны хүү)|Тогоон ван]], [[Агругчи|Агругчи ван]]... |- |'''[[Хутулужин бэхи]]''' |Ци гуо их гүнж |1259-1297 |[[Курё улс|'''Гуулин улсын''']] '''[[Чүннёль ван]]''' |[[Чүнсонь ван|Чүньсон ван]] |- |'''[[Улужин]]''' |Чан гуо гүнж | |'''Буха хүргэн''' |Аши ноён |- |'''[[Чалун]]''' |Чан улсын их эгчмэд гүнж | |'''Төжинхан''' |[[Шүншири хатан]] |- |'''[[Өлзий гүнж]]''' |Лу гуо их гүнж | |'''Хонгирадын Уручин''' |'''[[Шилийндалай хатан]]''' |- |'''[[Нангиажин]]''' |Лу гуо их гүнж | |'''Хонгирадын Лу ван Уручин, Төмөр, Манзитай ван''' |'''Сэнгэбал ван''' |- |'''[[Худадаймиши гүнж|Худадай миши]]''' ! rowspan="2" |[[Чингим|Чингим хунтайж]] (Юань Юйзун хаан) |? |Жао гуо гүнж | |'''Жао Жун Сянь ван [[Кургуз хүргэн|Кургуз]]''' |Жуань хүргэн | |- |'''[[Нангабула]]''' |? |Лу гуо гүнж | |'''Хонгирадын лу ван Манзитай''' |Дивубал ван | |- |'''[[Илихайяа]]''' ! rowspan="3" |[[Өлзийт Төмөр хаан]] |? |Чан гуо гүнж | |'''Ихирэсийн Чан ван [[Аши хүргэн]]''' |[[Сугабал хатан|'''Сүхбал хатан''']] , Ринчинбал бага хатан, Балашир ноён |'''Даш хунтайж, Айшир гүнж, Пуна гүнж''' |- |'''[[Айшир гүнж|Айшир]]''' |? |Лу гуо гүнж | |'''Онгудын [[Кургуз хүргэн|Кургуз]] хүргэн''' | | |- |'''[[Пуна гүнж|Пуна]]''' |? |Лу гуо гүнж | |'''[[Хонгирад|Хонгирадын]] Лу ван Сэнгэбал''' | | |- |'''[[Будашир гүнж|Бодьшир]]''' ! rowspan="3" |[[Гамала|Юань Сяньзун Гамала жинь ван]] |? | |? |'''Гуулин улсын [[Чүнсонь ван|Чүньсонь ван]]''' | | rowspan="3" |[[Сүншан]], '''[[Есөнтөмөр хаан]]''', [[Дэлгэрбуха]] |- |'''[[Раднабала гүнж|Раднабал]]''' |? |Жао гуо гүнж |? |'''Онгудын Шуань хүргэн''' | |- |[[Шоу Нин гүнж (Юань улс)|'''Шоунин гүнж''']] |? |Шоунин гүнж |? |? |[[Бабуша хатан|Бабуша]], Садабал хатан<ref>Есөнтөмөр хааны бага хатан</ref> |- |'''[[Сэнгэлажи]]''' ![[Дармабала|Юань Шүньзун Дармабал]] |[[Тажи хатан]] |Лу гуо гүнж |1283-1332 |'''Хонгирадын [[Дивубал ван]]''' |[[Будшир хатан|'''Будашир хатан''']] |[[Хайсан хүлэг хаан]], [[Буянт хаан]] |- |'''[[Хөхлүн гүнж|Хөхлүн]]''' ![[Буянт хаан|'''Буянт хаан''']] | |Гүнж | |'''Дөрвөн хүргэн''' | |[[Шадбал гэгээн хаан|Гэгээн хаан]], Одосбуха ван |- |'''[[Будашини гүнж]]''' ! rowspan="2" |[[Хүслэн хаан|'''Хүслэн хутагт хаан''']] |? |Минхуй И жэн гүнж |1327-1341 |Нөхөрт гараагүй | | rowspan="2" |[[Тогоонтөмөр хаан|Ухаант хаан]], [[Ринчинбал эрдэнэцогт хаан|Ринчинбал хаан]] |- |'''[[Елу гүнж]]''' |? |Чан гуо их гүнж |?-1339 |'''Ихирэсийн Чан ван Шарандорж''' | |- |'''[[Хотол Цагаан гүнж|Хутулун чаха]]''' |[[Хайду|'''Хайду хан''']] |? | |1260-1306 |'''[[Цорос|Чорос]]<nowiki/>ын Абтагул''' | | rowspan="2" |Урус ноён, [[Чапар хан]]... |- |'''[[Хутучин чага]]''' |[[Хайду|'''Хайду хан''']] |? | |тодорхойгүй |'''[[Олхонуд]]<nowiki/>ын Төвшин хүргэн'''<ref>Түүний ээж нь [[Тулуй]] ноёны хүү Сүвээдэй ноёны охин байв</ref> | |} == Холбоотой мэдээлэл == * [[Гүнж|'''Гүнж''']] * [[Боржигин|'''Боржигин''']] == Эшлэл == [[Ангилал:Монголын хаан|!гүнж нарын жагсаалт]] [[Ангилал:Монголын түүхэн хүн|!гүнж]] [[Ангилал:Ноёрхогчийн жагсаалт]] <references /> oy845lbq3t8mpviwzkrucpf39srsibo 710008 710007 2022-08-29T07:52:20Z 122.201.31.33 wikitext text/x-wiki {| class="wikitable" !Төрсөн нэр !Эцгийн нэр !Эхийн нэр !Хятад цол !Амьдарсан хугацаа !Нөхөр !Үр хүүхэд !Ах дүүс |- |[[Алага Бэхи|'''Алха бэхи''']] ! rowspan="7" |'''[[Чингис хаан]]''' |[[Бөртэ үжин|'''Бөртэ хатан''']] |Жао гуо их гүнж |тодорхойгүй |'''Онгудын [[Алахуш Дигитхури|Алахуш тэгидхури]] ноёны хүү [[Буяншибал]] хүргэн''' | | rowspan="7" |Зүчи хан, Цагадай хан, Өгэдэй хаан, Тулуй ноён |- |[[Алалтун бэхи|'''Алалтун бэхи''']] |Нэр нь тодорхойгүй |Уйгур гүнж |тодорхойгүй |'''[[Уйгур үндэстэн|Уйгур]]<nowiki/>ын Идүгүд Баржу арт тегин''' | |- |[[Цэцэйхэн|'''Цэцэйхэн''']] | rowspan="4" |[[Бөртэ үжин|'''Бөртэ хатан''']] |Цэцэхэн гүнж |?-1237 |'''[[Ойрад|Ойрад]]<nowiki/>ын [[Төрөлчи хүргэн]]''' | |- |[[Хожин бэхи|'''Хожин бэхи''']] |Чан гуо их гүнж |тодорхойгүй |'''[[Ихирэс]]<nowiki/>ийн [[Буту хүргэн]]''' | |- |'''[[Түмэлүн]]''' |Юн гуо их гүнж |тодорхойгүй |'''[[Чигү хүргэн]]''' | |- |[[Алталухан]] | |?-1246 |[[Олхонууд|Олхонуд]]<nowiki/>ын [[Тачу хүргэн]] Жабдур сэцэн |[[Чочимтай хүргэн]] |- |[[Толай гүнж|Толай]] |тодорхойгүй | | |[[Хонгирад]]<nowiki/>ын Тогочар хүргэн | |- |'''[[Сорхохан]]''' ![[Өгэдэй хаан|'''Өгэдэй хаан''']] |? |Лу гуо гүнж |тодорхойгүй |'''Нахэ хүргэн''' | |Гүюг хаан, Годан ван, Хаши |- |'''[[Бабахар]]''' ! rowspan="2" |[[Гүюг хаан|'''Гүюг хаан''']] |? |гүнж |? |'''Уйгурын Идүүд хан Хучихар тэгин''' | | rowspan="2" | |- |'''[[Илимиш]]''' |? |гүнж |? |'''Жаожуншянь ван Гүнбух''' | |- |[[Аньту гүнж]] |[[Хүчү|Хүчү хан хөвгүүн]] |? |Чан гуо гүнж | |[[Юань улсын төрлийн вангуудын жагсаалт|Чан Удин ван]] [[Ихирэс]]<nowiki/>ийн [[Соёрха хүргэн|Соёрха]] |[[Жахурчин хүргэн|Жахурчин]]<ref>Ихирэсийн Хурин хүргэний эцэг</ref>, Ихирэс хатан |Ширэмүн тайж |- |[[Мөнкада гүнж]]<ref>Түүний нэрийг дараах 3 янзаар бичсэн байна. '''门卡达-Мөнкада'''、'''茫噶拉'''- '''Мангала, 墨卡顿-Мокадүэнь.''' Аль нь үнэн болохыг тодорхойлох шаардлагатай.</ref> |[[Годан|Годан хан хөвгүүн]] |? |гүнж |1244-? |[[Пагва лам]]<nowiki/>ын дүү [[Чагнаадорж хүргэн|Чагнаадорж]] |[[Дармабал дишири]] | |- |[[Хулуйхан]] |[[Зүчи|Жочи хан]] |? |гүнж |1200?-1260? |Ойрадын [[Иналчи хүргэн]] |Үрэдэй |[[Орда хан|Орду хан]], [[Бат хан]] |- |[[Есүбух]] ! rowspan="2" |'''[[Тулуй|Тулуй их ноён]]''' | rowspan="2" |[[Сорхагтани Бэхи|'''Сорхагтани бэхи''']] |Лу гуо гүнж |? |'''Хонгирадын Ожин''' | | rowspan="2" |Мөнх хаан, Хүлэгү ил хан, Хубилай хаан, Аригбуха хаан |- |[[Думуган]] |Жао гуо гүнж |? |'''Ляо ван [[Нэгүдэй хүргэн]]''' | |- |'''[[Баялун]]''' ! rowspan="3" |'''[[Мөнх хаан]]''' |[[Хутугуй хатан|Хутугтай хатан]] |Чан гуо их гүнж |? |'''Чан жун сюань ван [[Хурин хүргэн]]''' | | rowspan="3" |[[Балт|Балт ван]], [[Өрөндаш ван]]... |- |'''[[Ширин]]''' | rowspan="2" |'''Огул түтмиш хатан''' |гүнж |? | rowspan="2" |'''Олхонуд аймгийн Тачу хүргэний хүү [[Чочимтай хүргэн]]''' | |- |[[Бичиха]] |гүнж |? | |- |'''[[Ерөө гүнж]]''' ! rowspan="6" |[[Хубилай хаан|'''Хубилай хаан''']] | rowspan="6" |'''[[Чаби хатан]]''' |Жао гуо их гүнж |? |'''Онгудын Жао У Сянь ван [[Айбух хүргэн]]''' |[[Кургуз хүргэн|Кургуз]] | rowspan="6" |[[Чингим|Чингим хунтайж]], [[Мангала|Мангал ван]], [[Номуган|Номухан ван]], [[Хөхэчи|Хөхэчи ван]], [[Тогоон (Хубилай хааны хүү)|Тогоон ван]], [[Агругчи|Агругчи ван]]... |- |'''[[Хутулужин бэхи]]''' |Ци гуо их гүнж |1259-1297 |[[Курё улс|'''Гуулин улсын''']] '''[[Чүннёль ван]]''' |[[Чүнсонь ван|Чүньсон ван]] |- |'''[[Улужин]]''' |Чан гуо гүнж | |'''Буха хүргэн''' |Аши ноён |- |'''[[Чалун]]''' |Чан улсын их эгчмэд гүнж | |'''Төжинхан''' |[[Шүншири хатан]] |- |'''[[Өлзий гүнж]]''' |Лу гуо их гүнж | |'''Хонгирадын Уручин''' |'''[[Шилийндалай хатан]]''' |- |'''[[Нангиажин]]''' |Лу гуо их гүнж | |'''Хонгирадын Лу ван Уручин, Төмөр, Манзитай ван''' |'''Сэнгэбал ван''' |- |'''[[Худадаймиши гүнж|Худадай миши]]''' ! rowspan="2" |[[Чингим|Чингим хунтайж]] (Юань Юйзун хаан) |? |Жао гуо гүнж | |'''Жао Жун Сянь ван [[Кургуз хүргэн|Кургуз]]''' |Жуань хүргэн | |- |'''[[Нангабула]]''' |? |Лу гуо гүнж | |'''Хонгирадын лу ван Манзитай''' |Дивубал ван | |- |'''[[Илихайяа]]''' ! rowspan="3" |[[Өлзийт Төмөр хаан]] |? |Чан гуо гүнж | |'''Ихирэсийн Чан ван [[Аши хүргэн]]''' |[[Сугабал хатан|'''Сүхбал хатан''']] , Ринчинбал бага хатан, Балашир ноён |'''Даш хунтайж, Айшир гүнж, Пуна гүнж''' |- |'''[[Айшир гүнж|Айшир]]''' |? |Лу гуо гүнж | |'''Онгудын [[Кургуз хүргэн|Кургуз]] хүргэн''' | | |- |'''[[Пуна гүнж|Пуна]]''' |? |Лу гуо гүнж | |'''[[Хонгирад|Хонгирадын]] Лу ван Сэнгэбал''' |[[Раднашири хатан|Раднашири]] хатан | |- |'''[[Будашир гүнж|Бодьшир]]''' ! rowspan="3" |[[Гамала|Юань Сяньзун Гамала жинь ван]] |? | |? |'''Гуулин улсын [[Чүнсонь ван|Чүньсонь ван]]''' | | rowspan="3" |[[Сүншан]], '''[[Есөнтөмөр хаан]]''', [[Дэлгэрбуха]] |- |'''[[Раднабала гүнж|Раднабал]]''' |? |Жао гуо гүнж |? |'''Онгудын Шуань хүргэн''' | |- |[[Шоу Нин гүнж (Юань улс)|'''Шоунин гүнж''']] |? |Шоунин гүнж |? |? |[[Бабуша хатан|Бабуша]], Садабал хатан<ref>Есөнтөмөр хааны бага хатан</ref> |- |'''[[Сэнгэлажи]]''' ![[Дармабала|Юань Шүньзун Дармабал]] |[[Тажи хатан]] |Лу гуо гүнж |1283-1332 |'''Хонгирадын [[Дивубал ван]]''' |[[Будшир хатан|'''Будашир хатан''']] |[[Хайсан хүлэг хаан]], [[Буянт хаан]] |- |'''[[Хөхлүн гүнж|Хөхлүн]]''' ![[Буянт хаан|'''Буянт хаан''']] | |Гүнж | |'''Дөрвөн хүргэн''' | |[[Шадбал гэгээн хаан|Гэгээн хаан]], Одосбуха ван |- |'''[[Будашини гүнж]]''' ! rowspan="2" |[[Хүслэн хаан|'''Хүслэн хутагт хаан''']] |? |Минхуй И жэн гүнж |1327-1341 |Нөхөрт гараагүй | | rowspan="2" |[[Тогоонтөмөр хаан|Ухаант хаан]], [[Ринчинбал эрдэнэцогт хаан|Ринчинбал хаан]] |- |'''[[Елу гүнж]]''' |? |Чан гуо их гүнж |?