Тилбилим

<mediawiki xmlns="http://www.mediawiki.org/xml/export-0.10/" xmlns:xsi="http://www.w3.org/2001/XMLSchema-instance" xsi:schemaLocation="http://www.mediawiki.org/xml/export-0.10/ http://www.mediawiki.org/xml/export-0.10.xsd" version="0.10" xml:lang="ky">
  <siteinfo>
    <sitename>Википедия</sitename>
    <dbname>kywiki</dbname>
    <base>https://ky.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%B0%D1%88%D0%B1%D0%B0%D1%80%D0%B0%D0%BA</base>
    <generator>MediaWiki 1.39.0-wmf.26</generator>
    <case>first-letter</case>
    <namespaces>
      <namespace key="-2" case="first-letter">Медиа</namespace>
      <namespace key="-1" case="first-letter">Атайын</namespace>
      <namespace key="0" case="first-letter" />
      <namespace key="1" case="first-letter">Талкуу</namespace>
      <namespace key="2" case="first-letter">Колдонуучу</namespace>
      <namespace key="3" case="first-letter">Колдонуучунун баарлашуулары</namespace>
      <namespace key="4" case="first-letter">Википедия</namespace>
      <namespace key="5" case="first-letter">Википедияны талкуулоо</namespace>
      <namespace key="6" case="first-letter">Файл</namespace>
      <namespace key="7" case="first-letter">Файлды талкуулоо</namespace>
      <namespace key="8" case="first-letter">МедиаВики</namespace>
      <namespace key="9" case="first-letter">МедиаВикини талкуулоо</namespace>
      <namespace key="10" case="first-letter">Калып</namespace>
      <namespace key="11" case="first-letter">Калыпты талкуулоо</namespace>
      <namespace key="12" case="first-letter">Жардам</namespace>
      <namespace key="13" case="first-letter">Жардамды талкуулоо</namespace>
      <namespace key="14" case="first-letter">Категория</namespace>
      <namespace key="15" case="first-letter">Категорияны талкуулоо</namespace>
      <namespace key="710" case="first-letter">TimedText</namespace>
      <namespace key="711" case="first-letter">TimedText talk</namespace>
      <namespace key="828" case="first-letter">Модуль</namespace>
      <namespace key="829" case="first-letter">Модулду талкуулоо</namespace>
      <namespace key="2300" case="first-letter">Гаджет</namespace>
      <namespace key="2301" case="first-letter">Гаджетти талкуулоо</namespace>
      <namespace key="2302" case="case-sensitive">Гаджеттин түшүндүрмөсү</namespace>
      <namespace key="2303" case="case-sensitive">Гаджеттин түшүндүрмөсүн талкуулоо</namespace>
    </namespaces>
  </siteinfo>
  <page>
    <title>Тилбилим</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1515</id>
    <revision>
      <id>425641</id>
      <parentid>340099</parentid>
      <timestamp>2022-08-29T11:37:36Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Almanbet Janışev</username>
        <id>27131</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Almanbet Janışev moved page [[Тил илими]] to [[Тилбилим]]: Грамматикалык каты</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="11151" xml:space="preserve">'''Тил илими''', лингвистика – тил жөнүндөгү илим. Негизги тармактары; фонетика, морфология, синтагматика, синтаксис, лексикология, стилистика, диалектология. Тил илими биздин замандан бир нече кылым мурда эле Индия жана Грекияда өнүгө баштаган. Индияда көбүнчө грамматика (морфология) менен фонетика иштелген. Байыркы инди грамматикасын изилдөөдөгү башкы роль С. Паниниге (б. з. ч. 4-кылым) таандык. Тил илими Байыркы Грекияда адегенде практикалык зарылчылыктан улам изилденген. Теориялык жалпылоолорго кийинчерээк (логиканын негиздери иштелип чыкканда) алынган. Системалуу түрдө Аристотель тарабынан б. з. ч. 4-кылымда иштелип чыккан. Тил илими Римде грек Тил илиминин таасиринде өнүккөн. Рим тилчилеринен Донат (б. з. 4-кылым) менен Присциандын (б. з. 6-кылым) грамматикасы өзгөчө мааниге ээ. Мисалы, Днаттын грамматикасы Европада орто кылымда латын тилин изилдөөдө колдонулуп, жаны европалык тилдердин грамматпкасын түзүүдө үлгү катары пайдаланылган. Тил илимине да жаңы идеялар, илимдин башка тармактарындагыдай эле Кайра жаралуу доорунда кирген. Бул доордо жана андан кийинки мезгилдерде Тил илимин изилдөө үч багытта жүргөн: 1) классикалык тилдер деп аталган латын, айрыкча, байыркы грек тили түп нускасы боюнча изилденген; 2) илимпоздор араб, еврей, сирия илимдери, асыресе филологиясы менен иликтенген; 3) Батыш Европа элдеринин учурдагы тилдерин изилдөө ишке ашырылган. Бул багыттардагы изилдөө иштеринин натыйжасында ар башка уядагы көптөгөн тилдерден материалдар чогултулуп, тилдерди салыштырып изилдөөгө кадам ташталган. 16–18-кылымдарда тилдердин тектештик маселеси боюнча Г. В. Лейбниц тарабынан көп жумуш жасалган. Ушул эле мезгилде логикалык негиздерге таянган универсал категориялуу рационалдуу грамматикалар түзүлгөн. Россияда Тил илими 15–16-кылымдардан өнүгө баштаган. Орус грамматикасын иликтөөдө М. В. Ломоносов чон салым кошкон. Анын «Орус грамматикасы» (1755) деген эмгегинде орус адабий тилинин фонетикалык жана морфологиялык нормасы биринчи жолу системалуу сыпатталган. 19-кылымдын биринчи жарымында салыштырма-тарыхый тил илими өрчүп, изилдөөнүн өзгөчө ыкмалары иштелип чыккан. Бул тармакта төмөнкү илимпоздор үзүрлүү эмгектенишкен: Р. Раск, Ф. Bonn, Я. Гримм , Ф. Диц, A. X. Востоков, Й. Добровский, П. Й. Шафарик ж. б. 19-кылымдагы Тил илиминин өнүгүшүнө немец окумуштуусу В. Гумбольдт көп эмгек синирген. Ал тилдин өрчүшүнүн жалпы теориясын иштеп чыгып, тилди адамдын чыгармачылык ишинин манызы катары аныктаган. Тил илиминдеги «жаш грамматиктер мектебинен» башка кийинки багыттардын баары аздыр-көптүр В. Гумбольдттун лингивистика системасынын таасиринде өнүккөн. Тил илимин психологиялык негизден изилдөө тажрыйбасын 19-кылымдын 50-жылдары немец окумуштуусу Г. Штейнталь баштаган. Ал эмгектеринде улутташы И. Герберттин психологиялык системасына таянып, речтин иш-аракетинин психологиялык абалын анализдөө аркылуу ачып берүүгө аракеттенген. Бул кылымда Тил илиминде биологизм (натурализм) багыты пайда болуп, анын өкүлдөрү Ф. Бопптун тилди организм жөнүндөгү окуу катары караганына таянышып, филология – тарых илиминин бир тармагы, ал эми Тил илими табият илимдерине кошулат дешкен. Мындай натуралисттик көз карашты америкалык Тил илиминин айрым багыттарында азыр да кеңири пайдаланууда. 19-кылымдын 70-жылдары Лейпциг лингвисттер ийриминен «жаш грамматикалык мектеп» багыты өсүп чыккан. Ал индивидуалисттик психологизмди үлгү тутуп, Тил илиминин жалгыз гана обектиси бар, ал – индивиддин речтик иш-аракети, ошон үчүн жалпы тил - шарттуу нерсе жана өзүнчө бир илимий фикция деген көз карашты таңуулаган. Жаш грамматиктер ушул сыяктуу бир жактуу көз карашты карманышса да, нечендеген ар башка уядагы тилдердин диалектилерин, фонетикалык түзүлүшүн сыпаттап жазып чыгышып, эксперименттик фонетиканын, диалектографиянын түзүлүшүнө өбөлгө түзүшкөн. 19-кылымдын акырында Россияда речтеги тыбыштарды тилдин маанилүү бирдиктерин туюнтуу жана колдонуу максатында изилдөө жүргүзгөн багыт пайда болгон. Анын теориясы боюнча жеке бир тилде түрдүү тыбыш канчалык көп болсо да алардан белгилүү сандагы негизги тыбыштар (кийин алар фонема деп аталган) гана бөлүнүп алынат. Ушул эле мезгилде Ф. Ф. Фортунатов башында турган дагы бир багыт пайда болуп, сөз формасы жөнүндөгү окуу келип чыккан. 19-кылымдын аягы – 20-кылымдын башында Тил илиминде «социологиялык мектеп» аталган жаны багыт түзүлгөн. Ага Женева жана француз мектептери кирген. Социологиялык мектептин теориясы боюнча тил – индивидуалдык эмес, социалдык көрүнүш катары каралган. Тил илиминде 20-кылымда да бир нече багыттар пайда болгон. Алар: эстетикалык мектеп (негизги өкүлү К. Фослер), италян неолингвисттер мектеби (М. Бартоли, Ж. Бонфанте, В. Пизани ж. б.), Прага лингивистика ийрими (В. Матезиус, Б. Трика, Н. С. Трубецкой, Р. Я. Якобсон ж. б.) Копенгаген структуралисттер мектеби (В. Брёндаль, Л. Ельмслев ж. б.) жана америкалык Тил илиминдеги дескриптивдик лингвистика багыты ж. б. Тил илими 20–30-жылдары ылдам өнүккөн. Буга СССР элдеринин тилдеринин жазмалары, грамматикаларынын иштелип чыгышы (Л. И. Жирков, Е. Д. Поливанов, Н. Ф. Яковлевдердин эмгектери), грамматиканын принциптеринин (A. Н. Пешковский, М. Н. Петерсон ж. б. илимпоздордун эмгектери), көркөм адабият тилинин (В. В. Виноградов, Б. В. Томашевский, Ю. Н. Тынянов, Л. П. Якубинский ж. б. окумуштуулардын иштери) жана тилдин коомдук функциясынын изилдениши өбөлгө болгон. Андан кийинки жылдары Н. Я. Маррдын тил жөнүндөгү «жаңы окуусунун» кеңири жайылып кеткенине байланыштуу СССРде Тил илими жакшы өнүгө алган эмес. Ал окуунун негизсиз экени 1950-жылкы жана андан мурунку лингивистикалык талаш-тартыштарда аныкталгандан кийин Тил илими ылдам темпте өрчүй баштаган: салыштырма-тарыхый Тил илими, фонетика, орус тилинин жана СССР элдеринин тилдеринин грамматикасы боюнча кыйла маанилүү эмгектер жарыяланган. Тил илиминин математикалык, лингвистика, эксперимент фонетика сыяктуу жаңы тармактарында бир топ ийгиликтерге жетишилген. 

==Колдонулган адабияттар==
* [[“Кыргызстан” улуттук энциклопедиясы]]: 6-том. Башкы редактору Асанов Ү. А. К 97. Б.: Мамлекеттик тил жана энциклопедия борбору, 2014. 816 бет, илл. ISBN 978 9967-14-117 -9

[[Категория:Тил илими]]
[[Категория:Гуманитардык илимдер]]</text>
      <sha1>bn92e86z67h71u1kji7hq4tj3xw66jj</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>425643</id>
      <parentid>425641</parentid>
      <timestamp>2022-08-29T11:39:36Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Almanbet Janışev</username>
        <id>27131</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="11147" xml:space="preserve">'''Тил илими''', лингвистика – тил жөнүндөгү илим. Негизги тармактары; фонетика, морфология, синтагматика, синтаксис, лексикология, стилистика, диалектология. Тилбилим биздин замандан бир нече кылым мурда эле Индия жана Грекияда өнүгө баштаган. Индияда көбүнчө грамматика (морфология) менен фонетика иштелген. Байыркы инди грамматикасын изилдөөдөгү башкы роль С. Паниниге (б. з. ч. 4-кылым) таандык. Тил илими Байыркы Грекияда адегенде практикалык зарылчылыктан улам изилденген. Теориялык жалпылоолорго кийинчерээк (логиканын негиздери иштелип чыкканда) алынган. Системалуу түрдө Аристотель тарабынан б. з. ч. 4-кылымда иштелип чыккан. Тил илими Римде грек Тил илиминин таасиринде өнүккөн. Рим тилчилеринен Донат (б. з. 4-кылым) менен Присциандын (б. з. 6-кылым) грамматикасы өзгөчө мааниге ээ. Мисалы, Днаттын грамматикасы Европада орто кылымда латын тилин изилдөөдө колдонулуп, жаны европалык тилдердин грамматпкасын түзүүдө үлгү катары пайдаланылган. Тил илимине да жаңы идеялар, илимдин башка тармактарындагыдай эле Кайра жаралуу доорунда кирген. Бул доордо жана андан кийинки мезгилдерде Тил илимин изилдөө үч багытта жүргөн: 1) классикалык тилдер деп аталган латын, айрыкча, байыркы грек тили түп нускасы боюнча изилденген; 2) илимпоздор араб, еврей, сирия илимдери, асыресе филологиясы менен иликтенген; 3) Батыш Европа элдеринин учурдагы тилдерин изилдөө ишке ашырылган. Бул багыттардагы изилдөө иштеринин натыйжасында ар башка уядагы көптөгөн тилдерден материалдар чогултулуп, тилдерди салыштырып изилдөөгө кадам ташталган. 16–18-кылымдарда тилдердин тектештик маселеси боюнча Г. В. Лейбниц тарабынан көп жумуш жасалган. Ушул эле мезгилде логикалык негиздерге таянган универсал категориялуу рационалдуу грамматикалар түзүлгөн. Россияда Тил илими 15–16-кылымдардан өнүгө баштаган. Орус грамматикасын иликтөөдө М. В. Ломоносов чон салым кошкон. Анын «Орус грамматикасы» (1755) деген эмгегинде орус адабий тилинин фонетикалык жана морфологиялык нормасы биринчи жолу системалуу сыпатталган. 19-кылымдын биринчи жарымында салыштырма-тарыхый тил илими өрчүп, изилдөөнүн өзгөчө ыкмалары иштелип чыккан. Бул тармакта төмөнкү илимпоздор үзүрлүү эмгектенишкен: Р. Раск, Ф. Bonn, Я. Гримм , Ф. Диц, A. X. Востоков, Й. Добровский, П. Й. Шафарик ж. б. 19-кылымдагы Тил илиминин өнүгүшүнө немец окумуштуусу В. Гумбольдт көп эмгек синирген. Ал тилдин өрчүшүнүн жалпы теориясын иштеп чыгып, тилди адамдын чыгармачылык ишинин манызы катары аныктаган. Тил илиминдеги «жаш грамматиктер мектебинен» башка кийинки багыттардын баары аздыр-көптүр В. Гумбольдттун лингивистика системасынын таасиринде өнүккөн. Тил илимин психологиялык негизден изилдөө тажрыйбасын 19-кылымдын 50-жылдары немец окумуштуусу Г. Штейнталь баштаган. Ал эмгектеринде улутташы И. Герберттин психологиялык системасына таянып, речтин иш-аракетинин психологиялык абалын анализдөө аркылуу ачып берүүгө аракеттенген. Бул кылымда Тил илиминде биологизм (натурализм) багыты пайда болуп, анын өкүлдөрү Ф. Бопптун тилди организм жөнүндөгү окуу катары караганына таянышып, филология – тарых илиминин бир тармагы, ал эми Тил илими табият илимдерине кошулат дешкен. Мындай натуралисттик көз карашты америкалык Тил илиминин айрым багыттарында азыр да кеңири пайдаланууда. 19-кылымдын 70-жылдары Лейпциг лингвисттер ийриминен «жаш грамматикалык мектеп» багыты өсүп чыккан. Ал индивидуалисттик психологизмди үлгү тутуп, Тил илиминин жалгыз гана обектиси бар, ал – индивиддин речтик иш-аракети, ошон үчүн жалпы тил - шарттуу нерсе жана өзүнчө бир илимий фикция деген көз карашты таңуулаган. Жаш грамматиктер ушул сыяктуу бир жактуу көз карашты карманышса да, нечендеген ар башка уядагы тилдердин диалектилерин, фонетикалык түзүлүшүн сыпаттап жазып чыгышып, эксперименттик фонетиканын, диалектографиянын түзүлүшүнө өбөлгө түзүшкөн. 19-кылымдын акырында Россияда речтеги тыбыштарды тилдин маанилүү бирдиктерин туюнтуу жана колдонуу максатында изилдөө жүргүзгөн багыт пайда болгон. Анын теориясы боюнча жеке бир тилде түрдүү тыбыш канчалык көп болсо да алардан белгилүү сандагы негизги тыбыштар (кийин алар фонема деп аталган) гана бөлүнүп алынат. Ушул эле мезгилде Ф. Ф. Фортунатов башында турган дагы бир багыт пайда болуп, сөз формасы жөнүндөгү окуу келип чыккан. 19-кылымдын аягы – 20-кылымдын башында Тил илиминде «социологиялык мектеп» аталган жаны багыт түзүлгөн. Ага Женева жана француз мектептери кирген. Социологиялык мектептин теориясы боюнча тил – индивидуалдык эмес, социалдык көрүнүш катары каралган. Тилбилиминде 20-кылымда да бир нече багыттар пайда болгон. Алар: эстетикалык мектеп (негизги өкүлү К. Фослер), италян неолингвисттер мектеби (М. Бартоли, Ж. Бонфанте, В. Пизани ж. б.), Прага лингивистика ийрими (В. Матезиус, Б. Трика, Н. С. Трубецкой, Р. Я. Якобсон ж. б.) Копенгаген структуралисттер мектеби (В. Брёндаль, Л. Ельмслев ж. б.) жана америкалык Тил илиминдеги дескриптивдик лингвистика багыты ж. б. Тил илими 20–30-жылдары ылдам өнүккөн. Буга СССР элдеринин тилдеринин жазмалары, грамматикаларынын иштелип чыгышы (Л. И. Жирков, Е. Д. Поливанов, Н. Ф. Яковлевдердин эмгектери), грамматиканын принциптеринин (A. Н. Пешковский, М. Н. Петерсон ж. б. илимпоздордун эмгектери), көркөм адабият тилинин (В. В. Виноградов, Б. В. Томашевский, Ю. Н. Тынянов, Л. П. Якубинский ж. б. окумуштуулардын иштери) жана тилдин коомдук функциясынын изилдениши өбөлгө болгон. Андан кийинки жылдары Н. Я. Маррдын тил жөнүндөгү «жаңы окуусунун» кеңири жайылып кеткенине байланыштуу СССРде Тил илими жакшы өнүгө алган эмес. Ал окуунун негизсиз экени 1950-жылкы жана андан мурунку лингивистикалык талаш-тартыштарда аныкталгандан кийин Тил илими ылдам темпте өрчүй баштаган: салыштырма-тарыхый Тилбилими, фонетика, орус тилинин жана СССР элдеринин тилдеринин грамматикасы боюнча кыйла маанилүү эмгектер жарыяланган. Тилбилиминин математикалык, лингвистика, тажрыйба фонетика сыяктуу жаңы тармактарында бир топ ийгиликтерге жетишилген. 

==Колдонулган адабияттар==
* [[“Кыргызстан” улуттук энциклопедиясы]]: 6-том. Башкы редактору Асанов Ү. А. К 97. Б.: Мамлекеттик тил жана энциклопедия борбору, 2014. 816 бет, илл. ISBN 978 9967-14-117 -9

[[Категория:Тил илими]]
[[Категория:Гуманитардык илимдер]]</text>
      <sha1>5l5gslp6jf3b73ioyy0430qsrx4nelm</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Судан</title>
    <ns>0</ns>
    <id>6699</id>
    <revision>
      <id>425597</id>
      <parentid>423633</parentid>
      <timestamp>2022-08-29T04:11:30Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Чагылган</username>
        <id>28330</id>
      </contributor>
      <comment>/* Калкы */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6583" xml:space="preserve">{{Мамлекет
 | Кыргызча аталышы = Судан Республикасы
 | Расмий аталышы =  [[араб тили|араб]]. جمهورية السودان
 | Кыскача аталышы = Судан
 | Мамлекеттик дини  = [[Динден тышкары мамлекет|Динден тышкары]]
 | Желек = Flag of Sudan.svg
 | Герб = Emblem of Sudan.svg
 | гимндин аталышы = «Биз Аллахтын аскерлерибиз, ата журттун аскерлери!»
 | Аудио = Sudan.ogg
 |Башкаруу формасы = [[Президенттик республика]]
 |Картада = Sudan-new (orthographic projection) highlighted.svg
 |CoordScale = 1000000
 |Тили=[[араб тили|арабча]]
 |Эгемендүүлүк күнү = 1 январь 1956
 |Эгемендүүлүгүн алды = [[Бириккен Королдук|Уулубританиа]], [[Мисир]]
 |Борбор шаары= [[Хартум]]
 |Ири шаарлар = [[Хартум]], [[Омдурман]]
 |Башчыларынын милдеттери= 
 |Башчылары= Абдель-Фаттах аль-Бурхан
 |Аянты боюнча орду = 15чи
 |Аянты = 1 886 068 км2
 |Суу пайызы = 0
 |Калкы боюнча орду = 33чү
 |Калкы = 39 578 828
 |Калкты каттоо жылы = 
 |Калктын жыштыгы = 
 |Акча бирдиги = [[Судан фунту]], SDG
 |МОК = SUD
 |Этнохороним = [[судандык]]
 |Домени = [[.sd]]
 |Телефон коду = 249
 |Убакыт аралыгы = +2:00
 |Штрих коду =
}}
'''Суда́н''' ({{lang-ar|السودان‎‎}}, {{lang-en|''Sudan''}}), толук аталышы — '''Судан Республикасы''' (араб. جمهورية السودان‎‎ (Джумхурийат ас-Судан), англ. ''Republic of Sudan'') — [[Африка]] континентиндеги мамлекет. Түндүктө [[Египет]], түндүк-батышта [[Ливия]], батышта [[Чад]], түштүк-батышта [[Борбордук Африка Республикасы]], түштүктө [[Түштүк Судан]], түштүк-чыгышта [[Эритрея]] жана [[Эфиопия]] менен чектешет. Түндүк-чыгышында [[Кызыл деңиз|Кызыл деңиздин]] суулары менен жуулат. Борбору шаары – [[Хартум]]. Суданга жана Түштүк Суданга бөлүнгөнгө чейин территориясы боюнча эң чоң африкалык өлкө болгон (аянты 2530397 км2), азыр [[Конго Демократиялык Республикасы]] менен [[Алжир|Алжирден]] кийин үчүнчү орунда турат.

== Тарых ==
Судандын аймагынан неолит дооруна таандык Хартум маданиятынын табылгалары табылган. Биздин заманга чейинки 4-3-миң жылдыктарда. д. Судандын түндүгүндө ошол кездеги Египеттин маданиятына жакын болгон маданият пайда болгон. Байыркы убакта азыркы Судандын (Нубия деп аталган) аймагынын олуттуу бөлүгүн байыркы египеттиктерге окшош семит-хамит жана кушит уруулары мекендеген. Биздин заманга чейинки 2-миң жылдыктан. д. Бул жерге түштүктөн келген негроиддер да көчүп келишкен. Азыркы нилоттордун ата-бабалары азыркы аймактын түштүгүндө жашашкан. Жергиликтүү тургундар Байыркы Египет менен соода кылып, ал тараптан жырткычтык чабуулдарга дуушар болушкан. 2-миң жылдыктын башында. д. бул жерден Керма мамлекети пайда болуп, кийин анын ордуна Куш падышалыгы келет. 4-кылымдын башында А. д. аймагынын көбү Аксумит падышачылыгынын бир бөлүгү болуп калды. Кийинки кылымдарда аймакта бир нече көз карандысыз падышалыктар пайда болгон. Борбору Пахорас болгон Нобатия штаты болжол менен 400-жылы түзүлгөн. Соба 4-кылымдан 16-кылымга чейин Алва (Алодия) штатынын борбору болгон. Эгемендүү падышалыктардын эң күчтүүсү биздин эранын 6-кылымында негизделген Мукурра христиан мамлекети. д., дээрлик 900 жылга созулган, XIV кылымга чейин аны Египет мамлюктары басып алган эмес. Дагы бир Алоа штатын (Алва) 1500-жылдары фунж эли басып алган. 16-18-кылымда азыркы Судандын аймагында айыл чарбасы, кол өнөрчүлүгү жана соодасы өнүккөн өз алдынча мамлекеттер болгон. Алардын эң негизгилери Сеннар султандыгы жана Дарфур султандыгы. Бирок 18-кылымдын орто ченинде алар өзүнчө феодалдык княздыктарга жана өз алдынча көчмөн урууларга бөлүнүп кетишкен.

== Калкы == 

Калктын жарымын судандык арабтар түзөт. Судандын түштүгүндө жашаган арабтар көпчүлүгү [[негроид расасы|негроид расасына]] кирет.&lt;br&gt;
Арабтардан тышкары башка көптөгөн этностор бар. Алардын ичинде беджа, нубиялыктар, [[фор (эл)|фор]], [[масалит]], [[маба (эл)|маба]], [[берта (эл)|берта]], тигре, [[даго (эл)]], [[мабаан (эл)|мабаан]], кордофан уруулары ж.б.


[[Категория:Судан| ]]</text>
      <sha1>1k0z0qfxed5zvarx5m7n102lsdllxnv</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыдыр аке, Байсары уулу</title>
    <ns>0</ns>
    <id>9577</id>
    <revision>
      <id>425568</id>
      <parentid>330874</parentid>
      <timestamp>2022-08-28T14:26:49Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Andrew draw</username>
        <id>33312</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2224" xml:space="preserve">[[File:kydyr ake.jpg|upright|thumb|Кыдыр аке.]]
[[Файл:Кыдыр-аке.jpg|thumb]]
'''Кыдыр аке Байсары уулу''' (1843, азыркы [[Ак-Суу району]], [[Сары-Жаз өрөөнү]], Кайыңдынын Байыш жайлоосу — 1926, Ак-Суу району, Кереге-Таш айылы) — [[бугу]] уруусунун арык уругунан чыккан манап, Ысык-Көлдүн жети акесинин бири.

== Өмүр баяны ==
[[Калмак]] менен [[кыргыз]]дардын ортосунда элчи катары белгилүү болгон Олжобай бийдин небереси.
1861-жылы 18 жаш курагында болуш болуп шайланган. Романовдор династиясынын 300 жылдык салтанаттуу мааракесине [[Каракол]] уездинен кадырман делегат катары чакырылган. Эки элдин ортосундагы байланышта көрсөткөн ишмердиги үчүн ага күмүш медаль  жана подполковник чини ыйгарылган. Калыстыгын, акылмандыгын эл баалаган.

1916-жылдагы Үркүн окуясы учурунда Ысык-Көл өрөөнүнүн баарык айылдары Кытайга качканда, Кыдыр аке Орусия империясындагы өзүнүн баркынын бийиктигине байланыштуу өзү жашаган Кереге-Таш, Сары-Камыш, Кайырма-Арык жана башка коңшу айылдарды орустардын куугунтугунан аман сактап калган.

1993-ж. анын 150 жылдыгы белгиленип, Кереге-Таш айылынын четине бийиктиги 16 м келген күмбөз тургузулган.

== Колдонулган адабияттар ==
* Ысык-Көл облусу энциклопедия. —Бишкек, 1994.

[[Категория:Инсандар]]
[[Категория:1843-жыл]]
[[Категория:Ак-Суу району]]</text>
      <sha1>14108q2l4wx1dk931ylojrrx23fji9a</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Танзания</title>
    <ns>0</ns>
    <id>39756</id>
    <revision>
      <id>425613</id>
      <parentid>310340</parentid>
      <timestamp>2022-08-29T05:15:02Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Чагылган</username>
        <id>28330</id>
      </contributor>
      <comment>/* Табияты */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9461" xml:space="preserve">[[Файл:Tanzania (orthographic projection).svg|thumb|Танзания.]]
[[Файл:Flag of Tanzania.svg|thumb]]
'''Танзания''', Танзания Бириккен Республикасы (англисче United Republic of Tanzania, суахили) – Чыгыш Африкадагы мамлекет. Түндүгүнөн Уганда, түндүк-чыгышынан Кения, түштүгүнөн Мозамбик, түштүк-батышынан Малави жана Замбия, түндүк-батышынан Бурунди жана Руанда менен чектешет. Чыгышын Инди океаны, батышын Танганьика, түштүк-батышын Ньяса, түндүгүн Виктория көлдөрү чулгайт. Аянты 945,1 мин км&lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt;. Калкы 43,1 млн (2010). Элинин негизин бантулар (сунума, гого, ньялыз, маконде ж. б.) түзөт. Өлкөнүн түндүк-чыгышында нилоттор (масаи, луо ж. б.), түштүк кушниттер отурукташкан. Динге ишенгендери христиан менен мусулмандар. Ошондой эле салт болуп калган жергиликтүү динди да тутат. Расмий тилдери – суахили жана англис тилдери. Калкынын жашынын орточо узактыгы 58 жаш. Төрөлүүнүн деңгээли жогору (1000ге 12,09). Шаар калкы 25%. Ири шаарлары: [[Дар-эс-Салам]], Мванза, Занзибар, Морогоро. Борбору – [[Додома]] шаары. Административдик-аймактык жактан 26 (30) облуска бөлүнөт. Акча бирдиги – танзания шиллинги.

==Мамлекеттик түзүлүшү==
Танзания – унитардык мамлекет. 1977-жылы Конституциясы кабыл алынган. Башкаруу формасы – президенттик республика. Мамлекет жана өкмөт башчысы – президент. Аткаруу бийлигинин жогорку органы – өкмөт. Мыйзам чыгаруу бийлигинин жогорку органы – бир палаталуу парламент (Улуттук ассамблея). Танзанияда көп партиялуу саясий система орун алган. Негизги саясий партиялары: Чама Ча Мапиндузи (Танзания революциялык партиясы), Прогресс жана демократия партиясы, Жарандык бириккен фронт, Танзания эмгек партиясы ж. б.

Административдик-аймактык бөлүнүшү (2012)

==Табияты==
Танзаниянын аймагынын көпчүлүк бөлүгүн Чыгыш Африка бөксө тоосу (бийиктиги 1000 мден жогору) ээлейт. Эң бийик жери – Килиманжаро жанар тоосу (бийиктиги 5895 м). Климаты экватордук муссондук. Эң жылуу мезгилинин орточо температурасы 20–27°С, эң суук мезгилиники 12°Сдан 22°Сга чейин. Жылдык жаан-чачыны 500–1500 мм. Чек арасы Виктория, Танганьика, Ньяса (Малави) көлдөрү аркылуу өтөт. Негизги дарыялары: Тангани, Руфижи, Рувума. Саванна басымдуу. Сейрек токой өсөт. Серенгети, Климанжаро, Руаха, Тарангире ж. б. жана Селус, Нгоронгоро, Руфижи, Рувума резерваттары уюштурулган.

== Калкы ==

==Тарыхы==
Танзания аймагында адамдар эзелтеден эле жашаган. Танзаниянын жергиликтүү калкы бушмендерге тектеш болгон. биздин замандын башында Танзанияга бантулар, нилоттор, 7–8-кылымда арабдар келип жайгашкан. Аралдарда жана деңиз жээктеринде өз алдынча маданиятын түзгөн суахилилер калыптанган. 19-кылымдын башында Занзибар аралы жана Танзания жээктери Максат султандыгына карап, 1856-жылдан Занзибар өзүнчө султандыкка ээ болгон. 1885–1919-жылдары Танзаниянын Танганьика аталган бөлүгү Германиялык Чыгыш Африканын курамындагы протекторат, 1920-жылы Улуу Британиянын мандатындагы, 1946–61-жылдары анын карамагындагы аймак катары эсептелген. 1954-жылы Танганиканын Африкалык улуттук союзу (ТАУС) түзүлүп, бул аймактардын көз каранды эместиги үчүн күрөшкөн. 1961-жылы 9-декабрда Танганьиканын көз карандысыздыгы (1962-жылдын 9-декабрынан республика), 1964-жылы 12-январда Занзибардын өз алдынчалыгы жарыяланган. 1964-жылы 26-апрелде Танганьика менен Занзибар кошулуп, Бириккен Танзания Республикасы түзүлгөн. 1977-жылы Танзания революциялык партиясы негизделген. Танзаниянын тышкы саясаты – Африка континентиндеги тынчтыкты колдоо жана экономикалык байланыштарды чындоо. Танзаниянын өнөктөшү – АКШ, Улуу Британия, Россия, Кытай, Япония жана Түштүк Корея ж. б. Танзания дүйнөнүн 81 өлкөсү менен дипломатиялык мамиледе. Дар-эс-Саламда эл аралык уюмдун 63 элчилиги жана 15 өкүлчүлүгү жайгашкан. Танзания БУУнун мүчөсү.

==Чарбасы==
Танзания – дүйнөдөгү экономикасы өнүгүп келе жаткан жакыр өлкөлөрдүн бири. Экономикасынын негизин – тоо-кен өнөр жай түзөт. ИДПнин көлөмү 57,9 млрд АКШ доллары (2009). Аны киши башына бөлүштүргөндө 1,4 мин доллардан туура келет. Андагы тейлөө чөйрөсүнүн үлүшү (% менен) 50,8, айыл чарбасыныкы 26,6, өнөр жайдыкы 22,6. Алтын (жылына 36 тонна), алмаз ж. б. баалуу таштар (анын ичинде танзанит), жаратылыш газы, көмүр, фосфорит, кайнатма туз ж. б. казылып алынат. 2007-жылы 3,8 млрд кВт∙с электр энергиясы (негизинен &lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt;/&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;и ГЭСтен, калганы ЖЭСтен) өндүрүлгөн. Башкы айыл чарба азыктары – кофе, тамеки, буудай, пахта, чай, буурчак, кешью жаңгагы (дүйнөдө 8-орунда). Ички керектөөлөрү үчүн банан, кассава, маис, шалы, батат (1-орунда), ак жүгөрү (сорго, 8-орунда), бал камыш айдалат. Мал чарбачылыгы Виктория көлүнүн аймагында (уй, кой-эчки) асыралат. Балык кармалат. Жыгачтын баалуу түрү даярдалат. Айыл чарба азыктары беленделет. Тамак-аш (кант, ун, сигарета), курулуш материалдары (анын ичинде цемент), нефть ажыратуу, металл иштетүү, жыгаччылык, химиялык (жер семирткич), жеңил, бут кийим өнөр жай ишканалары иштейт. Автомобиль жолунун узундугу (миң км менен) 79 (анын ичинде 6,3ү асфальтталган), темир жолунуку 3,7, нефть куурунуку 0,9га жакын, газдыкы 0,3. Деңиз порту – Дар-эс-Салам. Экспортко алтын, баалуу таштар, айыл чарба азыктары чыгарылат. Негизги соода шериктештери: Индия, Кытай, TAP, Кения жана Япония. 

==Колдонулган адабияттар==
* [[“Кыргызстан” улуттук энциклопедиясы]]: 6-том. Башкы редактору Асанов Ү. А. К 97. Б.: Мамлекеттик тил жана энциклопедия борбору, 2014. 816 бет, илл. ISBN 978 9967-14-117-9

[[Категория:Танзания| ]]</text>
      <sha1>1sck3kwql46bzpwcq8hm6arlxjba0jg</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>425614</id>
      <parentid>425613</parentid>
      <timestamp>2022-08-29T05:16:05Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Чагылган</username>
        <id>28330</id>
      </contributor>
      <comment>/* Калкы */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="10093" xml:space="preserve">[[Файл:Tanzania (orthographic projection).svg|thumb|Танзания.]]
[[Файл:Flag of Tanzania.svg|thumb]]
'''Танзания''', Танзания Бириккен Республикасы (англисче United Republic of Tanzania, суахили) – Чыгыш Африкадагы мамлекет. Түндүгүнөн Уганда, түндүк-чыгышынан Кения, түштүгүнөн Мозамбик, түштүк-батышынан Малави жана Замбия, түндүк-батышынан Бурунди жана Руанда менен чектешет. Чыгышын Инди океаны, батышын Танганьика, түштүк-батышын Ньяса, түндүгүн Виктория көлдөрү чулгайт. Аянты 945,1 мин км&lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt;. Калкы 43,1 млн (2010). Элинин негизин бантулар (сунума, гого, ньялыз, маконде ж. б.) түзөт. Өлкөнүн түндүк-чыгышында нилоттор (масаи, луо ж. б.), түштүк кушниттер отурукташкан. Динге ишенгендери христиан менен мусулмандар. Ошондой эле салт болуп калган жергиликтүү динди да тутат. Расмий тилдери – суахили жана англис тилдери. Калкынын жашынын орточо узактыгы 58 жаш. Төрөлүүнүн деңгээли жогору (1000ге 12,09). Шаар калкы 25%. Ири шаарлары: [[Дар-эс-Салам]], Мванза, Занзибар, Морогоро. Борбору – [[Додома]] шаары. Административдик-аймактык жактан 26 (30) облуска бөлүнөт. Акча бирдиги – танзания шиллинги.

==Мамлекеттик түзүлүшү==
Танзания – унитардык мамлекет. 1977-жылы Конституциясы кабыл алынган. Башкаруу формасы – президенттик республика. Мамлекет жана өкмөт башчысы – президент. Аткаруу бийлигинин жогорку органы – өкмөт. Мыйзам чыгаруу бийлигинин жогорку органы – бир палаталуу парламент (Улуттук ассамблея). Танзанияда көп партиялуу саясий система орун алган. Негизги саясий партиялары: Чама Ча Мапиндузи (Танзания революциялык партиясы), Прогресс жана демократия партиясы, Жарандык бириккен фронт, Танзания эмгек партиясы ж. б.

Административдик-аймактык бөлүнүшү (2012)

==Табияты==
Танзаниянын аймагынын көпчүлүк бөлүгүн Чыгыш Африка бөксө тоосу (бийиктиги 1000 мден жогору) ээлейт. Эң бийик жери – Килиманжаро жанар тоосу (бийиктиги 5895 м). Климаты экватордук муссондук. Эң жылуу мезгилинин орточо температурасы 20–27°С, эң суук мезгилиники 12°Сдан 22°Сга чейин. Жылдык жаан-чачыны 500–1500 мм. Чек арасы Виктория, Танганьика, Ньяса (Малави) көлдөрү аркылуу өтөт. Негизги дарыялары: Тангани, Руфижи, Рувума. Саванна басымдуу. Сейрек токой өсөт. Серенгети, Климанжаро, Руаха, Тарангире ж. б. жана Селус, Нгоронгоро, Руфижи, Рувума резерваттары уюштурулган.

== Калкы ==

Элинин негизин бантулар (сунума, гого, ньялыз, маконде ж. б.) түзөт. Өлкөнүн түндүк-чыгышында нилоттор (масаи, луо ж. б.), түштүк кушниттер отурукташкан. Динге ишенгендери христиан менен мусулмандар. Ошондой эле салт болуп калган жергиликтүү динди да тутат. Калкынын жашынын орточо узактыгы 58 жаш. Төрөлүүнүн деңгээли жогору (1000ге 12,09). Шаар калкы 25%.

==Тарыхы==
Танзания аймагында адамдар эзелтеден эле жашаган. Танзаниянын жергиликтүү калкы бушмендерге тектеш болгон. биздин замандын башында Танзанияга бантулар, нилоттор, 7–8-кылымда арабдар келип жайгашкан. Аралдарда жана деңиз жээктеринде өз алдынча маданиятын түзгөн суахилилер калыптанган. 19-кылымдын башында Занзибар аралы жана Танзания жээктери Максат султандыгына карап, 1856-жылдан Занзибар өзүнчө султандыкка ээ болгон. 1885–1919-жылдары Танзаниянын Танганьика аталган бөлүгү Германиялык Чыгыш Африканын курамындагы протекторат, 1920-жылы Улуу Британиянын мандатындагы, 1946–61-жылдары анын карамагындагы аймак катары эсептелген. 1954-жылы Танганиканын Африкалык улуттук союзу (ТАУС) түзүлүп, бул аймактардын көз каранды эместиги үчүн күрөшкөн. 1961-жылы 9-декабрда Танганьиканын көз карандысыздыгы (1962-жылдын 9-декабрынан республика), 1964-жылы 12-январда Занзибардын өз алдынчалыгы жарыяланган. 1964-жылы 26-апрелде Танганьика менен Занзибар кошулуп, Бириккен Танзания Республикасы түзүлгөн. 1977-жылы Танзания революциялык партиясы негизделген. Танзаниянын тышкы саясаты – Африка континентиндеги тынчтыкты колдоо жана экономикалык байланыштарды чындоо. Танзаниянын өнөктөшү – АКШ, Улуу Британия, Россия, Кытай, Япония жана Түштүк Корея ж. б. Танзания дүйнөнүн 81 өлкөсү менен дипломатиялык мамиледе. Дар-эс-Саламда эл аралык уюмдун 63 элчилиги жана 15 өкүлчүлүгү жайгашкан. Танзания БУУнун мүчөсү.

==Чарбасы==
Танзания – дүйнөдөгү экономикасы өнүгүп келе жаткан жакыр өлкөлөрдүн бири. Экономикасынын негизин – тоо-кен өнөр жай түзөт. ИДПнин көлөмү 57,9 млрд АКШ доллары (2009). Аны киши башына бөлүштүргөндө 1,4 мин доллардан туура келет. Андагы тейлөө чөйрөсүнүн үлүшү (% менен) 50,8, айыл чарбасыныкы 26,6, өнөр жайдыкы 22,6. Алтын (жылына 36 тонна), алмаз ж. б. баалуу таштар (анын ичинде танзанит), жаратылыш газы, көмүр, фосфорит, кайнатма туз ж. б. казылып алынат. 2007-жылы 3,8 млрд кВт∙с электр энергиясы (негизинен &lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt;/&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;и ГЭСтен, калганы ЖЭСтен) өндүрүлгөн. Башкы айыл чарба азыктары – кофе, тамеки, буудай, пахта, чай, буурчак, кешью жаңгагы (дүйнөдө 8-орунда). Ички керектөөлөрү үчүн банан, кассава, маис, шалы, батат (1-орунда), ак жүгөрү (сорго, 8-орунда), бал камыш айдалат. Мал чарбачылыгы Виктория көлүнүн аймагында (уй, кой-эчки) асыралат. Балык кармалат. Жыгачтын баалуу түрү даярдалат. Айыл чарба азыктары беленделет. Тамак-аш (кант, ун, сигарета), курулуш материалдары (анын ичинде цемент), нефть ажыратуу, металл иштетүү, жыгаччылык, химиялык (жер семирткич), жеңил, бут кийим өнөр жай ишканалары иштейт. Автомобиль жолунун узундугу (миң км менен) 79 (анын ичинде 6,3ү асфальтталган), темир жолунуку 3,7, нефть куурунуку 0,9га жакын, газдыкы 0,3. Деңиз порту – Дар-эс-Салам. Экспортко алтын, баалуу таштар, айыл чарба азыктары чыгарылат. Негизги соода шериктештери: Индия, Кытай, TAP, Кения жана Япония. 

==Колдонулган адабияттар==
* [[“Кыргызстан” улуттук энциклопедиясы]]: 6-том. Башкы редактору Асанов Ү. А. К 97. Б.: Мамлекеттик тил жана энциклопедия борбору, 2014. 816 бет, илл. ISBN 978 9967-14-117-9

[[Категория:Танзания| ]]</text>
      <sha1>ol9fuurk2r9wqddn3kp5gw48lhhcvag</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>425615</id>
      <parentid>425614</parentid>
      <timestamp>2022-08-29T05:17:37Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Чагылган</username>
        <id>28330</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9463" xml:space="preserve">[[Файл:Tanzania (orthographic projection).svg|thumb|Танзания.]]
[[Файл:Flag of Tanzania.svg|thumb]]
'''Танзания''', Танзания Бириккен Республикасы (англисче United Republic of Tanzania, суахили) – Чыгыш Африкадагы мамлекет. Түндүгүнөн Уганда, түндүк-чыгышынан Кения, түштүгүнөн Мозамбик, түштүк-батышынан Малави жана Замбия, түндүк-батышынан Бурунди жана Руанда менен чектешет. Чыгышын Инди океаны, батышын Танганьика, түштүк-батышын Ньяса, түндүгүн Виктория көлдөрү чулгайт. Аянты 945,1 мин км&lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt;. Калкы 43,1 млн (2010). 
Расмий тилдери – суахили жана англис тилдери. Ири шаарлары: [[Дар-эс-Салам]], Мванза, Занзибар, Морогоро. Борбору – [[Додома]] шаары. Административдик-аймактык жактан 26 (30) облуска бөлүнөт. Акча бирдиги – танзания шиллинги.

==Мамлекеттик түзүлүшү==
Танзания – унитардык мамлекет. 1977-жылы Конституциясы кабыл алынган. Башкаруу формасы – президенттик республика. Мамлекет жана өкмөт башчысы – президент. Аткаруу бийлигинин жогорку органы – өкмөт. Мыйзам чыгаруу бийлигинин жогорку органы – бир палаталуу парламент (Улуттук ассамблея). Танзанияда көп партиялуу саясий система орун алган. Негизги саясий партиялары: Чама Ча Мапиндузи (Танзания революциялык партиясы), Прогресс жана демократия партиясы, Жарандык бириккен фронт, Танзания эмгек партиясы ж. б.

Административдик-аймактык бөлүнүшү (2012)

==Табияты==
Танзаниянын аймагынын көпчүлүк бөлүгүн Чыгыш Африка бөксө тоосу (бийиктиги 1000 мден жогору) ээлейт. Эң бийик жери – Килиманжаро жанар тоосу (бийиктиги 5895 м). Климаты экватордук муссондук. Эң жылуу мезгилинин орточо температурасы 20–27°С, эң суук мезгилиники 12°Сдан 22°Сга чейин. Жылдык жаан-чачыны 500–1500 мм. Чек арасы Виктория, Танганьика, Ньяса (Малави) көлдөрү аркылуу өтөт. Негизги дарыялары: Тангани, Руфижи, Рувума. Саванна басымдуу. Сейрек токой өсөт. Серенгети, Климанжаро, Руаха, Тарангире ж. б. жана Селус, Нгоронгоро, Руфижи, Рувума резерваттары уюштурулган.

== Калкы ==

Элинин негизин бантулар (сунума, гого, ньялыз, маконде ж. б.) түзөт. Өлкөнүн түндүк-чыгышында нилоттор (масаи, луо ж. б.), түштүк кушниттер отурукташкан. Динге ишенгендери христиан менен мусулмандар. Ошондой эле салт болуп калган жергиликтүү динди да тутат. Калкынын жашынын орточо узактыгы 58 жаш. Төрөлүүнүн деңгээли жогору (1000ге 12,09). Шаар калкы 25%.

==Тарыхы==
Танзания аймагында адамдар эзелтеден эле жашаган. Танзаниянын жергиликтүү калкы бушмендерге тектеш болгон. биздин замандын башында Танзанияга бантулар, нилоттор, 7–8-кылымда арабдар келип жайгашкан. Аралдарда жана деңиз жээктеринде өз алдынча маданиятын түзгөн суахилилер калыптанган. 19-кылымдын башында Занзибар аралы жана Танзания жээктери Максат султандыгына карап, 1856-жылдан Занзибар өзүнчө султандыкка ээ болгон. 1885–1919-жылдары Танзаниянын Танганьика аталган бөлүгү Германиялык Чыгыш Африканын курамындагы протекторат, 1920-жылы Улуу Британиянын мандатындагы, 1946–61-жылдары анын карамагындагы аймак катары эсептелген. 1954-жылы Танганиканын Африкалык улуттук союзу (ТАУС) түзүлүп, бул аймактардын көз каранды эместиги үчүн күрөшкөн. 1961-жылы 9-декабрда Танганьиканын көз карандысыздыгы (1962-жылдын 9-декабрынан республика), 1964-жылы 12-январда Занзибардын өз алдынчалыгы жарыяланган. 1964-жылы 26-апрелде Танганьика менен Занзибар кошулуп, Бириккен Танзания Республикасы түзүлгөн. 1977-жылы Танзания революциялык партиясы негизделген. Танзаниянын тышкы саясаты – Африка континентиндеги тынчтыкты колдоо жана экономикалык байланыштарды чындоо. Танзаниянын өнөктөшү – АКШ, Улуу Британия, Россия, Кытай, Япония жана Түштүк Корея ж. б. Танзания дүйнөнүн 81 өлкөсү менен дипломатиялык мамиледе. Дар-эс-Саламда эл аралык уюмдун 63 элчилиги жана 15 өкүлчүлүгү жайгашкан. Танзания БУУнун мүчөсү.

==Чарбасы==
Танзания – дүйнөдөгү экономикасы өнүгүп келе жаткан жакыр өлкөлөрдүн бири. Экономикасынын негизин – тоо-кен өнөр жай түзөт. ИДПнин көлөмү 57,9 млрд АКШ доллары (2009). Аны киши башына бөлүштүргөндө 1,4 мин доллардан туура келет. Андагы тейлөө чөйрөсүнүн үлүшү (% менен) 50,8, айыл чарбасыныкы 26,6, өнөр жайдыкы 22,6. Алтын (жылына 36 тонна), алмаз ж. б. баалуу таштар (анын ичинде танзанит), жаратылыш газы, көмүр, фосфорит, кайнатма туз ж. б. казылып алынат. 2007-жылы 3,8 млрд кВт∙с электр энергиясы (негизинен &lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt;/&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;и ГЭСтен, калганы ЖЭСтен) өндүрүлгөн. Башкы айыл чарба азыктары – кофе, тамеки, буудай, пахта, чай, буурчак, кешью жаңгагы (дүйнөдө 8-орунда). Ички керектөөлөрү үчүн банан, кассава, маис, шалы, батат (1-орунда), ак жүгөрү (сорго, 8-орунда), бал камыш айдалат. Мал чарбачылыгы Виктория көлүнүн аймагында (уй, кой-эчки) асыралат. Балык кармалат. Жыгачтын баалуу түрү даярдалат. Айыл чарба азыктары беленделет. Тамак-аш (кант, ун, сигарета), курулуш материалдары (анын ичинде цемент), нефть ажыратуу, металл иштетүү, жыгаччылык, химиялык (жер семирткич), жеңил, бут кийим өнөр жай ишканалары иштейт. Автомобиль жолунун узундугу (миң км менен) 79 (анын ичинде 6,3ү асфальтталган), темир жолунуку 3,7, нефть куурунуку 0,9га жакын, газдыкы 0,3. Деңиз порту – Дар-эс-Салам. Экспортко алтын, баалуу таштар, айыл чарба азыктары чыгарылат. Негизги соода шериктештери: Индия, Кытай, TAP, Кения жана Япония. 

==Колдонулган адабияттар==
* [[“Кыргызстан” улуттук энциклопедиясы]]: 6-том. Башкы редактору Асанов Ү. А. К 97. Б.: Мамлекеттик тил жана энциклопедия борбору, 2014. 816 бет, илл. ISBN 978 9967-14-117-9

[[Категория:Танзания| ]]</text>
      <sha1>nr4xwr3e559pyejk3ulwalq6p2jaf73</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>425616</id>
      <parentid>425615</parentid>
      <timestamp>2022-08-29T05:17:57Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Чагылган</username>
        <id>28330</id>
      </contributor>
      <comment>/* Калкы */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9466" xml:space="preserve">[[Файл:Tanzania (orthographic projection).svg|thumb|Танзания.]]
[[Файл:Flag of Tanzania.svg|thumb]]
'''Танзания''', Танзания Бириккен Республикасы (англисче United Republic of Tanzania, суахили) – Чыгыш Африкадагы мамлекет. Түндүгүнөн Уганда, түндүк-чыгышынан Кения, түштүгүнөн Мозамбик, түштүк-батышынан Малави жана Замбия, түндүк-батышынан Бурунди жана Руанда менен чектешет. Чыгышын Инди океаны, батышын Танганьика, түштүк-батышын Ньяса, түндүгүн Виктория көлдөрү чулгайт. Аянты 945,1 мин км&lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt;. Калкы 43,1 млн (2010). 
Расмий тилдери – суахили жана англис тилдери. Ири шаарлары: [[Дар-эс-Салам]], Мванза, Занзибар, Морогоро. Борбору – [[Додома]] шаары. Административдик-аймактык жактан 26 (30) облуска бөлүнөт. Акча бирдиги – танзания шиллинги.

==Мамлекеттик түзүлүшү==
Танзания – унитардык мамлекет. 1977-жылы Конституциясы кабыл алынган. Башкаруу формасы – президенттик республика. Мамлекет жана өкмөт башчысы – президент. Аткаруу бийлигинин жогорку органы – өкмөт. Мыйзам чыгаруу бийлигинин жогорку органы – бир палаталуу парламент (Улуттук ассамблея). Танзанияда көп партиялуу саясий система орун алган. Негизги саясий партиялары: Чама Ча Мапиндузи (Танзания революциялык партиясы), Прогресс жана демократия партиясы, Жарандык бириккен фронт, Танзания эмгек партиясы ж. б.

Административдик-аймактык бөлүнүшү (2012)

==Табияты==
Танзаниянын аймагынын көпчүлүк бөлүгүн Чыгыш Африка бөксө тоосу (бийиктиги 1000 мден жогору) ээлейт. Эң бийик жери – Килиманжаро жанар тоосу (бийиктиги 5895 м). Климаты экватордук муссондук. Эң жылуу мезгилинин орточо температурасы 20–27°С, эң суук мезгилиники 12°Сдан 22°Сга чейин. Жылдык жаан-чачыны 500–1500 мм. Чек арасы Виктория, Танганьика, Ньяса (Малави) көлдөрү аркылуу өтөт. Негизги дарыялары: Тангани, Руфижи, Рувума. Саванна басымдуу. Сейрек токой өсөт. Серенгети, Климанжаро, Руаха, Тарангире ж. б. жана Селус, Нгоронгоро, Руфижи, Рувума резерваттары уюштурулган.

== Калкы ==

Элинин негизин [[бантулар]](сунума, гого, ньялыз, маконде ж. б.) түзөт. Өлкөнүн түндүк-чыгышында нилоттор (масаи, луо ж. б.), түштүк кушниттер отурукташкан. Динге ишенгендери христиан менен мусулмандар. Ошондой эле салт болуп калган жергиликтүү динди да тутат. Калкынын жашынын орточо узактыгы 58 жаш. Төрөлүүнүн деңгээли жогору (1000ге 12,09). Шаар калкы 25%.

==Тарыхы==
Танзания аймагында адамдар эзелтеден эле жашаган. Танзаниянын жергиликтүү калкы бушмендерге тектеш болгон. биздин замандын башында Танзанияга бантулар, нилоттор, 7–8-кылымда арабдар келип жайгашкан. Аралдарда жана деңиз жээктеринде өз алдынча маданиятын түзгөн суахилилер калыптанган. 19-кылымдын башында Занзибар аралы жана Танзания жээктери Максат султандыгына карап, 1856-жылдан Занзибар өзүнчө султандыкка ээ болгон. 1885–1919-жылдары Танзаниянын Танганьика аталган бөлүгү Германиялык Чыгыш Африканын курамындагы протекторат, 1920-жылы Улуу Британиянын мандатындагы, 1946–61-жылдары анын карамагындагы аймак катары эсептелген. 1954-жылы Танганиканын Африкалык улуттук союзу (ТАУС) түзүлүп, бул аймактардын көз каранды эместиги үчүн күрөшкөн. 1961-жылы 9-декабрда Танганьиканын көз карандысыздыгы (1962-жылдын 9-декабрынан республика), 1964-жылы 12-январда Занзибардын өз алдынчалыгы жарыяланган. 1964-жылы 26-апрелде Танганьика менен Занзибар кошулуп, Бириккен Танзания Республикасы түзүлгөн. 1977-жылы Танзания революциялык партиясы негизделген. Танзаниянын тышкы саясаты – Африка континентиндеги тынчтыкты колдоо жана экономикалык байланыштарды чындоо. Танзаниянын өнөктөшү – АКШ, Улуу Британия, Россия, Кытай, Япония жана Түштүк Корея ж. б. Танзания дүйнөнүн 81 өлкөсү менен дипломатиялык мамиледе. Дар-эс-Саламда эл аралык уюмдун 63 элчилиги жана 15 өкүлчүлүгү жайгашкан. Танзания БУУнун мүчөсү.

==Чарбасы==
Танзания – дүйнөдөгү экономикасы өнүгүп келе жаткан жакыр өлкөлөрдүн бири. Экономикасынын негизин – тоо-кен өнөр жай түзөт. ИДПнин көлөмү 57,9 млрд АКШ доллары (2009). Аны киши башына бөлүштүргөндө 1,4 мин доллардан туура келет. Андагы тейлөө чөйрөсүнүн үлүшү (% менен) 50,8, айыл чарбасыныкы 26,6, өнөр жайдыкы 22,6. Алтын (жылына 36 тонна), алмаз ж. б. баалуу таштар (анын ичинде танзанит), жаратылыш газы, көмүр, фосфорит, кайнатма туз ж. б. казылып алынат. 2007-жылы 3,8 млрд кВт∙с электр энергиясы (негизинен &lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt;/&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;и ГЭСтен, калганы ЖЭСтен) өндүрүлгөн. Башкы айыл чарба азыктары – кофе, тамеки, буудай, пахта, чай, буурчак, кешью жаңгагы (дүйнөдө 8-орунда). Ички керектөөлөрү үчүн банан, кассава, маис, шалы, батат (1-орунда), ак жүгөрү (сорго, 8-орунда), бал камыш айдалат. Мал чарбачылыгы Виктория көлүнүн аймагында (уй, кой-эчки) асыралат. Балык кармалат. Жыгачтын баалуу түрү даярдалат. Айыл чарба азыктары беленделет. Тамак-аш (кант, ун, сигарета), курулуш материалдары (анын ичинде цемент), нефть ажыратуу, металл иштетүү, жыгаччылык, химиялык (жер семирткич), жеңил, бут кийим өнөр жай ишканалары иштейт. Автомобиль жолунун узундугу (миң км менен) 79 (анын ичинде 6,3ү асфальтталган), темир жолунуку 3,7, нефть куурунуку 0,9га жакын, газдыкы 0,3. Деңиз порту – Дар-эс-Салам. Экспортко алтын, баалуу таштар, айыл чарба азыктары чыгарылат. Негизги соода шериктештери: Индия, Кытай, TAP, Кения жана Япония. 

==Колдонулган адабияттар==
* [[“Кыргызстан” улуттук энциклопедиясы]]: 6-том. Башкы редактору Асанов Ү. А. К 97. Б.: Мамлекеттик тил жана энциклопедия борбору, 2014. 816 бет, илл. ISBN 978 9967-14-117-9

[[Категория:Танзания| ]]</text>
      <sha1>h2dyeqo2k13cptoaitwfx5d35cjlebf</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>425617</id>
      <parentid>425616</parentid>
      <timestamp>2022-08-29T05:18:33Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Чагылган</username>
        <id>28330</id>
      </contributor>
      <comment>/* Калкы */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9491" xml:space="preserve">[[Файл:Tanzania (orthographic projection).svg|thumb|Танзания.]]
[[Файл:Flag of Tanzania.svg|thumb]]
'''Танзания''', Танзания Бириккен Республикасы (англисче United Republic of Tanzania, суахили) – Чыгыш Африкадагы мамлекет. Түндүгүнөн Уганда, түндүк-чыгышынан Кения, түштүгүнөн Мозамбик, түштүк-батышынан Малави жана Замбия, түндүк-батышынан Бурунди жана Руанда менен чектешет. Чыгышын Инди океаны, батышын Танганьика, түштүк-батышын Ньяса, түндүгүн Виктория көлдөрү чулгайт. Аянты 945,1 мин км&lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt;. Калкы 43,1 млн (2010). 
Расмий тилдери – суахили жана англис тилдери. Ири шаарлары: [[Дар-эс-Салам]], Мванза, Занзибар, Морогоро. Борбору – [[Додома]] шаары. Административдик-аймактык жактан 26 (30) облуска бөлүнөт. Акча бирдиги – танзания шиллинги.

==Мамлекеттик түзүлүшү==
Танзания – унитардык мамлекет. 1977-жылы Конституциясы кабыл алынган. Башкаруу формасы – президенттик республика. Мамлекет жана өкмөт башчысы – президент. Аткаруу бийлигинин жогорку органы – өкмөт. Мыйзам чыгаруу бийлигинин жогорку органы – бир палаталуу парламент (Улуттук ассамблея). Танзанияда көп партиялуу саясий система орун алган. Негизги саясий партиялары: Чама Ча Мапиндузи (Танзания революциялык партиясы), Прогресс жана демократия партиясы, Жарандык бириккен фронт, Танзания эмгек партиясы ж. б.

Административдик-аймактык бөлүнүшү (2012)

==Табияты==
Танзаниянын аймагынын көпчүлүк бөлүгүн Чыгыш Африка бөксө тоосу (бийиктиги 1000 мден жогору) ээлейт. Эң бийик жери – Килиманжаро жанар тоосу (бийиктиги 5895 м). Климаты экватордук муссондук. Эң жылуу мезгилинин орточо температурасы 20–27°С, эң суук мезгилиники 12°Сдан 22°Сга чейин. Жылдык жаан-чачыны 500–1500 мм. Чек арасы Виктория, Танганьика, Ньяса (Малави) көлдөрү аркылуу өтөт. Негизги дарыялары: Тангани, Руфижи, Рувума. Саванна басымдуу. Сейрек токой өсөт. Серенгети, Климанжаро, Руаха, Тарангире ж. б. жана Селус, Нгоронгоро, Руфижи, Рувума резерваттары уюштурулган.

== Калкы ==

Элинин негизин [[бантулар]] ([[сукума (эл)|сукума]], гого, ньялыз, маконде ж. б.) түзөт. Өлкөнүн түндүк-чыгышында нилоттор (масаи, луо ж. б.), түштүк кушниттер отурукташкан. Динге ишенгендери христиан менен мусулмандар. Ошондой эле салт болуп калган жергиликтүү динди да тутат. Калкынын жашынын орточо узактыгы 58 жаш. Төрөлүүнүн деңгээли жогору (1000ге 12,09). Шаар калкы 25%.

==Тарыхы==
Танзания аймагында адамдар эзелтеден эле жашаган. Танзаниянын жергиликтүү калкы бушмендерге тектеш болгон. биздин замандын башында Танзанияга бантулар, нилоттор, 7–8-кылымда арабдар келип жайгашкан. Аралдарда жана деңиз жээктеринде өз алдынча маданиятын түзгөн суахилилер калыптанган. 19-кылымдын башында Занзибар аралы жана Танзания жээктери Максат султандыгына карап, 1856-жылдан Занзибар өзүнчө султандыкка ээ болгон. 1885–1919-жылдары Танзаниянын Танганьика аталган бөлүгү Германиялык Чыгыш Африканын курамындагы протекторат, 1920-жылы Улуу Британиянын мандатындагы, 1946–61-жылдары анын карамагындагы аймак катары эсептелген. 1954-жылы Танганиканын Африкалык улуттук союзу (ТАУС) түзүлүп, бул аймактардын көз каранды эместиги үчүн күрөшкөн. 1961-жылы 9-декабрда Танганьиканын көз карандысыздыгы (1962-жылдын 9-декабрынан республика), 1964-жылы 12-январда Занзибардын өз алдынчалыгы жарыяланган. 1964-жылы 26-апрелде Танганьика менен Занзибар кошулуп, Бириккен Танзания Республикасы түзүлгөн. 1977-жылы Танзания революциялык партиясы негизделген. Танзаниянын тышкы саясаты – Африка континентиндеги тынчтыкты колдоо жана экономикалык байланыштарды чындоо. Танзаниянын өнөктөшү – АКШ, Улуу Британия, Россия, Кытай, Япония жана Түштүк Корея ж. б. Танзания дүйнөнүн 81 өлкөсү менен дипломатиялык мамиледе. Дар-эс-Саламда эл аралык уюмдун 63 элчилиги жана 15 өкүлчүлүгү жайгашкан. Танзания БУУнун мүчөсү.

==Чарбасы==
Танзания – дүйнөдөгү экономикасы өнүгүп келе жаткан жакыр өлкөлөрдүн бири. Экономикасынын негизин – тоо-кен өнөр жай түзөт. ИДПнин көлөмү 57,9 млрд АКШ доллары (2009). Аны киши башына бөлүштүргөндө 1,4 мин доллардан туура келет. Андагы тейлөө чөйрөсүнүн үлүшү (% менен) 50,8, айыл чарбасыныкы 26,6, өнөр жайдыкы 22,6. Алтын (жылына 36 тонна), алмаз ж. б. баалуу таштар (анын ичинде танзанит), жаратылыш газы, көмүр, фосфорит, кайнатма туз ж. б. казылып алынат. 2007-жылы 3,8 млрд кВт∙с электр энергиясы (негизинен &lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt;/&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;и ГЭСтен, калганы ЖЭСтен) өндүрүлгөн. Башкы айыл чарба азыктары – кофе, тамеки, буудай, пахта, чай, буурчак, кешью жаңгагы (дүйнөдө 8-орунда). Ички керектөөлөрү үчүн банан, кассава, маис, шалы, батат (1-орунда), ак жүгөрү (сорго, 8-орунда), бал камыш айдалат. Мал чарбачылыгы Виктория көлүнүн аймагында (уй, кой-эчки) асыралат. Балык кармалат. Жыгачтын баалуу түрү даярдалат. Айыл чарба азыктары беленделет. Тамак-аш (кант, ун, сигарета), курулуш материалдары (анын ичинде цемент), нефть ажыратуу, металл иштетүү, жыгаччылык, химиялык (жер семирткич), жеңил, бут кийим өнөр жай ишканалары иштейт. Автомобиль жолунун узундугу (миң км менен) 79 (анын ичинде 6,3ү асфальтталган), темир жолунуку 3,7, нефть куурунуку 0,9га жакын, газдыкы 0,3. Деңиз порту – Дар-эс-Салам. Экспортко алтын, баалуу таштар, айыл чарба азыктары чыгарылат. Негизги соода шериктештери: Индия, Кытай, TAP, Кения жана Япония. 

==Колдонулган адабияттар==
* [[“Кыргызстан” улуттук энциклопедиясы]]: 6-том. Башкы редактору Асанов Ү. А. К 97. Б.: Мамлекеттик тил жана энциклопедия борбору, 2014. 816 бет, илл. ISBN 978 9967-14-117-9

[[Категория:Танзания| ]]</text>
      <sha1>7d24xp3dhymt4ns4qihzb6gc06t0c6g</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>425618</id>
      <parentid>425617</parentid>
      <timestamp>2022-08-29T05:19:33Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Чагылган</username>
        <id>28330</id>
      </contributor>
      <comment>/* Калкы */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9515" xml:space="preserve">[[Файл:Tanzania (orthographic projection).svg|thumb|Танзания.]]
[[Файл:Flag of Tanzania.svg|thumb]]
'''Танзания''', Танзания Бириккен Республикасы (англисче United Republic of Tanzania, суахили) – Чыгыш Африкадагы мамлекет. Түндүгүнөн Уганда, түндүк-чыгышынан Кения, түштүгүнөн Мозамбик, түштүк-батышынан Малави жана Замбия, түндүк-батышынан Бурунди жана Руанда менен чектешет. Чыгышын Инди океаны, батышын Танганьика, түштүк-батышын Ньяса, түндүгүн Виктория көлдөрү чулгайт. Аянты 945,1 мин км&lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt;. Калкы 43,1 млн (2010). 
Расмий тилдери – суахили жана англис тилдери. Ири шаарлары: [[Дар-эс-Салам]], Мванза, Занзибар, Морогоро. Борбору – [[Додома]] шаары. Административдик-аймактык жактан 26 (30) облуска бөлүнөт. Акча бирдиги – танзания шиллинги.

==Мамлекеттик түзүлүшү==
Танзания – унитардык мамлекет. 1977-жылы Конституциясы кабыл алынган. Башкаруу формасы – президенттик республика. Мамлекет жана өкмөт башчысы – президент. Аткаруу бийлигинин жогорку органы – өкмөт. Мыйзам чыгаруу бийлигинин жогорку органы – бир палаталуу парламент (Улуттук ассамблея). Танзанияда көп партиялуу саясий система орун алган. Негизги саясий партиялары: Чама Ча Мапиндузи (Танзания революциялык партиясы), Прогресс жана демократия партиясы, Жарандык бириккен фронт, Танзания эмгек партиясы ж. б.

Административдик-аймактык бөлүнүшү (2012)

==Табияты==
Танзаниянын аймагынын көпчүлүк бөлүгүн Чыгыш Африка бөксө тоосу (бийиктиги 1000 мден жогору) ээлейт. Эң бийик жери – Килиманжаро жанар тоосу (бийиктиги 5895 м). Климаты экватордук муссондук. Эң жылуу мезгилинин орточо температурасы 20–27°С, эң суук мезгилиники 12°Сдан 22°Сга чейин. Жылдык жаан-чачыны 500–1500 мм. Чек арасы Виктория, Танганьика, Ньяса (Малави) көлдөрү аркылуу өтөт. Негизги дарыялары: Тангани, Руфижи, Рувума. Саванна басымдуу. Сейрек токой өсөт. Серенгети, Климанжаро, Руаха, Тарангире ж. б. жана Селус, Нгоронгоро, Руфижи, Рувума резерваттары уюштурулган.

== Калкы ==

Элинин негизин [[бантулар]] ([[сукума (эл)|сукума]], [[ньятуру]], гого, ньямвези, маконде ж. б.) түзөт. Өлкөнүн түндүк-чыгышында нилоттор (масаи, луо ж. б.), түштүк кушниттер отурукташкан. Динге ишенгендери христиан менен мусулмандар. Ошондой эле салт болуп калган жергиликтүү динди да тутат. Калкынын жашынын орточо узактыгы 58 жаш. Төрөлүүнүн деңгээли жогору (1000ге 12,09). Шаар калкы 25%.

==Тарыхы==
Танзания аймагында адамдар эзелтеден эле жашаган. Танзаниянын жергиликтүү калкы бушмендерге тектеш болгон. биздин замандын башында Танзанияга бантулар, нилоттор, 7–8-кылымда арабдар келип жайгашкан. Аралдарда жана деңиз жээктеринде өз алдынча маданиятын түзгөн суахилилер калыптанган. 19-кылымдын башында Занзибар аралы жана Танзания жээктери Максат султандыгына карап, 1856-жылдан Занзибар өзүнчө султандыкка ээ болгон. 1885–1919-жылдары Танзаниянын Танганьика аталган бөлүгү Германиялык Чыгыш Африканын курамындагы протекторат, 1920-жылы Улуу Британиянын мандатындагы, 1946–61-жылдары анын карамагындагы аймак катары эсептелген. 1954-жылы Танганиканын Африкалык улуттук союзу (ТАУС) түзүлүп, бул аймактардын көз каранды эместиги үчүн күрөшкөн. 1961-жылы 9-декабрда Танганьиканын көз карандысыздыгы (1962-жылдын 9-декабрынан республика), 1964-жылы 12-январда Занзибардын өз алдынчалыгы жарыяланган. 1964-жылы 26-апрелде Танганьика менен Занзибар кошулуп, Бириккен Танзания Республикасы түзүлгөн. 1977-жылы Танзания революциялык партиясы негизделген. Танзаниянын тышкы саясаты – Африка континентиндеги тынчтыкты колдоо жана экономикалык байланыштарды чындоо. Танзаниянын өнөктөшү – АКШ, Улуу Британия, Россия, Кытай, Япония жана Түштүк Корея ж. б. Танзания дүйнөнүн 81 өлкөсү менен дипломатиялык мамиледе. Дар-эс-Саламда эл аралык уюмдун 63 элчилиги жана 15 өкүлчүлүгү жайгашкан. Танзания БУУнун мүчөсү.

==Чарбасы==
Танзания – дүйнөдөгү экономикасы өнүгүп келе жаткан жакыр өлкөлөрдүн бири. Экономикасынын негизин – тоо-кен өнөр жай түзөт. ИДПнин көлөмү 57,9 млрд АКШ доллары (2009). Аны киши башына бөлүштүргөндө 1,4 мин доллардан туура келет. Андагы тейлөө чөйрөсүнүн үлүшү (% менен) 50,8, айыл чарбасыныкы 26,6, өнөр жайдыкы 22,6. Алтын (жылына 36 тонна), алмаз ж. б. баалуу таштар (анын ичинде танзанит), жаратылыш газы, көмүр, фосфорит, кайнатма туз ж. б. казылып алынат. 2007-жылы 3,8 млрд кВт∙с электр энергиясы (негизинен &lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt;/&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;и ГЭСтен, калганы ЖЭСтен) өндүрүлгөн. Башкы айыл чарба азыктары – кофе, тамеки, буудай, пахта, чай, буурчак, кешью жаңгагы (дүйнөдө 8-орунда). Ички керектөөлөрү үчүн банан, кассава, маис, шалы, батат (1-орунда), ак жүгөрү (сорго, 8-орунда), бал камыш айдалат. Мал чарбачылыгы Виктория көлүнүн аймагында (уй, кой-эчки) асыралат. Балык кармалат. Жыгачтын баалуу түрү даярдалат. Айыл чарба азыктары беленделет. Тамак-аш (кант, ун, сигарета), курулуш материалдары (анын ичинде цемент), нефть ажыратуу, металл иштетүү, жыгаччылык, химиялык (жер семирткич), жеңил, бут кийим өнөр жай ишканалары иштейт. Автомобиль жолунун узундугу (миң км менен) 79 (анын ичинде 6,3ү асфальтталган), темир жолунуку 3,7, нефть куурунуку 0,9га жакын, газдыкы 0,3. Деңиз порту – Дар-эс-Салам. Экспортко алтын, баалуу таштар, айыл чарба азыктары чыгарылат. Негизги соода шериктештери: Индия, Кытай, TAP, Кения жана Япония. 

==Колдонулган адабияттар==
* [[“Кыргызстан” улуттук энциклопедиясы]]: 6-том. Башкы редактору Асанов Ү. А. К 97. Б.: Мамлекеттик тил жана энциклопедия борбору, 2014. 816 бет, илл. ISBN 978 9967-14-117-9

[[Категория:Танзания| ]]</text>
      <sha1>tm0pljwmw5ala73ezf580ngalr2yoh8</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>425619</id>
      <parentid>425618</parentid>
      <timestamp>2022-08-29T05:21:12Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Чагылган</username>
        <id>28330</id>
      </contributor>
      <comment>/* Калкы */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9567" xml:space="preserve">[[Файл:Tanzania (orthographic projection).svg|thumb|Танзания.]]
[[Файл:Flag of Tanzania.svg|thumb]]
'''Танзания''', Танзания Бириккен Республикасы (англисче United Republic of Tanzania, суахили) – Чыгыш Африкадагы мамлекет. Түндүгүнөн Уганда, түндүк-чыгышынан Кения, түштүгүнөн Мозамбик, түштүк-батышынан Малави жана Замбия, түндүк-батышынан Бурунди жана Руанда менен чектешет. Чыгышын Инди океаны, батышын Танганьика, түштүк-батышын Ньяса, түндүгүн Виктория көлдөрү чулгайт. Аянты 945,1 мин км&lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt;. Калкы 43,1 млн (2010). 
Расмий тилдери – суахили жана англис тилдери. Ири шаарлары: [[Дар-эс-Салам]], Мванза, Занзибар, Морогоро. Борбору – [[Додома]] шаары. Административдик-аймактык жактан 26 (30) облуска бөлүнөт. Акча бирдиги – танзания шиллинги.

==Мамлекеттик түзүлүшү==
Танзания – унитардык мамлекет. 1977-жылы Конституциясы кабыл алынган. Башкаруу формасы – президенттик республика. Мамлекет жана өкмөт башчысы – президент. Аткаруу бийлигинин жогорку органы – өкмөт. Мыйзам чыгаруу бийлигинин жогорку органы – бир палаталуу парламент (Улуттук ассамблея). Танзанияда көп партиялуу саясий система орун алган. Негизги саясий партиялары: Чама Ча Мапиндузи (Танзания революциялык партиясы), Прогресс жана демократия партиясы, Жарандык бириккен фронт, Танзания эмгек партиясы ж. б.

Административдик-аймактык бөлүнүшү (2012)

==Табияты==
Танзаниянын аймагынын көпчүлүк бөлүгүн Чыгыш Африка бөксө тоосу (бийиктиги 1000 мден жогору) ээлейт. Эң бийик жери – Килиманжаро жанар тоосу (бийиктиги 5895 м). Климаты экватордук муссондук. Эң жылуу мезгилинин орточо температурасы 20–27°С, эң суук мезгилиники 12°Сдан 22°Сга чейин. Жылдык жаан-чачыны 500–1500 мм. Чек арасы Виктория, Танганьика, Ньяса (Малави) көлдөрү аркылуу өтөт. Негизги дарыялары: Тангани, Руфижи, Рувума. Саванна басымдуу. Сейрек токой өсөт. Серенгети, Климанжаро, Руаха, Тарангире ж. б. жана Селус, Нгоронгоро, Руфижи, Рувума резерваттары уюштурулган.

== Калкы ==

Элинин негизин [[бантулар]] ([[сукума (эл)|сукума]], [[ньятуру]], гого, ньямвези, [[ха (эл)|ха]], [[хехе (эл)|хехе]], маконде ж. б.) түзөт. Өлкөнүн түндүк-чыгышында нилоттор (масаи, луо ж. б.), түштүк кушниттер отурукташкан. Динге ишенгендери христиан менен мусулмандар. Ошондой эле салт болуп калган жергиликтүү динди да тутат. Калкынын жашынын орточо узактыгы 58 жаш. Төрөлүүнүн деңгээли жогору (1000ге 12,09). Шаар калкы 25%.

==Тарыхы==
Танзания аймагында адамдар эзелтеден эле жашаган. Танзаниянын жергиликтүү калкы бушмендерге тектеш болгон. биздин замандын башында Танзанияга бантулар, нилоттор, 7–8-кылымда арабдар келип жайгашкан. Аралдарда жана деңиз жээктеринде өз алдынча маданиятын түзгөн суахилилер калыптанган. 19-кылымдын башында Занзибар аралы жана Танзания жээктери Максат султандыгына карап, 1856-жылдан Занзибар өзүнчө султандыкка ээ болгон. 1885–1919-жылдары Танзаниянын Танганьика аталган бөлүгү Германиялык Чыгыш Африканын курамындагы протекторат, 1920-жылы Улуу Британиянын мандатындагы, 1946–61-жылдары анын карамагындагы аймак катары эсептелген. 1954-жылы Танганиканын Африкалык улуттук союзу (ТАУС) түзүлүп, бул аймактардын көз каранды эместиги үчүн күрөшкөн. 1961-жылы 9-декабрда Танганьиканын көз карандысыздыгы (1962-жылдын 9-декабрынан республика), 1964-жылы 12-январда Занзибардын өз алдынчалыгы жарыяланган. 1964-жылы 26-апрелде Танганьика менен Занзибар кошулуп, Бириккен Танзания Республикасы түзүлгөн. 1977-жылы Танзания революциялык партиясы негизделген. Танзаниянын тышкы саясаты – Африка континентиндеги тынчтыкты колдоо жана экономикалык байланыштарды чындоо. Танзаниянын өнөктөшү – АКШ, Улуу Британия, Россия, Кытай, Япония жана Түштүк Корея ж. б. Танзания дүйнөнүн 81 өлкөсү менен дипломатиялык мамиледе. Дар-эс-Саламда эл аралык уюмдун 63 элчилиги жана 15 өкүлчүлүгү жайгашкан. Танзания БУУнун мүчөсү.

==Чарбасы==
Танзания – дүйнөдөгү экономикасы өнүгүп келе жаткан жакыр өлкөлөрдүн бири. Экономикасынын негизин – тоо-кен өнөр жай түзөт. ИДПнин көлөмү 57,9 млрд АКШ доллары (2009). Аны киши башына бөлүштүргөндө 1,4 мин доллардан туура келет. Андагы тейлөө чөйрөсүнүн үлүшү (% менен) 50,8, айыл чарбасыныкы 26,6, өнөр жайдыкы 22,6. Алтын (жылына 36 тонна), алмаз ж. б. баалуу таштар (анын ичинде танзанит), жаратылыш газы, көмүр, фосфорит, кайнатма туз ж. б. казылып алынат. 2007-жылы 3,8 млрд кВт∙с электр энергиясы (негизинен &lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt;/&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;и ГЭСтен, калганы ЖЭСтен) өндүрүлгөн. Башкы айыл чарба азыктары – кофе, тамеки, буудай, пахта, чай, буурчак, кешью жаңгагы (дүйнөдө 8-орунда). Ички керектөөлөрү үчүн банан, кассава, маис, шалы, батат (1-орунда), ак жүгөрү (сорго, 8-орунда), бал камыш айдалат. Мал чарбачылыгы Виктория көлүнүн аймагында (уй, кой-эчки) асыралат. Балык кармалат. Жыгачтын баалуу түрү даярдалат. Айыл чарба азыктары беленделет. Тамак-аш (кант, ун, сигарета), курулуш материалдары (анын ичинде цемент), нефть ажыратуу, металл иштетүү, жыгаччылык, химиялык (жер семирткич), жеңил, бут кийим өнөр жай ишканалары иштейт. Автомобиль жолунун узундугу (миң км менен) 79 (анын ичинде 6,3ү асфальтталган), темир жолунуку 3,7, нефть куурунуку 0,9га жакын, газдыкы 0,3. Деңиз порту – Дар-эс-Салам. Экспортко алтын, баалуу таштар, айыл чарба азыктары чыгарылат. Негизги соода шериктештери: Индия, Кытай, TAP, Кения жана Япония. 

==Колдонулган адабияттар==
* [[“Кыргызстан” улуттук энциклопедиясы]]: 6-том. Башкы редактору Асанов Ү. А. К 97. Б.: Мамлекеттик тил жана энциклопедия борбору, 2014. 816 бет, илл. ISBN 978 9967-14-117-9

[[Категория:Танзания| ]]</text>
      <sha1>9ozlpqo2jsltv68vlbo8i17xacli0qe</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>425620</id>
      <parentid>425619</parentid>
      <timestamp>2022-08-29T05:23:01Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Чагылган</username>
        <id>28330</id>
      </contributor>
      <comment>/* Калкы */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9669" xml:space="preserve">[[Файл:Tanzania (orthographic projection).svg|thumb|Танзания.]]
[[Файл:Flag of Tanzania.svg|thumb]]
'''Танзания''', Танзания Бириккен Республикасы (англисче United Republic of Tanzania, суахили) – Чыгыш Африкадагы мамлекет. Түндүгүнөн Уганда, түндүк-чыгышынан Кения, түштүгүнөн Мозамбик, түштүк-батышынан Малави жана Замбия, түндүк-батышынан Бурунди жана Руанда менен чектешет. Чыгышын Инди океаны, батышын Танганьика, түштүк-батышын Ньяса, түндүгүн Виктория көлдөрү чулгайт. Аянты 945,1 мин км&lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt;. Калкы 43,1 млн (2010). 
Расмий тилдери – суахили жана англис тилдери. Ири шаарлары: [[Дар-эс-Салам]], Мванза, Занзибар, Морогоро. Борбору – [[Додома]] шаары. Административдик-аймактык жактан 26 (30) облуска бөлүнөт. Акча бирдиги – танзания шиллинги.

==Мамлекеттик түзүлүшү==
Танзания – унитардык мамлекет. 1977-жылы Конституциясы кабыл алынган. Башкаруу формасы – президенттик республика. Мамлекет жана өкмөт башчысы – президент. Аткаруу бийлигинин жогорку органы – өкмөт. Мыйзам чыгаруу бийлигинин жогорку органы – бир палаталуу парламент (Улуттук ассамблея). Танзанияда көп партиялуу саясий система орун алган. Негизги саясий партиялары: Чама Ча Мапиндузи (Танзания революциялык партиясы), Прогресс жана демократия партиясы, Жарандык бириккен фронт, Танзания эмгек партиясы ж. б.

Административдик-аймактык бөлүнүшү (2012)

==Табияты==
Танзаниянын аймагынын көпчүлүк бөлүгүн Чыгыш Африка бөксө тоосу (бийиктиги 1000 мден жогору) ээлейт. Эң бийик жери – Килиманжаро жанар тоосу (бийиктиги 5895 м). Климаты экватордук муссондук. Эң жылуу мезгилинин орточо температурасы 20–27°С, эң суук мезгилиники 12°Сдан 22°Сга чейин. Жылдык жаан-чачыны 500–1500 мм. Чек арасы Виктория, Танганьика, Ньяса (Малави) көлдөрү аркылуу өтөт. Негизги дарыялары: Тангани, Руфижи, Рувума. Саванна басымдуу. Сейрек токой өсөт. Серенгети, Климанжаро, Руаха, Тарангире ж. б. жана Селус, Нгоронгоро, Руфижи, Рувума резерваттары уюштурулган.

== Калкы ==

Элинин негизин [[бантулар]] ([[сукума (эл)|сукума]], [[ньятуру]], [[бена (эл)|бена]], гого, ньямвези, [[ха (эл)|ха]], [[хехе (эл)|хехе]], маконде, [[ирамба (эл)|ирамба]], [[куриа (эл)|куриа]] ж. б.) түзөт. Өлкөнүн түндүк-чыгышында нилоттор (масаи, луо ж. б.), түштүк кушниттер отурукташкан. Динге ишенгендери христиан менен мусулмандар. Ошондой эле салт болуп калган жергиликтүү динди да тутат. Калкынын жашынын орточо узактыгы 58 жаш. Төрөлүүнүн деңгээли жогору (1000ге 12,09). Шаар калкы 25%.

==Тарыхы==
Танзания аймагында адамдар эзелтеден эле жашаган. Танзаниянын жергиликтүү калкы бушмендерге тектеш болгон. биздин замандын башында Танзанияга бантулар, нилоттор, 7–8-кылымда арабдар келип жайгашкан. Аралдарда жана деңиз жээктеринде өз алдынча маданиятын түзгөн суахилилер калыптанган. 19-кылымдын башында Занзибар аралы жана Танзания жээктери Максат султандыгына карап, 1856-жылдан Занзибар өзүнчө султандыкка ээ болгон. 1885–1919-жылдары Танзаниянын Танганьика аталган бөлүгү Германиялык Чыгыш Африканын курамындагы протекторат, 1920-жылы Улуу Британиянын мандатындагы, 1946–61-жылдары анын карамагындагы аймак катары эсептелген. 1954-жылы Танганиканын Африкалык улуттук союзу (ТАУС) түзүлүп, бул аймактардын көз каранды эместиги үчүн күрөшкөн. 1961-жылы 9-декабрда Танганьиканын көз карандысыздыгы (1962-жылдын 9-декабрынан республика), 1964-жылы 12-январда Занзибардын өз алдынчалыгы жарыяланган. 1964-жылы 26-апрелде Танганьика менен Занзибар кошулуп, Бириккен Танзания Республикасы түзүлгөн. 1977-жылы Танзания революциялык партиясы негизделген. Танзаниянын тышкы саясаты – Африка континентиндеги тынчтыкты колдоо жана экономикалык байланыштарды чындоо. Танзаниянын өнөктөшү – АКШ, Улуу Британия, Россия, Кытай, Япония жана Түштүк Корея ж. б. Танзания дүйнөнүн 81 өлкөсү менен дипломатиялык мамиледе. Дар-эс-Саламда эл аралык уюмдун 63 элчилиги жана 15 өкүлчүлүгү жайгашкан. Танзания БУУнун мүчөсү.

==Чарбасы==
Танзания – дүйнөдөгү экономикасы өнүгүп келе жаткан жакыр өлкөлөрдүн бири. Экономикасынын негизин – тоо-кен өнөр жай түзөт. ИДПнин көлөмү 57,9 млрд АКШ доллары (2009). Аны киши башына бөлүштүргөндө 1,4 мин доллардан туура келет. Андагы тейлөө чөйрөсүнүн үлүшү (% менен) 50,8, айыл чарбасыныкы 26,6, өнөр жайдыкы 22,6. Алтын (жылына 36 тонна), алмаз ж. б. баалуу таштар (анын ичинде танзанит), жаратылыш газы, көмүр, фосфорит, кайнатма туз ж. б. казылып алынат. 2007-жылы 3,8 млрд кВт∙с электр энергиясы (негизинен &lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt;/&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;и ГЭСтен, калганы ЖЭСтен) өндүрүлгөн. Башкы айыл чарба азыктары – кофе, тамеки, буудай, пахта, чай, буурчак, кешью жаңгагы (дүйнөдө 8-орунда). Ички керектөөлөрү үчүн банан, кассава, маис, шалы, батат (1-орунда), ак жүгөрү (сорго, 8-орунда), бал камыш айдалат. Мал чарбачылыгы Виктория көлүнүн аймагында (уй, кой-эчки) асыралат. Балык кармалат. Жыгачтын баалуу түрү даярдалат. Айыл чарба азыктары беленделет. Тамак-аш (кант, ун, сигарета), курулуш материалдары (анын ичинде цемент), нефть ажыратуу, металл иштетүү, жыгаччылык, химиялык (жер семирткич), жеңил, бут кийим өнөр жай ишканалары иштейт. Автомобиль жолунун узундугу (миң км менен) 79 (анын ичинде 6,3ү асфальтталган), темир жолунуку 3,7, нефть куурунуку 0,9га жакын, газдыкы 0,3. Деңиз порту – Дар-эс-Салам. Экспортко алтын, баалуу таштар, айыл чарба азыктары чыгарылат. Негизги соода шериктештери: Индия, Кытай, TAP, Кения жана Япония. 

==Колдонулган адабияттар==
* [[“Кыргызстан” улуттук энциклопедиясы]]: 6-том. Башкы редактору Асанов Ү. А. К 97. Б.: Мамлекеттик тил жана энциклопедия борбору, 2014. 816 бет, илл. ISBN 978 9967-14-117-9

[[Категория:Танзания| ]]</text>
      <sha1>6h3afu8j1y5t3nuu36rxafu4x9dpwn2</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>425621</id>
      <parentid>425620</parentid>
      <timestamp>2022-08-29T05:24:06Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Чагылган</username>
        <id>28330</id>
      </contributor>
      <comment>/* Калкы */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9695" xml:space="preserve">[[Файл:Tanzania (orthographic projection).svg|thumb|Танзания.]]
[[Файл:Flag of Tanzania.svg|thumb]]
'''Танзания''', Танзания Бириккен Республикасы (англисче United Republic of Tanzania, суахили) – Чыгыш Африкадагы мамлекет. Түндүгүнөн Уганда, түндүк-чыгышынан Кения, түштүгүнөн Мозамбик, түштүк-батышынан Малави жана Замбия, түндүк-батышынан Бурунди жана Руанда менен чектешет. Чыгышын Инди океаны, батышын Танганьика, түштүк-батышын Ньяса, түндүгүн Виктория көлдөрү чулгайт. Аянты 945,1 мин км&lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt;. Калкы 43,1 млн (2010). 
Расмий тилдери – суахили жана англис тилдери. Ири шаарлары: [[Дар-эс-Салам]], Мванза, Занзибар, Морогоро. Борбору – [[Додома]] шаары. Административдик-аймактык жактан 26 (30) облуска бөлүнөт. Акча бирдиги – танзания шиллинги.

==Мамлекеттик түзүлүшү==
Танзания – унитардык мамлекет. 1977-жылы Конституциясы кабыл алынган. Башкаруу формасы – президенттик республика. Мамлекет жана өкмөт башчысы – президент. Аткаруу бийлигинин жогорку органы – өкмөт. Мыйзам чыгаруу бийлигинин жогорку органы – бир палаталуу парламент (Улуттук ассамблея). Танзанияда көп партиялуу саясий система орун алган. Негизги саясий партиялары: Чама Ча Мапиндузи (Танзания революциялык партиясы), Прогресс жана демократия партиясы, Жарандык бириккен фронт, Танзания эмгек партиясы ж. б.

Административдик-аймактык бөлүнүшү (2012)

==Табияты==
Танзаниянын аймагынын көпчүлүк бөлүгүн Чыгыш Африка бөксө тоосу (бийиктиги 1000 мден жогору) ээлейт. Эң бийик жери – Килиманжаро жанар тоосу (бийиктиги 5895 м). Климаты экватордук муссондук. Эң жылуу мезгилинин орточо температурасы 20–27°С, эң суук мезгилиники 12°Сдан 22°Сга чейин. Жылдык жаан-чачыны 500–1500 мм. Чек арасы Виктория, Танганьика, Ньяса (Малави) көлдөрү аркылуу өтөт. Негизги дарыялары: Тангани, Руфижи, Рувума. Саванна басымдуу. Сейрек токой өсөт. Серенгети, Климанжаро, Руаха, Тарангире ж. б. жана Селус, Нгоронгоро, Руфижи, Рувума резерваттары уюштурулган.

== Калкы ==

Элинин негизин [[бантулар]] ([[сукума (эл)|сукума]], [[суахилилер]], [[бена (эл)|бена]], [[ньятуру]], гого, ньямвези, [[ха (эл)|ха]], [[хехе (эл)|хехе]], маконде, [[ирамба (эл)|ирамба]], [[куриа (эл)|куриа]] ж. б.) түзөт. Өлкөнүн түндүк-чыгышында нилоттор (масаи, луо ж. б.), түштүк кушниттер отурукташкан. Динге ишенгендери христиан менен мусулмандар. Ошондой эле салт болуп калган жергиликтүү динди да тутат. Калкынын жашынын орточо узактыгы 58 жаш. Төрөлүүнүн деңгээли жогору (1000ге 12,09). Шаар калкы 25%.

==Тарыхы==
Танзания аймагында адамдар эзелтеден эле жашаган. Танзаниянын жергиликтүү калкы бушмендерге тектеш болгон. биздин замандын башында Танзанияга бантулар, нилоттор, 7–8-кылымда арабдар келип жайгашкан. Аралдарда жана деңиз жээктеринде өз алдынча маданиятын түзгөн суахилилер калыптанган. 19-кылымдын башында Занзибар аралы жана Танзания жээктери Максат султандыгына карап, 1856-жылдан Занзибар өзүнчө султандыкка ээ болгон. 1885–1919-жылдары Танзаниянын Танганьика аталган бөлүгү Германиялык Чыгыш Африканын курамындагы протекторат, 1920-жылы Улуу Британиянын мандатындагы, 1946–61-жылдары анын карамагындагы аймак катары эсептелген. 1954-жылы Танганиканын Африкалык улуттук союзу (ТАУС) түзүлүп, бул аймактардын көз каранды эместиги үчүн күрөшкөн. 1961-жылы 9-декабрда Танганьиканын көз карандысыздыгы (1962-жылдын 9-декабрынан республика), 1964-жылы 12-январда Занзибардын өз алдынчалыгы жарыяланган. 1964-жылы 26-апрелде Танганьика менен Занзибар кошулуп, Бириккен Танзания Республикасы түзүлгөн. 1977-жылы Танзания революциялык партиясы негизделген. Танзаниянын тышкы саясаты – Африка континентиндеги тынчтыкты колдоо жана экономикалык байланыштарды чындоо. Танзаниянын өнөктөшү – АКШ, Улуу Британия, Россия, Кытай, Япония жана Түштүк Корея ж. б. Танзания дүйнөнүн 81 өлкөсү менен дипломатиялык мамиледе. Дар-эс-Саламда эл аралык уюмдун 63 элчилиги жана 15 өкүлчүлүгү жайгашкан. Танзания БУУнун мүчөсү.

==Чарбасы==
Танзания – дүйнөдөгү экономикасы өнүгүп келе жаткан жакыр өлкөлөрдүн бири. Экономикасынын негизин – тоо-кен өнөр жай түзөт. ИДПнин көлөмү 57,9 млрд АКШ доллары (2009). Аны киши башына бөлүштүргөндө 1,4 мин доллардан туура келет. Андагы тейлөө чөйрөсүнүн үлүшү (% менен) 50,8, айыл чарбасыныкы 26,6, өнөр жайдыкы 22,6. Алтын (жылына 36 тонна), алмаз ж. б. баалуу таштар (анын ичинде танзанит), жаратылыш газы, көмүр, фосфорит, кайнатма туз ж. б. казылып алынат. 2007-жылы 3,8 млрд кВт∙с электр энергиясы (негизинен &lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt;/&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;и ГЭСтен, калганы ЖЭСтен) өндүрүлгөн. Башкы айыл чарба азыктары – кофе, тамеки, буудай, пахта, чай, буурчак, кешью жаңгагы (дүйнөдө 8-орунда). Ички керектөөлөрү үчүн банан, кассава, маис, шалы, батат (1-орунда), ак жүгөрү (сорго, 8-орунда), бал камыш айдалат. Мал чарбачылыгы Виктория көлүнүн аймагында (уй, кой-эчки) асыралат. Балык кармалат. Жыгачтын баалуу түрү даярдалат. Айыл чарба азыктары беленделет. Тамак-аш (кант, ун, сигарета), курулуш материалдары (анын ичинде цемент), нефть ажыратуу, металл иштетүү, жыгаччылык, химиялык (жер семирткич), жеңил, бут кийим өнөр жай ишканалары иштейт. Автомобиль жолунун узундугу (миң км менен) 79 (анын ичинде 6,3ү асфальтталган), темир жолунуку 3,7, нефть куурунуку 0,9га жакын, газдыкы 0,3. Деңиз порту – Дар-эс-Салам. Экспортко алтын, баалуу таштар, айыл чарба азыктары чыгарылат. Негизги соода шериктештери: Индия, Кытай, TAP, Кения жана Япония. 

==Колдонулган адабияттар==
* [[“Кыргызстан” улуттук энциклопедиясы]]: 6-том. Башкы редактору Асанов Ү. А. К 97. Б.: Мамлекеттик тил жана энциклопедия борбору, 2014. 816 бет, илл. ISBN 978 9967-14-117-9

[[Категория:Танзания| ]]</text>
      <sha1>iakd2rrya22xczeca64u4tcbpzgf2dh</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>425622</id>
      <parentid>425621</parentid>
      <timestamp>2022-08-29T05:25:33Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Чагылган</username>
        <id>28330</id>
      </contributor>
      <comment>/* Калкы */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9735" xml:space="preserve">[[Файл:Tanzania (orthographic projection).svg|thumb|Танзания.]]
[[Файл:Flag of Tanzania.svg|thumb]]
'''Танзания''', Танзания Бириккен Республикасы (англисче United Republic of Tanzania, суахили) – Чыгыш Африкадагы мамлекет. Түндүгүнөн Уганда, түндүк-чыгышынан Кения, түштүгүнөн Мозамбик, түштүк-батышынан Малави жана Замбия, түндүк-батышынан Бурунди жана Руанда менен чектешет. Чыгышын Инди океаны, батышын Танганьика, түштүк-батышын Ньяса, түндүгүн Виктория көлдөрү чулгайт. Аянты 945,1 мин км&lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt;. Калкы 43,1 млн (2010). 
Расмий тилдери – суахили жана англис тилдери. Ири шаарлары: [[Дар-эс-Салам]], Мванза, Занзибар, Морогоро. Борбору – [[Додома]] шаары. Административдик-аймактык жактан 26 (30) облуска бөлүнөт. Акча бирдиги – танзания шиллинги.

==Мамлекеттик түзүлүшү==
Танзания – унитардык мамлекет. 1977-жылы Конституциясы кабыл алынган. Башкаруу формасы – президенттик республика. Мамлекет жана өкмөт башчысы – президент. Аткаруу бийлигинин жогорку органы – өкмөт. Мыйзам чыгаруу бийлигинин жогорку органы – бир палаталуу парламент (Улуттук ассамблея). Танзанияда көп партиялуу саясий система орун алган. Негизги саясий партиялары: Чама Ча Мапиндузи (Танзания революциялык партиясы), Прогресс жана демократия партиясы, Жарандык бириккен фронт, Танзания эмгек партиясы ж. б.

Административдик-аймактык бөлүнүшү (2012)

==Табияты==
Танзаниянын аймагынын көпчүлүк бөлүгүн Чыгыш Африка бөксө тоосу (бийиктиги 1000 мден жогору) ээлейт. Эң бийик жери – Килиманжаро жанар тоосу (бийиктиги 5895 м). Климаты экватордук муссондук. Эң жылуу мезгилинин орточо температурасы 20–27°С, эң суук мезгилиники 12°Сдан 22°Сга чейин. Жылдык жаан-чачыны 500–1500 мм. Чек арасы Виктория, Танганьика, Ньяса (Малави) көлдөрү аркылуу өтөт. Негизги дарыялары: Тангани, Руфижи, Рувума. Саванна басымдуу. Сейрек токой өсөт. Серенгети, Климанжаро, Руаха, Тарангире ж. б. жана Селус, Нгоронгоро, Руфижи, Рувума резерваттары уюштурулган.

== Калкы ==

Элинин негизин [[бантулар]] ([[сукума (эл)|сукума]], [[суахилилер]], [[бена (эл)|бена]], [[ньятуру]], гого, ньямвези, [[ха (эл)|ха]], [[хехе (эл)|хехе]], маконде, [[ирамба (эл)|ирамба]], [[куриа (эл)|куриа]] ж. б.) түзөт. Өлкөнүн түндүк-чыгышында нилоттор (масаи, луо ж. б.), түштүк кушиттер ([[ираку (эл)|ираку]] ж.б.) отурукташкан. Динге ишенгендери христиан менен мусулмандар. Ошондой эле салт болуп калган жергиликтүү динди да тутат. Калкынын жашынын орточо узактыгы 58 жаш. Төрөлүүнүн деңгээли жогору (1000ге 12,09). Шаар калкы 25%.

==Тарыхы==
Танзания аймагында адамдар эзелтеден эле жашаган. Танзаниянын жергиликтүү калкы бушмендерге тектеш болгон. биздин замандын башында Танзанияга бантулар, нилоттор, 7–8-кылымда арабдар келип жайгашкан. Аралдарда жана деңиз жээктеринде өз алдынча маданиятын түзгөн суахилилер калыптанган. 19-кылымдын башында Занзибар аралы жана Танзания жээктери Максат султандыгына карап, 1856-жылдан Занзибар өзүнчө султандыкка ээ болгон. 1885–1919-жылдары Танзаниянын Танганьика аталган бөлүгү Германиялык Чыгыш Африканын курамындагы протекторат, 1920-жылы Улуу Британиянын мандатындагы, 1946–61-жылдары анын карамагындагы аймак катары эсептелген. 1954-жылы Танганиканын Африкалык улуттук союзу (ТАУС) түзүлүп, бул аймактардын көз каранды эместиги үчүн күрөшкөн. 1961-жылы 9-декабрда Танганьиканын көз карандысыздыгы (1962-жылдын 9-декабрынан республика), 1964-жылы 12-январда Занзибардын өз алдынчалыгы жарыяланган. 1964-жылы 26-апрелде Танганьика менен Занзибар кошулуп, Бириккен Танзания Республикасы түзүлгөн. 1977-жылы Танзания революциялык партиясы негизделген. Танзаниянын тышкы саясаты – Африка континентиндеги тынчтыкты колдоо жана экономикалык байланыштарды чындоо. Танзаниянын өнөктөшү – АКШ, Улуу Британия, Россия, Кытай, Япония жана Түштүк Корея ж. б. Танзания дүйнөнүн 81 өлкөсү менен дипломатиялык мамиледе. Дар-эс-Саламда эл аралык уюмдун 63 элчилиги жана 15 өкүлчүлүгү жайгашкан. Танзания БУУнун мүчөсү.

==Чарбасы==
Танзания – дүйнөдөгү экономикасы өнүгүп келе жаткан жакыр өлкөлөрдүн бири. Экономикасынын негизин – тоо-кен өнөр жай түзөт. ИДПнин көлөмү 57,9 млрд АКШ доллары (2009). Аны киши башына бөлүштүргөндө 1,4 мин доллардан туура келет. Андагы тейлөө чөйрөсүнүн үлүшү (% менен) 50,8, айыл чарбасыныкы 26,6, өнөр жайдыкы 22,6. Алтын (жылына 36 тонна), алмаз ж. б. баалуу таштар (анын ичинде танзанит), жаратылыш газы, көмүр, фосфорит, кайнатма туз ж. б. казылып алынат. 2007-жылы 3,8 млрд кВт∙с электр энергиясы (негизинен &lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt;/&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;и ГЭСтен, калганы ЖЭСтен) өндүрүлгөн. Башкы айыл чарба азыктары – кофе, тамеки, буудай, пахта, чай, буурчак, кешью жаңгагы (дүйнөдө 8-орунда). Ички керектөөлөрү үчүн банан, кассава, маис, шалы, батат (1-орунда), ак жүгөрү (сорго, 8-орунда), бал камыш айдалат. Мал чарбачылыгы Виктория көлүнүн аймагында (уй, кой-эчки) асыралат. Балык кармалат. Жыгачтын баалуу түрү даярдалат. Айыл чарба азыктары беленделет. Тамак-аш (кант, ун, сигарета), курулуш материалдары (анын ичинде цемент), нефть ажыратуу, металл иштетүү, жыгаччылык, химиялык (жер семирткич), жеңил, бут кийим өнөр жай ишканалары иштейт. Автомобиль жолунун узундугу (миң км менен) 79 (анын ичинде 6,3ү асфальтталган), темир жолунуку 3,7, нефть куурунуку 0,9га жакын, газдыкы 0,3. Деңиз порту – Дар-эс-Салам. Экспортко алтын, баалуу таштар, айыл чарба азыктары чыгарылат. Негизги соода шериктештери: Индия, Кытай, TAP, Кения жана Япония. 

==Колдонулган адабияттар==
* [[“Кыргызстан” улуттук энциклопедиясы]]: 6-том. Башкы редактору Асанов Ү. А. К 97. Б.: Мамлекеттик тил жана энциклопедия борбору, 2014. 816 бет, илл. ISBN 978 9967-14-117-9

[[Категория:Танзания| ]]</text>
      <sha1>le4w52jy3agygz9gpyljyuyx5octvxg</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>425623</id>
      <parentid>425622</parentid>
      <timestamp>2022-08-29T05:32:42Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Чагылган</username>
        <id>28330</id>
      </contributor>
      <comment>/* Калкы */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9743" xml:space="preserve">[[Файл:Tanzania (orthographic projection).svg|thumb|Танзания.]]
[[Файл:Flag of Tanzania.svg|thumb]]
'''Танзания''', Танзания Бириккен Республикасы (англисче United Republic of Tanzania, суахили) – Чыгыш Африкадагы мамлекет. Түндүгүнөн Уганда, түндүк-чыгышынан Кения, түштүгүнөн Мозамбик, түштүк-батышынан Малави жана Замбия, түндүк-батышынан Бурунди жана Руанда менен чектешет. Чыгышын Инди океаны, батышын Танганьика, түштүк-батышын Ньяса, түндүгүн Виктория көлдөрү чулгайт. Аянты 945,1 мин км&lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt;. Калкы 43,1 млн (2010). 
Расмий тилдери – суахили жана англис тилдери. Ири шаарлары: [[Дар-эс-Салам]], Мванза, Занзибар, Морогоро. Борбору – [[Додома]] шаары. Административдик-аймактык жактан 26 (30) облуска бөлүнөт. Акча бирдиги – танзания шиллинги.

==Мамлекеттик түзүлүшү==
Танзания – унитардык мамлекет. 1977-жылы Конституциясы кабыл алынган. Башкаруу формасы – президенттик республика. Мамлекет жана өкмөт башчысы – президент. Аткаруу бийлигинин жогорку органы – өкмөт. Мыйзам чыгаруу бийлигинин жогорку органы – бир палаталуу парламент (Улуттук ассамблея). Танзанияда көп партиялуу саясий система орун алган. Негизги саясий партиялары: Чама Ча Мапиндузи (Танзания революциялык партиясы), Прогресс жана демократия партиясы, Жарандык бириккен фронт, Танзания эмгек партиясы ж. б.

Административдик-аймактык бөлүнүшү (2012)

==Табияты==
Танзаниянын аймагынын көпчүлүк бөлүгүн Чыгыш Африка бөксө тоосу (бийиктиги 1000 мден жогору) ээлейт. Эң бийик жери – Килиманжаро жанар тоосу (бийиктиги 5895 м). Климаты экватордук муссондук. Эң жылуу мезгилинин орточо температурасы 20–27°С, эң суук мезгилиники 12°Сдан 22°Сга чейин. Жылдык жаан-чачыны 500–1500 мм. Чек арасы Виктория, Танганьика, Ньяса (Малави) көлдөрү аркылуу өтөт. Негизги дарыялары: Тангани, Руфижи, Рувума. Саванна басымдуу. Сейрек токой өсөт. Серенгети, Климанжаро, Руаха, Тарангире ж. б. жана Селус, Нгоронгоро, Руфижи, Рувума резерваттары уюштурулган.

== Калкы ==

Элинин негизин [[бантулар]] ([[сукума (эл)|сукума]], [[суахилилер]], [[бена (эл)|бена]], [[ньятуру]], гого, ньямвези, [[ха (эл)|ха]], [[хехе (эл)|хехе]], маконде, [[ирамба (эл)|ирамба]], [[куриа (эл)|куриа]] ж. б.) түзөт. Өлкөнүн түндүк-чыгышында нилоттор (масаи, луо ж. б.) жана түштүк кушиттер ([[ираку (эл)|ираку]] ж.б.) отурукташкан. Динге ишенгендери христиан менен мусулмандар. Ошондой эле салт болуп калган жергиликтүү динди да тутат. Калкынын жашынын орточо узактыгы 58 жаш. Төрөлүүнүн деңгээли жогору (1000ге 12,09). Шаар калкы 25%.

==Тарыхы==
Танзания аймагында адамдар эзелтеден эле жашаган. Танзаниянын жергиликтүү калкы бушмендерге тектеш болгон. биздин замандын башында Танзанияга бантулар, нилоттор, 7–8-кылымда арабдар келип жайгашкан. Аралдарда жана деңиз жээктеринде өз алдынча маданиятын түзгөн суахилилер калыптанган. 19-кылымдын башында Занзибар аралы жана Танзания жээктери Максат султандыгына карап, 1856-жылдан Занзибар өзүнчө султандыкка ээ болгон. 1885–1919-жылдары Танзаниянын Танганьика аталган бөлүгү Германиялык Чыгыш Африканын курамындагы протекторат, 1920-жылы Улуу Британиянын мандатындагы, 1946–61-жылдары анын карамагындагы аймак катары эсептелген. 1954-жылы Танганиканын Африкалык улуттук союзу (ТАУС) түзүлүп, бул аймактардын көз каранды эместиги үчүн күрөшкөн. 1961-жылы 9-декабрда Танганьиканын көз карандысыздыгы (1962-жылдын 9-декабрынан республика), 1964-жылы 12-январда Занзибардын өз алдынчалыгы жарыяланган. 1964-жылы 26-апрелде Танганьика менен Занзибар кошулуп, Бириккен Танзания Республикасы түзүлгөн. 1977-жылы Танзания революциялык партиясы негизделген. Танзаниянын тышкы саясаты – Африка континентиндеги тынчтыкты колдоо жана экономикалык байланыштарды чындоо. Танзаниянын өнөктөшү – АКШ, Улуу Британия, Россия, Кытай, Япония жана Түштүк Корея ж. б. Танзания дүйнөнүн 81 өлкөсү менен дипломатиялык мамиледе. Дар-эс-Саламда эл аралык уюмдун 63 элчилиги жана 15 өкүлчүлүгү жайгашкан. Танзания БУУнун мүчөсү.

==Чарбасы==
Танзания – дүйнөдөгү экономикасы өнүгүп келе жаткан жакыр өлкөлөрдүн бири. Экономикасынын негизин – тоо-кен өнөр жай түзөт. ИДПнин көлөмү 57,9 млрд АКШ доллары (2009). Аны киши башына бөлүштүргөндө 1,4 мин доллардан туура келет. Андагы тейлөө чөйрөсүнүн үлүшү (% менен) 50,8, айыл чарбасыныкы 26,6, өнөр жайдыкы 22,6. Алтын (жылына 36 тонна), алмаз ж. б. баалуу таштар (анын ичинде танзанит), жаратылыш газы, көмүр, фосфорит, кайнатма туз ж. б. казылып алынат. 2007-жылы 3,8 млрд кВт∙с электр энергиясы (негизинен &lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt;/&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;и ГЭСтен, калганы ЖЭСтен) өндүрүлгөн. Башкы айыл чарба азыктары – кофе, тамеки, буудай, пахта, чай, буурчак, кешью жаңгагы (дүйнөдө 8-орунда). Ички керектөөлөрү үчүн банан, кассава, маис, шалы, батат (1-орунда), ак жүгөрү (сорго, 8-орунда), бал камыш айдалат. Мал чарбачылыгы Виктория көлүнүн аймагында (уй, кой-эчки) асыралат. Балык кармалат. Жыгачтын баалуу түрү даярдалат. Айыл чарба азыктары беленделет. Тамак-аш (кант, ун, сигарета), курулуш материалдары (анын ичинде цемент), нефть ажыратуу, металл иштетүү, жыгаччылык, химиялык (жер семирткич), жеңил, бут кийим өнөр жай ишканалары иштейт. Автомобиль жолунун узундугу (миң км менен) 79 (анын ичинде 6,3ү асфальтталган), темир жолунуку 3,7, нефть куурунуку 0,9га жакын, газдыкы 0,3. Деңиз порту – Дар-эс-Салам. Экспортко алтын, баалуу таштар, айыл чарба азыктары чыгарылат. Негизги соода шериктештери: Индия, Кытай, TAP, Кения жана Япония. 

==Колдонулган адабияттар==
* [[“Кыргызстан” улуттук энциклопедиясы]]: 6-том. Башкы редактору Асанов Ү. А. К 97. Б.: Мамлекеттик тил жана энциклопедия борбору, 2014. 816 бет, илл. ISBN 978 9967-14-117-9

[[Категория:Танзания| ]]</text>
      <sha1>jotd146yjy9kl76fp5s22pyr8ksiq69</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>425638</id>
      <parentid>425623</parentid>
      <timestamp>2022-08-29T07:01:09Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Чагылган</username>
        <id>28330</id>
      </contributor>
      <comment>/* Калкы */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9781" xml:space="preserve">[[Файл:Tanzania (orthographic projection).svg|thumb|Танзания.]]
[[Файл:Flag of Tanzania.svg|thumb]]
'''Танзания''', Танзания Бириккен Республикасы (англисче United Republic of Tanzania, суахили) – Чыгыш Африкадагы мамлекет. Түндүгүнөн Уганда, түндүк-чыгышынан Кения, түштүгүнөн Мозамбик, түштүк-батышынан Малави жана Замбия, түндүк-батышынан Бурунди жана Руанда менен чектешет. Чыгышын Инди океаны, батышын Танганьика, түштүк-батышын Ньяса, түндүгүн Виктория көлдөрү чулгайт. Аянты 945,1 мин км&lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt;. Калкы 43,1 млн (2010). 
Расмий тилдери – суахили жана англис тилдери. Ири шаарлары: [[Дар-эс-Салам]], Мванза, Занзибар, Морогоро. Борбору – [[Додома]] шаары. Административдик-аймактык жактан 26 (30) облуска бөлүнөт. Акча бирдиги – танзания шиллинги.

==Мамлекеттик түзүлүшү==
Танзания – унитардык мамлекет. 1977-жылы Конституциясы кабыл алынган. Башкаруу формасы – президенттик республика. Мамлекет жана өкмөт башчысы – президент. Аткаруу бийлигинин жогорку органы – өкмөт. Мыйзам чыгаруу бийлигинин жогорку органы – бир палаталуу парламент (Улуттук ассамблея). Танзанияда көп партиялуу саясий система орун алган. Негизги саясий партиялары: Чама Ча Мапиндузи (Танзания революциялык партиясы), Прогресс жана демократия партиясы, Жарандык бириккен фронт, Танзания эмгек партиясы ж. б.

Административдик-аймактык бөлүнүшү (2012)

==Табияты==
Танзаниянын аймагынын көпчүлүк бөлүгүн Чыгыш Африка бөксө тоосу (бийиктиги 1000 мден жогору) ээлейт. Эң бийик жери – Килиманжаро жанар тоосу (бийиктиги 5895 м). Климаты экватордук муссондук. Эң жылуу мезгилинин орточо температурасы 20–27°С, эң суук мезгилиники 12°Сдан 22°Сга чейин. Жылдык жаан-чачыны 500–1500 мм. Чек арасы Виктория, Танганьика, Ньяса (Малави) көлдөрү аркылуу өтөт. Негизги дарыялары: Тангани, Руфижи, Рувума. Саванна басымдуу. Сейрек токой өсөт. Серенгети, Климанжаро, Руаха, Тарангире ж. б. жана Селус, Нгоронгоро, Руфижи, Рувума резерваттары уюштурулган.

== Калкы ==

Элинин негизин [[бантулар]] ([[сукума (эл)|сукума]], [[суахилилер]], [[бена (эл)|бена]], [[ньятуру]], гого, ньямвези, [[ха (эл)|ха]], [[хехе (эл)|хехе]], маконде, [[ирамба (эл)|ирамба]], [[куриа (эл)|куриа]] ж. б.) түзөт. Өлкөнүн түндүк-чыгышында нилоттор (масаи, луо, [[датога (эл)|датога]] ж. б.) жана түштүк кушиттер ([[ираку (эл)|ираку]] ж.б.) отурукташкан. Динге ишенгендери христиан менен мусулмандар. Ошондой эле салт болуп калган жергиликтүү динди да тутат. Калкынын жашынын орточо узактыгы 58 жаш. Төрөлүүнүн деңгээли жогору (1000ге 12,09). Шаар калкы 25%.

==Тарыхы==
Танзания аймагында адамдар эзелтеден эле жашаган. Танзаниянын жергиликтүү калкы бушмендерге тектеш болгон. биздин замандын башында Танзанияга бантулар, нилоттор, 7–8-кылымда арабдар келип жайгашкан. Аралдарда жана деңиз жээктеринде өз алдынча маданиятын түзгөн суахилилер калыптанган. 19-кылымдын башында Занзибар аралы жана Танзания жээктери Максат султандыгына карап, 1856-жылдан Занзибар өзүнчө султандыкка ээ болгон. 1885–1919-жылдары Танзаниянын Танганьика аталган бөлүгү Германиялык Чыгыш Африканын курамындагы протекторат, 1920-жылы Улуу Британиянын мандатындагы, 1946–61-жылдары анын карамагындагы аймак катары эсептелген. 1954-жылы Танганиканын Африкалык улуттук союзу (ТАУС) түзүлүп, бул аймактардын көз каранды эместиги үчүн күрөшкөн. 1961-жылы 9-декабрда Танганьиканын көз карандысыздыгы (1962-жылдын 9-декабрынан республика), 1964-жылы 12-январда Занзибардын өз алдынчалыгы жарыяланган. 1964-жылы 26-апрелде Танганьика менен Занзибар кошулуп, Бириккен Танзания Республикасы түзүлгөн. 1977-жылы Танзания революциялык партиясы негизделген. Танзаниянын тышкы саясаты – Африка континентиндеги тынчтыкты колдоо жана экономикалык байланыштарды чындоо. Танзаниянын өнөктөшү – АКШ, Улуу Британия, Россия, Кытай, Япония жана Түштүк Корея ж. б. Танзания дүйнөнүн 81 өлкөсү менен дипломатиялык мамиледе. Дар-эс-Саламда эл аралык уюмдун 63 элчилиги жана 15 өкүлчүлүгү жайгашкан. Танзания БУУнун мүчөсү.

==Чарбасы==
Танзания – дүйнөдөгү экономикасы өнүгүп келе жаткан жакыр өлкөлөрдүн бири. Экономикасынын негизин – тоо-кен өнөр жай түзөт. ИДПнин көлөмү 57,9 млрд АКШ доллары (2009). Аны киши башына бөлүштүргөндө 1,4 мин доллардан туура келет. Андагы тейлөө чөйрөсүнүн үлүшү (% менен) 50,8, айыл чарбасыныкы 26,6, өнөр жайдыкы 22,6. Алтын (жылына 36 тонна), алмаз ж. б. баалуу таштар (анын ичинде танзанит), жаратылыш газы, көмүр, фосфорит, кайнатма туз ж. б. казылып алынат. 2007-жылы 3,8 млрд кВт∙с электр энергиясы (негизинен &lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt;/&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;и ГЭСтен, калганы ЖЭСтен) өндүрүлгөн. Башкы айыл чарба азыктары – кофе, тамеки, буудай, пахта, чай, буурчак, кешью жаңгагы (дүйнөдө 8-орунда). Ички керектөөлөрү үчүн банан, кассава, маис, шалы, батат (1-орунда), ак жүгөрү (сорго, 8-орунда), бал камыш айдалат. Мал чарбачылыгы Виктория көлүнүн аймагында (уй, кой-эчки) асыралат. Балык кармалат. Жыгачтын баалуу түрү даярдалат. Айыл чарба азыктары беленделет. Тамак-аш (кант, ун, сигарета), курулуш материалдары (анын ичинде цемент), нефть ажыратуу, металл иштетүү, жыгаччылык, химиялык (жер семирткич), жеңил, бут кийим өнөр жай ишканалары иштейт. Автомобиль жолунун узундугу (миң км менен) 79 (анын ичинде 6,3ү асфальтталган), темир жолунуку 3,7, нефть куурунуку 0,9га жакын, газдыкы 0,3. Деңиз порту – Дар-эс-Салам. Экспортко алтын, баалуу таштар, айыл чарба азыктары чыгарылат. Негизги соода шериктештери: Индия, Кытай, TAP, Кения жана Япония. 

==Колдонулган адабияттар==
* [[“Кыргызстан” улуттук энциклопедиясы]]: 6-том. Башкы редактору Асанов Ү. А. К 97. Б.: Мамлекеттик тил жана энциклопедия борбору, 2014. 816 бет, илл. ISBN 978 9967-14-117-9

[[Категория:Танзания| ]]</text>
      <sha1>6gt54s8y3azr1jc9qw7xy3ulxczdwsx</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Уганда</title>
    <ns>0</ns>
    <id>39758</id>
    <revision>
      <id>425593</id>
      <parentid>249881</parentid>
      <timestamp>2022-08-29T04:00:11Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Чагылган</username>
        <id>28330</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="10166" xml:space="preserve">'''Уганда''', Уганда Республикасы Чыгыш Африкадагы [[мамлекет]]. 

Түндүгүнөн Түштүк Судан, батышынан Конго Демокр. Респ., түштүгүнөн Руанда жана Танзания, чыгышынан Кения менен чектешет. Түштүк-чыгышын Виктория көлү чулгайт. Аянты 241,5 миң км2. Калкы 35,1 млн (2014). Борбору - Кампала ш. Адм.-айм. жактан 4 регионго (ал 80 округга) бөлүнөт. Орт. жыштыгы 1 км2 жерге 119 киши. Акча бирдиги - уганда шиллинги. Өлкөнүн түштүгүндө банту (ганда, сога, ньянколе, чига ж. б.), түндүгүндө жана чыгышында нилот (ланго, тесо, ачоли ж. б.), түндүк-батышында нило-сахара (лугбара, мади ж. б.) эли отурукташкан. Динге ишенгендери - христиандар (католиктер жана протестанттар). 

Расмий тили - англис жана суахили тилдери. Шаар калкы 14,8%. Ири шаарлары: Кампала, Жинжа, Мбале, Энтеббе. Мамлекеттик түзүлүшү. Уганда - унитардык мамлекет. Конституциясы 1995-ж. 22-сентябрда кабыл алынган. Башкаруу формасы - авторитардык президенттик республика. Мамлекет жана өкмөт башчысы - президент (1986жылдан генерал-лейтенант Йовери Мусевени). Мыйзам чыгаруу бийлигинин жогорку органы - бир палаталуу парламент. 2005-жылдан көп партиялуулукка уруксат берилип, алар саясий турмушка аралаша баштады. Парламенттеги негизги саясий партия - Каршылык көрсөтүү кыймылы. 

== Tабияты ==
Рельефинде анча терең эмес өрөөндөр менен тилмеленген дөңсөөлүү (1100- 1500 м) түздүк басымдуу. Өлкөнүн батышында - Рувензори тоосу (эн бийик жери 5109 ж, Маргерита чокусу) жайгашкан. Климаты субэкватордук. Эң жылуу айы январдын орт. температурасы 17-24°С, эң салкын айы июлдуку 16-21°С, деңиз деңг. 2000 м бийиктиктерде 0°Сдан төмөн түшкөн учурлар байкалат. Бийиктиги 3500лден жогору болгон тоо капталдарында кар жаайт.
 
Бийик чокулары мөңгү менен капталган. Бул жерлерде өрөөн жана касаба тибиндеги 40тай чакан мөңгү бар. Жылдык жаан-чачыны 750 лшден 1500 жиге чейин. Ири көлдөрү: Альберт, Кьога, Виктория. Дарыялары Нилдин алабына кирет. Кызыл ферралит, кызыл күрөн (кургак жерлеринде) топурагы басымдуу. Бийик чөптүү саванна басымдуу. Тоолорунда дайыма жашыл токой кездешет. Кен байлыктары: жез, полиметалл, висмут, калай, таш туз ж. б. Улуттук парктары: Рувензори, Каберега. 


== Tарыхы ==
У. аймагын байыртадан пигмейлер мекендеген. Б. з. 1-кылымында банту, 11-кылымынд анилоттор жер которуп келишкен. 16-кылымда Уньоро мамлекеттик түзүлүшү, 18-кылымда Буганда феодалдык мамлекети пайда болуп, 19-кылымдын ортосунда Борбордук Африка регионундагы күчтүү, борборлошкон мамлекетке айланган. 1860-ж. азыркы У-нын аймагына европалык (англ., фр.) миссионерлер келе баштаган. 1890-ж. Британия менен Германиянын ортосунда түзүлгөн Гельголанд келишими боюнча Англия У-нын аймагына эркин аракеттерди жүргүзүү укугуна ээ болгон. 1894-ж. ал Англияга протекторат болгон. 1904-жылдан англ. колониячылар У-га пахта, кофе плантацияларын негиздеп, айыл чарба продукцияларын экспорттоо үчүн Виктория көлүнөн Инд океанына чейин т. ж. курушкан. Бүткүл башкаруу органдары англ. бийликтин көзөмөлүндө турган. Экинчи дүйнөлүк согуш убагында У. аскерлери Англия тарапта согушкан. Согуштан кийин У-да антиимпер. күрөш күчөп, 1945-ж. жалпы иш таштоо, 1949-ж. апрель-майда кеңири элдик кыр көрсөтүүлөр болгон. Аларга каршы англ. өкмөт аскер күчүн колдонгон. 1950ж-дын 2-жарымында У-да көптөгөн саясий партиялар пайда болуп, 1952-ж. Улуттук конгресс партиясы (УКП) түзүлгөн. Ал бардык урууларды бириктирүү, өзүн-өзү башкаруу ж. б. талаптарды койгон. 1960-ж. УКП бөлүнүп, анын радикалдык канаты жана У. элдеринин союзу (1958-ж. уюшулган) биригип, Уганда элдик конгресси (УЭК) негизделген. УЭКтин негизги талабы өлкөгө токтоосуз көз карандысыздык берүү болгон. 1962-ж. 9-октябрда У. көз карандысыз федерациялык өлкө, 1967-ж. унитардык республика болуп жарыяланган. 1968-70-ж. экономикада мамлекеттик сектордун өнүгүшүнө багытталган бир нече чаралар (улутташтыруу, колхоздоштуруу ж. б.) жүргүзүлгөн. 1971-ж. аскер төңкөрүшү болуп, бийликке генерал-майор Иди Амин Дада келген. Ал Израил жана Улуу Британия менен дипл. мамилелерин бузуп, араб өлкөлөрү менен достук мамиле түзүп, финансылык колдоолорго ээ болгон. Армиянын санын көбөйтүп, согушгук куралдарды топтогон. Мамлекеттик сектордогу айлык акыларды кыскартып, медицина жана социалдык программаларды каржылоону азайткан. 1979-ж. элдик нааразычылыктар аскердик өкмөттү кулаткан; бийлик У. улуттук-боштондук фронтуна, 1980-ж. май айынан Уганда улуттук-боштондук фронтунун Аскер к-тине өткөн. 1986-ж. Элдик армия бийликке келип, өлкө президенттигине Йовери Мусевени шайланган. 2011-ж. президенттик шайлоодо И. Мусавени кайрадан шайланган. У. 1962-жылдан БУУга мүчө.

== Калкы ==

== Чарбасы ==
Уганда - дүйнөдөгү эң жакыр өлкөлөрдүн катарына кирет. ИДПнин көлөмү 43,2 млрд АКШ доллары (2009). Аны киши башына бөлүштүргөндө 1,3 миң доллардан туура келет. Андагы тейлөө чөйрөсүнүн үлүшү (% менен) 52,8, өнөр жайдыкы 25,0, айыл чарбаныкы 22,2. У-да 2008-ж. 2,2 млрд кВпг-с электр энергиясы (анын 2/3си ГЭСтен) өндүрүлгөн. Айыл чарба азыктары кайрадан иштетилет. Хим., металл иштетүү, электртех., курулуш материалдар өндүрүштөрү иштейт. Айыл чарбасында дыйканчылык басымдуу. Кофе, чай, тамеки, пахта айдалып, банан, маниок, батат, дан буурчактар, жүгөрү өстүрүлөт. Гүл өстүрүү өнүккөн. Мал чарбасы да бар. Көлдөн балык кармалат. Токой даярдалат. Т. ж-нун уз. (миң км менен) 1,24, автомобилдики 11 (анын 28%тейи асфальтталган). Виктория, Альберт жана Кьога көлдөрүндө кеме жүрөт. Башкы порттору - Энтеббе, Жинда. Айыл чарба азыктары жана балык экспорттолот. Негизги соода шериктештери: Кения, БАЭ, Индия, Кытай, Судан.


{{Африка бирлиги}}


== Колдонулган адабияттар ==
«Кыргызстан». Улуттук энциклопедия: 7-том / Башкы ред. Ү. А. Асанов. К 97. Б.: «Кыргыз энциклопедиясы» башкы редакциясы, 2015. - 832 б., илл. ISBN 978-9967-14-125-4

[[Категория:Мамлекеттер арип боюнча]]
[[Категория:Африка]]</text>
      <sha1>rd2vv6etcfe2brumwceysgpjlzlpjrn</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>425594</id>
      <parentid>425593</parentid>
      <timestamp>2022-08-29T04:00:52Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Чагылган</username>
        <id>28330</id>
      </contributor>
      <comment>/* Калкы */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="10619" xml:space="preserve">'''Уганда''', Уганда Республикасы Чыгыш Африкадагы [[мамлекет]]. 

Түндүгүнөн Түштүк Судан, батышынан Конго Демокр. Респ., түштүгүнөн Руанда жана Танзания, чыгышынан Кения менен чектешет. Түштүк-чыгышын Виктория көлү чулгайт. Аянты 241,5 миң км2. Калкы 35,1 млн (2014). Борбору - Кампала ш. Адм.-айм. жактан 4 регионго (ал 80 округга) бөлүнөт. Орт. жыштыгы 1 км2 жерге 119 киши. Акча бирдиги - уганда шиллинги. Өлкөнүн түштүгүндө банту (ганда, сога, ньянколе, чига ж. б.), түндүгүндө жана чыгышында нилот (ланго, тесо, ачоли ж. б.), түндүк-батышында нило-сахара (лугбара, мади ж. б.) эли отурукташкан. Динге ишенгендери - христиандар (католиктер жана протестанттар). 

Расмий тили - англис жана суахили тилдери. Шаар калкы 14,8%. Ири шаарлары: Кампала, Жинжа, Мбале, Энтеббе. Мамлекеттик түзүлүшү. Уганда - унитардык мамлекет. Конституциясы 1995-ж. 22-сентябрда кабыл алынган. Башкаруу формасы - авторитардык президенттик республика. Мамлекет жана өкмөт башчысы - президент (1986жылдан генерал-лейтенант Йовери Мусевени). Мыйзам чыгаруу бийлигинин жогорку органы - бир палаталуу парламент. 2005-жылдан көп партиялуулукка уруксат берилип, алар саясий турмушка аралаша баштады. Парламенттеги негизги саясий партия - Каршылык көрсөтүү кыймылы. 

== Tабияты ==
Рельефинде анча терең эмес өрөөндөр менен тилмеленген дөңсөөлүү (1100- 1500 м) түздүк басымдуу. Өлкөнүн батышында - Рувензори тоосу (эн бийик жери 5109 ж, Маргерита чокусу) жайгашкан. Климаты субэкватордук. Эң жылуу айы январдын орт. температурасы 17-24°С, эң салкын айы июлдуку 16-21°С, деңиз деңг. 2000 м бийиктиктерде 0°Сдан төмөн түшкөн учурлар байкалат. Бийиктиги 3500лден жогору болгон тоо капталдарында кар жаайт.
 
Бийик чокулары мөңгү менен капталган. Бул жерлерде өрөөн жана касаба тибиндеги 40тай чакан мөңгү бар. Жылдык жаан-чачыны 750 лшден 1500 жиге чейин. Ири көлдөрү: Альберт, Кьога, Виктория. Дарыялары Нилдин алабына кирет. Кызыл ферралит, кызыл күрөн (кургак жерлеринде) топурагы басымдуу. Бийик чөптүү саванна басымдуу. Тоолорунда дайыма жашыл токой кездешет. Кен байлыктары: жез, полиметалл, висмут, калай, таш туз ж. б. Улуттук парктары: Рувензори, Каберега. 


== Tарыхы ==
У. аймагын байыртадан пигмейлер мекендеген. Б. з. 1-кылымында банту, 11-кылымынд анилоттор жер которуп келишкен. 16-кылымда Уньоро мамлекеттик түзүлүшү, 18-кылымда Буганда феодалдык мамлекети пайда болуп, 19-кылымдын ортосунда Борбордук Африка регионундагы күчтүү, борборлошкон мамлекетке айланган. 1860-ж. азыркы У-нын аймагына европалык (англ., фр.) миссионерлер келе баштаган. 1890-ж. Британия менен Германиянын ортосунда түзүлгөн Гельголанд келишими боюнча Англия У-нын аймагына эркин аракеттерди жүргүзүү укугуна ээ болгон. 1894-ж. ал Англияга протекторат болгон. 1904-жылдан англ. колониячылар У-га пахта, кофе плантацияларын негиздеп, айыл чарба продукцияларын экспорттоо үчүн Виктория көлүнөн Инд океанына чейин т. ж. курушкан. Бүткүл башкаруу органдары англ. бийликтин көзөмөлүндө турган. Экинчи дүйнөлүк согуш убагында У. аскерлери Англия тарапта согушкан. Согуштан кийин У-да антиимпер. күрөш күчөп, 1945-ж. жалпы иш таштоо, 1949-ж. апрель-майда кеңири элдик кыр көрсөтүүлөр болгон. Аларга каршы англ. өкмөт аскер күчүн колдонгон. 1950ж-дын 2-жарымында У-да көптөгөн саясий партиялар пайда болуп, 1952-ж. Улуттук конгресс партиясы (УКП) түзүлгөн. Ал бардык урууларды бириктирүү, өзүн-өзү башкаруу ж. б. талаптарды койгон. 1960-ж. УКП бөлүнүп, анын радикалдык канаты жана У. элдеринин союзу (1958-ж. уюшулган) биригип, Уганда элдик конгресси (УЭК) негизделген. УЭКтин негизги талабы өлкөгө токтоосуз көз карандысыздык берүү болгон. 1962-ж. 9-октябрда У. көз карандысыз федерациялык өлкө, 1967-ж. унитардык республика болуп жарыяланган. 1968-70-ж. экономикада мамлекеттик сектордун өнүгүшүнө багытталган бир нече чаралар (улутташтыруу, колхоздоштуруу ж. б.) жүргүзүлгөн. 1971-ж. аскер төңкөрүшү болуп, бийликке генерал-майор Иди Амин Дада келген. Ал Израил жана Улуу Британия менен дипл. мамилелерин бузуп, араб өлкөлөрү менен достук мамиле түзүп, финансылык колдоолорго ээ болгон. Армиянын санын көбөйтүп, согушгук куралдарды топтогон. Мамлекеттик сектордогу айлык акыларды кыскартып, медицина жана социалдык программаларды каржылоону азайткан. 1979-ж. элдик нааразычылыктар аскердик өкмөттү кулаткан; бийлик У. улуттук-боштондук фронтуна, 1980-ж. май айынан Уганда улуттук-боштондук фронтунун Аскер к-тине өткөн. 1986-ж. Элдик армия бийликке келип, өлкө президенттигине Йовери Мусевени шайланган. 2011-ж. президенттик шайлоодо И. Мусавени кайрадан шайланган. У. 1962-жылдан БУУга мүчө.

== Калкы ==

Өлкөнүн түштүгүндө банту (ганда, сога, ньянколе, чига ж. б.), түндүгүндө жана чыгышында нилот (ланго, тесо, ачоли ж. б.), түндүк-батышында нило-сахара (лугбара, мади ж. б.) эли отурукташкан. Динге ишенгендери - христиандар (католиктер жана протестанттар).

== Чарбасы ==
Уганда - дүйнөдөгү эң жакыр өлкөлөрдүн катарына кирет. ИДПнин көлөмү 43,2 млрд АКШ доллары (2009). Аны киши башына бөлүштүргөндө 1,3 миң доллардан туура келет. Андагы тейлөө чөйрөсүнүн үлүшү (% менен) 52,8, өнөр жайдыкы 25,0, айыл чарбаныкы 22,2. У-да 2008-ж. 2,2 млрд кВпг-с электр энергиясы (анын 2/3си ГЭСтен) өндүрүлгөн. Айыл чарба азыктары кайрадан иштетилет. Хим., металл иштетүү, электртех., курулуш материалдар өндүрүштөрү иштейт. Айыл чарбасында дыйканчылык басымдуу. Кофе, чай, тамеки, пахта айдалып, банан, маниок, батат, дан буурчактар, жүгөрү өстүрүлөт. Гүл өстүрүү өнүккөн. Мал чарбасы да бар. Көлдөн балык кармалат. Токой даярдалат. Т. ж-нун уз. (миң км менен) 1,24, автомобилдики 11 (анын 28%тейи асфальтталган). Виктория, Альберт жана Кьога көлдөрүндө кеме жүрөт. Башкы порттору - Энтеббе, Жинда. Айыл чарба азыктары жана балык экспорттолот. Негизги соода шериктештери: Кения, БАЭ, Индия, Кытай, Судан.


{{Африка бирлиги}}


== Колдонулган адабияттар ==
«Кыргызстан». Улуттук энциклопедия: 7-том / Башкы ред. Ү. А. Асанов. К 97. Б.: «Кыргыз энциклопедиясы» башкы редакциясы, 2015. - 832 б., илл. ISBN 978-9967-14-125-4

[[Категория:Мамлекеттер арип боюнча]]
[[Категория:Африка]]</text>
      <sha1>3j6hd0n6g7lnt5azg0r1dercyzq68wd</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>425595</id>
      <parentid>425594</parentid>
      <timestamp>2022-08-29T04:01:52Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Чагылган</username>
        <id>28330</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="10168" xml:space="preserve">'''Уганда''', Уганда Республикасы Чыгыш Африкадагы [[мамлекет]]. 

Түндүгүнөн Түштүк Судан, батышынан Конго Демокр. Респ., түштүгүнөн Руанда жана Танзания, чыгышынан Кения менен чектешет. Түштүк-чыгышын Виктория көлү чулгайт. Аянты 241,5 миң км2. Калкы 35,1 млн (2014). Борбору - Кампала ш. Адм.-айм. жактан 4 регионго (ал 80 округга) бөлүнөт. Орт. жыштыгы 1 км2 жерге 119 киши. Акча бирдиги - уганда шиллинги.&lt;br&gt;
Расмий тили - англис жана суахили тилдери. Шаар калкы 14,8%. Ири шаарлары: Кампала, Жинжа, Мбале, Энтеббе. Мамлекеттик түзүлүшү. Уганда - унитардык мамлекет. Конституциясы 1995-ж. 22-сентябрда кабыл алынган. Башкаруу формасы - авторитардык президенттик республика. Мамлекет жана өкмөт башчысы - президент (1986жылдан генерал-лейтенант Йовери Мусевени). Мыйзам чыгаруу бийлигинин жогорку органы - бир палаталуу парламент. 2005-жылдан көп партиялуулукка уруксат берилип, алар саясий турмушка аралаша баштады. Парламенттеги негизги саясий партия - Каршылык көрсөтүү кыймылы.

== Tабияты ==
Рельефинде анча терең эмес өрөөндөр менен тилмеленген дөңсөөлүү (1100- 1500 м) түздүк басымдуу. Өлкөнүн батышында - Рувензори тоосу (эн бийик жери 5109 ж, Маргерита чокусу) жайгашкан. Климаты субэкватордук. Эң жылуу айы январдын орт. температурасы 17-24°С, эң салкын айы июлдуку 16-21°С, деңиз деңг. 2000 м бийиктиктерде 0°Сдан төмөн түшкөн учурлар байкалат. Бийиктиги 3500лден жогору болгон тоо капталдарында кар жаайт.
 
Бийик чокулары мөңгү менен капталган. Бул жерлерде өрөөн жана касаба тибиндеги 40тай чакан мөңгү бар. Жылдык жаан-чачыны 750 лшден 1500 жиге чейин. Ири көлдөрү: Альберт, Кьога, Виктория. Дарыялары Нилдин алабына кирет. Кызыл ферралит, кызыл күрөн (кургак жерлеринде) топурагы басымдуу. Бийик чөптүү саванна басымдуу. Тоолорунда дайыма жашыл токой кездешет. Кен байлыктары: жез, полиметалл, висмут, калай, таш туз ж. б. Улуттук парктары: Рувензори, Каберега. 


== Tарыхы ==
У. аймагын байыртадан пигмейлер мекендеген. Б. з. 1-кылымында банту, 11-кылымынд анилоттор жер которуп келишкен. 16-кылымда Уньоро мамлекеттик түзүлүшү, 18-кылымда Буганда феодалдык мамлекети пайда болуп, 19-кылымдын ортосунда Борбордук Африка регионундагы күчтүү, борборлошкон мамлекетке айланган. 1860-ж. азыркы У-нын аймагына европалык (англ., фр.) миссионерлер келе баштаган. 1890-ж. Британия менен Германиянын ортосунда түзүлгөн Гельголанд келишими боюнча Англия У-нын аймагына эркин аракеттерди жүргүзүү укугуна ээ болгон. 1894-ж. ал Англияга протекторат болгон. 1904-жылдан англ. колониячылар У-га пахта, кофе плантацияларын негиздеп, айыл чарба продукцияларын экспорттоо үчүн Виктория көлүнөн Инд океанына чейин т. ж. курушкан. Бүткүл башкаруу органдары англ. бийликтин көзөмөлүндө турган. Экинчи дүйнөлүк согуш убагында У. аскерлери Англия тарапта согушкан. Согуштан кийин У-да антиимпер. күрөш күчөп, 1945-ж. жалпы иш таштоо, 1949-ж. апрель-майда кеңири элдик кыр көрсөтүүлөр болгон. Аларга каршы англ. өкмөт аскер күчүн колдонгон. 1950ж-дын 2-жарымында У-да көптөгөн саясий партиялар пайда болуп, 1952-ж. Улуттук конгресс партиясы (УКП) түзүлгөн. Ал бардык урууларды бириктирүү, өзүн-өзү башкаруу ж. б. талаптарды койгон. 1960-ж. УКП бөлүнүп, анын радикалдык канаты жана У. элдеринин союзу (1958-ж. уюшулган) биригип, Уганда элдик конгресси (УЭК) негизделген. УЭКтин негизги талабы өлкөгө токтоосуз көз карандысыздык берүү болгон. 1962-ж. 9-октябрда У. көз карандысыз федерациялык өлкө, 1967-ж. унитардык республика болуп жарыяланган. 1968-70-ж. экономикада мамлекеттик сектордун өнүгүшүнө багытталган бир нече чаралар (улутташтыруу, колхоздоштуруу ж. б.) жүргүзүлгөн. 1971-ж. аскер төңкөрүшү болуп, бийликке генерал-майор Иди Амин Дада келген. Ал Израил жана Улуу Британия менен дипл. мамилелерин бузуп, араб өлкөлөрү менен достук мамиле түзүп, финансылык колдоолорго ээ болгон. Армиянын санын көбөйтүп, согушгук куралдарды топтогон. Мамлекеттик сектордогу айлык акыларды кыскартып, медицина жана социалдык программаларды каржылоону азайткан. 1979-ж. элдик нааразычылыктар аскердик өкмөттү кулаткан; бийлик У. улуттук-боштондук фронтуна, 1980-ж. май айынан Уганда улуттук-боштондук фронтунун Аскер к-тине өткөн. 1986-ж. Элдик армия бийликке келип, өлкө президенттигине Йовери Мусевени шайланган. 2011-ж. президенттик шайлоодо И. Мусавени кайрадан шайланган. У. 1962-жылдан БУУга мүчө.

== Калкы ==

Өлкөнүн түштүгүндө банту (ганда, сога, ньянколе, чига ж. б.), түндүгүндө жана чыгышында нилот (ланго, тесо, ачоли ж. б.), түндүк-батышында нило-сахара (лугбара, мади ж. б.) эли отурукташкан. Динге ишенгендери - христиандар (католиктер жана протестанттар).

== Чарбасы ==
Уганда - дүйнөдөгү эң жакыр өлкөлөрдүн катарына кирет. ИДПнин көлөмү 43,2 млрд АКШ доллары (2009). Аны киши башына бөлүштүргөндө 1,3 миң доллардан туура келет. Андагы тейлөө чөйрөсүнүн үлүшү (% менен) 52,8, өнөр жайдыкы 25,0, айыл чарбаныкы 22,2. У-да 2008-ж. 2,2 млрд кВпг-с электр энергиясы (анын 2/3си ГЭСтен) өндүрүлгөн. Айыл чарба азыктары кайрадан иштетилет. Хим., металл иштетүү, электртех., курулуш материалдар өндүрүштөрү иштейт. Айыл чарбасында дыйканчылык басымдуу. Кофе, чай, тамеки, пахта айдалып, банан, маниок, батат, дан буурчактар, жүгөрү өстүрүлөт. Гүл өстүрүү өнүккөн. Мал чарбасы да бар. Көлдөн балык кармалат. Токой даярдалат. Т. ж-нун уз. (миң км менен) 1,24, автомобилдики 11 (анын 28%тейи асфальтталган). Виктория, Альберт жана Кьога көлдөрүндө кеме жүрөт. Башкы порттору - Энтеббе, Жинда. Айыл чарба азыктары жана балык экспорттолот. Негизги соода шериктештери: Кения, БАЭ, Индия, Кытай, Судан.


{{Африка бирлиги}}


== Колдонулган адабияттар ==
«Кыргызстан». Улуттук энциклопедия: 7-том / Башкы ред. Ү. А. Асанов. К 97. Б.: «Кыргыз энциклопедиясы» башкы редакциясы, 2015. - 832 б., илл. ISBN 978-9967-14-125-4

[[Категория:Мамлекеттер арип боюнча]]
[[Категория:Африка]]</text>
      <sha1>ffdlexfobq4c64u7qqllv64qgx78cyt</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>425598</id>
      <parentid>425595</parentid>
      <timestamp>2022-08-29T04:21:06Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Чагылган</username>
        <id>28330</id>
      </contributor>
      <comment>/* Калкы */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="10190" xml:space="preserve">'''Уганда''', Уганда Республикасы Чыгыш Африкадагы [[мамлекет]]. 