-1339 |'''Ихирэсийн Чан ван Шарандорж''' | |- |'''[[Хотол Цагаан гүнж|Хутулун чаха]]''' |[[Хайду|'''Хайду хан''']] |? | |1260-1306 |'''[[Цорос|Чорос]]<nowiki/>ын Абтагул''' | | rowspan="2" |Урус ноён, [[Чапар хан]]... |- |'''[[Хутучин чага]]''' |[[Хайду|'''Хайду хан''']] |? | |тодорхойгүй |'''[[Олхонуд]]<nowiki/>ын Төвшин хүргэн'''<ref>Түүний ээж нь [[Тулуй]] ноёны хүү Сүвээдэй ноёны охин байв</ref> | |} == Холбоотой мэдээлэл == * [[Гүнж|'''Гүнж''']] * [[Боржигин|'''Боржигин''']] == Эшлэл == [[Ангилал:Монголын хаан|!гүнж нарын жагсаалт]] [[Ангилал:Монголын түүхэн хүн|!гүнж]] [[Ангилал:Ноёрхогчийн жагсаалт]] <references /> 4aic3c883b7bbopirdxwjhjezql7l0w Тажи хатан 0 59804 709986 706046 2022-08-29T07:10:44Z 122.201.31.33 wikitext text/x-wiki [[Файл:元順宗后.jpg|thumb|319x319px|Тажи хатан]] '''Даги хатан''' (1266-1322) бол [[Хиад Боржигин|хиад боржигин]] [[Чингим|Чингим хунтайжийн]] дунд хүү [[Дармабала|Дармабал]] ноёны их хатан юм. Тэрээр [[Хонгирад]] овгйин хүн юм. Дармабалад [[Хайсан хүлэг хаан]], [[Буянт хаан|Буянт хаан]] нарыг төрүүлж өгсөн. Тэрээр 1307-1322 он хүртэл Юань улсад хамгийн их нөлөөтэй хүн байж, Тэмүдэр нарын зальхай сайд нарыг ивээлдээ авч, төрийг самарч байсан. =Гэр бүл= * Элэнц өвөг:[[Хонгирад|Хонгирадын]] [[Анчин ноён]] (Бөртэ хатны ах) * Эцэг:'''Хүндтөмөр''' (Анчин ноёны ач хүү) * Нөхөр: [[Дармабала|Дармабала ноён]] (хожим Хайсан хаан, Шүньзун хаан гэж нэхэн өргөмжилсөн) * Хүүхэд: [[Хайсан хүлэг хаан|Хайсан]], [[Аюурбарбад буянт хаан|Аюурбарбад]] =Намтар= * 1307 оны 6 сард [[Хайсан хүлэг хаан|Хайсан ван]], хаан суугаад төрүүлсэн эхээ хатан эхэд өргөмжилсөн. Дүү Аюурбарбадыг хунтайж болгожээ. * 1310 оны 10 сард эзэн хаан, хунтайж нар олон сайдыг дагуулж, Синшэнгүнь ордонд Даги хатныг '''Тянь Син Шэн Цы Рэнь Жао И Шоу Юань [[Тайху|хуантайхоу]]''' (天兴圣慈仁昭懿寿元皇太后) гэж өргөмжилжээ. * 1311 оны 4 сард [[Аюурбарбад буянт хаан|Аюурбарбад]], хаан сууж, тэрээр хатан эх хэвээр үлдсэн. * 1320 оны 4 сард Шадбал хунтайж, хаан оронд суугаад Тажи хатныг их хатан эх, өөрийн эх Анаширийг хатан эх гэж өргөмжилжээ. * 1322 оны 11 сарын 1 нд 56 насандаа таалал төгссөн. 1323 онд [[Шадбал гэгээн хаан|Гэгээн хаан]] эмэг эхдээ '''Жао Сянь Юань Шэн хатан''' гэж нэхэн өргөмжилж, өвгөдийн сүмд түүний тахилыг [[Дармабала]] '''Шүньзун хааны''' тахилын хамт тавьсан. [[Ангилал:1266 онд төрсөн]] [[Ангилал:1322 онд өнгөрсөн]] [[Ангилал:Юань улсын хатан]] 96j1bf2772hukju9hp5n9lnrjep4hby Улужин 0 73767 709932 709799 2022-08-28T13:25:49Z 122.201.31.33 wikitext text/x-wiki '''Улужин''' ([[хятадаар]]:吾魯真; [[пиньинь]]:Wú lǔ zhēn)бол [[Хиад Боржигин]] овгийн [[Хубилай хаан|Хубилай хааны]] охин юм. Түүнийг [[Юань улсын судар|Юань улсын судрын]] '''Гүнжийн илтгэл шастир'''т зөвхөн нэр ба богино намтарыг дурдсан байдаг. Улужин гүнжийг [[Ихирэс]] аймгийн [[Буту хүргэн|Буту хүргэний]] жич хүү '''Буха хүргэнд''' өгчээ. Түүний хүү Аши ,[[Өлзийт Төмөр хаан|Төмөр хааны]] охин Илихайяаг өгсөн. Буха хүргэний өвөг эцэг '''Сурха хүргэн''' бол [[Хүчү|Хүчү хан хөвүүний]] охин [[Аньту гүнж]]тэй, ах Суранха хүргэн нь [[Мангала|Мангала вангийн]] охин [[Нүгүрүн гүнж]]тэй гэрлэсэн. ==Холбоотой мэдээлэл== * [[Хубилай хаан]] * [[Их Монгол улсын хаадын гүнж нарын жагсаалт]] [[Ангилал:13-р зуунд төрсөн]] [[Ангилал:13-р зуунд өнгөрсөн]] [[Ангилал:Боржигин]] [[Ангилал:Монголын гүнж]] 98ggv6csd6iivyts35ahwn3jv5s5zpa 709976 709932 2022-08-29T03:11:18Z 122.201.31.33 wikitext text/x-wiki '''Улужин''' ([[хятадаар]]:吾魯真; [[пиньинь]]:Wú lǔ zhēn)бол [[Хиад Боржигин]] овгийн [[Хубилай хаан|Хубилай хаан]]ба [[Чаби хатан]]нарын дэд охин юм. Түүнийг [[Юань улсын судар|Юань улсын судрын]] '''Гүнжийн илтгэл шастир'''т зөвхөн нэр ба богино намтарыг дурдсан байдаг. Улужин гүнжийг [[Ихирэс]] аймгийн [[Буту хүргэн|Буту хүргэний]] жич хүү '''Буха хүргэнд''' өгчээ. Түүний хүү Аши ,[[Өлзийт Төмөр хаан|Төмөр хааны]] охин Илихайяаг өгсөн. Буха хүргэний өвөг эцэг '''Сурха хүргэн''' бол [[Хүчү|Хүчү хан хөвүүний]] охин [[Аньту гүнж]]тэй, ах Суранха хүргэн нь [[Мангала|Мангала вангийн]] охин [[Нүгүрүн гүнж]]тэй гэрлэсэн. ==Холбоотой мэдээлэл== * [[Хубилай хаан]] * [[Их Монгол улсын хаадын гүнж нарын жагсаалт]] [[Ангилал:13-р зуунд төрсөн]] [[Ангилал:13-р зуунд өнгөрсөн]] [[Ангилал:Боржигин]] [[Ангилал:Монголын гүнж]] hxl1h44emst4w5u5bnculd32kze9t4f 709977 709976 2022-08-29T03:11:36Z 122.201.31.33 wikitext text/x-wiki '''Улужин''' ([[хятадаар]]:吾魯真; [[пиньинь]]:Wú lǔ zhēn)бол [[Хиад Боржигин]] овгийн [[Хубилай хаан|Хубилай хаан]] ба [[Чаби хатан]]нарын дэд охин юм. Түүнийг [[Юань улсын судар|Юань улсын судрын]] '''Гүнжийн илтгэл шастир'''т зөвхөн нэр ба богино намтарыг дурдсан байдаг. Улужин гүнжийг [[Ихирэс]] аймгийн [[Буту хүргэн|Буту хүргэний]] жич хүү '''Буха хүргэнд''' өгчээ. Түүний хүү Аши ,[[Өлзийт Төмөр хаан|Төмөр хааны]] охин Илихайяаг өгсөн. Буха хүргэний өвөг эцэг '''Сурха хүргэн''' бол [[Хүчү|Хүчү хан хөвүүний]] охин [[Аньту гүнж]]тэй, ах Суранха хүргэн нь [[Мангала|Мангала вангийн]] охин [[Нүгүрүн гүнж]]тэй гэрлэсэн. ==Холбоотой мэдээлэл== * [[Хубилай хаан]] * [[Их Монгол улсын хаадын гүнж нарын жагсаалт]] [[Ангилал:13-р зуунд төрсөн]] [[Ангилал:13-р зуунд өнгөрсөн]] [[Ангилал:Боржигин]] [[Ангилал:Монголын гүнж]] cdgajgtvggrp2hacn19dkd64x9lseug 709980 709977 2022-08-29T03:18:39Z 122.201.31.33 wikitext text/x-wiki '''Улужин''' ([[хятадаар]]:吾魯真; [[пиньинь]]:Wú lǔ zhēn)бол [[Хиад Боржигин]] овгийн [[Хубилай хаан|Хубилай хаан]] ба [[Чаби хатан]] нарын дэд охин юм. Түүнийг [[Юань улсын судар|Юань улсын судрын]] '''Гүнжийн илтгэл шастир'''т зөвхөн нэр ба богино намтарыг дурдсан байдаг. Улужин гүнжийг [[Ихирэс]] аймгийн [[Буту хүргэн|Буту хүргэний]] жич хүү '''Буха хүргэнд''' өгчээ. Түүний хүү Аши ,[[Өлзийт Төмөр хаан|Төмөр хааны]] охин Илихайяаг өгсөн. Буха хүргэний өвөг эцэг '''Сурха хүргэн''' бол [[Хүчү|Хүчү хан хөвүүний]] охин [[Аньту гүнж]]тэй, ах Суранха хүргэн нь [[Мангала|Мангала вангийн]] охин [[Нүгүрүн гүнж]]тэй гэрлэсэн. ==Холбоотой мэдээлэл== * [[Хубилай хаан]] * [[Их Монгол улсын хаадын гүнж нарын жагсаалт]] [[Ангилал:13-р зуунд төрсөн]] [[Ангилал:13-р зуунд өнгөрсөн]] [[Ангилал:Боржигин]] [[Ангилал:Монголын гүнж]] bpqo6zz7mebwwv1u6jhwrh1q7tf2qzx Чалун 0 73771 709975 709861 2022-08-29T03:08:45Z 122.201.31.33 wikitext text/x-wiki '''Чалун гүнж''' (хятадаар:茶倫; пиньинь:Chá lún) бол [[Хиад Боржигин]] овгийн [[Хубилай хаан]]ба [[Чаби хатан]] нарын гутгаар охин. [[Ихирэс]]ийн [[Буту хүргэн]]ий хүү '''Тэлигань хүргэн'''ий хатан. Хожим нь Чалун гүнжийг нас барсны дараа '''Чан улсын их эгчмэд гүнж (昌国大长公主)''' гэж нэхэн өргөмжлөв. Түүний охин Шүншири бол Хайсан хааны хатан , Хүслэн хааны эх ==Холбоотой өгүүлэл== * [[Хубилай хаан]] * [[Их Монгол улсын хаадын гүнж нарын жагсаалт]] [[Ангилал:13-р зуунд төрсөн]] [[Ангилал:13-р зуунд өнгөрсөн]] [[Ангилал:Боржигин]] [[Ангилал:Монголын гүнж]] qfv6xihlu78orkgb102hzhczsem3hy5 Сэнгэраги гүнж 0 74063 709972 555159 2022-08-29T02:52:09Z 122.201.31.33 wikitext text/x-wiki '''Сэнгэраги гүнж''' (хятадаар:祥哥剌吉; [[пиньинь]]:Xiáng gē lá jí) бол [[Юань улс]]ын [[Чингим]] [[хунтайж]]ийн хүү [[Дармабала|Дармабал]] тайжийн охин юм. Тэр бол [[Хайсан хүлэг хаан]]ы охин дүү, [[Буянт хаан]]ы эгч юм. 1307 онд [[Хонгирад]]ын Дивабул<ref>Энэ хүний нэрийг Абула, Тиаобула, Дивабула гэж өөр өөр байдлаар тэмдэглэсэн байдаг.</ref>тай гэрлэж, '''Хааны дүү Лу улсын их эгчмэд гүнж''' цолоор шагнаж, Юнпин чөлгөөг хуваарилан өгсөн. Буянт хааны үед түүнд '''Хааны эгч Лу улсын их эгчмэд гүнж''' цол хүртээв. [[Есөнтөмөр хаан]]ы үед Сэнгэлажи гүнжийн охин [[Будшир хатан|Будаширийг]] [[Хайсан хүлэг хаан]]ы хүү [[Төвтөмөр заяат хаан|Төвтөмөр]] вангийн хатан болгожээ. Төвтөмөр нь хожим их хаан болсны дараа Будашири их хатан болсон юм. Иймээс Сэнгэраги болон Абула ван нар нь улс төрд ихээхэн нөлөөтэй болж их хишиг хүртэж байсан юм. ==Өв хөрөнгө== 1332 онд Сэнгэраги гүнж нас барсны дараа хааны зарлигаар олон удаа ар гэрт нь мөнгө түгээж, бурхны шашны олон мянган лам нараар ном хуруулж, сүр бадруулсан зан үйл үйлдэж байсан. Түүний бас нэгэн чухал хөрөнгө нь соёл урлаг сонирхож, эртний болон тухайн үеийн уран зураг, баримал, үнэт эдлэл цуглуулдагаар их алдартай байсан бөгөөд 1310 онд [[Ханбалиг|Даду хотын]] хааны ордонд цуглуугаа дэлгэж үзүүлж байжээ. Түүний цуглуулга нь өнөө үе хүртэл [[Тайваний хааны ордны музей|Тайваний хааны ордны музейн]] сан хөмрөгт хадгалаастай байдаг юм. ==Холбоотой өгүүлэл== * [[Их Монгол улсын хаадын гүнж нарын жагсаалт]] * [[Дармабала]] * [[Хонгирад]] ==Эшлэл== [[Ангилал:1284 онд төрсөн]] [[Ангилал:1332 онд өнгөрсөн]] [[Ангилал:Боржигин]] [[Ангилал:Монголын гүнж]] gg081futexiixq0due02hn8yop5xray Алтангэрэлийн Бүтэд 0 84767 709991 676989 2022-08-29T07:25:32Z Avirmed Batsaikhan 53733 wikitext text/x-wiki '''Алтангэрэлийн Бүтэд''' (1944 онд [[Төв аймаг|Төв аймгийн]] [[Баяндэлгэр сум]]анд төрсөн)- Монгол улсын Гавьяат жүжигчин. == Боловсрол == * 1963-1969 Болгар улсын Софи хотын Хөгжмийн дээд сургууль Мэргэжлийн багш доцент Добры Списеревская * 1986-1987 Болгар улсын Софи хотын Дуурийн театрын дэргэдэх Дуулаачийн студид мэргэжил дээшлүүлсэн, мэргэжлийн багш Болгар улсын Ардын жүжигчин, профессор Илия Иосифов == Мэргэжил == * Дуурийн гоцлол дуучин == Ажил == * 1960-1963 Ардын цэргийн дуу, бүжгийн чуулгад хорын дуучин * 1969-1993 Дуурь Бүжгийн Эрдмийн Театрт гоцлол дуучин * 1993 оноос Хөгжим бүжгийн коллежийн дуулах ур зүйн багш * 1999-2010 Соёл урлагийн их сургуульд дуулах ур зүйн багш (цагаар) * 2010 оноос Дуурь Бүжгийн Эрдмийн Театрт дасгалжуулагч багшаар тус тус ажиллаж байгаа. == Уран бүтээл == МУГЖ А.Бүтэд нь 1969 оноос 1993 он хүртэл ДБЭТеатрт 23 жил гоцлол дуучнаар тууштай ажиллахдаа дэлхийн болон үндэсний сонгодог 30 шахам дуурийн гол ба туслах дүрүүдийг амжилттай бүтээсэн авьяаслаг, туршлагатай, ард түмний хүндэтгэлийг зүй ёсоор хүлээсэн уран бүтээлч юм. Тэрбээр ДБЭТ-т ажиллаж байх хугацаандаа бүх аймгуудын ихэнх сумдаар сонгодог урлагийг сурталчлах тоглолтуудыг олон арван удаа хийж байсны зэрэгцээ Дархан хот, Дорнод, Увс, Ховд, Төв зэрэг аймгуудын театруудад тавигдсан “Учиртай гурван толгой” дуурийн Нансалмаа, Хоролмаа нарын дүрийг олонтаа бүтээж орон нутгийн иргэдийн хүртээл болгож байсан билээ. === Дэлхийн сонгодог дуурь === # Дж.Верди “Отелло” дуурийн гол дүр Дездемона # Дж.Верди “Травиата” дуурийн туслах дүр Анина # Дж. Россини “Севилийн үсчин” дуурийн гол дүр Розина # Дж. Пүччини “Турандот” дуурийн гол дүр Лиу # Дж. Пүччини “Чио Чио сан” дуурийн туслах дүр Кет # Ж.Бизе “Кармен” дуурийн гол дүр Микаэла # П.И.Чайковский “Евгений Онегин” дуурийн гол дүр Татьяна # П.И.Чайковский “Иоланта” дуурийн гол дүр Иоланта # А.С.Драгомыжский “Лусын дагина” дуурийн гол дүр Наташа # В.И.Мурадели “Октябрь” дуурийн гол дүр Лена болон туслах дүр Манюша # Б.Сметана “Худалдагдсан бэр” дуурийн гол дүр Марженка болон туслах дүр Эсмеральда # А.П.Бородин “Игорь ван” дуурийн туслах дүр Половчанка болон Өрлөг эх # Б.Б.Ямпилов “Шидэт ваар” дуурийн туслах дүр Галсангийн эхнэр # Херрарди “Испани бүжгийн цоморлиг” бүжгийн жүжгийн Пола гэх мэт === Үндэсний сонгодог дуурь === # Б.Дамдинсүрэн, Б. Смирнов “Учиртай гурван толгой” дуурийн гол дүр Нансалмаа болон Хоролмаа, туслах дүр Бүүвэйч # Б.Дамдинсүрэн “ Мартагдашгүй 42 хоног” гол дүр Норжмаа # Б.Дамдинсүрэн “Амарсанаа” дуурийн гол дүр Гэрэлгуа # Б.Дамдинсүрэн “Тэмцэл” гол дүр Дуламсүрэн # Б.Дамдинсүрэн “Жаргалын зам” дуурийн туслах дүр Дулмаа # Д.Лувсаншарав “Ханбүргэд” дуурийн гол дүр Норовлхам # Д.Лувсаншарав “Нүцгэн ноён” гол дүр Дөрвөлжмаа # Д.Лувсаншарав “Шивээ Хиагт” гол дүр Гэрэл, туслах дүр Эмгэн # С.Гончигсумлаа “Үнэн” дуурийн гол дүр Ядмаа # Ц.Нацагдорж “Үүлэн заяа” гол дүр Наранзэл # Г.Дарамзагд “Нүүдлийн замд” гол дүр Цэвэл # Л.Мөрдорж “Хөхөө Намжил” гол дүр Уянга # Л.Мөрдорж “Жаргал” гол дүр Жаргал, туслах дүр Хатан гэх мэт === Кино дэлгэцнээ бүтээсэн дүрүүд === # 1962 онд Б.Жамсрангийн найруулсан "Хөхөө гэрлэх дөхлөө" киноны худалдагч Сувдаагийн дүр; # 1980 онд Б.Нагнайдоржийн най-руулсан "Солонгын таван өнгө" киноны Эх дагина Дондогдуламын дүр; # 1989 онд Х.Дамдингийн найруулсан "Амьдралын нахиа" киноны Цэрмаагийн дүр. === Бие даасан уран бүтээл === # Гоцлол дуучин Д.Баатартай хамтарч Монголын хөгжмийн зохиолчдын уран бүтээлийн концерт; # МУАЖ Б.Жамъяанжавтай хамтарч дэлхийн сонгодог ба үндэсний дууриудын ари романсуудын концерт; # МУСТА, дэд профессор Ц.Ерөөтэй хамтарч сонгодог ба үндэсний дууриудын хоршил бүтээлүүдийн концерт; # МУГЖ Банди, гоцлол дуучин С.Жаргалсайхан, Ц.Ерөө нартай хамтарч сонгодог дуурийн уран бүтээлийн концерт; # МУГЖ А.Дашпэлжээтэй хамтарч уран бүтээлийн тайлан концерт; # Монголын хөгжмийн зохиолчдын бүтээлээр Улаан-Үд хотод МУАЖ, Хөдөлмөрийн баатар Ц.Пүрэвдорж, МУАЖ Б.Зангад нартай хамтарсан концерт. === Гадаадад хийсэн тоглолт === # 1973 онд Унгар улсын Будапешт хотод болсон социалист орнуудын залуучуудын III-р чуулга уулзалт; # 1977 онд Унгар, Чехословак, Югослав, Болгар, Румын, ЗХУ-аар айлчлан тоглолт; # 1979 онд Болгарт болсон Монголын соёлын өдрүүдийн тоглолт; # 1980 онд Чех, Унгар улсуудад Монголын соёлын өдрүүдийн концерт; # 1981 онд ЗХУ-ын Москва, Кишинев, Киев, Улаан-Үд хотуудад болсон Монголын соёлын өдрүүдийн тоглолт; # 1983 онд ЗХУ-ын Улаан-Үд хотод зохиогдсон Монголын хөгжмийн зохиолчдын тоглолт; # 1984 онд ЗХУ-ын Улаан-Үд хотын Дуурийн театрт П.И.Чайковскийн "Евгений Онегин" дуурийн Татьянагийн дүрд тоглосон; # 1987 онд ЗХУ-ын Кишинев хотод болсон Монголын соёлын өдрүүдийн концерт; # 1988 онд Болгарын Плевен хотын дуурийн театрт "Евгений Онегин" дуурийн Татьянагийн дүрд тоглосон; # 1990 онд ЗХУ-ынУлаан-Үд, Эрхүү хотуудад урлагийн тоглолт хийсэн; # 1999 онд Японы Токио хотын алдарт Накано Плаза-д зохиогдсон Монголын сонгодог урлагийн анхны тоглолтонд оролцсон; # 1999 онд БНСУ-ын Сөүл хотод урлагийн тоглолт хийсэн; # 2000 болон 2002 ондуудад БНАСАУ-д зохиогдсон “Хаврын баяр” фестивальд оролцсон. == Сурган хүмүүжүүлэх ажил == А. Бүтэд нь 1993 оноос Хөгжим бүжгийн коллеж (ХБК), 1999 оноос [[Соёл Урлагийн Их Сургууль|Соёл Урлагийн Их Сургуулийн]] (СУИС) дуулаачийн ангид дуулах ур зүйн багшаар ажиллаж байгаа магистр зэрэгтэй туршлагатай багш, сурган хүмүүжүүлэгч билээ. ХБК-д ажиллах хугацаандаа нийт 7 удаагийн төгсөлтөөр 35 оюутныг дуучны мэргэжлээр (диплом болон бакалавр) төгсгөж, одоо бэлтгэл ангиас эхлээд төгсөх күрсийн 14 оюутанд багшлаж байна. Түүнчлэн, СУИС-д 6 төгсөлт удирдан багшлаж, 16 оюутныг бакалавр зэрэгтэй төгсгөсөн юм. Боловсролын тэргүүний ажилтан А. Бүтэдийн сурган хүмүүжүүлсэн шавь нар нь Монголын нэртэй театр, чуулга, урлагийн байгууллага, нэрт хамтлагуудад ажиллаж, зарим нь мэргэжлээ дээшлүүлэн үргэлжлүүлэн суралцаж байна. Тухайлбал, А. Жавхлан Москвагийн Урлагийн дээд сургуулийг төгссөн бол “Номин Талст” хамтлагийн дуучин Т. Батсүх, “Революшн” хамтлагийн гоцлол дуучин П. Өнөржаргал, ДБЭТ-ын гоцлол дуучин Ш. Наранчимэг, дуучин Алтантуяа, Ундармаа, Ариунтуяа, Улсын филармонийн гоцлол дуучин С. Баттулга, нэрт дуучин Р. Дэлгэрмаа, ЦДБЭЧ-ын гоцлол дуучин О. Хүрэлбаатар зэрэг А. Бүтэдийн гарын шавь нар нь үндэсний болон дэлхийн сонгодог урлаг, эстрадын урлагт хүчээ сорин амжилттай ажиллаж, олны хайр хүндэтгэлийг хүлээсэн дуучид болоод байгаа бөгөөд энэ дундаас Монгол улсын Соёлын тэргүүний ажилтан тав төрөөд байна. Шавь нар дундаас П. Өнөржаргал анх 1998 онд зохиогдсон “Итали дууг хэн сайн дуулах вэ?” уралдаанд түрүүлж шагналын салхийг хагалсан бол, МУСТА Ш. Наранчимэг “Учиртай гурван толгой” дуурийн шилдэг дүрийн уралдаанд 2003 онд тусгай шагнал, 2008 онд тэргүүн байрын шагнал хүртэж, 2005 болон 2007 онд БНАСАУ-д зохиогдсон “Хаврын баяр” фестивалийн “Алтан цом”-ыг тус тус хүртжээ. Тэгвэл МУСТА С. Баттулга Буриад улсын Линховой-ын нэрэмжит Олон улсын уралдааны 2-р байрны шагнал хүртэж, МУСТА О. Хүрэлбаатар 2004 онд “ХХ зууны шилдэг 25 дуу” уралдаанд тэргүүлсэн бол 2005 онд уг тэмцээнд МУСТА Р. Дэлгэрмаа мөн түрүүлсэн байна. == Гавьяа, шагнал == * 1961 онд Батлан хамгаалах яамны “Жуух бичиг” * 1981 онд “[[Монгол улсын гавьяат жүжигчин|Монгол Улсын Гавьяaт Жүжигчин]]” цол * 2005 онд “Ардын Боловсролын Тэргүүний Ажилтан” цол * V, VI, VII-р таван жилийн “Гавшгайч” * Улс, хувьсгалын 70, 80 түүхт ойн жилүүдийн медаль {{DEFAULTSORT:Бүтэд, Алтангэрэлийн}} [[Ангилал:Монголын дуурийн дуучин]] [[Ангилал:Соёл урлагийн их сургуулийн багш]] [[Ангилал:Монголын сурган хүмүүжүүлэгч]] [[Ангилал:Гавьяат Жүжигчин (Монгол)]] [[Ангилал:Боловсролын Тэргүүний Ажилтан]] [[Ангилал:Үндэсний Хөгжмийн Академийн төгсөгч (Софи)]] [[Ангилал:Баяндэлгэрийн хүн]] [[Ангилал:Монголчууд]] [[Ангилал:1944 онд төрсөн]] gwsijaqv9nei7k10ascrb5nlxmag4oy Богд Хаант Монгол Улсын арми 0 91712 710003 593641 2022-08-29T07:31:21Z Xqbot 3213 Бот: исправление двойного перенаправления на [[Монгол Улсын Зэвсэгт Хүчин]] wikitext text/x-wiki #ЧИГЛҮҮЛЭГ [[Монгол Улсын Зэвсэгт Хүчин]] mzudptk2nbhex988z8nyd8qryf7y8ie Шаравын Найданжав 0 96544 710032 702840 2022-08-29T11:18:25Z 103.173.255.162 wikitext text/x-wiki [[Файл:Naidanjav and Togtoh.jpg|thumb|[[Энхбилэгтийн Тогтох]] (морь унасан) ба Хичээнгүй Баатар Шаравын Найданжав (өмнө нь зогсоно), Богд Хаант Монгол Улсын хүрээ, 1920 он]] '''Найданжав''' нөгөө “Улаан туг” хэмээх хувьсгалт цэргийн дууны урвасан хулгай '''Найдан ван'''. [[Тогтох гүн|Зоригтбаатар Э.