Түндүгүнөн Түштүк Судан, батышынан Конго Демокр. Респ., түштүгүнөн Руанда жана Танзания, чыгышынан Кения менен чектешет. Түштүк-чыгышын Виктория көлү чулгайт. Аянты 241,5 миң км2. Калкы 35,1 млн (2014). Борбору - Кампала ш. Адм.-айм. жактан 4 регионго (ал 80 округга) бөлүнөт. Орт. жыштыгы 1 км2 жерге 119 киши. Акча бирдиги - уганда шиллинги.&lt;br&gt;
Расмий тили - англис жана суахили тилдери. Шаар калкы 14,8%. Ири шаарлары: Кампала, Жинжа, Мбале, Энтеббе. Мамлекеттик түзүлүшү. Уганда - унитардык мамлекет. Конституциясы 1995-ж. 22-сентябрда кабыл алынган. Башкаруу формасы - авторитардык президенттик республика. Мамлекет жана өкмөт башчысы - президент (1986жылдан генерал-лейтенант Йовери Мусевени). Мыйзам чыгаруу бийлигинин жогорку органы - бир палаталуу парламент. 2005-жылдан көп партиялуулукка уруксат берилип, алар саясий турмушка аралаша баштады. Парламенттеги негизги саясий партия - Каршылык көрсөтүү кыймылы.

== Tабияты ==
Рельефинде анча терең эмес өрөөндөр менен тилмеленген дөңсөөлүү (1100- 1500 м) түздүк басымдуу. Өлкөнүн батышында - Рувензори тоосу (эн бийик жери 5109 ж, Маргерита чокусу) жайгашкан. Климаты субэкватордук. Эң жылуу айы январдын орт. температурасы 17-24°С, эң салкын айы июлдуку 16-21°С, деңиз деңг. 2000 м бийиктиктерде 0°Сдан төмөн түшкөн учурлар байкалат. Бийиктиги 3500лден жогору болгон тоо капталдарында кар жаайт.
 
Бийик чокулары мөңгү менен капталган. Бул жерлерде өрөөн жана касаба тибиндеги 40тай чакан мөңгү бар. Жылдык жаан-чачыны 750 лшден 1500 жиге чейин. Ири көлдөрү: Альберт, Кьога, Виктория. Дарыялары Нилдин алабына кирет. Кызыл ферралит, кызыл күрөн (кургак жерлеринде) топурагы басымдуу. Бийик чөптүү саванна басымдуу. Тоолорунда дайыма жашыл токой кездешет. Кен байлыктары: жез, полиметалл, висмут, калай, таш туз ж. б. Улуттук парктары: Рувензори, Каберега. 


== Tарыхы ==
У. аймагын байыртадан пигмейлер мекендеген. Б. з. 1-кылымында банту, 11-кылымынд анилоттор жер которуп келишкен. 16-кылымда Уньоро мамлекеттик түзүлүшү, 18-кылымда Буганда феодалдык мамлекети пайда болуп, 19-кылымдын ортосунда Борбордук Африка регионундагы күчтүү, борборлошкон мамлекетке айланган. 1860-ж. азыркы У-нын аймагына европалык (англ., фр.) миссионерлер келе баштаган. 1890-ж. Британия менен Германиянын ортосунда түзүлгөн Гельголанд келишими боюнча Англия У-нын аймагына эркин аракеттерди жүргүзүү укугуна ээ болгон. 1894-ж. ал Англияга протекторат болгон. 1904-жылдан англ. колониячылар У-га пахта, кофе плантацияларын негиздеп, айыл чарба продукцияларын экспорттоо үчүн Виктория көлүнөн Инд океанына чейин т. ж. курушкан. Бүткүл башкаруу органдары англ. бийликтин көзөмөлүндө турган. Экинчи дүйнөлүк согуш убагында У. аскерлери Англия тарапта согушкан. Согуштан кийин У-да антиимпер. күрөш күчөп, 1945-ж. жалпы иш таштоо, 1949-ж. апрель-майда кеңири элдик кыр көрсөтүүлөр болгон. Аларга каршы англ. өкмөт аскер күчүн колдонгон. 1950ж-дын 2-жарымында У-да көптөгөн саясий партиялар пайда болуп, 1952-ж. Улуттук конгресс партиясы (УКП) түзүлгөн. Ал бардык урууларды бириктирүү, өзүн-өзү башкаруу ж. б. талаптарды койгон. 1960-ж. УКП бөлүнүп, анын радикалдык канаты жана У. элдеринин союзу (1958-ж. уюшулган) биригип, Уганда элдик конгресси (УЭК) негизделген. УЭКтин негизги талабы өлкөгө токтоосуз көз карандысыздык берүү болгон. 1962-ж. 9-октябрда У. көз карандысыз федерациялык өлкө, 1967-ж. унитардык республика болуп жарыяланган. 1968-70-ж. экономикада мамлекеттик сектордун өнүгүшүнө багытталган бир нече чаралар (улутташтыруу, колхоздоштуруу ж. б.) жүргүзүлгөн. 1971-ж. аскер төңкөрүшү болуп, бийликке генерал-майор Иди Амин Дада келген. Ал Израил жана Улуу Британия менен дипл. мамилелерин бузуп, араб өлкөлөрү менен достук мамиле түзүп, финансылык колдоолорго ээ болгон. Армиянын санын көбөйтүп, согушгук куралдарды топтогон. Мамлекеттик сектордогу айлык акыларды кыскартып, медицина жана социалдык программаларды каржылоону азайткан. 1979-ж. элдик нааразычылыктар аскердик өкмөттү кулаткан; бийлик У. улуттук-боштондук фронтуна, 1980-ж. май айынан Уганда улуттук-боштондук фронтунун Аскер к-тине өткөн. 1986-ж. Элдик армия бийликке келип, өлкө президенттигине Йовери Мусевени шайланган. 2011-ж. президенттик шайлоодо И. Мусавени кайрадан шайланган. У. 1962-жылдан БУУга мүчө.

== Калкы ==

Өлкөнүн түштүгүндө банту (ганда, сога, ньянколе, чига ж. б.), түндүгүндө жана чыгышында нилот (ланго, [[тесо (эл)ф|тесо]], ачоли ж. б.), түндүк-батышында нило-сахара (лугбара, мади ж. б.) эли отурукташкан. Динге ишенгендери - христиандар (католиктер жана протестанттар).

== Чарбасы ==
Уганда - дүйнөдөгү эң жакыр өлкөлөрдүн катарына кирет. ИДПнин көлөмү 43,2 млрд АКШ доллары (2009). Аны киши башына бөлүштүргөндө 1,3 миң доллардан туура келет. Андагы тейлөө чөйрөсүнүн үлүшү (% менен) 52,8, өнөр жайдыкы 25,0, айыл чарбаныкы 22,2. У-да 2008-ж. 2,2 млрд кВпг-с электр энергиясы (анын 2/3си ГЭСтен) өндүрүлгөн. Айыл чарба азыктары кайрадан иштетилет. Хим., металл иштетүү, электртех., курулуш материалдар өндүрүштөрү иштейт. Айыл чарбасында дыйканчылык басымдуу. Кофе, чай, тамеки, пахта айдалып, банан, маниок, батат, дан буурчактар, жүгөрү өстүрүлөт. Гүл өстүрүү өнүккөн. Мал чарбасы да бар. Көлдөн балык кармалат. Токой даярдалат. Т. ж-нун уз. (миң км менен) 1,24, автомобилдики 11 (анын 28%тейи асфальтталган). Виктория, Альберт жана Кьога көлдөрүндө кеме жүрөт. Башкы порттору - Энтеббе, Жинда. Айыл чарба азыктары жана балык экспорттолот. Негизги соода шериктештери: Кения, БАЭ, Индия, Кытай, Судан.


{{Африка бирлиги}}


== Колдонулган адабияттар ==
«Кыргызстан». Улуттук энциклопедия: 7-том / Башкы ред. Ү. А. Асанов. К 97. Б.: «Кыргыз энциклопедиясы» башкы редакциясы, 2015. - 832 б., илл. ISBN 978-9967-14-125-4

[[Категория:Мамлекеттер арип боюнча]]
[[Категория:Африка]]</text>
      <sha1>aml8ous18qx1qz1cd3xjfuzpvzmr8pb</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>425599</id>
      <parentid>425598</parentid>
      <timestamp>2022-08-29T04:21:22Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Чагылган</username>
        <id>28330</id>
      </contributor>
      <comment>/* Калкы */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="10188" xml:space="preserve">'''Уганда''', Уганда Республикасы Чыгыш Африкадагы [[мамлекет]]. 

Түндүгүнөн Түштүк Судан, батышынан Конго Демокр. Респ., түштүгүнөн Руанда жана Танзания, чыгышынан Кения менен чектешет. Түштүк-чыгышын Виктория көлү чулгайт. Аянты 241,5 миң км2. Калкы 35,1 млн (2014). Борбору - Кампала ш. Адм.-айм. жактан 4 регионго (ал 80 округга) бөлүнөт. Орт. жыштыгы 1 км2 жерге 119 киши. Акча бирдиги - уганда шиллинги.&lt;br&gt;
Расмий тили - англис жана суахили тилдери. Шаар калкы 14,8%. Ири шаарлары: Кампала, Жинжа, Мбале, Энтеббе. Мамлекеттик түзүлүшү. Уганда - унитардык мамлекет. Конституциясы 1995-ж. 22-сентябрда кабыл алынган. Башкаруу формасы - авторитардык президенттик республика. Мамлекет жана өкмөт башчысы - президент (1986жылдан генерал-лейтенант Йовери Мусевени). Мыйзам чыгаруу бийлигинин жогорку органы - бир палаталуу парламент. 2005-жылдан көп партиялуулукка уруксат берилип, алар саясий турмушка аралаша баштады. Парламенттеги негизги саясий партия - Каршылык көрсөтүү кыймылы.

== Tабияты ==
Рельефинде анча терең эмес өрөөндөр менен тилмеленген дөңсөөлүү (1100- 1500 м) түздүк басымдуу. Өлкөнүн батышында - Рувензори тоосу (эн бийик жери 5109 ж, Маргерита чокусу) жайгашкан. Климаты субэкватордук. Эң жылуу айы январдын орт. температурасы 17-24°С, эң салкын айы июлдуку 16-21°С, деңиз деңг. 2000 м бийиктиктерде 0°Сдан төмөн түшкөн учурлар байкалат. Бийиктиги 3500лден жогору болгон тоо капталдарында кар жаайт.
 
Бийик чокулары мөңгү менен капталган. Бул жерлерде өрөөн жана касаба тибиндеги 40тай чакан мөңгү бар. Жылдык жаан-чачыны 750 лшден 1500 жиге чейин. Ири көлдөрү: Альберт, Кьога, Виктория. Дарыялары Нилдин алабына кирет. Кызыл ферралит, кызыл күрөн (кургак жерлеринде) топурагы басымдуу. Бийик чөптүү саванна басымдуу. Тоолорунда дайыма жашыл токой кездешет. Кен байлыктары: жез, полиметалл, висмут, калай, таш туз ж. б. Улуттук парктары: Рувензори, Каберега. 


== Tарыхы ==
У. аймагын байыртадан пигмейлер мекендеген. Б. з. 1-кылымында банту, 11-кылымынд анилоттор жер которуп келишкен. 16-кылымда Уньоро мамлекеттик түзүлүшү, 18-кылымда Буганда феодалдык мамлекети пайда болуп, 19-кылымдын ортосунда Борбордук Африка регионундагы күчтүү, борборлошкон мамлекетке айланган. 1860-ж. азыркы У-нын аймагына европалык (англ., фр.) миссионерлер келе баштаган. 1890-ж. Британия менен Германиянын ортосунда түзүлгөн Гельголанд келишими боюнча Англия У-нын аймагына эркин аракеттерди жүргүзүү укугуна ээ болгон. 1894-ж. ал Англияга протекторат болгон. 1904-жылдан англ. колониячылар У-га пахта, кофе плантацияларын негиздеп, айыл чарба продукцияларын экспорттоо үчүн Виктория көлүнөн Инд океанына чейин т. ж. курушкан. Бүткүл башкаруу органдары англ. бийликтин көзөмөлүндө турган. Экинчи дүйнөлүк согуш убагында У. аскерлери Англия тарапта согушкан. Согуштан кийин У-да антиимпер. күрөш күчөп, 1945-ж. жалпы иш таштоо, 1949-ж. апрель-майда кеңири элдик кыр көрсөтүүлөр болгон. Аларга каршы англ. өкмөт аскер күчүн колдонгон. 1950ж-дын 2-жарымында У-да көптөгөн саясий партиялар пайда болуп, 1952-ж. Улуттук конгресс партиясы (УКП) түзүлгөн. Ал бардык урууларды бириктирүү, өзүн-өзү башкаруу ж. б. талаптарды койгон. 1960-ж. УКП бөлүнүп, анын радикалдык канаты жана У. элдеринин союзу (1958-ж. уюшулган) биригип, Уганда элдик конгресси (УЭК) негизделген. УЭКтин негизги талабы өлкөгө токтоосуз көз карандысыздык берүү болгон. 1962-ж. 9-октябрда У. көз карандысыз федерациялык өлкө, 1967-ж. унитардык республика болуп жарыяланган. 1968-70-ж. экономикада мамлекеттик сектордун өнүгүшүнө багытталган бир нече чаралар (улутташтыруу, колхоздоштуруу ж. б.) жүргүзүлгөн. 1971-ж. аскер төңкөрүшү болуп, бийликке генерал-майор Иди Амин Дада келген. Ал Израил жана Улуу Британия менен дипл. мамилелерин бузуп, араб өлкөлөрү менен достук мамиле түзүп, финансылык колдоолорго ээ болгон. Армиянын санын көбөйтүп, согушгук куралдарды топтогон. Мамлекеттик сектордогу айлык акыларды кыскартып, медицина жана социалдык программаларды каржылоону азайткан. 1979-ж. элдик нааразычылыктар аскердик өкмөттү кулаткан; бийлик У. улуттук-боштондук фронтуна, 1980-ж. май айынан Уганда улуттук-боштондук фронтунун Аскер к-тине өткөн. 1986-ж. Элдик армия бийликке келип, өлкө президенттигине Йовери Мусевени шайланган. 2011-ж. президенттик шайлоодо И. Мусавени кайрадан шайланган. У. 1962-жылдан БУУга мүчө.

== Калкы ==

Өлкөнүн түштүгүндө банту (ганда, сога, ньянколе, чига ж. б.), түндүгүндө жана чыгышында нилот (ланго, [[тесо (эл)|тесо]], ачоли ж. б.), түндүк-батышында нило-сахара (лугбара, мади ж. б.) эли отурукташкан. Динге ишенгендери - христиандар (католиктер жана протестанттар).

== Чарбасы ==
Уганда - дүйнөдөгү эң жакыр өлкөлөрдүн катарына кирет. ИДПнин көлөмү 43,2 млрд АКШ доллары (2009). Аны киши башына бөлүштүргөндө 1,3 миң доллардан туура келет. Андагы тейлөө чөйрөсүнүн үлүшү (% менен) 52,8, өнөр жайдыкы 25,0, айыл чарбаныкы 22,2. У-да 2008-ж. 2,2 млрд кВпг-с электр энергиясы (анын 2/3си ГЭСтен) өндүрүлгөн. Айыл чарба азыктары кайрадан иштетилет. Хим., металл иштетүү, электртех., курулуш материалдар өндүрүштөрү иштейт. Айыл чарбасында дыйканчылык басымдуу. Кофе, чай, тамеки, пахта айдалып, банан, маниок, батат, дан буурчактар, жүгөрү өстүрүлөт. Гүл өстүрүү өнүккөн. Мал чарбасы да бар. Көлдөн балык кармалат. Токой даярдалат. Т. ж-нун уз. (миң км менен) 1,24, автомобилдики 11 (анын 28%тейи асфальтталган). Виктория, Альберт жана Кьога көлдөрүндө кеме жүрөт. Башкы порттору - Энтеббе, Жинда. Айыл чарба азыктары жана балык экспорттолот. Негизги соода шериктештери: Кения, БАЭ, Индия, Кытай, Судан.


{{Африка бирлиги}}


== Колдонулган адабияттар ==
«Кыргызстан». Улуттук энциклопедия: 7-том / Башкы ред. Ү. А. Асанов. К 97. Б.: «Кыргыз энциклопедиясы» башкы редакциясы, 2015. - 832 б., илл. ISBN 978-9967-14-125-4

[[Категория:Мамлекеттер арип боюнча]]
[[Категория:Африка]]</text>
      <sha1>i9y4kkjgf7jh1cechse5esy8qhchqj6</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>425601</id>
      <parentid>425599</parentid>
      <timestamp>2022-08-29T04:24:12Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Чагылган</username>
        <id>28330</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="10316" xml:space="preserve">'''Уганда''', Уганда Республикасы Чыгыш Африкадагы [[мамлекет]]. 

Түндүгүнөн Түштүк Судан, батышынан Конго Демокр. Респ., түштүгүнөн Руанда жана Танзания, чыгышынан Кения менен чектешет. Түштүк-чыгышын Виктория көлү чулгайт. Аянты 241,5 миң км2. Калкы 35,1 млн (2014). Борбору - Кампала ш. Адм.-айм. жактан 4 регионго (ал 80 округга) бөлүнөт. Орт. жыштыгы 1 км2 жерге 119 киши. Акча бирдиги - уганда шиллинги.&lt;br&gt;
Расмий тили - англис жана суахили тилдери. Шаар калкы 14,8%. Ири шаарлары: Кампала, Жинжа, Мбале, Энтеббе. Мамлекеттик түзүлүшү. Уганда - унитардык мамлекет. Конституциясы 1995-ж. 22-сентябрда кабыл алынган. Башкаруу формасы - авторитардык президенттик республика. Мамлекет жана өкмөт башчысы - президент (1986жылдан генерал-лейтенант Йовери Мусевени). Мыйзам чыгаруу бийлигинин жогорку органы - бир палаталуу парламент. 2005-жылдан көп партиялуулукка уруксат берилип, алар саясий турмушка аралаша баштады. Парламенттеги негизги саясий партия - Каршылык көрсөтүү кыймылы.

== Tабияты ==
Рельефинде анча терең эмес өрөөндөр менен тилмеленген дөңсөөлүү (1100- 1500 м) түздүк басымдуу. Өлкөнүн батышында - Рувензори тоосу (эн бийик жери 5109 ж, Маргерита чокусу) жайгашкан. Климаты субэкватордук. Эң жылуу айы январдын орт. температурасы 17-24°С, эң салкын айы июлдуку 16-21°С, деңиз деңг. 2000 м бийиктиктерде 0°Сдан төмөн түшкөн учурлар байкалат. Бийиктиги 3500лден жогору болгон тоо капталдарында кар жаайт.
 
Бийик чокулары мөңгү менен капталган. Бул жерлерде өрөөн жана касаба тибиндеги 40тай чакан мөңгү бар. Жылдык жаан-чачыны 750 лшден 1500 жиге чейин. Ири көлдөрү: Альберт, Кьога, Виктория. Дарыялары Нилдин алабына кирет. Кызыл ферралит, кызыл күрөн (кургак жерлеринде) топурагы басымдуу. Бийик чөптүү саванна басымдуу. Тоолорунда дайыма жашыл токой кездешет. Кен байлыктары: жез, полиметалл, висмут, калай, таш туз ж. б. Улуттук парктары: Рувензори, Каберега. 


== Tарыхы ==
У. аймагын байыртадан пигмейлер мекендеген. Б. з. 1-кылымында банту, 11-кылымынд анилоттор жер которуп келишкен. 16-кылымда Уньоро мамлекеттик түзүлүшү, 18-кылымда Буганда феодалдык мамлекети пайда болуп, 19-кылымдын ортосунда Борбордук Африка регионундагы күчтүү, борборлошкон мамлекетке айланган. 1860-ж. азыркы У-нын аймагына европалык (англ., фр.) миссионерлер келе баштаган. 1890-ж. Британия менен Германиянын ортосунда түзүлгөн Гельголанд келишими боюнча Англия У-нын аймагына эркин аракеттерди жүргүзүү укугуна ээ болгон. 1894-ж. ал Англияга протекторат болгон. 1904-жылдан англ. колониячылар У-га пахта, кофе плантацияларын негиздеп, айыл чарба продукцияларын экспорттоо үчүн Виктория көлүнөн Инд океанына чейин т. ж. курушкан. Бүткүл башкаруу органдары англ. бийликтин көзөмөлүндө турган. Экинчи дүйнөлүк согуш убагында У. аскерлери Англия тарапта согушкан. Согуштан кийин У-да антиимпер. күрөш күчөп, 1945-ж. жалпы иш таштоо, 1949-ж. апрель-майда кеңири элдик кыр көрсөтүүлөр болгон. Аларга каршы англ. өкмөт аскер күчүн колдонгон. 1950ж-дын 2-жарымында У-да көптөгөн саясий партиялар пайда болуп, 1952-ж. Улуттук конгресс партиясы (УКП) түзүлгөн. Ал бардык урууларды бириктирүү, өзүн-өзү башкаруу ж. б. талаптарды койгон. 1960-ж. УКП бөлүнүп, анын радикалдык канаты жана У. элдеринин союзу (1958-ж. уюшулган) биригип, Уганда элдик конгресси (УЭК) негизделген. УЭКтин негизги талабы өлкөгө токтоосуз көз карандысыздык берүү болгон. 1962-ж. 9-октябрда У. көз карандысыз федерациялык өлкө, 1967-ж. унитардык республика болуп жарыяланган. 1968-70-ж. экономикада мамлекеттик сектордун өнүгүшүнө багытталган бир нече чаралар (улутташтыруу, колхоздоштуруу ж. б.) жүргүзүлгөн. 1971-ж. аскер төңкөрүшү болуп, бийликке генерал-майор Иди Амин Дада келген. Ал Израил жана Улуу Британия менен дипл. мамилелерин бузуп, араб өлкөлөрү менен достук мамиле түзүп, финансылык колдоолорго ээ болгон. Армиянын санын көбөйтүп, согушгук куралдарды топтогон. Мамлекеттик сектордогу айлык акыларды кыскартып, медицина жана социалдык программаларды каржылоону азайткан. 1979-ж. элдик нааразычылыктар аскердик өкмөттү кулаткан; бийлик У. улуттук-боштондук фронтуна, 1980-ж. май айынан Уганда улуттук-боштондук фронтунун Аскер к-тине өткөн. 1986-ж. Элдик армия бийликке келип, өлкө президенттигине Йовери Мусевени шайланган. 2011-ж. президенттик шайлоодо И. Мусавени кайрадан шайланган. У. 1962-жылдан БУУга мүчө.

== Калкы ==

Өлкөнүн түштүгүндө банту (ганда, сога, ньянколе, чига ж. б.), түндүгүндө жана чыгышында нилот ([[адола (эл)|адола]], [[алур (эл)|алур]], [[бари (эл)|бари]], [[кумам (эл)|кумам]], ланго, [[тесо (эл)|тесо]], ачоли ж. б.), түндүк-батышында нило-сахара (лугбара, мади ж. б.) эли отурукташкан. Динге ишенгендери - христиандар (католиктер жана протестанттар).

== Чарбасы ==
Уганда - дүйнөдөгү эң жакыр өлкөлөрдүн катарына кирет. ИДПнин көлөмү 43,2 млрд АКШ доллары (2009). Аны киши башына бөлүштүргөндө 1,3 миң доллардан туура келет. Андагы тейлөө чөйрөсүнүн үлүшү (% менен) 52,8, өнөр жайдыкы 25,0, айыл чарбаныкы 22,2. У-да 2008-ж. 2,2 млрд кВпг-с электр энергиясы (анын 2/3си ГЭСтен) өндүрүлгөн. Айыл чарба азыктары кайрадан иштетилет. Хим., металл иштетүү, электртех., курулуш материалдар өндүрүштөрү иштейт. Айыл чарбасында дыйканчылык басымдуу. Кофе, чай, тамеки, пахта айдалып, банан, маниок, батат, дан буурчактар, жүгөрү өстүрүлөт. Гүл өстүрүү өнүккөн. Мал чарбасы да бар. Көлдөн балык кармалат. Токой даярдалат. Т. ж-нун уз. (миң км менен) 1,24, автомобилдики 11 (анын 28%тейи асфальтталган). Виктория, Альберт жана Кьога көлдөрүндө кеме жүрөт. Башкы порттору - Энтеббе, Жинда. Айыл чарба азыктары жана балык экспорттолот. Негизги соода шериктештери: Кения, БАЭ, Индия, Кытай, Судан.


{{Африка бирлиги}}


== Колдонулган адабияттар ==
«Кыргызстан». Улуттук энциклопедия: 7-том / Башкы ред. Ү. А. Асанов. К 97. Б.: «Кыргыз энциклопедиясы» башкы редакциясы, 2015. - 832 б., илл. ISBN 978-9967-14-125-4

[[Категория:Мамлекеттер арип боюнча]]
[[Категория:Африка]]</text>
      <sha1>9jgeytznc35h4pec98ro0hoq3j4umji</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>425602</id>
      <parentid>425601</parentid>
      <timestamp>2022-08-29T04:24:55Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Чагылган</username>
        <id>28330</id>
      </contributor>
      <comment>/* Калкы */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="10346" xml:space="preserve">'''Уганда''', Уганда Республикасы Чыгыш Африкадагы [[мамлекет]]. 

Түндүгүнөн Түштүк Судан, батышынан Конго Демокр. Респ., түштүгүнөн Руанда жана Танзания, чыгышынан Кения менен чектешет. Түштүк-чыгышын Виктория көлү чулгайт. Аянты 241,5 миң км2. Калкы 35,1 млн (2014). Борбору - Кампала ш. Адм.-айм. жактан 4 регионго (ал 80 округга) бөлүнөт. Орт. жыштыгы 1 км2 жерге 119 киши. Акча бирдиги - уганда шиллинги.&lt;br&gt;
Расмий тили - англис жана суахили тилдери. Шаар калкы 14,8%. Ири шаарлары: Кампала, Жинжа, Мбале, Энтеббе. Мамлекеттик түзүлүшү. Уганда - унитардык мамлекет. Конституциясы 1995-ж. 22-сентябрда кабыл алынган. Башкаруу формасы - авторитардык президенттик республика. Мамлекет жана өкмөт башчысы - президент (1986жылдан генерал-лейтенант Йовери Мусевени). Мыйзам чыгаруу бийлигинин жогорку органы - бир палаталуу парламент. 2005-жылдан көп партиялуулукка уруксат берилип, алар саясий турмушка аралаша баштады. Парламенттеги негизги саясий партия - Каршылык көрсөтүү кыймылы.

== Tабияты ==
Рельефинде анча терең эмес өрөөндөр менен тилмеленген дөңсөөлүү (1100- 1500 м) түздүк басымдуу. Өлкөнүн батышында - Рувензори тоосу (эн бийик жери 5109 ж, Маргерита чокусу) жайгашкан. Климаты субэкватордук. Эң жылуу айы январдын орт. температурасы 17-24°С, эң салкын айы июлдуку 16-21°С, деңиз деңг. 2000 м бийиктиктерде 0°Сдан төмөн түшкөн учурлар байкалат. Бийиктиги 3500лден жогору болгон тоо капталдарында кар жаайт.
 
Бийик чокулары мөңгү менен капталган. Бул жерлерде өрөөн жана касаба тибиндеги 40тай чакан мөңгү бар. Жылдык жаан-чачыны 750 лшден 1500 жиге чейин. Ири көлдөрү: Альберт, Кьога, Виктория. Дарыялары Нилдин алабына кирет. Кызыл ферралит, кызыл күрөн (кургак жерлеринде) топурагы басымдуу. Бийик чөптүү саванна басымдуу. Тоолорунда дайыма жашыл токой кездешет. Кен байлыктары: жез, полиметалл, висмут, калай, таш туз ж. б. Улуттук парктары: Рувензори, Каберега. 


== Tарыхы ==
У. аймагын байыртадан пигмейлер мекендеген. Б. з. 1-кылымында банту, 11-кылымынд анилоттор жер которуп келишкен. 16-кылымда Уньоро мамлекеттик түзүлүшү, 18-кылымда Буганда феодалдык мамлекети пайда болуп, 19-кылымдын ортосунда Борбордук Африка регионундагы күчтүү, борборлошкон мамлекетке айланган. 1860-ж. азыркы У-нын аймагына европалык (англ., фр.) миссионерлер келе баштаган. 1890-ж. Британия менен Германиянын ортосунда түзүлгөн Гельголанд келишими боюнча Англия У-нын аймагына эркин аракеттерди жүргүзүү укугуна ээ болгон. 1894-ж. ал Англияга протекторат болгон. 1904-жылдан англ. колониячылар У-га пахта, кофе плантацияларын негиздеп, айыл чарба продукцияларын экспорттоо үчүн Виктория көлүнөн Инд океанына чейин т. ж. курушкан. Бүткүл башкаруу органдары англ. бийликтин көзөмөлүндө турган. Экинчи дүйнөлүк согуш убагында У. аскерлери Англия тарапта согушкан. Согуштан кийин У-да антиимпер. күрөш күчөп, 1945-ж. жалпы иш таштоо, 1949-ж. апрель-майда кеңири элдик кыр көрсөтүүлөр болгон. Аларга каршы англ. өкмөт аскер күчүн колдонгон. 1950ж-дын 2-жарымында У-да көптөгөн саясий партиялар пайда болуп, 1952-ж. Улуттук конгресс партиясы (УКП) түзүлгөн. Ал бардык урууларды бириктирүү, өзүн-өзү башкаруу ж. б. талаптарды койгон. 1960-ж. УКП бөлүнүп, анын радикалдык канаты жана У. элдеринин союзу (1958-ж. уюшулган) биригип, Уганда элдик конгресси (УЭК) негизделген. УЭКтин негизги талабы өлкөгө токтоосуз көз карандысыздык берүү болгон. 1962-ж. 9-октябрда У. көз карандысыз федерациялык өлкө, 1967-ж. унитардык республика болуп жарыяланган. 1968-70-ж. экономикада мамлекеттик сектордун өнүгүшүнө багытталган бир нече чаралар (улутташтыруу, колхоздоштуруу ж. б.) жүргүзүлгөн. 1971-ж. аскер төңкөрүшү болуп, бийликке генерал-майор Иди Амин Дада келген. Ал Израил жана Улуу Британия менен дипл. мамилелерин бузуп, араб өлкөлөрү менен достук мамиле түзүп, финансылык колдоолорго ээ болгон. Армиянын санын көбөйтүп, согушгук куралдарды топтогон. Мамлекеттик сектордогу айлык акыларды кыскартып, медицина жана социалдык программаларды каржылоону азайткан. 1979-ж. элдик нааразычылыктар аскердик өкмөттү кулаткан; бийлик У. улуттук-боштондук фронтуна, 1980-ж. май айынан Уганда улуттук-боштондук фронтунун Аскер к-тине өткөн. 1986-ж. Элдик армия бийликке келип, өлкө президенттигине Йовери Мусевени шайланган. 2011-ж. президенттик шайлоодо И. Мусавени кайрадан шайланган. У. 1962-жылдан БУУга мүчө.

== Калкы ==

Өлкөнүн түштүгүндө банту (ганда, сога, ньянколе, чига, [[гису (эл)|гису]] ж. б.), түндүгүндө жана чыгышында нилот ([[адола (эл)|адола]], [[алур (эл)|алур]], [[бари (эл)|бари]], [[кумам (эл)|кумам]], ланго, [[тесо (эл)|тесо]], ачоли ж. б.), түндүк-батышында нило-сахара (лугбара, мади ж. б.) эли отурукташкан. Динге ишенгендери - христиандар (католиктер жана протестанттар).

== Чарбасы ==
Уганда - дүйнөдөгү эң жакыр өлкөлөрдүн катарына кирет. ИДПнин көлөмү 43,2 млрд АКШ доллары (2009). Аны киши башына бөлүштүргөндө 1,3 миң доллардан туура келет. Андагы тейлөө чөйрөсүнүн үлүшү (% менен) 52,8, өнөр жайдыкы 25,0, айыл чарбаныкы 22,2. У-да 2008-ж. 2,2 млрд кВпг-с электр энергиясы (анын 2/3си ГЭСтен) өндүрүлгөн. Айыл чарба азыктары кайрадан иштетилет. Хим., металл иштетүү, электртех., курулуш материалдар өндүрүштөрү иштейт. Айыл чарбасында дыйканчылык басымдуу. Кофе, чай, тамеки, пахта айдалып, банан, маниок, батат, дан буурчактар, жүгөрү өстүрүлөт. Гүл өстүрүү өнүккөн. Мал чарбасы да бар. Көлдөн балык кармалат. Токой даярдалат. Т. ж-нун уз. (миң км менен) 1,24, автомобилдики 11 (анын 28%тейи асфальтталган). Виктория, Альберт жана Кьога көлдөрүндө кеме жүрөт. Башкы порттору - Энтеббе, Жинда. Айыл чарба азыктары жана балык экспорттолот. Негизги соода шериктештери: Кения, БАЭ, Индия, Кытай, Судан.


{{Африка бирлиги}}


== Колдонулган адабияттар ==
«Кыргызстан». Улуттук энциклопедия: 7-том / Башкы ред. Ү. А. Асанов. К 97. Б.: «Кыргыз энциклопедиясы» башкы редакциясы, 2015. - 832 б., илл. ISBN 978-9967-14-125-4

[[Категория:Мамлекеттер арип боюнча]]
[[Категория:Африка]]</text>
      <sha1>e0t5unpbu4la33v9p631o003p1hbfpt</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>425603</id>
      <parentid>425602</parentid>
      <timestamp>2022-08-29T04:28:06Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Чагылган</username>
        <id>28330</id>
      </contributor>
      <comment>/* Калкы */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="10362" xml:space="preserve">'''Уганда''', Уганда Республикасы Чыгыш Африкадагы [[мамлекет]]. 

Түндүгүнөн Түштүк Судан, батышынан Конго Демокр. Респ., түштүгүнөн Руанда жана Танзания, чыгышынан Кения менен чектешет. Түштүк-чыгышын Виктория көлү чулгайт. Аянты 241,5 миң км2. Калкы 35,1 млн (2014). Борбору - Кампала ш. Адм.-айм. жактан 4 регионго (ал 80 округга) бөлүнөт. Орт. жыштыгы 1 км2 жерге 119 киши. Акча бирдиги - уганда шиллинги.&lt;br&gt;
Расмий тили - англис жана суахили тилдери. Шаар калкы 14,8%. Ири шаарлары: Кампала, Жинжа, Мбале, Энтеббе. Мамлекеттик түзүлүшү. Уганда - унитардык мамлекет. Конституциясы 1995-ж. 22-сентябрда кабыл алынган. Башкаруу формасы - авторитардык президенттик республика. Мамлекет жана өкмөт башчысы - президент (1986жылдан генерал-лейтенант Йовери Мусевени). Мыйзам чыгаруу бийлигинин жогорку органы - бир палаталуу парламент. 2005-жылдан көп партиялуулукка уруксат берилип, алар саясий турмушка аралаша баштады. Парламенттеги негизги саясий партия - Каршылык көрсөтүү кыймылы.

== Tабияты ==
Рельефинде анча терең эмес өрөөндөр менен тилмеленген дөңсөөлүү (1100- 1500 м) түздүк басымдуу. Өлкөнүн батышында - Рувензори тоосу (эн бийик жери 5109 ж, Маргерита чокусу) жайгашкан. Климаты субэкватордук. Эң жылуу айы январдын орт. температурасы 17-24°С, эң салкын айы июлдуку 16-21°С, деңиз деңг. 2000 м бийиктиктерде 0°Сдан төмөн түшкөн учурлар байкалат. Бийиктиги 3500лден жогору болгон тоо капталдарында кар жаайт.
 
Бийик чокулары мөңгү менен капталган. Бул жерлерде өрөөн жана касаба тибиндеги 40тай чакан мөңгү бар. Жылдык жаан-чачыны 750 лшден 1500 жиге чейин. Ири көлдөрү: Альберт, Кьога, Виктория. Дарыялары Нилдин алабына кирет. Кызыл ферралит, кызыл күрөн (кургак жерлеринде) топурагы басымдуу. Бийик чөптүү саванна басымдуу. Тоолорунда дайыма жашыл токой кездешет. Кен байлыктары: жез, полиметалл, висмут, калай, таш туз ж. б. Улуттук парктары: Рувензори, Каберега. 


== Tарыхы ==
У. аймагын байыртадан пигмейлер мекендеген. Б. з. 1-кылымында банту, 11-кылымынд анилоттор жер которуп келишкен. 16-кылымда Уньоро мамлекеттик түзүлүшү, 18-кылымда Буганда феодалдык мамлекети пайда болуп, 19-кылымдын ортосунда Борбордук Африка регионундагы күчтүү, борборлошкон мамлекетке айланган. 1860-ж. азыркы У-нын аймагына европалык (англ., фр.) миссионерлер келе баштаган. 1890-ж. Британия менен Германиянын ортосунда түзүлгөн Гельголанд келишими боюнча Англия У-нын аймагына эркин аракеттерди жүргүзүү укугуна ээ болгон. 1894-ж. ал Англияга протекторат болгон. 1904-жылдан англ. колониячылар У-га пахта, кофе плантацияларын негиздеп, айыл чарба продукцияларын экспорттоо үчүн Виктория көлүнөн Инд океанына чейин т. ж. курушкан. Бүткүл башкаруу органдары англ. бийликтин көзөмөлүндө турган. Экинчи дүйнөлүк согуш убагында У. аскерлери Англия тарапта согушкан. Согуштан кийин У-да антиимпер. күрөш күчөп, 1945-ж. жалпы иш таштоо, 1949-ж. апрель-майда кеңири элдик кыр көрсөтүүлөр болгон. Аларга каршы англ. өкмөт аскер күчүн колдонгон. 1950ж-дын 2-жарымында У-да көптөгөн саясий партиялар пайда болуп, 1952-ж. Улуттук конгресс партиясы (УКП) түзүлгөн. Ал бардык урууларды бириктирүү, өзүн-өзү башкаруу ж. б. талаптарды койгон. 1960-ж. УКП бөлүнүп, анын радикалдык канаты жана У. элдеринин союзу (1958-ж. уюшулган) биригип, Уганда элдик конгресси (УЭК) негизделген. УЭКтин негизги талабы өлкөгө токтоосуз көз карандысыздык берүү болгон. 1962-ж. 9-октябрда У. көз карандысыз федерациялык өлкө, 1967-ж. унитардык республика болуп жарыяланган. 1968-70-ж. экономикада мамлекеттик сектордун өнүгүшүнө багытталган бир нече чаралар (улутташтыруу, колхоздоштуруу ж. б.) жүргүзүлгөн. 1971-ж. аскер төңкөрүшү болуп, бийликке генерал-майор Иди Амин Дада келген. Ал Израил жана Улуу Британия менен дипл. мамилелерин бузуп, араб өлкөлөрү менен достук мамиле түзүп, финансылык колдоолорго ээ болгон. Армиянын санын көбөйтүп, согушгук куралдарды топтогон. Мамлекеттик сектордогу айлык акыларды кыскартып, медицина жана социалдык программаларды каржылоону азайткан. 1979-ж. элдик нааразычылыктар аскердик өкмөттү кулаткан; бийлик У. улуттук-боштондук фронтуна, 1980-ж. май айынан Уганда улуттук-боштондук фронтунун Аскер к-тине өткөн. 1986-ж. Элдик армия бийликке келип, өлкө президенттигине Йовери Мусевени шайланган. 2011-ж. президенттик шайлоодо И. Мусавени кайрадан шайланган. У. 1962-жылдан БУУга мүчө.

== Калкы ==

Өлкөнүн түштүгүндө [[бантулар|банту]] (ганда, сога, ньянколе, чига, [[гису (эл)|гису]] ж. б.), түндүгүндө жана чыгышында нилот ([[адола (эл)|адола]], [[алур (эл)|алур]], [[бари (эл)|бари]], [[кумам (эл)|кумам]], ланго, [[тесо (эл)|тесо]], ачоли ж. б.), түндүк-батышында судан (лугбара, мади ж. б.) элдери отурукташкан. Динге ишенгендери - христиандар (католиктер жана протестанттар).

== Чарбасы ==
Уганда - дүйнөдөгү эң жакыр өлкөлөрдүн катарына кирет. ИДПнин көлөмү 43,2 млрд АКШ доллары (2009). Аны киши башына бөлүштүргөндө 1,3 миң доллардан туура келет. Андагы тейлөө чөйрөсүнүн үлүшү (% менен) 52,8, өнөр жайдыкы 25,0, айыл чарбаныкы 22,2. У-да 2008-ж. 2,2 млрд кВпг-с электр энергиясы (анын 2/3си ГЭСтен) өндүрүлгөн. Айыл чарба азыктары кайрадан иштетилет. Хим., металл иштетүү, электртех., курулуш материалдар өндүрүштөрү иштейт. Айыл чарбасында дыйканчылык басымдуу. Кофе, чай, тамеки, пахта айдалып, банан, маниок, батат, дан буурчактар, жүгөрү өстүрүлөт. Гүл өстүрүү өнүккөн. Мал чарбасы да бар. Көлдөн балык кармалат. Токой даярдалат. Т. ж-нун уз. (миң км менен) 1,24, автомобилдики 11 (анын 28%тейи асфальтталган). Виктория, Альберт жана Кьога көлдөрүндө кеме жүрөт. Башкы порттору - Энтеббе, Жинда. Айыл чарба азыктары жана балык экспорттолот. Негизги соода шериктештери: Кения, БАЭ, Индия, Кытай, Судан.


{{Африка бирлиги}}


== Колдонулган адабияттар ==
«Кыргызстан». Улуттук энциклопедия: 7-том / Башкы ред. Ү. А. Асанов. К 97. Б.: «Кыргыз энциклопедиясы» башкы редакциясы, 2015. - 832 б., илл. ISBN 978-9967-14-125-4

[[Категория:Мамлекеттер арип боюнча]]
[[Категория:Африка]]</text>
      <sha1>3nxvp8gm1ef6w9z2yqemss79nu633vm</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Мали</title>
    <ns>0</ns>
    <id>39762</id>
    <revision>
      <id>425606</id>
      <parentid>333196</parentid>
      <timestamp>2022-08-29T04:45:32Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Чагылган</username>
        <id>28330</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="24916" xml:space="preserve">[[Файл:Flag of Mali.svg|thumb]]
[[Файл:Mali (orthographic projection).svg|thumb|Мали.]]
'''Мали''', Мали Республикасы – Батыш Африкадагы мамлекет. Батышынан Сенегал, түндүгүнөн [[Мавритания]] жана [[Алжир]], чыгышынан [[Нигер]], түштүк-чыгышынан [[Буркина Фасо]], түштүгүнөн [[Кот-д'Ивуар|Кот д’Ивуар]] жана Гвинея менен чектешет. Аянты 1240 миң км2. Калкы 14,0 млн (2010; калкынын саны боюнча дүйнөдө 66-орунда). [[Борбор шаар|Борбору]] – [[Бамако]]. Административдик-аймактык жактан 8 облуска жана округга бөлүнөт. Акча бирдиги – КФА франкы. 

Административдик-аймактык бөлүнүшү (2009) Мали – [[БУУ|БУУнун]] (1960), Африка союзунун (1963-жылга чейин Африка биримдиги уюму), ЭВФтин (1963), Эл аралык реконструкция жана өнүктүрүү банкынын (1963), Эл аралык соода уюмунун (1995) мүчөсү.

==Мамлекеттик түзүлүшү==
Мали – унитардык мамлекет. Конституциясы 1992-жылы кабыл алынган. Башкаруу формасы – президенттик республика. Мамлекет башчысы – президент, 5 жылга шайланат. Мыйзам чыгаруучу бийликтин жогорку органы – бир палаталуу парламент. Аткаруучу бийликтин жогорку органы – премьер-министр башында турган өкмөт. Малиде көп партиялуу саясий система орун алган. Башкаруучу саясий партиялары: Демократиялык жана прогресс үчүн Альянс жана Демократия жана республика үчүн фронт (2011).

[[Файл:Mali sat.png|thumb|Мали.]]
Мали Түндүк жарым шардын тропик алкагында жатат. Жеринин бети негизинен түздүктүү келип (орточо бийиктиги 200–300 м), түштүк-батышында Фута-Жалон тоосунун тармактары (795 м), түндүк-чыгышында Адрар-Ифорас (бийиктиги 1102 м) платосу жайгашкан. Эң бийик жери 1155 м. Түндүгүндө таштуу, кум-шагылдуу чөлдөр – Батыш жана Борбордук Сахара (Эрг-эль-Ахмар, Хамада-Сафия, Эль-Махия ж. б.) таралган. Түштүгүнөн куэст түздүктөрү менен чулганган. Климаты субэкватордук (түштүгүндө) жана тропиктик. Январдын орточо температурасы 19–21°С, июлдуку 32–35°С. Жылдык жаан-чачыны түндүгүндө 50–150 мм, түштүгүндө 1500 мм. Кышкысын Сахара тараптан кургак ысык харматан шамалы согуп турат. Ири дарыялары: Нигер, Сенегал (кеме жүрөт). Чыгышында, түндүк-чыгыш тарабында вади (Тилемси, Азавак ж. б.) көп кездешет. Ички сууларга жарды. Ири суу сактагычтар курулган. Топурагы кызыл-күрөң. Чөл жана жарым чөл өсүмдүктөрү, түштүк-батышында саванна өсөт. Нигердин дельтасында суу-саз өсүм­дүк­төрү басымдуу. [[Канаттуулар|Канаттуулардын]] 190дон ашык түрү мекендейт. Суусунда балыктын 100дөн ашык түрү жана крокодил кездешет. Аңчылыктын кесепетинен жаныбарлар дүйнөсү (гиппопотам, суу эчкиси толугу менен жок болгон) жакырданып кеткен. [[Сүт эмүүчүлөр|Сүт эмүүчүлөрдүн]] 135 түрү (анын 13ү жок болуу алдында) катталган. Коргоого алынган табигый аймактары, анын ичинде Букль-дю-Бауле улуттук паркы жана 3 суу-саздуу жерлер, өлкөнүн аймагынын 3,7%ин ээлейт. Бандиагара тайпак тоосу Бүткүл дүйнөлүк мурастын тизмесине (1989) киргизилген. 

== Калкы ==

Малиде манде тилдеринде сүйлөгөн манден, сонинке, бозо, малинке, гур, фульбе, тукулёр, волоф ж. б. улуттар жашайт. Калкынын 90%и ислам (сүннөттөр), 5% христиан, калгандары салттуу жергиликтүү динди тутат. Мамлекеттик тили – француз тили. орточо жыштыгы 1 км2ге 11,1 киши (2010; Африкадагы эң төмөнкү көрсөткүч). Калкынын жашынын орточо узактыгы эркектериники – 50,6 жаш, аялдарыныкы – 53,8. Төрөлүүнүн деңгээли өтө жогору (1000ге 42,3), өлүм-житим 1000ге 15,4 (жаш балдардын өлүмү өтө жогору, 1000ге 113). Бир аялга 5,4 бала туура келет (2009). 100 аялга 98 эркек туура келет. Шаар калкы 32 % (2008). Ири шаарлары: Бамако, Сикасо, Каес, Сегу, Мопти.

==Тарыхы==
Малинин азыркы аймагына адамдар палеолит доорунан эле мекендеген. Малилердин ата-бабалары аңчылык, балыкчылык жана мал чарбачылык менен кесиптенишкен. Биздин заманга чейинки 3-миң жылдыкта алгачкы кыштактар пайда болгон. Биздин замандын 3-кылымынан Мали аймагы Батыш Африкадагы Гана, 13-кылымдан Мали, 15-кылымдан Сонгай империяларынын курамына кирген. 14-кылымдын аягында Масина, 17-кылымдын 2-жарымында Сегу жана Каарта мамлекеттери түзүлгөн. 19-кылымдын ортосунда Хаж Омар башында турган тукулёрлор бул мамлекеттерди басып алган. 19-кылымдын аягында француздар тукулёрлор армиясын талкалап, Батыш Судандын ички райондорун караткан. 1891-жылы Франция басып алган райондорунан Франция Суданы колониясын негиздеген. 1895-жылы Франция Суданы Франция Батыш Африкасынын (ФБА) курамына кошулган. Экинчи дүйнөлүк согуштан (1939–45) кийин Франция Суданында Африканын демократиялык биригүү секциясы – Судан союзу партиясы түзүлгөн жана ал өлкөдөгү улуттук-боштондук кыймылды башкарып, жетекчи саясий күчкө айланган. 1957-жылы Франция Суданы автономияга, 1958-жылы Франция ынтымагындагы Судан автономия республикалык статусун алган. 1959-жылы Судан автономия республикасы жана Сенегал Мали Федерациясына биригип, 1960-жылы көз каранды эмес деп жарыяланган. Мали Республикасы деген ат менен өз алдынча жана көз карандысыз мамлекет деп жарыяланып, Франция ынтымагынан чыккан жана өлкөнүн конституциясын кабыл алган. Мали Республикасы 1960-жылы 28-сентябрда БУУга мүчө болуп, тышкы мамилесинде «позитивдүү бейтараптык» саясатын жүргүзө баштаган. Өлкөнүн көз карандысыздыгын ар тараптан чыңдоо боюнча реформалардын кеңири программасын белгилеп, аны жүзөгө ашыруу үчүн Мали Кейта баш болгон саясий жана мамлекеттик ишмерлер Революцияны коргоонун улуттук комитетин түзүп, бүт бийликти колуна алып, өлкөнүн экономикалык абалын оңдоо жана коррупцияга каршы күрөшүү боюнча бир катар чаралар көргөн. Бирок 1968-жылы 19-ноябрда Малиде аскер төңкөрүшү болуп, Улуттук-боштондук аскер комитети (УБАК) түзүлүп, бийликке келген УБАКтын жетекчилери өлкөнүн ички жана тышкы саясатынын негизги принциптери өзгөрбөстүгүн, кийин башкаруунун конституциялык формасына өтөрүн жарыялаган. 1976-жылы сентябрда Мали элинин демократиялык союз (МЭДС) партиясы түзүлгөн. МЭДС тынчтыкта жанаша жашоо жана кызматташуу, согуш блокторуна кошулбоо, көз карандысыздыгы үчүн күрөшкөн элдерди колдоо, эл аралык тынчтык жана коопсуздук үчүн күрөшүү саясатын жүргүзүүгө аракеттенген. 1980–90-жылдары Малинин ички саясий абалы курчуган. 1990-жылы Малинин түндүгүндө өлкөнүн саясий турмушунан четте калган көчмөндөрдүн талаптары орундалып, саясий укуктарга ээ болгон. 1991-жылы өлкөнүн президенти М. Траоре камакка алынып, 1992-жылы президенттикке А. У. Конаре шайланган. 1990-жылдын 2-жарымында Малинин айыл чарба жогорулап, пахта өндүрүү боюнча Африкада 2-орунга чыккан. 2002-жылы президенттик шайлоодо А. Т. Туре бийликке келген. Анын саясий багыты – заманбап агро өнөр жай өндүрүшүн түзүү, коррупцияга каршы күрөшүү, мектеп жана ооруканаларды кеңейтүү ж. б.
 
[[Файл:Ibrahim Boubacar Keïta par Claude Truong-Ngoc décembre 2013 (cropped).jpg|thumb|upright|Ibrahim Boubacar Keïta (2013).]]
Мали – агрардык өлкө. Дүйнөдө өнүгүүсү эң төмөн мамлекеттердин бири. Чет өлкөлүк финансынын жардамы менен өнүгүп келүүдө. ИДПнин көлөмү 17,0 млрд доллар (АКШ, 2010), аны киши башына бөлүштүргөндө 1,2 миң доллардан туура келет. Андагы айыл чарбанын үлүшү 46,1%, тейлөө чөйрөсүнүкү 33,8, өнөр жай менен курулуштуку 20,1. Алтын (Африкада 3-, дүйнөдө 12-орунда), алмаз, фосфорит казылып алынат. 2007-жылы 515 млн кВт.с электр энергиясы, анын 1/2и ГЭСте өндүрүлгөн. Өнөр жайынын негизин айыл чарба азыктарын кайрадан иштетүү түзөт. Тамак-аш (пахтадан жана жер жаңгактан май сыгылат, кант ж. б.), текстиль, химиялык, электр-техникалык, металл иштетүү, цемент өнөр жай иштейт. Кустардык кол өнөрчүлүгү өнүккөн. Негизги экспорттоочу айыл чарба өсүмдүгү – пахта. Негизги азыгы – таруу, ак жүгөрү (сорго), жүгөрү. Батат, картошка, маниок, жашылча, бакча өсүмдүктөрү, май берүүчү жаңгак жыгачы (карите) өстүрүлөт. Мали Батыш Африкада малдын саны жана калктын этти керектөөсү боюнча 1-орунда турат. Кой, эчки, бодо мал, төө жана эшек асыралат. Балык кармалат. Автомобиль жолунун уз. 18,7 миң км (анын ичинде 3,4ү асфальтталган; 2004), темир жолунуку 593 км (2008). Мали аркылуу Транссахара, Транссахел магистралдары өтөт. Нигер дарыясында кеме жүрөт. Башкы порту – Куликоро. Бамако жана Гао шаарында эл аралык аэропорттор бар. Сыртка алтын, пахта, жер жангак, тирүү мал чыгарат. Негизги соода шериктештери: Кытай, Европа союзунун мүчөлөрү, Сенегал, Кот-д’Ивуар, Таиланд.

==Маданияты==
Билим берүү тармагын Базалык билим берүү жана улуттук тил Министрлиги, ошондой эле Орто жана жогорку билим берүү, илим-изилдөө Министрлиги башкарат. Мектепке чейинки тарбиялоону, милдеттүү акысыз 9 жылдык орто, кесиптик-техникалык жана жогорку билим берүүнү камтыйт. 15 жаштан жогору калктын сабаттуулугу 76, 2% (2008). Мали университети (1993), Башкы илимий мекемелер, ири китепкана, музейлер Бамако шаарында жайгашкан. Француз тилинде «Joyrnal official de Republigue du Mali», «L Essor», «Les Echos», «Le Republicain», «L Aurore» гезиттери, ал эми бамбара тилинде «Kibaru» гезити чыгат. Радиоуктуруусу 1957-жылдан, телекөрсөтүүсү 1983-жылдан жана Улуттук маалымат агенттиги 1977-жылдан иштейт. 

==Адабияты==
Мали жазма адабияты элдик бамбара, малинке, сенуфо, фульбе оозеки чыгармачылык салттын негизинде пайда болгон. 11–19-кылымда мали адабияты араб тилинде өнүккөн. 16–17-кылымда тарыхый-хроникалык (Махмуд Кати, ас-Сади ж. б.) диний чыгармалар жарыкка чыккан. Азыркы Мали адабияты 20-кылымдын ортосунда француз тилинде өнүккөн. И. М. Уан («Фадимата – чөл ханышасы», 1955, «Клеопатранын кыздары», 1961, ж. б.) жана Ф. Д. Сиссоко («Сүртүмдөр жана портреттер», 1953, «Хармакис», 1955, очерктер сериясы, «Жеңенин ышкысы», 1956, «Кызыл кепин», 1962, романдары), С. Бадиан («Чагылган», 1957, повести, «Кандуу бет кап», 1976, романы, «Чакинин өлүмү», 1962, драмасы); И. Б. Траор («Өткөн элес», 1964, романы) ж. б. жазуучулардын чыгармаларында европалык цивилизация таасирдүү чагылдырган. Европалык адабиятчылар Я. Уологемдин (экзистенциализм духунда жазылган «Зордук милдети», 1968) чыгармачылыгы Африканын чегинде жогорку резонанс жараткан. Й. Диаките («Достошуу» романы, 1969), М. Голог («Аракечтиктен сактануу» повести, 1963), П. Кулибал («Өткөн замандын коркунучу», 1980) ж. б. жазуучулар чыгармаларын жазышты. Поэзияда патриоттук мотив күч алып Г. Диавар («Малинин туулушу», 1965), М. Голог («Африкалык торнадо», 1966) ж. б. поэтикалык жыйнактары басылып чыккан. Агартуу багытына социалдык тематика, психологизм мүнөздүү болгон (С. Диарр «Алтын бычак» повести, 1976, «Кандуу кургакчылык», 1981), М. С. Кейт (Бассари жаачы», 1984). 20-кылымдын аягы – 21-кылымдын башында А. Ба Конар, А. Фофан («Үйлөнүү той» повести, 1994 ж. б.), Ф. Т. Тембл («Тагдыр» романы, 2002), Ф. Ф. Сидиб «Африкалык сезон», 2006) ж. б. жазуучулар адабий майданга келишти.
 
==Архитектура жана сүрөт искусствосу==
Малиде байыркы эстеликтер неолит дооруна таандык: Бандиагардагы аска беттерине чегилген чийме-сүрөттөр, Бамако районундагы үңкүрлөрдөгү мергенчилик, бийлер, согуш көрүнүштөрүн кызыл боёк менен тарткан сүрөттөр, Тондидарудагы менгирлер. Орто кылымдарда Малинин аймагында жашаган мамлекеттерде шаар курулуштары өнүккөн. Шаарларда коомдук имараттар, мечиттер, жергиликтүү «Судан стилиндеги» турак-жайлар жайгашкан. 1950-жылдардан азыркы типтеги үйлөр салына баштаган. Курулуш ишине ошол кездеги социалисттик өлкөлөр (СССР, Болгария ж. б.) көмөк көрсөтүшкөн. Көз каранды эместик жарыялангандан кийин профессионалдык сүрөт искусствосу түзүлүп, М. К. Соме, Б. Кейта, И. Диабате, М. Хайдар, А. Конэт сыяктуу сүрөтчүлөр өсүп чыккан. Салттуу скульптуранын традициялык искусствосу өнүгөт, жыгачты кооздоо, жез куюу, жылан, крокодил терилеринен буюм жасоо (сумка, кур ж. б.) кездеме токуу, бет каптарды жасоо кеңири тараган. 

Малинин бүтүндөй Батыш Африканын салттуу музыкалык маданияты үчүн гриоттордун дьели (манден элинде) искусствосу мүнөздүү. Мали элдеринин азыркы музыкалык тажрыйбасында музыкалык жаа, арфа, жидунун суу барабаны сыяктуу архаикалык аспаптар сакталып калган. 15-кылымдан баштап, Малиде Батыш европалык маданият – португал, кийин француз жана испан музыкасы тараган. Малинин музыкасы жөнүндө маалыматтар 16–18-кылымдагы европалык булактарда сакталган. Салттуу музыка 19-кылымдан баштап изилденген. 1960-жылы көз каранды эместиктин жеңиши Малиде салттык жана популярдык музыканын жаңы формалары өнүгө баштаган. 1970-жылы Малиде батыш тибиндеги эстрада оркестрлери пайда болгон. 20-кылымдын аягында Малинин музыкалык адабиятынын өнүгүшүндө жаңы тенденциялар көрүнө баштайт. 1991-жылдан салттуу музыканы изилдөө Бамакодогу Улуттук музейде жүргүзүлөт.

Малиде театрдын азыркы түрү 50-жылдардан баштап өнүгө баштаган. Көз каранды эместик жарыялангандан (1960) кийин театр мамлекеттин карамагына өткөн. 1960-жылдан ар жылы (1970-жылдан 2 жылда бир) кароо өткөрүлүүдө Малинин салттуу искусствосун чет элдерге жайылтуу үчүн Улуттук фольклор тобу түзүлгөн. 1964-жылы Бамакодо Улуттук искусство институту ачылган. 1970-жылдан Улуттук театр труппасы иштейт. Драмалык жанрларда С. Бадиан, А. Каба, Л. Х. Ба, М. М. Диабате сыяктуу Малинин жазуучулары иштешкен.

Малинин аймагында биринчи көркөм тасма 1938-жылы («Догондор өлкөсүндө» французча документалдуу фильм) тартылган. 1960-жылы нидерланд режиссёр Й. Ивенс «Эртең Нангилде» кыска метраждуу фильмди тарткан (Москвадагы ЭКФдин сыйлыгы). 1961-жылы Малинин Улуттук кинематография кызматы уюшулган. 1963-жылы Маалымат министрлигинин алдында (Югославиянын техникалык колдоосу алдында) маалымат тасмаларын тартуучу кинематография бөлүмү түзүлгөн. 1977-жылы ал кинохроникаларды, документалдык, ойноочу жана жарнамалык фильмдерди тартуу үчүн Улуттук киноөндүрүш борбору кайра түзүлөт. 1971-жылы ВГИКти бүтүргөн биринчи малилик Ж. Куйате «Тьемандын кайтып келиши» деген фильм коёт. Малинин улуттук салттары И. Ф. Траоренин «Үмүттүн биринчи жарыгы» (1979, документ фильм), «Баарыбыз күнөөлүбүз» (1985) жана «Аскалардагы дуэль» (1985) деген иштеринде чагылдырылган. Малинин белгилүү кинорежиссёрлорунун бири С. Сиссе биринчи толук метраждуу актёрлор ойногон «Кызы» (1974) фильми менен дебют жасаган. Анын кеңири таанылган фильмдери: «Эмгек» (1978, Уагадугу, Бүткүл африкалык ЭКФдин сыйлыгы), «Жарык» (1987, Канна, ЭКФдин сыйлыгы ыйгарылган), «Мезгил» (1995). 

==Колдонулган адабияттар==
* [[“Кыргызстан” улуттук энциклопедиясы]]: 5-том. Башкы редактору Асанов Ү. А. К 97. Б.: Мамлекеттик тил жана энциклопедия борбору, 2014. илл. ISBN 978 9967-14-111-7

[[Категория:Мали| ]]</text>
      <sha1>14gjolch6x0wv4nvujrku02eh59aoae</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>425607</id>
      <parentid>425606</parentid>
      <timestamp>2022-08-29T04:47:55Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Чагылган</username>
        <id>28330</id>
      </contributor>
      <comment>/* Калкы */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="25019" xml:space="preserve">[[Файл:Flag of Mali.svg|thumb]]
[[Файл:Mali (orthographic projection).svg|thumb|Мали.]]
'''Мали''', Мали Республикасы – Батыш Африкадагы мамлекет. Батышынан Сенегал, түндүгүнөн [[Мавритания]] жана [[Алжир]], чыгышынан [[Нигер]], түштүк-чыгышынан [[Буркина Фасо]], түштүгүнөн [[Кот-д'Ивуар|Кот д’Ивуар]] жана Гвинея менен чектешет. Аянты 1240 миң км2. Калкы 14,0 млн (2010; калкынын саны боюнча дүйнөдө 66-орунда). [[Борбор шаар|Борбору]] – [[Бамако]]. Административдик-аймактык жактан 8 облуска жана округга бөлүнөт. Акча бирдиги – КФА франкы. 

Административдик-аймактык бөлүнүшү (2009) Мали – [[БУУ|БУУнун]] (1960), Африка союзунун (1963-жылга чейин Африка биримдиги уюму), ЭВФтин (1963), Эл аралык реконструкция жана өнүктүрүү банкынын (1963), Эл аралык соода уюмунун (1995) мүчөсү.

==Мамлекеттик түзүлүшү==
Мали – унитардык мамлекет. Конституциясы 1992-жылы кабыл алынган. Башкаруу формасы – президенттик республика. Мамлекет башчысы – президент, 5 жылга шайланат. Мыйзам чыгаруучу бийликтин жогорку органы – бир палаталуу парламент. Аткаруучу бийликтин жогорку органы – премьер-министр башында турган өкмөт. Малиде көп партиялуу саясий система орун алган. Башкаруучу саясий партиялары: Демократиялык жана прогресс үчүн Альянс жана Демократия жана республика үчүн фронт (2011).

[[Файл:Mali sat.png|thumb|Мали.]]
Мали Түндүк жарым шардын тропик алкагында жатат. Жеринин бети негизинен түздүктүү келип (орточо бийиктиги 200–300 м), түштүк-батышында Фута-Жалон тоосунун тармактары (795 м), түндүк-чыгышында Адрар-Ифорас (бийиктиги 1102 м) платосу жайгашкан. Эң бийик жери 1155 м. Түндүгүндө таштуу, кум-шагылдуу чөлдөр – Батыш жана Борбордук Сахара (Эрг-эль-Ахмар, Хамада-Сафия, Эль-Махия ж. б.) таралган. Түштүгүнөн куэст түздүктөрү менен чулганган. Климаты субэкватордук (түштүгүндө) жана тропиктик. Январдын орточо температурасы 19–21°С, июлдуку 32–35°С. Жылдык жаан-чачыны түндүгүндө 50–150 мм, түштүгүндө 1500 мм. Кышкысын Сахара тараптан кургак ысык харматан шамалы согуп турат. Ири дарыялары: Нигер, Сенегал (кеме жүрөт). Чыгышында, түндүк-чыгыш тарабында вади (Тилемси, Азавак ж. б.) көп кездешет. Ички сууларга жарды. Ири суу сактагычтар курулган. Топурагы кызыл-күрөң. Чөл жана жарым чөл өсүмдүктөрү, түштүк-батышында саванна өсөт. Нигердин дельтасында суу-саз өсүм­дүк­төрү басымдуу. [[Канаттуулар|Канаттуулардын]] 190дон ашык түрү мекендейт. Суусунда балыктын 100дөн ашык түрү жана крокодил кездешет. Аңчылыктын кесепетинен жаныбарлар дүйнөсү (гиппопотам, суу эчкиси толугу менен жок болгон) жакырданып кеткен. [[Сүт эмүүчүлөр|Сүт эмүүчүлөрдүн]] 135 түрү (анын 13ү жок болуу алдында) катталган. Коргоого алынган табигый аймактары, анын ичинде Букль-дю-Бауле улуттук паркы жана 3 суу-саздуу жерлер, өлкөнүн аймагынын 3,7%ин ээлейт. Бандиагара тайпак тоосу Бүткүл дүйнөлүк мурастын тизмесине (1989) киргизилген. 

== Калкы ==

Малиде [[манде тилдери|манде тилдеринде]] сүйлөгөн манден, сонинке, [[бозо (эл)|бозо]], [[бобо (эл)|бобо]], малинке, гур, [[фульбелер|фульбе]], тукулёр, волоф ж. б. улуттар жашайт. Калкынын 90%и ислам (сүннөттөр), 5% христиан, калгандары салттуу жергиликтүү динди тутат. Мамлекеттик тили – француз тили. орточо жыштыгы 1 км2ге 11,1 киши (2010; Африкадагы эң төмөнкү көрсөткүч). Калкынын жашынын орточо узактыгы эркектериники – 50,6 жаш, аялдарыныкы – 53,8. Төрөлүүнүн деңгээли өтө жогору (1000ге 42,3), өлүм-житим 1000ге 15,4 (жаш балдардын өлүмү өтө жогору, 1000ге 113). Бир аялга 5,4 бала туура келет (2009). 100 аялга 98 эркек туура келет. Шаар калкы 32 % (2008). Ири шаарлары: Бамако, Сикасо, Каес, Сегу, Мопти.

==Тарыхы==
Малинин азыркы аймагына адамдар палеолит доорунан эле мекендеген. Малилердин ата-бабалары аңчылык, балыкчылык жана мал чарбачылык менен кесиптенишкен. Биздин заманга чейинки 3-миң жылдыкта алгачкы кыштактар пайда болгон. Биздин замандын 3-кылымынан Мали аймагы Батыш Африкадагы Гана, 13-кылымдан Мали, 15-кылымдан Сонгай империяларынын курамына кирген. 14-кылымдын аягында Масина, 17-кылымдын 2-жарымында Сегу жана Каарта мамлекеттери түзүлгөн. 19-кылымдын ортосунда Хаж Омар башында турган тукулёрлор бул мамлекеттерди басып алган. 19-кылымдын аягында француздар тукулёрлор армиясын талкалап, Батыш Судандын ички райондорун караткан. 1891-жылы Франция басып алган райондорунан Франция Суданы колониясын негиздеген. 1895-жылы Франция Суданы Франция Батыш Африкасынын (ФБА) курамына кошулган. Экинчи дүйнөлүк согуштан (1939–45) кийин Франция Суданында Африканын демократиялык биригүү секциясы – Судан союзу партиясы түзүлгөн жана ал өлкөдөгү улуттук-боштондук кыймылды башкарып, жетекчи саясий күчкө айланган. 1957-жылы Франция Суданы автономияга, 1958-жылы Франция ынтымагындагы Судан автономия республикалык статусун алган. 1959-жылы Судан автономия республикасы жана Сенегал Мали Федерациясына биригип, 1960-жылы көз каранды эмес деп жарыяланган. Мали Республикасы деген ат менен өз алдынча жана көз карандысыз мамлекет деп жарыяланып, Франция ынтымагынан чыккан жана өлкөнүн конституциясын кабыл алган. Мали Республикасы 1960-жылы 28-сентябрда БУУга мүчө болуп, тышкы мамилесинде «позитивдүү бейтараптык» саясатын жүргүзө баштаган. Өлкөнүн көз карандысыздыгын ар тараптан чыңдоо боюнча реформалардын кеңири программасын белгилеп, аны жүзөгө ашыруу үчүн Мали Кейта баш болгон саясий жана мамлекеттик ишмерлер Революцияны коргоонун улуттук комитетин түзүп, бүт бийликти колуна алып, өлкөнүн экономикалык абалын оңдоо жана коррупцияга каршы күрөшүү боюнча бир катар чаралар көргөн. Бирок 1968-жылы 19-ноябрда Малиде аскер төңкөрүшү болуп, Улуттук-боштондук аскер комитети (УБАК) түзүлүп, бийликке келген УБАКтын жетекчилери өлкөнүн ички жана тышкы саясатынын негизги принциптери өзгөрбөстүгүн, кийин башкаруунун конституциялык формасына өтөрүн жарыялаган. 1976-жылы сентябрда Мали элинин демократиялык союз (МЭДС) партиясы түзүлгөн. МЭДС тынчтыкта жанаша жашоо жана кызматташуу, согуш блокторуна кошулбоо, көз карандысыздыгы үчүн күрөшкөн элдерди колдоо, эл аралык тынчтык жана коопсуздук үчүн күрөшүү саясатын жүргүзүүгө аракеттенген. 1980–90-жылдары Малинин ички саясий абалы курчуган. 1990-жылы Малинин түндүгүндө өлкөнүн саясий турмушунан четте калган көчмөндөрдүн талаптары орундалып, саясий укуктарга ээ болгон. 1991-жылы өлкөнүн президенти М. Траоре камакка алынып, 1992-жылы президенттикке А. У. Конаре шайланган. 1990-жылдын 2-жарымында Малинин айыл чарба жогорулап, пахта өндүрүү боюнча Африкада 2-орунга чыккан. 2002-жылы президенттик шайлоодо А. Т. Туре бийликке келген. Анын саясий багыты – заманбап агро өнөр жай өндүрүшүн түзүү, коррупцияга каршы күрөшүү, мектеп жана ооруканаларды кеңейтүү ж. б.
 
[[Файл:Ibrahim Boubacar Keïta par Claude Truong-Ngoc décembre 2013 (cropped).jpg|thumb|upright|Ibrahim Boubacar Keïta (2013).]]
Мали – агрардык өлкө. Дүйнөдө өнүгүүсү эң төмөн мамлекеттердин бири. Чет өлкөлүк финансынын жардамы менен өнүгүп келүүдө. ИДПнин көлөмү 17,0 млрд доллар (АКШ, 2010), аны киши башына бөлүштүргөндө 1,2 миң доллардан туура келет. Андагы айыл чарбанын үлүшү 46,1%, тейлөө чөйрөсүнүкү 33,8, өнөр жай менен курулуштуку 20,1. Алтын (Африкада 3-, дүйнөдө 12-орунда), алмаз, фосфорит казылып алынат. 2007-жылы 515 млн кВт.с электр энергиясы, анын 1/2и ГЭСте өндүрүлгөн. Өнөр жайынын негизин айыл чарба азыктарын кайрадан иштетүү түзөт. Тамак-аш (пахтадан жана жер жаңгактан май сыгылат, кант ж. б.), текстиль, химиялык, электр-техникалык, металл иштетүү, цемент өнөр жай иштейт. Кустардык кол өнөрчүлүгү өнүккөн. Негизги экспорттоочу айыл чарба өсүмдүгү – пахта. Негизги азыгы – таруу, ак жүгөрү (сорго), жүгөрү. Батат, картошка, маниок, жашылча, бакча өсүмдүктөрү, май берүүчү жаңгак жыгачы (карите) өстүрүлөт. Мали Батыш Африкада малдын саны жана калктын этти керектөөсү боюнча 1-орунда турат. Кой, эчки, бодо мал, төө жана эшек асыралат. Балык кармалат. Автомобиль жолунун уз. 18,7 миң км (анын ичинде 3,4ү асфальтталган; 2004), темир жолунуку 593 км (2008). Мали аркылуу Транссахара, Транссахел магистралдары өтөт. Нигер дарыясында кеме жүрөт. Башкы порту – Куликоро. Бамако жана Гао шаарында эл аралык аэропорттор бар. Сыртка алтын, пахта, жер жангак, тирүү мал чыгарат. Негизги соода шериктештери: Кытай, Европа союзунун мүчөлөрү, Сенегал, Кот-д’Ивуар, Таиланд.

==Маданияты==
Билим берүү тармагын Базалык билим берүү жана улуттук тил Министрлиги, ошондой эле Орто жана жогорку билим берүү, илим-изилдөө Министрлиги башкарат. Мектепке чейинки тарбиялоону, милдеттүү акысыз 9 жылдык орто, кесиптик-техникалык жана жогорку билим берүүнү камтыйт. 15 жаштан жогору калктын сабаттуулугу 76, 2% (2008). Мали университети (1993), Башкы илимий мекемелер, ири китепкана, музейлер Бамако шаарында жайгашкан. Француз тилинде «Joyrnal official de Republigue du Mali», «L Essor», «Les Echos», «Le Republicain», «L Aurore» гезиттери, ал эми бамбара тилинде «Kibaru» гезити чыгат. Радиоуктуруусу 1957-жылдан, телекөрсөтүүсү 1983-жылдан жана Улуттук маалымат агенттиги 1977-жылдан иштейт. 