Тогтох]]ын үеэл дүү, [[Богд Хаант Монгол Улс]]ын Үе Улирах тэргүүн тайж, Чин ван, Улсад туслагч гүн, Хичээнгүй Баатар, Сүрийг бадруулагч Жанжин, Нармай Монгол Улсын Цэргийн Яамны Тэргүүн Сайд-Шаравын Найдан гүн. ==Намтар== 1912 оны зун Ховд хотыг дайлахад гарамгай байлдсаны учир үе улиран тэргүүн зэрэг тайж, тогосын отго баатар цолоор шагнуулж, 1913 оны [[таван замын байлдаан]], 1920-1921 онд [[Нийслэл хүрээг хятадын гамин цэргээс чөлөөлсөн нь|Унгерний монгол цэргийг захиран Хүрээг чөлөөлсөн]] нэгэн. {{Эшлэл|11-р сарын 28-ны шөнө… …дэд есаул Царегородцев тэргүүтэй 15 офицер, 22 морин цэрэг оргон алга болов. Гэвч [[Барон Унгерн фон Штернберг|Барон]] сэтгэлээр удаан унасангүй. Нулимс нь аандаа хатаж, нүднийх нь харц өнгийхөөс ч аймаар гүн худгын ус адил хүнхийсэн тэр "-Найдан гүнийг над дээр !" хэмээн харанхуй зүг зандарчээ. Хэдхэн хоромын дараа дээрэмчин-ноён Найдан гүн морьтон үндэстний майга хөлөөрөө том том алхан орж иржээ. Хагас цагын дараа 2 зуут цахар цэрэг өртөөний мориор харанхуйг нүхлэн тачигнуулан одов. 2 хоногийн дараа Царегородцевын тухай яриа бараг л мартагдаж эхэлж байтал цахарууд 3 ширэн шуудайд чихсэн толгойнууд, басхүү сайн дураар бууж өгсөн 3 офицерыг аваад давхин ирсэн юм|Н.Н Князьев<ref>Азийн Морьт Дивизийн комендантын даргын дурсамж, ''Домогт Барон'', pp. 77–78. Улаанбаатар. 2010 он. </ref>}} 1921 оны 5 сард Барон Унгерн ЗОУ-д дайлаар мордоход "Би тэд нарт өшөөгүй, чиний биеийг дагалдан явж үл чадмой" хэлсэнд Барон харьяат гурван хороо цэргийг минь хураан авч явсан гэж өөрөө бичсэн байдаг. Чойрын байлдааны дараа Найдан ванг Зүүн өмнө хязгаарыг сэргийлэх цэргийг захирах сайдаар томилсон байдаг. Ардын засгийн газраас 1921 оны 7 сард Зүүн хязгаарт зугадсан Жигмэд Жамбалоныг баривчлан Нийслэлд ирүүлэхийг Зүүн өмнө хязгаарын сайд Найданжавт тушаасан байв. Гэтэл 1921 оны 8 сарын 25-нд Найданжав нь Жамбалоны тамгыг хураан аваад биеийг нь суллан тавьжээ. Энэ хэрэг явдалын улмаас Найдан ванг улсаас урвасан гэж үзэж түүнийг устгахыг Сэцэн хан аймгийн тохинуулах сайд [[Магсаржавын Дугаржав|М. Дугаржавт]] даалгав. == Эшлэл == {{лавлах холбоос}} {{Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс}} {{DEFAULTSORT:Найданжав, Шаравын}} [[Ангилал:Монголын хувьсгалч]] [[Ангилал:Монголын язгууртан]] [[Ангилал:Өвөр Монголыг чөлөөлөх дайн]] [[Ангилал:Олноо Өргөгдсөн Монгол Улсын хүн]] [[Ангилал:Монголчууд]] [[Ангилал:19-р зуунд төрсөн]] [[Ангилал:1921 онд өнгөрсөн]] 4mixlgs2hb6ma26d45f92fmeoxm2i0r 710033 710032 2022-08-29T11:19:24Z 103.173.255.162 wikitext text/x-wiki '''Найданжав''' нөгөө “Улаан туг” хэмээх хувьсгалт цэргийн дууны урвасан хулгай '''Найдан ван'''. [[Тогтох гүн|Зоригтбаатар Э.Тогтох]]ын үеэл дүү, [[Богд Хаант Монгол Улс]]ын Үе Улирах тэргүүн тайж, Чин ван, Улсад туслагч гүн, Хичээнгүй Баатар, Сүрийг бадруулагч Жанжин, Нармай Монгол Улсын Цэргийн Яамны Тэргүүн Сайд-Шаравын Найдан гүн. ==Намтар== 1912 оны зун Ховд хотыг дайлахад гарамгай байлдсаны учир үе улиран тэргүүн зэрэг тайж, тогосын отго баатар цолоор шагнуулж, 1913 оны [[таван замын байлдаан]], 1920-1921 онд [[Нийслэл хүрээг хятадын гамин цэргээс чөлөөлсөн нь|Унгерний монгол цэргийг захиран Хүрээг чөлөөлсөн]] нэгэн. {{Эшлэл|11-р сарын 28-ны шөнө… …дэд есаул Царегородцев тэргүүтэй 15 офицер, 22 морин цэрэг оргон алга болов. Гэвч [[Барон Унгерн фон Штернберг|Барон]] сэтгэлээр удаан унасангүй. Нулимс нь аандаа хатаж, нүднийх нь харц өнгийхөөс ч аймаар гүн худгын ус адил хүнхийсэн тэр "-Найдан гүнийг над дээр !" хэмээн харанхуй зүг зандарчээ. Хэдхэн хоромын дараа дээрэмчин-ноён Найдан гүн морьтон үндэстний майга хөлөөрөө том том алхан орж иржээ. Хагас цагын дараа 2 зуут цахар цэрэг өртөөний мориор харанхуйг нүхлэн тачигнуулан одов. 2 хоногийн дараа Царегородцевын тухай яриа бараг л мартагдаж эхэлж байтал цахарууд 3 ширэн шуудайд чихсэн толгойнууд, басхүү сайн дураар бууж өгсөн 3 офицерыг аваад давхин ирсэн юм|Н.Н Князьев<ref>Азийн Морьт Дивизийн комендантын даргын дурсамж, ''Домогт Барон'', pp. 77–78. Улаанбаатар. 2010 он. </ref>}} [[Файл:Naidanjav and Togtoh.jpg|thumb|100px|[[Энхбилэгтийн Тогтох]] (морь унасан) ба Хичээнгүй Баатар Шаравын Найданжав (өмнө нь зогсоно), Богд Хаант Монгол Улсын хүрээ, 1920 он]] 1921 оны 5 сард Барон Унгерн ЗОУ-д дайлаар мордоход "Би тэд нарт өшөөгүй, чиний биеийг дагалдан явж үл чадмой" хэлсэнд Барон харьяат гурван хороо цэргийг минь хураан авч явсан гэж өөрөө бичсэн байдаг. Чойрын байлдааны дараа Найдан ванг Зүүн өмнө хязгаарыг сэргийлэх цэргийг захирах сайдаар томилсон байдаг. Ардын засгийн газраас 1921 оны 7 сард Зүүн хязгаарт зугадсан Жигмэд Жамбалоныг баривчлан Нийслэлд ирүүлэхийг Зүүн өмнө хязгаарын сайд Найданжавт тушаасан байв. Гэтэл 1921 оны 8 сарын 25-нд Найданжав нь Жамбалоны тамгыг хураан аваад биеийг нь суллан тавьжээ. Энэ хэрэг явдалын улмаас Найдан ванг улсаас урвасан гэж үзэж түүнийг устгахыг Сэцэн хан аймгийн тохинуулах сайд [[Магсаржавын Дугаржав|М. Дугаржавт]] даалгав. == Эшлэл == {{лавлах холбоос}} {{Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс}} {{DEFAULTSORT:Найданжав, Шаравын}} [[Ангилал:Монголын хувьсгалч]] [[Ангилал:Монголын язгууртан]] [[Ангилал:Өвөр Монголыг чөлөөлөх дайн]] [[Ангилал:Олноо Өргөгдсөн Монгол Улсын хүн]] [[Ангилал:Монголчууд]] [[Ангилал:19-р зуунд төрсөн]] [[Ангилал:1921 онд өнгөрсөн]] qlujmn9vxuwrsxyliem8rmnw690gfbr 710034 710033 2022-08-29T11:20:22Z 103.173.255.162 wikitext text/x-wiki '''Найданжав''' нөгөө “Улаан туг” хэмээх хувьсгалт цэргийн дууны урвасан хулгай '''Найдан ван'''. [[Тогтох гүн|Зоригтбаатар Э.Тогтох]]ын үеэл дүү, [[Богд Хаант Монгол Улс]]ын Үе Улирах тэргүүн тайж, Чин ван, Улсад туслагч гүн, Хичээнгүй Баатар, Сүрийг бадруулагч Жанжин, Нармай Монгол Улсын Цэргийн Яамны Тэргүүн Сайд-Шаравын Найдан гүн. ==Намтар== 1912 оны зун Ховд хотыг дайлахад гарамгай байлдсаны учир үе улиран тэргүүн зэрэг тайж, тогосын отго баатар цолоор шагнуулж, 1913 оны [[таван замын байлдаан]], 1920-1921 онд [[Нийслэл хүрээг хятадын гамин цэргээс чөлөөлсөн нь|Унгерний монгол цэргийг захиран Хүрээг чөлөөлсөн]] нэгэн. {{Эшлэл|11-р сарын 28-ны шөнө… …дэд есаул Царегородцев тэргүүтэй 15 офицер, 22 морин цэрэг оргон алга болов. Гэвч [[Барон Унгерн фон Штернберг|Барон]] сэтгэлээр удаан унасангүй. Нулимс нь аандаа хатаж, нүднийх нь харц өнгийхөөс ч аймаар гүн худгын ус адил хүнхийсэн тэр "-Найдан гүнийг над дээр !" хэмээн харанхуй зүг зандарчээ. Хэдхэн хоромын дараа дээрэмчин-ноён Найдан гүн морьтон үндэстний майга хөлөөрөө том том алхан орж иржээ. Хагас цагын дараа 2 зуут цахар цэрэг өртөөний мориор харанхуйг нүхлэн тачигнуулан одов. 2 хоногийн дараа Царегородцевын тухай яриа бараг л мартагдаж эхэлж байтал цахарууд 3 ширэн шуудайд чихсэн толгойнууд, басхүү сайн дураар бууж өгсөн 3 офицерыг аваад давхин ирсэн юм|Н.Н Князьев<ref>Азийн Морьт Дивизийн комендантын даргын дурсамж, ''Домогт Барон'', pp. 77–78. Улаанбаатар. 2010 он. </ref>}} [[Файл:Naidanjav and Togtoh.jpg|thumb|150px|[[Энхбилэгтийн Тогтох]] (морь унасан) ба Хичээнгүй Баатар Шаравын Найданжав (өмнө нь зогсоно), Нийслэл хүрээ, 1920 он]] 1921 оны 5 сард Барон Унгерн ЗОУ-д дайлаар мордоход "Би тэд нарт өшөөгүй, чиний биеийг дагалдан явж үл чадмой" хэлсэнд Барон харьяат гурван хороо цэргийг минь хураан авч явсан гэж өөрөө бичсэн байдаг. Чойрын байлдааны дараа Найдан ванг Зүүн өмнө хязгаарыг сэргийлэх цэргийг захирах сайдаар томилсон байдаг. Ардын засгийн газраас 1921 оны 7 сард Зүүн хязгаарт зугадсан Жигмэд Жамбалоныг баривчлан Нийслэлд ирүүлэхийг Зүүн өмнө хязгаарын сайд Найданжавт тушаасан байв. Гэтэл 1921 оны 8 сарын 25-нд Найданжав нь Жамбалоны тамгыг хураан аваад биеийг нь суллан тавьжээ. Энэ хэрэг явдалын улмаас Найдан ванг улсаас урвасан гэж үзэж түүнийг устгахыг Сэцэн хан аймгийн тохинуулах сайд [[Магсаржавын Дугаржав|М. Дугаржавт]] даалгав. == Эшлэл == {{лавлах холбоос}} {{Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс}} {{DEFAULTSORT:Найданжав, Шаравын}} [[Ангилал:Монголын хувьсгалч]] [[Ангилал:Монголын язгууртан]] [[Ангилал:Өвөр Монголыг чөлөөлөх дайн]] [[Ангилал:Олноо Өргөгдсөн Монгол Улсын хүн]] [[Ангилал:Монголчууд]] [[Ангилал:19-р зуунд төрсөн]] [[Ангилал:1921 онд өнгөрсөн]] svz27581zgi02wag3tr881wdoaymxgp Жоржо Маренго 0 97668 709985 631078 2022-08-29T05:39:13Z Rei Momo 24778 wikitext text/x-wiki {{Инфобокс Пап | Mongolian name = Жоржо Маренго |image = Card. Marengo 27 Agosto 2022.png |caption = Монгол дахь Католик шашны тэргүүн, Хамба лам Жоржо Маренго |honorific-prefix = |birth_name = |ordination = 2001 оны 5 сарын 26 |ordained_by = |consecration = |consecrated_by = |cardinal = |created_cardinal_by = |term_start = |term_end = <!