==Адабияты==
Мали жазма адабияты элдик бамбара, малинке, сенуфо, фульбе оозеки чыгармачылык салттын негизинде пайда болгон. 11–19-кылымда мали адабияты араб тилинде өнүккөн. 16–17-кылымда тарыхый-хроникалык (Махмуд Кати, ас-Сади ж. б.) диний чыгармалар жарыкка чыккан. Азыркы Мали адабияты 20-кылымдын ортосунда француз тилинде өнүккөн. И. М. Уан («Фадимата – чөл ханышасы», 1955, «Клеопатранын кыздары», 1961, ж. б.) жана Ф. Д. Сиссоко («Сүртүмдөр жана портреттер», 1953, «Хармакис», 1955, очерктер сериясы, «Жеңенин ышкысы», 1956, «Кызыл кепин», 1962, романдары), С. Бадиан («Чагылган», 1957, повести, «Кандуу бет кап», 1976, романы, «Чакинин өлүмү», 1962, драмасы); И. Б. Траор («Өткөн элес», 1964, романы) ж. б. жазуучулардын чыгармаларында европалык цивилизация таасирдүү чагылдырган. Европалык адабиятчылар Я. Уологемдин (экзистенциализм духунда жазылган «Зордук милдети», 1968) чыгармачылыгы Африканын чегинде жогорку резонанс жараткан. Й. Диаките («Достошуу» романы, 1969), М. Голог («Аракечтиктен сактануу» повести, 1963), П. Кулибал («Өткөн замандын коркунучу», 1980) ж. б. жазуучулар чыгармаларын жазышты. Поэзияда патриоттук мотив күч алып Г. Диавар («Малинин туулушу», 1965), М. Голог («Африкалык торнадо», 1966) ж. б. поэтикалык жыйнактары басылып чыккан. Агартуу багытына социалдык тематика, психологизм мүнөздүү болгон (С. Диарр «Алтын бычак» повести, 1976, «Кандуу кургакчылык», 1981), М. С. Кейт (Бассари жаачы», 1984). 20-кылымдын аягы – 21-кылымдын башында А. Ба Конар, А. Фофан («Үйлөнүү той» повести, 1994 ж. б.), Ф. Т. Тембл («Тагдыр» романы, 2002), Ф. Ф. Сидиб «Африкалык сезон», 2006) ж. б. жазуучулар адабий майданга келишти.
 
==Архитектура жана сүрөт искусствосу==
Малиде байыркы эстеликтер неолит дооруна таандык: Бандиагардагы аска беттерине чегилген чийме-сүрөттөр, Бамако районундагы үңкүрлөрдөгү мергенчилик, бийлер, согуш көрүнүштөрүн кызыл боёк менен тарткан сүрөттөр, Тондидарудагы менгирлер. Орто кылымдарда Малинин аймагында жашаган мамлекеттерде шаар курулуштары өнүккөн. Шаарларда коомдук имараттар, мечиттер, жергиликтүү «Судан стилиндеги» турак-жайлар жайгашкан. 1950-жылдардан азыркы типтеги үйлөр салына баштаган. Курулуш ишине ошол кездеги социалисттик өлкөлөр (СССР, Болгария ж. б.) көмөк көрсөтүшкөн. Көз каранды эместик жарыялангандан кийин профессионалдык сүрөт искусствосу түзүлүп, М. К. Соме, Б. Кейта, И. Диабате, М. Хайдар, А. Конэт сыяктуу сүрөтчүлөр өсүп чыккан. Салттуу скульптуранын традициялык искусствосу өнүгөт, жыгачты кооздоо, жез куюу, жылан, крокодил терилеринен буюм жасоо (сумка, кур ж. б.) кездеме токуу, бет каптарды жасоо кеңири тараган. 

Малинин бүтүндөй Батыш Африканын салттуу музыкалык маданияты үчүн гриоттордун дьели (манден элинде) искусствосу мүнөздүү. Мали элдеринин азыркы музыкалык тажрыйбасында музыкалык жаа, арфа, жидунун суу барабаны сыяктуу архаикалык аспаптар сакталып калган. 15-кылымдан баштап, Малиде Батыш европалык маданият – португал, кийин француз жана испан музыкасы тараган. Малинин музыкасы жөнүндө маалыматтар 16–18-кылымдагы европалык булактарда сакталган. Салттуу музыка 19-кылымдан баштап изилденген. 1960-жылы көз каранды эместиктин жеңиши Малиде салттык жана популярдык музыканын жаңы формалары өнүгө баштаган. 1970-жылы Малиде батыш тибиндеги эстрада оркестрлери пайда болгон. 20-кылымдын аягында Малинин музыкалык адабиятынын өнүгүшүндө жаңы тенденциялар көрүнө баштайт. 1991-жылдан салттуу музыканы изилдөө Бамакодогу Улуттук музейде жүргүзүлөт.

Малиде театрдын азыркы түрү 50-жылдардан баштап өнүгө баштаган. Көз каранды эместик жарыялангандан (1960) кийин театр мамлекеттин карамагына өткөн. 1960-жылдан ар жылы (1970-жылдан 2 жылда бир) кароо өткөрүлүүдө Малинин салттуу искусствосун чет элдерге жайылтуу үчүн Улуттук фольклор тобу түзүлгөн. 1964-жылы Бамакодо Улуттук искусство институту ачылган. 1970-жылдан Улуттук театр труппасы иштейт. Драмалык жанрларда С. Бадиан, А. Каба, Л. Х. Ба, М. М. Диабате сыяктуу Малинин жазуучулары иштешкен.

Малинин аймагында биринчи көркөм тасма 1938-жылы («Догондор өлкөсүндө» французча документалдуу фильм) тартылган. 1960-жылы нидерланд режиссёр Й. Ивенс «Эртең Нангилде» кыска метраждуу фильмди тарткан (Москвадагы ЭКФдин сыйлыгы). 1961-жылы Малинин Улуттук кинематография кызматы уюшулган. 1963-жылы Маалымат министрлигинин алдында (Югославиянын техникалык колдоосу алдында) маалымат тасмаларын тартуучу кинематография бөлүмү түзүлгөн. 1977-жылы ал кинохроникаларды, документалдык, ойноочу жана жарнамалык фильмдерди тартуу үчүн Улуттук киноөндүрүш борбору кайра түзүлөт. 1971-жылы ВГИКти бүтүргөн биринчи малилик Ж. Куйате «Тьемандын кайтып келиши» деген фильм коёт. Малинин улуттук салттары И. Ф. Траоренин «Үмүттүн биринчи жарыгы» (1979, документ фильм), «Баарыбыз күнөөлүбүз» (1985) жана «Аскалардагы дуэль» (1985) деген иштеринде чагылдырылган. Малинин белгилүү кинорежиссёрлорунун бири С. Сиссе биринчи толук метраждуу актёрлор ойногон «Кызы» (1974) фильми менен дебют жасаган. Анын кеңири таанылган фильмдери: «Эмгек» (1978, Уагадугу, Бүткүл африкалык ЭКФдин сыйлыгы), «Жарык» (1987, Канна, ЭКФдин сыйлыгы ыйгарылган), «Мезгил» (1995). 

==Колдонулган адабияттар==
* [[“Кыргызстан” улуттук энциклопедиясы]]: 5-том. Башкы редактору Асанов Ү. А. К 97. Б.: Мамлекеттик тил жана энциклопедия борбору, 2014. илл. ISBN 978 9967-14-111-7

[[Категория:Мали| ]]</text>
      <sha1>tbsil0foyzxrux1pqkzc1fycltfqu55</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>425608</id>
      <parentid>425607</parentid>
      <timestamp>2022-08-29T04:49:34Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Чагылган</username>
        <id>28330</id>
      </contributor>
      <comment>/* Калкы */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="25008" xml:space="preserve">[[Файл:Flag of Mali.svg|thumb]]
[[Файл:Mali (orthographic projection).svg|thumb|Мали.]]
'''Мали''', Мали Республикасы – Батыш Африкадагы мамлекет. Батышынан Сенегал, түндүгүнөн [[Мавритания]] жана [[Алжир]], чыгышынан [[Нигер]], түштүк-чыгышынан [[Буркина Фасо]], түштүгүнөн [[Кот-д'Ивуар|Кот д’Ивуар]] жана Гвинея менен чектешет. Аянты 1240 миң км2. Калкы 14,0 млн (2010; калкынын саны боюнча дүйнөдө 66-орунда). [[Борбор шаар|Борбору]] – [[Бамако]]. Административдик-аймактык жактан 8 облуска жана округга бөлүнөт. Акча бирдиги – КФА франкы. 

Административдик-аймактык бөлүнүшү (2009) Мали – [[БУУ|БУУнун]] (1960), Африка союзунун (1963-жылга чейин Африка биримдиги уюму), ЭВФтин (1963), Эл аралык реконструкция жана өнүктүрүү банкынын (1963), Эл аралык соода уюмунун (1995) мүчөсү.

==Мамлекеттик түзүлүшү==
Мали – унитардык мамлекет. Конституциясы 1992-жылы кабыл алынган. Башкаруу формасы – президенттик республика. Мамлекет башчысы – президент, 5 жылга шайланат. Мыйзам чыгаруучу бийликтин жогорку органы – бир палаталуу парламент. Аткаруучу бийликтин жогорку органы – премьер-министр башында турган өкмөт. Малиде көп партиялуу саясий система орун алган. Башкаруучу саясий партиялары: Демократиялык жана прогресс үчүн Альянс жана Демократия жана республика үчүн фронт (2011).

[[Файл:Mali sat.png|thumb|Мали.]]
Мали Түндүк жарым шардын тропик алкагында жатат. Жеринин бети негизинен түздүктүү келип (орточо бийиктиги 200–300 м), түштүк-батышында Фута-Жалон тоосунун тармактары (795 м), түндүк-чыгышында Адрар-Ифорас (бийиктиги 1102 м) платосу жайгашкан. Эң бийик жери 1155 м. Түндүгүндө таштуу, кум-шагылдуу чөлдөр – Батыш жана Борбордук Сахара (Эрг-эль-Ахмар, Хамада-Сафия, Эль-Махия ж. б.) таралган. Түштүгүнөн куэст түздүктөрү менен чулганган. Климаты субэкватордук (түштүгүндө) жана тропиктик. Январдын орточо температурасы 19–21°С, июлдуку 32–35°С. Жылдык жаан-чачыны түндүгүндө 50–150 мм, түштүгүндө 1500 мм. Кышкысын Сахара тараптан кургак ысык харматан шамалы согуп турат. Ири дарыялары: Нигер, Сенегал (кеме жүрөт). Чыгышында, түндүк-чыгыш тарабында вади (Тилемси, Азавак ж. б.) көп кездешет. Ички сууларга жарды. Ири суу сактагычтар курулган. Топурагы кызыл-күрөң. Чөл жана жарым чөл өсүмдүктөрү, түштүк-батышында саванна өсөт. Нигердин дельтасында суу-саз өсүм­дүк­төрү басымдуу. [[Канаттуулар|Канаттуулардын]] 190дон ашык түрү мекендейт. Суусунда балыктын 100дөн ашык түрү жана крокодил кездешет. Аңчылыктын кесепетинен жаныбарлар дүйнөсү (гиппопотам, суу эчкиси толугу менен жок болгон) жакырданып кеткен. [[Сүт эмүүчүлөр|Сүт эмүүчүлөрдүн]] 135 түрү (анын 13ү жок болуу алдында) катталган. Коргоого алынган табигый аймактары, анын ичинде Букль-дю-Бауле улуттук паркы жана 3 суу-саздуу жерлер, өлкөнүн аймагынын 3,7%ин ээлейт. Бандиагара тайпак тоосу Бүткүл дүйнөлүк мурастын тизмесине (1989) киргизилген. 

== Калкы ==

Малиде манден, сонинке, [[бозо (эл)|бозо]], [[бобо (эл)|бобо]], малинке, гур, [[фульбелер|фульбе]], тукулёр, волоф, [[само (эл)|само]], [[каколё (эл)|каколё]] ж. б. улуттар жашайт. Калкынын 90%и ислам (сүннөттөр), 5% христиан, калгандары салттуу жергиликтүү динди тутат. Мамлекеттик тили – француз тили. орточо жыштыгы 1 км2ге 11,1 киши (2010; Африкадагы эң төмөнкү көрсөткүч). Калкынын жашынын орточо узактыгы эркектериники – 50,6 жаш, аялдарыныкы – 53,8. Төрөлүүнүн деңгээли өтө жогору (1000ге 42,3), өлүм-житим 1000ге 15,4 (жаш балдардын өлүмү өтө жогору, 1000ге 113). Бир аялга 5,4 бала туура келет (2009). 100 аялга 98 эркек туура келет. Шаар калкы 32 % (2008). Ири шаарлары: Бамако, Сикасо, Каес, Сегу, Мопти.

==Тарыхы==
Малинин азыркы аймагына адамдар палеолит доорунан эле мекендеген. Малилердин ата-бабалары аңчылык, балыкчылык жана мал чарбачылык менен кесиптенишкен. Биздин заманга чейинки 3-миң жылдыкта алгачкы кыштактар пайда болгон. Биздин замандын 3-кылымынан Мали аймагы Батыш Африкадагы Гана, 13-кылымдан Мали, 15-кылымдан Сонгай империяларынын курамына кирген. 14-кылымдын аягында Масина, 17-кылымдын 2-жарымында Сегу жана Каарта мамлекеттери түзүлгөн. 19-кылымдын ортосунда Хаж Омар башында турган тукулёрлор бул мамлекеттерди басып алган. 19-кылымдын аягында француздар тукулёрлор армиясын талкалап, Батыш Судандын ички райондорун караткан. 1891-жылы Франция басып алган райондорунан Франция Суданы колониясын негиздеген. 1895-жылы Франция Суданы Франция Батыш Африкасынын (ФБА) курамына кошулган. Экинчи дүйнөлүк согуштан (1939–45) кийин Франция Суданында Африканын демократиялык биригүү секциясы – Судан союзу партиясы түзүлгөн жана ал өлкөдөгү улуттук-боштондук кыймылды башкарып, жетекчи саясий күчкө айланган. 1957-жылы Франция Суданы автономияга, 1958-жылы Франция ынтымагындагы Судан автономия республикалык статусун алган. 1959-жылы Судан автономия республикасы жана Сенегал Мали Федерациясына биригип, 1960-жылы көз каранды эмес деп жарыяланган. Мали Республикасы деген ат менен өз алдынча жана көз карандысыз мамлекет деп жарыяланып, Франция ынтымагынан чыккан жана өлкөнүн конституциясын кабыл алган. Мали Республикасы 1960-жылы 28-сентябрда БУУга мүчө болуп, тышкы мамилесинде «позитивдүү бейтараптык» саясатын жүргүзө баштаган. Өлкөнүн көз карандысыздыгын ар тараптан чыңдоо боюнча реформалардын кеңири программасын белгилеп, аны жүзөгө ашыруу үчүн Мали Кейта баш болгон саясий жана мамлекеттик ишмерлер Революцияны коргоонун улуттук комитетин түзүп, бүт бийликти колуна алып, өлкөнүн экономикалык абалын оңдоо жана коррупцияга каршы күрөшүү боюнча бир катар чаралар көргөн. Бирок 1968-жылы 19-ноябрда Малиде аскер төңкөрүшү болуп, Улуттук-боштондук аскер комитети (УБАК) түзүлүп, бийликке келген УБАКтын жетекчилери өлкөнүн ички жана тышкы саясатынын негизги принциптери өзгөрбөстүгүн, кийин башкаруунун конституциялык формасына өтөрүн жарыялаган. 1976-жылы сентябрда Мали элинин демократиялык союз (МЭДС) партиясы түзүлгөн. МЭДС тынчтыкта жанаша жашоо жана кызматташуу, согуш блокторуна кошулбоо, көз карандысыздыгы үчүн күрөшкөн элдерди колдоо, эл аралык тынчтык жана коопсуздук үчүн күрөшүү саясатын жүргүзүүгө аракеттенген. 1980–90-жылдары Малинин ички саясий абалы курчуган. 1990-жылы Малинин түндүгүндө өлкөнүн саясий турмушунан четте калган көчмөндөрдүн талаптары орундалып, саясий укуктарга ээ болгон. 1991-жылы өлкөнүн президенти М. Траоре камакка алынып, 1992-жылы президенттикке А. У. Конаре шайланган. 1990-жылдын 2-жарымында Малинин айыл чарба жогорулап, пахта өндүрүү боюнча Африкада 2-орунга чыккан. 2002-жылы президенттик шайлоодо А. Т. Туре бийликке келген. Анын саясий багыты – заманбап агро өнөр жай өндүрүшүн түзүү, коррупцияга каршы күрөшүү, мектеп жана ооруканаларды кеңейтүү ж. б.
 
[[Файл:Ibrahim Boubacar Keïta par Claude Truong-Ngoc décembre 2013 (cropped).jpg|thumb|upright|Ibrahim Boubacar Keïta (2013).]]
Мали – агрардык өлкө. Дүйнөдө өнүгүүсү эң төмөн мамлекеттердин бири. Чет өлкөлүк финансынын жардамы менен өнүгүп келүүдө. ИДПнин көлөмү 17,0 млрд доллар (АКШ, 2010), аны киши башына бөлүштүргөндө 1,2 миң доллардан туура келет. Андагы айыл чарбанын үлүшү 46,1%, тейлөө чөйрөсүнүкү 33,8, өнөр жай менен курулуштуку 20,1. Алтын (Африкада 3-, дүйнөдө 12-орунда), алмаз, фосфорит казылып алынат. 2007-жылы 515 млн кВт.с электр энергиясы, анын 1/2и ГЭСте өндүрүлгөн. Өнөр жайынын негизин айыл чарба азыктарын кайрадан иштетүү түзөт. Тамак-аш (пахтадан жана жер жаңгактан май сыгылат, кант ж. б.), текстиль, химиялык, электр-техникалык, металл иштетүү, цемент өнөр жай иштейт. Кустардык кол өнөрчүлүгү өнүккөн. Негизги экспорттоочу айыл чарба өсүмдүгү – пахта. Негизги азыгы – таруу, ак жүгөрү (сорго), жүгөрү. Батат, картошка, маниок, жашылча, бакча өсүмдүктөрү, май берүүчү жаңгак жыгачы (карите) өстүрүлөт. Мали Батыш Африкада малдын саны жана калктын этти керектөөсү боюнча 1-орунда турат. Кой, эчки, бодо мал, төө жана эшек асыралат. Балык кармалат. Автомобиль жолунун уз. 18,7 миң км (анын ичинде 3,4ү асфальтталган; 2004), темир жолунуку 593 км (2008). Мали аркылуу Транссахара, Транссахел магистралдары өтөт. Нигер дарыясында кеме жүрөт. Башкы порту – Куликоро. Бамако жана Гао шаарында эл аралык аэропорттор бар. Сыртка алтын, пахта, жер жангак, тирүү мал чыгарат. Негизги соода шериктештери: Кытай, Европа союзунун мүчөлөрү, Сенегал, Кот-д’Ивуар, Таиланд.

==Маданияты==
Билим берүү тармагын Базалык билим берүү жана улуттук тил Министрлиги, ошондой эле Орто жана жогорку билим берүү, илим-изилдөө Министрлиги башкарат. Мектепке чейинки тарбиялоону, милдеттүү акысыз 9 жылдык орто, кесиптик-техникалык жана жогорку билим берүүнү камтыйт. 15 жаштан жогору калктын сабаттуулугу 76, 2% (2008). Мали университети (1993), Башкы илимий мекемелер, ири китепкана, музейлер Бамако шаарында жайгашкан. Француз тилинде «Joyrnal official de Republigue du Mali», «L Essor», «Les Echos», «Le Republicain», «L Aurore» гезиттери, ал эми бамбара тилинде «Kibaru» гезити чыгат. Радиоуктуруусу 1957-жылдан, телекөрсөтүүсү 1983-жылдан жана Улуттук маалымат агенттиги 1977-жылдан иштейт. 

==Адабияты==
Мали жазма адабияты элдик бамбара, малинке, сенуфо, фульбе оозеки чыгармачылык салттын негизинде пайда болгон. 11–19-кылымда мали адабияты араб тилинде өнүккөн. 16–17-кылымда тарыхый-хроникалык (Махмуд Кати, ас-Сади ж. б.) диний чыгармалар жарыкка чыккан. Азыркы Мали адабияты 20-кылымдын ортосунда француз тилинде өнүккөн. И. М. Уан («Фадимата – чөл ханышасы», 1955, «Клеопатранын кыздары», 1961, ж. б.) жана Ф. Д. Сиссоко («Сүртүмдөр жана портреттер», 1953, «Хармакис», 1955, очерктер сериясы, «Жеңенин ышкысы», 1956, «Кызыл кепин», 1962, романдары), С. Бадиан («Чагылган», 1957, повести, «Кандуу бет кап», 1976, романы, «Чакинин өлүмү», 1962, драмасы); И. Б. Траор («Өткөн элес», 1964, романы) ж. б. жазуучулардын чыгармаларында европалык цивилизация таасирдүү чагылдырган. Европалык адабиятчылар Я. Уологемдин (экзистенциализм духунда жазылган «Зордук милдети», 1968) чыгармачылыгы Африканын чегинде жогорку резонанс жараткан. Й. Диаките («Достошуу» романы, 1969), М. Голог («Аракечтиктен сактануу» повести, 1963), П. Кулибал («Өткөн замандын коркунучу», 1980) ж. б. жазуучулар чыгармаларын жазышты. Поэзияда патриоттук мотив күч алып Г. Диавар («Малинин туулушу», 1965), М. Голог («Африкалык торнадо», 1966) ж. б. поэтикалык жыйнактары басылып чыккан. Агартуу багытына социалдык тематика, психологизм мүнөздүү болгон (С. Диарр «Алтын бычак» повести, 1976, «Кандуу кургакчылык», 1981), М. С. Кейт (Бассари жаачы», 1984). 20-кылымдын аягы – 21-кылымдын башында А. Ба Конар, А. Фофан («Үйлөнүү той» повести, 1994 ж. б.), Ф. Т. Тембл («Тагдыр» романы, 2002), Ф. Ф. Сидиб «Африкалык сезон», 2006) ж. б. жазуучулар адабий майданга келишти.
 
==Архитектура жана сүрөт искусствосу==
Малиде байыркы эстеликтер неолит дооруна таандык: Бандиагардагы аска беттерине чегилген чийме-сүрөттөр, Бамако районундагы үңкүрлөрдөгү мергенчилик, бийлер, согуш көрүнүштөрүн кызыл боёк менен тарткан сүрөттөр, Тондидарудагы менгирлер. Орто кылымдарда Малинин аймагында жашаган мамлекеттерде шаар курулуштары өнүккөн. Шаарларда коомдук имараттар, мечиттер, жергиликтүү «Судан стилиндеги» турак-жайлар жайгашкан. 1950-жылдардан азыркы типтеги үйлөр салына баштаган. Курулуш ишине ошол кездеги социалисттик өлкөлөр (СССР, Болгария ж. б.) көмөк көрсөтүшкөн. Көз каранды эместик жарыялангандан кийин профессионалдык сүрөт искусствосу түзүлүп, М. К. Соме, Б. Кейта, И. Диабате, М. Хайдар, А. Конэт сыяктуу сүрөтчүлөр өсүп чыккан. Салттуу скульптуранын традициялык искусствосу өнүгөт, жыгачты кооздоо, жез куюу, жылан, крокодил терилеринен буюм жасоо (сумка, кур ж. б.) кездеме токуу, бет каптарды жасоо кеңири тараган. 

Малинин бүтүндөй Батыш Африканын салттуу музыкалык маданияты үчүн гриоттордун дьели (манден элинде) искусствосу мүнөздүү. Мали элдеринин азыркы музыкалык тажрыйбасында музыкалык жаа, арфа, жидунун суу барабаны сыяктуу архаикалык аспаптар сакталып калган. 15-кылымдан баштап, Малиде Батыш европалык маданият – португал, кийин француз жана испан музыкасы тараган. Малинин музыкасы жөнүндө маалыматтар 16–18-кылымдагы европалык булактарда сакталган. Салттуу музыка 19-кылымдан баштап изилденген. 1960-жылы көз каранды эместиктин жеңиши Малиде салттык жана популярдык музыканын жаңы формалары өнүгө баштаган. 1970-жылы Малиде батыш тибиндеги эстрада оркестрлери пайда болгон. 20-кылымдын аягында Малинин музыкалык адабиятынын өнүгүшүндө жаңы тенденциялар көрүнө баштайт. 1991-жылдан салттуу музыканы изилдөө Бамакодогу Улуттук музейде жүргүзүлөт.

Малиде театрдын азыркы түрү 50-жылдардан баштап өнүгө баштаган. Көз каранды эместик жарыялангандан (1960) кийин театр мамлекеттин карамагына өткөн. 1960-жылдан ар жылы (1970-жылдан 2 жылда бир) кароо өткөрүлүүдө Малинин салттуу искусствосун чет элдерге жайылтуу үчүн Улуттук фольклор тобу түзүлгөн. 1964-жылы Бамакодо Улуттук искусство институту ачылган. 1970-жылдан Улуттук театр труппасы иштейт. Драмалык жанрларда С. Бадиан, А. Каба, Л. Х. Ба, М. М. Диабате сыяктуу Малинин жазуучулары иштешкен.

Малинин аймагында биринчи көркөм тасма 1938-жылы («Догондор өлкөсүндө» французча документалдуу фильм) тартылган. 1960-жылы нидерланд режиссёр Й. Ивенс «Эртең Нангилде» кыска метраждуу фильмди тарткан (Москвадагы ЭКФдин сыйлыгы). 1961-жылы Малинин Улуттук кинематография кызматы уюшулган. 1963-жылы Маалымат министрлигинин алдында (Югославиянын техникалык колдоосу алдында) маалымат тасмаларын тартуучу кинематография бөлүмү түзүлгөн. 1977-жылы ал кинохроникаларды, документалдык, ойноочу жана жарнамалык фильмдерди тартуу үчүн Улуттук киноөндүрүш борбору кайра түзүлөт. 1971-жылы ВГИКти бүтүргөн биринчи малилик Ж. Куйате «Тьемандын кайтып келиши» деген фильм коёт. Малинин улуттук салттары И. Ф. Траоренин «Үмүттүн биринчи жарыгы» (1979, документ фильм), «Баарыбыз күнөөлүбүз» (1985) жана «Аскалардагы дуэль» (1985) деген иштеринде чагылдырылган. Малинин белгилүү кинорежиссёрлорунун бири С. Сиссе биринчи толук метраждуу актёрлор ойногон «Кызы» (1974) фильми менен дебют жасаган. Анын кеңири таанылган фильмдери: «Эмгек» (1978, Уагадугу, Бүткүл африкалык ЭКФдин сыйлыгы), «Жарык» (1987, Канна, ЭКФдин сыйлыгы ыйгарылган), «Мезгил» (1995). 

==Колдонулган адабияттар==
* [[“Кыргызстан” улуттук энциклопедиясы]]: 5-том. Башкы редактору Асанов Ү. А. К 97. Б.: Мамлекеттик тил жана энциклопедия борбору, 2014. илл. ISBN 978 9967-14-111-7

[[Категория:Мали| ]]</text>
      <sha1>0ql2qet7r5j1xj2woy77dyinq6k27ob</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>425609</id>
      <parentid>425608</parentid>
      <timestamp>2022-08-29T04:50:57Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Чагылган</username>
        <id>28330</id>
      </contributor>
      <comment>/* Калкы */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="25046" xml:space="preserve">[[Файл:Flag of Mali.svg|thumb]]
[[Файл:Mali (orthographic projection).svg|thumb|Мали.]]
'''Мали''', Мали Республикасы – Батыш Африкадагы мамлекет. Батышынан Сенегал, түндүгүнөн [[Мавритания]] жана [[Алжир]], чыгышынан [[Нигер]], түштүк-чыгышынан [[Буркина Фасо]], түштүгүнөн [[Кот-д'Ивуар|Кот д’Ивуар]] жана Гвинея менен чектешет. Аянты 1240 миң км2. Калкы 14,0 млн (2010; калкынын саны боюнча дүйнөдө 66-орунда). [[Борбор шаар|Борбору]] – [[Бамако]]. Административдик-аймактык жактан 8 облуска жана округга бөлүнөт. Акча бирдиги – КФА франкы. 

Административдик-аймактык бөлүнүшү (2009) Мали – [[БУУ|БУУнун]] (1960), Африка союзунун (1963-жылга чейин Африка биримдиги уюму), ЭВФтин (1963), Эл аралык реконструкция жана өнүктүрүү банкынын (1963), Эл аралык соода уюмунун (1995) мүчөсү.

==Мамлекеттик түзүлүшү==
Мали – унитардык мамлекет. Конституциясы 1992-жылы кабыл алынган. Башкаруу формасы – президенттик республика. Мамлекет башчысы – президент, 5 жылга шайланат. Мыйзам чыгаруучу бийликтин жогорку органы – бир палаталуу парламент. Аткаруучу бийликтин жогорку органы – премьер-министр башында турган өкмөт. Малиде көп партиялуу саясий система орун алган. Башкаруучу саясий партиялары: Демократиялык жана прогресс үчүн Альянс жана Демократия жана республика үчүн фронт (2011).

[[Файл:Mali sat.png|thumb|Мали.]]
Мали Түндүк жарым шардын тропик алкагында жатат. Жеринин бети негизинен түздүктүү келип (орточо бийиктиги 200–300 м), түштүк-батышында Фута-Жалон тоосунун тармактары (795 м), түндүк-чыгышында Адрар-Ифорас (бийиктиги 1102 м) платосу жайгашкан. Эң бийик жери 1155 м. Түндүгүндө таштуу, кум-шагылдуу чөлдөр – Батыш жана Борбордук Сахара (Эрг-эль-Ахмар, Хамада-Сафия, Эль-Махия ж. б.) таралган. Түштүгүнөн куэст түздүктөрү менен чулганган. Климаты субэкватордук (түштүгүндө) жана тропиктик. Январдын орточо температурасы 19–21°С, июлдуку 32–35°С. Жылдык жаан-чачыны түндүгүндө 50–150 мм, түштүгүндө 1500 мм. Кышкысын Сахара тараптан кургак ысык харматан шамалы согуп турат. Ири дарыялары: Нигер, Сенегал (кеме жүрөт). Чыгышында, түндүк-чыгыш тарабында вади (Тилемси, Азавак ж. б.) көп кездешет. Ички сууларга жарды. Ири суу сактагычтар курулган. Топурагы кызыл-күрөң. Чөл жана жарым чөл өсүмдүктөрү, түштүк-батышында саванна өсөт. Нигердин дельтасында суу-саз өсүм­дүк­төрү басымдуу. [[Канаттуулар|Канаттуулардын]] 190дон ашык түрү мекендейт. Суусунда балыктын 100дөн ашык түрү жана крокодил кездешет. Аңчылыктын кесепетинен жаныбарлар дүйнөсү (гиппопотам, суу эчкиси толугу менен жок болгон) жакырданып кеткен. [[Сүт эмүүчүлөр|Сүт эмүүчүлөрдүн]] 135 түрү (анын 13ү жок болуу алдында) катталган. Коргоого алынган табигый аймактары, анын ичинде Букль-дю-Бауле улуттук паркы жана 3 суу-саздуу жерлер, өлкөнүн аймагынын 3,7%ин ээлейт. Бандиагара тайпак тоосу Бүткүл дүйнөлүк мурастын тизмесине (1989) киргизилген. 

== Калкы ==

Малиде манден, сонинке, [[бозо (эл)|бозо]], [[бобо (эл)|бобо]], малинке, гур, [[фульбелер|фульбе]], [[сонгай (эл)|сонгай]], тукулёр, волоф, [[само (эл)|само]], [[каколё (эл)|каколё]] ж. б. улуттар жашайт. Калкынын 90%и ислам (сүннөттөр), 5% христиан, калгандары салттуу жергиликтүү динди тутат. Мамлекеттик тили – француз тили. орточо жыштыгы 1 км2ге 11,1 киши (2010; Африкадагы эң төмөнкү көрсөткүч). Калкынын жашынын орточо узактыгы эркектериники – 50,6 жаш, аялдарыныкы – 53,8. Төрөлүүнүн деңгээли өтө жогору (1000ге 42,3), өлүм-житим 1000ге 15,4 (жаш балдардын өлүмү өтө жогору, 1000ге 113). Бир аялга 5,4 бала туура келет (2009). 100 аялга 98 эркек туура келет. Шаар калкы 32 % (2008). Ири шаарлары: Бамако, Сикасо, Каес, Сегу, Мопти.

==Тарыхы==
Малинин азыркы аймагына адамдар палеолит доорунан эле мекендеген. Малилердин ата-бабалары аңчылык, балыкчылык жана мал чарбачылык менен кесиптенишкен. Биздин заманга чейинки 3-миң жылдыкта алгачкы кыштактар пайда болгон. Биздин замандын 3-кылымынан Мали аймагы Батыш Африкадагы Гана, 13-кылымдан Мали, 15-кылымдан Сонгай империяларынын курамына кирген. 14-кылымдын аягында Масина, 17-кылымдын 2-жарымында Сегу жана Каарта мамлекеттери түзүлгөн. 19-кылымдын ортосунда Хаж Омар башында турган тукулёрлор бул мамлекеттерди басып алган. 19-кылымдын аягында француздар тукулёрлор армиясын талкалап, Батыш Судандын ички райондорун караткан. 1891-жылы Франция басып алган райондорунан Франция Суданы колониясын негиздеген. 1895-жылы Франция Суданы Франция Батыш Африкасынын (ФБА) курамына кошулган. Экинчи дүйнөлүк согуштан (1939–45) кийин Франция Суданында Африканын демократиялык биригүү секциясы – Судан союзу партиясы түзүлгөн жана ал өлкөдөгү улуттук-боштондук кыймылды башкарып, жетекчи саясий күчкө айланган. 1957-жылы Франция Суданы автономияга, 1958-жылы Франция ынтымагындагы Судан автономия республикалык статусун алган. 1959-жылы Судан автономия республикасы жана Сенегал Мали Федерациясына биригип, 1960-жылы көз каранды эмес деп жарыяланган. Мали Республикасы деген ат менен өз алдынча жана көз карандысыз мамлекет деп жарыяланып, Франция ынтымагынан чыккан жана өлкөнүн конституциясын кабыл алган. Мали Республикасы 1960-жылы 28-сентябрда БУУга мүчө болуп, тышкы мамилесинде «позитивдүү бейтараптык» саясатын жүргүзө баштаган. Өлкөнүн көз карандысыздыгын ар тараптан чыңдоо боюнча реформалардын кеңири программасын белгилеп, аны жүзөгө ашыруу үчүн Мали Кейта баш болгон саясий жана мамлекеттик ишмерлер Революцияны коргоонун улуттук комитетин түзүп, бүт бийликти колуна алып, өлкөнүн экономикалык абалын оңдоо жана коррупцияга каршы күрөшүү боюнча бир катар чаралар көргөн. Бирок 1968-жылы 19-ноябрда Малиде аскер төңкөрүшү болуп, Улуттук-боштондук аскер комитети (УБАК) түзүлүп, бийликке келген УБАКтын жетекчилери өлкөнүн ички жана тышкы саясатынын негизги принциптери өзгөрбөстүгүн, кийин башкаруунун конституциялык формасына өтөрүн жарыялаган. 1976-жылы сентябрда Мали элинин демократиялык союз (МЭДС) партиясы түзүлгөн. МЭДС тынчтыкта жанаша жашоо жана кызматташуу, согуш блокторуна кошулбоо, көз карандысыздыгы үчүн күрөшкөн элдерди колдоо, эл аралык тынчтык жана коопсуздук үчүн күрөшүү саясатын жүргүзүүгө аракеттенген. 1980–90-жылдары Малинин ички саясий абалы курчуган. 1990-жылы Малинин түндүгүндө өлкөнүн саясий турмушунан четте калган көчмөндөрдүн талаптары орундалып, саясий укуктарга ээ болгон. 1991-жылы өлкөнүн президенти М. Траоре камакка алынып, 1992-жылы президенттикке А. У. Конаре шайланган. 1990-жылдын 2-жарымында Малинин айыл чарба жогорулап, пахта өндүрүү боюнча Африкада 2-орунга чыккан. 2002-жылы президенттик шайлоодо А. Т. Туре бийликке келген. Анын саясий багыты – заманбап агро өнөр жай өндүрүшүн түзүү, коррупцияга каршы күрөшүү, мектеп жана ооруканаларды кеңейтүү ж. б.
 
[[Файл:Ibrahim Boubacar Keïta par Claude Truong-Ngoc décembre 2013 (cropped).jpg|thumb|upright|Ibrahim Boubacar Keïta (2013).]]
Мали – агрардык өлкө. Дүйнөдө өнүгүүсү эң төмөн мамлекеттердин бири. Чет өлкөлүк финансынын жардамы менен өнүгүп келүүдө. ИДПнин көлөмү 17,0 млрд доллар (АКШ, 2010), аны киши башына бөлүштүргөндө 1,2 миң доллардан туура келет. Андагы айыл чарбанын үлүшү 46,1%, тейлөө чөйрөсүнүкү 33,8, өнөр жай менен курулуштуку 20,1. Алтын (Африкада 3-, дүйнөдө 12-орунда), алмаз, фосфорит казылып алынат. 2007-жылы 515 млн кВт.с электр энергиясы, анын 1/2и ГЭСте өндүрүлгөн. Өнөр жайынын негизин айыл чарба азыктарын кайрадан иштетүү түзөт. Тамак-аш (пахтадан жана жер жаңгактан май сыгылат, кант ж. б.), текстиль, химиялык, электр-техникалык, металл иштетүү, цемент өнөр жай иштейт. Кустардык кол өнөрчүлүгү өнүккөн. Негизги экспорттоочу айыл чарба өсүмдүгү – пахта. Негизги азыгы – таруу, ак жүгөрү (сорго), жүгөрү. Батат, картошка, маниок, жашылча, бакча өсүмдүктөрү, май берүүчү жаңгак жыгачы (карите) өстүрүлөт. Мали Батыш Африкада малдын саны жана калктын этти керектөөсү боюнча 1-орунда турат. Кой, эчки, бодо мал, төө жана эшек асыралат. Балык кармалат. Автомобиль жолунун уз. 18,7 миң км (анын ичинде 3,4ү асфальтталган; 2004), темир жолунуку 593 км (2008). Мали аркылуу Транссахара, Транссахел магистралдары өтөт. Нигер дарыясында кеме жүрөт. Башкы порту – Куликоро. Бамако жана Гао шаарында эл аралык аэропорттор бар. Сыртка алтын, пахта, жер жангак, тирүү мал чыгарат. Негизги соода шериктештери: Кытай, Европа союзунун мүчөлөрү, Сенегал, Кот-д’Ивуар, Таиланд.

==Маданияты==
Билим берүү тармагын Базалык билим берүү жана улуттук тил Министрлиги, ошондой эле Орто жана жогорку билим берүү, илим-изилдөө Министрлиги башкарат. Мектепке чейинки тарбиялоону, милдеттүү акысыз 9 жылдык орто, кесиптик-техникалык жана жогорку билим берүүнү камтыйт. 15 жаштан жогору калктын сабаттуулугу 76, 2% (2008). Мали университети (1993), Башкы илимий мекемелер, ири китепкана, музейлер Бамако шаарында жайгашкан. Француз тилинде «Joyrnal official de Republigue du Mali», «L Essor», «Les Echos», «Le Republicain», «L Aurore» гезиттери, ал эми бамбара тилинде «Kibaru» гезити чыгат. Радиоуктуруусу 1957-жылдан, телекөрсөтүүсү 1983-жылдан жана Улуттук маалымат агенттиги 1977-жылдан иштейт. 

==Адабияты==
Мали жазма адабияты элдик бамбара, малинке, сенуфо, фульбе оозеки чыгармачылык салттын негизинде пайда болгон. 11–19-кылымда мали адабияты араб тилинде өнүккөн. 16–17-кылымда тарыхый-хроникалык (Махмуд Кати, ас-Сади ж. б.) диний чыгармалар жарыкка чыккан. Азыркы Мали адабияты 20-кылымдын ортосунда француз тилинде өнүккөн. И. М. Уан («Фадимата – чөл ханышасы», 1955, «Клеопатранын кыздары», 1961, ж. б.) жана Ф. Д. Сиссоко («Сүртүмдөр жана портреттер», 1953, «Хармакис», 1955, очерктер сериясы, «Жеңенин ышкысы», 1956, «Кызыл кепин», 1962, романдары), С. Бадиан («Чагылган», 1957, повести, «Кандуу бет кап», 1976, романы, «Чакинин өлүмү», 1962, драмасы); И. Б. Траор («Өткөн элес», 1964, романы) ж. б. жазуучулардын чыгармаларында европалык цивилизация таасирдүү чагылдырган. Европалык адабиятчылар Я. Уологемдин (экзистенциализм духунда жазылган «Зордук милдети», 1968) чыгармачылыгы Африканын чегинде жогорку резонанс жараткан. Й. Диаките («Достошуу» романы, 1969), М. Голог («Аракечтиктен сактануу» повести, 1963), П. Кулибал («Өткөн замандын коркунучу», 1980) ж. б. жазуучулар чыгармаларын жазышты. Поэзияда патриоттук мотив күч алып Г. Диавар («Малинин туулушу», 1965), М. Голог («Африкалык торнадо», 1966) ж. б. поэтикалык жыйнактары басылып чыккан. Агартуу багытына социалдык тематика, психологизм мүнөздүү болгон (С. Диарр «Алтын бычак» повести, 1976, «Кандуу кургакчылык», 1981), М. С. Кейт (Бассари жаачы», 1984). 20-кылымдын аягы – 21-кылымдын башында А. Ба Конар, А. Фофан («Үйлөнүү той» повести, 1994 ж. б.), Ф. Т. Тембл («Тагдыр» романы, 2002), Ф. Ф. Сидиб «Африкалык сезон», 2006) ж. б. жазуучулар адабий майданга келишти.
 
==Архитектура жана сүрөт искусствосу==
Малиде байыркы эстеликтер неолит дооруна таандык: Бандиагардагы аска беттерине чегилген чийме-сүрөттөр, Бамако районундагы үңкүрлөрдөгү мергенчилик, бийлер, согуш көрүнүштөрүн кызыл боёк менен тарткан сүрөттөр, Тондидарудагы менгирлер. Орто кылымдарда Малинин аймагында жашаган мамлекеттерде шаар курулуштары өнүккөн. Шаарларда коомдук имараттар, мечиттер, жергиликтүү «Судан стилиндеги» турак-жайлар жайгашкан. 1950-жылдардан азыркы типтеги үйлөр салына баштаган. Курулуш ишине ошол кездеги социалисттик өлкөлөр (СССР, Болгария ж. б.) көмөк көрсөтүшкөн. Көз каранды эместик жарыялангандан кийин профессионалдык сүрөт искусствосу түзүлүп, М. К. Соме, Б. Кейта, И. Диабате, М. Хайдар, А. Конэт сыяктуу сүрөтчүлөр өсүп чыккан. Салттуу скульптуранын традициялык искусствосу өнүгөт, жыгачты кооздоо, жез куюу, жылан, крокодил терилеринен буюм жасоо (сумка, кур ж. б.) кездеме токуу, бет каптарды жасоо кеңири тараган. 

Малинин бүтүндөй Батыш Африканын салттуу музыкалык маданияты үчүн гриоттордун дьели (манден элинде) искусствосу мүнөздүү. Мали элдеринин азыркы музыкалык тажрыйбасында музыкалык жаа, арфа, жидунун суу барабаны сыяктуу архаикалык аспаптар сакталып калган. 15-кылымдан баштап, Малиде Батыш европалык маданият – португал, кийин француз жана испан музыкасы тараган. Малинин музыкасы жөнүндө маалыматтар 16–18-кылымдагы европалык булактарда сакталган. Салттуу музыка 19-кылымдан баштап изилденген. 1960-жылы көз каранды эместиктин жеңиши Малиде салттык жана популярдык музыканын жаңы формалары өнүгө баштаган. 1970-жылы Малиде батыш тибиндеги эстрада оркестрлери пайда болгон. 20-кылымдын аягында Малинин музыкалык адабиятынын өнүгүшүндө жаңы тенденциялар көрүнө баштайт. 1991-жылдан салттуу музыканы изилдөө Бамакодогу Улуттук музейде жүргүзүлөт.

Малиде театрдын азыркы түрү 50-жылдардан баштап өнүгө баштаган. Көз каранды эместик жарыялангандан (1960) кийин театр мамлекеттин карамагына өткөн. 1960-жылдан ар жылы (1970-жылдан 2 жылда бир) кароо өткөрүлүүдө Малинин салттуу искусствосун чет элдерге жайылтуу үчүн Улуттук фольклор тобу түзүлгөн. 1964-жылы Бамакодо Улуттук искусство институту ачылган. 1970-жылдан Улуттук театр труппасы иштейт. Драмалык жанрларда С. Бадиан, А. Каба, Л. Х. Ба, М. М. Диабате сыяктуу Малинин жазуучулары иштешкен.

Малинин аймагында биринчи көркөм тасма 1938-жылы («Догондор өлкөсүндө» французча документалдуу фильм) тартылган. 1960-жылы нидерланд режиссёр Й. Ивенс «Эртең Нангилде» кыска метраждуу фильмди тарткан (Москвадагы ЭКФдин сыйлыгы). 1961-жылы Малинин Улуттук кинематография кызматы уюшулган. 1963-жылы Маалымат министрлигинин алдында (Югославиянын техникалык колдоосу алдында) маалымат тасмаларын тартуучу кинематография бөлүмү түзүлгөн. 1977-жылы ал кинохроникаларды, документалдык, ойноочу жана жарнамалык фильмдерди тартуу үчүн Улуттук киноөндүрүш борбору кайра түзүлөт. 1971-жылы ВГИКти бүтүргөн биринчи малилик Ж. Куйате «Тьемандын кайтып келиши» деген фильм коёт. Малинин улуттук салттары И. Ф. Траоренин «Үмүттүн биринчи жарыгы» (1979, документ фильм), «Баарыбыз күнөөлүбүз» (1985) жана «Аскалардагы дуэль» (1985) деген иштеринде чагылдырылган. Малинин белгилүү кинорежиссёрлорунун бири С. Сиссе биринчи толук метраждуу актёрлор ойногон «Кызы» (1974) фильми менен дебют жасаган. Анын кеңири таанылган фильмдери: «Эмгек» (1978, Уагадугу, Бүткүл африкалык ЭКФдин сыйлыгы), «Жарык» (1987, Канна, ЭКФдин сыйлыгы ыйгарылган), «Мезгил» (1995). 

==Колдонулган адабияттар==
* [[“Кыргызстан” улуттук энциклопедиясы]]: 5-том. Башкы редактору Асанов Ү. А. К 97. Б.: Мамлекеттик тил жана энциклопедия борбору, 2014. илл. ISBN 978 9967-14-111-7

[[Категория:Мали| ]]</text>
      <sha1>51h682g7vz0gcua347e0vj5lc494n00</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>425610</id>
      <parentid>425609</parentid>
      <timestamp>2022-08-29T04:53:54Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Чагылган</username>
        <id>28330</id>
      </contributor>
      <comment>/* Калкы */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="25060" xml:space="preserve">[[Файл:Flag of Mali.svg|thumb]]
[[Файл:Mali (orthographic projection).svg|thumb|Мали.]]
'''Мали''', Мали Республикасы – Батыш Африкадагы мамлекет. Батышынан Сенегал, түндүгүнөн [[Мавритания]] жана [[Алжир]], чыгышынан [[Нигер]], түштүк-чыгышынан [[Буркина Фасо]], түштүгүнөн [[Кот-д'Ивуар|Кот д’Ивуар]] жана Гвинея менен чектешет. Аянты 1240 миң км2. Калкы 14,0 млн (2010; калкынын саны боюнча дүйнөдө 66-орунда). [[Борбор шаар|Борбору]] – [[Бамако]]. Административдик-аймактык жактан 8 облуска жана округга бөлүнөт. Акча бирдиги – КФА франкы. 

Административдик-аймактык бөлүнүшү (2009) Мали – [[БУУ|БУУнун]] (1960), Африка союзунун (1963-жылга чейин Африка биримдиги уюму), ЭВФтин (1963), Эл аралык реконструкция жана өнүктүрүү банкынын (1963), Эл аралык соода уюмунун (1995) мүчөсү.

==Мамлекеттик түзүлүшү==
Мали – унитардык мамлекет. Конституциясы 1992-жылы кабыл алынган. Башкаруу формасы – президенттик республика. Мамлекет башчысы – президент, 5 жылга шайланат. Мыйзам чыгаруучу бийликтин жогорку органы – бир палаталуу парламент. Аткаруучу бийликтин жогорку органы – премьер-министр башында турган өкмөт. Малиде көп партиялуу саясий система орун алган. Башкаруучу саясий партиялары: Демократиялык жана прогресс үчүн Альянс жана Демократия жана республика үчүн фронт (2011).

[[Файл:Mali sat.png|thumb|Мали.]]
Мали Түндүк жарым шардын тропик алкагында жатат. Жеринин бети негизинен түздүктүү келип (орточо бийиктиги 200–300 м), түштүк-батышында Фута-Жалон тоосунун тармактары (795 м), түндүк-чыгышында Адрар-Ифорас (бийиктиги 1102 м) платосу жайгашкан. Эң бийик жери 1155 м. Түндүгүндө таштуу, кум-шагылдуу чөлдөр – Батыш жана Борбордук Сахара (Эрг-эль-Ахмар, Хамада-Сафия, Эль-Махия ж. б.) таралган. Түштүгүнөн куэст түздүктөрү менен чулганган. Климаты субэкватордук (түштүгүндө) жана тропиктик. Январдын орточо температурасы 19–21°С, июлдуку 32–35°С. Жылдык жаан-чачыны түндүгүндө 50–150 мм, түштүгүндө 1500 мм. Кышкысын Сахара тараптан кургак ысык харматан шамалы согуп турат. Ири дарыялары: Нигер, Сенегал (кеме жүрөт). Чыгышында, түндүк-чыгыш тарабында вади (Тилемси, Азавак ж. б.) көп кездешет. Ички сууларга жарды. Ири суу сактагычтар курулган. Топурагы кызыл-күрөң. Чөл жана жарым чөл өсүмдүктөрү, түштүк-батышында саванна өсөт. Нигердин дельтасында суу-саз өсүм­дүк­төрү басымдуу. [[Канаттуулар|Канаттуулардын]] 190дон ашык түрү мекендейт. Суусунда балыктын 100дөн ашык түрү жана крокодил кездешет. Аңчылыктын кесепетинен жаныбарлар дүйнөсү (гиппопотам, суу эчкиси толугу менен жок болгон) жакырданып кеткен. [[Сүт эмүүчүлөр|Сүт эмүүчүлөрдүн]] 135 түрү (анын 13ү жок болуу алдында) катталган. Коргоого алынган табигый аймактары, анын ичинде Букль-дю-Бауле улуттук паркы жана 3 суу-саздуу жерлер, өлкөнүн аймагынын 3,7%ин ээлейт. Бандиагара тайпак тоосу Бүткүл дүйнөлүк мурастын тизмесине (1989) киргизилген. 

== Калкы ==

Малиде манден, сонинке, [[бозо (эл)|бозо]], [[бобо (эл)|бобо]], малинке, гур, [[фульбелер|фульбе]], [[сонгай (эл)|сонгай]], сенуфо, тукулёр, волоф, [[само (эл)|само]], [[каколё (эл)|каколё]] ж. б. улуттар жашайт. Калкынын 90%и ислам (сүннөттөр), 5% христиан, калгандары салттуу жергиликтүү динди тутат. Мамлекеттик тили – француз тили. орточо жыштыгы 1 км2ге 11,1 киши (2010; Африкадагы эң төмөнкү көрсөткүч). Калкынын жашынын орточо узактыгы эркектериники – 50,6 жаш, аялдарыныкы – 53,8. Төрөлүүнүн деңгээли өтө жогору (1000ге 42,3), өлүм-житим 1000ге 15,4 (жаш балдардын өлүмү өтө жогору, 1000ге 113). Бир аялга 5,4 бала туура келет (2009). 100 аялга 98 эркек туура келет. Шаар калкы 32 % (2008). Ири шаарлары: Бамако, Сикасо, Каес, Сегу, Мопти.

==Тарыхы==
Малинин азыркы аймагына адамдар палеолит доорунан эле мекендеген. Малилердин ата-бабалары аңчылык, балыкчылык жана мал чарбачылык менен кесиптенишкен. Биздин заманга чейинки 3-миң жылдыкта алгачкы кыштактар пайда болгон. Биздин замандын 3-кылымынан Мали аймагы Батыш Африкадагы Гана, 13-кылымдан Мали, 15-кылымдан Сонгай империяларынын курамына кирген. 14-кылымдын аягында Масина, 17-кылымдын 2-жарымында Сегу жана Каарта мамлекеттери түзүлгөн. 19-кылымдын ортосунда Хаж Омар башында турган тукулёрлор бул мамлекеттерди басып алган. 19-кылымдын аягында француздар тукулёрлор армиясын талкалап, Батыш Судандын ички райондорун караткан. 1891-жылы Франция басып алган райондорунан Франция Суданы колониясын негиздеген. 1895-жылы Франция Суданы Франция Батыш Африкасынын (ФБА) курамына кошулган. Экинчи дүйнөлүк согуштан (1939–45) кийин Франция Суданында Африканын демократиялык биригүү секциясы – Судан союзу партиясы түзүлгөн жана ал өлкөдөгү улуттук-боштондук кыймылды башкарып, жетекчи саясий күчкө айланган. 1957-жылы Франция Суданы автономияга, 1958-жылы Франция ынтымагындагы Судан автономия республикалык статусун алган. 1959-жылы Судан автономия республикасы жана Сенегал Мали Федерациясына биригип, 1960-жылы көз каранды эмес деп жарыяланган. Мали Республикасы деген ат менен өз алдынча жана көз карандысыз мамлекет деп жарыяланып, Франция ынтымагынан чыккан жана өлкөнүн конституциясын кабыл алган. Мали Республикасы 1960-жылы 28-сентябрда БУУга мүчө болуп, тышкы мамилесинде «позитивдүү бейтараптык» саясатын жүргүзө баштаган. Өлкөнүн көз карандысыздыгын ар тараптан чыңдоо боюнча реформалардын кеңири программасын белгилеп, аны жүзөгө ашыруу үчүн Мали Кейта баш болгон саясий жана мамлекеттик ишмерлер Революцияны коргоонун улуттук комитетин түзүп, бүт бийликти колуна алып, өлкөнүн экономикалык абалын оңдоо жана коррупцияга каршы күрөшүү боюнча бир катар чаралар көргөн. Бирок 1968-жылы 19-ноябрда Малиде аскер төңкөрүшү болуп, Улуттук-боштондук аскер комитети (УБАК) түзүлүп, бийликке келген УБАКтын жетекчилери өлкөнүн ички жана тышкы саясатынын негизги принциптери өзгөрбөстүгүн, кийин башкаруунун конституциялык формасына өтөрүн жарыялаган. 1976-жылы сентябрда Мали элинин демократиялык союз (МЭДС) партиясы түзүлгөн. МЭДС тынчтыкта жанаша жашоо жана кызматташуу, согуш блокторуна кошулбоо, көз карандысыздыгы үчүн күрөшкөн элдерди колдоо, эл аралык тынчтык жана коопсуздук үчүн күрөшүү саясатын жүргүзүүгө аракеттенген. 1980–90-жылдары Малинин ички саясий абалы курчуган. 1990-жылы Малинин түндүгүндө өлкөнүн саясий турмушунан четте калган көчмөндөрдүн талаптары орундалып, саясий укуктарга ээ болгон. 1991-жылы өлкөнүн президенти М. Траоре камакка алынып, 1992-жылы президенттикке А. У. Конаре шайланган. 1990-жылдын 2-жарымында Малинин айыл чарба жогорулап, пахта өндүрүү боюнча Африкада 2-орунга чыккан. 2002-жылы президенттик шайлоодо А. Т. Туре бийликке келген. Анын саясий багыты – заманбап агро өнөр жай өндүрүшүн түзүү, коррупцияга каршы күрөшүү, мектеп жана ооруканаларды кеңейтүү ж. б.
 
[[Файл:Ibrahim Boubacar Keïta par Claude Truong-Ngoc décembre 2013 (cropped).jpg|thumb|upright|Ibrahim Boubacar Keïta (2013).]]
Мали – агрардык өлкө. Дүйнөдө өнүгүүсү эң төмөн мамлекеттердин бири. Чет өлкөлүк финансынын жардамы менен өнүгүп келүүдө. ИДПнин көлөмү 17,0 млрд доллар (АКШ, 2010), аны киши башына бөлүштүргөндө 1,2 миң доллардан туура келет. Андагы айыл чарбанын үлүшү 46,1%, тейлөө чөйрөсүнүкү 33,8, өнөр жай менен курулуштуку 20,1. Алтын (Африкада 3-, дүйнөдө 12-орунда), алмаз, фосфорит казылып алынат. 2007-жылы 515 млн кВт.с электр энергиясы, анын 1/2и ГЭСте өндүрүлгөн. Өнөр жайынын негизин айыл чарба азыктарын кайрадан иштетүү түзөт. Тамак-аш (пахтадан жана жер жаңгактан май сыгылат, кант ж. б.), текстиль, химиялык, электр-техникалык, металл иштетүү, цемент өнөр жай иштейт. Кустардык кол өнөрчүлүгү өнүккөн. Негизги экспорттоочу айыл чарба өсүмдүгү – пахта. Негизги азыгы – таруу, ак жүгөрү (сорго), жүгөрү. Батат, картошка, маниок, жашылча, бакча өсүмдүктөрү, май берүүчү жаңгак жыгачы (карите) өстүрүлөт. Мали Батыш Африкада малдын саны жана калктын этти керектөөсү боюнча 1-орунда турат. Кой, эчки, бодо мал, төө жана эшек асыралат. Балык кармалат. Автомобиль жолунун уз. 18,7 миң км (анын ичинде 3,4ү асфальтталган; 2004), темир жолунуку 593 км (2008). Мали аркылуу Транссахара, Транссахел магистралдары өтөт. Нигер дарыясында кеме жүрөт. Башкы порту – Куликоро. Бамако жана Гао шаарында эл аралык аэропорттор бар. Сыртка алтын, пахта, жер жангак, тирүү мал чыгарат. Негизги соода шериктештери: Кытай, Европа союзунун мүчөлөрү, Сенегал, Кот-д’Ивуар, Таиланд.

==Маданияты==
Билим берүү тармагын Базалык билим берүү жана улуттук тил Министрлиги, ошондой эле Орто жана жогорку билим берүү, илим-изилдөө Министрлиги башкарат. Мектепке чейинки тарбиялоону, милдеттүү акысыз 9 жылдык орто, кесиптик-техникалык жана жогорку билим берүүнү камтыйт. 15 жаштан жогору калктын сабаттуулугу 76, 2% (2008). Мали университети (1993), Башкы илимий мекемелер, ири китепкана, музейлер Бамако шаарында жайгашкан. Француз тилинде «Joyrnal official de Republigue du Mali», «L Essor», «Les Echos», «Le Republicain», «L Aurore» гезиттери, ал эми бамбара тилинде «Kibaru» гезити чыгат. Радиоуктуруусу 1957-жылдан, телекөрсөтүүсү 1983-жылдан жана Улуттук маалымат агенттиги 1977-жылдан иштейт. 

==Адабияты==
Мали жазма адабияты элдик бамбара, малинке, сенуфо, фульбе оозеки чыгармачылык салттын негизинде пайда болгон. 11–19-кылымда мали адабияты араб тилинде өнүккөн. 16–17-кылымда тарыхый-хроникалык (Махмуд Кати, ас-Сади ж. б.) диний чыгармалар жарыкка чыккан. Азыркы Мали адабияты 20-кылымдын ортосунда француз тилинде өнүккөн. И. М. Уан («Фадимата – чөл ханышасы», 1955, «Клеопатранын кыздары», 1961, ж. б.) жана Ф. Д. Сиссоко («Сүртүмдөр жана портреттер», 1953, «Хармакис», 1955, очерктер сериясы, «Жеңенин ышкысы», 1956, «Кызыл кепин», 1962, романдары), С. Бадиан («Чагылган», 1957, повести, «Кандуу бет кап», 1976, романы, «Чакинин өлүмү», 1962, драмасы); И. Б. Траор («Өткөн элес», 1964, романы) ж. б. жазуучулардын чыгармаларында европалык цивилизация таасирдүү чагылдырган. Европалык адабиятчылар Я. Уологемдин (экзистенциализм духунда жазылган «Зордук милдети», 1968) чыгармачылыгы Африканын чегинде жогорку резонанс жараткан. Й. Диаките («Достошуу» романы, 1969), М. Голог («Аракечтиктен сактануу» повести, 1963), П. Кулибал («Өткөн замандын коркунучу», 1980) ж. б. жазуучулар чыгармаларын жазышты. Поэзияда патриоттук мотив күч алып Г. Диавар («Малинин туулушу», 1965), М. Голог («Африкалык торнадо», 1966) ж. б. поэтикалык жыйнактары басылып чыккан. Агартуу багытына социалдык тематика, психологизм мүнөздүү болгон (С. Диарр «Алтын бычак» повести, 1976, «Кандуу кургакчылык», 1981), М. С. Кейт (Бассари жаачы», 1984). 20-кылымдын аягы – 21-кылымдын башында А. Ба Конар, А. Фофан («Үйлөнүү той» повести, 1994 ж. б.), Ф. Т. Тембл («Тагдыр» романы, 2002), Ф. Ф. Сидиб «Африкалык сезон», 2006) ж. б. жазуучулар адабий майданга келишти.
 
==Архитектура жана сүрөт искусствосу==
Малиде байыркы эстеликтер неолит дооруна таандык: Бандиагардагы аска беттерине чегилген чийме-сүрөттөр, Бамако районундагы үңкүрлөрдөгү мергенчилик, бийлер, согуш көрүнүштөрүн кызыл боёк менен тарткан сүрөттөр, Тондидарудагы менгирлер. Орто кылымдарда Малинин аймагында жашаган мамлекеттерде шаар курулуштары өнүккөн. Шаарларда коомдук имараттар, мечиттер, жергиликтүү «Судан стилиндеги» турак-жайлар жайгашкан. 1950-жылдардан азыркы типтеги үйлөр салына баштаган. Курулуш ишине ошол кездеги социалисттик өлкөлөр (СССР, Болгария ж. б.) көмөк көрсөтүшкөн. Көз каранды эместик жарыялангандан кийин профессионалдык сүрөт искусствосу түзүлүп, М. К. Соме, Б. Кейта, И. Диабате, М. Хайдар, А. Конэт сыяктуу сүрөтчүлөр өсүп чыккан. Салттуу скульптуранын традициялык искусствосу өнүгөт, жыгачты кооздоо, жез куюу, жылан, крокодил терилеринен буюм жасоо (сумка, кур ж. б.) кездеме токуу, бет каптарды жасоо кеңири тараган. 

Малинин бүтүндөй Батыш Африканын салттуу музыкалык маданияты үчүн гриоттордун дьели (манден элинде) искусствосу мүнөздүү. Мали элдеринин азыркы музыкалык тажрыйбасында музыкалык жаа, арфа, жидунун суу барабаны сыяктуу архаикалык аспаптар сакталып калган. 15-кылымдан баштап, Малиде Батыш европалык маданият – португал, кийин француз жана испан музыкасы тараган. Малинин музыкасы жөнүндө маалыматтар 16–18-кылымдагы европалык булактарда сакталган. Салттуу музыка 19-кылымдан баштап изилденген. 1960-жылы көз каранды эместиктин жеңиши Малиде салттык жана популярдык музыканын жаңы формалары өнүгө баштаган. 1970-жылы Малиде батыш тибиндеги эстрада оркестрлери пайда болгон. 20-кылымдын аягында Малинин музыкалык адабиятынын өнүгүшүндө жаңы тенденциялар көрүнө баштайт. 1991-жылдан салттуу музыканы изилдөө Бамакодогу Улуттук музейде жүргүзүлөт.

Малиде театрдын азыркы түрү 50-жылдардан баштап өнүгө баштаган. Көз каранды эместик жарыялангандан (1960) кийин театр мамлекеттин карамагына өткөн. 1960-жылдан ар жылы (1970-жылдан 2 жылда бир) кароо өткөрүлүүдө Малинин салттуу искусствосун чет элдерге жайылтуу үчүн Улуттук фольклор тобу түзүлгөн. 1964-жылы Бамакодо Улуттук искусство институту ачылган. 1970-жылдан Улуттук театр труппасы иштейт. Драмалык жанрларда С. Бадиан, А. Каба, Л. Х. Ба, М. М. Диабате сыяктуу Малинин жазуучулары иштешкен.

Малинин аймагында биринчи көркөм тасма 1938-жылы («Догондор өлкөсүндө» французча документалдуу фильм) тартылган. 1960-жылы нидерланд режиссёр Й. Ивенс «Эртең Нангилде» кыска метраждуу фильмди тарткан (Москвадагы ЭКФдин сыйлыгы). 1961-жылы Малинин Улуттук кинематография кызматы уюшулган. 1963-жылы Маалымат министрлигинин алдында (Югославиянын техникалык колдоосу алдында) маалымат тасмаларын тартуучу кинематография бөлүмү түзүлгөн. 1977-жылы ал кинохроникаларды, документалдык, ойноочу жана жарнамалык фильмдерди тартуу үчүн Улуттук киноөндүрүш борбору кайра түзүлөт. 1971-жылы ВГИКти бүтүргөн биринчи малилик Ж. Куйате «Тьемандын кайтып келиши» деген фильм коёт. Малинин улуттук салттары И. Ф. Траоренин «Үмүттүн биринчи жарыгы» (1979, документ фильм), «Баарыбыз күнөөлүбүз» (1985) жана «Аскалардагы дуэль» (1985) деген иштеринде чагылдырылган. Малинин белгилүү кинорежиссёрлорунун бири С. Сиссе биринчи толук метраждуу актёрлор ойногон «Кызы» (1974) фильми менен дебют жасаган. Анын кеңири таанылган фильмдери: «Эмгек» (1978, Уагадугу, Бүткүл африкалык ЭКФдин сыйлыгы), «Жарык» (1987, Канна, ЭКФдин сыйлыгы ыйгарылган), «Мезгил» (1995). 

==Колдонулган адабияттар==
* [[“Кыргызстан” улуттук энциклопедиясы]]: 5-том. Башкы редактору Асанов Ү. А. К 97. Б.: Мамлекеттик тил жана энциклопедия борбору, 2014. илл. ISBN 978 9967-14-111-7

[[Категория:Мали| ]]</text>
      <sha1>0bthxay8yfj8ob8kjnx83wp47avblhp</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>425611</id>
      <parentid>425610</parentid>
      <timestamp>2022-08-29T04:56:07Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Чагылган</username>
        <id>28330</id>
      </contributor>
      <comment>/* Калкы */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="25080" xml:space="preserve">[[Файл:Flag of Mali.svg|thumb]]
[[Файл:Mali (orthographic projection).svg|thumb|Мали.]]
'''Мали''', Мали Республикасы – Батыш Африкадагы мамлекет. Батышынан Сенегал, түндүгүнөн [[Мавритания]] жана [[Алжир]], чыгышынан [[Нигер]], түштүк-чыгышынан [[Буркина Фасо]], түштүгүнөн [[Кот-д'Ивуар|Кот д’Ивуар]] жана Гвинея менен чектешет. Аянты 1240 миң км2. Калкы 14,0 млн (2010; калкынын саны боюнча дүйнөдө 66-орунда). [[Борбор шаар|Борбору]] – [[Бамако]]. Административдик-аймактык жактан 8 облуска жана округга бөлүнөт. Акча бирдиги – КФА франкы. 

Административдик-аймактык бөлүнүшү (2009) Мали – [[БУУ|БУУнун]] (1960), Африка союзунун (1963-жылга чейин Африка биримдиги уюму), ЭВФтин (1963), Эл аралык реконструкция жана өнүктүрүү банкынын (1963), Эл аралык соода уюмунун (1995) мүчөсү.

==Мамлекеттик түзүлүшү==
Мали – унитардык мамлекет. Конституциясы 1992-жылы кабыл алынган. Башкаруу формасы – президенттик республика. Мамлекет башчысы – президент, 5 жылга шайланат. Мыйзам чыгаруучу бийликтин жогорку органы – бир палаталуу парламент. Аткаруучу бийликтин жогорку органы – премьер-министр башында турган өкмөт. Малиде көп партиялуу саясий система орун алган. Башкаруучу саясий партиялары: Демократиялык жана прогресс үчүн Альянс жана Демократия жана республика үчүн фронт (2011).

[[Файл:Mali sat.png|thumb|Мали.]]
Мали Түндүк жарым шардын тропик алкагында жатат. Жеринин бети негизинен түздүктүү келип (орточо бийиктиги 200–300 м), түштүк-батышында Фута-Жалон тоосунун тармактары (795 м), түндүк-чыгышында Адрар-Ифорас (бийиктиги 1102 м) платосу жайгашкан. Эң бийик жери 1155 м. Түндүгүндө таштуу, кум-шагылдуу чөлдөр – Батыш жана Борбордук Сахара (Эрг-эль-Ахмар, Хамада-Сафия, Эль-Махия ж. б.) таралган. Түштүгүнөн куэст түздүктөрү менен чулганган. Климаты субэкватордук (түштүгүндө) жана тропиктик. Январдын орточо температурасы 19–21°С, июлдуку 32–35°С. Жылдык жаан-чачыны түндүгүндө 50–150 мм, түштүгүндө 1500 мм. Кышкысын Сахара тараптан кургак ысык харматан шамалы согуп турат. Ири дарыялары: Нигер, Сенегал (кеме жүрөт). Чыгышында, түндүк-чыгыш тарабында вади (Тилемси, Азавак ж. б.) көп кездешет. Ички сууларга жарды. Ири суу сактагычтар курулган. Топурагы кызыл-күрөң. Чөл жана жарым чөл өсүмдүктөрү, түштүк-батышында саванна өсөт. Нигердин дельтасында суу-саз өсүм­дүк­төрү басымдуу. [[Канаттуулар|Канаттуулардын]] 190дон ашык түрү мекендейт. Суусунда балыктын 100дөн ашык түрү жана крокодил кездешет. Аңчылыктын кесепетинен жаныбарлар дүйнөсү (гиппопотам, суу эчкиси толугу менен жок болгон) жакырданып кеткен. [[Сүт эмүүчүлөр|Сүт эмүүчүлөрдүн]] 135 түрү (анын 13ү жок болуу алдында) катталган. Коргоого алынган табигый аймактары, анын ичинде Букль-дю-Бауле улуттук паркы жана 3 суу-саздуу жерлер, өлкөнүн аймагынын 3,7%ин ээлейт. Бандиагара тайпак тоосу Бүткүл дүйнөлүк мурастын тизмесине (1989) киргизилген. 

== Калкы ==

Малиде манден, сонинке, [[бозо (эл)|бозо]], [[бобо (эл)|бобо]], малинке, гур, [[фульбелер|фульбе]], [[сонгай (эл)|сонгай]], сенуфо, тукулёр, волоф, [[маврлар]], [[само (эл)|само]], [[каколё (эл)|каколё]] ж. б. улуттар жашайт. Калкынын 90%и ислам (сүннөттөр), 5% христиан, калгандары салттуу жергиликтүү динди тутат. Мамлекеттик тили – француз тили. орточо жыштыгы 1 км2ге 11,1 киши (2010; Африкадагы эң төмөнкү көрсөткүч). Калкынын жашынын орточо узактыгы эркектериники – 50,6 жаш, аялдарыныкы – 53,8. Төрөлүүнүн деңгээли өтө жогору (1000ге 42,3), өлүм-житим 1000ге 15,4 (жаш балдардын өлүмү өтө жогору, 1000ге 113). Бир аялга 5,4 бала туура келет (2009). 100 аялга 98 эркек туура келет. Шаар калкы 32 % (2008). Ири шаарлары: Бамако, Сикасо, Каес, Сегу, Мопти.

==Тарыхы==
Малинин азыркы аймагына адамдар палеолит доорунан эле мекендеген. Малилердин ата-бабалары аңчылык, балыкчылык жана мал чарбачылык менен кесиптенишкен. Биздин заманга чейинки 3-миң жылдыкта алгачкы кыштактар пайда болгон. Биздин замандын 3-кылымынан Мали аймагы Батыш Африкадагы Гана, 13-кылымдан Мали, 15-кылымдан Сонгай империяларынын курамына кирген. 14-кылымдын аягында Масина, 17-кылымдын 2-жарымында Сегу жана Каарта мамлекеттери түзүлгөн. 19-кылымдын ортосунда Хаж Омар башында турган тукулёрлор бул мамлекеттерди басып алган. 19-кылымдын аягында француздар тукулёрлор армиясын талкалап, Батыш Судандын ички райондорун караткан. 1891-жылы Франция басып алган райондорунан Франция Суданы колониясын негиздеген. 1895-жылы Франция Суданы Франция Батыш Африкасынын (ФБА) курамына кошулган. Экинчи дүйнөлүк согуштан (1939–45) кийин Франция Суданында Африканын демократиялык биригүү секциясы – Судан союзу партиясы түзүлгөн жана ал өлкөдөгү улуттук-боштондук кыймылды башкарып, жетекчи саясий күчкө айланган. 1957-жылы Франция Суданы автономияга, 1958-жылы Франция ынтымагындагы Судан автономия республикалык статусун алган. 1959-жылы Судан автономия республикасы жана Сенегал Мали Федерациясына биригип, 1960-жылы көз каранды эмес деп жарыяланган. Мали Республикасы деген ат менен өз алдынча жана көз карандысыз мамлекет деп жарыяланып, Франция ынтымагынан чыккан жана өлкөнүн конституциясын кабыл алган. Мали Республикасы 1960-жылы 28-сентябрда БУУга мүчө болуп, тышкы мамилесинде «позитивдүү бейтараптык» саясатын жүргүзө баштаган. Өлкөнүн көз карандысыздыгын ар тараптан чыңдоо боюнча реформалардын кеңири программасын белгилеп, аны жүзөгө ашыруу үчүн Мали Кейта баш болгон саясий жана мамлекеттик ишмерлер Революцияны коргоонун улуттук комитетин түзүп, бүт бийликти колуна алып, өлкөнүн экономикалык абалын оңдоо жана коррупцияга каршы күрөшүү боюнча бир катар чаралар көргөн. Бирок 1968-жылы 19-ноябрда Малиде аскер төңкөрүшү болуп, Улуттук-боштондук аскер комитети (УБАК) түзүлүп, бийликке келген УБАКтын жетекчилери өлкөнүн ички жана тышкы саясатынын негизги принциптери өзгөрбөстүгүн, кийин башкаруунун конституциялык формасына өтөрүн жарыялаган. 1976-жылы сентябрда Мали элинин демократиялык союз (МЭДС) партиясы түзүлгөн. МЭДС тынчтыкта жанаша жашоо жана кызматташуу, согуш блокторуна кошулбоо, көз карандысыздыгы үчүн күрөшкөн элдерди колдоо, эл аралык тынчтык жана коопсуздук үчүн күрөшүү саясатын жүргүзүүгө аракеттенген. 1980–90-жылдары Малинин ички саясий абалы курчуган. 1990-жылы Малинин түндүгүндө өлкөнүн саясий турмушунан четте калган көчмөндөрдүн талаптары орундалып, саясий укуктарга ээ болгон. 1991-жылы өлкөнүн президенти М. Траоре камакка алынып, 1992-жылы президенттикке А. У. Конаре шайланган. 1990-жылдын 2-жарымында Малинин айыл чарба жогорулап, пахта өндүрүү боюнча Африкада 2-орунга чыккан. 2002-жылы президенттик шайлоодо А. Т. Туре бийликке келген. Анын саясий багыты – заманбап агро өнөр жай өндүрүшүн түзүү, коррупцияга каршы күрөшүү, мектеп жана ооруканаларды кеңейтүү ж. б.
 
[[Файл:Ibrahim Boubacar Keïta par Claude Truong-Ngoc décembre 2013 (cropped).jpg|thumb|upright|Ibrahim Boubacar Keïta (2013).]]
Мали – агрардык өлкө. Дүйнөдө өнүгүүсү эң төмөн мамлекеттердин бири. Чет өлкөлүк финансынын жардамы менен өнүгүп келүүдө. ИДПнин көлөмү 17,0 млрд доллар (АКШ, 2010), аны киши башына бөлүштүргөндө 1,2 миң доллардан туура келет. Андагы айыл чарбанын үлүшү 46,1%, тейлөө чөйрөсүнүкү 33,8, өнөр жай менен курулуштуку 20,1. Алтын (Африкада 3-, дүйнөдө 12-орунда), алмаз, фосфорит казылып алынат. 2007-жылы 515 млн кВт.с электр энергиясы, анын 1/2и ГЭСте өндүрүлгөн. Өнөр жайынын негизин айыл чарба азыктарын кайрадан иштетүү түзөт. Тамак-аш (пахтадан жана жер жаңгактан май сыгылат, кант ж. б.), текстиль, химиялык, электр-техникалык, металл иштетүү, цемент өнөр жай иштейт. Кустардык кол өнөрчүлүгү өнүккөн. Негизги экспорттоочу айыл чарба өсүмдүгү – пахта. Негизги азыгы – таруу, ак жүгөрү (сорго), жүгөрү. Батат, картошка, маниок, жашылча, бакча өсүмдүктөрү, май берүүчү жаңгак жыгачы (карите) өстүрүлөт. Мали Батыш Африкада малдын саны жана калктын этти керектөөсү боюнча 1-орунда турат. Кой, эчки, бодо мал, төө жана эшек асыралат. Балык кармалат. Автомобиль жолунун уз. 18,7 миң км (анын ичинде 3,4ү асфальтталган; 2004), темир жолунуку 593 км (2008). Мали аркылуу Транссахара, Транссахел магистралдары өтөт. Нигер дарыясында кеме жүрөт. Башкы порту – Куликоро. Бамако жана Гао шаарында эл аралык аэропорттор бар. Сыртка алтын, пахта, жер жангак, тирүү мал чыгарат. Негизги соода шериктештери: Кытай, Европа союзунун мүчөлөрү, Сенегал, Кот-д’Ивуар, Таиланд.

==Маданияты==
Билим берүү тармагын Базалык билим берүү жана улуттук тил Министрлиги, ошондой эле Орто жана жогорку билим берүү, илим-изилдөө Министрлиги башкарат. Мектепке чейинки тарбиялоону, милдеттүү акысыз 9 жылдык орто, кесиптик-техникалык жана жогорку билим берүүнү камтыйт. 15 жаштан жогору калктын сабаттуулугу 76, 2% (2008). Мали университети (1993), Башкы илимий мекемелер, ири китепкана, музейлер Бамако шаарында жайгашкан. Француз тилинде «Joyrnal official de Republigue du Mali», «L Essor», «Les Echos», «Le Republicain», «L Aurore» гезиттери, ал эми бамбара тилинде «Kibaru» гезити чыгат. Радиоуктуруусу 1957-жылдан, телекөрсөтүүсү 1983-жылдан жана Улуттук маалымат агенттиги 1977-жылдан иштейт. 

==Адабияты==
Мали жазма адабияты элдик бамбара, малинке, сенуфо, фульбе оозеки чыгармачылык салттын негизинде пайда болгон. 11–19-кылымда мали адабияты араб тилинде өнүккөн. 16–17-кылымда тарыхый-хроникалык (Махмуд Кати, ас-Сади ж. б.) диний чыгармалар жарыкка чыккан. Азыркы Мали адабияты 20-кылымдын ортосунда француз тилинде өнүккөн. И. М. Уан («Фадимата – чөл ханышасы», 1955, «Клеопатранын кыздары», 1961, ж. б.) жана Ф. Д. Сиссоко («Сүртүмдөр жана портреттер», 1953, «Хармакис», 1955, очерктер сериясы, «Жеңенин ышкысы», 1956, «Кызыл кепин», 1962, романдары), С. Бадиан («Чагылган», 1957, повести, «Кандуу бет кап», 1976, романы, «Чакинин өлүмү», 1962, драмасы); И. Б. Траор («Өткөн элес», 1964, романы) ж. б. жазуучулардын чыгармаларында европалык цивилизация таасирдүү чагылдырган. Европалык адабиятчылар Я. Уологемдин (экзистенциализм духунда жазылган «Зордук милдети», 1968) чыгармачылыгы Африканын чегинде жогорку резонанс жараткан. Й. Диаките («Достошуу» романы, 1969), М. Голог («Аракечтиктен сактануу» повести, 1963), П. Кулибал («Өткөн замандын коркунучу», 1980) ж. б. жазуучулар чыгармаларын жазышты. Поэзияда патриоттук мотив күч алып Г. Диавар («Малинин туулушу», 1965), М. Голог («Африкалык торнадо», 1966) ж. б. поэтикалык жыйнактары басылып чыккан. Агартуу багытына социалдык тематика, психологизм мүнөздүү болгон (С. Диарр «Алтын бычак» повести, 1976, «Кандуу кургакчылык», 1981), М. С. Кейт (Бассари жаачы», 1984). 20-кылымдын аягы – 21-кылымдын башында А. Ба Конар, А. Фофан («Үйлөнүү той» повести, 1994 ж. б.), Ф. Т. Тембл («Тагдыр» романы, 2002), Ф. Ф. Сидиб «Африкалык сезон», 2006) ж. б. жазуучулар адабий майданга келишти.
 
==Архитектура жана сүрөт искусствосу==
Малиде байыркы эстеликтер неолит дооруна таандык: Бандиагардагы аска беттерине чегилген чийме-сүрөттөр, Бамако районундагы үңкүрлөрдөгү мергенчилик, бийлер, согуш көрүнүштөрүн кызыл боёк менен тарткан сүрөттөр, Тондидарудагы менгирлер. Орто кылымдарда Малинин аймагында жашаган мамлекеттерде шаар курулуштары өнүккөн. Шаарларда коомдук имараттар, мечиттер, жергиликтүү «Судан стилиндеги» турак-жайлар жайгашкан. 1950-жылдардан азыркы типтеги үйлөр салына баштаган. Курулуш ишине ошол кездеги социалисттик өлкөлөр (СССР, Болгария ж. б.) көмөк көрсөтүшкөн. Көз каранды эместик жарыялангандан кийин профессионалдык сүрөт искусствосу түзүлүп, М. К. Соме, Б. Кейта, И. Диабате, М. Хайдар, А. Конэт сыяктуу сүрөтчүлөр өсүп чыккан. Салттуу скульптуранын традициялык искусствосу өнүгөт, жыгачты кооздоо, жез куюу, жылан, крокодил терилеринен буюм жасоо (сумка, кур ж. б.) кездеме токуу, бет каптарды жасоо кеңири тараган. 

Малинин бүтүндөй Батыш Африканын салттуу музыкалык маданияты үчүн гриоттордун дьели (манден элинде) искусствосу мүнөздүү. Мали элдеринин азыркы музыкалык тажрыйбасында музыкалык жаа, арфа, жидунун суу барабаны сыяктуу архаикалык аспаптар сакталып калган. 15-кылымдан баштап, Малиде Батыш европалык маданият – португал, кийин француз жана испан музыкасы тараган. Малинин музыкасы жөнүндө маалыматтар 16–18-кылымдагы европалык булактарда сакталган. Салттуу музыка 19-кылымдан баштап изилденген. 1960-жылы көз каранды эместиктин жеңиши Малиде салттык жана популярдык музыканын жаңы формалары өнүгө баштаган. 1970-жылы Малиде батыш тибиндеги эстрада оркестрлери пайда болгон. 20-кылымдын аягында Малинин музыкалык адабиятынын өнүгүшүндө жаңы тенденциялар көрүнө баштайт. 1991-жылдан салттуу музыканы изилдөө Бамакодогу Улуттук музейде жүргүзүлөт.

Малиде театрдын азыркы түрү 50-жылдардан баштап өнүгө баштаган. Көз каранды эместик жарыялангандан (1960) кийин театр мамлекеттин карамагына өткөн. 1960-жылдан ар жылы (1970-жылдан 2 жылда бир) кароо өткөрүлүүдө Малинин салттуу искусствосун чет элдерге жайылтуу үчүн Улуттук фольклор тобу түзүлгөн. 1964-жылы Бамакодо Улуттук искусство институту ачылган. 1970-жылдан Улуттук театр труппасы иштейт. Драмалык жанрларда С. Бадиан, А. Каба, Л. Х. Ба, М. М. Диабате сыяктуу Малинин жазуучулары иштешкен.

Малинин аймагында биринчи көркөм тасма 1938-жылы («Догондор өлкөсүндө» французча документалдуу фильм) тартылган. 1960-жылы нидерланд режиссёр Й. Ивенс «Эртең Нангилде» кыска метраждуу фильмди тарткан (Москвадагы ЭКФдин сыйлыгы). 1961-жылы Малинин Улуттук кинематография кызматы уюшулган. 1963-жылы Маалымат министрлигинин алдында (Югославиянын техникалык колдоосу алдында) маалымат тасмаларын тартуучу кинематография бөлүмү түзүлгөн. 1977-жылы ал кинохроникаларды, документалдык, ойноочу жана жарнамалык фильмдерди тартуу үчүн Улуттук киноөндүрүш борбору кайра түзүлөт. 1971-жылы ВГИКти бүтүргөн биринчи малилик Ж. Куйате «Тьемандын кайтып келиши» деген фильм коёт. Малинин улуттук салттары И. Ф. Траоренин «Үмүттүн биринчи жарыгы» (1979, документ фильм), «Баарыбыз күнөөлүбүз» (1985) жана «Аскалардагы дуэль» (1985) деген иштеринде чагылдырылган. Малинин белгилүү кинорежиссёрлорунун бири С. Сиссе биринчи толук метраждуу актёрлор ойногон «Кызы» (1974) фильми менен дебют жасаган. Анын кеңири таанылган фильмдери: «Эмгек» (1978, Уагадугу, Бүткүл африкалык ЭКФдин сыйлыгы), «Жарык» (1987, Канна, ЭКФдин сыйлыгы ыйгарылган), «Мезгил» (1995). 

==Колдонулган адабияттар==
* [[“Кыргызстан” улуттук энциклопедиясы]]: 5-том. Башкы редактору Асанов Ү. А. К 97. Б.: Мамлекеттик тил жана энциклопедия борбору, 2014. илл. ISBN 978 9967-14-111-7

[[Категория:Мали| ]]</text>
      <sha1>bocpzy70shwc02it3ygkw9ody6ipzeu</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>425612</id>
      <parentid>425611</parentid>
      <timestamp>2022-08-29T04:59:18Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Чагылган</username>
        <id>28330</id>
      </contributor>
      <comment>/* Калкы */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="25149" xml:space="preserve">[[Файл:Flag of Mali.svg|thumb]]
[[Файл:Mali (orthographic projection).svg|thumb|Мали.]]
'''Мали''', Мали Республикасы – Батыш Африкадагы мамлекет. Батышынан Сенегал, түндүгүнөн [[Мавритания]] жана [[Алжир]], чыгышынан [[Нигер]], түштүк-чыгышынан [[Буркина Фасо]], түштүгүнөн [[Кот-д'Ивуар|Кот д’Ивуар]] жана Гвинея менен чектешет. Аянты 1240 миң км2. Калкы 14,0 млн (2010; калкынын саны боюнча дүйнөдө 66-орунда). [[Борбор шаар|Борбору]] – [[Бамако]]. Административдик-аймактык жактан 8 облуска жана округга бөлүнөт. Акча бирдиги – КФА франкы. 

Административдик-аймактык бөлүнүшү (2009) Мали – [[БУУ|БУУнун]] (1960), Африка союзунун (1963-жылга чейин Африка биримдиги уюму), ЭВФтин (1963), Эл аралык реконструкция жана өнүктүрүү банкынын (1963), Эл аралык соода уюмунун (1995) мүчөсү.

==Мамлекеттик түзүлүшү==
Мали – унитардык мамлекет. Конституциясы 1992-жылы кабыл алынган. Башкаруу формасы – президенттик республика. Мамлекет башчысы – президент, 5 жылга шайланат. Мыйзам чыгаруучу бийликтин жогорку органы – бир палаталуу парламент. Аткаруучу бийликтин жогорку органы – премьер-министр башында турган өкмөт. Малиде көп партиялуу саясий система орун алган. Башкаруучу саясий партиялары: Демократиялык жана прогресс үчүн Альянс жана Демократия жана республика үчүн фронт (2011).

[[Файл:Mali sat.png|thumb|Мали.]]
Мали Түндүк жарым шардын тропик алкагында жатат. Жеринин бети негизинен түздүктүү келип (орточо бийиктиги 200–300 м), түштүк-батышында Фута-Жалон тоосунун тармактары (795 м), түндүк-чыгышында Адрар-Ифорас (бийиктиги 1102 м) платосу жайгашкан. Эң бийик жери 1155 м. Түндүгүндө таштуу, кум-шагылдуу чөлдөр – Батыш жана Борбордук Сахара (Эрг-эль-Ахмар, Хамада-Сафия, Эль-Махия ж. б.) таралган. Түштүгүнөн куэст түздүктөрү менен чулганган. Климаты субэкватордук (түштүгүндө) жана тропиктик. Январдын орточо температурасы 19–21°С, июлдуку 32–35°С. Жылдык жаан-чачыны түндүгүндө 50–150 мм, түштүгүндө 1500 мм. Кышкысын Сахара тараптан кургак ысык харматан шамалы согуп турат. Ири дарыялары: Нигер, Сенегал (кеме жүрөт). Чыгышында, түндүк-чыгыш тарабында вади (Тилемси, Азавак ж. б.) көп кездешет. Ички сууларга жарды. Ири суу сактагычтар курулган. Топурагы кызыл-күрөң. Чөл жана жарым чөл өсүмдүктөрү, түштүк-батышында саванна өсөт. Нигердин дельтасында суу-саз өсүм­дүк­төрү басымдуу. [[Канаттуулар|Канаттуулардын]] 190дон ашык түрү мекендейт. Суусунда балыктын 100дөн ашык түрү жана крокодил кездешет. Аңчылыктын кесепетинен жаныбарлар дүйнөсү (гиппопотам, суу эчкиси толугу менен жок болгон) жакырданып кеткен. [[Сүт эмүүчүлөр|Сүт эмүүчүлөрдүн]] 135 түрү (анын 13ү жок болуу алдында) катталган. Коргоого алынган табигый аймактары, анын ичинде Букль-дю-Бауле улуттук паркы жана 3 суу-саздуу жерлер, өлкөнүн аймагынын 3,7%ин ээлейт. Бандиагара тайпак тоосу Бүткүл дүйнөлүк мурастын тизмесине (1989) киргизилген. 

== Калкы ==

Мали — көп улуттуу өлкө.
Малиде манден, сонинке, туарегтер, [[бозо (эл)|бозо]], [[бобо (эл)|бобо]], малинке, гур, [[фульбелер|фульбе]], [[сонгай (эл)|сонгай]], сенуфо, тукулёр, волоф, [[маврлар]], [[само (эл)|само]], [[каколё (эл)|каколё]] ж. б. улуттар жашайт. Калкынын 90%и ислам ([[сүннөттөр]]), 5% христиан, калгандары салттуу жергиликтүү динди тутат. Мамлекеттик тили – француз тили. орточо жыштыгы 1 км2ге 11,1 киши (2010; Африкадагы эң төмөнкү көрсөткүч). Калкынын жашынын орточо узактыгы эркектериники – 50,6 жаш, аялдарыныкы – 53,8. Төрөлүүнүн деңгээли өтө жогору (1000ге 42,3), өлүм-житим 1000ге 15,4 (жаш балдардын өлүмү өтө жогору, 1000ге 113). Бир аялга 5,4 бала туура келет (2009). 100 аялга 98 эркек туура келет. Шаар калкы 32 % (2008). Ири шаарлары: Бамако, Сикасо, Каес, Сегу, Мопти.

==Тарыхы==
Малинин азыркы аймагына адамдар палеолит доорунан эле мекендеген. Малилердин ата-бабалары аңчылык, балыкчылык жана мал чарбачылык менен кесиптенишкен. Биздин заманга чейинки 3-миң жылдыкта алгачкы кыштактар пайда болгон. Биздин замандын 3-кылымынан Мали аймагы Батыш Африкадагы Гана, 13-кылымдан Мали, 15-кылымдан Сонгай империяларынын курамына кирген. 14-кылымдын аягында Масина, 17-кылымдын 2-жарымында Сегу жана Каарта мамлекеттери түзүлгөн. 19-кылымдын ортосунда Хаж Омар башында турган тукулёрлор бул мамлекеттерди басып алган. 19-кылымдын аягында француздар тукулёрлор армиясын талкалап, Батыш Судандын ички райондорун караткан. 1891-жылы Франция басып алган райондорунан Франция Суданы колониясын негиздеген. 1895-жылы Франция Суданы Франция Батыш Африкасынын (ФБА) курамына кошулган. Экинчи дүйнөлүк согуштан (1939–45) кийин Франция Суданында Африканын демократиялык биригүү секциясы – Судан союзу партиясы түзүлгөн жана ал өлкөдөгү улуттук-боштондук кыймылды башкарып, жетекчи саясий күчкө айланган. 1957-жылы Франция Суданы автономияга, 1958-жылы Франция ынтымагындагы Судан автономия республикалык статусун алган. 1959-жылы Судан автономия республикасы жана Сенегал Мали Федерациясына биригип, 1960-жылы көз каранды эмес деп жарыяланган. Мали Республикасы деген ат менен өз алдынча жана көз карандысыз мамлекет деп жарыяланып, Франция ынтымагынан чыккан жана өлкөнүн конституциясын кабыл алган. Мали Республикасы 1960-жылы 28-сентябрда БУУга мүчө болуп, тышкы мамилесинде «позитивдүү бейтараптык» саясатын жүргүзө баштаган. Өлкөнүн көз карандысыздыгын ар тараптан чыңдоо боюнча реформалардын кеңири программасын белгилеп, аны жүзөгө ашыруу үчүн Мали Кейта баш болгон саясий жана мамлекеттик ишмерлер Революцияны коргоонун улуттук комитетин түзүп, бүт бийликти колуна алып, өлкөнүн экономикалык абалын оңдоо жана коррупцияга каршы күрөшүү боюнча бир катар чаралар көргөн. Бирок 1968-жылы 19-ноябрда Малиде аскер төңкөрүшү болуп, Улуттук-боштондук аскер комитети (УБАК) түзүлүп, бийликке келген УБАКтын жетекчилери өлкөнүн ички жана тышкы саясатынын негизги принциптери өзгөрбөстүгүн, кийин башкаруунун конституциялык формасына өтөрүн жарыялаган. 1976-жылы сентябрда Мали элинин демократиялык союз (МЭДС) партиясы түзүлгөн. МЭДС тынчтыкта жанаша жашоо жана кызматташуу, согуш блокторуна кошулбоо, көз карандысыздыгы үчүн күрөшкөн элдерди колдоо, эл аралык тынчтык жана коопсуздук үчүн күрөшүү саясатын жүргүзүүгө аракеттенген. 1980–90-жылдары Малинин ички саясий абалы курчуган. 1990-жылы Малинин түндүгүндө өлкөнүн саясий турмушунан четте калган көчмөндөрдүн талаптары орундалып, саясий укуктарга ээ болгон. 1991-жылы өлкөнүн президенти М. Траоре камакка алынып, 1992-жылы президенттикке А. У. Конаре шайланган. 1990-жылдын 2-жарымында Малинин айыл чарба жогорулап, пахта өндүрүү боюнча Африкада 2-орунга чыккан. 2002-жылы президенттик шайлоодо А. Т. Туре бийликке келген. Анын саясий багыты – заманбап агро өнөр жай өндүрүшүн түзүү, коррупцияга каршы күрөшүү, мектеп жана ооруканаларды кеңейтүү ж. б.
 
[[Файл:Ibrahim Boubacar Keïta par Claude Truong-Ngoc décembre 2013 (cropped).jpg|thumb|upright|Ibrahim Boubacar Keïta (2013).]]
Мали – агрардык өлкө. Дүйнөдө өнүгүүсү эң төмөн мамлекеттердин бири. Чет өлкөлүк финансынын жардамы менен өнүгүп келүүдө. ИДПнин көлөмү 17,0 млрд доллар (АКШ, 2010), аны киши башына бөлүштүргөндө 1,2 миң доллардан туура келет. Андагы айыл чарбанын үлүшү 46,1%, тейлөө чөйрөсүнүкү 33,8, өнөр жай менен курулуштуку 20,1. Алтын (Африкада 3-, дүйнөдө 12-орунда), алмаз, фосфорит казылып алынат. 2007-жылы 515 млн кВт.с электр энергиясы, анын 1/2и ГЭСте өндүрүлгөн. Өнөр жайынын негизин айыл чарба азыктарын кайрадан иштетүү түзөт. Тамак-аш (пахтадан жана жер жаңгактан май сыгылат, кант ж. б.), текстиль, химиялык, электр-техникалык, металл иштетүү, цемент өнөр жай иштейт. Кустардык кол өнөрчүлүгү өнүккөн. Негизги экспорттоочу айыл чарба өсүмдүгү – пахта. Негизги азыгы – таруу, ак жүгөрү (сорго), жүгөрү. Батат, картошка, маниок, жашылча, бакча өсүмдүктөрү, май берүүчү жаңгак жыгачы (карите) өстүрүлөт. Мали Батыш Африкада малдын саны жана калктын этти керектөөсү боюнча 1-орунда турат. Кой, эчки, бодо мал, төө жана эшек асыралат. Балык кармалат. Автомобиль жолунун уз. 18,7 миң км (анын ичинде 3,4ү асфальтталган; 2004), темир жолунуку 593 км (2008). Мали аркылуу Транссахара, Транссахел магистралдары өтөт. Нигер дарыясында кеме жүрөт. Башкы порту – Куликоро. Бамако жана Гао шаарында эл аралык аэропорттор бар. Сыртка алтын, пахта, жер жангак, тирүү мал чыгарат. Негизги соода шериктештери: Кытай, Европа союзунун мүчөлөрү, Сенегал, Кот-д’Ивуар, Таиланд.

==Маданияты==
Билим берүү тармагын Базалык билим берүү жана улуттук тил Министрлиги, ошондой эле Орто жана жогорку билим берүү, илим-изилдөө Министрлиги башкарат. Мектепке чейинки тарбиялоону, милдеттүү акысыз 9 жылдык орто, кесиптик-техникалык жана жогорку билим берүүнү камтыйт. 15 жаштан жогору калктын сабаттуулугу 76, 2% (2008). Мали университети (1993), Башкы илимий мекемелер, ири китепкана, музейлер Бамако шаарында жайгашкан. Француз тилинде «Joyrnal official de Republigue du Mali», «L Essor», «Les Echos», «Le Republicain», «L Aurore» гезиттери, ал эми бамбара тилинде «Kibaru» гезити чыгат. Радиоуктуруусу 1957-жылдан, телекөрсөтүүсү 1983-жылдан жана Улуттук маалымат агенттиги 1977-жылдан иштейт. 

==Адабияты==
Мали жазма адабияты элдик бамбара, малинке, сенуфо, фульбе оозеки чыгармачылык салттын негизинде пайда болгон. 11–19-кылымда мали адабияты араб тилинде өнүккөн. 16–17-кылымда тарыхый-хроникалык (Махмуд Кати, ас-Сади ж. б.) диний чыгармалар жарыкка чыккан. Азыркы Мали адабияты 20-кылымдын ортосунда француз тилинде өнүккөн. И. М. Уан («Фадимата – чөл ханышасы», 1955, «Клеопатранын кыздары», 1961, ж. б.) жана Ф. Д. Сиссоко («Сүртүмдөр жана портреттер», 1953, «Хармакис», 1955, очерктер сериясы, «Жеңенин ышкысы», 1956, «Кызыл кепин», 1962, романдары), С. Бадиан («Чагылган», 1957, повести, «Кандуу бет кап», 1976, романы, «Чакинин өлүмү», 1962, драмасы); И. Б. Траор («Өткөн элес», 1964, романы) ж. б. жазуучулардын чыгармаларында европалык цивилизация таасирдүү чагылдырган. Европалык адабиятчылар Я. Уологемдин (экзистенциализм духунда жазылган «Зордук милдети», 1968) чыгармачылыгы Африканын чегинде жогорку резонанс жараткан. Й. Диаките («Достошуу» романы, 1969), М. Голог («Аракечтиктен сактануу» повести, 1963), П. Кулибал («Өткөн замандын коркунучу», 1980) ж. б. жазуучулар чыгармаларын жазышты. Поэзияда патриоттук мотив күч алып Г. Диавар («Малинин туулушу», 1965), М. Голог («Африкалык торнадо», 1966) ж. б. поэтикалык жыйнактары басылып чыккан. Агартуу багытына социалдык тематика, психологизм мүнөздүү болгон (С. Диарр «Алтын бычак» повести, 1976, «Кандуу кургакчылык», 1981), М. С. Кейт (Бассари жаачы», 1984). 20-кылымдын аягы – 21-кылымдын башында А. Ба Конар, А. Фофан («Үйлөнүү той» повести, 1994 ж. б.), Ф. Т. Тембл («Тагдыр» романы, 2002), Ф. Ф. Сидиб «Африкалык сезон», 2006) ж. б. жазуучулар адабий майданга келишти.
 
==Архитектура жана сүрөт искусствосу==
Малиде байыркы эстеликтер неолит дооруна таандык: Бандиагардагы аска беттерине чегилген чийме-сүрөттөр, Бамако районундагы үңкүрлөрдөгү мергенчилик, бийлер, согуш көрүнүштөрүн кызыл боёк менен тарткан сүрөттөр, Тондидарудагы менгирлер. Орто кылымдарда Малинин аймагында жашаган мамлекеттерде шаар курулуштары өнүккөн. Шаарларда коомдук имараттар, мечиттер, жергиликтүү «Судан стилиндеги» турак-жайлар жайгашкан. 1950-жылдардан азыркы типтеги үйлөр салына баштаган. Курулуш ишине ошол кездеги социалисттик өлкөлөр (СССР, Болгария ж. б.) көмөк көрсөтүшкөн. Көз каранды эместик жарыялангандан кийин профессионалдык сүрөт искусствосу түзүлүп, М. К. Соме, Б. Кейта, И. Диабате, М. Хайдар, А. Конэт сыяктуу сүрөтчүлөр өсүп чыккан. Салттуу скульптуранын традициялык искусствосу өнүгөт, жыгачты кооздоо, жез куюу, жылан, крокодил терилеринен буюм жасоо (сумка, кур ж. б.) кездеме токуу, бет каптарды жасоо кеңири тараган. 

Малинин бүтүндөй Батыш Африканын салттуу музыкалык маданияты үчүн гриоттордун дьели (манден элинде) искусствосу мүнөздүү. Мали элдеринин азыркы музыкалык тажрыйбасында музыкалык жаа, арфа, жидунун суу барабаны сыяктуу архаикалык аспаптар сакталып калган. 15-кылымдан баштап, Малиде Батыш европалык маданият – португал, кийин француз жана испан музыкасы тараган. Малинин музыкасы жөнүндө маалыматтар 16–18-кылымдагы европалык булактарда сакталган. Салттуу музыка 19-кылымдан баштап изилденген. 1960-жылы көз каранды эместиктин жеңиши Малиде салттык жана популярдык музыканын жаңы формалары өнүгө баштаган. 1970-жылы Малиде батыш тибиндеги эстрада оркестрлери пайда болгон. 20-кылымдын аягында Малинин музыкалык адабиятынын өнүгүшүндө жаңы тенденциялар көрүнө баштайт. 1991-жылдан салттуу музыканы изилдөө Бамакодогу Улуттук музейде жүргүзүлөт.

Малиде театрдын азыркы түрү 50-жылдардан баштап өнүгө баштаган. Көз каранды эместик жарыялангандан (1960) кийин театр мамлекеттин карамагына өткөн. 1960-жылдан ар жылы (1970-жылдан 2 жылда бир) кароо өткөрүлүүдө Малинин салттуу искусствосун чет элдерге жайылтуу үчүн Улуттук фольклор тобу түзүлгөн. 1964-жылы Бамакодо Улуттук искусство институту ачылган. 1970-жылдан Улуттук театр труппасы иштейт. Драмалык жанрларда С. Бадиан, А. Каба, Л. Х. Ба, М. М. Диабате сыяктуу Малинин жазуучулары иштешкен.

Малинин аймагында биринчи көркөм тасма 1938-жылы («Догондор өлкөсүндө» французча документалдуу фильм) тартылган. 1960-жылы нидерланд режиссёр Й. Ивенс «Эртең Нангилде» кыска метраждуу фильмди тарткан (Москвадагы ЭКФдин сыйлыгы). 1961-жылы Малинин Улуттук кинематография кызматы уюшулган. 1963-жылы Маалымат министрлигинин алдында (Югославиянын техникалык колдоосу алдында) маалымат тасмаларын тартуучу кинематография бөлүмү түзүлгөн. 1977-жылы ал кинохроникаларды, документалдык, ойноочу жана жарнамалык фильмдерди тартуу үчүн Улуттук киноөндүрүш борбору кайра түзүлөт. 1971-жылы ВГИКти бүтүргөн биринчи малилик Ж. Куйате «Тьемандын кайтып келиши» деген фильм коёт. Малинин улуттук салттары И. Ф. Траоренин «Үмүттүн биринчи жарыгы» (1979, документ фильм), «Баарыбыз күнөөлүбүз» (1985) жана «Аскалардагы дуэль» (1985) деген иштеринде чагылдырылган. Малинин белгилүү кинорежиссёрлорунун бири С. Сиссе биринчи толук метраждуу актёрлор ойногон «Кызы» (1974) фильми менен дебют жасаган. Анын кеңири таанылган фильмдери: «Эмгек» (1978, Уагадугу, Бүткүл африкалык ЭКФдин сыйлыгы), «Жарык» (1987, Канна, ЭКФдин сыйлыгы ыйгарылган), «Мезгил» (1995). 

==Колдонулган адабияттар==
* [[“Кыргызстан” улуттук энциклопедиясы]]: 5-том. Башкы редактору Асанов Ү. А. К 97. Б.: Мамлекеттик тил жана энциклопедия борбору, 2014. илл. ISBN 978 9967-14-111-7

[[Категория:Мали| ]]</text>
      <sha1>kzrp846r7em7rzzqlc9uis2vryh5l12</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Бантулар</title>
    <ns>0</ns>
    <id>49232</id>
    <revision>
      <id>425592</id>
      <parentid>425350</parentid>
      <timestamp>2022-08-29T02:48:08Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Чагылган</username>
        <id>28330</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3396" xml:space="preserve">'''Бантулар''' - Түштүк Африкада жашаган элдердин тобу. Жалпы саны 300 млн адам (2004). Аларга [[руанда]], макуа, конго, [[монго (эл)|монго]], шона, [[сукума (эл)|сукума]], рунди, малави, [[зулу]], коса, луба, кикуйю, [[ха (эл)|ха]], [[хехе (эл)|хехе]], [[бена (эл)|бена]], [[яунде (эл)|яунде]], [[видекум (эл)|видекум]], [[бабоа (эл)|бабоа]], [[батеке (эл)|батеке]], [[куриа (эл)|куриа]], [[мака (эл)|мака]], [[ньятуру]], [[ньянека (эл)|ньянека]] ж.б. кирет. Бенуэ-конго тобундагы [[банту тилдери|банту тилдеринде]] сүйлөшөт. Дини христиан жана мусулман-сунниттер. Лингвисттердин жана археологдордун божомолдоруна караганда азыркы Бантулардын ата-бабалары Камерун аймактарындагы тропиктик токой зонасында жашаган байыркы элдерден. Миграция мезгилинде Бантулар жергиликтүү элдер аңчылар жана чөп-чар жыйноочулар (токой зонасындагы пигмейлер, Чыгыш жана Түштүк-Батыш Африканын саванналарындагы койсан элдеринин ата-бабалары) менен ассимиляцияланган. Миграция айрым топтордо 19-кылымдын ортосуна чейин улантьшган. Бантулар дыйканчылык, мал чарбачылык менен кесиптенишкен. 19-кылымда пил сөөгүнө талаптар көбөйгөндүгүнө байланыштуу аңчылык, мындан тышкары токой балчылыгы да кошумча кесип катары маанилүү роль ойногон. Алар колониялаштыруу мезгилине чейин эле металл (жез, темир, алтын ж. б.) эритүүнү, иштетүүнү билишкен жана жыгачтан, сөөктөн буюмдарды көркөмдөп жасашкан. Дубалы сокмо ыкмасы менен тургузулуп, сырты ылай шыбак, чатыры пальма жалбырактары менен жабылган, айрым жерлерде төрт бурчтуу салынган үйлөрдө жашашкан. Кийим ордуна Бантулар белден ылдый тери же жазы жалбырактарды жамынышкан. 19-кылымдандан баштап Бантуда европалык үлгүдөгү кийимдер кеңири тараган.

==Колдонулган адабияттар==
* «Кыргызстан». Улуттук энциклопедия: 2-том. Башкы редактору Асанов Ү. А. К 97. Б.: Мамлекеттик тил жана энциклопедия борбору, 2007. 808 бет, илл. ISBN 978 9967-14-055 -4
[[Категория:Дүйнө элдери]]
[[Категория:Африка этностору]]</text>
      <sha1>cduz8iyey8wy5mgrmjyanevyg6e6g56</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>425596</id>
      <parentid>425592</parentid>
      <timestamp>2022-08-29T04:08:46Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Чагылган</username>
        <id>28330</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3434" xml:space="preserve">'''Бантулар''' - Түштүк Африкада жашаган элдердин тобу. Жалпы саны 300 млн адам (2004). Аларга [[руанда]], макуа, конго, [[монго (эл)|монго]], шона, [[сукума (эл)|сукума]], рунди, малави, [[зулу]], коса, луба, кикуйю, [[ха (эл)|ха]], [[хехе (эл)|хехе]], [[бена (эл)|бена]], [[яунде (эл)|яунде]], [[видекум (эл)|видекум]], [[бабоа (эл)|бабоа]], [[батеке (эл)|батеке]], [[куриа (эл)|куриа]], [[мака (эл)|мака]], [[ньятуру]], [[ньянека (эл)|ньянека]], [[ирамба (эл)|ирамба]] ж.б. кирет. Бенуэ-конго тобундагы [[банту тилдери|банту тилдеринде]] сүйлөшөт. Дини христиан жана мусулман-сунниттер. Лингвисттердин жана археологдордун божомолдоруна караганда азыркы Бантулардын ата-бабалары Камерун аймактарындагы тропиктик токой зонасында жашаган байыркы элдерден. Миграция мезгилинде Бантулар жергиликтүү элдер аңчылар жана чөп-чар жыйноочулар (токой зонасындагы пигмейлер, Чыгыш жана Түштүк-Батыш Африканын саванналарындагы койсан элдеринин ата-бабалары) менен ассимиляцияланган. Миграция айрым топтордо 19-кылымдын ортосуна чейин улантьшган. Бантулар дыйканчылык, мал чарбачылык менен кесиптенишкен. 19-кылымда пил сөөгүнө талаптар көбөйгөндүгүнө байланыштуу аңчылык, мындан тышкары токой балчылыгы да кошумча кесип катары маанилүү роль ойногон. Алар колониялаштыруу мезгилине чейин эле металл (жез, темир, алтын ж. б.) эритүүнү, иштетүүнү билишкен жана жыгачтан, сөөктөн буюмдарды көркөмдөп жасашкан. Дубалы сокмо ыкмасы менен тургузулуп, сырты ылай шыбак, чатыры пальма жалбырактары менен жабылган, айрым жерлерде төрт бурчтуу салынган үйлөрдө жашашкан. Кийим ордуна Бантулар белден ылдый тери же жазы жалбырактарды жамынышкан. 19-кылымдандан баштап Бантуда европалык үлгүдөгү кийимдер кеңири тараган.

==Колдонулган адабияттар==
* «Кыргызстан». Улуттук энциклопедия: 2-том. Башкы редактору Асанов Ү. А. К 97. Б.: Мамлекеттик тил жана энциклопедия борбору, 2007. 808 бет, илл. ISBN 978 9967-14-055 -4
[[Категория:Дүйнө элдери]]
[[Категория:Африка этностору]]</text>
      <sha1>ay8605uowidm4vyggee3ukfiv5kzsgk</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Редвиц-ан-дер-Родах</title>
    <ns>0</ns>
    <id>61423</id>
    <revision>
      <id>425573</id>
      <parentid>400469</parentid>
      <timestamp>2022-08-28T18:13:42Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Gliwi</username>
        <id>15757</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>([[c:GR|GR]])  [[File:Wappen von Redwitz.png]] → [[File:DEU Redwitz an der Rodach COA.svg]] PNG → SVG</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5262" xml:space="preserve">{{Елді мекен
 |статусу                 = муниципалитет 
 |кыргызча аталышы           = Редвиц-ан-дер-Родах 
 |расмий аталышы            = Redwitz an der Rodach 
 |сурөтү                   =  
 |баш ийгени                 = 
 |өлкө                      = Германия 
 |герб                 = DEU Redwitz an der Rodach COA.svg 
 |желек                       = 
 |гербдин сүрөттөлүшү     = 
 |желектин сүрөттөлүшү         = 
 |гербдин туурасы             = 
 |желектин туурасы                  = 
  |lat_dir=N |lat_deg=50 |lat_min=10 |lat_sec=0 
  |lon_dir=E |lon_deg=11 |lon_min=11 |lon_sec=0 
  |CoordAddon             = 
  |CoordScale             = 
 |чек аранын түрү             = 
 |таблицадагы чек ара        = 
 |өлкөнүн картасынын өлчөмү    = 
 |облус картасынын өлчөмү = 
 |район картасынын өлчөмү = 
 |облус түрү              = Германия жерлери{{!}}Жер 
 |облус                  = Бавария 
 |таблицадагы облус         = Бавария 
 |район түрү              = Германиянын райондору{{!}}Району 
 |район                  = Лихтенфельс 
 |таблицадагы район         = Лихтенфельс (район){{!}}Лихтенфельс 
 |коомдун түрү              = 
 |коом                   = 
 |таблицадагы коом         = 
 |ички бөлүнүшү           = 4 ички район
 |башчысынын түрү           = 
 |башчысы                  = Христиан Мрозек 
 |негизделген күнү         = 
 |биринчи белгиленген           = 
 |мурунку аталышы        = 
 |статустун берилиши            = 
 |аймагы              = 14,66 
 |бийиктиктин түрү         = 
 |ОЖ борборунун бийиктиги    = 291 
 |климаты                 = 
 |расмий тили              = 
  |калкы                = 3406 
  |элди каттоо жылы             = 2010 
  |жыштыгы              = 
  |агломерация             = 
  |улуттук курамы          = 
  |диний курамы = 
  |этнохороним            = 
 |убакыт аралыгы           = +1 
 |DST                     = бар 
 |телефон коду            = 09574 
 |почта индекси           = 96257 
 |почта индекстери        = 
 |автоунаа коду         = LIF 
 |идентификатордун түрү      = Жергиликтүү өз алдынча башкаруу органынын коду{{!}}Расмий коду 
 |цифралык идентификатор   = 09 4 78 155 
 |Commons түрмөгүндө     = Redwitz an der Rodach 
 |сайты                   = http://www.redwitz.de 
 |сайтынын тили               = de 
}} 
'''Редвиц-ан-дер-Родах''' ({{lang-de|Redwitz an der Rodach}}) — [[Германия|Германия Федеративтик Республикасынын]] [[Бавария]][[Германия Жерлери|жеринде]] жайгашкан [[муниципалитет]]. [[Жогорку Франкония (округ)|Жогорку Франкония]] [[Административдик округ (Германия)|административдик округуна]] карайт. [[Лихтенфельс (район)|Лихтенфельс]] районуна кирет.

Калкы - 3406 киши (31-декабрь, 2010-жыл).&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Bayerisches Landesamt für Statistik und Datenverarbeitung – Fortschreibung des Bevölkerungsstandes, Quartale (hier viertes Quartal, Stichtag zum Quartalsende) |url=https://www.statistikdaten.bayern.de/genesis/online?language=de&amp;sequenz=tabelleErgebnis&amp;selectionname=12411-009r&amp;sachmerkmal=QUASTI&amp;sachschluessel=SQUART04&amp;startjahr=2010&amp;endjahr=2010 |accessdate=2015-09-11 |archivedate=2021-04-28 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20210428054219/https://www.statistikdaten.bayern.de/genesis/online?language=de&amp;sequenz=tabelleErgebnis&amp;selectionname=12411-009r&amp;sachmerkmal=QUASTI&amp;sachschluessel=SQUART04&amp;startjahr=2010&amp;endjahr=2010 }}&lt;/ref&gt; Болжолдуу аянты - 14,66 км². Мамлекет ичинде бекитилген [[Жергиликтүү өз алдынча башкаруу органынын коду|расмий коду]] — ''09 4 78 155''. Муниципалитеттин башчысы — Христиан Мрозек.

Муниципалитет административдик курамы боюнча 4 шаардык районго бөлүнөт.

==Шилтемелер==
{{reflist}}

==Тышкы шилтемелер==
* [http://www.redwitz.de Расмий сайты]

{{Бавария райондору}}
{{Германия:Лихтенфельс Район:Шаарлар}}
{{Bavaria-geo-stub}}

[[Категория:Бавария шаарлары]]</text>
      <sha1>i4yqql79umnytsenitmcyg8q1xlew23</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Өзү Жүктөгүч</title>
    <ns>0</ns>
    <id>77829</id>
    <revision>
      <id>425639</id>
      <parentid>244160</parentid>
      <timestamp>2022-08-29T07:24:46Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>178.71.78.184</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Колдонулган адабияттар */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1397" xml:space="preserve">'''Өзү Жүктөгүч''' — жүктү чукул аралыкка ташууда, жүктөөдө, түшүрүүдө мезгилдүү же үзгүлтүксүз иштөөчү машина. 

Ал кампаларда, иш­кана аймагында, [[цех|цехтерде]], [[Порт|порттордо]] жана башкада колдонулат. Ал айрылуу кармагыч, чөмүч, тайпагай жыгач, челек, таңгактар (пакеттер) үчүн атайы кармагыч ж. б. менен жабдылат. 

Өзү Жүктөгүч авто-жүктөгүч жанa электр-жүктөгүч болуп бөлүнөт. Эл чарбасынын түрдөө тармактарында атайы Өзү Жүктөгүч колдонулат. Мис., тоо-кен өнөр жайында тоо тектерин транспорттоочу, өнөр жайда, айыл чарбада [[кызылча]] жана башкаларды жүктөгүч. 


== Колдонулган адабияттар ==
Кыргыз Совет Энциклопедиясы. Башкы редактор Б. О. Орузбаева. -Бишкек: Кыргыз Совет Энциклопедиясынын башкы редакциясы, 1979. Том 4. Лактация - Пиррол.  -656 б.

[[Категория:Техника]]</text>
      <sha1>i6lgjoaptjpz8p3yfthdlpgmut9lohw</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>425640</id>
      <parentid>425639</parentid>
      <timestamp>2022-08-29T07:25:17Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>178.71.78.184</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Колдонулган адабияттар */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1397" xml:space="preserve">'''Өзү Жүктөгүч''' — жүктү чукул аралыкка ташууда, жүктөөдө, түшүрүүдө мезгилдүү же үзгүлтүксүз иштөөчү машина. 

Ал кампаларда, иш­кана аймагында, [[цех|цехтерде]], [[Порт|порттордо]] жана башкада колдонулат. Ал айрылуу кармагыч, чөмүч, тайпагай жыгач, челек, таңгактар (пакеттер) үчүн атайы кармагыч ж. б. менен жабдылат. 

Өзү Жүктөгүч авто-жүктөгүч жанa электр-жүктөгүч болуп бөлүнөт. Эл чарбасынын түрдүү тармактарында атайы Өзү Жүктөгүч колдонулат. Мис., тоо-кен өнөр жайында тоо тектерин транспорттоочу, өнөр жайда, айыл чарбада [[кызылча]] жана башкаларды жүктөгүч. 


== Колдонулган адабияттар ==
Кыргыз Совет Энциклопедиясы. Башкы редактор Б. О. Орузбаева. -Бишкек: Кыргыз Совет Энциклопедиясынын башкы редакциясы, 1979. Том 4. Лактация - Пиррол.  -656 б.

[[Категория:Техника]]</text>
      <sha1>1c9bsex3mf3qtnc1v0ttsk1oosh4aje</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Феминизм</title>
    <ns>0</ns>
    <id>84395</id>
    <revision>
      <id>425560</id>
      <parentid>419932</parentid>
      <timestamp>2022-08-28T12:40:51Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kwamikagami</username>
        <id>23391</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="41172" xml:space="preserve">[[Файл:Womanpower_logo.jpg|thumb|Феминизм кыймылынын символу.]]
'''Феминизм''' ''(лат. femina “аял”)'' – аялдардын саясий, экономикалык жана социалдык укуктарын кеңейтүүгө жана сексизмди жеңүүгө багытталган идеологиялардын, саясий жана коомдук кыймылдардын жыйындысы.&lt;ref&gt;Beasley, Chris. What is Feminism? (англ.) — New York: Sage, 1999. — P. 3—11. — &lt;nowiki&gt;ISBN 9780761963356&lt;/nowiki&gt;.&lt;/ref&gt; Феминизм кыймылы патриархалдык коомго жооп катары жаралган, жыныстык жана гендердик белгилер боюнча [[Дискриминация|дискриминацияга]] каршы күрөшүүнү максат кылат. Кыймыл аялдардын тандоо укугу, [[Мамлекеттик кызмат|мамлекеттик кызматта]] иштөөгө, жеке менчикке, билим алууга, өз денесине өзү ээ болууга жана төрөт боюнча өргүүгө, эмгекке жана тең маяна алууга күрөшүп келген. Феминисттер ошондой эле контрацепцияга, мыйзамдуу абортко жетүүнү камсыз кылуу, аялдарды жана кыздарды зордуктоодон, сексуалдык асылуулардан жана үй-бүлөлүк зомбулуктан коргоо үчүн күрөшүп келишкен.&lt;ref&gt;Echols, Alice. Daring to Be Bad: Radical Feminism in America, 1967–1975 (англ.). — Minneapolis: University of Minnesota Press, 1989. — &lt;nowiki&gt;ISBN 0-8166-1787-2&lt;/nowiki&gt;.&lt;/ref&gt; Феминисттик кыймыл – аялдардын укугу чөйрөсүндө негизги тарыхый коомдук өзгөрүүлөрдүн артында турган негизги күч деп эсептелет. 
Феминизм – аялдардын укугу үчүн күрөшөт деп кабыл алынганы менен, айрым феминисттер патриархалдык коом, салттуу гендердик ролдор эркектерге да зыянын тийгизет деп эсептешет.&lt;ref&gt;Bell Hooks. Feminism is for Everybody: Passionate Politics. — Pluto Press, 2000. — &lt;nowiki&gt;ISBN 9780745317335&lt;/nowiki&gt;.&lt;/ref&gt; Мисалы, жигитти милдеттүү түрдө аскердик кызматка чакыруу, окшош эле кылмыш үчүн эркекке катаалыраак жаза берүү жана башка. Кээ бир чөйрөлөрдөгү көрүнүктүү прогресске карабастан, дүйнөнүн бир дагы өлкөсү - бай же кедей - [[Гендердик теңчилик|гендердик теңчиликке]] жетише элек. Көп учурда аялдар жана кыздар [[ден соолук]], [[билим берүү]], үйдө жана эмгек рыногунда дискриминацияга дуушар болушат, бул алардын эркиндигине терс таасирин тийгизет&lt;ref&gt;Gender Social Norms Index (GSNI) 2020. https://hdr.undp.org/en/gsni Кирген күнү: жалган курандын 30, 2022.&lt;/ref&gt;.

Феминисттик кыймылдын [[Символ|символу]] Венеранын күзгүсүндө камтылган түйүлгөн муштум (күрөштүн жана каршылыктын символу).  Кызгылт көк түс - феминизмдин салттуу түсү. 

== Тарыхы  ==
Феминисттик идеялардын таралышынын социалдык өбөлгөлөрү феодалдык коом урап, буржуаздык мамилелер жаралган учурга, б.а., аялдар жалданма жумушка чыгып өз эмгегинин ээси боло баштаган учурга туш келет. Италиялык жазуучулар Изотта Ногаролла, Лаура Черета, Кристина Пизанская жана айрым франциялык, англиялык жазуучулар кыймылдын идеясынын жайылтуучулары деп аталып келет. Жазуучу Француа Пуллен де Ла Барр өзүнүн “Эки жыныстын тең укуктары” деген эссесинде (1673) аялдардын тең укуксуздугу, алар эркектердин орой мамилесине кабылары тууралуу жазган.&lt;ref&gt;Научно-популярная энциклопедия &quot;Кругосвет&quot; https://www.krugosvet.ru/enc/istoriya/FEMINIZM.html Кирүү күнү: жалган курандын 30, 2022.&lt;/ref&gt; 
[[Файл:Olympe_gouges.jpg|thumb|“Эгер аял эшафотко көтөрүлүүгө татыктуу болсо, анда ал парламентке өтүүгө да татыктуу” деген сөздүн ээси Олимпия де Гуж 1793-жылы гильотинага жиберилди.]]
XVIII-кылымдын орто ченинде франциялык агартуучулар феминисттик идеялардын кайра жаралышына түрткү беришкен. Вольтер “аялдын үлүшү адилетсиз”, Монтескье болсо “аял коомдук турмушка аралашышы керек” деп жазган. 1789-жылдагы {{iw|Француз революциясынын|Француз революциясынын|en|French Revolution}} башталышында аялдардын тең укуктуулук үчүн күрөшүнө арналган биринчи журнал чыга баштаган, аялдардын революциялык клубдары пайда болгон, алардын мүчөлөрү саясий күрөшкө катышкан. Бирок 1791-жылкы Франциянын Конституциясы аялдарды шайлоо укугунан ажыраткан; ошол эле жылы Улуттук ассамблеяга {{iw|Олимпия де Гуж|Олимпия де Гуж|en|Olympe de Gouges}} тарабынан «Аялдын жана жарандын укуктарынын декларациясы» сунушталган, анда аялдардын толук социалдык жана саясий тең укуктуулугун таануу талап коюлган. Ошол эле учурда аялдардын биринчи саясий уюму түзүлөт, бирок 1793-жылы коомдун ишмердүүлүгүнө [[Конвенция]] тарабынан тыюу салынып, көп өтпөй декларациянын автору Олимпия де Гуж, гильотинага жиберилди. 

[[Улуу Британия|Улуу Британияда]] аялдардын бирдей укуктарын талап кылууну Мэри Уоллстоункрафт «Аялдардын укуктарын коргоо» (1792) аттуу эмгегинде көтөргөн.&lt;ref&gt;Bee Rowlatt, The original suffragette: the extraordinary Mary Wollstonecraft, 2015. https://www.theguardian.com/lifeandstyle/womens-blog/2015/oct/05/original-suffragette-mary-wollstonecraft Кирүү күнү: жалган курандын 30, 2022.&lt;/ref&gt;

Орусияда аялдар кыймылы 1850-жылдардын орто ченинде социалдык-экономикалык жана саясий кризистин жана аны коштогон жалпы демократиялык көтөрүлүштүн шартында калыптана баштаган.&lt;ref&gt;Юкина И. Русский феминизм как вызов современности. (орус) — СПб.: Алетейя, 2007. &lt;/ref&gt; 1880-90-жылдарында аялдар кыймылы жаңы, феминисттик идеологияны түзө баштаган жана аялдардын шайлоо укугуна жетишүүнү өзүнүн негизги максаты катары койгон. 1917-жылы, Октябрь революциясынан кийин бир ай өткөндөн кийин, убактылуу өкмөт мурдагы Орусия империясынын аймагында аялдардын укуктарын чектеген бардык мыйзамдарды жокко чыгарган. Аялдар билим алууга, менчикке, кесипти эркин тандоого, ажырашууга жана бойдон алдырууга укуктарга ээ болушту. Бирдей эмгек акы киргизилип, аялдардын граждандык жана саясий укуктары биринчи Советтик Конституцияда бекемделген. 

== СССРдеги феминисттик кыймыл ==
СССРдеги феминизм советтик бийлик орногонго чейин коомдук кыймыл катары калыптана баштаган жана убактылуу өкмөттүн убагында ийгиликтерге жетишкен. Октябрь революциясынан кийин большевиктер адегенде аялдар кыймылы менен кызматташып, феминисттер ондогон жылдар бою даярдап, жайылтып келген реформаларды жүргүзүшкөн. Ошону менен бирге Совет өкмөтү аялдардын көз карандысыз эмес кыймылынын болушун жактырбай, аялдарды саясий жана экономикалык жактан мобилизациялоого багытталган өзүнүн эмансипация долбоорун ишке ашырган.&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;Здравомыслова Е., Тёмкина А. Гендерное гражданство и советский этакратический порядок // Актуальные проблемы трансформации социального пространства / С. А. Васильев (общ. ред.). — СПб.: ГП МЦСЭИ «Леонтьевский центр», 2004. — С. 322—355.&lt;/ref&gt;Аялдардын боштондук саясатында маанилүү ролду “Аялдар бөлүмү” (Женотдел) жана делегаттык кыймылдар ээлеген. Аялдарды өндүрүшкө жана коммунисттик курулушка тартуу саясаты аялдарды экономикалык көз карандысыз кылууну, сабаттуулугун жогорулатууну, сексуалдык либералдаштырууну көздөгөн.&lt;ref&gt;Здравомыслова Е., Тёмкина А. История и современность: гендерный порядок в России // Гендер для «чайников». — М.: Звенья, 2006. — С. 55—84. — &lt;nowiki&gt;ISBN 5 7870 0097 8&lt;/nowiki&gt;. https://ru.boell.org/sites/default/files/gender_chaynik.pdf Кирүү күнү: жалган курандын 31, 2022.&lt;/ref&gt; Ажырашуу жана аталык укукту таануу жөнөкөйлөштүрүлүп, аборт легалдаштырылган. Советтик Конституция аялдар менен эркектерге бирдей маяна төлөп берүүнү кепилдеген. Иштеген балалуу энелерди социалдык жактан камсыздоо жана колдоо саясаты жүргөн: бала бакчалар системи түзүлүп, бала эмизүүгө ишканаларда убакыт жана атайын орун берилген. Энелерге жөлөкпул каралган.[2] 1930-жылдары эмансипация саясаты өзгөрүп, мамлекет нике мыйзамдарын кайра катаалданткан.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt; Абортко тыюу салынган, салттуу гендердик идеология кайтып келген, сексуалдык мамилелер катуу көзөмөлгө алынган. 1970-жылдардын аягында аялдардын укугу маселеси кайра жанданып, бул жаатта атайын журналдар жарык көрө баштаган. Советтик феминисттер КГБ тарабынан куугунтукка кабылганы, журналдар тартып алынып, ар кандай коркутуулар болуп турганы айтылат.&lt;ref&gt;Вознесенская Ю. Женское движение в России // Посев. — 1981. — № 4. http://antology.igrunov.ru/authors/voznesenskaya/1145211846.html Кирүү күнү: жалган курандын 30, 2022.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Малаховская Н. Как начиналось женское движение в конце 70-х // ФЕМИНФ. — 1993. — № 3. http://www.owl.ru/win/books/feminf/01/02.htm Кирүү күнү: жалган курандын 31, 2022.&lt;/ref&gt;[[Файл:Hujum.png|thumb|250x250px|Өзбекстандагы аялдардын эл аралык күнүндө паранжа күйгүзүү аземинин сүрөтү (1920-ж.).]]

=== Хүжүм ===
Негизги макала [[Хүжүм]]

Хүжүм ''(түрк. “баштоо, киришүү”)'' – аялдардын статусун өзгөртүү максатында 1920-30-жылдары Борбордук Азияда жүргүзүлгөн кампания. Борбордук Азияда көп аялдуулук, жашы жете элек кыздарды күйөөгө берүү, аялды мураска калтыруу (күйөөсү каза болсо, анын бир тууганына энчилеп берүү) көрүнүштөрү кездешчү.&lt;ref&gt;Татыбекова Ж.С. Великий Октябрь и женщины Киргизстана. Фрунзе: Кыргызстан, 1975.&lt;/ref&gt; 1920-жылдары СССР боюнча аялдардын коомдогу статусун жакшыртуу саясаты старт алган. 1920-жылдын ортосунда “Чыгыш аялдарынын боштондугу” кампаниясынын алкагында атайын көрсөтмө иштелип чыккан – бул худжум. Аялдар бала багуу, гигиена, укук, медицина боюнча окутула баштаган. Худжум – аялдардын коомчулук алдында паранжысын чечип ыргыткан радикалдуу акциялары менен белгилүү. Совет бийлиги 1924-жылы “Калың төлөөнү жоюу тууралуу” тууралуу декретти күчүнө киргизген, ушундан кийин биринчилерден болуп өзбек жумушчуларынын аялдары массалык түрдө паранжа ташташкан.&lt;ref&gt;Женщины Узбекистана, №965, август 1967. https://smena-online.ru/stories/zhenshchiny-uzbekistana Кирүү күнү: жалган курандын 31, 2022.&lt;/ref&gt;
== Феминизм толкундары ==
Тарыхый этапта феминизм 4 мезгилге бөлүнөт.  
[[Файл:Mrs_Emmeline_Pankhurst,_Leader_of_the_Women's_Suffragette_movement,_is_arrested_outside_Buckingham_Palace_while_trying_to_present_a_petition_to_King_George_V_in_May_1914._Q81486.jpg|left|thumb|Аялдардын добуш берүү укугу кыймылынын лидери Эммелин Панкхурст.]]

==== Биринчи толкун ====
'''XIX кылымдын аягы – XX кылымдын ортосу.''' Биринчи толкун феминизмдин жөнөкөй максаты болгон: аялдардын мүлк эмес, адам экенин түшүндүрүү. Бул толкундун активисттери саясий тең укуктуулук жана билим алуунун жеткиликтүү болушу үчүн күрөшкөн.&lt;ref&gt;Lear, Martha Weinman (March 10, 1968). &quot;The Second Feminist Wave: What do these women want?&quot;. The New York Times. https://www.nytimes.com/1968/03/10/archives/the-second-feminist-wave.html?legacy=true Кирүү күнү: жалган курандын 30, 2022.&lt;/ref&gt; 1848-жылы АКШнын Сенека Фолз шаарында Аялдардын укуктары боюнча биринчи конференциясында аялдардын жарандык, социалдык, саясий жана диний укуктары үчүн кыймылдын негизи болгон “Сезимдер декларациясына” кол коюлган. Бул декларация дүйнөлүк феминизмдин тарыхына бурулуш жасаган.&lt;ref&gt;Report of the Woman's Rights Convention - Women's Rights National Historical Park (U.S. National Park Service) https://www.nps.gov/wori/learn/historyculture/report-of-the-womans-rights-convention.htm Кирген күнү: жалган курандын 30, 2022.&lt;/ref&gt; 19-кылымдын аяк ченинде добуш берүү укугу башка укуктарга жетүүгө көмөкчү болот деп аялдар шайлоо укугун талап кылууга басым жасай башташты. Аялдарга шайлоо укугун берүү кыймылынын катышуучуларын суфражисттер (француз тилинен ''suffrage'' – шайлоо укугу) деп аташкан.

19-кылымдын аягында бир нече өлкөлөрдө аялдар добуш берүү укугуна ээ болушкан. 1893-жылы [[Жаңы Зеландия]] 21 жаштан жогорку бардык аялдарга добуш берүү укугун берген биринчи өзүн-өзү башкаруучу өлкө болду.&lt;ref&gt;Harper, Ida Husted  The History of Woman Suffrage, Volume VI by I https://www.gutenberg.org/ebooks/30051 Кирген күнү: жалган курандын 30, 2022.&lt;/ref&gt; Америкалык Кошмо Штаттары 1920-жылы, Улуу Британия 1928-жылы, ал эми [[Франция]] болсо 1944-жылы гана.

АКШда добуш берүү укугу берилгенден кийин жана Биринчи дүйнөлүк согуштун башталышы менен феминизмдин биринчи толкуну бир топ басаңдаган. Активисттердин көбү аялдардын укуктары үчүн күрөшүн улантышканына карабастан, кийинки туруктуу феминисттик кыймыл 1960-жылдары башталган деп эсептелет.&lt;ref&gt;''Н. Пушкарева, Гендерные исследования. Научно-популярная энциклопедия &quot;Кругосвет&quot;.'' https://www.krugosvet.ru/enc/gumanitarnye_nauki/sociologiya/GENDERNIE_ISSLEDOVANIYA.html Кирген күнү: жалган курандын 30, 2022.&lt;/ref&gt;
[[Файл:Simone_de_Beauvoir_photo.jpg|thumb|250x250px|Симона де Бовуар, &quot;Экинчи жыныс&quot;, феминисттик кыймылдын негизги философиялык эмгектеринин биринин автору.]]

==== Экинчи толкун ====
'''1960-1980-жылдар.''' Биринчи жана экинчи толкундун ортосунда француз феминист-жазуучусу Симона де Бовуар аялдардын укугун коргоочу активдүүлүктүн кийинки толкундун багытын аныктаган фундаменталдык китепти чыгарды. 1949-жылы жарык көргөн анын “Экинчи жыныс” аттуу китебинде аялзатына кеңири түшүнүктөр берилген жана тарыхта аялдарга эркектерден кийинки экинчи адам катары мамиле жасалганы баяндалган.

Экинчи толкун Бетти Фридмандын 1963-жылы чыккан {{iw|“Аялдардын табышмагы”|“Аялдардын табышмагы”|en|The_Feminine_Mystique}} эмгеги менен козголгон деп айтылат. Биринчи толкун феминизм негизинен шайлоо укугуна жана гендердик теңчиликке мыйзамдуу тоскоолдуктарды жоюуга багытталган болсо, экинчи толкун феминизм талкууга: сексуалдык, үй-бүлө, үй чарбасы, жумуш орду, репродуктивдүү укуктар, де-факто теңсиздик жана расмий укуктук теңсиздиктерди кошкон.&lt;ref&gt;Elinor Burkett, Women’s rights movement. https://www.britannica.com/event/womens-movement Кирген күнү: жалган курандын 30, 2022. &lt;/ref&gt;[[Файл:Feminism_and_Media_2.jpg|thumb|Сексуалдык асылууга каршы #metoo кыймылынын плакаты.|left]]

==== Үчүнчү толкун ====
'''1990-2008-жылдар.''' Үчүнчү толкун 1991-жылы Анита Хилл, африкалык-америкалык укук профессору, Жогорку Соттун талапкери Кларенс Томас тарабынан сексуалдык асылууга туш болгондугу жөнүндө көрсөтмө берип, жумуш ордунда асылуу боюнча эң алгачкы коомдук талкуулардын биринен башталды.

Андан тышкары үчүнчү толкун 80-жылдары Кимберле Креншоу тарабынан киргизилген интерсекционалдык, же [[Кесилишкен дискриминация|кесилишкен, дискриминация]] тууралуу маалымдуулуктун жогорулашы менен мүнөздөлөт. Ал [[Расизм|расизмдин]], [[Классизм|классизмдин]], [[эйблизм]] жана башка [[дискриминация]] түрлөрүнүн кесилишкенин тааныган. Ошондой эле үчүнчү толкунда экинчи толкун феминизми ак, цис, түз, орто класстагы аялдардын талаптарын гана билдиргени үчүн сынга алган.

Сексуалдык жана гендердик иденттүүлүккө байланышкан көйгөйлөр актуалдуу боло баштайт. Үчүнчү толкун аялдардын гетеросексуалдуулугун стандарт жана норма деген түшүнүктөн баш тартат.  

==== Төртүнчү толкун ====
'''2008-жылдан азыркы учурга чейин.'''&lt;ref&gt;Abrahams, Jessica (14 August 2017). &quot;Everything you wanted to know about fourth wave feminism—but were afraid to ask&quot;. https://www.prospectmagazine.co.uk/magazine/everything-wanted-know-fourth-wave-feminism Кирүү күнү: жалган курандын 30, 2022.&lt;/ref&gt; [[Интернет]], социалдык тармактар жана онлайн формат заманбап феминизмдин негизги аянтчасы болуп калды. Күн тартибине бодипозитив, харассмент деген жаңы терминдер кошулду. Төртүнчү толкун гендердик нормаларга, маргиналдашууга өзгөчө көңүл бурулат. “Түстүү аялдар” жана “транс-аялдар” деген топторду баса белгилейт. Саясатта жана бизнесте бардык адамдардын көз карашы эске алынса адилеттүүлүк болот деп эсептейт.&lt;ref&gt;Ealasaid Munro (5 September 2013), Feminism: A fourth wave? The Political Studies Association (PSA) (англ.). https://www.psa.ac.uk/psa/news/feminism-fourth-wave Кирүү күнү: жалган курандын 30, 2022.&lt;/ref&gt; [[Гендер|Гендердик]] стереотиптерди (мисалы, эмоцияны жана сезимдерди билдирүү мүмкүнчүлүгү) бузуу үчүн күрөшүшөт. Ошондой эле аялдардын укугун жана мүмкүнчүлүгүн мындан да кеңейтүүнү, аялдарга кол салгандарга жана зомбулук көрсөткөндөргө татыктуу жаза берүүнү талап кылышат.&lt;ref&gt;Ruth Phillips, Viviene E. Cree. What does the ‘Fourth Wave’ Mean for Teaching Feminism in Twenty-First Century Social Work? // Social Work Education. — 2014-10-03. — Т. 33, вып. 7. — С. 930–943. — ISSN 0261-5479. — doi:10.1080/02615479.2014.885007.&lt;/ref&gt;  

== Феминизмдин багыттары ==
Феминизм үч негизги багытка бөлүнгөн: либералдык, радикалдык жана социалисттик феминизм. 

=== Либералдык феминизм ===
[[Либерализм|Либералдык]] феминизм коомдун түзүлүшүн түп тамырынан бери өзгөртпөстөн, либералдык демократиялык алкакта саясий жана укуктук реформа аркылуу эркектер менен аялдардын тең укуктуулугун көздөйт; либералдык феминизм &quot;мейнстрим коомдук структуранын ичинде иштеп аялдарды ошол коомдун структурасына интеграциялайт&quot;.&lt;ref&gt;West, Rebecca. &quot;Kinds of Feminism&quot;. University of Alabama in Huntsville.https://www.uah.edu/woolf/feminism_kinds.htm Кирүү күнү: жалган курандын 30, 2022.&lt;/ref&gt; Либералдык феминисттер үчүн абортко болгон укук, сексуалдык асылуу маселеси, добуш берүү укугу, билим берүүдөгү теңдик, бирдей жумушка бирдей акы төлөө, бала багуу жеткиликтүүлүгү, медициналык жардамдын болушу, аялдарга карата сексуалдык жана үй-бүлөлүк зомбулук көйгөйүн чечүү маселелери маанилүү.&lt;ref&gt;Bell Hooks. Feminist Theory: From Margin to Center : [англ.]. — Routledge, 2014. https://funceji.files.wordpress.com/2017/08/bell_hooks_feminist_theory_from_margin_to_centebookzz-org_.pdf Кирүү күнү: жалган курандын 30, 2022.&lt;/ref&gt;

Дискриминацияга каршы мыйзамдарды кабыл алуу менен тең укуктуулукка жетишүүнү көздөйт.&lt;ref&gt;Tong, Rosemarie. Liberal feminism // Feminist thought: a comprehensive introduction (англ.). — London: Routledge, 1992. — &lt;nowiki&gt;ISBN 9780415078740&lt;/nowiki&gt;.&lt;/ref&gt;

=== Радикалдык феминизм ===
Радикалдык феминизм - коомду радикалдуу түрдө өзгөртүүгө, социалдык-экономикалык тармакта эркектердин үстөмдүгүн жоюуга чакырган агым.&lt;ref&gt;Willis, Ellen. Radical Feminism and Feminist Radicalism (англ.) // Social Text. — 1984. — Iss. 9/10. — P. 91—118. — doi:10.2307/466537&lt;/ref&gt; Ал эркектер башкарган капиталисттик иерархияны аялдардын эзилишинин себеби катары карайт жана коомдун толугу менен реконструкцияланышы керектигин көздөйт.&lt;ref&gt;Echols, Alice (1989). Daring to Be Bad: Radical Feminism in America, 1967–1975. Minneapolis: University of Minnesota Press.&lt;/ref&gt;

Радикалдык феминисттер аялды сексуалдык [[объект]] катары кароого каршы, [[Порнография|порнографияны]] жана проституцияны аялдарга карата зомбулуктун бир түрү деп эсептешет. Зордуктоо жана аялдарга зомбулук көрсөтүү боюнча коомчулукка маалымат жеткирүүнү күчөтүүнү көздөйт.

=== Социалисттик феминизм ===
Социалисттик/марксисттик феминизм – гендердик теңсиздиктин негизин [[жеке менчик]] жана [[Капитализм|капитализмден]] көргөн багыт.&lt;ref&gt;Desai, Murli (2014). &quot;Feminism and policy approaches for gender aware development&quot;. In Desai, Murli (ed.). The paradigm of international social development: ideologies, development systems and policy approaches. New York: Routledge. p. 119. &lt;nowiki&gt;ISBN 9781135010256&lt;/nowiki&gt;.&lt;/ref&gt; Социалисттик феминизм аялдардын эзилишин марксистик идеялар менен айкалыштырат. Социалисттик феминизм аялдарды жумушта жана үйдөгү теңсиз абалдарынан улам эзилген катары көрөт.&lt;ref&gt;Faith Wilding, Monstrous Domesticity[http://www.feministezine.com/feminist/domesticity.html . http://www.feministezine.com/feminist/domesticity.html] Кирүү күнү: жалган курандын 30, 2022.&lt;/ref&gt; Социалисттик феминисттерге карата [[Патриархат|патриархалдык]] система сойкулук, үй жумуштары, бала багуу жана турмушка чыгуу аркылуу аялдарды эксплуатациялайт. Социалисттик феминизм бүтүндөй коомго таасир этүүчү кеңири өзгөрүүлөргө багытталган. Социалисттик феминизмдин жактоочулары эркектер менен гана эмес, капиталисттик системанын ичинде аялдар сыяктуу эксплуатацияланган бардык башка топтор менен биргелешип иштөө зарылдыгын көрүшөт.&lt;ref&gt;Barbara Ehrenreich (1976). What is Socialist Feminism? (англ.).https://www.marxists.org/subject/women/authors/ehrenreich-barbara/socialist-feminism.htm Кирүү күнү: жалган курандын 30, 2022.&lt;/ref&gt;

=== Интерсекционалдык феминизм ===
[[Файл:Venn's_four_ellipse_construction.svg|thumb|Интерсекционалдык анализ социалдык индивидге таасир эткен ар бир факторду өзүнчө кароонун ордуна, факторлордун жыйындысын айкалыштыруу менен карайт.]]
Интерсекционалдык феминизм – дискриминациянын ар кандай формалары гендердик дискриминация менен кесилишет жана аны күчөтөт деп билдирет. Интерсекционалдуулук, же кесилиш теориясы, бул эзүүнүн, үстөмдүк кылуу системаларын же дискриминациянын ар кандай формаларынын же системаларынын кесилишин изилдөө.
Интерсекционалдык феминисттер [[Жыныс|жынысына]], расасына, жашына, классына, социалдык-экономикалык абалына, физикалык же психикалык жөндөмүнө, гендердик же сексуалдык иденттүүлүгүнө, динине же этникалык таандыктыгына жараша дискриминациянын ар кандай түрлөрүнүн ортосундагы өз ара аракеттенүүнү эске алуу керек деп ырасташат.