--Update the [[Current pope]] redirect and {{Incumbent pope}} template if changing this--> |predecessor = Венсеслао Селга Падилла |successor = <!--Update the [[Current pope]] redirect and {{Incumbent pope}} template if changing this--> |nationality =Итали |birth_date = {{birth date and age|df=yes|1974|6|7}} |birthplace = [[Кунео]], [[Итали]] |Parents = |residence = |signature = |coat_of_arms = }} '''Жоржо Маренго''' (''[[Итали хэл|итали хэлээр]]. Giorgio Marengo'') нь 1974 оны 6 сарын 7-ны өдөр [[Итали]] улсын [[Кунео]] хотод төрсөн. Монгол дахь Ромын Католик шашны тэргүүн, хамба лам юм.<ref> [https://www.acistampa.com/story/mongolia-il-nuovo-amministratore-apostolico-e-un-missionario-italiano-13784 Mongolia, il nuovo amministratore apostolico è un missionario italiano]</ref> == Намтар == Эцэг Жоржо Маренго нь 1993-1995 онд Умард Италийн Теологийн Факультетэд элсэн орсон. Улмаар Понтификал Грегорийн их сургуульд үргэлжлүүлэн суралцаж 1998 онд төгссөн. 2000 оны 6 сарын 24-нд католик шашны Консолата бүлгэмд элсэж, 2001 оны 5 сарын 26-нд санваартны сахил хүртсэн. 2000-2006 онд [[Ром]] хот дахь Понтификал Урбаниана их сургуульд суралцаж, шашин судлалын докторын зэрэг хамгаалсан.<ref>[https://www.lafedelta.it/2020/08/24/la-chiesa-cattolica-in-mongolia-intervista-al-neo-vescovo-cuneese-giorgio-marengo/La chiesa cattolica in Mongolia, intervista al neo vescovo cuneese Giorgio Marengo]</ref> Сахил хүртсний дараа 2003 онд түүнийг Монгол улсад томилсон бөгөөд [[Арвайхээр]]<ref>[http://amico.rivistamissioniconsolata.it/author/giorgio-marengo/ Articoli di Giorgio Marengo]</ref> хотын "Энэрлийн эх" католик сүмийн санваартнаар ажиллаж эхэлсэн. 2016 онд Консолата бүлгэмийн Ази тивийг хариуцсан шашны зөвлөхөөр сонгогдсон. 2020 оны 4 сарын 2-ны өдөр Гэгээн хутагт, [[Францис|Ромын Пап Францисын]]<ref>[https://www.laguida.it/2020/04/02/padre-giorgio-marengo-e-ora-prefetto-apostolico-in-mongolia/ Padre Giorgio Marengo è ora prefetto apostolico in Mongolia]</ref> лүндэнгээр түүнийг Монгол дахь Католик шашны тэргүүнээр томилж, хамба ламын хэргэм зэрэг олгосон.<ref> [https://press.vatican.va/content/salastampa/it/bollettino/pubblico/2020/04/02/0197/00446.html#ulaanbaatar Rinunce e nomine. Nomina del Prefetto Apostolico di Ulaanbaatar (Mongolia)]</ref>; <ref> [https://www.consolata.org/new/index.php/mission/nostridicono/item/3140-nomina-del-prefetto-apostolico-di-ulaanbaatar-mongolia Nomina del Prefetto Apostolico di Ulaanbaatar (Mongolia)]</ref>; <ref>[https://www.acistampa.com/story/mongolia-il-nuovo-amministratore-apostolico-e-un-missionario-italiano-13784 Mongolia, il nuovo amministratore apostolico è un missionario italiano]</ref>; <ref>[https://www.vocetempo.it/padre-marengo-e-vescovo/ Padre Marengo è Vescovo]</ref> == Эрдмийн бүтээл == * ''Sussurrare il Vangelo nella terra dell'eterno Cielo blu'', riflessioni missiologiche sull'evangelizzazione in Mongolia; Urbaniana University Press, Via Urbano VIII, 16 – 00165 Roma. == Эшлэл == {{Reflist}} {{DEFAULTSORT:Маренго, Жоржо}} [[Ангилал:21-р зууны Ромын Католик шашны хамба]] [[Ангилал:Католик шашны номлогч]] [[Ангилал:Италичууд]] [[Ангилал:1974 онд төрсөн]] fsnq8957x88rjla7w230tx8b65tut5g Клиффорд Том Улаан Нохой (ТВ цуврал) 0 116826 710010 709670 2022-08-29T08:11:56Z Sakretsu 43196 [[Special:Contributions/2601:602:8705:375A:6552:9C2B:F01B:324D|2601:602:8705:375A:6552:9C2B:F01B:324D]] ([[User talk:2601:602:8705:375A:6552:9C2B:F01B:324D|яриа]])-н хийсэн засваруудыг [[User:177.73.98.3|177.73.98.3]]-ий хийсэн сүүлийн засварт буцаан шилжүүллээ. wikitext text/x-wiki {{Инфобокс Телевиз|нэр=Клиффорд Том Улаан Нохой|суваг=[[PBS Kids]]|бүтээгч=Дебора Форте<br>Марта Атвотер<br>Жеф Каминский|сэдэвчилсэн_хөгжмийн_зохиогч=[[Жош Манчелл]]<br>[[Марк Мотхэрсбаугх]]|гүйцэтгэх_продюсер=Дебора Форте|формат=[[хүүхэлдэйн кино]]|сүүлд_цацагдсан=2003 оны 2 сарын 25|хөгжүүлэгч=[[Дебора Форте]]<br>Марта Атвотер<br>Жеф Каминский|суурилсан_зүйл=''[[Клиффорд Том Улаан Нохой]]'' — [[Норман Бридвелл]]<ref>{{cite book |last1=Perlmutter |first1=David |title=The Encyclopedia of American Animated Television Shows |date=2018 |publisher=Rowman & Littlefield |isbn=978-1538103739 |pages=128–129 }}</ref>|найруулагч=Жон Овэр|анх_цацагдсан=2000 оны 9 сарын 4<ref>{{cite news|last=Zurawik|first=David|title=PBS gives kids new Saturday morning shows|url=http://articles.baltimoresun.com/2000-07-13/features/0007130032_1_pbs-andrea-beck-reading-skills|accessdate=May 31, 2014|newspaper=The Baltimore Sun|date=July 13, 2000}}</ref>|зургийн_формат=[[NTSC]]|нээлтийн_сэдэв="Clifford the Big Red Dog" — Жейсон Майкл|улс={{USA}}<ref name="BFICliffordTBRD">{{cite web|title=Clifford the Big Red Dog (TV series) (2000)|url=http://www.bfi.org.uk/films-tv-people/4f4bab79af56e|publisher=British Film Institute|accessdate=November 2, 2016}}</ref><br>{{GBR}}<ref name="BFICliffordTBRD" />|улирлын_тоо=2|ангийн_тоо=66 (130 сегментүүд)|жанр=хүүхдийн|хөгжмийн_зохиолч=[[Жош Манчелл]]<br>[[Марк Мотхэрсбаугх]]|үргэлжлэх_хугацаа=26 минут (Нэг сегментэд 13 минут)|зураг=[[File:Clifford-the-Big-Red-Dog-title-card.jpg|250px]]|компани=[[Scholastic Corporation|Scholastic Productions]]<ref>{{cite press release|title=He's Big! He's Red! He's Coming to PBS Kids! Scholastic Productions' "Clifford the Big Red Dog" Animated Series Debuts on PBS Fall 2000|url=https://www.pbs.org/about/blogs/news/hes-big-hes-red-hes-coming-to-pbs-kids-scholastic-productions-clifford-the-big-red-dog-animated-series-debuts-on-pbs-fall-2000-january-7-2000/|publisher=PBS|accessdate=November 2, 2016|date=January 7, 2000}}</ref><br>[[Splash Entertainment|Mike Young Productions]]|продюсер=Марта Атвотер<br>Жеф Каминский (улирал 2)|хэл=[[Англи хэл|Англи]]|дистрибьютор=Scholastic Productions (Нэгдсэн Улс)<br />TV-Loonland AG<ref>{{Cite web|url=https://www.screendaily.com/tv-loonland-signs-first-big-deal-with-bbc/405203.article|title=TV-Loonland signs first big deal with BBC|first=Martin|last=Blaney|date=2001-03-06|work=Screen}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.awn.com/news/tv-loonland-completes-central-and-eastern-european-sales|title=TV-Loonland Completes Central And Eastern European Sales|work=Animation World Network}}</ref> (Европ, 2010 он хүртэл)}}'''''Клиффорд Том Улаан Нохой''''' ({{Lang-en|Clifford the Big Red Dog}}) нь [[Америкийн Нэгдсэн Улс|Америкийн]]-[[Их Британи|Британийн]] цуврал хүүхэлдэйн сериал юм. Эхний анги нь [[2000]] оны [[9 сарын 4]]-нд дэлгэцнээ гарсан. [[Scholastic Productions]] ба [[Mike Young Productions]]-ийн бүтээл. [[PBS Kids]] телевизээр гарчээ. Энэ киноны үйл явдал нь Бирдвелл арал. == Дүрүүд == * [[Грей ДеЛисл]] — Эмили Элизабет Ховард<ref name="PBSKidsCast">{{cite web|title=The Cast of Clifford the Big Red Dog®|url=http://pbskids.org/clifford/backstage/cast/index-pup.html|publisher=PBS Kids|url-status=dead|accessdate=August 17, 2015|archiveurl=https://web.archive.org/web/20150520215841/http://pbskids.org/clifford/backstage/cast/index-pup.html|archivedate=2015 оны 5 сарын 20}}</ref> / Каролин Ховард * [[Жон Риттер]] — Клиффорд * [[Кри Суммэр]] — Клео * [[Кел Митчелл]] — Т-Бонэ * [[Кам Кларк]] — Марк Ховард * [[Гари ЛеРой Грэй]] — Чарли * [[Терренс C. Карсон]] — Самуэль * [[Кэт Соусиэ]] — Жетта Хандовэр * [[Деби Деррибери]] — Cosmo Хандовэр * [[Улисс Куадра]] — Ваз * [[Ник Жеймсон]] — Шериф Льюис == Эшлэл == <references /> == Холбоос == * {{Official website|https://web.archive.org/web/20150915015720/http://pbskids.org/clifford/index-brd-flash.html}} * {{IMDb title|0233041}} [[Ангилал:Адал явдалт хүүхэлдэйн кино]] [[Ангилал:АНУ-ын телевизийн цуврал]] [[Ангилал:Их Британийн телевизийн цуврал]] [[Ангилал:2000-аад оны телевизийн цуврал кино]] 79daxoe32kx314o1oicwz609eo4iqgv Зэв ноён 0 123117 710031 709485 2022-08-29T10:51:06Z 150.129.140.215 wikitext text/x-wiki '''Зэв ноён''' (нас барсан он: ойролцоогоор 1224 он) бол [[Чингис хаан|Чингис хааны]] хамгийн алдартай [[Ноён|ноёдын]] (жанждын) нэг