=== Антирасисттик феминизм ===
Антирасисттик же кара феминизм – расизмди жектеген, бардык расадагы аялдардын укугу үчүн күрөшкөн агым. Анын максаты сексизм, [[расизм]] жана класстык дискриминация менен күрөшүү.&lt;ref&gt;Lisa Tuttle. Encyclopedia of feminism (англ.). — New York, N.Y.: Facts on File Publications, 1986. — 399 p. — &lt;nowiki&gt;ISBN 978-0-8160-1424-8&lt;/nowiki&gt;.&lt;/ref&gt;

=== Сепаратисттик феминизм ===
[[Сеператизм (окчундоо)|Сепаратисттик]] феминизм – радикалдык феминизмдин формасы. Ал эркектерден физикалык, эмоционалдык жана психологиялык обочолонуу идеясын жактайт.&lt;ref&gt;Christine Skelton, Becky Francis, Feminism and the Schooling Scandal, Taylor &amp; Francis, 2009 &lt;nowiki&gt;ISBN 0-415-45510-3&lt;/nowiki&gt;, &lt;nowiki&gt;ISBN 978-0-415-45510-7&lt;/nowiki&gt; p. 104.&lt;/ref&gt; Мисалы, жалаң аялдар менен жашоо же иштөө.  

=== Постколониалдык феминизм ===
Постколониалдык феминизм – 1980-жылдары Үчүнчү дүйнөнүн теоретиктери тарабынан иштелип чыккан феминисттик ой жүгүртүүнүн агымы. Ал колониалдык өлкөлөрдүн аялдарынын уникалдуу тажрыйбасын этибар албаган батыш феминизминин сыны катары пайда болгон. Постколониалдык феминизм колониализмдин узак мөөнөттүү саясий, экономикалык жана маданий кесепеттери постколониалдык дүйнөдөгү аялдарга терең таасирин тийгизип, аялдар эки эселенген – императордук жана патриархалдык кысымга дуушар болушат деп ырастайт.

=== Экофеминизм ===
Экофеминизм – феминизм менен экологиянын максаттарын бириктирген коомдук кыймыл жана философия. Экофеминизм патриархалдык коомундагы жаратылыш менен аялдарды эксплуатациялоонун ортосундагы параллелди өткөзүп, алардын философиялык биримдигине басым жасайт. Кыймылдын негизги максаты – аялдарга карата басмырлоону жоюу аркылуу дүйнөнү баштапкы гармонияга кайтаруу.

=== Помада феминизми ===
Помада феминизми (lipstick feminism) – аялдар аялдыкты көрсөтүү, сексуалдык позитивдүү болуу же феминисттердин мурунку муундары айыптаган сексуалдуулуктун башка көрүнүштөрүн көрсөтүү жана ошол эле убакта феминист болуу мүмкүн экенин айтышат.

== Кыргызстандагы феминисттик кыймыл ==
[[Файл:March Bishkek 2019.jpg|left|thumb|250x250px|Кыргызстанда 8-март аялдар укуктары үчүн марш, 2019-ж.]]
Эгемендик алган жылдары прогрессивдүү эмгек жана бойдон алдыруу укугу менен бирге Кыргызстан Совет доорунан калган үй-бүлөлүк зордук-зомбулукка жана ала качууга каршы күрөшүүгө туура келди. Улуттук өзүн-өзү идентификациялоо процессинде чек аралардын ачылышы, гласность жана кийинчерээк интернетке кирүү менен коом салттуулуктун, динчилдиктин жана либералдык демократиялык баалуулуктардын өсүшүнө туш болду. Жарандык коом, анын ичинде аялдар кыймылы өсө баштады. Кыргызстанда биринчи феминисттик топ [https://bishkekfeminists.org/ “Бишкек феминисттик демилгелери”] 2009-жылы уюштурулуп, 2013-жылы биринчи жолу Бишкекте {{iw|&quot;Вагина монологдору&quot;|&quot;Вагина монологдору&quot;|en|The Vagina Monologues}} спектакли өткөрүлдү. Салттуу жашоо эрежеси, бекем калыптанган стереотиптер феминисттик идеяны кабыл алууда тоскоолдук жаратарын окуялар көрсөтүүдө. Жыл сайын өткөрүлгөн 8-март маршы 2019-жылы коомчулукта келин институтун сындаган жана тран адамдарды колдогон плакаттары менен резонанс жараткан. 2020-жылы марш катышуучуларына бет капчан эркектер тобу кол салып, милиция марштын уюштуруучуларыy кармаган.&lt;ref&gt;Неизвестные напали на участниц женского марша, организаторов задержали, (орус.) Радио Азаттык 8 март 2020; https://rus.azattyk.org/a/30475639.html  Кирүү күнү: жалган курандын 31, 2022.&lt;/ref&gt; Ошол эле жылы Бишкектеги көркөм өнөр сүрөт музейинде “Фемминале” аттуу көргөзмө уюштурулуп, анда энеден туума жылаңач аялдын “көргөзмөгө” коюлушу да жаңжал чыгарган.&lt;ref&gt;«Противоречит менталитету». В Кыргызстане разгорелся скандал из-за выставки; Cabar Asia; https://cabar.asia/ru/protivorechit-mentalitetu-v-kyrgyzstane-razgorelsya-skandal-iz-za-vystavki/ Кирүү күнү: жалган курандын 31, 2022.&lt;/ref&gt; Маданият, маалымат жана туризм министри Азамат Жаманкулов ал көргөзмөнү “чагымчылдык” деп атаган. 

Ала качуунун курмандыгы болгон [https://ky.kloop.asia/2021/06/01/apa-dep-kyjkyrdy/ Айзада Канатбекованын] өлүмүнөн кийин өткөн ала качууга каршы митингде феминисттер ички иштер министринин кызматтан кетишин талап кылып, митингдин катышуучуларына белгисиз бирөөлөр кайрадан кол салышкан.

Өлкөдө феминизмдин өкүлдөрүнүн бири – ырчы [[Зере Асылбек]]. Ырчынын 2018-жылы “Кыз” деген ыры талкуу жараткан. Ал ырда “аялды жана анын тандоосун урматта” деген чакырык айтылат.

==Колдонулган адабияттар==
Адам укуктары, демократия, бийлик. Энциклопедиялык сөздүк. – Б.: 2015. -496 б. ISBN 978-9967-27-790-8
[[Категория:Адам укуктары]]
[[Категория:Феминизм]]
[[Категория:Феминисттик кыймыл]]</text>
      <sha1>qw164w3glbxgvcf2tb3mn6l6lqq5g51</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыргыз Республикасынын президенти</title>
    <ns>0</ns>
    <id>111006</id>
    <revision>
      <id>425600</id>
      <parentid>398479</parentid>
      <timestamp>2022-08-29T04:21:23Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>240F:31:3402:1:18B4:DA96:6054:6CB4</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Кыргыз Республикасынын президенттери */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="16055" xml:space="preserve">{{Мамлекеттик кызмат 
 |Кызматы               = 
 |Нукура аталышы        = {{lang-XX|}}
 |Өлкө                  = Кыргызстан
 |Эн белгиси = Flag of the President of Kyrgyzstan.svg
 |Эн белгисинин туурасы = 
 |Эн белгисинин баяндамасы = 
 |Учурдагы              = [[Садыр Жапаров]]  
 |Дайындалганы          = [[28-январь]] [[2021|2021-жылдан]] 
 |Сүрөтү                = President of Kyrgyzstan Sadyr Japarov.jpg
 |Сүрөттүн туурасы      = 250px
 |Сүрөттүн баяндамасы   = 
 |Башчылык кылганы      = 
 |Башкаруу түрү         = 
 |Резиденциясы          =  №1 «Ала-Арча» мамлекеттик резиденциясы &lt;br&gt;[[Ак үй (Бишкек)|Ак үй]] 
 |Берилгени             = Түз шайлоо 
 |Кызматтын пайда болгону= {{start date|1990|10|27|df=yes}}
 |Дайындалган мөөнөтү   = 6 жыл
 |Майанасы              = 
 |Кызматтын биринчи орнотуулусу= 10-декабрь 21991-жыл
 |Кызматтын жоюлганы     = 
 |Кызматтын биринчи ыйгарылганы= [[Аскар Акаев]] 
 |Кызматтын акыркы ыйгарылганы           = 
 |Сайты                  = {{url|president.kg}} 
}}

'''Кыргыз Республикасынын президенти''' - [[мамлекет]] башчысы жана куралдуу күчтөрдүн башкы кол башчысы болуп саналат. Президент элдин жана мамлекеттик бийликтин биримдигин көрсөтүп турат. Президент [[Кыргыз Республикасы]]нын жарандары тарабынан 6 жылга шайланат. Бир эле адам эки жолу Президент болуп шайлана албайт. Кыргыз Республикасынын Президенти болуп 35 жаштан төмөн эмес жана 70 жаштан жогору эмес, [[кыргыз тили|мамлекеттик тилди]] билген жана республикада жалпысынан 15 жылдан кем эмес жашаган Кыргыз Республикасынын жараны шайлана алат.

==Ант берүү ==
{{Цитатанын башталышы}} 
Мен, (аты-жөнү), Кыргыз Республикасынын Президентинин кызматына киришип жатып, өз элимдин алдында жана Ала-Тоо ыйык Ата, мен ант Кыргыз Республикасынын Башмыйзамынын сыйлоого жана коргоого жана анын мыйзамдарын, Кыргыз Республикасынын мамлекеттик, урмат-сый эгемендигин жана көз карандысыздыгын коргоого жана урмат-сый менен Кыргыз Республикасынын бардык жарандарынын эркиндиги менен укуктарын камсыз кылуу жана талыкпай жогорку милдеттерин жүзөгө ашыруу үчүн Кыргыз Республикасынын президенти, бүткүл эл ишенип мага жүктөгөн! Кудай бизди коргой берсин!
{{Цитатанын аягы}} 
== Президенттин штандарты ==
[[Файл:Кыргыз Республикасынын президентинин штандарты.jpg|thumbnail|Кыргыз Республикасынын президентинин штандарты]]
Кыргыз Республикасынын Президентинин штандарты Кыргыз Республикасындагы Президенттик бийликтин айырма белгиси жана [[символ]]у болуп саналат. Кыргыз Республикасынын Президентинин штандарты Кыргыз Республикасынын Президенти кызматка киришкенде тапшырылат. Кыргыз Республикасынын Президентинин штандартынын түп нускасынын турган жери Кыргыз Республикасынын борбор шаары - Бишкек шаарында Кыргыз Республикасынын Президентинин [[резиденция]]сындагы кызматтык кабинет болуп саналат. Кыргыз Республикасынын Президентинин штандартынын дубликаты республиканын борбор шаарындагы Кыргыз Республикасынын Президентинин резиденциясынын үстүнө, Кыргыз Республикасынын Президенти аларда болгон убакта башка резиденциялардын үстүнө, Кыргыз Республикасынын Президентинин транспорт каражаттарына Кыргыз Республикасынын Мамлекеттик желеги менен катар орнотулат; Мамлекет башчысынын катышуусу менен болгон салтанаттуу жана башка аземдерде Кыргыз Республикасынын Мамлекеттик [[желек|желеги]] менен катар орнотулушу мүмкүн.

===Кыргыз Республикасынын Президентинин штандартынын баяндамасы===
Кыргыз Республикасынын Президентинин штандарты (желеги) кеңдиги 50 мм [[алтын]] тасма жана алтын [[чачык]]тар менен жээктелген кызыл түстөгү (Кыргыз Республикасынын Мамлекеттик желегинин түсүндөгү) кездеме болуп саналат. Кездеменин кеңдиги анын узундугунун бештен үчүн түзөт. [[Геометрия]]лык борборунда алтын тегерек орун алып, анын диаметри желектин кеңдигинин бештен үчүн түзөт. Алтын тегеректин борборунда Кыргыз Республикасынын Мамлекеттик гербинин стилдештирилген сүрөттөлүшү жайгаштырылат: алтын түстөгү айлананын борборунда жайгаштырылган канаттары жайылган ак шумкар жана арткы планда жайгаштырылган көл, Ала-Тоонун кыркалары жана алтын сымал түстөгү шоолалары бар чыгып келе жаткан күн. Айлананы тегерете алтын менен: &quot;Кыргыз Республикасынын Президенти&quot; деген жазуу жайгаштырылат. Жазуунун [[тамга|тамгаларынын]] өлчөмү алтын тегеректин диаметринин жетиден бирин түзөт. Штандарттын сабына мамлекеттик тилде Кыргыз Республикасынын Президентинин фамилиясы, ысымы жана атасынын аты менен анын шайлануу мөөнөтүн көрсөткөн дата чегип түшүрүлгөн күмүш тээк бекитилет. Штандарттын сабы найзанын учу түрүндөгү алтын түпөк менен бүтөт.

==Президенттин белгиси==
[[Файл:Кыргыз Республикасынын президентинин белгиси.jpg|thumbnail|Кыргыз Республикасынын президентинин белгиси]]
Кыргыз Республикасынын Президентинин белгиси Кыргыз Республикасындагы Президенттик бийликтин айырма белгиси жана символу болуп саналат. Кыргыз Республикасынын Президентинин белгиси Кыргыз Республикасынын Президенти кызматка киришкенде тапшырылат. Кыргыз Республикасынын Президентинин белгисинин турган [[Кыргызстан|жери]] Кыргыз Республикасынын борбор шаары - [[Бишкек шаары|Бишкек]] шаарындагы Кыргыз Республикасынын Президентинин резиденциясындагы кызматтык кабинет болуп саналат.

===Кыргыз Республикасынын Президентинин белгисинин баяндамасы===
Президенттик бийликтин символу - Кыргыз Республикасынын Президентинин белгиси белгиден жана белгинин чынжырчасынан турат. Кыргыз Республикасынын Президентинин белгиси 7500 үлгүдөгү алтындан даярдалат жана эки элементтен турат;
* байыркы [[оймо]] шарданынан - байыркы кыргыздардын эң сыйлуу кудайларынын бири болгон [[Ыйык Умай Эне|Ыйык Умай Энеден]] - анын Ааламдын үстүнө каалгый учкан канаттуу түрүндөгү символдук сүрөттөлүшүнөн;
* Кыргыз Республикасында жашаган элдердин бүтүндүгүнүн, бөлүнбөстүгүнүн жана көп түрдүүлүгүнүн символу болгон, иштетүүсү жана сапаты боюнча өзгөчө алтын сымал түстөгү цитринден (массасы 105,2 карат, диаметри 35,5 мм).
Белгинин чынжырчасы алтындан даярдалган жана бири-бирин кайталаган элементтерден туруп, алардын бир бөлүгү түндүк түрүндө, башка бөлүгү борборуна Кыргыз Республикасынын администрациялык түзүлүшүнүн символу болгон ири бермет жайгаштырылган симметриялык сегиз нурлуу алтын жылдыз түрүндө болот. Белгинин чынжырчасынын жогорку бөлүгүндө жайгашкан пластинанын арткы жагына мамлекеттик тилде Кыргыз Республикасынын Президентинин фамилиясы, ысымы жана атасынын аты менен анын кызматка кирген убактысы чегерилип жазылат.
==Кыргыз Республикасынын президенттери ==
{| class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;text-align:center&quot; width=&quot;100%&quot; align=&quot;center&quot;
|- style=&quot;background:#cccccc&quot;
! align=&quot;center&quot; | №
! align=&quot;center&quot; | Президент
! align=&quot;center&quot; | Сүрөтү
! align=&quot;center&quot; | Иштөө мөөнөтүнүн башталышы
! align=&quot;center&quot; | Иштөө мөөнөтүнүн соңу
! align=&quot;center&quot; | Кошумча мааымат
|-
! align=&quot;center&quot; | 1
| align=&quot;center&quot; | [[Аскар Акаев]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;(т.ж  1944)&lt;/small&gt;
| align=&quot;center&quot; | [[File:Askar Akayev 2007-12-05.jpg|170px]]
| align=&quot;center&quot; | [[27-октябрь]] [[1990-жыл]]
| align=&quot;center&quot; | [[11-апрель]] [[2005-жыл]]
| 2005-жылдын 5-апрелинте, [[Курманбек Бакиев]] башында турган элдик көтөрүлүштө өз ыйгарым укуктарын өткөзүп берген
|-
! align=&quot;center&quot; | —&lt;br&gt;({{М.а}})
| align=&quot;center&quot; | [[Ишенбай Кадырбеков]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;(т.ж  1949)&lt;/small&gt;
| align=&quot;center&quot; | [[File:Ishenbai kadyrbekov.png|170px]]
| align=&quot;center&quot; | &lt;/small&gt;[[24-март]] [[2005-жыл]]&lt;ref&gt;[https://www.rbc.ru/politics/24/03/2005/5703ba919a7947afa08c7ae2 И.о. президента Киргизии назначен Ишенбай Кадырбеков]&lt;/ref&gt;
| align=&quot;center&quot; | [[24-март]] [[2005-жыл]]
| Президентин милдетин аткаруучу болуп бир канча саат гана иштеген 
|-
! align=&quot;center&quot; | 2
| align=&quot;center&quot; | [[Курманбек Бакиев]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;(т.ж  1949)&lt;/small&gt;
| align=&quot;center&quot; | [[File:Kurmanbek Bakiyev 2006 (cropped).jpg|170px]]
| align=&quot;center&quot; | [[14-август]] [[2005-жыл]]
| align=&quot;center&quot; | [[7-апрель]] [[2010-жыл]]
| align=&quot;center&quot; | [[2005-жыл]]дын [[11-апрель|11-апрелинен]] [[14-август|14-августуна]] чейин - президенттин милдетин аткаруучу кызматын өтөгөн. 
|-
! align=&quot;center&quot; | 3
| align=&quot;center&quot; | [[Роза Отунбаева]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;(т.ж  1950)&lt;/small&gt;
| align=&quot;center&quot; | [[Файл:Roza Otunbayeva 2011-03-08.jpg|170px]]
| align=&quot;center&quot; | [[19-май]] [[2010-жыл]] 
| align=&quot;center&quot; | [[31-декабрь]] [[2011-жыл]] &lt;p&gt; (Кыргыз Республикасынын убактылуу өкмөтүнүн декретининин негизинде)
| align=&quot;center&quot; | Кыргыз Республикасынын өткөөл президенти
|-
! align=&quot;center&quot; | 4
| align=&quot;center&quot; | [[Алмазбек Атамбаев]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;(т.ж  1956)&lt;/small&gt;
| align=&quot;center&quot; | [[File:Almazbek Atambayev 2016-09-16.jpg|170px]]
| align=&quot;center&quot; | [[31-декабрь]] [[2011-жыл]] 
| align=&quot;center&quot; | [[1-декабрь]] [[2017-жыл]]
| align=&quot;center&quot; | Кыргыз Республикасынын 4-чү президенти
|-
! align=&quot;center&quot; | 5
| align=&quot;center&quot; | [[Сооронбай Жээнбеков]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;(т.ж  1958)&lt;/small&gt;
| align=&quot;center&quot; | [[Файл:Sooronbay Jeenbekov at the Eurasian Intergovernmental Council meeting, 7 March 2017.jpg|170px]]
| align=&quot;center&quot; | [[1-декабрь]] [[2017|2017-жыл]] 
| align=&quot;center&quot; | [[15-октябрь]] [[2020|2020-жыл]]
| align=&quot;center&quot; | Кыргыз Республикасынын 5-чи президенти
|-
! align=&quot;center&quot; | —&lt;br&gt;({{М.а}})
| align=&quot;center&quot; | [[Садыр Жапаров]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;(т.ж  1968)&lt;/small&gt;
| align=&quot;center&quot; | [[File:President of Kyrgyzstan Sadyr Japarov.jpg|170px]]
| align=&quot;center&quot; | [[15-октябрь]] [[2020-жыл]]
| align=&quot;center&quot; | [[14-ноябрь]] [[2020-жыл]]
|  
|-
! align=&quot;center&quot; | —&lt;br&gt;({{М.а}})
| align=&quot;center&quot; | [[Талант Мамытов]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;(т.ж  1976)&lt;/small&gt;
| align=&quot;center&quot; | [[File:Talant Mamytov.jpg |170px]]
| align=&quot;center&quot; | [[14-ноябрь]] [[2020-жыл]]
| align=&quot;center&quot; | 
|-
! align=&quot;center&quot; | —&lt;br&gt;({{М.а}})
| align=&quot;center&quot; | [[Садыр Жапаров]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;(т.ж  1968)&lt;/small&gt;
| align=&quot;center&quot; | [[File:President of Kyrgyzstan Sadyr Japarov.jpg|170px]]
| align=&quot;center&quot; | 
| align=&quot;center&quot; | 
| 
|}

== Шилтемелер ==
[http://www.president.kg/kg Кыргыз Республикасынын президентинин расмий сайты]
{{Азия темасын утурлай|президенти|цвет=Кыргызстан}}

[[Категория:Кыргызстандын президенттери|*]]
[[Категория:Президенттер тизмелери]]
[[Категория:Тизмелер:Кыргызстан]]</text>
      <sha1>7bpjdjw98y9eu50cehuxszf37p1weyo</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Баластан (телеканал)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>113300</id>
    <revision>
      <id>425604</id>
      <parentid>424900</parentid>
      <timestamp>2022-08-29T04:28:18Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>ТаНя575</username>
        <id>30097</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5132" xml:space="preserve">{{Телеканал
 |Түсү = Orange 
 |Тексттин түсү  = #FFFFFF
|Аталышы              = Баластан
|Толук аталышы     =КТРК Баластан
|Логотип                 =
|Баяндамасы      =
|Өлкө                       = {{Өлкө желеги|Кыргызстан}} 
|Берүү чөлкөмү    ={{Өлкө желеги|Кыргызстан}} 
|Берүү убактысы = 06:58 — 22:00
|Берүү тилдери     = [[Кыргыз тили|Кыргызча]],  [[Орус тили|Орусча]]
|Борбордук         = {{Шаар желеги|Бишкек}} 
|Сүрөттүн форматы = 
|Каналдын багыты  = Үй-бүлөлүк, балдар үчүн, көңүл ачуучу 
|Алгачкы берүү күнү =  [[1-октябрь]] [[2013]]
|Акыркы берүү күнү =
|Жабылуу себеби =
|Өзгөртөт  =
|Өзгөрткөн = 
|Өзгөртүлгөн =
|Күбөлүгү = 
|Лицензиясы =
|Аудиториясы =
|Үлүшү =
|Дата үлүшү =
|Булак үлүшү =
|Негиздөөчүсү  =
|Ээси  = [[КТРК]] 
|Жетекчиси  = [[Илим Карыпбеков]]
|Мурдагы аталыштары =  
|Курамындагы каналдар ={{Желек|Кыргызстан}} [[КТРК]] &lt;br/&gt;{{Желек|Кыргызстан}} [[Ала-Тоо 24]] &lt;br/&gt;{{Желек|Кыргызстан}} [[Музыка (телеканал)|Музыка]]  &lt;br/&gt;{{Желек|Кыргызстан}} [[Маданият (телеканал)|Маданият]] &lt;br/&gt;{{Желек|Кыргызстан}} [[КТРК Спорт|Спорт]] 
|Каналдын үнү =
|Тармак демөөрчүсү =
|Урааны =
|Дареги = {{Шаар желеги|Бишкек}} Жаш Гвардия бульвары, 59
|Уикиказына =
|Сайты =  '''[http://ktrk.kg/balastan www.ktrk.kg/balastan]
| online serv 1 = 
}}
'''Баластан''' — мектеп жашына чейинки жана мектептин башталгыч ошондой эле ортоңку класстарында окуган балдарга арналган Кыргызстандагы эң алгачкы балдар каналы. Бул канал 2013-жылы 1-октябрда ачылып, программалардын контенти 6 саатка түзүлгөн. Таңкы саат 06:58дөн — 22:00гө чейинки убакытар алыгында 3 жолу кайталанып сунушталат.

Күн сайын кыргыз жана орус тилдериндеги, таалим-тарбиялык мааниси бар, билим алуу жана таанып-билүү багытындагы программалар, ошондой эле кино, мультфильмдер көрсөтүлөт. “Баластан” каналы бир гана балдар үчүн эмес, ата-энелер үчүн да маанилүү маалымат булагы болуп саналат.

== Берүүлөрү ==
=== КЫРГЫЗ ТИЛИ ===
* English today
* Muz-Time
* Адептүү бол
* Анонс
* Атайын репортаж
* Ачык асман нурлары
* Аяз атага кат
* Баластан шоу
* Балдар үчүн бейпил түн!
* Биздин каарман
* Билесиңби
* Билим Бум
* Бирге окуйбуз
* Бум-Шоу
* Бөбөк сенин жомогуң
* Глобус
* Данегим
* Жаныбарым жан досум
* Жеткинчек шоу
* Жомок
* КРнын Гимни
* Караван Жибек Жолу интерактивдүү көргөзмө
* Кароо-сынак
* Кесиптер шаарчасы
* Класстык саат 
* Конкурс
* Концерт
* Кыргызские фильмы
* Кыргызча оңой
* Көркөм окуу
* Көркөм фильм
* Лабораториум
* Лайфхак
* Манас таануу
* Менин оюм
* Мультсериал
* Мультфильмы
* Насыят
* Өзгөчөм
* Өздүк жасалгалоо
* ПРОФИЛАКТИКА
* Президенттин куттуктоо сөзү
* Реклама
* Репортаж
* Ролик
* Саякатчы сары кыз
* Сериал
* Сонун ыр
* Соц ролик
* Сыймык
* ТЕЛЕСАБАК
* Таалимтай
* Тамсил
* Тилимпоз
* Үй бүлө окуялары

=== ОРУС ТИЛИ ===
* Mult Time
* Muz-Time
* Давайте рисовать!
* Зелёный проект
* Классный час
* Концерт
* Копилка фокусов
* Космическое путешествие
* Мир-сказок
* Мульт и музыка
* Мультсериал
* Мультфильмы
* Познавайка
* Прыг-Скок Команда
* Развлечёба
* Рассказ о Манасе
* СТС
* СТС kids
* Сериал
* Спектакль
* ТЕЛЕУРОК
* Театр Бериляки
* Художественный фильм</text>
      <sha1>n3pl9p441qn9p9342pbefv0t3esqbrb</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ийри-Суу айыл аймагы</title>
    <ns>0</ns>
    <id>122445</id>
    <revision>
      <id>425570</id>
      <parentid>405124</parentid>
      <timestamp>2022-08-28T17:27:22Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>46.251.195.97</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Белгилүү инсандары */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4714" xml:space="preserve">{{Башка маанилер|Ийри-Суу}} 
{{ОЖ 
 |статусу                    = айыл аймак 
 |кыргызча аталышы           = Ийри-Суу айыл аймагы
 |баш ийгени                 = 
 |өлкө                       = Кыргызстан
 |герб                       = 
 |желек                      = 
 |гербдин туурасы            = 
 |желектин туурасы           =
|lat_deg=  |lat_min=  |lat_sec= 
  |lon_deg=  |lon_min= |lon_sec= 
  |CoordAddon             = 
  |CoordScale      
 |ЯндексКарта=
 |өлкөнүн картасынын өлчөмү  =  
 |областын картасынын өлчөмү = 
 |аймактын картасынын өлчөмү = 
 |областын түрү              = 
 |облус                     = Ош облусу
 |таблицадагы облус        = 
 |район түрү              = 
 |район                      = Өзгөн району
 |таблицадагы област         = 
 |аймактын түрү              = 
 |коомдун түрү               =
 |коом                      = 
 |ички бөлүнүшү              = 
 |башычысынын түрү           = айыл өкмөт
 |башчысы                    = Курманбеков Сейтек Кадырбекович
 |негизделген күнү           = 1870
 |биринчи белгиленген        = 
 |мурунку аталышы            = 
 |берилген статусу           = 
 |аянты                  =  
 |бийиктиги                  =  
 |ОЖ борборунун бийиктиги    = 1285
 |климаты                    =
 |расмий тили                = Кыргыз тили 
 |расмий тили2              = 
  |калкы                     = 10 533 
  |элди каттоо жылы          = 2009
  |жыштыгы                   = 
  |агломерация               = 
  |улуттук курамы            = [[Кыргыздар]]  
  |диний курамы              = [[Ислам]] 
  |этнохороним               = 
 |убакыт аралыгы             = +6
 |телефон коду               = +996
 |автоунаа коду              = 
 |почта индекси              = 723605 
 |Commons түрмөгүндө         = 
 |сайты                      = 
 |сайтынын тили              = 
 |сайтынын тили 2            = 
}}
'''Ийри-Суу айыл аймагы''' — [[Кыргызстан|Кыргыз Республикасынын]]  [[Ош облусу|Ош облусунун]] [[Өзгөн району|Өзгөн районундагы]] айылдык аймак. Курамында 7 айыл бар. 

Деңиз деңгээлинен 1285 метр бийиктикте жайгашкан. Айылдык аймак Өзгөн шаарынан 23 чакырым, Кара-Суу темир жол бекетинен 69 чакырым алыстыкта жайгашкан. Айыл аймагында 4 орто, 3 башталгыч мектеп, 1 кичи футбол аянтчасы, оорукана, ФАП, ветеринардык дарыкана, май куюучу жай жана 11 мечит бар. 
==Белгилүү инсандары==
* Камбаралы Ботояров
* Абдижамил Жамалов
* Осмон Гүрөнов
* Рустам Мамасадыков
* Бечелов Жумаш

== Айыл аймагынын курамы==

{| class='standard' style='text-align: center;'
| colspan=6 | '''Ийри-Суу айыл аймагы'''
|--- class='shadow'
| № ||Калкконуштары || Статусу || Калкы 
|---class='bright'
| 1 || [[Жийде (Өзгөн району)|Жийде]] ||Административдик борбор||	3 381 (2009)
|---
| 2 || [[Ак-Терек, Өзгөн району|Ак-Терек]] ||Айыл || 476 (2009)
|---
| 3 || [[Жангакты, Өзгөн району|Жаңгакты]] ||Айыл ||1 646  (2009)
|---
| 4 || [[Кара-Колот, Өзгөн району|Кара-Колот]] ||Айыл || 364 (2009) 
|---
| 5 || [[Корс-Этти, Өзгөн району|Корс-Этти]] ||Айыл ||1 633 (2009)
|---
| 6 || [[Кыргызстан, Өзгөн району|Кыргызстан]] ||Айыл || 3 034 (2009)
|---
| 7 || [[Орказган, Өзгөн району|Орказган]] ||Айыл || 359 (2009)
|}

[[Категория:Ийри-Суу айыл аймагы]] 
{{Өзгөн районунун калкконуштары}}</text>
      <sha1>ec8g9o46yf6114rrt5dcmh8oamw2upa</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Сонгай (эл)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>128466</id>
    <revision>
      <id>425591</id>
      <parentid>423822</parentid>
      <timestamp>2022-08-29T02:45:03Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Чагылган</username>
        <id>28330</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4141" xml:space="preserve">'''Сонгай''' (''сонгой'') — [[Батыш Африка|Батыш Африкадагы]] ([[Нигер]], [[Мали]], [[Буркина-Фасо]], [[Нигерия]], [[Бенин]]) эл. Сонгай эли [[Сахара|Сахаранын]] түштүгүндө [[Нигер дарыясы|Нигер]] дарыясынын боюнда Дженне шаарынан тартып Сокото дарыянын куймасына чейин отурукташкан. Сонгай эли бир нече субэтникалык топторго (джерма, кой­ра­бо­ро сен­ни, денди, хом­бо­ри, дауссахак, белбали ж.б.) бөлүнөт. Жашаган кепелердин формалары сүйрү келет. Салты жана фольклору (мифология, жомок, ырлар) коншу элдердикинен өзгөчөлөнөт.

Саны 6 млн (2015).

== Тил ==

[[Сонгай тилдери|Сонгай тилдеринде]] (же диалектеринде) сүйлөшөт. Сонгай тилдери [[сонгай тилдери|сонгай-зарма тил уясына]] кирет. Ал тил уясы гипотезалык [[Нил-сахара тилдери|Нил-сахара тил макро-үйбүлөнүн]] курамына шарттуу түрдө киргизилген.&lt;br&gt;
Орто кылымдарда сонгай эли араб жазуусун колдонгон. Азыркы сонгай жазуусу латын алфавиттин негизинде түзүлгөн.&lt;br&gt;
Ошондой эле хауса, фульбе, туарег жана француз тилдерин билгендер да бар.

== Дин ==

Көпчүлүгү мусулмандар. [[Сүннөттөр|Сүннөт]] багытынын маликит мазхабын тутушат.

== Чарбалык иштер ==

Сугат дыйканчылык (сорго, таруу, күрүч). Балык уулоо. Малдарын [[фульбелер|фульбе]] малчыларына бактырышат. Кол өнөрчүлүк (темир устачылык, булгаары иштетүү,  токуу) өнүккөн.

== Тарыхы ==

Алгачкы сонгай көчмөн уруулары азыркы мекенине б.з. I м. ж. келишкен. Сонгай элинин калыптанышына жергиликтүү  дыйканчылык, балык уулоо жана мергенчилик менен алектенген уруулар (сорко, габиби, гов) катышкан.

15-16 кылымдарда Сонгай мамлекетин түзүшкөн. Борбор шаары — Гао. Ал мамлекет күчтүн туу чокусуна 16 кылымдын башында жетип, Батыш Африкада эң ири саясий бирикмеге айланды. Салык, акча, жер жана аскер реформалар жүргүзүлгөн. Атчан аскерлердин жана дарыя флотунун түзүлүшүнө көңүл бурулган. Экономика жактан Сонгай мамлекети транссахардык соода, туз өндүрүү, кул жана мал сатуу менен көтөрүлгөн. Шаарларда китепканалар, мечиттер, медреселер, кербен-сарайлар салынган.

16 кылымдын аягында марокко аскерлери Сонгай мамлекетин талкалап жок кылышкан.

== Шилтемелер ==

* https://www.istmira.com/novosti-istorii/15150-narod-songai.html
* https://dic.academic.ru/dic.nsf/bse/134421/Сонгаи
* https://bigenc.ru/ethnology/text/3636919

[[Категория:Африка]]
[[Категория:Нигер]]
[[Категория:Нигерия]]
[[Категория:Мали]]
[[Категория:Буркина-Фасо]]
[[Категория:Бенин]]


[[Категория:Африка этностору]]</text>
      <sha1>cgksa6y03kp1rhqz9frtrcbsq9h1e7i</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Багирми (эл)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>128472</id>
    <revision>
      <id>425575</id>
      <parentid>425535</parentid>
      <timestamp>2022-08-29T02:15:13Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Чагылган</username>
        <id>28330</id>
      </contributor>
      <comment>/* Шилтемелер */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2375" xml:space="preserve">'''Багирми''' (''барма-ге'') — [[Чад|Чад Республикасында]] Шари дарыянын жээгинде жашаган эл.&lt;br&gt;
Саны 70 миң (2005ж.).

== Тил ==

Тили [[Нил-сахара тилдери|Нил-сахара макросемьянын]] борбордук судан тил уясына кирет. Жазуусу латын алфавиттин негизинде.&lt;br&gt;
Азыркы мезгилде көпчүлүгү [[араб тили|араб]] тилинде сүйлөшөт.

== Дин ==

Дин боюнча багирми арасында Исламды ([[сүннөттөр|сүннөт багытын]]) туткандар жана жергиликтүү культтардын избасарлары бар.

== Чарбалык иштер ==

Дыйканчылык (сорго, дурра, [[жер жаңгак]] ж.б.). Ири мүйүздүү мал кармашат. Балык уулоо.

== Тарых ==

Багирми уруулары 15 кылымда биригип, 1522 жылы Багирми султандыгын түзүшкөн. 17 кылымда Багирми султандыгы күчтүн туу чокусуна жеткен. Ошол кезде Багирми султандыгы коншу майда урууларды багынтырган жана транссахардык сооданы көзөмөлгө алган. Султандыктын экономикасы мал, кул, алтын, пил сөөгү, керик мүйүзү сатуу эсебинен көтөрүлгөн.&lt;br&gt;
1871 жылы султандыкты Вадаи мамлекети басып алды. 1894 жылы ыдырап кеткен султандыкты Франция менен Германия бөлүп алышкан. 1914 жылы Франциянын Чад колониясынын курамына кирди.

== Шилтемелер ==

* https://bigenc.ru/world_history/text/1844926&lt;br&gt;
* https://dic.academic.ru/dic.nsf/ruwiki/617629&lt;br&gt;
* https://www.yoair.com/ky/blog/anthropology-culture-and-history-of-the-bagirmi-people/&lt;br&gt;
* https://www.istmira.com/novosti-istorii/15760-bagirmi-narod.html&lt;br&gt;
* https://bigenc.ru/ethnology/text/1844914

[[Багирми тили]]


[[Ха (эл)]]


[[Категория:Африка этностору]]</text>
      <sha1>0voajkua6c4fvu7zrpoq8sq4axpk6y1</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>425624</id>
      <parentid>425575</parentid>
      <timestamp>2022-08-29T06:44:13Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Чагылган</username>
        <id>28330</id>
      </contributor>
      <comment>/* Шилтемелер */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2383" xml:space="preserve">'''Багирми''' (''барма-ге'') — [[Чад|Чад Республикасында]] Шари дарыянын жээгинде жашаган эл.&lt;br&gt;
Саны 70 миң (2005ж.).

== Тил ==

Тили [[Нил-сахара тилдери|Нил-сахара макросемьянын]] борбордук судан тил уясына кирет. Жазуусу латын алфавиттин негизинде.&lt;br&gt;
Азыркы мезгилде көпчүлүгү [[араб тили|араб]] тилинде сүйлөшөт.

== Дин ==

Дин боюнча багирми арасында Исламды ([[сүннөттөр|сүннөт багытын]]) туткандар жана жергиликтүү культтардын избасарлары бар.

== Чарбалык иштер ==

Дыйканчылык (сорго, дурра, [[жер жаңгак]] ж.б.). Ири мүйүздүү мал кармашат. Балык уулоо.

== Тарых ==

Багирми уруулары 15 кылымда биригип, 1522 жылы Багирми султандыгын түзүшкөн. 17 кылымда Багирми султандыгы күчтүн туу чокусуна жеткен. Ошол кезде Багирми султандыгы коншу майда урууларды багынтырган жана транссахардык сооданы көзөмөлгө алган. Султандыктын экономикасы мал, кул, алтын, пил сөөгү, керик мүйүзү сатуу эсебинен көтөрүлгөн.&lt;br&gt;
1871 жылы султандыкты Вадаи мамлекети басып алды. 1894 жылы ыдырап кеткен султандыкты Франция менен Германия бөлүп алышкан. 1914 жылы Франциянын Чад колониясынын курамына кирди.

== Шилтемелер ==

* https://bigenc.ru/world_history/text/1844926&lt;br&gt;
* https://dic.academic.ru/dic.nsf/ruwiki/617629&lt;br&gt;
* https://www.yoair.com/ky/blog/anthropology-culture-and-history-of-the-bagirmi-people/&lt;br&gt;
* https://www.istmira.com/novosti-istorii/15760-bagirmi-narod.html&lt;br&gt;
* https://bigenc.ru/ethnology/text/1844914

[[Багирми тили]]


[[Датога (эл)]]


[[Категория:Африка этностору]]</text>
      <sha1>nylf88j0968h7ce8gvi5qb9ag3ca5st</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Фон (эл)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>128546</id>
    <revision>
      <id>425605</id>
      <parentid>425082</parentid>
      <timestamp>2022-08-29T04:42:34Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Чагылган</username>
        <id>28330</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2518" xml:space="preserve">'''Фон''', джеджи, дагомеялыктар, чыгыш эве (өздөрүн ''фонгбе'' деп аташат) — эл. Эве элине жакын. [[Бенин|Бениндин]] түштүгүндө жана [[Нигерия|Нигериянын]] түштүк-батышында жашайт. Аз сандуу топтор [[Того|Тогодо]] бар.&lt;br&gt;
Жалпы саны 3,5 млн адам.

== Тил ==

Эне тили — [[фон тили|фон]]. Нигер-конго тил макро-үйбүлөнүн ква тил уясына кирет.&lt;br&gt;
Көпчүлүгү [[француз тили|француз тилин]] билишет.

== Дин ==

Фон эли салттуу ишенимдерди (ата-бабаларга сыйынуу, асман, жер кудайларына сыйынуу ж.б.) сактап калган. Алардын ичинде '''Вуду''' культу кеңири таралган.&lt;br&gt;
Бир аз христиандар ([[католицизм|католиктер]]) жана мусульмандар бар.

== Чарбалык иштер ==

Негизги салттуу кесиптери кол менен иштетилген тропикалык жер чарба (маниок, ямс, жүгөрү, батат, [[жер жаңгак]]) жана майлуу пальма жемиштерин чогултуу, ошондой эле балык уулоо болуп саналат.

== Тарых ==

Фон 17 кылымда пайда болгон Дагомея мамлекетинин этникалык өзөгүн түзгөн. Ал мамлекет кул сатуу эсебинен көтөрүлгөн. 19 кылымдын аягында француз колонизаторлору басып алышкан.

== Коом ==

Салттын негизинде коомдук уюм 
— уруу башчылары, айылдык жана көп үй-бүлөлүү жамааттар, аталык уруулук уюм; көп аялдуулук, сорорат жана левират кеңири таралган.&lt;br&gt;
Салттуу сокмо үйлөр тик бурчтуу, чатыры (чөп, чий, камыш менен жабылган) бар.&lt;br&gt;
Жыгачтан жана пилдин сөөгүнөн көркөм оюу өнүккөн.

== Шилтемелер ==

https://bigenc.ru/ethnology/text/4716904


[[Категория:Африка этностору]]

[[Фон тили]]</text>
      <sha1>m0t8jinqkpy52v5ift0at0go3dzcmz5</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Өткүрбек Каххоров</title>
    <ns>0</ns>
    <id>128831</id>
    <revision>
      <id>425571</id>
      <parentid>425516</parentid>
      <timestamp>2022-08-28T17:55:14Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Junior wikipedian</username>
        <id>33328</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7477" xml:space="preserve">{{Delete|&quot;инсандын маанилүүлүгү тастыкталган жок&quot; себеби менен  өчүрүлгөн [[Уткирбек Каххоров]] макаласын кайрадан түзүү. Инсандын маанилүүлүгү өчүрүлгөн барактын талкуу барагында талкууланган (атайын барак каралбагандыктан). Талкууга [https://meta.toolforge.org/stalktoy/Kagansky колдонуучу Kagansky] катышкан. Кыргыз Википедиясындагы салымы (8 түзөтүү) талкуу барагы өчүрүлгөн соң көрүнбөй калган. Ошондой эле башка тилдүү Википедияларында талкуу өткөрүлүп өчүрүлгөн (мисалы, [[:en:Wikipedia:Articles_for_deletion/Utkirbek_Kakhorov|enwiki]], [[:ru:Википедия:К_удалению/11_апреля_2022#Уткирбек_Каххоров|ruwiki]]).}}{{Персона|ысымы=Өткүрбек Каххоров|туулган жери=[[Анжиян облусу]]|нукура ысымы=Oʻtkirbek Qahhorov|ишмердүүлүк тармагы=[[Актер]]|жарандыгы=[[Өзбекстан]]|туулган датасы=15.12.1999}}

'''Өткүрбек Каххоров''' - ({{Lang-uz|Oʻtkirbek Qahhorov}}) [[Өзбектер|өзбек]] [[Актёр|актеру]].&lt;ref&gt;{{Cite web|title=Utkirbek Kakhorov|url=http://www.imdb.com/name/nm12740646/|website=IMDb|access-date=2022-08-16}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|title=Уткирбек Каххоров {{!}} Kinopoisk|url=https://www.kinopoisk.ru/showcaptcha?cc=1&amp;retpath=aHR0cHM6Ly93d3cua2lub3BvaXNrLnJ1L25hbWUvNjUyMzAzMT8%2C_92ca10c98c0d3d45d2c6476a415be918&amp;t=2/1660674003/da1a3be9b4f98f170f7454d61f896278&amp;u=3124d8b6-8f12282a-46da3db5-4ebebce8&amp;s=28773b87a3198abd08b7af1f39fafe59|website=www.kinopoisk.ru|access-date=2022-08-16}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|title=Utkirbek Kakhorov - TheTVDB.com|url=https://thetvdb.com/people/9086961-utkirbek-kakhorov|website=thetvdb.com|access-date=2022-08-16}}&lt;/ref&gt; Ал 1999-жылы 15-декабрда [[Андижан облусу|Анжиян облусунда]] төрөлгөн.&lt;ref&gt;{{Cite web|title=Utkirbek Kakhorov kimdir, nerelidir? Kaç yaşında? Evli mi?|url=https://www.mardinlife.com/utkirbek-kakhorov-kimdir-nerelidir-kac-yasinda-evli-mi.html|website=Mardin Life|access-date=2022-08-16|language=tr|first=Mardin|last=Life}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|title=Utkirbek Kakhorov on Moviebuff.com|url=https://www.moviebuff.com/utkirbek-kakhorov|website=Moviebuff.com|access-date=2022-08-16}}&lt;/ref&gt;

Өткүрбек Ташкенттеги Эл аралык Вестминстер университетин аяктаган.&lt;ref&gt;{{Cite web|title=Utkirbek Kakhorov Kimdir? Nerelidir? Sevgilisi Var Mı? Evli Mi?|url=https://www.fenoreporter.com/haberler/utkirbek-kakhorov-kimdir-nerelidir-sevgilisi-var-mi-evli-mi|website=FenoReport|access-date=2022-08-16}}&lt;/ref&gt; Кийин театрдын устат актерлорунан сабак алган. Өнүгүп келе жаткан актёр катары ар кандай долбоорлорго катышкан&lt;ref&gt;https://filmnavi.ru/person/utkirbek-kakhorov_6523031&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;https://kinonavigator.ru/name/106523031&lt;/ref&gt;; анын [[Сабрия]] телесериалына жазган сценарийи аны аткаминерлер арасындагы кызуу талаш-тартыштан кийин атактуу кылган.&lt;ref&gt;{{Cite web|title=Гендиректор и главред телеканала Sevimli уволены после критики сериала «Сабрия»|url=https://www.gazeta.uz/ru/2022/01/21/sevimli/|website=Газета.uz|date=2022-01-21|access-date=2022-08-16|language=ru-UZ}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|title=Ijodkorni sindirishlariga qarshiman – “Sevimli”ning prodyuseri Prezidentning qizi e’tiroz bildirgan serial haqida|url=https://qalampir.uz/uz/n/53720|website=Qalampir.uz|access-date=2022-08-16|language=uz}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|title=“Sabriya” mashmashasi: Serialdagi behayo sahna mavzusi Firdavs Abduxoliqov shaxsiga ulanib ketdi|url=http://m.kun.uz/uz/news/2022/01/20/sabriya-mashmashasi-serialdagi-behayo-sahna-mavzusi-firdavs-abduxoliqov-shaxsiga-ulanib-ketdi|website=Kun.uz|access-date=2022-08-16|language=uz}}&lt;/ref&gt;

== Турмуш ==
Өткүрбек 1999-жылы 15-декабрда [[Андижан облусу|Анжиян облусунда]] төрөлгөн. Анын атасы жергиликтүү футбол клубунда башкы машыктыруучу болгон. Башында атасы анын профессионал футболчу болушун каалаган.&lt;ref&gt;{{Cite web|title=Пахтаободда Баҳром Абдураҳимовга хурмат ва эҳтиром кўрсатилди|url=https://championat.asia/ru/news/paxtaobodda-bahrom-abdurahimovga-xurmat-va-ehtirom-korsatildi|website=CHAMPIONAT.asia|access-date=2022-08-16|language=ru}}&lt;/ref&gt; Бирок Өткүрбек футболду тандаган жок. Тескерисинче, ал Ташкентке такыр башка адистик боюнча окууга кеткен. 

== Билим ==

* Дүйнөлүк экономика жана дипломатия университетинин Академиялык лицейи — Чет элдик филология

* Ташкенттеги Эл аралык Вестминстер университети — Бизнести башкаруу: маркетинг менен башкаруу&lt;ref&gt;{{Cite web|title=Utkirbek Kakhorov on Moviebuff.com|url=https://www.moviebuff.com/utkirbek-kakhorov|website=Moviebuff.com|access-date=2022-08-16}}&lt;/ref&gt;
* Ташкент Фильм Академиясы — Кино актерлугу&lt;ref&gt;{{Cite web|title=Utkirbek Kakhorov|url=https://www.binged.com/person/utkirbek-kakhorov/|website=Binged|access-date=2022-08-16|language=en-US}}&lt;/ref&gt;

== Фильмография ==
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+
! colspan=&quot;3&quot; |Фильм
|-
!Жыл
!Аталышы
!Рол
|-
|2021
|&quot;Sayohat Yulduzchasi&quot; м/ф&lt;ref&gt;{{Citation|title=Sayohat yulduzchasi|url=https://www.imdb.com/title/tt16983900/|publisher=Shukrona Media Production|access-date=2022-08-16|type=Animation, Short|first=Javlon|last=Turdixo&amp;apos;jayev}}&lt;/ref&gt;
|Продюсер координатору
|-
|2021
|&quot;A Moral Dilemma&quot; кр/ф&lt;ref&gt;{{Citation|title=Моральная дилемма (Короткометражный фильм) {{!}} A Moral Dilemma (Short film)|url=https://www.youtube.com/watch?v=3NwehbipZhA|access-date=2022-08-16|language=en}}&lt;/ref&gt;
|
|-
! colspan=&quot;3&quot; |Сериал
|-
|2021-2022
|[[Сабрия|&quot;Сабрия&quot;]] сериал&lt;ref&gt;{{Cite web|title=“Sabriya&quot;: Saida Mirziyoyevaning &quot;sabri chidamadi&quot;. Kino ustidan nazorat kuchayadi|url=https://www.ozodlik.org/a/sabriya-saida-mirziyoyevaning-sabri-chidamadi-kino-ustidan-nazorat-kuchayadi/31666300.html|website=Озодлик радиоси|access-date=2022-08-16|language=uz}}&lt;/ref&gt;
|Сценарист
|-
|2021-
|&quot;Том-чи&quot;&lt;ref&gt;{{Cite web|title=Utkirbek Kakhorov'un yeni dizisi belli oldu|url=https://www.hendekwebhaber.com/magazin/utkirbek-kakhorov-un-yeni-dizisi-belli-oldu-h2760.html|website=https://www.hendekwebhaber.com/|access-date=2022-08-16|language=tr|last=HWH}}&lt;/ref&gt;
|Билол
|}

== Маалыматтар ==</text>
      <sha1>3y3dzb0pzvqwbc71jpo2z5tjhe3mukb</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>425572</id>
      <parentid>425571</parentid>
      <timestamp>2022-08-28T17:56:13Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Junior wikipedian</username>
        <id>33328</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7485" xml:space="preserve">{{Delete|&quot;инсандын маанилүүлүгү тастыкталган жок&quot; себеби менен  өчүрүлгөн [[Уткирбек Каххоров]] макаласын кайрадан түзүү. Инсандын маанилүүлүгү өчүрүлгөн барактын талкуу барагында талкууланган (атайын барак каралбагандыктан). Талкууга [https://meta.toolforge.org/stalktoy/Kagansky колдонуучу Kagansky] катышкан. Кыргыз Википедиясындагы салымы (8 түзөтүү) талкуу барагы өчүрүлгөн соң көрүнбөй калган. Ошондой эле башка тилдүү Википедияларында талкуу өткөрүлүп өчүрүлгөн (мисалы, [[:en:Wikipedia:Articles_for_deletion/Utkirbek_Kakhorov|enwiki]], [[:ru:Википедия:К_удалению/11_апреля_2022#Уткирбек_Каххоров|ruwiki]]).}}{{Персона|ысымы=Өткүрбек Каххоров|туулган жери=[[Анжиян облусу]]|нукура ысымы=Oʻtkirbek Qahhorov|ишмердүүлүк тармагы=[[Актер]]|жарандыгы=[[Өзбекстан]]|туулган датасы=15.12.1999}}

'''Өткүрбек Каххоров''' - ({{Lang-uz|Oʻtkirbek Qahhorov}}) [[Өзбектер|өзбек]] [[Актёр|актеру]].&lt;ref&gt;{{Cite web|title=Utkirbek Kakhorov|url=http://www.imdb.com/name/nm12740646/|website=IMDb|access-date=2022-08-16}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|title=Уткирбек Каххоров {{!}} Kinopoisk|url=https://www.kinopoisk.ru/showcaptcha?cc=1&amp;retpath=aHR0cHM6Ly93d3cua2lub3BvaXNrLnJ1L25hbWUvNjUyMzAzMT8%2C_92ca10c98c0d3d45d2c6476a415be918&amp;t=2/1660674003/da1a3be9b4f98f170f7454d61f896278&amp;u=3124d8b6-8f12282a-46da3db5-4ebebce8&amp;s=28773b87a3198abd08b7af1f39fafe59|website=www.kinopoisk.ru|access-date=2022-08-16}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|title=Utkirbek Kakhorov - TheTVDB.com|url=https://thetvdb.com/people/9086961-utkirbek-kakhorov|website=thetvdb.com|access-date=2022-08-16}}&lt;/ref&gt; Ал 1999-жылы 15-декабрда [[Андижан облусу|Анжиян облусунда]] төрөлгөн.&lt;ref&gt;{{Cite web|title=Utkirbek Kakhorov kimdir, nerelidir? Kaç yaşında? Evli mi?|url=https://www.mardinlife.com/utkirbek-kakhorov-kimdir-nerelidir-kac-yasinda-evli-mi.html|website=Mardin Life|access-date=2022-08-16|language=tr|first=Mardin|last=Life}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|title=Utkirbek Kakhorov on Moviebuff.com|url=https://www.moviebuff.com/utkirbek-kakhorov|website=Moviebuff.com|access-date=2022-08-16}}&lt;/ref&gt;

Өткүрбек Ташкенттеги Эл аралык Вестминстер университетин аяктаган.&lt;ref&gt;{{Cite web|title=Utkirbek Kakhorov Kimdir? Nerelidir? Sevgilisi Var Mı? Evli Mi?|url=https://www.fenoreporter.com/haberler/utkirbek-kakhorov-kimdir-nerelidir-sevgilisi-var-mi-evli-mi|website=FenoReport|access-date=2022-08-16}}&lt;/ref&gt; Кийин театрдын устат актерлорунан сабак алган. Өнүгүп келе жаткан актёр катары ар кандай долбоорлорго катышкан&lt;ref&gt;https://filmnavi.ru/person/utkirbek-kakhorov_6523031&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;https://kinonavigator.ru/name/106523031&lt;/ref&gt;; анын [[Сабрия]] телесериалына жазган сценарийи аны аткаминерлер арасындагы кызуу талаш-тартыштан кийин атактуу кылган.&lt;ref&gt;{{Cite web|title=Гендиректор и главред телеканала Sevimli уволены после критики сериала «Сабрия»|url=https://www.gazeta.uz/ru/2022/01/21/sevimli/|website=Газета.uz|date=2022-01-21|access-date=2022-08-16|language=ru-UZ}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|title=Ijodkorni sindirishlariga qarshiman – “Sevimli”ning prodyuseri Prezidentning qizi e’tiroz bildirgan serial haqida|url=https://qalampir.uz/uz/n/53720|website=Qalampir.uz|access-date=2022-08-16|language=uz}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|title=“Sabriya” mashmashasi: Serialdagi behayo sahna mavzusi Firdavs Abduxoliqov shaxsiga ulanib ketdi|url=http://m.kun.uz/uz/news/2022/01/20/sabriya-mashmashasi-serialdagi-behayo-sahna-mavzusi-firdavs-abduxoliqov-shaxsiga-ulanib-ketdi|website=Kun.uz|access-date=2022-08-16|language=uz}}&lt;/ref&gt;

== Турмуш ==
Өткүрбек 1999-жылы 15-декабрда [[Андижан облусу|Анжиян облусунда]] төрөлгөн. Анын атасы жергиликтүү футбол клубунда башкы машыктыруучу болгон. Башында атасы анын профессионал футболчу болушун каалаган.&lt;ref&gt;{{Cite web|title=Пахтаободда Баҳром Абдураҳимовга хурмат ва эҳтиром кўрсатилди|url=https://championat.asia/ru/news/paxtaobodda-bahrom-abdurahimovga-xurmat-va-ehtirom-korsatildi|website=CHAMPIONAT.asia|access-date=2022-08-16|language=ru}}&lt;/ref&gt; Бирок Өткүрбек футболду тандаган жок. Тескерисинче, ал Ташкентке такыр башка адистик боюнча окууга кеткен. 

== Билим ==

* Дүйнөлүк экономика жана дипломатия университетинин Академиялык лицейи — Чет элдик филология

* Ташкенттеги Эл аралык Вестминстер университети — Бизнести башкаруу: маркетинг менен башкаруу&lt;ref&gt;{{Cite web|title=Utkirbek Kakhorov on Moviebuff.com|url=https://www.moviebuff.com/utkirbek-kakhorov|website=Moviebuff.com|access-date=2022-08-16}}&lt;/ref&gt;
* Ташкент Фильм Академиясы — Кино актерлугу&lt;ref&gt;{{Cite web|title=Utkirbek Kakhorov|url=https://www.binged.com/person/utkirbek-kakhorov/|website=Binged|access-date=2022-08-16|language=en-US}}&lt;/ref&gt;

== Фильмография ==
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+
! colspan=&quot;3&quot; |Фильм
|-
!Жыл
!Аталышы
!Рол
|-
|2021
|&quot;Sayohat Yulduzchasi&quot; м/ф&lt;ref&gt;{{Citation|title=Sayohat yulduzchasi|url=https://www.imdb.com/title/tt16983900/|publisher=Shukrona Media Production|access-date=2022-08-16|type=Animation, Short|first=Javlon|last=Turdixo&amp;apos;jayev}}&lt;/ref&gt;
|Продюсер координатору
|-
|2021
|&quot;A Moral Dilemma&quot; кр/ф&lt;ref&gt;{{Citation|title=Моральная дилемма (Короткометражный фильм) {{!}} A Moral Dilemma (Short film)|url=https://www.youtube.com/watch?v=3NwehbipZhA|access-date=2022-08-16|language=en}}&lt;/ref&gt;
|
|-
! colspan=&quot;3&quot; |Телесериал
|-
|2021-2022
|[[Сабрия|&quot;Сабрия&quot;]] сериал&lt;ref&gt;{{Cite web|title=“Sabriya&quot;: Saida Mirziyoyevaning &quot;sabri chidamadi&quot;. Kino ustidan nazorat kuchayadi|url=https://www.ozodlik.org/a/sabriya-saida-mirziyoyevaning-sabri-chidamadi-kino-ustidan-nazorat-kuchayadi/31666300.html|website=Озодлик радиоси|access-date=2022-08-16|language=uz}}&lt;/ref&gt;
|Сценарист
|-
|2021-
|&quot;Том-чи&quot;&lt;ref&gt;{{Cite web|title=Utkirbek Kakhorov'un yeni dizisi belli oldu|url=https://www.hendekwebhaber.com/magazin/utkirbek-kakhorov-un-yeni-dizisi-belli-oldu-h2760.html|website=https://www.hendekwebhaber.com/|access-date=2022-08-16|language=tr|last=HWH}}&lt;/ref&gt;
|Билол
|}

== Маалыматтар ==</text>
      <sha1>syeo04rkwewgei2f9yooavskwvlaetc</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Тилек Кийизбаев</title>
    <ns>0</ns>
    <id>128915</id>
    <revision>
      <id>425561</id>
      <timestamp>2022-08-28T13:35:30Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kyrgyzjarany</username>
        <id>15863</id>
      </contributor>
      <comment>Created page with &quot;{{Маданият ишмери |ысымы          = Кийизбаев Тилек Кычанович |сүрөтү =  [[Файл:Тилек Кийизбаев. &quot;Чолпон&quot; балети, Нурдин ханзаадасы..jpg|thumb]] | кызматы          = А. Малдыбаев Атындагы Кыргыз мамлекеттик улуттук академикалык опера жана балет театрынын башкы солисти | катары...&quot;</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="16332" xml:space="preserve">{{Маданият ишмери
|ысымы          = Кийизбаев Тилек Кычанович
|сүрөтү = 
[[Файл:Тилек Кийизбаев. &quot;Чолпон&quot; балети, Нурдин ханзаадасы..jpg|thumb]]
| кызматы          = А. Малдыбаев Атындагы Кыргыз мамлекеттик улуттук академикалык опера жана балет театрынын башкы солисти
| катары            = 
| желек             = Flag of the President of Kyrgyzstan.svg
| желек2          = Flag of Kyrgyzstan.svg
| иш баштоо убагы =   1 сентябрь 2014-жыл
| иш аяктоо убагы       = 
|билими = Ж. Баласагын атындагы Кыргыз улуттук университети
|кесиби = балет артисти, балетмейстер
|партиясы = 
|туулган датасы           =  24 февраль 1997 жыл
|туулган жери             =  [[Бишкек]] шаары, [[Чүй облусу]], [[Кыргызстан|Кыргыз Республикасы]]
 |каза болгон жылы         = 
 |каза болгон жери         = 
|жубайы = 
|балдары = 
|улуту = кыргыз
|дини = 
|атасы =
|энеси =
}}

'''Кийизбаев Тилек Кычанович''' (24-февральь, [[1997]], [[Бишкек]] шаары, [[Чүй облусу]], [[Кыргызстан|Кыргыз Республикасы]] — кыргызстандык балет артисти, А. Малдыбаев Атындагы Кыргыз мамлекеттик улуттук академикалык опера жана балет театрынын башкы солисти, сахнанын алдыңкы чебери.

==Өмүр баяны==
1997-жылдын 24-февралында Бишкек шаарында, маданий ишмерлердин үй-бүлөсүндө төрөлгөн.
Хореография өнөрүн 2010-жылдан тарта, “Таберик” балдар театрында аркалап баштаган. 2008-жылы Ч.Базарбаев атындагы Бишкек хореографиялык окуу жайынын классикалык бөлүмүнө кабыл алынган. 2012-жылдын ноябрь айында Н. Тугелов атындагы “Ак Марал” мамлекеттик бий ансамблына солист катары кабыл алынган. Аталган ансамбль менен [[Орусия|Россия Федерациясынын]] Кремль сарайындагы кыргыз маданиятынын жумалыгы сыяктуу, бир нече эл-аралык жана мамлекеттик деңгээлдеги иш-чараларга, Кыргыз Республикасынын Эл артисти – М. Асылбашевтин жетекчилигинин алдында катышкан. 2013-жылдын март айында А. Малдыбаев атындагы кыргыз улуттук опера жана балет театрынын балет труппасына кабыл алынып, азыркы учурга чейин үзгүлтүксүз эмгектенип келет. 2016-жылы Ч.Базарбаев атындагы Бишкек хореографиялык окуу жайынын, Кыргыз Республикасынын Эмгек сиңирген артисти - Д. Садыркуловтун классын өзгөчөлүк менен ийгиликтүү аяктап, “Балет артисти. Элдик бий ансамблынын артисти” кесибине ээ болгон. Аталган жылдын октябрь айында, А. Малдыбаев атындагы кыргыз улуттук опера жана балет театрынын 73-театралдык сезонунун бет ачаарында, “Чолпон” улуттук балетинин Нурдин ханзааданын ролун чагылдырып, алгачкы ирет башкы балеттик партиясын аткарган. Ошол эле жылы, улуттук балет өнөрүнө кошкон салымы үчүн, Кыргыз Республикасынын Президентинин стипендиясына ээ болгон. 2017-жылдын декабрь айында, А. Хачатуряндын “Спартак” аттуу классикалык балетинде башкы каарман – Спартактын образын жаратып, кыргыз балетинин тарыхындагы аталган ролдун эң жаш аткаруучусу деп таанылган. 2017-жылдан тарта, А. Малдыбаев атындагы кыргыз улуттук опера жана балет театрынын сахнасынын алдыңкы чебери, балет солисти даражасында, репертуардык балеттеринде башкы партияларды аткарып келет. 

==Аткарган партиялары==
А. Малдыбаев атындагы кыргыз улуттук опера жана балет театрынында эмгектенип келген жылдар аралыгында, башкы солисттик, корифейлик жана кордебалеттик партияларынын толук тизмесин аткарып, азыркы учурда Т. Кийизбаевтин аткарып келген репертуары, төмөнкү спектаклдарды камтыйт:
- «Чолпон» - М. Раухвергер. Башкы партиясы: Нурдин ханзаада. Негизги партиясы: Жин;
- «Ак Куу көлү» - П. Чайковский. Башкы партиясы: Зигфрид ханзаада, Ротбарт. Негизги партиялары : Па-де-труа, испан бийи; 
- «Жизель» - А. Адан. Башкы партиясы: Альберт графы. Негизги партиясы: Ганс;   
- «Дон Кихот» - Л. Минкус. Башкы партиясы: Базиль. Негизги партиясы: Гамаш; 
- «Щелкунчик» - П. Чайковский. Башкы партиясы: Щелкунчик-ханзаада. Негизги партиялары: Мырзалар квартети, Арап; 
- «Спартак» - А. Хачатурян. Башкы партиясы: Спартак. Негизги партиясы: Патриций;
- «Бахчисарай фонтаны» - Б.Асафьев. Башкы партиясы: Вацлав. Негизги партиялары: Мырза, Нурали; 
- «Раймонда» - А. Глазунов. Башкы партиясы: Гран-па;
- «Саманчынын жолу» К. Молдобасанов. Башкы партиясы: Касым. Негизги партиялары: Субанкул, Солдат; 
- «Баядерка» - Л. Минкус. Башкы партиясы: Солор. Негизги партиялары: Кул; 
- «Юнона жана Авось» - А. Рыбников. Башкы партиясы: Рязанов графы; 
- «Корсар» - А. Адан. Башкы партиясы: Конрад; 
- «Шопениана» - Ф. Шопен. Башкы партиясы: Ханзаада;
-  «Зымырыт шаарынын сыйкырчысы” – Т. Кийизбаев. Башкы партиясы: Сыйкырчы;
- «Олицетворение» модерн-балети - В. Гюго. Башкы партиясы: Күлгөн адам;
- «Маңкурт» - К. Молдобасанов. Башкы партиясы: Маңкурт;
- «Анна Павлова» модерн-балети - Ч. Аджибаев. Башкы партиясы: Жаш улан;
- «На грани» модерн-балети - Ч. Аджибаев. Башкы партиясы: Дос;
- «Подвижные корни» модерн-балети - Николь Морель. Негизги партия: Тамыр;
- «Ромео жана Джульетта» модерн-балети - С. Прокофьев. Башкы партиясы: Ромео;
- «Щелкунчик. 3D» модерн-балети - П. Чайковский. Башкы партиясы: Щелкунчик-ханзаада.

==Балетмейстердик ишмердүүлүк==
2021-жылы К. Молдобасанов атындагы Кыргыз улуттук консерваториясын өзгөчөлүк менен ийгиликтүү аяктап, “Балетмейстер-режиссеру” кесибине ээ болгон. Балетмейстер катары “Ак Мөөр” улуттук операсынын хреографиясын жана «Зымырыт шаарынын сыйкырчысы” балетин сахналаштырып койгон. 2018-жылдын июнь айында, Чолпон-Ата шаарында өткөн, III Дүйнөлүк көчмөндөр оюндарынын алкагында “Көчмөндөр ааламы” аттуу маданий фестивалынын режиссёрунун жардамчысы болуп эмгектенген. 2019-жылдын июнь айында, Бишкек шаарында өткөн Шанхай кызматташтык уюмунун мамлекет башчыларынын саммитинин алкагында, эл-аралык гала-концертинин режиссерунун жардамчысы катары иштеген. 2019-жылдын июнь айында, Эр-Рияд шаарында өткөн «Nomad universe» аттуу Дүйнөлүк маданий фестивалындагы кыргыз бий труппасынын балетмейстер-режиссеру болуп дайыналган. 2019-жылдын сентябрь айында, Турдакун Усубалиевтин 100-жылдыгына арналган “Турдакун Усубалиев жана көп улуттуу кыргыз калкы” аттуу концертинин режиссерунун жардамчысы катары эмгектенген.

==Аткаруучулук жетишкендиктер==
Театралдык чыгармачылыгынан тышкары, эл-аралык, регионалдык жана мамлекеттик маанидеги ар-түрдүү деңгээлдеги фестиваль, сынак, гала-концерт сыяктуу иш чараларга жигердүү катышып келет. Тактап айтканда:
-	«Адамзаттын Айтматовы» аттуу Ч. Айтматовдун 90-жылдыгана арналган эл-аралык гала-концертинин чакырылган солисти (Нур-Султан ш., Казакстан Республикасы, 07.2018 ж.)
-	Кыргыз ССРинин Эмгек синирген артисти – Таттыбүбү Турсунбаеванын жаркын элесине арналган “Ыр толкундары” аттуу эл-аралык вокалдык сынактын чакырылган солисти (Чолпон-Ата ш., Кыргыз Республикасы, 01.06.2018 ж.);
-	Россия Федерациясындагы кыргыз маданият күндөрүнүн бийчи солисти (Москва ш., Уфа ш., Казан ш., Россия Федерациясы, 06.2017 ж.);
-	СССР Эл артисти – Малика Сабированын жаркын элесине арналган эл-аралык гала-концертинин чакырылган солисти (Дүйшөмбү ш., Тажикистан Республикасы, 22.05.2017 ж.);
-	“Ак-Куу-2016” аттуу хореографиялык окуу жайлардын Экинчи эл-аралык сынагынын “классикалык хореография” номинациясындагы II даражадагы сыйлыгынын жеңүүчүсү (Бишкек ш., Кыргыз Республикасы, 09. 2016 ж.); 
-	“Алтын шатты” аттуу Ч.Базарбаев атындагы Бишкек хореографиялык окуу жайынын студенттеринин Экинчи сынагынын “классикалык хореография” жана “көрүүчүлөрдүн сүймөнчүлүгү” номинацияларынын I даражадагы сыйлыгынын жеңүүчүсү (Бишкек ш., Кыргыз Республикасы, 09. 2016 ж.); 
-	“Аваза” аттуу Эл аралык искусство фестивалынын III даражадагы сыйлыгынын лауреаты (Ашхабад ш., Түркмөнстан, 06.2013 ж.);
-	“Ак-Куу-2012” аттуу хореографиялык окуу жайлардын эл-аралык сынагынын “элдик бий” номинациясынын I даражадагы сыйлыгынын жеңүүчүсү (Бишкек ш., Кыргыз Республикасы, 09. 2012 ж.); 
-	«Орлеу» аттуу хореографиялык окуу жайлардын эл-аралык сынагынын II даражадагы сыйлыгынын лауреаты (Алматы ш., Казакстан Республикасы, 10. 2011 ж.)
Азыркы учурда, өзү аяктаган Ч.Базарбаев атындагы Бишкек хореографиялык окуу жайында педагогикалык ишмердүүлүгүн аркалап келет. “Тилек Кийизбаевтин хореографиялык искусствосунун мектеби” мекемесин жетектеп, мектепке чейинки, мектеп курагындагы, жаш жана пенсиялык курактагы окуучуларга бий өнөрүн үйрөтүп келет. Өзүнүн ишмердүүлүгүн алып баргандан тарта, аталган мекеменин бийчилери Кыргызстандын аймагында жана өлкөдөн тышкары эл-аралык, регионалдык жана мамлекеттик деңгээлдеги ар-түрдүү фестиваль, сынактарга катышып, биринчи жана байге орундарды багындырып келет. 
2021-жылдын 19-декабрь күнү, Кыргыз Республикасынын аймагында маданий-агартуу жаатында, классикалык хореографиясын өнүктүрүүчү, Кыргыз Республикасынын “Классикалык хореографиясынын Федерациясы” коомдук бирикмесинин Президенти болуп шайланган. «Prima» аттуу I Республикалык бий фестиваль-сынагынын негиздөөчүсү.  
2021-жылы Кыргыз мамлекеттик юридикалык университетинин Башкаруу жана укук факультетин аяктаган. Чыгармачылыктан тышкары, жарандык коомдогу жашоонун ар-кандай маанидеги иш-чаралардын активдүү катышуучусу. 2022 жылдын 26-майында Кыргыз Республикасынын Бишкек шаарында өткөн I Евразиялык экономикалык форумдун катышуучусу. 2022 жылдын 3-4 июнь күндөрү Өзбекстан Республикасынын Бухара шаарында өткөн, Түрк мамлекеттер уюмунун IV Жаш лидерлер форумунда, Кыргыз Республикасынын делегаты катары катышкан.</text>
      <sha1>dsyd0kkypnrwhr62cgq5kf949djyhvm</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>425562</id>
      <parentid>425561</parentid>
      <timestamp>2022-08-28T13:36:45Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kyrgyzjarany</username>
        <id>15863</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="16319" xml:space="preserve">{{Инсандар
|ысымы          = Кийизбаев Тилек Кычанович
|сүрөтү = 
[[Файл:Тилек Кийизбаев. &quot;Чолпон&quot; балети, Нурдин ханзаадасы..jpg|thumb]]
| кызматы          = А. Малдыбаев Атындагы Кыргыз мамлекеттик улуттук академикалык опера жана балет театрынын башкы солисти
| катары            = 
| желек             = Flag of the President of Kyrgyzstan.svg
| желек2          = Flag of Kyrgyzstan.svg
| иш баштоо убагы =   1 сентябрь 2014-жыл
| иш аяктоо убагы       = 
|билими = Ж. Баласагын атындагы Кыргыз улуттук университети
|кесиби = балет артисти, балетмейстер
|партиясы = 
|туулган датасы           =  24 февраль 1997 жыл
|туулган жери             =  [[Бишкек]] шаары, [[Чүй облусу]], [[Кыргызстан|Кыргыз Республикасы]]
 |каза болгон жылы         = 
 |каза болгон жери         = 
|жубайы = 
|балдары = 
|улуту = кыргыз
|дини = 
|атасы =
|энеси =
}}

'''Кийизбаев Тилек Кычанович''' (24-февральь, [[1997]], [[Бишкек]] шаары, [[Чүй облусу]], [[Кыргызстан|Кыргыз Республикасы]] — кыргызстандык балет артисти, А. Малдыбаев Атындагы Кыргыз мамлекеттик улуттук академикалык опера жана балет театрынын башкы солисти, сахнанын алдыңкы чебери.