байв. Тэрээр Чингис хааны үед Таргудай Хирилтугийн удирдлага доорх [[Тайчууд]] аймгийн нэг хэсэг болох [[Бэсүд]] овогт харьяалагддаг байсан. Хэдийгээр Зэв анх дайсны цэрэг байсан ч түүнийг Чингис хаан өөртөө элсүүлсэн ба улмаар Чингис хааны хамгийн агуу жанждын нэг болжээ. Зэв Чингис хааны эзэнт гүрний нутаг дэвсгэрийг тэлэхэд чухал үүрэг гүйцэтгэсэн. Чингис хааны төлөө жанжны хувиар томоохон үүрэг гүйцэтгэсэн хэдий ч түүний амьдралын тухай эх сурвалж юм уу намтар харьцангуй цөөхөн байдаг. Зэвийг уламжлалт бус, зоримог маневруудынх нь улмаас "түүхэн дэх морин цэргийн гарамгай жанжин" гэж тодорхойлжээ. == Нэрийн гарал үүсэл == 1201 онд [[Хүйтэнийн тулалдаан|Хүйтэнийн тулалдааны]] үеэр Зэв Чингис хааны байлдааны морины аман хүзүүг харвасан байна (морь үхсэн үү?, эсвэл шархадсан уу? гэдэг нь тодорхойгүй). Хожим Зэв Чингис хаанд ирж дагаар орсон. Чингис хаан мориных нь аман хүзүүг хэн харвасан талаар асуухад Зэв үйлдсэн хэргээ хүлээн зөвшөөрөв. Чингис хаан үүнийг нь харгалзан үзэж, түүний амийг өршөөжээ. Ингэхдээ түүний '''Зургаадай''' хэмээх төрөлх нэрийг '''Зэв''' болгон өөрчилсөн байна. Зэв гэдэг нь [[Монгол хэл|монгол хэлээр]] "сум", "зэвсэг" гэсэн утгатай. Харин [[Ил Хаант Улс|Ил хаадын улсын]] захиргааны түшмэл, түүхч [[Рашид ад-Дин|Рашид ад-Динийн]] өөр нэгэн тэмдэглэлд энэ үйл явдал огт өөр байдлаар өрнөсөн байна. Үйл явдлын энэ хувилбарт Зэв зугтаж чадсан бөгөөд хожим Чингис хааны хүмүүс араас нь хөөжээ. Зэв Чингисийн морийг хөнөөж амжсан ба аргагүйн эрхэнд бууж өгч, амийг нь өршөөхийг гуйв. Амийг нь өршөөхөд Зэв шинэ эзэндээ сумаар харваж алсан нэг морины хариуд олон морь өгнө гэж амлажээ. == Чингис хааны доорх жанжин == Зэв хожмын байлдан дагуулалтын он жилүүдэд Чингис хааны хамгийн үнэнч, шилдэг жанждын нэг болж, богино хугацааны дотор Чингис хааны тэргүүлэх жанждын нэг болсон ба 1211 онд Алтан улсын эсрэг дайтахад армийн чухал зүүн жигүүрийг удирдаж байв. Жанжны авьяас чадвар нь түүнийг [[Мухулай]], [[Сүбээдэй]] баатар нарын зэрэгт хүргэсэн. Сүн улсын элч Чжао Хун Зэвийг гуравдугаар шатны захирагчтай ижил төвшний эрх мэдэлтэй бөгөөд Чингис хааны арми дахь элит цэргүүдийг удирдан зохион байгуулж байсан гэж тэмдэглэжээ. Энэ нь тэрээр Чингис хааны доор алба хааж байхдаа цэргийн олон ололт амжилт гаргасантай холбоотой гэж үзэж болно. === Цэргийн карьер === ==== Алтан улсын эсрэг дайн ==== Тэрээр [[Алтан улс|Алтан улсын]] эсрэг хийсэн анхны дайнд (1211-1214) онцгой үүрэг гүйцэтгэсэн. Энэхүү анхны аян дайны үед Зэв Сүбээдэйн хамт зүүн жигүүрийг удирджээ. Түүний анги хэрмийг (Цагаан хэрэм) зүүн талаар нь тойрч, хоёр цайзыг эзлэн авав. Дараа нь тэр У-ша-пу цайз дахь Алтан улсын хоёр дахь армийг устгахын тулд урьд явсан замаараа хэрмийг дахин тойрсон ба Чингисийн гол армитай холбогдож, дараа нь [[Хуан Эр Цуйгийн Тулалдаан|Ехулингийн тулалдаанд]] ялалт байгуулав. Энэхүү бут ниргэсэн ялалтын дараа монголчууд [[Бээжин|Бээжингийн]] тал нутаг руу ордог давааны удирдлагыг гартаа авсан ба нутаг дэвсгэр даяар хяналтаа тэлсээр байлаа. Зэвийг гинжилсэн байрлал бүхий олон тооны цайзыг эзлүүлэхээр илгээсэнд тэрээр хамгаалагчдыг нь өдөөхийн тулд хуурамч ухралт хийх замаар энэ даалгаврыг биелүүлжээ. Чингис хаан алсын хараатай жанжных нь хувьд Зэвд найдаж байсан бололтой: 1211 оны өвөл Зэвийг [[Ляоян|Ляояныг]] эзлүүлэхээр илгээх үед Монголын цэргийн хүч [[Чжунду]] орчмын их тал нутгийг хараахан хамгаалалтдаа авч амжаагүй байв. Тулалдааны гол фронтоос хол хэдэн зуун мил явсны дараа Зэв 100 гаруй милийн зайд хуурамчаар ухарч Ляояны хамгаалагчдыг мэхлэн араасаа нэхүүлсэн бөгөөд монголчуудын их хэмжээний олзыг явсан газар дээрээ үлдээжээ. Хятадын цэргүүд түүнийг тонон дээрэмдэхээр түр зогссон ба энэ үеэр хойд нутгийн өвлийн урт шөнийг ашиглан Зэвийн цэрэг 24 цагийн дотор 100 мил газрыг туулж, эмх замбараагүй байдалд орсон Алтан улсын хүчийг бут ниргэж, Ляоян хотыг эзлэн авав. 1213 онд Чингис хаан Зэвийг хүчтэй хамгаалалт бүхий [[Цзюйюнгуань]] давааг эзлүүлэхээр илгээжээ. Зэв Алтан улсын бэхлэлтүүдээр бүрхэгдсэн уулын давааг олж, хамгаалагчдыг нь задгай талбайд гарахад хүргэв. Тэгээд Зэв, Сүбээдэй нар эсрэг зүгт албаар хийсэн замаар явж, тэдний ирсэн замаар буцсан ба дайсны ар талд гарч, энэхүү шийдвэрлэх ач холбогдолтой армийг бүслэн устгалаа. Манжуурт бослого өдөөн гаргаж, цайзуудын тоог бууруулсны дараа Чингис хаан цэргээ таван хэсэгт хувааж Алтан улсын өргөн уудам нутаг дэвсгэрийг дайрав. Зэвийг Сүбээдэйн хамт Мухулайн доорх элит хүчний бүрэлдэхүүнд оруулсан ба тэд Алтан улсын олон хот тосгоныг устгах юм уу эзлэн авахын зэрэгцээ далай хүртэлх газар нутгийг амжилттай довтлон дайрчээ. ==== Хүчүлүгийн эсрэг тулаанууд ==== 1218 онд Зэвд Монголын олон жилийн дайсан [[Хүчүлүг|Хүчүлүгийг]] бут ниргэж, [[Хар Хидан|Хар Хятан улсыг]] эзлэх даалгавар өгөв. Зөвхөн 20,000 цэрэг өгсөн тул Зэв Хар Хятан улсын доторх эрх баригч буддистууд болон дарлагдсан лалынхны хоорондох шашны бослого тэмцлийг өдөөж, дэмжиж ажилласнаар хүн хүчээ хэмнэж байв. Түүний талын хүчнүүд гайхалтай урам зоригтой хөдөлснөөр тэр Хүчүлүг болон түүний 30,000 цэргийг дарж чаджээ. Дараа нь уулсын дунд удаан хөөцөлдсөний эцэст Хүчүлүгийг барьж алав. Зэв Хар Хятаны [[Хүчүлүг|Хүчүлүгийг]] ялсны дараа Чингис хаан санаа зовж байсан гэдэг. Хэдийгээр Чингис хаан жанжныхаа ялалтад сэтгэл хангалуун байсан ч тэрээр Зэв илүү их санаа зорилгод тэмүүлж, миний эсрэг бослого гаргах болуузай хэмээн эргэлзэж байв. Энэ тухай мэдээ Зэвд хүрмэгц тэр даруй Чингис хааны байгаа газарт буцаж ирсэн ба үнэнч байдлын тэмдэг болгон 100 цагаан морь өргөж эргэлзээг нь тайлжээ. ==== Хорезмын эзэнт гүрний эсрэг довтолгоон ==== 1219 онд [[Хорезмын эзэнт улс|Хорезмын эзэнт гүрний]] эсрэг довтлох үеэр, Зэвийг үржил шимтэй [[Ферганы хөндий|Ферганы хөндийг]] сүрдүүлүүлэхээр өвлийн цагаар [[Тэнгэр Уул|Тяньшань]] уулс руу дайсны анхаарлыг сатааруулах зорилго бүхий цэргийн хүчний хамт илгээв. Зэв таван фут гаруй цастай өндөр уулын давааг давж чадсан бөгөөд тэрээр шах [[II Мухаммед (Хорезм)|II Мухаммедийн]] элит 50,000 хүнтэй морин цэргийн нөөц хүчийг өөртөө татжээ. Зэв энэхүү элит хүчний эсрэг нэг бол ялалт байгуулах, нэг бол ядаж ялагдал хүлээхээс зайлсхийх байдлаар ажиллаж байсан ба алс холын мужуудыг нь шахын мэдлээс таслах тушаалын дагуу Хорасаныг сүрдүүлэхээр цааш өмнө зүгт маневрлав. Тэгээд Хорезмын нийслэл [[Самарканд|Самаркандад]] Чингисийн гол армитай нэгдэхээр буцан явж, Хорезмыг үр дүнтэйгээр хоёр хуваасан байна. Шах Хорасан болон баруун Иранд хүчээ цуглуулахаас урьдчилан сэргийлэх зорилгоор Чингис хаан шахыг өөрийнх нь эзэмшдэг эзэнт гүрэн даяар ангуучлуулахаар Зэв, Сүбээдэй нарыг илгээв. Эцсийн дүндээ тэд түүнийг барьж чадаагүй ч тэдний хатуу чанга мөрдөн хөөлт нь шахыг ямар нэгэн шинэ арми цуглуулахад саад болсон ба шах араас нь ойрхон нэхэх Зэв, Сүбээдэй хоёрыг дагуулан Иран руу дүрвэхээс өөр аргагүй болсон байна. Үр дүнд нь Хорезмын хүчнүүд тархан бутарч, аажмаар устгагджээ. == Үхэл == Зэв [[Каспийн тэнгис|Каспийн тэнгисийг]] тойрон домогт довтолгоон хийсэн ба тэрээр [[Сүбээдэй|Сүбээдэйн]] хамт [[Загалмайтны тавдугаар аян дайн|Загалмайтны тавдугаар аян дайнд]] нэгдэх гэж байсан [[Гүржүүд|гүржүүдийг]], мөн [[Кавказ|Кавказын]] тал нутгийн овог аймгуудыг бут ниргэжээ. Дараа нь тэр [[Калка голын тулалдаан|Калка голын тулалдаанд]] [[Киевийн Русь|Киевийн оросууд]] болон [[Куман|кумануудыг]] ялав. Энэ тулаан [[Киевийн Русь|Киевийн Оросыг]] байлдан дагуулахаас өмнө болсон бөгөөд тэрээр ойролцоогоор 1224 онд Киевийн Оросын байлдан дагуулалтаас буцаж ирэх үедээ нас барсан байж болзошгүй. Түүний сураггүй алга болсон болон үхсэнтэй холбоотой нөхцөл байдал нууцлаг юм. Нэгэн судлаач Стивен Поу (Stephen Pow) Зэвийг [[Хортица|Хортица]] арлаас холгүй байдаг булшны ([[Курган (дурсгал)|курган]]) ойролцоо Оросын холбоотон [[Кипчак|кипчакуудын]] хүчинд алагдсан байж магадгүй гэж таамаглаж байна. [[Түрэг хэлний бүлэг|Түрэг хэлээр]] ярьдаг кипчакууд Зэвийг Гемябек гэж нэрлэснээс хойших [[Хэл шинжлэл|хэл зүйн]] алдааны үр дүн нь энэ мэдээллийн цаана байгаа зөрүү байж магадгүй юм. Харин Оросын судлаачид Д.М.Тимохин, В.В.Тишин нар түүний үзэл бодолд эргэлзэж, Стивен Поугийн хувилбар нь бичмэл эх сурвалжуудын үндсэн дээр батлагдаагүй бөгөөд хэл шинжлэлийн ямар ч нотолгоо байхгүй гэж үзэж байна. Хэдийгээр түүний үхлийн эргэн тойрон дахь нөхцөл байдал нууцлаг боловч Зэв [[Хятад]], [[Төв Ази]], [[Киев]] болон [[Рутен|Орос]] дахь [[Европ|Европт]] хийсэн байлдан дагуулалтаараа түүхэнд арилшгүй ул мөр үлдээжээ. == Мөн үзэх == * [[Чингис хааны дөрвөн нохой]] * [[Хубилай ноён|Хубилай]] * [[Зэлмэ]] * [[Сүбээдэй]] n2pvftz9kitmve321p1nbm849sjyvd5 Василий Суриков 0 123599 709999 709887 2022-08-29T07:29:58Z Avirmed Batsaikhan 53733 wikitext text/x-wiki '''Василий Иванович Суриков''' (1848 оны 1-р сарын <abbr>12</abbr> (24)-нд Оросын эзэнт улсын [[Красноярск]] хотод төрсөн- 1916 оны 3-р сарын <abbr>6</abbr> (19)-нд [[Москва]] хотод нас барсан) -Оросын нэрт уран зураач, том хэмжээтэй түүхэн зургийн мастер, Оросын эзэн хааны урлагийн Академийн гишүүн. [[Файл:Бюст "Василий Суриков".jpg|thumb|Василий Суриковын цээж баримал.]] == Намтар == Суриков бага наснаасаа зурж эхэлсэн. Түүний анхны багш нь Красноярскийн дүүргийн сургуулийн зургийн багш [[Николай Васильевич Гребнёв]] байв. Василий Суриковын хамгийн ууган бүтээл бол 1862 оны "Енисей дээрх сал" усан будгийн бүтээл юм (Красноярск дахь В.И.Суриковын музейд хадгалагдаж байсан). Суриков дүүргийн сургуульд суралцаж төгсөөд мужийн захиргаанд бичээчээр ажилд орсон - гэр бүл нь гимназид үргэлжлүүлэн суралцах мөнгөгүй байв. В.Суриковын зургийг Енисей мужийн захирагч П.Н.Замятнин үзэж дэмжсэн байна. Амбан захирагч Красноярскийн алт олборлогч П.И.Кузнецовтой ярьж Суриковын Урлагийн академид сургах зардлыг нь төлүүлжээ. 1869-1875 онд П.П.Чистяковын удирдлага дор [[Петербургийн Урлагийн академи]]<nowiki/>д суралцжээ. Суралцах хугацаандаа тэрээр дөрвөн мөнгөн медаль, хэд хэдэн мөнгөн шагнал хүртэж байжээ. Тэрээр зургийн композиц буюу зохицуулалтад ихээхэн анхаарал хандуулдаг байсан тул "Композитор буюу Хөгжмийн зохиолч" хоч авсан байна. Тэрээр 1875 оны 11-р сарын 4-нд Академиа 1-р зэргийн зураач зэрэгтэй төгссөн байна. == Бүтээлүүд == rbt2gxpoej6c12ls7yrwlnb1cs5y6km 710013 709999 2022-08-29T08:35:05Z Avirmed Batsaikhan 53733 wikitext text/x-wiki '''Василий Иванович Суриков''' (1848 оны 1-р сарын <abbr>12</abbr> (24)-нд Оросын эзэнт улсын [[Красноярск]] хотод төрсөн- 1916 оны 3-р сарын <abbr>6</abbr> (19)-нд [[Москва]] хотод нас барсан) -Оросын нэрт уран зураач, том хэмжээтэй түүхэн зургийн мастер, Оросын эзэн хааны урлагийн Академийн гишүүн. [[Файл:Бюст "Василий Суриков".jpg|thumb|Василий Суриковын цээж баримал.]] == Намтар == В.Суриков 1848 онд Красноярск хотод казак офицерын гэр бүлд төрсөн. Тэрээр бага наснаасаа зурж эхэлсэн. Түүний анхны багш нь Красноярскийн дүүргийн сургуулийн зургийн багш [[Николай Васильевич Гребнёв]] байсан. Суриков дүүргийн сургуульд суралцаж 1861 төгсөөд эцэгүй болсон гэр бүл нь гимназид үргэлжлүүлэн суралцах мөнгөгүй болж мужийн захиргаанд бичээчээр ажилд орсон байна. В.Суриковын зургийг Енисей мужийн захирагч П.Н.Замятнин санамсаргүй үзээд түүнийг дэмжсэн байна. Амбан захирагч Красноярскийн алт олборлогч П.И.Кузнецовтой ярьж өгч Суриковын Урлагийн академид сургах зардлыг нь гаргуулуулжээ. 1869-1875 онд П.П.Чистяковын удирдлага дор [[Петербургийн Урлагийн академи]]<nowiki/>д суралцжээ. Суралцах хугацаандаа тэрээр дөрвөн мөнгөн медаль, хэд хэдэн мөнгөн шагнал хүртэж байжээ. Тэрээр зургийн композиц буюу зохицуулалтад ихээхэн анхаарал хандуулдаг байсан тул "Композитор буюу Хөгжмийн зохиолч" хоч авсан байна. Тэрээр 1875 оны 11-р сарын 4-нд Академиа 1-р зэргийн зураач зэрэгтэй төгссөн байна.1877 онд сүмд зураг зурах захиалга авч Москва руу нүүж амьдрах болсон байна. Суриков гадаад руу удаа дараа аялж Герман, Франц, Австри, Итали, Швейцарь, Испанид (1883-1884, 1897, 1900, 1910) зэрэг орнуудад очсон байна. Зураачийн анхны бөгөөд цорын ганц хайр нь түүний эхнэр ''Елизавета Августовна Шэйр'' байв. Залуус 1878 онд гэрлэж, хэсэг хугацааны дараа Ольга, Елена гэсэн хоёр охинтой болжээ. Гэсэн хэдий ч гэр бүлийн аз жаргал богино настай байсан - 10 жилийн дараа түүний хайртай эхнэр нас барж, зураачийг гүн хямралд оруулсан байна. Тэрээр зөвхөн уран бүтээлийн ачаар хямралаа давж чадсан гэдэг. Амьдралынхаа сүүлийн жилүүдэд Василий Ивановичийн биеийн байдал эрс муудаж Крым руу эмчлүүлэхээр явсан болов ч олигтой тус болоогүй ажээ. 1916 оны 3-р сарын 6 (19)-нд агуу зураач зүрхний титэм судасны өвчнөөр нас баржээ. Өнөөгийн алдарт кино найруулагч [[Никита Михалков]], [[Андрей Кончаловский]] нар бол Василий Суриковын зээнцэрүүд юм. == Бүтээлүүд == Тэрээр захиалгаар зурах туйлын дургүй байсан. Гэсэн хэдий ч тэрээр санхүүгийн хувьд чөлөөтэй байхын тулд захиалгаар зурдаг байсан гэдэг. Василий Суриковын хамгийн ууган бүтээл бол 1862 оны "Енисей дээрх сал" усан будгийн бүтээл юм (Красноярск дахь В.И.Суриковын музейд хадгалагдаж байсан). Суриковын ихэнх бүтээлийн сэдэв нь Оросын өнгөрсөн үеийн түүхийн тухай байдаг. Түүний уран бүтээл дээр гол төлөв түүхэн бодит хүмүүс янз бүрийн ангиллын хүмүүстэй зэрэгцэн оршдог. Зураачийн уран зургийн найрлагын үндэс нь дүрсэлсэн дүрүүдийн хоорондын зөрчлийг гаргадаг юм. Суриковын анхны чухал бүтээл болох 3 жил зарцуулсан "Стрельцуудыг цаазаар авах өглөө" (1881) нь зураг түүнд маш их алдар нэрийг тэр даруй авчирсан. "Берёзов дахь Меньшиков" (1883) зураг нь бөглүү Сибирийн цөллөгт Петр I-ийн алдарт хамтран зүтгэгч нөхрийн сэтгэл зүйн хямрал, ганцаардлыг харуулсан байдаг. "Боярыня Морозова" (1887) зураг мөн түүний алдар нэрийг өргөсөн байна. "Ермак Сибирийг эзэлсэн нь" (1895), "Суворов Альпийг гатласан нь" (1899) зэрэг зургуудад зураач Оросын цэргүүдийн эр зориг, тэсвэр тэвчээрийг бишрэн харуулсан байдаг. Суриковын сүүлчийн томоохон бүтээл бол "Степан Разин" (1907) юм. Энэхүү зураг нь 17-р зууны тариачдын дайны удирдагчийн тухай алдартай санааг тусгасан байдаг. hffa3ncgayd00fkx45dhgzb8fty0ih6 710014 710013 2022-08-29T08:40:03Z Avirmed Batsaikhan 53733 wikitext text/x-wiki '''Василий Иванович Суриков''' (1848 оны 1-р сарын <abbr>12</abbr> (24)-нд Оросын эзэнт улсын [[Красноярск]] хотод төрсөн- 1916 оны 3-р сарын <abbr>6</abbr> (19)-нд [[Москва]] хотод нас барсан) -Оросын нэрт уран зураач, том хэмжээтэй түүхэн зургийн мастер, Оросын эзэн хааны урлагийн Академийн гишүүн. [[Файл:Бюст "Василий Суриков".jpg|thumb|Василий Суриковын цээж баримал.]] == Намтар == В.Суриков 1848 онд Красноярск хотод казак офицерын гэр бүлд төрсөн. Тэрээр бага наснаасаа зурж эхэлсэн. Түүний анхны багш нь Красноярскийн дүүргийн сургуулийн зургийн багш [[Николай Васильевич Гребнёв]] байсан. Суриков дүүргийн сургуульд суралцаж 1861 төгсөөд эцэгүй болсон гэр бүл нь гимназид үргэлжлүүлэн суралцах мөнгөгүй болж мужийн захиргаанд бичээчээр ажилд орсон байна. В.Суриковын зургийг Енисей мужийн захирагч П.Н.Замятнин санамсаргүй үзээд түүнийг дэмжсэн байна. Амбан захирагч Красноярскийн алт олборлогч П.И.Кузнецовтой ярьж өгч Суриковын Урлагийн академид сургах зардлыг нь гаргуулуулжээ. 1869-1875 онд П.П.Чистяковын удирдлага дор [[Петербургийн Урлагийн академи]]<nowiki/>д суралцжээ. Суралцах хугацаандаа тэрээр дөрвөн мөнгөн медаль, хэд хэдэн мөнгөн шагнал хүртэж байжээ. Тэрээр зургийн композиц буюу зохицуулалтад ихээхэн анхаарал хандуулдаг байсан тул "Композитор буюу Хөгжмийн зохиолч" хоч авсан байна. Тэрээр 1875 оны 11-р сарын 4-нд Академиа 1-р зэргийн зураач зэрэгтэй төгссөн байна.1877 онд сүмд зураг зурах захиалга авч Москва руу нүүж амьдрах болсон байна. Суриков гадаад руу удаа дараа аялж Герман, Франц, Австри, Итали, Швейцарь, Испанид (1883-1884, 1897, 1900, 1910) зэрэг орнуудад очсон байна. Зураачийн анхны бөгөөд цорын ганц хайр нь түүний эхнэр ''Елизавета Августовна Шэйр'' байв. Залуус 1878 онд гэрлэж, хэсэг хугацааны дараа Ольга, Елена гэсэн хоёр охинтой болжээ. Гэсэн хэдий ч гэр бүлийн аз жаргал богино настай байсан - 10 жилийн дараа түүний хайртай эхнэр нас барж, зураачийг гүн хямралд оруулсан байна. Тэрээр зөвхөн уран бүтээлийн ачаар хямралаа давж чадсан гэдэг. Амьдралынхаа сүүлийн жилүүдэд Василий Ивановичийн биеийн байдал эрс муудаж Крым руу эмчлүүлэхээр явсан болов ч олигтой тус болоогүй ажээ. 1916 оны 3-р сарын 6 (19)-нд агуу зураач зүрхний титэм судасны өвчнөөр нас баржээ. Өнөөгийн алдарт кино найруулагч [[Никита Михалков]], [[Андрей Кончаловский]] нар бол Василий Суриковын зээнцэрүүд юм. [[Файл:Boyaryna Morozova by V.Surikov (1884-1887, Tretyakov gallery).jpg|thumb|"Брярыня Морозова", 1884-1887 оны зураг. ]] == Бүтээлүүд == Тэрээр захиалгаар зурах туйлын дургүй байсан. Гэсэн хэдий ч тэрээр санхүүгийн хувьд чөлөөтэй байхын тулд захиалгаар зурдаг байсан гэдэг. [[Файл:Vasily Surikov - Утро стрелецкой казни - Google Art Project.jpg|thumb|"Стрелецүүдыг цаазлах өглөө" В.Суриковын зураг]] Василий Суриковын хамгийн ууган бүтээл бол 1862 оны "Енисей дээрх сал" усан будгийн бүтээл юм (Красноярск дахь В.И.