==Өмүр баяны==
1997-жылдын 24-февралында Бишкек шаарында, маданий ишмерлердин үй-бүлөсүндө төрөлгөн.
Хореография өнөрүн 2010-жылдан тарта, “Таберик” балдар театрында аркалап баштаган. 2008-жылы Ч.Базарбаев атындагы Бишкек хореографиялык окуу жайынын классикалык бөлүмүнө кабыл алынган. 2012-жылдын ноябрь айында Н. Тугелов атындагы “Ак Марал” мамлекеттик бий ансамблына солист катары кабыл алынган. Аталган ансамбль менен [[Орусия|Россия Федерациясынын]] Кремль сарайындагы кыргыз маданиятынын жумалыгы сыяктуу, бир нече эл-аралык жана мамлекеттик деңгээлдеги иш-чараларга, Кыргыз Республикасынын Эл артисти – М. Асылбашевтин жетекчилигинин алдында катышкан. 2013-жылдын март айында А. Малдыбаев атындагы кыргыз улуттук опера жана балет театрынын балет труппасына кабыл алынып, азыркы учурга чейин үзгүлтүксүз эмгектенип келет. 2016-жылы Ч.Базарбаев атындагы Бишкек хореографиялык окуу жайынын, Кыргыз Республикасынын Эмгек сиңирген артисти - Д. Садыркуловтун классын өзгөчөлүк менен ийгиликтүү аяктап, “Балет артисти. Элдик бий ансамблынын артисти” кесибине ээ болгон. Аталган жылдын октябрь айында, А. Малдыбаев атындагы кыргыз улуттук опера жана балет театрынын 73-театралдык сезонунун бет ачаарында, “Чолпон” улуттук балетинин Нурдин ханзааданын ролун чагылдырып, алгачкы ирет башкы балеттик партиясын аткарган. Ошол эле жылы, улуттук балет өнөрүнө кошкон салымы үчүн, Кыргыз Республикасынын Президентинин стипендиясына ээ болгон. 2017-жылдын декабрь айында, А. Хачатуряндын “Спартак” аттуу классикалык балетинде башкы каарман – Спартактын образын жаратып, кыргыз балетинин тарыхындагы аталган ролдун эң жаш аткаруучусу деп таанылган. 2017-жылдан тарта, А. Малдыбаев атындагы кыргыз улуттук опера жана балет театрынын сахнасынын алдыңкы чебери, балет солисти даражасында, репертуардык балеттеринде башкы партияларды аткарып келет. 

==Аткарган партиялары==
А. Малдыбаев атындагы кыргыз улуттук опера жана балет театрынында эмгектенип келген жылдар аралыгында, башкы солисттик, корифейлик жана кордебалеттик партияларынын толук тизмесин аткарып, азыркы учурда Т. Кийизбаевтин аткарып келген репертуары, төмөнкү спектаклдарды камтыйт:
- «Чолпон» - М. Раухвергер. Башкы партиясы: Нурдин ханзаада. Негизги партиясы: Жин;
- «Ак Куу көлү» - П. Чайковский. Башкы партиясы: Зигфрид ханзаада, Ротбарт. Негизги партиялары : Па-де-труа, испан бийи; 
- «Жизель» - А. Адан. Башкы партиясы: Альберт графы. Негизги партиясы: Ганс;   
- «Дон Кихот» - Л. Минкус. Башкы партиясы: Базиль. Негизги партиясы: Гамаш; 
- «Щелкунчик» - П. Чайковский. Башкы партиясы: Щелкунчик-ханзаада. Негизги партиялары: Мырзалар квартети, Арап; 
- «Спартак» - А. Хачатурян. Башкы партиясы: Спартак. Негизги партиясы: Патриций;
- «Бахчисарай фонтаны» - Б.Асафьев. Башкы партиясы: Вацлав. Негизги партиялары: Мырза, Нурали; 
- «Раймонда» - А. Глазунов. Башкы партиясы: Гран-па;
- «Саманчынын жолу» К. Молдобасанов. Башкы партиясы: Касым. Негизги партиялары: Субанкул, Солдат; 
- «Баядерка» - Л. Минкус. Башкы партиясы: Солор. Негизги партиялары: Кул; 
- «Юнона жана Авось» - А. Рыбников. Башкы партиясы: Рязанов графы; 
- «Корсар» - А. Адан. Башкы партиясы: Конрад; 
- «Шопениана» - Ф. Шопен. Башкы партиясы: Ханзаада;
-  «Зымырыт шаарынын сыйкырчысы” – Т. Кийизбаев. Башкы партиясы: Сыйкырчы;
- «Олицетворение» модерн-балети - В. Гюго. Башкы партиясы: Күлгөн адам;
- «Маңкурт» - К. Молдобасанов. Башкы партиясы: Маңкурт;
- «Анна Павлова» модерн-балети - Ч. Аджибаев. Башкы партиясы: Жаш улан;
- «На грани» модерн-балети - Ч. Аджибаев. Башкы партиясы: Дос;
- «Подвижные корни» модерн-балети - Николь Морель. Негизги партия: Тамыр;
- «Ромео жана Джульетта» модерн-балети - С. Прокофьев. Башкы партиясы: Ромео;
- «Щелкунчик. 3D» модерн-балети - П. Чайковский. Башкы партиясы: Щелкунчик-ханзаада.

==Балетмейстердик ишмердүүлүк==
2021-жылы К. Молдобасанов атындагы Кыргыз улуттук консерваториясын өзгөчөлүк менен ийгиликтүү аяктап, “Балетмейстер-режиссеру” кесибине ээ болгон. Балетмейстер катары “Ак Мөөр” улуттук операсынын хреографиясын жана «Зымырыт шаарынын сыйкырчысы” балетин сахналаштырып койгон. 2018-жылдын июнь айында, Чолпон-Ата шаарында өткөн, III Дүйнөлүк көчмөндөр оюндарынын алкагында “Көчмөндөр ааламы” аттуу маданий фестивалынын режиссёрунун жардамчысы болуп эмгектенген. 2019-жылдын июнь айында, Бишкек шаарында өткөн Шанхай кызматташтык уюмунун мамлекет башчыларынын саммитинин алкагында, эл-аралык гала-концертинин режиссерунун жардамчысы катары иштеген. 2019-жылдын июнь айында, Эр-Рияд шаарында өткөн «Nomad universe» аттуу Дүйнөлүк маданий фестивалындагы кыргыз бий труппасынын балетмейстер-режиссеру болуп дайыналган. 2019-жылдын сентябрь айында, Турдакун Усубалиевтин 100-жылдыгына арналган “Турдакун Усубалиев жана көп улуттуу кыргыз калкы” аттуу концертинин режиссерунун жардамчысы катары эмгектенген.

==Аткаруучулук жетишкендиктер==
Театралдык чыгармачылыгынан тышкары, эл-аралык, регионалдык жана мамлекеттик маанидеги ар-түрдүү деңгээлдеги фестиваль, сынак, гала-концерт сыяктуу иш чараларга жигердүү катышып келет. Тактап айтканда:
-	«Адамзаттын Айтматовы» аттуу Ч. Айтматовдун 90-жылдыгана арналган эл-аралык гала-концертинин чакырылган солисти (Нур-Султан ш., Казакстан Республикасы, 07.2018 ж.)
-	Кыргыз ССРинин Эмгек синирген артисти – Таттыбүбү Турсунбаеванын жаркын элесине арналган “Ыр толкундары” аттуу эл-аралык вокалдык сынактын чакырылган солисти (Чолпон-Ата ш., Кыргыз Республикасы, 01.06.2018 ж.);
-	Россия Федерациясындагы кыргыз маданият күндөрүнүн бийчи солисти (Москва ш., Уфа ш., Казан ш., Россия Федерациясы, 06.2017 ж.);
-	СССР Эл артисти – Малика Сабированын жаркын элесине арналган эл-аралык гала-концертинин чакырылган солисти (Дүйшөмбү ш., Тажикистан Республикасы, 22.05.2017 ж.);
-	“Ак-Куу-2016” аттуу хореографиялык окуу жайлардын Экинчи эл-аралык сынагынын “классикалык хореография” номинациясындагы II даражадагы сыйлыгынын жеңүүчүсү (Бишкек ш., Кыргыз Республикасы, 09. 2016 ж.); 
-	“Алтын шатты” аттуу Ч.Базарбаев атындагы Бишкек хореографиялык окуу жайынын студенттеринин Экинчи сынагынын “классикалык хореография” жана “көрүүчүлөрдүн сүймөнчүлүгү” номинацияларынын I даражадагы сыйлыгынын жеңүүчүсү (Бишкек ш., Кыргыз Республикасы, 09. 2016 ж.); 
-	“Аваза” аттуу Эл аралык искусство фестивалынын III даражадагы сыйлыгынын лауреаты (Ашхабад ш., Түркмөнстан, 06.2013 ж.);
-	“Ак-Куу-2012” аттуу хореографиялык окуу жайлардын эл-аралык сынагынын “элдик бий” номинациясынын I даражадагы сыйлыгынын жеңүүчүсү (Бишкек ш., Кыргыз Республикасы, 09. 2012 ж.); 
-	«Орлеу» аттуу хореографиялык окуу жайлардын эл-аралык сынагынын II даражадагы сыйлыгынын лауреаты (Алматы ш., Казакстан Республикасы, 10. 2011 ж.)
Азыркы учурда, өзү аяктаган Ч.Базарбаев атындагы Бишкек хореографиялык окуу жайында педагогикалык ишмердүүлүгүн аркалап келет. “Тилек Кийизбаевтин хореографиялык искусствосунун мектеби” мекемесин жетектеп, мектепке чейинки, мектеп курагындагы, жаш жана пенсиялык курактагы окуучуларга бий өнөрүн үйрөтүп келет. Өзүнүн ишмердүүлүгүн алып баргандан тарта, аталган мекеменин бийчилери Кыргызстандын аймагында жана өлкөдөн тышкары эл-аралык, регионалдык жана мамлекеттик деңгээлдеги ар-түрдүү фестиваль, сынактарга катышып, биринчи жана байге орундарды багындырып келет. 
2021-жылдын 19-декабрь күнү, Кыргыз Республикасынын аймагында маданий-агартуу жаатында, классикалык хореографиясын өнүктүрүүчү, Кыргыз Республикасынын “Классикалык хореографиясынын Федерациясы” коомдук бирикмесинин Президенти болуп шайланган. «Prima» аттуу I Республикалык бий фестиваль-сынагынын негиздөөчүсү.  
2021-жылы Кыргыз мамлекеттик юридикалык университетинин Башкаруу жана укук факультетин аяктаган. Чыгармачылыктан тышкары, жарандык коомдогу жашоонун ар-кандай маанидеги иш-чаралардын активдүү катышуучусу. 2022 жылдын 26-майында Кыргыз Республикасынын Бишкек шаарында өткөн I Евразиялык экономикалык форумдун катышуучусу. 2022 жылдын 3-4 июнь күндөрү Өзбекстан Республикасынын Бухара шаарында өткөн, Түрк мамлекеттер уюмунун IV Жаш лидерлер форумунда, Кыргыз Республикасынын делегаты катары катышкан.</text>
      <sha1>3x9gwitlhfft4m812s8v1u9tp3re4is</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>425563</id>
      <parentid>425562</parentid>
      <timestamp>2022-08-28T13:48:21Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kyrgyzjarany</username>
        <id>15863</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="15880" xml:space="preserve">{{ Маданият ишмери
| Ысымы              = Кийизбаев Тилек Кычанович
| кызматы          = А. Малдыбаев Атындагы Кыргыз мамлекеттик улуттук академикалык опера жана балет 
  театрынын башкы солисти
| иш баштоо убагы =   1 сентябрь 2014-жыл
| иш аяктоо убагы       = 
| билими = Ж. Баласагын атындагы Кыргыз улуттук университети
| кесиби = балет артисти, балетмейстер
| туулган датасы           =  24 февраль 1997 жыл
| туулган жери             =  [[Бишкек]] шаары, [[Чүй облусу]], [[Кыргызстан|Кыргыз Республикасы]]
| улуту = кыргыз }}


'''Кийизбаев Тилек Кычанович''' (24-февраль, [[1997]], [[Бишкек]] шаары, [[Чүй облусу]], [[Кыргызстан|Кыргыз Республикасы]] — кыргызстандык балет артисти, А. Малдыбаев Атындагы Кыргыз мамлекеттик улуттук академикалык опера жана балет театрынын башкы солисти, сахнанын алдыңкы чебери.

==Өмүр баяны==
1997-жылдын 24-февралында Бишкек шаарында, маданий ишмерлердин үй-бүлөсүндө төрөлгөн.
Хореография өнөрүн 2010-жылдан тарта, “Таберик” балдар театрында аркалап баштаган. 2008-жылы Ч.Базарбаев атындагы Бишкек хореографиялык окуу жайынын классикалык бөлүмүнө кабыл алынган. 2012-жылдын ноябрь айында Н. Тугелов атындагы “Ак Марал” мамлекеттик бий ансамблына солист катары кабыл алынган. Аталган ансамбль менен [[Орусия|Россия Федерациясынын]] Кремль сарайындагы кыргыз маданиятынын жумалыгы сыяктуу, бир нече эл-аралык жана мамлекеттик деңгээлдеги иш-чараларга, Кыргыз Республикасынын Эл артисти – М. Асылбашевтин жетекчилигинин алдында катышкан. 2013-жылдын март айында А. Малдыбаев атындагы кыргыз улуттук опера жана балет театрынын балет труппасына кабыл алынып, азыркы учурга чейин үзгүлтүксүз эмгектенип келет. 2016-жылы Ч.Базарбаев атындагы Бишкек хореографиялык окуу жайынын, Кыргыз Республикасынын Эмгек сиңирген артисти - Д. Садыркуловтун классын өзгөчөлүк менен ийгиликтүү аяктап, “Балет артисти. Элдик бий ансамблынын артисти” кесибине ээ болгон. Аталган жылдын октябрь айында, А. Малдыбаев атындагы кыргыз улуттук опера жана балет театрынын 73-театралдык сезонунун бет ачаарында, “Чолпон” улуттук балетинин Нурдин ханзааданын ролун чагылдырып, алгачкы ирет башкы балеттик партиясын аткарган. Ошол эле жылы, улуттук балет өнөрүнө кошкон салымы үчүн, Кыргыз Республикасынын Президентинин стипендиясына ээ болгон. 2017-жылдын декабрь айында, А. Хачатуряндын “Спартак” аттуу классикалык балетинде башкы каарман – Спартактын образын жаратып, кыргыз балетинин тарыхындагы аталган ролдун эң жаш аткаруучусу деп таанылган. 2017-жылдан тарта, А. Малдыбаев атындагы кыргыз улуттук опера жана балет театрынын сахнасынын алдыңкы чебери, балет солисти даражасында, репертуардык балеттеринде башкы партияларды аткарып келет. 

==Аткарган партиялары==
А. Малдыбаев атындагы кыргыз улуттук опера жана балет театрынында эмгектенип келген жылдар аралыгында, башкы солисттик, корифейлик жана кордебалеттик партияларынын толук тизмесин аткарып, азыркы учурда Т. Кийизбаевтин аткарып келген репертуары, төмөнкү спектаклдарды камтыйт:
* «Чолпон» - М. Раухвергер. Башкы партиясы: Нурдин ханзаада. Негизги партиясы: Жин;
- «Ак Куу көлү» - П. Чайковский. Башкы партиясы: Зигфрид ханзаада, Ротбарт. Негизги партиялары : Па-де-труа, испан бийи; 
* «Жизель» - А. Адан. Башкы партиясы: Альберт графы. Негизги партиясы: Ганс;   
* «Дон Кихот» - Л. Минкус. Башкы партиясы: Базиль. Негизги партиясы: Гамаш; 
* «Щелкунчик» - П. Чайковский. Башкы партиясы: Щелкунчик-ханзаада. Негизги партиялары: Мырзалар квартети, Арап; 
* «Спартак» - А. Хачатурян. Башкы партиясы: Спартак. Негизги партиясы: Патриций;
* «Бахчисарай фонтаны» - Б.Асафьев. Башкы партиясы: Вацлав. Негизги партиялары: Мырза, Нурали; 
* «Раймонда» - А. Глазунов. Башкы партиясы: Гран-па;
* «Саманчынын жолу» К. Молдобасанов. Башкы партиясы: Касым. Негизги партиялары: Субанкул, Солдат; 
* «Баядерка» - Л. Минкус. Башкы партиясы: Солор. Негизги партиялары: Кул; 
* «Юнона жана Авось» - А. Рыбников. Башкы партиясы: Рязанов графы; 
* «Корсар» - А. Адан. Башкы партиясы: Конрад; 
* «Шопениана» - Ф. Шопен. Башкы партиясы: Ханзаада;
*  «Зымырыт шаарынын сыйкырчысы” – Т. Кийизбаев. Башкы партиясы: Сыйкырчы;
* «Олицетворение» модерн-балети - В. Гюго. Башкы партиясы: Күлгөн адам;
* «Маңкурт» - К. Молдобасанов. Башкы партиясы: Маңкурт;
* «Анна Павлова» модерн-балети - Ч. Аджибаев. Башкы партиясы: Жаш улан;
* «На грани» модерн-балети - Ч. Аджибаев. Башкы партиясы: Дос;
* «Подвижные корни» модерн-балети - Николь Морель. Негизги партия: Тамыр;
* «Ромео жана Джульетта» модерн-балети - С. Прокофьев. Башкы партиясы: Ромео;
* «Щелкунчик. 3D» модерн-балети - П. Чайковский. Башкы партиясы: Щелкунчик-ханзаада.

==Балетмейстердик ишмердүүлүк==
2021-жылы К. Молдобасанов атындагы Кыргыз улуттук консерваториясын өзгөчөлүк менен ийгиликтүү аяктап, “Балетмейстер-режиссеру” кесибине ээ болгон. Балетмейстер катары “Ак Мөөр” улуттук операсынын хреографиясын жана «Зымырыт шаарынын сыйкырчысы” балетин сахналаштырып койгон. 2018-жылдын июнь айында, Чолпон-Ата шаарында өткөн, III Дүйнөлүк көчмөндөр оюндарынын алкагында “Көчмөндөр ааламы” аттуу маданий фестивалынын режиссёрунун жардамчысы болуп эмгектенген. 2019-жылдын июнь айында, Бишкек шаарында өткөн Шанхай кызматташтык уюмунун мамлекет башчыларынын саммитинин алкагында, эл-аралык гала-концертинин режиссерунун жардамчысы катары иштеген. 2019-жылдын июнь айында, Эр-Рияд шаарында өткөн «Nomad universe» аттуу Дүйнөлүк маданий фестивалындагы кыргыз бий труппасынын балетмейстер-режиссеру болуп дайыналган. 2019-жылдын сентябрь айында, Турдакун Усубалиевтин 100-жылдыгына арналган “Турдакун Усубалиев жана көп улуттуу кыргыз калкы” аттуу концертинин режиссерунун жардамчысы катары эмгектенген.

==Аткаруучулук жетишкендиктер==
Театралдык чыгармачылыгынан тышкары, эл-аралык, регионалдык жана мамлекеттик маанидеги ар-түрдүү деңгээлдеги фестиваль, сынак, гала-концерт сыяктуу иш чараларга жигердүү катышып келет. Тактап айтканда:
* «Адамзаттын Айтматовы» аттуу Ч. Айтматовдун 90-жылдыгана арналган эл-аралык гала-концертинин чакырылган солисти (Нур-Султан ш., Казакстан Республикасы, 07.2018 ж.)
*	Кыргыз ССРинин Эмгек синирген артисти – Таттыбүбү Турсунбаеванын жаркын элесине арналган “Ыр толкундары” аттуу эл-аралык вокалдык сынактын чакырылган солисти (Чолпон-Ата ш., Кыргыз Республикасы, 01.06.2018 ж.);
*	Россия Федерациясындагы кыргыз маданият күндөрүнүн бийчи солисти (Москва ш., Уфа ш., Казан ш., Россия Федерациясы, 06.2017 ж.);
*	СССР Эл артисти – Малика Сабированын жаркын элесине арналган эл-аралык гала-концертинин чакырылган солисти (Дүйшөмбү ш., Тажикистан Республикасы, 22.05.2017 ж.);
*	“Ак-Куу-2016” аттуу хореографиялык окуу жайлардын Экинчи эл-аралык сынагынын “классикалык хореография” номинациясындагы II даражадагы сыйлыгынын жеңүүчүсү (Бишкек ш., Кыргыз Республикасы, 09. 2016 ж.); 
*	“Алтын шатты” аттуу Ч.Базарбаев атындагы Бишкек хореографиялык окуу жайынын студенттеринин Экинчи сынагынын “классикалык хореография” жана “көрүүчүлөрдүн сүймөнчүлүгү” номинацияларынын I даражадагы сыйлыгынын жеңүүчүсү (Бишкек ш., Кыргыз Республикасы, 09. 2016 ж.); 
*	“Аваза” аттуу Эл аралык искусство фестивалынын III даражадагы сыйлыгынын лауреаты (Ашхабад ш., Түркмөнстан, 06.2013 ж.);
*	“Ак-Куу-2012” аттуу хореографиялык окуу жайлардын эл-аралык сынагынын “элдик бий” номинациясынын I даражадагы сыйлыгынын жеңүүчүсү (Бишкек ш., Кыргыз Республикасы, 09. 2012 ж.); 
*	«Орлеу» аттуу хореографиялык окуу жайлардын эл-аралык сынагынын II даражадагы сыйлыгынын лауреаты (Алматы ш., Казакстан Республикасы, 10. 2011 ж.)
Азыркы учурда, өзү аяктаган Ч.Базарбаев атындагы Бишкек хореографиялык окуу жайында педагогикалык ишмердүүлүгүн аркалап келет. “Тилек Кийизбаевтин хореографиялык искусствосунун мектеби” мекемесин жетектеп, мектепке чейинки, мектеп курагындагы, жаш жана пенсиялык курактагы окуучуларга бий өнөрүн үйрөтүп келет. Өзүнүн ишмердүүлүгүн алып баргандан тарта, аталган мекеменин бийчилери Кыргызстандын аймагында жана өлкөдөн тышкары эл-аралык, регионалдык жана мамлекеттик деңгээлдеги ар-түрдүү фестиваль, сынактарга катышып, биринчи жана байге орундарды багындырып келет. 
2021-жылдын 19-декабрь күнү, Кыргыз Республикасынын аймагында маданий-агартуу жаатында, классикалык хореографиясын өнүктүрүүчү, Кыргыз Республикасынын “Классикалык хореографиясынын Федерациясы” коомдук бирикмесинин Президенти болуп шайланган. «Prima» аттуу I Республикалык бий фестиваль-сынагынын негиздөөчүсү.  
2021-жылы Кыргыз мамлекеттик юридикалык университетинин Башкаруу жана укук факультетин аяктаган. Чыгармачылыктан тышкары, жарандык коомдогу жашоонун ар-кандай маанидеги иш-чаралардын активдүү катышуучусу. 2022 жылдын 26-майында Кыргыз Республикасынын Бишкек шаарында өткөн I Евразиялык экономикалык форумдун катышуучусу. 2022 жылдын 3-4 июнь күндөрү Өзбекстан Республикасынын Бухара шаарында өткөн, Түрк мамлекеттер уюмунун IV Жаш лидерлер форумунда, Кыргыз Республикасынын делегаты катары катышкан.</text>
      <sha1>oyh6i775eypo02rcj1ta1gf5u0cxvkz</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>425564</id>
      <parentid>425563</parentid>
      <timestamp>2022-08-28T13:49:37Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kyrgyzjarany</username>
        <id>15863</id>
      </contributor>
      <comment>/* Аткарган партиялары */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="15881" xml:space="preserve">{{ Маданият ишмери
| Ысымы              = Кийизбаев Тилек Кычанович
| кызматы          = А. Малдыбаев Атындагы Кыргыз мамлекеттик улуттук академикалык опера жана балет 
  театрынын башкы солисти
| иш баштоо убагы =   1 сентябрь 2014-жыл
| иш аяктоо убагы       = 
| билими = Ж. Баласагын атындагы Кыргыз улуттук университети
| кесиби = балет артисти, балетмейстер
| туулган датасы           =  24 февраль 1997 жыл
| туулган жери             =  [[Бишкек]] шаары, [[Чүй облусу]], [[Кыргызстан|Кыргыз Республикасы]]
| улуту = кыргыз }}


'''Кийизбаев Тилек Кычанович''' (24-февраль, [[1997]], [[Бишкек]] шаары, [[Чүй облусу]], [[Кыргызстан|Кыргыз Республикасы]] — кыргызстандык балет артисти, А. Малдыбаев Атындагы Кыргыз мамлекеттик улуттук академикалык опера жана балет театрынын башкы солисти, сахнанын алдыңкы чебери.

==Өмүр баяны==
1997-жылдын 24-февралында Бишкек шаарында, маданий ишмерлердин үй-бүлөсүндө төрөлгөн.
Хореография өнөрүн 2010-жылдан тарта, “Таберик” балдар театрында аркалап баштаган. 2008-жылы Ч.Базарбаев атындагы Бишкек хореографиялык окуу жайынын классикалык бөлүмүнө кабыл алынган. 2012-жылдын ноябрь айында Н. Тугелов атындагы “Ак Марал” мамлекеттик бий ансамблына солист катары кабыл алынган. Аталган ансамбль менен [[Орусия|Россия Федерациясынын]] Кремль сарайындагы кыргыз маданиятынын жумалыгы сыяктуу, бир нече эл-аралык жана мамлекеттик деңгээлдеги иш-чараларга, Кыргыз Республикасынын Эл артисти – М. Асылбашевтин жетекчилигинин алдында катышкан. 2013-жылдын март айында А. Малдыбаев атындагы кыргыз улуттук опера жана балет театрынын балет труппасына кабыл алынып, азыркы учурга чейин үзгүлтүксүз эмгектенип келет. 2016-жылы Ч.Базарбаев атындагы Бишкек хореографиялык окуу жайынын, Кыргыз Республикасынын Эмгек сиңирген артисти - Д. Садыркуловтун классын өзгөчөлүк менен ийгиликтүү аяктап, “Балет артисти. Элдик бий ансамблынын артисти” кесибине ээ болгон. Аталган жылдын октябрь айында, А. Малдыбаев атындагы кыргыз улуттук опера жана балет театрынын 73-театралдык сезонунун бет ачаарында, “Чолпон” улуттук балетинин Нурдин ханзааданын ролун чагылдырып, алгачкы ирет башкы балеттик партиясын аткарган. Ошол эле жылы, улуттук балет өнөрүнө кошкон салымы үчүн, Кыргыз Республикасынын Президентинин стипендиясына ээ болгон. 2017-жылдын декабрь айында, А. Хачатуряндын “Спартак” аттуу классикалык балетинде башкы каарман – Спартактын образын жаратып, кыргыз балетинин тарыхындагы аталган ролдун эң жаш аткаруучусу деп таанылган. 2017-жылдан тарта, А. Малдыбаев атындагы кыргыз улуттук опера жана балет театрынын сахнасынын алдыңкы чебери, балет солисти даражасында, репертуардык балеттеринде башкы партияларды аткарып келет. 

==Аткарган партиялары==
А. Малдыбаев атындагы кыргыз улуттук опера жана балет театрынында эмгектенип келген жылдар аралыгында, башкы солисттик, корифейлик жана кордебалеттик партияларынын толук тизмесин аткарып, азыркы учурда Т. Кийизбаевтин аткарып келген репертуары, төмөнкү спектаклдарды камтыйт:
* «Чолпон» - М. Раухвергер. Башкы партиясы: Нурдин ханзаада. Негизги партиясы: Жин;

* «Ак Куу көлү» - П. Чайковский. Башкы партиясы: Зигфрид ханзаада, Ротбарт. Негизги партиялары : Па-де-труа, испан бийи; 
* «Жизель» - А. Адан. Башкы партиясы: Альберт графы. Негизги партиясы: Ганс;   
* «Дон Кихот» - Л. Минкус. Башкы партиясы: Базиль. Негизги партиясы: Гамаш; 
* «Щелкунчик» - П. Чайковский. Башкы партиясы: Щелкунчик-ханзаада. Негизги партиялары: Мырзалар квартети, Арап; 
* «Спартак» - А. Хачатурян. Башкы партиясы: Спартак. Негизги партиясы: Патриций;
* «Бахчисарай фонтаны» - Б.Асафьев. Башкы партиясы: Вацлав. Негизги партиялары: Мырза, Нурали; 
* «Раймонда» - А. Глазунов. Башкы партиясы: Гран-па;
* «Саманчынын жолу» К. Молдобасанов. Башкы партиясы: Касым. Негизги партиялары: Субанкул, Солдат; 
* «Баядерка» - Л. Минкус. Башкы партиясы: Солор. Негизги партиялары: Кул; 
* «Юнона жана Авось» - А. Рыбников. Башкы партиясы: Рязанов графы; 
* «Корсар» - А. Адан. Башкы партиясы: Конрад; 
* «Шопениана» - Ф. Шопен. Башкы партиясы: Ханзаада;
*  «Зымырыт шаарынын сыйкырчысы” – Т. Кийизбаев. Башкы партиясы: Сыйкырчы;
* «Олицетворение» модерн-балети - В. Гюго. Башкы партиясы: Күлгөн адам;
* «Маңкурт» - К. Молдобасанов. Башкы партиясы: Маңкурт;
* «Анна Павлова» модерн-балети - Ч. Аджибаев. Башкы партиясы: Жаш улан;
* «На грани» модерн-балети - Ч. Аджибаев. Башкы партиясы: Дос;
* «Подвижные корни» модерн-балети - Николь Морель. Негизги партия: Тамыр;
* «Ромео жана Джульетта» модерн-балети - С. Прокофьев. Башкы партиясы: Ромео;
* «Щелкунчик. 3D» модерн-балети - П. Чайковский. Башкы партиясы: Щелкунчик-ханзаада.

==Балетмейстердик ишмердүүлүк==
2021-жылы К. Молдобасанов атындагы Кыргыз улуттук консерваториясын өзгөчөлүк менен ийгиликтүү аяктап, “Балетмейстер-режиссеру” кесибине ээ болгон. Балетмейстер катары “Ак Мөөр” улуттук операсынын хреографиясын жана «Зымырыт шаарынын сыйкырчысы” балетин сахналаштырып койгон. 2018-жылдын июнь айында, Чолпон-Ата шаарында өткөн, III Дүйнөлүк көчмөндөр оюндарынын алкагында “Көчмөндөр ааламы” аттуу маданий фестивалынын режиссёрунун жардамчысы болуп эмгектенген. 2019-жылдын июнь айында, Бишкек шаарында өткөн Шанхай кызматташтык уюмунун мамлекет башчыларынын саммитинин алкагында, эл-аралык гала-концертинин режиссерунун жардамчысы катары иштеген. 2019-жылдын июнь айында, Эр-Рияд шаарында өткөн «Nomad universe» аттуу Дүйнөлүк маданий фестивалындагы кыргыз бий труппасынын балетмейстер-режиссеру болуп дайыналган. 2019-жылдын сентябрь айында, Турдакун Усубалиевтин 100-жылдыгына арналган “Турдакун Усубалиев жана көп улуттуу кыргыз калкы” аттуу концертинин режиссерунун жардамчысы катары эмгектенген.

==Аткаруучулук жетишкендиктер==
Театралдык чыгармачылыгынан тышкары, эл-аралык, регионалдык жана мамлекеттик маанидеги ар-түрдүү деңгээлдеги фестиваль, сынак, гала-концерт сыяктуу иш чараларга жигердүү катышып келет. Тактап айтканда:
* «Адамзаттын Айтматовы» аттуу Ч. Айтматовдун 90-жылдыгана арналган эл-аралык гала-концертинин чакырылган солисти (Нур-Султан ш., Казакстан Республикасы, 07.2018 ж.)
*	Кыргыз ССРинин Эмгек синирген артисти – Таттыбүбү Турсунбаеванын жаркын элесине арналган “Ыр толкундары” аттуу эл-аралык вокалдык сынактын чакырылган солисти (Чолпон-Ата ш., Кыргыз Республикасы, 01.06.2018 ж.);
*	Россия Федерациясындагы кыргыз маданият күндөрүнүн бийчи солисти (Москва ш., Уфа ш., Казан ш., Россия Федерациясы, 06.2017 ж.);
*	СССР Эл артисти – Малика Сабированын жаркын элесине арналган эл-аралык гала-концертинин чакырылган солисти (Дүйшөмбү ш., Тажикистан Республикасы, 22.05.2017 ж.);
*	“Ак-Куу-2016” аттуу хореографиялык окуу жайлардын Экинчи эл-аралык сынагынын “классикалык хореография” номинациясындагы II даражадагы сыйлыгынын жеңүүчүсү (Бишкек ш., Кыргыз Республикасы, 09. 2016 ж.); 
*	“Алтын шатты” аттуу Ч.Базарбаев атындагы Бишкек хореографиялык окуу жайынын студенттеринин Экинчи сынагынын “классикалык хореография” жана “көрүүчүлөрдүн сүймөнчүлүгү” номинацияларынын I даражадагы сыйлыгынын жеңүүчүсү (Бишкек ш., Кыргыз Республикасы, 09. 2016 ж.); 
*	“Аваза” аттуу Эл аралык искусство фестивалынын III даражадагы сыйлыгынын лауреаты (Ашхабад ш., Түркмөнстан, 06.2013 ж.);
*	“Ак-Куу-2012” аттуу хореографиялык окуу жайлардын эл-аралык сынагынын “элдик бий” номинациясынын I даражадагы сыйлыгынын жеңүүчүсү (Бишкек ш., Кыргыз Республикасы, 09. 2012 ж.); 
*	«Орлеу» аттуу хореографиялык окуу жайлардын эл-аралык сынагынын II даражадагы сыйлыгынын лауреаты (Алматы ш., Казакстан Республикасы, 10. 2011 ж.)
Азыркы учурда, өзү аяктаган Ч.Базарбаев атындагы Бишкек хореографиялык окуу жайында педагогикалык ишмердүүлүгүн аркалап келет. “Тилек Кийизбаевтин хореографиялык искусствосунун мектеби” мекемесин жетектеп, мектепке чейинки, мектеп курагындагы, жаш жана пенсиялык курактагы окуучуларга бий өнөрүн үйрөтүп келет. Өзүнүн ишмердүүлүгүн алып баргандан тарта, аталган мекеменин бийчилери Кыргызстандын аймагында жана өлкөдөн тышкары эл-аралык, регионалдык жана мамлекеттик деңгээлдеги ар-түрдүү фестиваль, сынактарга катышып, биринчи жана байге орундарды багындырып келет. 
2021-жылдын 19-декабрь күнү, Кыргыз Республикасынын аймагында маданий-агартуу жаатында, классикалык хореографиясын өнүктүрүүчү, Кыргыз Республикасынын “Классикалык хореографиясынын Федерациясы” коомдук бирикмесинин Президенти болуп шайланган. «Prima» аттуу I Республикалык бий фестиваль-сынагынын негиздөөчүсү.  
2021-жылы Кыргыз мамлекеттик юридикалык университетинин Башкаруу жана укук факультетин аяктаган. Чыгармачылыктан тышкары, жарандык коомдогу жашоонун ар-кандай маанидеги иш-чаралардын активдүү катышуучусу. 2022 жылдын 26-майында Кыргыз Республикасынын Бишкек шаарында өткөн I Евразиялык экономикалык форумдун катышуучусу. 2022 жылдын 3-4 июнь күндөрү Өзбекстан Республикасынын Бухара шаарында өткөн, Түрк мамлекеттер уюмунун IV Жаш лидерлер форумунда, Кыргыз Республикасынын делегаты катары катышкан.</text>
      <sha1>fwsays3n0cjdrykontmx7ymm72pousj</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>425565</id>
      <parentid>425564</parentid>
      <timestamp>2022-08-28T13:52:12Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kyrgyzjarany</username>
        <id>15863</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="15881" xml:space="preserve">{{Маданият ишмери
| Ысымы              = Кийизбаев Тилек Кычанович
| кызматы          = А. Малдыбаев Атындагы Кыргыз мамлекеттик улуттук академикалык опера жана балет 
  театрынын башкы солисти
| иш баштоо убагы =   1 сентябрь 2014-жыл
| иш аяктоо убагы       = 
| билими = Ж. Баласагын атындагы Кыргыз улуттук университети
| кесиби = балет артисти, балетмейстер
| туулган датасы           =  24 февраль 1997 жыл
| туулган жери             =  [[Бишкек]] шаары, [[Чүй облусу]], [[Кыргызстан|Кыргыз Республикасы]]
| улуту = кыргыз 
}}


'''Кийизбаев Тилек Кычанович''' (24-февраль, [[1997]], [[Бишкек]] шаары, [[Чүй облусу]], [[Кыргызстан|Кыргыз Республикасы]] — кыргызстандык балет артисти, А. Малдыбаев Атындагы Кыргыз мамлекеттик улуттук академикалык опера жана балет театрынын башкы солисти, сахнанын алдыңкы чебери.

==Өмүр баяны==
1997-жылдын 24-февралында Бишкек шаарында, маданий ишмерлердин үй-бүлөсүндө төрөлгөн.
Хореография өнөрүн 2010-жылдан тарта, “Таберик” балдар театрында аркалап баштаган. 2008-жылы Ч.Базарбаев атындагы Бишкек хореографиялык окуу жайынын классикалык бөлүмүнө кабыл алынган. 2012-жылдын ноябрь айында Н. Тугелов атындагы “Ак Марал” мамлекеттик бий ансамблына солист катары кабыл алынган. Аталган ансамбль менен [[Орусия|Россия Федерациясынын]] Кремль сарайындагы кыргыз маданиятынын жумалыгы сыяктуу, бир нече эл-аралык жана мамлекеттик деңгээлдеги иш-чараларга, Кыргыз Республикасынын Эл артисти – М. Асылбашевтин жетекчилигинин алдында катышкан. 2013-жылдын март айында А. Малдыбаев атындагы кыргыз улуттук опера жана балет театрынын балет труппасына кабыл алынып, азыркы учурга чейин үзгүлтүксүз эмгектенип келет. 2016-жылы Ч.Базарбаев атындагы Бишкек хореографиялык окуу жайынын, Кыргыз Республикасынын Эмгек сиңирген артисти - Д. Садыркуловтун классын өзгөчөлүк менен ийгиликтүү аяктап, “Балет артисти. Элдик бий ансамблынын артисти” кесибине ээ болгон. Аталган жылдын октябрь айында, А. Малдыбаев атындагы кыргыз улуттук опера жана балет театрынын 73-театралдык сезонунун бет ачаарында, “Чолпон” улуттук балетинин Нурдин ханзааданын ролун чагылдырып, алгачкы ирет башкы балеттик партиясын аткарган. Ошол эле жылы, улуттук балет өнөрүнө кошкон салымы үчүн, Кыргыз Республикасынын Президентинин стипендиясына ээ болгон. 2017-жылдын декабрь айында, А. Хачатуряндын “Спартак” аттуу классикалык балетинде башкы каарман – Спартактын образын жаратып, кыргыз балетинин тарыхындагы аталган ролдун эң жаш аткаруучусу деп таанылган. 2017-жылдан тарта, А. Малдыбаев атындагы кыргыз улуттук опера жана балет театрынын сахнасынын алдыңкы чебери, балет солисти даражасында, репертуардык балеттеринде башкы партияларды аткарып келет. 

==Аткарган партиялары==
А. Малдыбаев атындагы кыргыз улуттук опера жана балет театрынында эмгектенип келген жылдар аралыгында, башкы солисттик, корифейлик жана кордебалеттик партияларынын толук тизмесин аткарып, азыркы учурда Т. Кийизбаевтин аткарып келген репертуары, төмөнкү спектаклдарды камтыйт:
* «Чолпон» - М. Раухвергер. Башкы партиясы: Нурдин ханзаада. Негизги партиясы: Жин;

* «Ак Куу көлү» - П. Чайковский. Башкы партиясы: Зигфрид ханзаада, Ротбарт. Негизги партиялары : Па-де-труа, испан бийи; 
* «Жизель» - А. Адан. Башкы партиясы: Альберт графы. Негизги партиясы: Ганс;   
* «Дон Кихот» - Л. Минкус. Башкы партиясы: Базиль. Негизги партиясы: Гамаш; 
* «Щелкунчик» - П. Чайковский. Башкы партиясы: Щелкунчик-ханзаада. Негизги партиялары: Мырзалар квартети, Арап; 
* «Спартак» - А. Хачатурян. Башкы партиясы: Спартак. Негизги партиясы: Патриций;
* «Бахчисарай фонтаны» - Б.Асафьев. Башкы партиясы: Вацлав. Негизги партиялары: Мырза, Нурали; 
* «Раймонда» - А. Глазунов. Башкы партиясы: Гран-па;
* «Саманчынын жолу» К. Молдобасанов. Башкы партиясы: Касым. Негизги партиялары: Субанкул, Солдат; 
* «Баядерка» - Л. Минкус. Башкы партиясы: Солор. Негизги партиялары: Кул; 
* «Юнона жана Авось» - А. Рыбников. Башкы партиясы: Рязанов графы; 
* «Корсар» - А. Адан. Башкы партиясы: Конрад; 
* «Шопениана» - Ф. Шопен. Башкы партиясы: Ханзаада;
*  «Зымырыт шаарынын сыйкырчысы” – Т. Кийизбаев. Башкы партиясы: Сыйкырчы;
* «Олицетворение» модерн-балети - В. Гюго. Башкы партиясы: Күлгөн адам;
* «Маңкурт» - К. Молдобасанов. Башкы партиясы: Маңкурт;
* «Анна Павлова» модерн-балети - Ч. Аджибаев. Башкы партиясы: Жаш улан;
* «На грани» модерн-балети - Ч. Аджибаев. Башкы партиясы: Дос;
* «Подвижные корни» модерн-балети - Николь Морель. Негизги партия: Тамыр;
* «Ромео жана Джульетта» модерн-балети - С. Прокофьев. Башкы партиясы: Ромео;
* «Щелкунчик. 3D» модерн-балети - П. Чайковский. Башкы партиясы: Щелкунчик-ханзаада.

==Балетмейстердик ишмердүүлүк==
2021-жылы К. Молдобасанов атындагы Кыргыз улуттук консерваториясын өзгөчөлүк менен ийгиликтүү аяктап, “Балетмейстер-режиссеру” кесибине ээ болгон. Балетмейстер катары “Ак Мөөр” улуттук операсынын хреографиясын жана «Зымырыт шаарынын сыйкырчысы” балетин сахналаштырып койгон. 2018-жылдын июнь айында, Чолпон-Ата шаарында өткөн, III Дүйнөлүк көчмөндөр оюндарынын алкагында “Көчмөндөр ааламы” аттуу маданий фестивалынын режиссёрунун жардамчысы болуп эмгектенген. 2019-жылдын июнь айында, Бишкек шаарында өткөн Шанхай кызматташтык уюмунун мамлекет башчыларынын саммитинин алкагында, эл-аралык гала-концертинин режиссерунун жардамчысы катары иштеген. 2019-жылдын июнь айында, Эр-Рияд шаарында өткөн «Nomad universe» аттуу Дүйнөлүк маданий фестивалындагы кыргыз бий труппасынын балетмейстер-режиссеру болуп дайыналган. 2019-жылдын сентябрь айында, Турдакун Усубалиевтин 100-жылдыгына арналган “Турдакун Усубалиев жана көп улуттуу кыргыз калкы” аттуу концертинин режиссерунун жардамчысы катары эмгектенген.

==Аткаруучулук жетишкендиктер==
Театралдык чыгармачылыгынан тышкары, эл-аралык, регионалдык жана мамлекеттик маанидеги ар-түрдүү деңгээлдеги фестиваль, сынак, гала-концерт сыяктуу иш чараларга жигердүү катышып келет. Тактап айтканда:
* «Адамзаттын Айтматовы» аттуу Ч. Айтматовдун 90-жылдыгана арналган эл-аралык гала-концертинин чакырылган солисти (Нур-Султан ш., Казакстан Республикасы, 07.2018 ж.)
*	Кыргыз ССРинин Эмгек синирген артисти – Таттыбүбү Турсунбаеванын жаркын элесине арналган “Ыр толкундары” аттуу эл-аралык вокалдык сынактын чакырылган солисти (Чолпон-Ата ш., Кыргыз Республикасы, 01.06.2018 ж.);
*	Россия Федерациясындагы кыргыз маданият күндөрүнүн бийчи солисти (Москва ш., Уфа ш., Казан ш., Россия Федерациясы, 06.2017 ж.);
*	СССР Эл артисти – Малика Сабированын жаркын элесине арналган эл-аралык гала-концертинин чакырылган солисти (Дүйшөмбү ш., Тажикистан Республикасы, 22.05.2017 ж.);
*	“Ак-Куу-2016” аттуу хореографиялык окуу жайлардын Экинчи эл-аралык сынагынын “классикалык хореография” номинациясындагы II даражадагы сыйлыгынын жеңүүчүсү (Бишкек ш., Кыргыз Республикасы, 09. 2016 ж.); 
*	“Алтын шатты” аттуу Ч.Базарбаев атындагы Бишкек хореографиялык окуу жайынын студенттеринин Экинчи сынагынын “классикалык хореография” жана “көрүүчүлөрдүн сүймөнчүлүгү” номинацияларынын I даражадагы сыйлыгынын жеңүүчүсү (Бишкек ш., Кыргыз Республикасы, 09. 2016 ж.); 
*	“Аваза” аттуу Эл аралык искусство фестивалынын III даражадагы сыйлыгынын лауреаты (Ашхабад ш., Түркмөнстан, 06.2013 ж.);
*	“Ак-Куу-2012” аттуу хореографиялык окуу жайлардын эл-аралык сынагынын “элдик бий” номинациясынын I даражадагы сыйлыгынын жеңүүчүсү (Бишкек ш., Кыргыз Республикасы, 09. 2012 ж.); 
*	«Орлеу» аттуу хореографиялык окуу жайлардын эл-аралык сынагынын II даражадагы сыйлыгынын лауреаты (Алматы ш., Казакстан Республикасы, 10. 2011 ж.)
Азыркы учурда, өзү аяктаган Ч.Базарбаев атындагы Бишкек хореографиялык окуу жайында педагогикалык ишмердүүлүгүн аркалап келет. “Тилек Кийизбаевтин хореографиялык искусствосунун мектеби” мекемесин жетектеп, мектепке чейинки, мектеп курагындагы, жаш жана пенсиялык курактагы окуучуларга бий өнөрүн үйрөтүп келет. Өзүнүн ишмердүүлүгүн алып баргандан тарта, аталган мекеменин бийчилери Кыргызстандын аймагында жана өлкөдөн тышкары эл-аралык, регионалдык жана мамлекеттик деңгээлдеги ар-түрдүү фестиваль, сынактарга катышып, биринчи жана байге орундарды багындырып келет. 
2021-жылдын 19-декабрь күнү, Кыргыз Республикасынын аймагында маданий-агартуу жаатында, классикалык хореографиясын өнүктүрүүчү, Кыргыз Республикасынын “Классикалык хореографиясынын Федерациясы” коомдук бирикмесинин Президенти болуп шайланган. «Prima» аттуу I Республикалык бий фестиваль-сынагынын негиздөөчүсү.  
2021-жылы Кыргыз мамлекеттик юридикалык университетинин Башкаруу жана укук факультетин аяктаган. Чыгармачылыктан тышкары, жарандык коомдогу жашоонун ар-кандай маанидеги иш-чаралардын активдүү катышуучусу. 2022 жылдын 26-майында Кыргыз Республикасынын Бишкек шаарында өткөн I Евразиялык экономикалык форумдун катышуучусу. 2022 жылдын 3-4 июнь күндөрү Өзбекстан Республикасынын Бухара шаарында өткөн, Түрк мамлекеттер уюмунун IV Жаш лидерлер форумунда, Кыргыз Республикасынын делегаты катары катышкан.</text>
      <sha1>0dw76tsxv7d1retn24sd1hoykrg4kh0</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>425566</id>
      <parentid>425565</parentid>
      <timestamp>2022-08-28T14:20:27Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kyrgyzjarany</username>
        <id>15863</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="15761" xml:space="preserve">'''Кийизбаев Тилек Кычанович''' (24-февраль, [[1997]], [[Бишкек]] шаары, [[Чүй облусу]], [[Кыргызстан|Кыргыз Республикасы]] — кыргызстандык балет артисти, А. Малдыбаев Атындагы Кыргыз мамлекеттик улуттук академикалык опера жана балет театрынын башкы солисти, сахнанын алдыңкы чебери.

{{Маданият ишмери|Ысымы=Кийизбаев Тилек Кычанович
[[File:Тилек Кийизбаев. &quot;Чолпон&quot; балети, Нурдин ханзаадасы..jpg|thumb|Тилек Кийизбаев. &quot;Чолпон&quot; балети, Нурдин ханзаадасы.]]Туурасы=200px|
|Туулган жылы=24-февраль 1997-жыл|Туулган жери=[[Бишкек]] шаары,[[Кыргызстан|Кыргыз Республикасы]]|Жарандыгы={{Кыргызстан желеги}} Кыргызстан|Ишмердүүлүгү=балет артисти, балетмейстер, театр ишмери|Театр=[[Кыргыз улуттук опера жана балет театры]]}}

==Өмүр баяны==
1997-жылдын 24-февралында Бишкек шаарында, маданий ишмерлердин үй-бүлөсүндө төрөлгөн.
Хореография өнөрүн 2010-жылдан тарта, “Таберик” балдар театрында аркалап баштаган. 2008-жылы Ч.Базарбаев атындагы Бишкек хореографиялык окуу жайынын классикалык бөлүмүнө кабыл алынган. 2012-жылдын ноябрь айында Н. Тугелов атындагы “Ак Марал” мамлекеттик бий ансамблына солист катары кабыл алынган. Аталган ансамбль менен [[Орусия|Россия Федерациясынын]] Кремль сарайындагы кыргыз маданиятынын жумалыгы сыяктуу, бир нече эл-аралык жана мамлекеттик деңгээлдеги иш-чараларга, Кыргыз Республикасынын Эл артисти – М. Асылбашевтин жетекчилигинин алдында катышкан. 2013-жылдын март айында А. Малдыбаев атындагы кыргыз улуттук опера жана балет театрынын балет труппасына кабыл алынып, азыркы учурга чейин үзгүлтүксүз эмгектенип келет. 2016-жылы Ч.Базарбаев атындагы Бишкек хореографиялык окуу жайынын, Кыргыз Республикасынын Эмгек сиңирген артисти - Д. Садыркуловтун классын өзгөчөлүк менен ийгиликтүү аяктап, “Балет артисти. Элдик бий ансамблынын артисти” кесибине ээ болгон. Аталган жылдын октябрь айында, А. Малдыбаев атындагы кыргыз улуттук опера жана балет театрынын 73-театралдык сезонунун бет ачаарында, “Чолпон” улуттук балетинин Нурдин ханзааданын ролун чагылдырып, алгачкы ирет башкы балеттик партиясын аткарган. Ошол эле жылы, улуттук балет өнөрүнө кошкон салымы үчүн, Кыргыз Республикасынын Президентинин стипендиясына ээ болгон. 2017-жылдын декабрь айында, А. Хачатуряндын “Спартак” аттуу классикалык балетинде башкы каарман – Спартактын образын жаратып, кыргыз балетинин тарыхындагы аталган ролдун эң жаш аткаруучусу деп таанылган. 2017-жылдан тарта, А. Малдыбаев атындагы кыргыз улуттук опера жана балет театрынын сахнасынын алдыңкы чебери, балет солисти даражасында, репертуардык балеттеринде башкы партияларды аткарып келет. 

==Аткарган партиялары==
А. Малдыбаев атындагы кыргыз улуттук опера жана балет театрынында эмгектенип келген жылдар аралыгында, башкы солисттик, корифейлик жана кордебалеттик партияларынын толук тизмесин аткарып, азыркы учурда Т. Кийизбаевтин аткарып келген репертуары, төмөнкү спектаклдарды камтыйт:
* «Чолпон» - М. Раухвергер. Башкы партиясы: Нурдин ханзаада. Негизги партиясы: Жин;

* «Ак Куу көлү» - П. Чайковский. Башкы партиясы: Зигфрид ханзаада, Ротбарт. Негизги партиялары : Па-де-труа, испан бийи; 
* «Жизель» - А. Адан. Башкы партиясы: Альберт графы. Негизги партиясы: Ганс;   
* «Дон Кихот» - Л. Минкус. Башкы партиясы: Базиль. Негизги партиясы: Гамаш; 
* «Щелкунчик» - П. Чайковский. Башкы партиясы: Щелкунчик-ханзаада. Негизги партиялары: Мырзалар квартети, Арап; 
* «Спартак» - А. Хачатурян. Башкы партиясы: Спартак. Негизги партиясы: Патриций;
* «Бахчисарай фонтаны» - Б.Асафьев. Башкы партиясы: Вацлав. Негизги партиялары: Мырза, Нурали; 
* «Раймонда» - А. Глазунов. Башкы партиясы: Гран-па;
* «Саманчынын жолу» К. Молдобасанов. Башкы партиясы: Касым. Негизги партиялары: Субанкул, Солдат; 
* «Баядерка» - Л. Минкус. Башкы партиясы: Солор. Негизги партиялары: Кул; 
* «Юнона жана Авось» - А. Рыбников. Башкы партиясы: Рязанов графы; 
* «Корсар» - А. Адан. Башкы партиясы: Конрад; 
* «Шопениана» - Ф. Шопен. Башкы партиясы: Ханзаада;
*  «Зымырыт шаарынын сыйкырчысы” – Т. Кийизбаев. Башкы партиясы: Сыйкырчы;
* «Олицетворение» модерн-балети - В. Гюго. Башкы партиясы: Күлгөн адам;
* «Маңкурт» - К. Молдобасанов. Башкы партиясы: Маңкурт;
* «Анна Павлова» модерн-балети - Ч. Аджибаев. Башкы партиясы: Жаш улан;
* «На грани» модерн-балети - Ч. Аджибаев. Башкы партиясы: Дос;
* «Подвижные корни» модерн-балети - Николь Морель. Негизги партия: Тамыр;
* «Ромео жана Джульетта» модерн-балети - С. Прокофьев. Башкы партиясы: Ромео;
* «Щелкунчик. 3D» модерн-балети - П. Чайковский. Башкы партиясы: Щелкунчик-ханзаада.

==Балетмейстердик ишмердүүлүк==
2021-жылы К. Молдобасанов атындагы Кыргыз улуттук консерваториясын өзгөчөлүк менен ийгиликтүү аяктап, “Балетмейстер-режиссеру” кесибине ээ болгон. Балетмейстер катары “Ак Мөөр” улуттук операсынын хреографиясын жана «Зымырыт шаарынын сыйкырчысы” балетин сахналаштырып койгон. 2018-жылдын июнь айында, Чолпон-Ата шаарында өткөн, III Дүйнөлүк көчмөндөр оюндарынын алкагында “Көчмөндөр ааламы” аттуу маданий фестивалынын режиссёрунун жардамчысы болуп эмгектенген. 2019-жылдын июнь айында, Бишкек шаарында өткөн Шанхай кызматташтык уюмунун мамлекет башчыларынын саммитинин алкагында, эл-аралык гала-концертинин режиссерунун жардамчысы катары иштеген. 2019-жылдын июнь айында, Эр-Рияд шаарында өткөн «Nomad universe» аттуу Дүйнөлүк маданий фестивалындагы кыргыз бий труппасынын балетмейстер-режиссеру болуп дайыналган. 2019-жылдын сентябрь айында, Турдакун Усубалиевтин 100-жылдыгына арналган “Турдакун Усубалиев жана көп улуттуу кыргыз калкы” аттуу концертинин режиссерунун жардамчысы катары эмгектенген.

==Аткаруучулук жетишкендиктер==
Театралдык чыгармачылыгынан тышкары, эл-аралык, регионалдык жана мамлекеттик маанидеги ар-түрдүү деңгээлдеги фестиваль, сынак, гала-концерт сыяктуу иш чараларга жигердүү катышып келет. Тактап айтканда:
* «Адамзаттын Айтматовы» аттуу Ч. Айтматовдун 90-жылдыгана арналган эл-аралык гала-концертинин чакырылган солисти (Нур-Султан ш., Казакстан Республикасы, 07.2018 ж.)
*	Кыргыз ССРинин Эмгек синирген артисти – Таттыбүбү Турсунбаеванын жаркын элесине арналган “Ыр толкундары” аттуу эл-аралык вокалдык сынактын чакырылган солисти (Чолпон-Ата ш., Кыргыз Республикасы, 01.06.2018 ж.);
*	Россия Федерациясындагы кыргыз маданият күндөрүнүн бийчи солисти (Москва ш., Уфа ш., Казан ш., Россия Федерациясы, 06.2017 ж.);
*	СССР Эл артисти – Малика Сабированын жаркын элесине арналган эл-аралык гала-концертинин чакырылган солисти (Дүйшөмбү ш., Тажикистан Республикасы, 22.05.2017 ж.);
*	“Ак-Куу-2016” аттуу хореографиялык окуу жайлардын Экинчи эл-аралык сынагынын “классикалык хореография” номинациясындагы II даражадагы сыйлыгынын жеңүүчүсү (Бишкек ш., Кыргыз Республикасы, 09. 2016 ж.); 
*	“Алтын шатты” аттуу Ч.Базарбаев атындагы Бишкек хореографиялык окуу жайынын студенттеринин Экинчи сынагынын “классикалык хореография” жана “көрүүчүлөрдүн сүймөнчүлүгү” номинацияларынын I даражадагы сыйлыгынын жеңүүчүсү (Бишкек ш., Кыргыз Республикасы, 09. 2016 ж.); 
*	“Аваза” аттуу Эл аралык искусство фестивалынын III даражадагы сыйлыгынын лауреаты (Ашхабад ш., Түркмөнстан, 06.2013 ж.);
*	“Ак-Куу-2012” аттуу хореографиялык окуу жайлардын эл-аралык сынагынын “элдик бий” номинациясынын I даражадагы сыйлыгынын жеңүүчүсү (Бишкек ш., Кыргыз Республикасы, 09. 2012 ж.); 
*	«Орлеу» аттуу хореографиялык окуу жайлардын эл-аралык сынагынын II даражадагы сыйлыгынын лауреаты (Алматы ш., Казакстан Республикасы, 10. 2011 ж.)
Азыркы учурда, өзү аяктаган Ч.Базарбаев атындагы Бишкек хореографиялык окуу жайында педагогикалык ишмердүүлүгүн аркалап келет. “Тилек Кийизбаевтин хореографиялык искусствосунун мектеби” мекемесин жетектеп, мектепке чейинки, мектеп курагындагы, жаш жана пенсиялык курактагы окуучуларга бий өнөрүн үйрөтүп келет. Өзүнүн ишмердүүлүгүн алып баргандан тарта, аталган мекеменин бийчилери Кыргызстандын аймагында жана өлкөдөн тышкары эл-аралык, регионалдык жана мамлекеттик деңгээлдеги ар-түрдүү фестиваль, сынактарга катышып, биринчи жана байге орундарды багындырып келет. 
2021-жылдын 19-декабрь күнү, Кыргыз Республикасынын аймагында маданий-агартуу жаатында, классикалык хореографиясын өнүктүрүүчү, Кыргыз Республикасынын “Классикалык хореографиясынын Федерациясы” коомдук бирикмесинин Президенти болуп шайланган. «Prima» аттуу I Республикалык бий фестиваль-сынагынын негиздөөчүсү.  
2021-жылы Кыргыз мамлекеттик юридикалык университетинин Башкаруу жана укук факультетин аяктаган. Чыгармачылыктан тышкары, жарандык коомдогу жашоонун ар-кандай маанидеги иш-чаралардын активдүү катышуучусу. 2022 жылдын 26-майында Кыргыз Республикасынын Бишкек шаарында өткөн I Евразиялык экономикалык форумдун катышуучусу. 2022 жылдын 3-4 июнь күндөрү Өзбекстан Республикасынын Бухара шаарында өткөн, Түрк мамлекеттер уюмунун IV Жаш лидерлер форумунда, Кыргыз Республикасынын делегаты катары катышкан.</text>
      <sha1>afrl7457derj8urf2269ucis2he10tj</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>425567</id>
      <parentid>425566</parentid>
      <timestamp>2022-08-28T14:24:04Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kyrgyzjarany</username>
        <id>15863</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="15744" xml:space="preserve">'''Кийизбаев Тилек Кычанович''' (24-февраль, [[1997]], [[Бишкек]] шаары, [[Чүй облусу]], [[Кыргызстан|Кыргыз Республикасы]] — кыргызстандык балет артисти, А. Малдыбаев Атындагы Кыргыз мамлекеттик улуттук академикалык опера жана балет театрынын башкы солисти, сахнанын алдыңкы чебери.

{{Маданият ишмери|Ысымы=Кийизбаев Тилек Кычанович
[[File:Тилек Кийизбаев. &quot;Чолпон&quot; балети, Нурдин ханзаадасы..jpg|thumb|]]|Туурасы=200px|
|Туулган жылы=24-февраль 1997-жыл|Туулган жери=[[Бишкек]] шаары,[[Кыргызстан|Кыргыз Республикасы]]|Жарандыгы={{Кыргызстан желеги}} Кыргызстан|Ишмердүүлүгү=балет артисти, балетмейстер, театр ишмери|Театр=[[Кыргыз улуттук опера жана балет театры]]|Активдүүлүк жылдары=2014 ж. - азыркы убакыт|}}

==Өмүр баяны==
1997-жылдын 24-февралында Бишкек шаарында, маданий ишмерлердин үй-бүлөсүндө төрөлгөн.
Хореография өнөрүн 2010-жылдан тарта, “Таберик” балдар театрында аркалап баштаган. 2008-жылы Ч.Базарбаев атындагы Бишкек хореографиялык окуу жайынын классикалык бөлүмүнө кабыл алынган. 2012-жылдын ноябрь айында Н. Тугелов атындагы “Ак Марал” мамлекеттик бий ансамблына солист катары кабыл алынган. Аталган ансамбль менен [[Орусия|Россия Федерациясынын]] Кремль сарайындагы кыргыз маданиятынын жумалыгы сыяктуу, бир нече эл-аралык жана мамлекеттик деңгээлдеги иш-чараларга, Кыргыз Республикасынын Эл артисти – М. Асылбашевтин жетекчилигинин алдында катышкан. 2013-жылдын март айында А. Малдыбаев атындагы кыргыз улуттук опера жана балет театрынын балет труппасына кабыл алынып, азыркы учурга чейин үзгүлтүксүз эмгектенип келет. 2016-жылы Ч.Базарбаев атындагы Бишкек хореографиялык окуу жайынын, Кыргыз Республикасынын Эмгек сиңирген артисти - Д. Садыркуловтун классын өзгөчөлүк менен ийгиликтүү аяктап, “Балет артисти. Элдик бий ансамблынын артисти” кесибине ээ болгон. Аталган жылдын октябрь айында, А. Малдыбаев атындагы кыргыз улуттук опера жана балет театрынын 73-театралдык сезонунун бет ачаарында, “Чолпон” улуттук балетинин Нурдин ханзааданын ролун чагылдырып, алгачкы ирет башкы балеттик партиясын аткарган. Ошол эле жылы, улуттук балет өнөрүнө кошкон салымы үчүн, Кыргыз Республикасынын Президентинин стипендиясына ээ болгон. 2017-жылдын декабрь айында, А. Хачатуряндын “Спартак” аттуу классикалык балетинде башкы каарман – Спартактын образын жаратып, кыргыз балетинин тарыхындагы аталган ролдун эң жаш аткаруучусу деп таанылган. 2017-жылдан тарта, А. Малдыбаев атындагы кыргыз улуттук опера жана балет театрынын сахнасынын алдыңкы чебери, балет солисти даражасында, репертуардык балеттеринде башкы партияларды аткарып келет. 

==Аткарган партиялары==
А. Малдыбаев атындагы кыргыз улуттук опера жана балет театрынында эмгектенип келген жылдар аралыгында, башкы солисттик, корифейлик жана кордебалеттик партияларынын толук тизмесин аткарып, азыркы учурда Т. Кийизбаевтин аткарып келген репертуары, төмөнкү спектаклдарды камтыйт:
* «Чолпон» - М. Раухвергер. Башкы партиясы: Нурдин ханзаада. Негизги партиясы: Жин;

* «Ак Куу көлү» - П. Чайковский. Башкы партиясы: Зигфрид ханзаада, Ротбарт. Негизги партиялары : Па-де-труа, испан бийи; 
* «Жизель» - А. Адан. Башкы партиясы: Альберт графы. Негизги партиясы: Ганс;   
* «Дон Кихот» - Л. Минкус. Башкы партиясы: Базиль. Негизги партиясы: Гамаш; 
* «Щелкунчик» - П. Чайковский. Башкы партиясы: Щелкунчик-ханзаада. Негизги партиялары: Мырзалар квартети, Арап; 
* «Спартак» - А. Хачатурян. Башкы партиясы: Спартак. Негизги партиясы: Патриций;
* «Бахчисарай фонтаны» - Б.Асафьев. Башкы партиясы: Вацлав. Негизги партиялары: Мырза, Нурали; 
* «Раймонда» - А. Глазунов. Башкы партиясы: Гран-па;
* «Саманчынын жолу» К. Молдобасанов. Башкы партиясы: Касым. Негизги партиялары: Субанкул, Солдат; 
* «Баядерка» - Л. Минкус. Башкы партиясы: Солор. Негизги партиялары: Кул; 
* «Юнона жана Авось» - А. Рыбников. Башкы партиясы: Рязанов графы; 
* «Корсар» - А. Адан. Башкы партиясы: Конрад; 
* «Шопениана» - Ф. Шопен. Башкы партиясы: Ханзаада;
*  «Зымырыт шаарынын сыйкырчысы” – Т. Кийизбаев. Башкы партиясы: Сыйкырчы;
* «Олицетворение» модерн-балети - В. Гюго. Башкы партиясы: Күлгөн адам;
* «Маңкурт» - К. Молдобасанов. Башкы партиясы: Маңкурт;
* «Анна Павлова» модерн-балети - Ч. Аджибаев. Башкы партиясы: Жаш улан;
* «На грани» модерн-балети - Ч. Аджибаев. Башкы партиясы: Дос;
* «Подвижные корни» модерн-балети - Николь Морель. Негизги партия: Тамыр;
* «Ромео жана Джульетта» модерн-балети - С. Прокофьев. Башкы партиясы: Ромео;
* «Щелкунчик. 3D» модерн-балети - П. Чайковский. Башкы партиясы: Щелкунчик-ханзаада.

==Балетмейстердик ишмердүүлүк==
2021-жылы К. Молдобасанов атындагы Кыргыз улуттук консерваториясын өзгөчөлүк менен ийгиликтүү аяктап, “Балетмейстер-режиссеру” кесибине ээ болгон. Балетмейстер катары “Ак Мөөр” улуттук операсынын хреографиясын жана «Зымырыт шаарынын сыйкырчысы” балетин сахналаштырып койгон. 2018-жылдын июнь айында, Чолпон-Ата шаарында өткөн, III Дүйнөлүк көчмөндөр оюндарынын алкагында “Көчмөндөр ааламы” аттуу маданий фестивалынын режиссёрунун жардамчысы болуп эмгектенген. 2019-жылдын июнь айында, Бишкек шаарында өткөн Шанхай кызматташтык уюмунун мамлекет башчыларынын саммитинин алкагында, эл-аралык гала-концертинин режиссерунун жардамчысы катары иштеген. 2019-жылдын июнь айында, Эр-Рияд шаарында өткөн «Nomad universe» аттуу Дүйнөлүк маданий фестивалындагы кыргыз бий труппасынын балетмейстер-режиссеру болуп дайыналган. 2019-жылдын сентябрь айында, Турдакун Усубалиевтин 100-жылдыгына арналган “Турдакун Усубалиев жана көп улуттуу кыргыз калкы” аттуу концертинин режиссерунун жардамчысы катары эмгектенген.

==Аткаруучулук жетишкендиктер==
Театралдык чыгармачылыгынан тышкары, эл-аралык, регионалдык жана мамлекеттик маанидеги ар-түрдүү деңгээлдеги фестиваль, сынак, гала-концерт сыяктуу иш чараларга жигердүү катышып келет. Тактап айтканда:
* «Адамзаттын Айтматовы» аттуу Ч. Айтматовдун 90-жылдыгана арналган эл-аралык гала-концертинин чакырылган солисти (Нур-Султан ш., Казакстан Республикасы, 07.2018 ж.)
*	Кыргыз ССРинин Эмгек синирген артисти – Таттыбүбү Турсунбаеванын жаркын элесине арналган “Ыр толкундары” аттуу эл-аралык вокалдык сынактын чакырылган солисти (Чолпон-Ата ш., Кыргыз Республикасы, 01.06.2018 ж.);
*	Россия Федерациясындагы кыргыз маданият күндөрүнүн бийчи солисти (Москва ш., Уфа ш., Казан ш., Россия Федерациясы, 06.2017 ж.);
*	СССР Эл артисти – Малика Сабированын жаркын элесине арналган эл-аралык гала-концертинин чакырылган солисти (Дүйшөмбү ш., Тажикистан Республикасы, 22.05.2017 ж.);
*	“Ак-Куу-2016” аттуу хореографиялык окуу жайлардын Экинчи эл-аралык сынагынын “классикалык хореография” номинациясындагы II даражадагы сыйлыгынын жеңүүчүсү (Бишкек ш., Кыргыз Республикасы, 09. 2016 ж.); 
*	“Алтын шатты” аттуу Ч.Базарбаев атындагы Бишкек хореографиялык окуу жайынын студенттеринин Экинчи сынагынын “классикалык хореография” жана “көрүүчүлөрдүн сүймөнчүлүгү” номинацияларынын I даражадагы сыйлыгынын жеңүүчүсү (Бишкек ш., Кыргыз Республикасы, 09. 2016 ж.); 
*	“Аваза” аттуу Эл аралык искусство фестивалынын III даражадагы сыйлыгынын лауреаты (Ашхабад ш., Түркмөнстан, 06.2013 ж.);
*	“Ак-Куу-2012” аттуу хореографиялык окуу жайлардын эл-аралык сынагынын “элдик бий” номинациясынын I даражадагы сыйлыгынын жеңүүчүсү (Бишкек ш., Кыргыз Республикасы, 09. 2012 ж.); 
*	«Орлеу» аттуу хореографиялык окуу жайлардын эл-аралык сынагынын II даражадагы сыйлыгынын лауреаты (Алматы ш., Казакстан Республикасы, 10. 2011 ж.)
Азыркы учурда, өзү аяктаган Ч.Базарбаев атындагы Бишкек хореографиялык окуу жайында педагогикалык ишмердүүлүгүн аркалап келет. “Тилек Кийизбаевтин хореографиялык искусствосунун мектеби” мекемесин жетектеп, мектепке чейинки, мектеп курагындагы, жаш жана пенсиялык курактагы окуучуларга бий өнөрүн үйрөтүп келет. Өзүнүн ишмердүүлүгүн алып баргандан тарта, аталган мекеменин бийчилери Кыргызстандын аймагында жана өлкөдөн тышкары эл-аралык, регионалдык жана мамлекеттик деңгээлдеги ар-түрдүү фестиваль, сынактарга катышып, биринчи жана байге орундарды багындырып келет. 
2021-жылдын 19-декабрь күнү, Кыргыз Республикасынын аймагында маданий-агартуу жаатында, классикалык хореографиясын өнүктүрүүчү, Кыргыз Республикасынын “Классикалык хореографиясынын Федерациясы” коомдук бирикмесинин Президенти болуп шайланган. «Prima» аттуу I Республикалык бий фестиваль-сынагынын негиздөөчүсү.  
2021-жылы Кыргыз мамлекеттик юридикалык университетинин Башкаруу жана укук факультетин аяктаган. Чыгармачылыктан тышкары, жарандык коомдогу жашоонун ар-кандай маанидеги иш-чаралардын активдүү катышуучусу. 2022 жылдын 26-майында Кыргыз Республикасынын Бишкек шаарында өткөн I Евразиялык экономикалык форумдун катышуучусу. 2022 жылдын 3-4 июнь күндөрү Өзбекстан Республикасынын Бухара шаарында өткөн, Түрк мамлекеттер уюмунун IV Жаш лидерлер форумунда, Кыргыз Республикасынын делегаты катары катышкан.</text>
      <sha1>dctfdkz7db45pb7xnhfjojqnkrznfz6</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>425569</id>
      <parentid>425567</parentid>
      <timestamp>2022-08-28T16:40:29Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>212.112.122.131</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="15769" xml:space="preserve">'''Кийизбаев Тилек Кычанович''' (24-февраль, [[1997]], [[Бишкек]] шаары, [[Чүй облусу]], [[Кыргызстан|Кыргыз Республикасы]] — кыргызстандык балет артисти, А. Малдыбаев Атындагы Кыргыз мамлекеттик улуттук академикалык опера жана балет театрынын башкы солисти, сахнанын алдыңкы чебери.