Суриковын музейд хадгалагдаж байсан). Суриковын ихэнх бүтээлийн сэдэв нь Оросын өнгөрсөн үеийн түүхийн тухай байдаг. Түүний уран бүтээл дээр гол төлөв түүхэн бодит хүмүүс янз бүрийн ангиллын хүмүүстэй зэрэгцэн оршдог. Зураачийн уран зургийн найрлагын үндэс нь дүрсэлсэн дүрүүдийн хоорондын зөрчлийг гаргадаг юм. Суриковын анхны чухал бүтээл болох 3 жил зарцуулсан "Стрельцуудыг цаазлах өглөө" (1881) нь зураг түүнд маш их алдар нэрийг тэр даруй авчирсан. "Берёзов дахь Меньшиков" (1883) зураг нь бөглүү Сибирийн цөллөгт Петр I-ийн алдарт хамтран зүтгэгч нөхрийн сэтгэл зүйн хямрал, ганцаардлыг харуулсан байдаг. "Боярыня Морозова" (1887) зураг мөн түүний алдар нэрийг өргөсөн байна. "Ермак Сибирийг эзэлсэн нь" (1895), "Суворов Альпийг гатласан нь" (1899) зэрэг зургуудад зураач Оросын цэргүүдийн эр зориг, тэсвэр тэвчээрийг бишрэн харуулсан байдаг. Суриковын сүүлчийн томоохон бүтээл бол "Степан Разин" (1907) юм. Энэхүү зураг нь 17-р зууны тариачдын дайны удирдагчийн тухай алдартай санааг тусгасан байдаг. 8kgycthnmnnwda6fox2m9wplifgkmlf Насан-Аривжих 0 123600 709956 709909 2022-08-28T22:42:37Z 103.173.255.162 wikitext text/x-wiki '''Насан-Аривжих''' (? — [[1918]] оны [[7 сарын 14]]) — Өвөр Монголын Хорчин баруун гарын өмнөд хошууны Туслагч гүн, “Архуа гүн” гэгддэг. [[Таван замын байлдаан]]д тэрээр Гуравдугаар замын цэргийг удирдан [[Дундад Иргэн Улс|Хятадын гамин]] арми бут ниргэжээ. 1913 оны есдүгээр сард бэйс Насан-Аривжих хятадын цэрэгт бууж өгсөн байна. Түүнтэй хамт дээд тушаалтай цэргийн ноѐн болон энгийн цэрэг 100 хүн мөн бууж өгчээ. Энэхүү бэйс Насан-Аривжихын урвасаныг хятадын ерөнхийлөгч [[Юань Шикай]] ашиглан бусад монгол цэргийн жанжин нарыг урвуулахад үлгэр болсон явдал хэмээн үзэж, Насан-Аривжихыг шууд [[Жүн ван]] цолоор шагнасан. Урвагч бэйс Насан-Аривжихын хятадын цэрэгт урваж орсон нь Монгол цэргийн байдлыг нэлээд хүндрүүлжээ. Учир нь Насан-Аривжих “Богд хааны засгийн газрын цэргийн яамны дэд сайд” байсан бөгөөд [[Хүрээ]]нд байхдаа Монгол цэргийн байлдааны ажиллагааг төлөвлөх нууц зөвлөгөөнд оролцож байсан. [[Ангилал:Олноо Өргөгдсөн Монгол Улсын хүн]] [[Ангилал:Өвөр Монголыг чөлөөлөх дайн]] [[Ангилал:19-р зуунд төрсөн]] [[Ангилал:1918 онд өнгөрсөн]] n0ubghc0b6cx9etck920hsvyz1n69jm Намжилдэндэвийн Пунцагцэрэн 0 123601 709957 2022-08-28T23:20:28Z 103.173.255.162 Хуудас үүсгэв: "'''Намжилдондовын Пунцагцэрэн''' (1867-1937) нь Монголын язгууртан, Ар Халхын Түшээт хан аймгийн Дархан засгийн хошууны [[бэйс]] байв. Хошууны [[Засаг ноён|засаг ноёд]] хоёр үе [[Чин улсын гүнж нарын жагсаалт|Манжийн хааны ургаас гүнж]] буулгасан бөгөөд нутаг дээр н..." wikitext text/x-wiki '''Намжилдондовын Пунцагцэрэн''' (1867-1937) нь Монголын язгууртан, Ар Халхын Түшээт хан аймгийн Дархан засгийн хошууны [[бэйс]] байв. Хошууны [[Засаг ноён|засаг ноёд]] хоёр үе [[Чин улсын гүнж нарын жагсаалт|Манжийн хааны ургаас гүнж]] буулгасан бөгөөд нутаг дээр нь Их хүрээ суурьшсан тул хожим хэд хэдэн үе [[Хүрээ]]нд суух сайдын тушаалыг үүрэглэж байв. Түүний нэрт өвөг дээдэс бол [[Галдандорж]], [[Дархан чин ван Ринчиндорж|Ринчиндорж]] нар юм. [[Файл:Сандо амбан.png|thumb|Зүүнээс баруун тийш голд сууж буй 1910 оны Монголын түшмэдүүдийн бүлэг зураг Пунцагцэрэн, [[Сандо амбан|Сандо]] хоёр.]] 1884 онд тэрээр эцгийнхээ албыг өвлөн авсан. 1899 онд Бадаргуулт төр хааны зарлигаар Пунцагцэрэнг Хүрээнд сууж хэрэг шийтгэгч сайдын албан тушаалд томилжээ. 1911 онд Олноо Өргөгдсөн Монгол улс тусгаар тогтнолоо сэргээн тунхаглахад тус хошууны засаг ноён Пунцагцэрэн Хүрээний монгол сайдаар сууж байсан бөгөөд тусгаар тогтнолын хэрэгт идэвхийлэн зүтгэсэн тул дархан засаг, [[чин ван]]гийн зэрэг хүртжээ. 1937 онд [[Их Хэлмэгдүүлэлт]]эд хүү Минжүүртэйгээ хамт нас баржээ. [[Ангилал:Алтан ураг]] [[Ангилал:Монголын төрийн зүтгэлтэн]] [[Ангилал:Монголын сурвалжит язгууртан]] [[Ангилал:Олноо Өргөгдсөн Монгол Улсын хүн]] [[Ангилал:Түшээт хан аймгийн хүн]] [[Ангилал:Монголын их хядлагын хэлмэгдэгч]] [[Ангилал:1867 онд төрсөн]] [[Ангилал:1937 онд өнгөрсөн]] fnjigwbnck74gy95jqxxchu0mjoyq4n 709958 709957 2022-08-28T23:21:02Z 103.173.255.162 wikitext text/x-wiki [[Файл:Сандо амбан.png|thumb|Зүүнээс баруун тийш голд сууж буй 1910 оны Монголын түшмэдүүдийн бүлэг зураг Пунцагцэрэн, [[Сандо амбан|Сандо]] хоёр.]] '''Намжилдондовын Пунцагцэрэн''' (1867-1937) нь Монголын язгууртан, Ар Халхын Түшээт хан аймгийн Дархан засгийн хошууны [[бэйс]] байв. Хошууны [[Засаг ноён|засаг ноёд]] хоёр үе [[Чин улсын гүнж нарын жагсаалт|Манжийн хааны ургаас гүнж]] буулгасан бөгөөд нутаг дээр нь Их хүрээ суурьшсан тул хожим хэд хэдэн үе [[Хүрээ]]нд суух сайдын тушаалыг үүрэглэж байв. Түүний нэрт өвөг дээдэс бол [[Галдандорж]], [[Дархан чин ван Ринчиндорж|Ринчиндорж]] нар юм. 1884 онд тэрээр эцгийнхээ албыг өвлөн авсан. 1899 онд Бадаргуулт төр хааны зарлигаар Пунцагцэрэнг Хүрээнд сууж хэрэг шийтгэгч сайдын албан тушаалд томилжээ. 1911 онд Олноо Өргөгдсөн Монгол улс тусгаар тогтнолоо сэргээн тунхаглахад тус хошууны засаг ноён Пунцагцэрэн Хүрээний монгол сайдаар сууж байсан бөгөөд тусгаар тогтнолын хэрэгт идэвхийлэн зүтгэсэн тул дархан засаг, [[чин ван]]гийн зэрэг хүртжээ. 1937 онд [[Их Хэлмэгдүүлэлт]]эд хүү Минжүүртэйгээ хамт нас баржээ. [[Ангилал:Алтан ураг]] [[Ангилал:Монголын төрийн зүтгэлтэн]] [[Ангилал:Монголын сурвалжит язгууртан]] [[Ангилал:Олноо Өргөгдсөн Монгол Улсын хүн]] [[Ангилал:Түшээт хан аймгийн хүн]] [[Ангилал:Монголын их хядлагын хэлмэгдэгч]] [[Ангилал:1867 онд төрсөн]] [[Ангилал:1937 онд өнгөрсөн]] 8nnr02adww6eiqlw6op7lja4djy5r4f Загвар:Retired 10 123602 709966 2022-08-29T00:22:25Z ᠮᠢᠭᠵᠡᠷ 69055 Хуудас үүсгэв: "<div class="center" style="user-select: none; {{{style|width: 60%; margin: 0 auto; padding: 1rem; border: {{{border|solid 0.125rem gold}}}; background: {{{bgcolor|black}}}; color: {{{fgcolor|white}}}; font-weight: bold; }}}"><div style="letter-spacing: {{{spacing|1rem}}}; transform: translateX(calc({{{spacing|1rem}}} /2)); ">{{{title|Тэтгэвэрт гарсан}}}</div>{{#if:{{{1|}}}|<div>{{{1}}}</div>}} </div> <div class="center" style="font-weight: bold; "..." wikitext text/x-wiki <div class="center" style="user-select: none; {{{style|width: 60%; margin: 0 auto; padding: 1rem; border: {{{border|solid 0.125rem gold}}}; background: {{{bgcolor|black}}}; color: {{{fgcolor|white}}}; font-weight: bold; }}}"><div style="letter-spacing: {{{spacing|1rem}}}; transform: translateX(calc({{{spacing|1rem}}} /2)); ">{{{title|Тэтгэвэрт гарсан}}}</div>{{#if:{{{1|}}}|<div>{{{1}}}</div>}} </div> <div class="center" style="font-weight: bold; ">'''{{{2|{{{text|&#x3000; {{#if:{{{date|}}}|{{{date|}}}|}}}}}}}}'''</div><noinclude> {{Documentation}}</noinclude>{{#if:{{yesno|{{{nocat|<noinclude>yes</noinclude>}}}}} |<!----> m6ortzf66tdlae15sg2tj4e1sk8htec 709967 709966 2022-08-29T00:27:18Z Megzer 20491 wikitext text/x-wiki <div class="center" style="user-select: none; {{{style|width: 60%; margin: 0 auto; padding: 1rem; border: {{{border|solid 0.125rem gold}}}; background: {{{bgcolor|black}}}; color: {{{fgcolor|white}}}; font-weight: bold; }}}"><div style="letter-spacing: {{{spacing|1rem}}}; transform: translateX(calc({{{spacing|1rem}}} /2)); ">{{{title|Тэтгэвэрт гарсан}}}</div>{{#if:{{{1|}}}|<div>{{{1}}}</div>}} </div> <div class="center" style="font-weight: bold; ">'''{{{2|{{{text|&#x3000; {{#if:{{{date|}}}|{{{date|}}}|}}}}}}}}'''</div><noinclude> {{Documentation}}</noinclude> q53ryqncyf69qftj9jztn1z7kob35yn Монгол Улсын Зэвсэгт хүчин 0 123603 709996 2022-08-29T07:28:57Z Myagmardalai 77826 Myagmardalai moved page [[Монгол Улсын Зэвсэгт хүчин]] to [[Монгол Улсын Зэвсэгт Хүчин]] wikitext text/x-wiki #ЧИГЛҮҮЛЭГ [[Монгол Улсын Зэвсэгт Хүчин]] mzudptk2nbhex988z8nyd8qryf7y8ie Хэлэлцүүлэг:Монгол Улсын Зэвсэгт хүчин 1 123604 709998 2022-08-29T07:28:57Z Myagmardalai 77826 Myagmardalai moved page [[Хэлэлцүүлэг:Монгол Улсын Зэвсэгт хүчин]] to [[Хэлэлцүүлэг:Монгол Улсын Зэвсэгт Хүчин]] wikitext text/x-wiki #ЧИГЛҮҮЛЭГ [[Хэлэлцүүлэг:Монгол Улсын Зэвсэгт Хүчин]] oeywu71rr9b8yizp9gb9e0dq48tn594 Алкан 0 123605 710021 2022-08-29T09:01:46Z Manlaibaatar Purew 77978 Хуудас үүсгэв: "CnH2n+2 ерөнхий томьёонд захирагдах нүүрстөрөгчийн гинжин хэлхээндээ дан холбоо агуулсан ханасан нүүрстөрөгчдийг "алкан" гэнэ. Алканы анги бүлгийн нүүрсустөрөгчдийг өөрөөр мөн "парафин" гэж нэрлэх тохиолдол байна." wikitext text/x-wiki CnH2n+2 ерөнхий томьёонд захирагдах нүүрстөрөгчийн гинжин хэлхээндээ дан холбоо агуулсан ханасан нүүрстөрөгчдийг "алкан" гэнэ. Алканы анги бүлгийн нүүрсустөрөгчдийг өөрөөр мөн "парафин" гэж нэрлэх тохиолдол байна. 4a1ae90a006zx0xt319cjoltyaz3jg2