{{Маданият ишмери|Ысымы=Кийизбаев Тилек Кычанович
[[File:Тилек Кийизбаев. &quot;Чолпон&quot; балети, Нурдин ханзаадасы..jpg|thumb|]]|Туурасы=200px|
|Туулган жылы=24-февраль 1997-жыл|Туулган жери=[[Бишкек]] шаары,[[Кыргызстан|Кыргыз Республикасы]]|Жарандыгы={{Кыргызстан желеги}} Кыргызстан|Ишмердүүлүгү=балет артисти, балетмейстер, театр ишмери|Театр=[[Кыргыз улуттук опера жана балет театры]]|Активдүүлүк жылдары=2014 ж. - азыркы убакыт|}}

==Өмүр баяны==
1997-жылдын 24-февралында Бишкек шаарында, маданий ишмерлердин үй-бүлөсүндө төрөлгөн.
Хореография өнөрүн 2010-жылдан тарта, “Таберик” балдар театрында аркалап баштаган. 2008-жылы Ч.Базарбаев атындагы Бишкек хореографиялык окуу жайынын классикалык бөлүмүнө кабыл алынган. 2012-жылдын ноябрь айында Н. Тугелов атындагы “Ак Марал” мамлекеттик бий ансамблына солист катары кабыл алынган. Аталган ансамбль менен [[Орусия|Россия Федерациясынын]] Кремль сарайындагы кыргыз маданиятынын жумалыгы сыяктуу, бир нече эл-аралык жана мамлекеттик деңгээлдеги иш-чараларга, Кыргыз Республикасынын Эл артисти – М. Асылбашевтин жетекчилигинин алдында катышкан. 2013-жылдын март айында А. Малдыбаев атындагы кыргыз улуттук опера жана балет театрынын балет труппасына кабыл алынып, азыркы учурга чейин үзгүлтүксүз эмгектенип келет. 2016-жылы Ч.Базарбаев атындагы Бишкек хореографиялык окуу жайынын, Кыргыз Республикасынын Эмгек сиңирген артисти - Д. Садыркуловтун классын өзгөчөлүк менен ийгиликтүү аяктап, “Балет артисти. Элдик бий ансамблынын артисти” кесибине ээ болгон. Аталган жылдын октябрь айында, А. Малдыбаев атындагы кыргыз улуттук опера жана балет театрынын 73-театралдык сезонунун бет ачаарында, “Чолпон” улуттук балетинин Нурдин ханзааданын ролун чагылдырып, алгачкы ирет башкы балеттик партиясын аткарган. Ошол эле жылы, улуттук балет өнөрүнө кошкон салымы үчүн, Кыргыз Республикасынын Президентинин стипендиясына ээ болгон. 2017-жылдын декабрь айында, А. Хачатуряндын “Спартак” аттуу классикалык балетинде башкы каарман – Спартактын образын жаратып, кыргыз балетинин тарыхындагы аталган ролдун эң жаш аткаруучусу деп таанылган. 2017-жылдан тарта, А. Малдыбаев атындагы кыргыз улуттук опера жана балет театрынын сахнасынын алдыңкы чебери, балет солисти даражасында, репертуардык балеттеринде башкы партияларды аткарып келет. 

==Аткарган партиялары==
А. Малдыбаев атындагы кыргыз улуттук опера жана балет театрынында эмгектенип келген жылдар аралыгында, башкы солисттик, корифейлик жана кордебалеттик партияларынын толук тизмесин аткарып, азыркы учурда Т. Кийизбаевтин аткарып келген репертуары, төмөнкү спектаклдарды камтыйт:
* «Чолпон» - М. Раухвергер. Башкы партиясы: Нурдин ханзаада. Негизги партиясы: Жин;

* «Ак Куу көлү» - П. Чайковский. Башкы партиясы: Зигфрид ханзаада, Ротбарт. Негизги партиялары : Па-де-труа, испан бийи; 
* «Жизель» - А. Адан. Башкы партиясы: Альберт графы. Негизги партиясы: Ганс;   
* «Дон Кихот» - Л. Минкус. Башкы партиясы: Базиль. Негизги партиясы: Гамаш; 
* «Щелкунчик» - П. Чайковский. Башкы партиясы: Щелкунчик-ханзаада. Негизги партиялары: Мырзалар квартети, Арап; 
* «Спартак» - А. Хачатурян. Башкы партиясы: Спартак. Негизги партиясы: Патриций;
* «Бахчисарай фонтаны» - Б.Асафьев. Башкы партиясы: Вацлав. Негизги партиялары: Мырза, Нурали; 
* «Раймонда» - А. Глазунов. Башкы партиясы: Гран-па;
* «Саманчынын жолу» К. Молдобасанов. Башкы партиясы: Касым. Негизги партиялары: Субанкул, Солдат; 
* «Баядерка» - Л. Минкус. Башкы партиясы: Солор. Негизги партиялары: Кул; 
* «Юнона жана Авось» - А. Рыбников. Башкы партиясы: Рязанов графы; 
* «Корсар» - А. Адан. Башкы партиясы: Конрад; 
* «Шопениана» - Ф. Шопен. Башкы партиясы: Ханзаада;
*  «Зымырыт шаарынын сыйкырчысы” – Т. Кийизбаев. Башкы партиясы: Сыйкырчы;
* «Олицетворение» модерн-балети - В. Гюго. Башкы партиясы: Күлгөн адам;
* «Маңкурт» - К. Молдобасанов. Башкы партиясы: Маңкурт;
* «Анна Павлова» модерн-балети - Ч. Аджибаев. Башкы партиясы: Жаш улан;
* «На грани» модерн-балети - Ч. Аджибаев. Башкы партиясы: Дос;
* «Подвижные корни» модерн-балети - Николь Морель. Негизги партия: Тамыр;
* «Ромео жана Джульетта» модерн-балети - С. Прокофьев. Башкы партиясы: Ромео;
* «Щелкунчик. 3D» модерн-балети - П. Чайковский. Башкы партиясы: Щелкунчик-ханзаада.

==Балетмейстердик ишмердүүлүк==
2021-жылы К. Молдобасанов атындагы Кыргыз улуттук консерваториясын өзгөчөлүк менен ийгиликтүү аяктап, “Балетмейстер-режиссеру” кесибине ээ болгон. Балетмейстер катары “Ак Мөөр” улуттук операсынын хреографиясын жана «Зымырыт шаарынын сыйкырчысы” балетин сахналаштырып койгон. 2018-жылдын июнь айында, Чолпон-Ата шаарында өткөн, III Дүйнөлүк көчмөндөр оюндарынын алкагында “Көчмөндөр ааламы” аттуу маданий фестивалынын режиссёрунун жардамчысы болуп эмгектенген. 2019-жылдын июнь айында, Бишкек шаарында өткөн Шанхай кызматташтык уюмунун мамлекет башчыларынын саммитинин алкагында, эл-аралык гала-концертинин режиссерунун жардамчысы катары иштеген. 2019-жылдын июнь айында, Эр-Рияд шаарында өткөн «Nomad universe» аттуу Дүйнөлүк маданий фестивалындагы кыргыз бий труппасынын балетмейстер-режиссеру болуп дайыналган. 2019-жылдын сентябрь айында, Турдакун Усубалиевтин 100-жылдыгына арналган “Турдакун Усубалиев жана көп улуттуу кыргыз калкы” аттуу концертинин режиссерунун жардамчысы катары эмгектенген.

==Аткаруучулук жетишкендиктер==
Театралдык чыгармачылыгынан тышкары, эл-аралык, регионалдык жана мамлекеттик маанидеги ар-түрдүү деңгээлдеги фестиваль, сынак, гала-концерт сыяктуу иш чараларга жигердүү катышып келет. Тактап айтканда:
* «Адамзаттын Айтматовы» аттуу Ч. Айтматовдун 90-жылдыгана арналган эл-аралык гала-концертинин чакырылган солисти (Нур-Султан ш., Казакстан Республикасы, 07.2018 ж.)
*	Кыргыз ССРинин Эмгек синирген артисти – Таттыбүбү Турсунбаеванын жаркын элесине арналган “Ыр толкундары” аттуу эл-аралык вокалдык сынактын чакырылган солисти (Чолпон-Ата ш., Кыргыз Республикасы, 01.06.2018 ж.);
*	Россия Федерациясындагы кыргыз маданият күндөрүнүн бийчи солисти (Москва ш., Уфа ш., Казан ш., Россия Федерациясы, 06.2017 ж.);
*	СССР Эл артисти, балет бийчиси – Малика Сабированын жаркын элесине арналган эл-аралык гала-концертинин чакырылган солисти (Дүйшөмбү ш., Тажикстан Республикасы, 22.05.2017 ж.);
*	“Ак-Куу-2016” аттуу хореографиялык окуу жайлардын Экинчи эл-аралык сынагынын “классикалык хореография” номинациясындагы II даражадагы сыйлыгынын жеңүүчүсү (Бишкек ш., Кыргыз Республикасы, 09. 2016 ж.); 
*	“Алтын шатты” аттуу Ч.Базарбаев атындагы Бишкек хореографиялык окуу жайынын студенттеринин Экинчи сынагынын “классикалык хореография” жана “көрүүчүлөрдүн сүймөнчүлүгү” номинацияларынын I даражадагы сыйлыгынын жеңүүчүсү (Бишкек ш., Кыргыз Республикасы, 09. 2016 ж.); 
*	“Аваза” аттуу Эл аралык искусство фестивалынын III даражадагы сыйлыгынын лауреаты (Ашхабад ш., Түркмөнстан, 06.2013 ж.);
*	“Ак-Куу-2012” аттуу хореографиялык окуу жайлардын эл-аралык сынагынын “элдик бий” номинациясынын I даражадагы сыйлыгынын жеңүүчүсү (Бишкек ш., Кыргыз Республикасы, 09. 2012 ж.); 
*	«Орлеу» аттуу хореографиялык окуу жайлардын эл-аралык сынагынын II даражадагы сыйлыгынын лауреаты (Алматы ш., Казакстан Республикасы, 10. 2011 ж.)
Азыркы учурда, өзү аяктаган Ч.Базарбаев атындагы Бишкек хореографиялык окуу жайында педагогикалык ишмердүүлүгүн аркалап келет. “Тилек Кийизбаевтин хореографиялык искусствосунун мектеби” мекемесин жетектеп, мектепке чейинки, мектеп курагындагы, жаш жана пенсиялык курактагы окуучуларга бий өнөрүн үйрөтүп келет. Өзүнүн ишмердүүлүгүн алып баргандан тарта, аталган мекеменин бийчилери Кыргызстандын аймагында жана өлкөдөн тышкары эл-аралык, регионалдык жана мамлекеттик деңгээлдеги ар-түрдүү фестиваль, сынактарга катышып, биринчи жана байге орундарды багындырып келет. 
2021-жылдын 19-декабрь күнү, Кыргыз Республикасынын аймагында маданий-агартуу жаатында, классикалык хореографиясын өнүктүрүүчү, Кыргыз Республикасынын “Классикалык хореографиясынын Федерациясы” коомдук бирикмесинин Президенти болуп шайланган. «Prima» аттуу I Республикалык бий фестиваль-сынагынын негиздөөчүсү.  
2021-жылы Кыргыз мамлекеттик юридикалык университетинин Башкаруу жана укук факультетин аяктаган. Чыгармачылыктан тышкары, жарандык коомдогу жашоонун ар-кандай маанидеги иш-чаралардын активдүү катышуучусу. 2022 жылдын 26-майында Кыргыз Республикасынын Бишкек шаарында өткөн I Евразиялык экономикалык форумдун катышуучусу. 2022 жылдын 3-4 июнь күндөрү Өзбекстан Республикасынын Бухара шаарында өткөн, Түрк мамлекеттер уюмунун IV Жаш лидерлер форумунда, Кыргыз Республикасынын делегаты катары катышкан.</text>
      <sha1>g6n8lq8jo144a6omq9qnsmysj6qk8jw</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ха (эл)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>128916</id>
    <revision>
      <id>425576</id>
      <timestamp>2022-08-29T02:16:12Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Чагылган</username>
        <id>28330</id>
      </contributor>
      <comment>Created page with &quot;'''Ха''' — [[Танзания|Танзаниянын]] батышында, [[Танганьика көлү|Танганьика көлүнүн]] жанында, жашаган эл. Рунди элине жакын.&lt;br&gt; Саны 1 млн адам (2001).&quot;</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="258" xml:space="preserve">'''Ха''' — [[Танзания|Танзаниянын]] батышында, [[Танганьика көлү|Танганьика көлүнүн]] жанында, жашаган эл. Рунди элине жакын.&lt;br&gt;
Саны 1 млн адам (2001).</text>
      <sha1>rtaa3ksw5rs50i0eey5o6xoqajfvijs</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>425577</id>
      <parentid>425576</parentid>
      <timestamp>2022-08-29T02:16:28Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Чагылган</username>
        <id>28330</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="256" xml:space="preserve">'''Ха''' — [[Танзания|Танзаниянын]] батышында, [[Танганика көлү|Танганьика көлүнүн]] жанында, жашаган эл. Рунди элине жакын.&lt;br&gt;
Саны 1 млн адам (2001).</text>
      <sha1>fmfdkc5gd5shxl5m7dn2z5ddzl6gs4c</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>425578</id>
      <parentid>425577</parentid>
      <timestamp>2022-08-29T02:17:28Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Чагылган</username>
        <id>28330</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="249" xml:space="preserve">'''Ха''' — [[Танзания|Танзаниянын]] батышында, [[Танганьика|Танганьика көлүнүн]] жанында, жашаган эл. Рунди элине жакын.&lt;br&gt;
Саны 1 млн адам (2001).</text>
      <sha1>f2iylaxse74bezrcbwudt5wuet3atwu</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>425579</id>
      <parentid>425578</parentid>
      <timestamp>2022-08-29T02:18:22Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Чагылган</username>
        <id>28330</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="390" xml:space="preserve">'''Ха''' — [[Танзания|Танзаниянын]] батышында, [[Танганьика|Танганьика көлүнүн]] жанында, жашаган эл. Рунди элине жакын.&lt;br&gt;
Саны 1 млн адам (2001).

'''Тил'''

Киха тилинде сүйлөшөт. Киха тили [[банту тилдери|банту уясына]] кирет.</text>
      <sha1>abhc2gwaczq1keczb3o8nlirjtaj0ux</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>425580</id>
      <parentid>425579</parentid>
      <timestamp>2022-08-29T02:19:33Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Чагылган</username>
        <id>28330</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="708" xml:space="preserve">'''Ха''' — [[Танзания|Танзаниянын]] батышында, [[Танганьика|Танганьика көлүнүн]] жанында, жашаган эл. Рунди элине жакын.&lt;br&gt;
Саны 1 млн адам (2001).

'''Тил'''

Киха тилинде сүйлөшөт. Киха тили [[банту тилдери|банту уясына]] кирет.

'''Дин'''

Көпчүлүк (90%) — христиандар (протестанттар).&lt;br&gt; 
Калгандары жергиликтүү салттуу ишенимдерди (ата-бабалардын жана жаратылыш рухтарынын культтары, анимизм) карманышат.</text>
      <sha1>en75dfnr3kkhvxr1j6wzahi2ahjbsph</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>425581</id>
      <parentid>425580</parentid>
      <timestamp>2022-08-29T02:21:12Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Чагылган</username>
        <id>28330</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1219" xml:space="preserve">'''Ха''' — [[Танзания|Танзаниянын]] батышында, [[Танганьика|Танганьика көлүнүн]] жанында, жашаган эл. Рунди элине жакын.&lt;br&gt;
Саны 1 млн адам (2001).

'''Тил'''

Киха тилинде сүйлөшөт. Киха тили [[банту тилдери|банту уясына]] кирет.

'''Дин'''

Көпчүлүк (90%) — христиандар (протестанттар).&lt;br&gt; 
Калгандары жергиликтүү салттуу ишенимдерди (ата-бабалардын жана жаратылыш рухтарынын культтары, анимизм) карманышат.

'''Чарбалык иштер'''

Негизги салттуу кесиби — кол менен иштетилген жер чарбасы 
(сорго, таруу, жүгөрү, кассава, жер жаңгак, буурчак өсүмдүктөр,  картошка, буудай). Малчылык. Аңчылык.&lt;br&gt;
Салт боюнча жер жааматтын менчиги болгон, аны иштеткенге чейин менчик ээси болгон. Жайыттар орток.</text>
      <sha1>bdjywva2aft5r9hzhs7dy9uf24kwrdc</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>425582</id>
      <parentid>425581</parentid>
      <timestamp>2022-08-29T02:22:48Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Чагылган</username>
        <id>28330</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1451" xml:space="preserve">'''Ха''' — [[Танзания|Танзаниянын]] батышында, [[Танганьика|Танганьика көлүнүн]] жанында, жашаган эл. Рунди элине жакын.&lt;br&gt;
Саны 1 млн адам (2001).

'''Тил'''

Киха тилинде сүйлөшөт. Киха тили [[банту тилдери|банту уясына]] кирет.

'''Дин'''

Көпчүлүк (90%) — христиандар (протестанттар).&lt;br&gt; 
Калгандары жергиликтүү салттуу ишенимдерди (ата-бабалардын жана жаратылыш рухтарынын культтары, анимизм) карманышат.

'''Чарбалык иштер'''

Негизги салттуу кесиби — кол менен иштетилген жер чарбасы 
(сорго, [[таруу]], жүгөрү, кассава, [[жер жаңгак]], буурчак өсүмдүктөр,  картошка, буудай). Малчылык. Аңчылык.&lt;br&gt;
Салт боюнча жер жааматтын менчиги болгон, аны иштеткенге чейин менчик ээси болгон. Жайыттар орток.

'''Тамак-аш'''

Таруудан жана кассавадан жасалган ботколор. Жашылча  татымалдар. Банандан жасалган сыраны аземдерде ичишет.</text>
      <sha1>5g98h3goooi5ejnc30j3ik3y4shzzz0</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>425583</id>
      <parentid>425582</parentid>
      <timestamp>2022-08-29T02:24:09Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Чагылган</username>
        <id>28330</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1621" xml:space="preserve">'''Ха''' — [[Танзания|Танзаниянын]] батышында, [[Танганьика|Танганьика көлүнүн]] жанында, жашаган эл. Рунди элине жакын.&lt;br&gt;
Саны 1 млн адам (2001).

'''Тил'''

Киха тилинде сүйлөшөт. Киха тили [[банту тилдери|банту уясына]] кирет.

'''Дин'''

Көпчүлүк (90%) — христиандар (протестанттар).&lt;br&gt; 
Калгандары жергиликтүү салттуу ишенимдерди (ата-бабалардын жана жаратылыш рухтарынын культтары, анимизм) карманышат.

'''Чарбалык иштер'''

Негизги салттуу кесиби — кол менен иштетилген жер чарбасы 
(сорго, [[таруу]], жүгөрү, кассава, [[жер жаңгак]], буурчак өсүмдүктөр,  картошка, буудай). Малчылык. Аңчылык.&lt;br&gt;
Салт боюнча жер жааматтын менчиги болгон, аны иштеткенге чейин менчик ээси болгон. Жайыттар орток.

'''Тамак-аш'''

Таруудан жана кассавадан жасалган ботколор. Жашылча  татымалдар. Банандан жасалган сыраны аземдерде ичишет.

'''Кийим'''

Кийим-кече катары өсүмдүк буласынан жана териден жасалган жамынмалар колдонулат.</text>
      <sha1>a63avi3cv4hlp9bfghfkayl8n2kjuif</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>425584</id>
      <parentid>425583</parentid>
      <timestamp>2022-08-29T02:25:25Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Чагылган</username>
        <id>28330</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1841" xml:space="preserve">'''Ха''' — [[Танзания|Танзаниянын]] батышында, [[Танганьика|Танганьика көлүнүн]] жанында, жашаган эл. Рунди элине жакын.&lt;br&gt;
Саны 1 млн адам (2001).

'''Тил'''

Киха тилинде сүйлөшөт. Киха тили [[банту тилдери|банту уясына]] кирет.

'''Дин'''

Көпчүлүк (90%) — христиандар (протестанттар).&lt;br&gt; 
Калгандары жергиликтүү салттуу ишенимдерди (ата-бабалардын жана жаратылыш рухтарынын культтары, анимизм) карманышат.

'''Чарбалык иштер'''

Негизги салттуу кесиби — кол менен иштетилген жер чарбасы 
(сорго, [[таруу]], жүгөрү, кассава, [[жер жаңгак]], буурчак өсүмдүктөр,  картошка, буудай). Малчылык. Аңчылык.&lt;br&gt;
Салт боюнча жер жааматтын менчиги болгон, аны иштеткенге чейин менчик ээси болгон. Жайыттар орток.

'''Тамак-аш'''

Таруудан жана кассавадан жасалган ботколор. Жашылча  татымалдар. Банандан жасалган сыраны аземдерде ичишет.

'''Кийим'''

Кийим-кече катары өсүмдүк буласынан жана териден жасалган жамынмалар колдонулат.

'''Турак жай'''

Бамбуктан жасалган тик бурчтуу үйлөрдө жашашат жана салттуу турак-жай формасы боюнча бал челегине окшош.</text>
      <sha1>lv9h9wc051mais0bsf9swflshmsbc6u</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>425585</id>
      <parentid>425584</parentid>
      <timestamp>2022-08-29T02:26:23Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Чагылган</username>
        <id>28330</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1982" xml:space="preserve">'''Ха''' — [[Танзания|Танзаниянын]] батышында, [[Танганьика|Танганьика көлүнүн]] жанында, жашаган эл. Рунди элине жакын.&lt;br&gt;
Саны 1 млн адам (2001).

'''Тил'''

Киха тилинде сүйлөшөт. Киха тили [[банту тилдери|банту уясына]] кирет.

'''Дин'''

Көпчүлүк (90%) — христиандар (протестанттар).&lt;br&gt; 
Калгандары жергиликтүү салттуу ишенимдерди (ата-бабалардын жана жаратылыш рухтарынын культтары, анимизм) карманышат.

'''Чарбалык иштер'''

Негизги салттуу кесиби — кол менен иштетилген жер чарбасы 
(сорго, [[таруу]], жүгөрү, кассава, [[жер жаңгак]], буурчак өсүмдүктөр,  картошка, буудай). Малчылык. Аңчылык.&lt;br&gt;
Салт боюнча жер жааматтын менчиги болгон, аны иштеткенге чейин менчик ээси болгон. Жайыттар орток.

'''Тамак-аш'''

Таруудан жана кассавадан жасалган ботколор. Жашылча  татымалдар. Банандан жасалган сыраны аземдерде ичишет.

'''Кийим'''

Кийим-кече катары өсүмдүк буласынан жана териден жасалган жамынмалар колдонулат.

'''Турак жай'''

Бамбуктан жасалган тик бурчтуу үйлөрдө жашашат жана салттуу турак-жай формасы боюнча бал челегине окшош.

'''Маданият'''

Бай фольклор (жомок, макал-лакап, накыл сөздөр) сакталып калган.</text>
      <sha1>fq2ekvpbavyute1svb3tbblgghl9n71</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>425586</id>
      <parentid>425585</parentid>
      <timestamp>2022-08-29T02:27:42Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Чагылган</username>
        <id>28330</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2350" xml:space="preserve">'''Ха''' — [[Танзания|Танзаниянын]] батышында, [[Танганьика|Танганьика көлүнүн]] жанында, жашаган эл. Рунди элине жакын.&lt;br&gt;
Саны 1 млн адам (2001).

'''Тил'''

Киха тилинде сүйлөшөт. Киха тили [[банту тилдери|банту уясына]] кирет.

'''Дин'''

Көпчүлүк (90%) — христиандар (протестанттар).&lt;br&gt; 
Калгандары жергиликтүү салттуу ишенимдерди (ата-бабалардын жана жаратылыш рухтарынын культтары, анимизм) карманышат.

'''Коом'''

Уруу башчысы – жетекчи (вождь) болуп саналат. Ата-бабалардан айырмаланып, кичинекей үй-бүлөлөр басымдуулук кылат. Моногамия христиандашкан калктын арасында пайда болгон. Нике патрилокалдык.

'''Чарбалык иштер'''

Негизги салттуу кесиби — кол менен иштетилген жер чарбасы 
(сорго, [[таруу]], жүгөрү, кассава, [[жер жаңгак]], буурчак өсүмдүктөр,  картошка, буудай). Малчылык. Аңчылык.&lt;br&gt;
Салт боюнча жер жааматтын менчиги болгон, аны иштеткенге чейин менчик ээси болгон. Жайыттар орток.

'''Тамак-аш'''

Таруудан жана кассавадан жасалган ботколор. Жашылча  татымалдар. Банандан жасалган сыраны аземдерде ичишет.

'''Кийим'''

Кийим-кече катары өсүмдүк буласынан жана териден жасалган жамынмалар колдонулат.

'''Турак жай'''

Бамбуктан жасалган тик бурчтуу үйлөрдө жашашат жана салттуу турак-жай формасы боюнча бал челегине окшош.

'''Маданият'''

Бай фольклор (жомок, макал-лакап, накыл сөздөр) сакталып калган.</text>
      <sha1>cefs5friqlz71dwru49otq2f6j1mggw</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>425587</id>
      <parentid>425586</parentid>
      <timestamp>2022-08-29T02:31:20Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Чагылган</username>
        <id>28330</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2384" xml:space="preserve">'''Ха''' — [[Танзания|Танзаниянын]] батышында (Кигома аймагында), [[Танганьика|Танганьика көлүнүн]] жанында, жашаган эл. Рунди элине жакын.&lt;br&gt;
Саны 1 млн адам (2001).

'''Тил'''

Киха тилинде сүйлөшөт. Киха тили [[банту тилдери|банту уясына]] кирет.

'''Дин'''

Көпчүлүк (90%) — христиандар (протестанттар).&lt;br&gt; 
Калгандары жергиликтүү салттуу ишенимдерди (ата-бабалардын жана жаратылыш рухтарынын культтары, анимизм) карманышат.

'''Коом'''

Уруу башчысы – жетекчи (вождь) болуп саналат. Ата-бабалардан айырмаланып, кичинекей үй-бүлөлөр басымдуулук кылат. Моногамия христиандашкан калктын арасында пайда болгон. Нике патрилокалдык.

'''Чарбалык иштер'''

Негизги салттуу кесиби — кол менен иштетилген жер чарбасы 
(сорго, [[таруу]], жүгөрү, кассава, [[жер жаңгак]], буурчак өсүмдүктөр,  картошка, буудай). Малчылык. Аңчылык.&lt;br&gt;
Салт боюнча жер жааматтын менчиги болгон, аны иштеткенге чейин менчик ээси болгон. Жайыттар орток.

'''Тамак-аш'''

Таруудан жана кассавадан жасалган ботколор. Жашылча  татымалдар. Банандан жасалган сыраны аземдерде ичишет.

'''Кийим'''

Кийим-кече катары өсүмдүк буласынан жана териден жасалган жамынмалар колдонулат.

'''Турак жай'''

Бамбуктан жасалган тик бурчтуу үйлөрдө жашашат жана салттуу турак-жай формасы боюнча бал челегине окшош.

'''Маданият'''

Бай фольклор (жомок, макал-лакап, накыл сөздөр) сакталып калган.</text>
      <sha1>s7geqt5m6f8exod4uj98vbrvpq0isxf</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>425588</id>
      <parentid>425587</parentid>
      <timestamp>2022-08-29T02:32:02Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Чагылган</username>
        <id>28330</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2433" xml:space="preserve">'''Ха''' — [[Танзания|Танзаниянын]] батышында (''Кигома аймагында''), [[Танганьика|Танганьика көлүнүн]] жанында, жашаган эл. Рунди элине жакын.&lt;br&gt;
Саны 1 млн адам (2001).

'''Тил'''

Киха тилинде сүйлөшөт. Киха тили [[банту тилдери|банту уясына]] кирет.

'''Дин'''

Көпчүлүк (90%) — христиандар (протестанттар).&lt;br&gt; 
Калгандары жергиликтүү салттуу ишенимдерди (ата-бабалардын жана жаратылыш рухтарынын культтары, анимизм) карманышат.

'''Коом'''

Уруу башчысы – жетекчи (вождь) болуп саналат. Ата-бабалардан айырмаланып, кичинекей үй-бүлөлөр басымдуулук кылат. Моногамия христиандашкан калктын арасында пайда болгон. Нике патрилокалдык.

'''Чарбалык иштер'''

Негизги салттуу кесиби — кол менен иштетилген жер чарбасы 
(сорго, [[таруу]], жүгөрү, кассава, [[жер жаңгак]], буурчак өсүмдүктөр,  картошка, буудай). Малчылык. Аңчылык.&lt;br&gt;
Салт боюнча жер жааматтын менчиги болгон, аны иштеткенге чейин менчик ээси болгон. Жайыттар орток.

'''Тамак-аш'''

Таруудан жана кассавадан жасалган ботколор. Жашылча  татымалдар. Банандан жасалган сыраны аземдерде ичишет.

'''Кийим'''

Кийим-кече катары өсүмдүк буласынан жана териден жасалган жамынмалар колдонулат.

'''Турак жай'''

Бамбуктан жасалган тик бурчтуу үйлөрдө жашашат жана салттуу турак-жай формасы боюнча бал челегине окшош.

'''Маданият'''

Бай фольклор (жомок, макал-лакап, накыл сөздөр) сакталып калган.

== Колдонулган адабият ==</text>
      <sha1>ku6w5eld0uvm8wibkuk0nmcccubw2u8</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>425589</id>
      <parentid>425588</parentid>
      <timestamp>2022-08-29T02:32:30Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Чагылган</username>
        <id>28330</id>
      </contributor>
      <comment>/* Колдонулган адабият */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2957" xml:space="preserve">'''Ха''' — [[Танзания|Танзаниянын]] батышында (''Кигома аймагында''), [[Танганьика|Танганьика көлүнүн]] жанында, жашаган эл. Рунди элине жакын.&lt;br&gt;
Саны 1 млн адам (2001).

'''Тил'''

Киха тилинде сүйлөшөт. Киха тили [[банту тилдери|банту уясына]] кирет.

'''Дин'''

Көпчүлүк (90%) — христиандар (протестанттар).&lt;br&gt; 
Калгандары жергиликтүү салттуу ишенимдерди (ата-бабалардын жана жаратылыш рухтарынын культтары, анимизм) карманышат.

'''Коом'''

Уруу башчысы – жетекчи (вождь) болуп саналат. Ата-бабалардан айырмаланып, кичинекей үй-бүлөлөр басымдуулук кылат. Моногамия христиандашкан калктын арасында пайда болгон. Нике патрилокалдык.

'''Чарбалык иштер'''

Негизги салттуу кесиби — кол менен иштетилген жер чарбасы 
(сорго, [[таруу]], жүгөрү, кассава, [[жер жаңгак]], буурчак өсүмдүктөр,  картошка, буудай). Малчылык. Аңчылык.&lt;br&gt;
Салт боюнча жер жааматтын менчиги болгон, аны иштеткенге чейин менчик ээси болгон. Жайыттар орток.

'''Тамак-аш'''

Таруудан жана кассавадан жасалган ботколор. Жашылча  татымалдар. Банандан жасалган сыраны аземдерде ичишет.

'''Кийим'''

Кийим-кече катары өсүмдүк буласынан жана териден жасалган жамынмалар колдонулат.

'''Турак жай'''

Бамбуктан жасалган тик бурчтуу үйлөрдө жашашат жана салттуу турак-жай формасы боюнча бал челегине окшош.

'''Маданият'''

Бай фольклор (жомок, макал-лакап, накыл сөздөр) сакталып калган.

== Колдонулган адабият ==

*Greenberg J. H., The languages of Africa, 2 ed. - The Hague: Mouton, 1966.

*Койтов К. В. Ха // Народы и религии мира. / гл. ред. Тишков В. А. ; редкол.: Артемова О. Ю., Артюнов С. А., Кожанский А. Н.– М. : Большая российская энциклопедия, 2000.

*Платонов С. К. Исследования. Заметки. / отв. ред. Платонов В. А. - М. : Восточная литература, 1965.</text>
      <sha1>52edj7gse8lhys71nminmeznjj7c3mh</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>425590</id>
      <parentid>425589</parentid>
      <timestamp>2022-08-29T02:33:06Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Чагылган</username>
        <id>28330</id>
      </contributor>
      <comment>/* Колдонулган адабият */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3013" xml:space="preserve">'''Ха''' — [[Танзания|Танзаниянын]] батышында (''Кигома аймагында''), [[Танганьика|Танганьика көлүнүн]] жанында, жашаган эл. Рунди элине жакын.&lt;br&gt;
Саны 1 млн адам (2001).

'''Тил'''

Киха тилинде сүйлөшөт. Киха тили [[банту тилдери|банту уясына]] кирет.

'''Дин'''

Көпчүлүк (90%) — христиандар (протестанттар).&lt;br&gt; 
Калгандары жергиликтүү салттуу ишенимдерди (ата-бабалардын жана жаратылыш рухтарынын культтары, анимизм) карманышат.

'''Коом'''

Уруу башчысы – жетекчи (вождь) болуп саналат. Ата-бабалардан айырмаланып, кичинекей үй-бүлөлөр басымдуулук кылат. Моногамия христиандашкан калктын арасында пайда болгон. Нике патрилокалдык.

'''Чарбалык иштер'''

Негизги салттуу кесиби — кол менен иштетилген жер чарбасы 
(сорго, [[таруу]], жүгөрү, кассава, [[жер жаңгак]], буурчак өсүмдүктөр,  картошка, буудай). Малчылык. Аңчылык.&lt;br&gt;
Салт боюнча жер жааматтын менчиги болгон, аны иштеткенге чейин менчик ээси болгон. Жайыттар орток.

'''Тамак-аш'''

Таруудан жана кассавадан жасалган ботколор. Жашылча  татымалдар. Банандан жасалган сыраны аземдерде ичишет.

'''Кийим'''

Кийим-кече катары өсүмдүк буласынан жана териден жасалган жамынмалар колдонулат.

'''Турак жай'''

Бамбуктан жасалган тик бурчтуу үйлөрдө жашашат жана салттуу турак-жай формасы боюнча бал челегине окшош.

'''Маданият'''

Бай фольклор (жомок, макал-лакап, накыл сөздөр) сакталып калган.

== Колдонулган адабият ==

*Greenberg J. H., The languages of Africa, 2 ed. - The Hague: Mouton, 1966.

*Койтов К. В. Ха // Народы и религии мира. / гл. ред. Тишков В. А. ; редкол.: Артемова О. Ю., Артюнов С. А., Кожанский А. Н.– М. : Большая российская энциклопедия, 2000.

*Платонов С. К. Исследования. Заметки. / отв. ред. Платонов В. А. - М. : Восточная литература, 1965.

[[Категория:Африка этностору]]</text>
      <sha1>mlfavs34dpra25yoar7enbn3pd5xlz0</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Датога (эл)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>128917</id>
    <revision>
      <id>425625</id>
      <timestamp>2022-08-29T06:45:51Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Чагылган</username>
        <id>28330</id>
      </contributor>
      <comment>Created page with &quot;'''Датога''' (''татог, мангати, барабайг'', [[англис тили|англ.]]: ''datooga'') — нилот эли. [[Танзания|Танзаниянын]] борборунда (Сингида аймагы) жашайт. Тегерегинде [[бантулар|банту]] элдери курчап турат.&lt;br&gt; Саны — 87 798 адам (2000).&quot;</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="385" xml:space="preserve">'''Датога''' (''татог, мангати, барабайг'', [[англис тили|англ.]]: ''datooga'') — нилот эли. [[Танзания|Танзаниянын]] борборунда (Сингида аймагы) жашайт. Тегерегинде [[бантулар|банту]] элдери курчап турат.&lt;br&gt;
Саны — 87 798 адам (2000).</text>
      <sha1>bmeu3wo35nztkvgo1gry83scd19jcln</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>425626</id>
      <parentid>425625</parentid>
      <timestamp>2022-08-29T06:46:47Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Чагылган</username>
        <id>28330</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="650" xml:space="preserve">'''Датога''' (''татог, мангати, барабайг'', [[англис тили|англ.]]: ''datooga'') — нилот эли. [[Танзания|Танзаниянын]] борборунда (Сингида аймагы) жашайт. Тегерегинде [[бантулар|банту]] элдери курчап турат.&lt;br&gt;
Саны — 87 798 адам (2000).

'''Тил'''

Датога тили [[Нил-сахара тилдери|Нил-сахара макро-үйбүлөсүнүн]] чыгыш-судан бутагындагы кир-абба уясынын курамындагы нилот тобуна кирет.</text>
      <sha1>5anom7r9zfecfyvfuvz06lmev2wk8zs</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>425627</id>
      <parentid>425626</parentid>
      <timestamp>2022-08-29T06:47:26Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Чагылган</username>
        <id>28330</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="880" xml:space="preserve">'''Датога''' (''татог, мангати, барабайг'', [[англис тили|англ.]]: ''datooga'') — нилот эли. [[Танзания|Танзаниянын]] борборунда (Сингида аймагы) жашайт. Тегерегинде [[бантулар|банту]] элдери курчап турат.&lt;br&gt;
Саны — 87 798 адам (2000).

'''Тил'''

Датога тили [[Нил-сахара тилдери|Нил-сахара макро-үйбүлөсүнүн]] чыгыш-судан бутагындагы кир-абба уясынын курамындагы нилот тобуна кирет.

'''Дин'''

Датога эли жергиликтүү салттуу ишенимдерди карманышат. Элдин бир бөлүгү мусулмандар ([[сүннөттөр]]) жана христиандар.</text>
      <sha1>kg58yhlccwhd2ovs3fqzlfsljv0y4q8</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>425628</id>
      <parentid>425627</parentid>
      <timestamp>2022-08-29T06:48:23Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Чагылган</username>
        <id>28330</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1687" xml:space="preserve">'''Датога''' (''татог, мангати, барабайг'', [[англис тили|англ.]]: ''datooga'') — нилот эли. [[Танзания|Танзаниянын]] борборунда (Сингида аймагы) жашайт. Тегерегинде [[бантулар|банту]] элдери курчап турат.&lt;br&gt;
Саны — 87 798 адам (2000).

'''Тил'''

Датога тили [[Нил-сахара тилдери|Нил-сахара макро-үйбүлөсүнүн]] чыгыш-судан бутагындагы кир-абба уясынын курамындагы нилот тобуна кирет.

'''Дин'''

Датога эли жергиликтүү салттуу ишенимдерди карманышат. Элдин бир бөлүгү мусулмандар ([[сүннөттөр]]) жана христиандар.

'''Коом'''

Датога эли патриархалдык чоң үй-бүлөнү жана көп аялдуу патрилокалдык никени сактап калышты. Курак класстардын системасы жана жыныстар арасындагы эмгектин бөлүнүшү ачык-айкын көрсөтүлгөн. Мурас эркек линиясы аркылуу болот.
Аял сатып алууда эркек колуктунун ата-энесине мал менен кун төлөп бериши керек.
Маданий жана чарбалык түрү боюнча датога эли масайларга жакын.&lt;br&gt;
Датога эли салыштырмалуу обочолонуп жашоого аракет кылышат.</text>
      <sha1>svcaq0yly22delvcp5eutp82v4jmuoo</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>425629</id>
      <parentid>425628</parentid>
      <timestamp>2022-08-29T06:49:12Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Чагылган</username>
        <id>28330</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1999" xml:space="preserve">'''Датога''' (''татог, мангати, барабайг'', [[англис тили|англ.]]: ''datooga'') — нилот эли. [[Танзания|Танзаниянын]] борборунда (Сингида аймагы) жашайт. Тегерегинде [[бантулар|банту]] элдери курчап турат.&lt;br&gt;
Саны — 87 798 адам (2000).

'''Тил'''

Датога тили [[Нил-сахара тилдери|Нил-сахара макро-үйбүлөсүнүн]] чыгыш-судан бутагындагы кир-абба уясынын курамындагы нилот тобуна кирет.

'''Дин'''

Датога эли жергиликтүү салттуу ишенимдерди карманышат. Элдин бир бөлүгү мусулмандар ([[сүннөттөр]]) жана христиандар.

'''Коом'''

Датога эли патриархалдык чоң үй-бүлөнү жана көп аялдуу патрилокалдык никени сактап калышты. Курак класстардын системасы жана жыныстар арасындагы эмгектин бөлүнүшү ачык-айкын көрсөтүлгөн. Мурас эркек линиясы аркылуу болот.
Аял сатып алууда эркек колуктунун ата-энесине мал менен кун төлөп бериши керек.
Маданий жана чарбалык түрү боюнча датога эли масайларга жакын.&lt;br&gt;
Датога эли салыштырмалуу обочолонуп жашоого аракет кылышат.

'''Чарбалык иштер'''

Негизги кесиби — малчылык ([[зебу]], кой, эчк). Ошондой эле бир аз кол менен иштетилген жер чарбасы (ашкабак, жүгөрү, буурчак өсүмдүктөр) өнүккөн.
Аңчылык.</text>
      <sha1>nmbh1pllsel6vsx2q2nm2fioi7bga5s</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>425630</id>
      <parentid>425629</parentid>
      <timestamp>2022-08-29T06:51:45Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Чагылган</username>
        <id>28330</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2173" xml:space="preserve">'''Датога''' (''татог, мангати, барабайг'', [[англис тили|англ.]]: ''datooga'') — нилот эли. [[Танзания|Танзаниянын]] борборунда (Сингида аймагы) жашайт. Тегерегинде [[бантулар|банту]] элдери курчап турат.&lt;br&gt;
Саны — 87 798 адам (2000).

'''Тил'''

Датога тили [[Нил-сахара тилдери|Нил-сахара макро-үйбүлөсүнүн]] чыгыш-судан бутагындагы кир-абба уясынын курамындагы нилот тобуна кирет.

'''Дин'''

Датога эли жергиликтүү салттуу ишенимдерди карманышат. Элдин бир бөлүгү мусулмандар ([[сүннөттөр]]) жана христиандар.

'''Коом'''

Датога эли патриархалдык чоң үй-бүлөнү жана көп аялдуу патрилокалдык никени сактап калышты. Курак класстардын системасы жана жыныстар арасындагы эмгектин бөлүнүшү ачык-айкын көрсөтүлгөн. Мурас эркек линиясы аркылуу болот.
Аял сатып алууда эркек колуктунун ата-энесине мал менен кун төлөп бериши керек.
Маданий жана чарбалык түрү боюнча датога эли масайларга жакын.&lt;br&gt;
Датога эли салыштырмалуу обочолонуп жашоого аракет кылышат.

'''Чарбалык иштер'''

Негизги кесиби — малчылык ([[зебу]], кой, эчки). Ошондой эле бир аз кол менен иштетилген жер чарбасы (ашкабак, жүгөрү, буурчак өсүмдүктөр) өнүккөн.&lt;br&gt;
Аңчылык.

'''Кол өнөрчүлүк'''

Датога эли темир устачылык, тери иштетүү жана токуучулук менен белгилүү.</text>
      <sha1>n7hajqnuvvc20x77tkvqv9q1cr2mfwn</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>425631</id>
      <parentid>425630</parentid>
      <timestamp>2022-08-29T06:52:49Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Чагылган</username>
        <id>28330</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2805" xml:space="preserve">'''Датога''' (''татог, мангати, барабайг'', [[англис тили|англ.]]: ''datooga'') — нилот эли. [[Танзания|Танзаниянын]] борборунда (Сингида аймагы) жашайт. Тегерегинде [[бантулар|банту]] элдери курчап турат.&lt;br&gt;
Саны — 87 798 адам (2000).

'''Тил'''

Датога тили [[Нил-сахара тилдери|Нил-сахара макро-үйбүлөсүнүн]] чыгыш-судан бутагындагы кир-абба уясынын курамындагы нилот тобуна кирет.

'''Дин'''

Датога эли жергиликтүү салттуу ишенимдерди карманышат. Элдин бир бөлүгү мусулмандар ([[сүннөттөр]]) жана христиандар.

'''Коом'''

Датога эли патриархалдык чоң үй-бүлөнү жана көп аялдуу патрилокалдык никени сактап калышты. Курак класстардын системасы жана жыныстар арасындагы эмгектин бөлүнүшү ачык-айкын көрсөтүлгөн. Мурас эркек линиясы аркылуу болот.
Аял сатып алууда эркек колуктунун ата-энесине мал менен кун төлөп бериши керек.
Маданий жана чарбалык түрү боюнча датога эли масайларга жакын.&lt;br&gt;
Датога эли салыштырмалуу обочолонуп жашоого аракет кылышат.

'''Чарбалык иштер'''

Негизги кесиби — малчылык ([[зебу]], кой, эчки). Ошондой эле бир аз кол менен иштетилген жер чарбасы (ашкабак, жүгөрү, буурчак өсүмдүктөр) өнүккөн.&lt;br&gt;
Аңчылык.

'''Кол өнөрчүлүк'''

Датога эли темир устачылык, тери иштетүү жана токуучулук менен белгилүү.

'''Тарых'''

Датога малчылары хадза аймагына 18-кылымдын башында, масайлар аларды Нгоронгоро кратеринен күч менен чыгарып салганда кирген окшойт.
Бирок, датога менен хадзанын ортосундагы түз байланыштар 20-кылымдын башында, иракунун чабуулу астында датога эли да ираку азыркы жашаган аймактарынан чыгып кетүүгө аргасыз болгон кезде пайда болгон.</text>
      <sha1>m5fyqq6k6f1tkmqsxrokp727kaimmm4</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>425632</id>
      <parentid>425631</parentid>
      <timestamp>2022-08-29T06:53:16Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Чагылган</username>
        <id>28330</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2833" xml:space="preserve">'''Датога''' (''татог, мангати, барабайг'', [[англис тили|англ.]]: ''datooga'') — нилот эли. [[Танзания|Танзаниянын]] борборунда (Сингида аймагы) жашайт. Тегерегинде [[бантулар|банту]] элдери курчап турат.&lt;br&gt;
Саны — 87 798 адам (2000).

'''Тил'''

Датога тили [[Нил-сахара тилдери|Нил-сахара макро-үйбүлөсүнүн]] чыгыш-судан бутагындагы кир-абба уясынын курамындагы нилот тобуна кирет.

'''Дин'''

Датога эли жергиликтүү салттуу ишенимдерди карманышат. Элдин бир бөлүгү мусулмандар ([[сүннөттөр]]) жана христиандар.

'''Коом'''

Датога эли патриархалдык чоң үй-бүлөнү жана көп аялдуу патрилокалдык никени сактап калышты. Курак класстардын системасы жана жыныстар арасындагы эмгектин бөлүнүшү ачык-айкын көрсөтүлгөн. Мурас эркек линиясы аркылуу болот.
Аял сатып алууда эркек колуктунун ата-энесине мал менен кун төлөп бериши керек.
Маданий жана чарбалык түрү боюнча датога эли масайларга жакын.&lt;br&gt;
Датога эли салыштырмалуу обочолонуп жашоого аракет кылышат.

'''Чарбалык иштер'''

Негизги кесиби — малчылык ([[зебу]], кой, эчки). Ошондой эле бир аз кол менен иштетилген жер чарбасы (ашкабак, жүгөрү, буурчак өсүмдүктөр) өнүккөн.&lt;br&gt;
Аңчылык.

'''Кол өнөрчүлүк'''

Датога эли темир устачылык, тери иштетүү жана токуучулук менен белгилүү.

'''Тарых'''

Датога малчылары хадза аймагына 18-кылымдын башында, масайлар аларды Нгоронгоро кратеринен күч менен чыгарып салганда кирген окшойт.
Бирок, датога менен хадзанын ортосундагы түз байланыштар 20-кылымдын башында, иракунун чабуулу астында датога эли да ираку азыркы жашаган аймактарынан чыгып кетүүгө аргасыз болгон кезде пайда болгон.

== Шилтемелер ==</text>
      <sha1>1apv6b3jdgonerm6gqxr3tw8e4s0ye2</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>425633</id>
      <parentid>425632</parentid>
      <timestamp>2022-08-29T06:53:56Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Чагылган</username>
        <id>28330</id>
      </contributor>
      <comment>/* Шилтемелер */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2933" xml:space="preserve">'''Датога''' (''татог, мангати, барабайг'', [[англис тили|англ.]]: ''datooga'') — нилот эли. [[Танзания|Танзаниянын]] борборунда (Сингида аймагы) жашайт. Тегерегинде [[бантулар|банту]] элдери курчап турат.&lt;br&gt;
Саны — 87 798 адам (2000).

'''Тил'''

Датога тили [[Нил-сахара тилдери|Нил-сахара макро-үйбүлөсүнүн]] чыгыш-судан бутагындагы кир-абба уясынын курамындагы нилот тобуна кирет.

'''Дин'''

Датога эли жергиликтүү салттуу ишенимдерди карманышат. Элдин бир бөлүгү мусулмандар ([[сүннөттөр]]) жана христиандар.

'''Коом'''

Датога эли патриархалдык чоң үй-бүлөнү жана көп аялдуу патрилокалдык никени сактап калышты. Курак класстардын системасы жана жыныстар арасындагы эмгектин бөлүнүшү ачык-айкын көрсөтүлгөн. Мурас эркек линиясы аркылуу болот.
Аял сатып алууда эркек колуктунун ата-энесине мал менен кун төлөп бериши керек.
Маданий жана чарбалык түрү боюнча датога эли масайларга жакын.&lt;br&gt;
Датога эли салыштырмалуу обочолонуп жашоого аракет кылышат.

'''Чарбалык иштер'''

Негизги кесиби — малчылык ([[зебу]], кой, эчки). Ошондой эле бир аз кол менен иштетилген жер чарбасы (ашкабак, жүгөрү, буурчак өсүмдүктөр) өнүккөн.&lt;br&gt;
Аңчылык.

'''Кол өнөрчүлүк'''

Датога эли темир устачылык, тери иштетүү жана токуучулук менен белгилүү.

'''Тарых'''

Датога малчылары хадза аймагына 18-кылымдын башында, масайлар аларды Нгоронгоро кратеринен күч менен чыгарып салганда кирген окшойт.
Бирок, датога менен хадзанын ортосундагы түз байланыштар 20-кылымдын башында, иракунун чабуулу астында датога эли да ираку азыркы жашаган аймактарынан чыгып кетүүгө аргасыз болгон кезде пайда болгон.

== Шилтемелер ==

*https://artsandculture.google.com/entity/m0gf2ws?hl=ru

*https://safaricompany.ru/index.php/etnos</text>
      <sha1>j879xvr1hgdnkiso1oajg0zhze0uk3b</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>425634</id>
      <parentid>425633</parentid>
      <timestamp>2022-08-29T06:56:21Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Чагылган</username>
        <id>28330</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2978" xml:space="preserve">'''Датога''' (''татог, мангати, барабайг'', [[англис тили|англ.]]: ''datooga'') — нилот эли. [[Танзания|Танзаниянын]] борборунда (Сингида аймагы) жашайт. Тегерегинде [[бантулар|банту]] элдери курчап турат.&lt;br&gt;
Саны — 87 798 адам (2000).

'''Тил'''

Датога тили [[Нил-сахара тилдери|Нил-сахара макро-үйбүлөсүнүн]] чыгыш-судан бутагындагы кир-абба уясынын курамындагы нилот тобуна кирет.

'''Дин'''

Датога эли жергиликтүү салттуу ишенимдерди карманышат. Элдин бир бөлүгү мусулмандар ([[сүннөттөр]]) жана христиандар.

'''Коом'''

Датога эли патриархалдык чоң үй-бүлөнү жана көп аялдуу патрилокалдык никени сактап калышты. Курак класстардын системасы жана жыныстар арасындагы эмгектин бөлүнүшү ачык-айкын көрсөтүлгөн. Мурас эркек линиясы аркылуу болот.
Аял сатып алууда эркек колуктунун ата-энесине мал менен кун төлөп бериши керек.
Маданий жана чарбалык түрү боюнча датога эли масайларга жакын.&lt;br&gt;
Датога эли салыштырмалуу обочолонуп жашоого аракет кылышат.

'''Чарбалык иштер'''

Негизги кесиби — малчылык ([[зебу]], кой, эчки). Ошондой эле бир аз кол менен иштетилген жер чарбасы (ашкабак, жүгөрү, буурчак өсүмдүктөр) өнүккөн.&lt;br&gt;
Аңчылык.

'''Кол өнөрчүлүк'''

Датога эли темир устачылык, тери иштетүү жана токуучулук менен белгилүү.

'''Тарых'''

Датога малчылары хадза аймагына 18-кылымдын башында, масайлар аларды Нгоронгоро кратеринен күч менен чыгарып салганда кирген окшойт.
Бирок, датога менен хадзанын ортосундагы түз байланыштар 20-кылымдын башында, иракунун чабуулу астында датога эли да ираку азыркы жашаган аймактарынан чыгып кетүүгө аргасыз болгон кезде пайда болгон.

== Колдонулган адабият ==

== Шилтемелер ==

*https://artsandculture.google.com/entity/m0gf2ws?hl=ru

*https://safaricompany.ru/index.php/etnos</text>
      <sha1>rsgj29aexf5nv401hikjx4e9ewc591y</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>425635</id>
      <parentid>425634</parentid>
      <timestamp>2022-08-29T06:56:41Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Чагылган</username>
        <id>28330</id>
      </contributor>
      <comment>/* Колдонулган адабият */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3104" xml:space="preserve">'''Датога''' (''татог, мангати, барабайг'', [[англис тили|англ.]]: ''datooga'') — нилот эли. [[Танзания|Танзаниянын]] борборунда (Сингида аймагы) жашайт. Тегерегинде [[бантулар|банту]] элдери курчап турат.&lt;br&gt;
Саны — 87 798 адам (2000).

'''Тил'''

Датога тили [[Нил-сахара тилдери|Нил-сахара макро-үйбүлөсүнүн]] чыгыш-судан бутагындагы кир-абба уясынын курамындагы нилот тобуна кирет.

'''Дин'''

Датога эли жергиликтүү салттуу ишенимдерди карманышат. Элдин бир бөлүгү мусулмандар ([[сүннөттөр]]) жана христиандар.

'''Коом'''

Датога эли патриархалдык чоң үй-бүлөнү жана көп аялдуу патрилокалдык никени сактап калышты. Курак класстардын системасы жана жыныстар арасындагы эмгектин бөлүнүшү ачык-айкын көрсөтүлгөн. Мурас эркек линиясы аркылуу болот.
Аял сатып алууда эркек колуктунун ата-энесине мал менен кун төлөп бериши керек.
Маданий жана чарбалык түрү боюнча датога эли масайларга жакын.&lt;br&gt;
Датога эли салыштырмалуу обочолонуп жашоого аракет кылышат.

'''Чарбалык иштер'''

Негизги кесиби — малчылык ([[зебу]], кой, эчки). Ошондой эле бир аз кол менен иштетилген жер чарбасы (ашкабак, жүгөрү, буурчак өсүмдүктөр) өнүккөн.&lt;br&gt;
Аңчылык.

'''Кол өнөрчүлүк'''

Датога эли темир устачылык, тери иштетүү жана токуучулук менен белгилүү.

'''Тарых'''

Датога малчылары хадза аймагына 18-кылымдын башында, масайлар аларды Нгоронгоро кратеринен күч менен чыгарып салганда кирген окшойт.
Бирок, датога менен хадзанын ортосундагы түз байланыштар 20-кылымдын башында, иракунун чабуулу астында датога эли да ираку азыркы жашаган аймактарынан чыгып кетүүгө аргасыз болгон кезде пайда болгон.

== Колдонулган адабият ==

Калиновская, К. П. Очерки этнографии Восточной Африки. М.: ИЭА РАН, 1995.

== Шилтемелер ==

*https://artsandculture.google.com/entity/m0gf2ws?hl=ru

*https://safaricompany.ru/index.php/etnos</text>
      <sha1>e5d1nsubrxvi70gy8m4uobul7mbwd2s</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>425636</id>
      <parentid>425635</parentid>
      <timestamp>2022-08-29T06:57:19Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Чагылган</username>
        <id>28330</id>
      </contributor>
      <comment>/* Шилтемелер */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3161" xml:space="preserve">'''Датога''' (''татог, мангати, барабайг'', [[англис тили|англ.]]: ''datooga'') — нилот эли. [[Танзания|Танзаниянын]] борборунда (Сингида аймагы) жашайт. Тегерегинде [[бантулар|банту]] элдери курчап турат.&lt;br&gt;
Саны — 87 798 адам (2000).

'''Тил'''

Датога тили [[Нил-сахара тилдери|Нил-сахара макро-үйбүлөсүнүн]] чыгыш-судан бутагындагы кир-абба уясынын курамындагы нилот тобуна кирет.

'''Дин'''

Датога эли жергиликтүү салттуу ишенимдерди карманышат. Элдин бир бөлүгү мусулмандар ([[сүннөттөр]]) жана христиандар.

'''Коом'''

Датога эли патриархалдык чоң үй-бүлөнү жана көп аялдуу патрилокалдык никени сактап калышты. Курак класстардын системасы жана жыныстар арасындагы эмгектин бөлүнүшү ачык-айкын көрсөтүлгөн. Мурас эркек линиясы аркылуу болот.
Аял сатып алууда эркек колуктунун ата-энесине мал менен кун төлөп бериши керек.
Маданий жана чарбалык түрү боюнча датога эли масайларга жакын.&lt;br&gt;
Датога эли салыштырмалуу обочолонуп жашоого аракет кылышат.

'''Чарбалык иштер'''

Негизги кесиби — малчылык ([[зебу]], кой, эчки). Ошондой эле бир аз кол менен иштетилген жер чарбасы (ашкабак, жүгөрү, буурчак өсүмдүктөр) өнүккөн.&lt;br&gt;
Аңчылык.

'''Кол өнөрчүлүк'''

Датога эли темир устачылык, тери иштетүү жана токуучулук менен белгилүү.

'''Тарых'''

Датога малчылары хадза аймагына 18-кылымдын башында, масайлар аларды Нгоронгоро кратеринен күч менен чыгарып салганда кирген окшойт.
Бирок, датога менен хадзанын ортосундагы түз байланыштар 20-кылымдын башында, иракунун чабуулу астында датога эли да ираку азыркы жашаган аймактарынан чыгып кетүүгө аргасыз болгон кезде пайда болгон.

== Колдонулган адабият ==

Калиновская, К. П. Очерки этнографии Восточной Африки. М.: ИЭА РАН, 1995.

== Шилтемелер ==

*https://artsandculture.google.com/entity/m0gf2ws?hl=ru

*https://safaricompany.ru/index.php/etnos


[[Категория:Африка этностору]]</text>
      <sha1>5rca2ts7kamwk6nda1c7j21b3rf7o7s</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>425637</id>
      <parentid>425636</parentid>
      <timestamp>2022-08-29T06:58:50Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Чагылган</username>
        <id>28330</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3205" xml:space="preserve">'''Датога''' (''татог, мангати, барабайг'', [[англис тили|англ.]]: ''datooga'') — нилот эли. [[Танзания|Танзаниянын]] борборунда (Сингида аймагы) жашайт. Тегерегинде [[бантулар|банту]] элдери курчап турат.&lt;br&gt;
Саны — 87 798 адам (2000).

'''Тил'''

Датога тили [[Нил-сахара тилдери|Нил-сахара макро-үйбүлөсүнүн]] чыгыш-судан бутагындагы кир-абба уясынын курамындагы нилот тобуна кирет.

'''Дин'''

Датога эли жергиликтүү салттуу ишенимдерди карманышат. Элдин бир бөлүгү мусулмандар ([[сүннөттөр]]) жана христиандар.

'''Коом'''

Датога эли патриархалдык чоң үй-бүлөнү жана көп аялдуу патрилокалдык никени сактап калышты. Курак класстардын системасы жана жыныстар арасындагы эмгектин бөлүнүшү ачык-айкын көрсөтүлгөн. Мурас эркек линиясы аркылуу болот.
Аял сатып алууда эркек колуктунун ата-энесине мал менен кун төлөп бериши керек.
Маданий жана чарбалык түрү боюнча датога эли масайларга жакын.&lt;br&gt;
Датога эли салыштырмалуу обочолонуп жашоого аракет кылышат.

'''Чарбалык иштер'''

Негизги кесиби — малчылык ([[зебу]], кой, эчки). Ошондой эле бир аз кол менен иштетилген жер чарбасы (ашкабак, жүгөрү, буурчак өсүмдүктөр) өнүккөн.&lt;br&gt;
Аңчылык.

'''Кол өнөрчүлүк'''

Датога эли темир устачылык, тери иштетүү жана токуучулук менен белгилүү.

'''Тарых'''

Датога малчылары хадза аймагына 18-кылымдын башында, масайлар аларды Нгоронгоро кратеринен күч менен чыгарып салганда кирген окшойт.
Бирок, датога менен хадзанын ортосундагы түз байланыштар 20-кылымдын башында, [[ираку (эл)|иракунун]] чабуулу астында датога эли да [[ираку (эл)|ираку]] азыркы жашаган аймактарынан чыгып кетүүгө аргасыз болгон кезде пайда болгон.

== Колдонулган адабият ==

Калиновская, К. П. Очерки этнографии Восточной Африки. М.: ИЭА РАН, 1995.

== Шилтемелер ==

*https://artsandculture.google.com/entity/m0gf2ws?hl=ru

*https://safaricompany.ru/index.php/etnos


[[Категория:Африка этностору]]</text>
      <sha1>pnda2k5uoak8nad27zhhapv31zqm7qd</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Тил илими</title>
    <ns>0</ns>
    <id>128918</id>
    <redirect title="Тилбилим" />
    <revision>
      <id>425642</id>
      <timestamp>2022-08-29T11:37:36Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Almanbet Janışev</username>
        <id>27131</id>
      </contributor>
      <comment>Almanbet Janışev moved page [[Тил илими]] to [[Тилбилим]]: Грамматикалык каты</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="30" xml:space="preserve">#REDIRECT [[Тилбилим]]</text>
      <sha1>qq4ozc5ihhddgq45hqb0cx86850b08g</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Акшит Гөктүрк</title>
    <ns>0</ns>
    <id>128919</id>
    <revision>
      <id>425644</id>
      <timestamp>2022-08-29T11:44:41Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Almanbet Janışev</username>
        <id>27131</id>
      </contributor>
      <comment>Created page with &quot;{{Илимпоз|Ысымы=Акшит Гөктүрк|Расмий ысымы={{lang-tr|Akşit Göktürk}}|Илимий чөйрөсү=[[Тилбилим]]|Туулган жылы=1934|Каза болгон жылы=1988|Альма-матер=Стамбул университетинин адабият факультети|Каза болгон жери=[[Стамбул|Ыстанбул]], [[Түркия]]|Туулган жери=[[Ван]], [[Түркия]]|Иштеге...&quot;</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="803" xml:space="preserve">{{Илимпоз|Ысымы=Акшит Гөктүрк|Расмий ысымы={{lang-tr|Akşit Göktürk}}|Илимий чөйрөсү=[[Тилбилим]]|Туулган жылы=1934|Каза болгон жылы=1988|Альма-матер=Стамбул университетинин адабият факультети|Каза болгон жери=[[Стамбул|Ыстанбул]], [[Түркия]]|Туулган жери=[[Ван]], [[Түркия]]|Иштеген жери=Стамбул университети}}

'''Акшит Гөктүрк''' ({{Lang-tr|Akşit Göktürk}}) — түрк тилбилимчи жана [[Котормочу|котормочу.]]

== Өмүр баяны ==
1934-жылы 27-декабрда илинде туулган&lt;ref name=&quot;aksit-gokturk-iconic&quot;/&gt;..</text>
      <sha1>e2k16k4mu599stba85yaj7obmyhp4b1</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>425645</id>
      <parentid>425644</parentid>
      <timestamp>2022-08-29T11:46:51Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Almanbet Janışev</username>
        <id>27131</id>
      </contributor>
      <comment>/* Өмүр баяны */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1567" xml:space="preserve">{{Илимпоз|Ысымы=Акшит Гөктүрк|Расмий ысымы={{lang-tr|Akşit Göktürk}}|Илимий чөйрөсү=[[Тилбилим]]|Туулган жылы=1934|Каза болгон жылы=1988|Альма-матер=Стамбул университетинин адабият факультети|Каза болгон жери=[[Стамбул|Ыстанбул]], [[Түркия]]|Туулган жери=[[Ван]], [[Түркия]]|Иштеген жери=Стамбул университети}}

'''Акшит Гөктүрк''' ({{Lang-tr|Akşit Göktürk}}) — түрк тилбилимчи жана [[Котормочу|котормочу.]]

== Өмүр баяны ==
1934-жылы 27-декабрда илинде туулган&lt;ref name=&quot;aksit-gokturk-iconic&quot;/&gt;..

1960-жылы Стамбул университетинин адабият факультетин англис тили жана адабияты адистиги боюнча бүтүргөн.

1988-жылы 26-февралда каза болгон.

=== Салым ===
Ал бир катар белгилүү чыгармаларды түрк тилине которгон, анын ичинде [[Даниель Дефо|Даниел Дефо]]нун &quot;Робинзон Крузо&quot;, Роберт Стивенсондун &quot;Кенч аралы&quot;, Томас Элиоттун &quot;Ыйык токой&quot;.

&quot;Робинзон Крузо&quot; котормосу үчүн 1969-жылы Түрк тилдер коомунун сыйлыгын алган.

== Белгилер ==</text>
      <sha1>c5cy31enxn5b9xzshs0bgjtlj5nvt0h</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>425646</id>
      <parentid>425645</parentid>
      <timestamp>2022-08-29T11:47:38Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Almanbet Janışev</username>
        <id>27131</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1571" xml:space="preserve">{{Илимпоз|Ысымы=|Расмий ысымы=Акшит Гөктүрк&lt;br&gt;{{lang-tr|Akşit Göktürk}}|Илимий чөйрөсү=[[Тилбилим]]|Туулган жылы=1934|Каза болгон жылы=1988|Альма-матер=Стамбул университетинин адабият факультети|Каза болгон жери=[[Стамбул|Ыстанбул]], [[Түркия]]|Туулган жери=[[Ван]], [[Түркия]]|Иштеген жери=Стамбул университети}}

'''Акшит Гөктүрк''' ({{Lang-tr|Akşit Göktürk}}) — түрк тилбилимчи жана [[Котормочу|котормочу.]]

== Өмүр баяны ==
1934-жылы 27-декабрда илинде туулган&lt;ref name=&quot;aksit-gokturk-iconic&quot;/&gt;..

1960-жылы Стамбул университетинин адабият факультетин англис тили жана адабияты адистиги боюнча бүтүргөн.

1988-жылы 26-февралда каза болгон.

=== Салым ===
Ал бир катар белгилүү чыгармаларды түрк тилине которгон, анын ичинде [[Даниель Дефо|Даниел Дефо]]нун &quot;Робинзон Крузо&quot;, Роберт Стивенсондун &quot;Кенч аралы&quot;, Томас Элиоттун &quot;Ыйык токой&quot;.

&quot;Робинзон Крузо&quot; котормосу үчүн 1969-жылы Түрк тилдер коомунун сыйлыгын алган.

== Белгилер ==</text>
      <sha1>7h5yvg4tsmpgrahewbz1or54i0gelxs</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Жаран, түркчө сүйлө!</title>
    <ns>0</ns>
    <id>128920</id>
    <revision>
      <id>425647</id>
      <timestamp>2022-08-29T11:56:38Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Almanbet Janışev</username>
        <id>27131</id>
      </contributor>
      <comment>Created page with &quot;'''Жаран, түркчө сүйлө!''' ({{Lang-tr|Vatandaş Türkçe konuş!}}) — адегенде студенттер тарабынан башталып, кийин [[Түркия|түрк]] өкмөтү тарабынан колдоого алынган түрк тилин билбеген жарандарды коомдук жайларда колдонууга мажбурлоо кампаниясы.  ==Белгилер== &lt;ref name=&quot;Turkey beyond nationalism:...&quot;</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3263" xml:space="preserve">'''Жаран, түркчө сүйлө!''' ({{Lang-tr|Vatandaş Türkçe konuş!}}) — адегенде студенттер тарабынан башталып, кийин [[Түркия|түрк]] өкмөтү тарабынан колдоого алынган түрк тилин билбеген жарандарды коомдук жайларда колдонууга мажбурлоо кампаниясы.

==Белгилер==
&lt;ref name=&quot;Turkey beyond nationalism: towards post-nationalist identities&quot;&gt;{{китеп |заглавие=Turkey beyond nationalism: towards post-nationalist identities |год=2006 |издательство=Tauris |место=London [u.a.] |isbn=9781845111410 |ссылка=https://books.google.com/books?id=VKVSHjjUT2UC |издание=[Online-Ausg.] |страницы=45 |язык=en |ответственный=Kieser, Hans-Lukas}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Grammatology and literary modernity in Turkey&quot;&gt;{{китеп |заглавие=Grammatology and literary modernity in Turkey |издательство=[[Издательство Оксфордского университета|Oxford University Press]] |место=Oxford, UK |isbn=9780199746682 |ref=Ertürk |язык=en |автор=Ertürk, Nergis}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Citizenship and Minorities: A Historical Overview of Turkey’s Jewish Minority&quot;&gt;{{макала |заглавие=Citizenship and Minorities: A Historical Overview of Turkey’s Jewish Minority |издание={{Нп3|Journal of Historical Sociology}} |том=18 |номер=4 |ссылка=https://www.academia.edu/761586/Citizenship_and_minorities_a_historical_overview_of_Turkeys_Jewish_minority |accessdate=2013-01-07 |язык=en |тип=journal |автор=Toktas, Sule |год=2005}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Tormented by history: nationalism in Greece and Turkey&quot;&gt;{{китеп |заглавие=Tormented by history: nationalism in Greece and Turkey |год=2008 |издательство=[[Издательство Колумбийского университета|Columbia University Press]] |место=New York |isbn=9780231700528 |страницы=167 |ref=Sofos |язык=en |автор=Sofos, Umut Özkırımlı; Spyros A.}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{китеп |заглавие=Muqarnas : an annual on the visual culture of the Islamic world |год=2007 |издательство=Brill |место=Leiden |isbn=9789004163201 |язык=en |ответственный=Bozdoǧan, Sibel; Gülru Necipoğlu; Julia Bailey, managing editor}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{статья |заглавие=&quot;Citizen, Speak Turkish!&quot;: A Nation in the Making |издание=Nationalism and Ethnic Politics |том=13 |номер=2 |страницы=245—272 |издательство=Routledge, part of the Taylor &amp; Francis Group |doi=10.1080/13537110701293500 |язык=und |автор=Aslan, Senem |месяц=4 |год=2007}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{китеп |заглавие=A question of genocide : Armenians and Turks at the end of the Ottoman Empire |издательство=[[Издательство Оксфордского университета|Oxford University Press]] |место=Oxford |isbn=9780195393743 |язык=en |автор=Goçek, Fatma Müge; Naimark, Norman M. |ответственный=Suny, Ronald Grigor}}&lt;/ref&gt;.</text>
      <sha1>5ygghz2qmn80k1l6bzqgdx26vxlwtk8</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>425648</id>
      <parentid>425647</parentid>
      <timestamp>2022-08-29T11:57:08Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Almanbet Janışev</username>
        <id>27131</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3262" xml:space="preserve">'''Жаран, түркчө сүйлө!''' ({{Lang-tr|Vatandaş Türkçe konuş!}}) — адегенде студенттер тарабынан башталып, кийин [[Түркия|түрк]] өкмөтү тарабынан колдоого алынган түрк тилин билбеген жарандарды коомдук жайларда колдонууга мажбурлоо кампаниясы.&lt;ref name=&quot;Turkey beyond nationalism: towards post-nationalist identities&quot;&gt;{{китеп |заглавие=Turkey beyond nationalism: towards post-nationalist identities |год=2006 |издательство=Tauris |место=London [u.a.] |isbn=9781845111410 |ссылка=https://books.google.com/books?id=VKVSHjjUT2UC |издание=[Online-Ausg.] |страницы=45 |язык=en |ответственный=Kieser, Hans-Lukas}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Grammatology and literary modernity in Turkey&quot;&gt;{{китеп |заглавие=Grammatology and literary modernity in Turkey |издательство=[[Издательство Оксфордского университета|Oxford University Press]] |место=Oxford, UK |isbn=9780199746682 |ref=Ertürk |язык=en |автор=Ertürk, Nergis}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Citizenship and Minorities: A Historical Overview of Turkey’s Jewish Minority&quot;&gt;{{макала |заглавие=Citizenship and Minorities: A Historical Overview of Turkey’s Jewish Minority |издание={{Нп3|Journal of Historical Sociology}} |том=18 |номер=4 |ссылка=https://www.academia.edu/761586/Citizenship_and_minorities_a_historical_overview_of_Turkeys_Jewish_minority |accessdate=2013-01-07 |язык=en |тип=journal |автор=Toktas, Sule |год=2005}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Tormented by history: nationalism in Greece and Turkey&quot;&gt;{{китеп |заглавие=Tormented by history: nationalism in Greece and Turkey |год=2008 |издательство=[[Издательство Колумбийского университета|Columbia University Press]] |место=New York |isbn=9780231700528 |страницы=167 |ref=Sofos |язык=en |автор=Sofos, Umut Özkırımlı; Spyros A.}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{китеп |заглавие=Muqarnas : an annual on the visual culture of the Islamic world |год=2007 |издательство=Brill |место=Leiden |isbn=9789004163201 |язык=en |ответственный=Bozdoǧan, Sibel; Gülru Necipoğlu; Julia Bailey, managing editor}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{статья |заглавие=&quot;Citizen, Speak Turkish!&quot;: A Nation in the Making |издание=Nationalism and Ethnic Politics |том=13 |номер=2 |страницы=245—272 |издательство=Routledge, part of the Taylor &amp; Francis Group |doi=10.1080/13537110701293500 |язык=und |автор=Aslan, Senem |месяц=4 |год=2007}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{китеп |заглавие=A question of genocide : Armenians and Turks at the end of the Ottoman Empire |издательство=[[Издательство Оксфордского университета|Oxford University Press]] |место=Oxford |isbn=9780195393743 |язык=en |автор=Goçek, Fatma Müge; Naimark, Norman M. |ответственный=Suny, Ronald Grigor}}&lt;/ref&gt;.

==Белгилер==</text>
      <sha1>mzca7nz91azposb2h7vtht4vl3wkpwb</sha1>
    </revision>
  </page>
</mediawiki>